Młoda Polska

Wacław Berent, Próchno, 1901, 1903

• Powieść ukazująca się początkowo w odcinkach w 1901 roku w "Chimerze",
opublikowana w formie książkowej w 1903
• zamyka i podsumowuje pierwsze dziesięciolecie Młodej Polski
• Powieść jest interesującym dokumentem wewnętrznych rozterek i rozrachunków
ideowych pokolenia
• Akcja toczy się w wielonarodowym środowisku artystycznej cyganerii końca XIX
wieku w anonimowym mieście (prawdopodobnie w Berlinie lub Monachium) i
ukazuje sylwetki: aktora, dziennikarza, muzyka, dramaturga oraz malarza, lekarza –
poety, śpiewaczki operowej i gwiazdy kabaretu, owładniętych nietzscheańską teorią
nadczłowieka oraz eksponujące degenerację (zaakcentowaną w symbolicznym tytule)
i upadek moralny artystów, głoszących idee oderwanej od życia sztuki dekadentów,
których nierzadko jedynym celem jest bunt przeciwko mieszczańskiemu światu i
spędzenie życia na jałowych rozmowach o wielkiej sztuce. Opisane w Próchnie
postacie poruszają się w sztucznej, oddzielonej od zwyczajnej rzeczywistości
przestrzeni. Żyją gorączkowo, w ostentacyjnej, zazwyczaj histerycznej formie
manifestując dekadenckie nastroje. Zaglądają do kawiarni przekonani, że "w kawiarni
robi się dziś kultura", ale nie gardzą też drugorzędnym kabaretem (są wśród nich
zresztą prawdziwi amatorzy tingle–tangla). Sięgają po ulubione przez modernistów
używki: czarną kawę, koniak, piją szampana i absynt, w oparach opiumowego dymu
głoszą pogardę dla codziennej krzątaniny wypełniającej egzystencję przeciętnego
człowieka. Ukazano cyganeryjny, przeważnie nocny tryb życia: w kawiarni, na ulicy,
w oparach dymu i alkoholu, w nędznych mansardach, a także na cmentarzu, gdzie
jeden z głównych bohaterów we wstępnej partii powieści odbywa swoją wielką
"spowiedź dziecięcia wieku"
• Berent nakreślił w powieści syntetyczny obraz życia ludzi. Akcja utworu rozgrywa się
w środowisku cyganerii artystycznej. Główni bohaterowie – aktor, dziennikarz,
muzyk, poeta, dramaturg i malarz – reprezentują prawie wszystkie dziedziny
twórczości. Ich losy i postawy pokazane zostały na tle gorączkowego życia wielkiego
miasta. Powieść składa się głównie z dialogów i monologów postaci. Autor
zrezygnował z wprowadzenia narratora wszechwiedzącego.
• MOTYWY:
• kobieta-anioł
• kobieta fatalna – zdaniem jednych jest to kobieta otchłań, zdaniem innych – kałuża,
• bezsilność artysty głoszącego hasło "sztuka dla sztuki",
• fascynacje dekadentyzmem, nietzscheanizmem, kulturą Orientu, poszukiwaniem
nirwany, zainteresowanie buddyzmem i teozofią, obsesja śmierci i otchłani.
• miasto – dynamizm i kolory, tłum (masa) – brak konkretnych jednostek; kontrast
między przedmieściem i śródmieściem; nierealistyczne ukazane; ludzie zamierają w
ciągu dnia; personifikacja świata maszyn; elementy ruchu – dynamiczne wizje; ta
przestrzeń zamyka horyzonty człowieka; ukazane zostają różne oblicza miasta –
 zależnie od bohatera – miasto jest odbiciem strachu, obaw, duszy bohatera, zderzenie
czerni z czerwienią.
• kobieta – w oczach bohaterów reprezentujących postawy mizoginiczne to przedmiot
zarazem pogardy i podziwu prześladujący artystów w podobnym stopniu jak tłum;
według ojca Borowskiego żona jest zagrożeniem twórczości; małżeństwo jest
wrogiem sztuki, gdyż zabiera wolność.

Tadeusz Rittner, W małym domku, 1904

• Utwór dramatyczny
• Akcja utworu rozgrywa się w małym mieście w Galicji. Młoda kobieta zostaje
uwiedziona przez przystojnego lekarza. Kiedy zachodzi w ciążę, lekarz decyduje się
zachować z honorem i ożenić się z nią, choć wie, że w ten sposób zaprzepaszcza
swoją karierę. Po ślubie jednak traktuje swoją niewykształconą żonę z bardziej lub
mniej uświadomioną pogardą. Kobieta znajduje sobie więc kochanka. Kiedy mąż
przyłapuje ją na zdradzie, zabija ją i sam popełnia samobójstwo.
• Charakterystyczne w utworze jest to, że żaden z bohaterów nie jest jednoznacznie
dobry, ani jednoznacznie zły. Autor nie ocenia ani nie kategoryzuje bohaterów.
Interesuje go głównie psychologia występujących w dramacie postaci. Utwór cieszył
się dużą popularnością w okresie Młodej Polski. W 1921 roku dramat ten został
sparodiowany przez Stanisława Ignacego Witkiewicza w jego sztuce W małym
dworku.

Władysław Reymont, Chłopi, 1904

• Powieść społeczno-obyczajowa
• Akcja powieści dzieje się we wsi Lipce, miejscowość ta nie odpowiada jednak
rzeczywistej wsi o takiej nazwie, obecnie nazywanej Lipcami Reymontowskimi.
Przede wszystkim nie zgadza się topografia okolicy. W powieści brakuje również
wzmianki o warszawsko-wiedeńskiej linii kolejowej, która przebiegała tuż obok
rzeczywistych Lipiec i odgrywała znaczącą rolę w życiu wsi. Z kolei rozplanowanie
powieściowej wsi było typowe dla wielu ówczesnych tego typu miejscowości na
ziemi łódzkiej, a nie tylko dla rzeczywistych Lipiec
• Akcja utworu obejmuje dziesięć miesięcy – rozpoczyna się pod koniec września, a
kończy pod koniec lipca.
• W okresie, w którym powstawała powieść, tematyka chłopska była popularna w
sztuce i literaturze. Tego typu wątki pojawiały się również we wczesnych utworach
Reymonta. Jednocześnie niektórzy badacze sugerują, że bezpośrednim impulsem do
napisania powieści chłopskiej mogła być dla pisarza powieść Ziemia (1887) Emila
Zoli – Chłopi mieliby, zgodnie z tą hipotezą, być polemiką z utworem francuskiego
powieściopisarza. Reymont nie znał jednak języka francuskiego w stopniu
umożliwiającym mu swobodne czytanie tego utworu, mógł się więc zaznajomić z nim
najwyżej za sprawą relacji przyjaciół. Oba utwory łączy też niewiele elementów:
tematyka chłopska, opisy prac i uroczystości wiejskich oraz podział akcji na cztery
pory roku. Zbieżności te wynikać jednak mogą z samej tematyki tych dzieł
Stanisław Wyspiański, Warszawianka
• Dramat
• Warszawianka zawiera komentarz powstania listopadowego. Wyspiański nawiązał do
pieśni Kazimierza Delavigne Warszawianka[a]. Motywy tej pieśni, a zwłaszcza
powtarzające się słowa: Oto dziś dzień krwi i chwały [...] dziś twój triumf albo zgon
odgrywają ważną rolę w dramacie, pogłębiają nastrój niewiary będącej udziałem
zgromadzonych generałów i arystokratycznych przywódców powstania,
rozprawiających o tajemniczym „losie” o niepoznawalnych siłach, które rządzą
człowiekiem i historią.
• Rzecz dzieje się w dniu bitwy o Olszynkę Grochowską 25 lutego 1831 w sztabie gen.
Józefa Chłopickiego, stacjonującego w Dworku Grochowskim.
• Osobami dramatu są generałowie Powstania Listopadowego: Józef Chłopicki, Jan
Skrzynecki, oficerowie sztabowi oraz dwie dziewczyny: Anna i Maria, których
narzeczeni biorą udział w boju o Olszynkę Grochowską.
• Nagle wchodzi Wiarus (najbardziej charakterystyczna postać dramatu), zabłocony,
schlapany śniegiem. Nie wypowiada ani słowa, ale jest symbolem. Przynosi wieść o
klęsce, ale i o śmierci w bitwie narzeczonego Marii. W konstrukcji utworu został on
wyraźnie przeciwstawiony całemu towarzystwu zebranemu w salonie. Jest prostym
żołnierzem, swoim wyglądem i zachowaniem świadczy o rzeczywistej walce
narodowowyzwoleńczej i kompromituje zarazem patos rozmów na temat „losu” jakie
toczą przedstawiciele obozu szlacheckiego. Pieśń staje się ważnym elementem
spotęgowania nastroju tragizmu.
• W Warszawiance Wyspiański rozbudował tekst poboczny. Obecne są uwagi na temat
dekoracji, wyglądu postaci i rekwizytów. Ważnym symbolem jest znajdujące się na
scenie popiersie Napoleona z opaską liści laurowych stojące na wysokim
postumencie. Obok popiersia stoi Chłopicki zamyślony, zastygły w pozie
napoleońskiej. Nie wierzy on w powstanie, żyje wspomnieniami bohaterskiej
przeszłości pod sztandarami Napoleona i przeciwstawia ją słabości i błędom
powstańców. Sam nie decyduje się na aktywny udział w walce. Ważne w dramacie są
nie tylko słowa poety, ale także muzyka i refren powtarzającej się pieśni, sceny
pantomimiczne i rekwizyty znajdujące się na scenie. Te wszystkie elementy zaczęły
pełnić funkcję dramatyczną.

Stanisław Wyspiański, Lelewel

• "Lelewel: dramat w 5 aktach, osnuty na tle wypadków sierpniowych w Warszawie
1831 roku". Jeden z dramatów Wyspiańskiego poświęcony powstaniu
listopadowemu.

Stanisław Wyspiański, Noc listopadowa, 1904

• „Noc listopadowa” to dramat sceniczny składający się z 10 luźnych scen, w którym
brak podziału na akty. Sceny tworzą szereg samodzielnych epizodów,
 rozgrywających się w różnych miejscach. (…) Suma tych epizodów składa się na
wielowymiarowy obraz powstania i kondensuje dramatyzm zdarzeń. Dostrzec można
inspiracje dramatem romantycznym (brak zasady trzech jedności, luźna kompozycja,
rozrachunek z powstaniem). Wyspiański napisał nieco później uzupełnienie do
dramatu w formie „programu muzyki antraktowej”, które znamy z rękopisu
• Utwór przedstawia obraz pierwszych godzin powstania listopadowego (wydarzenia
nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku), odważnego zrywu podchorążych i jego
przebieg. Akcja dramatu toczy się, z wyjątkiem przeniesionych do śródmieścia
Warszawy scen V, VI i VII, w Łazienkach lub w ich bliskim sąsiedztwie. (…) W
zakres wizji dramatycznej zostało wciągnięte całe otoczenie: park i pałac na Wyspie
oraz niektóre ze zdobiących go zewnątrz i wewnątrz posągów, pomnik Jana III
Sobieskiego, Amfiteatr, Szkoła Podchorążych oraz Belweder
• Wyspiański bardzo wiernie przedstawia wydarzenia i postacie historyczne,
korzystając z książek Barzykowskiego i Mochnackiego: Z książek tych Wyspiański
czerpie nie tylko informacje. „Noc listopadowa” jest w dużej mierze inscenizacją
obrazów – żywo, plastycznie, z pasją opowiedzianych przez obu świadków-autorów.
Ukazuje losy powstańców, niepowodzenia, przeszkody, opór podzielonego i
niezdecydowanego społeczeństwa, brak naczelnego wodza, zawód ze strony
przywódców i polityków (Chłopicki, Lelewel, Potocki) oraz tragiczne okoliczności
powodujące niepotrzebne ofiary (Nowicki).
• Równolegle do planu historycznego autor prowadzi wydarzenia planu mitologicznego
ściśle związane z akcją powstańczą, pełniące rodzaj swoistego komentarza czy
uzupełnienia. Kamienne posągi bogów greckich, zdobiące aleje parku
Łazienkowskiego, ożywają w noc listopadową, włączają się w działania ludzkie,
inspirują je i aranżują

S.W., Wesele, 1901

• Dramat
• Utwór nawiązuje do autentycznego wydarzenia, jakim było wesele poety Lucjana
Rydla i chłopki Jadwigi Mikołajczykówny. Ślub miał miejsce 20 listopada 1900 roku
w bazylice Najświętszej Maryi Panny w Krakowie, wesele zaś w podkrakowskiej wsi
Bronowice, w dworku Włodzimierza Tetmajera, nazwanym później Rydlówką. Ślub
był przedmiotem dużych kontrowersji
• https://pl.wikipedia.org/wiki/Wesele_(dramat)

S.W., Wyzwolenie, 1902

• Dramat w trzech aktach
• Zadaniem głównego bohatera jest tytułowe wyzwolenie, które ma się dokonać na
różnych płaszczyznach:
1. wyzwolenie Polski z niewoli politycznej;
2. wyzwolenie narodu z bezwładu ducha i woli;
3. wyzwolenie sztuki.
 • Konrad przybywa z zaświatów na deski krakowskiego teatru, aby dokonać
wyzwolenia kraju. Zostaje zachęcony przez Muzę do stworzenia widowiska
scenicznego na temat Polski. Spektakl ten ukazuje rozpaczliwą sytuację narodu,
społeczeństwo rozdarte na skłócone warstwy, klasy, stronnictwa, ideologie, które
zwalczają się nawzajem, nie posiadają żadnego konkretnego programu przemian.
Przekrój społeczny prezentuje para Karmazyn – Hołysz. Obaj uważają się za
reprezentację narodu, a w rzeczywistości to bezmyślni utracjusze i nieroby, które
godzą się na niewolę Polski. Przebrani są w stroje narodowe, nawiązujące do saskiej
przeszłości.
• Konrad krytykuje je jako przebieranki, które wyglądają „jakby Polski nie było,
Polaków nie było, jakby ziemi nawet nie było polskiej i tylko trzeba było wszystko
pokazywać, bo wszystkiego zostało na pokaz po trochu”. Przedstawiciele szlachty nie
zwracają uwagi na chłopstwo.
• Syntezę polityczną Galicji dają Prezes – stańczyk i Przodownik – demokrata. Prezes
patronuje grupie, która wyrzeka się pamięci powstań, poddała się rezygnacji.
Przodownik natomiast jest przedstawicielem grupy, która potrafi jedynie powtarzać
wzniosłe hasła napuszone frazeologią patriotyczną bez żadnego pokrycia działaniem.
W drugiej części widowiska z wypowiedzi Kardynała wnioskujemy, że nawet Kościół
podporządkował Polaków swoim interesom, wykorzystując ich jako rycerzy wiary. W
godzinie upadku pozostawia ich samych sobie i zaleca pokorę. Naród, który czerpie
swoje ideały z romantyzmu, trwa w bezruchu i martwocie. Tylko nieliczni, jak postać
Ojca, odrzucają poezję romantyczną jako trujący zaród. W utworze pojawia się postać
Harfiarki tożsamej z Lillą Wenedą, bohaterką Słowackiego. Symbolem omamień
narodu jest postać Geniusza wieszczącego wyzwolenie poprzez mękę krzyża i próbę
grobu.
• Gest Konrada, który w potężnej inwektywie przeklina poezję uwodzącą naród
chorobliwą mistyką śmierci, okazuje się wyzwoleniem pozornym, teatralną złudą,
która kończy się zapadnięciem kurtyny, rozejściem się aktorów i demontażem
dekoracji. Na pustej, głuchej, ciemnej scenie pozostaje samotny Konrad, miotający się
w świecie swoich poetyckich iluzji, ścigany przez Erynie, mściwe boginie zemsty z
wyżartymi oczami w rozpaczliwej matni bez wyjścia

Gabriela Zapolska, Moralność Pani Dulskiej, 1906

• Dramat
• Pomysł utworu podsunął Zapolskiej jej mąż. Przyjęto, że przy poszukiwaniu wzorców
postaci Zapolska zasugerowała się sugestią swojego redakcyjnego kolegi, Leopolda
Szenderowicza, który podsunął pisarce postać swojej kamieniczniczki Gołąbowej i jej
rodziny
• Pierwowzorem Anieli Dulskiej jest znana z kołtuństwa lwowska mieszczka, niejaka
pani Gołąbowa. Nazwisko bohaterki łączy się również ze lwowianką – niejaką
Czesławą Dulską, która w odpowiedzi na ankietę ogłoszoną w 1905 roku przez
popularny lwowski dziennik „Wiek Nowy” opisała swój system gospodarowania w
domu, oparty na egoizmie, skąpstwie i wyzysku służącej.
 • Wątek najstarszego syna Dulskich, Zbyszka, ma swoje źródło w romansie syna
krewnych, pp. Pertaków, stanisławowskich znajomych męża pisarki. Młodzieniec ów
romansował – za przyzwoleniem matki i całej rodziny – ze służącą.
• Akcja utworu rozgrywa się na początku XX wieku, w zależności od adaptacji we
Lwowie lub w Krakowie, w salonie państwa Dulskich. Autorka w didaskaliach
informuje o umeblowaniu wnętrza: „Dywany, meble solidne… Rogi obfitości,
sztuczne palmy, landszaft haftowany za szkłem… Stara piękna serwantka mahoniowa
i empirowy ekranik. Lampa z abażurem z bibuły, stoliki, a na nich fotografie”. Sztuka
bywa także wydawana i wystawiana na scenie z realiami krakowskimi
• Sztuka Zapolskiej jest tragifarsą, czyli połączeniem elementów komedii z elementami
tragedii. Główna bohaterka – Aniela Dulska – jest postacią obłudną, dwulicową,
fałszywą, chciwą, nie potrafi okazać życzliwości, gardzi ludźmi biednymi, słabymi i
wrażliwymi. Wszystko, co robi, robi na pokaz. Jej postawa, nazywana dulszczyzną,
prezentuje pozorną moralność — życie w zakłamaniu i obłudzie. Przymyka oko na
romans jej syna z Hanką, aby tylko ten nie włóczył się nocami po lokalach. W
rzeczywistości Dulska nie wyobraża sobie małżeństwa Zbyszka z Hanką, uważałaby
to za hańbę dla jej rodziny i splamienie jej honoru. Problem pojawia się, gdy Hanka
zachodzi w ciążę.

Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni, 1900

• Powieść
• Pisarz zainaugurował nią cykl powieści współczesnych, osadzonych w realiach życia
polskiego schyłku XIX wieku, podporządkowany naczelnej idei – pracy
społecznikowskiej. Podejmuje ją doktor Tomasz Judym, który samodzielnie i po
latach wyrzeczeń zdobywa zawód lekarza, mający mu umożliwić niesienie pomocy
innym ludziom, w szczególności jednak biednym i pokrzywdzonym
• Tomasz Judym – ambitny, młody lekarz. Uważa, że jego posłannictwem jako lekarza
jest niesienie pomocy ludziom z niższej warstwy społecznej, dąży do tego by
poprawić warunki w jakich żyją i pracują. Żeromski nadał Judymowi cechy
romantycznego buntownika: rozdarcie wewnętrzne, poczucie obcości, wielki
indywidualizm. Jednak bohater Żeromskiego posiada też cechy pozytywistycznego
społecznika: chęć poświęcenia się dla ludzi, wiara w ideę pracy organicznej i pracy u
podstaw.

Stefan Żeromski, Popioły, 1904

• Powieść
• Koncepcja Popiołów przypomina strukturę powieści Wojna i pokój (1869) Lwa
Tołstoja. W obu książkach mamy do czynienia z powieścią-panoramą, która
rezygnuje z tempa i zawikłania akcji na rzecz epickiej wszechstronności w
obrazowaniu życia narodu, równolegle prowadzi kilka wątków fabularnych,
opowiadających dzieje postaci fikcyjnych. Krzyżuje te wątki z szeroko
rozbudowanym opisem wydarzeń historycznych.
• U Żeromskiego powieść w pierwszej części rozpada się na szereg luźnych epizodów,
posiadających samowystarczalną dynamikę fabularną: niemal każdy z nich mógłby
być opowiadaniem czy szkicem obyczajowym. O ich selekcji rozstrzyga w istocie
autorski zamiar przedstawienia ważniejszych lub bardziej znamiennych zjawisk
ówczesnego życia; dla motywacji kompozycyjnej wystarczy, że uczestnikiem
(najczęściej mało znacznym) lub obserwatorem tych faktów jest bohater powieści –
Rafał Olbromski. Ale rzeczywiste zmiany w jego losach przed wstąpieniem do
wojska – kolejne awanturnicze zrywy, które po krótkim triumfie prowadzą bohatera
do klęski, rozpaczy i prostracji – dokonują się poprzez ciąg wydarzeń, które niewiele
mają wspólnego z ciągiem sytuacji najważniejszych dla powieściowego obrazu epoki.
W ten sposób fabuła przestaje być środkiem konstytuowania obrazu społeczeństwa,
oba ciągi narracyjne oddzielają się od siebie. Z trudnościami fabularyzacji materiału
historycznego walczy również Żeromski przedstawiając w Popiołach dzieje legionów.
Nie wystarczyły obrazy wydarzeń wojennych, które mogły znaleźć się w polu
obserwacji księcia Gintułta, autor uzupełnia je więc interpretacją ideową i polityczną,
zawartą w dyskusjach Gintułta z Dąbrowskim i Sułkowskim, wprowadza również
relację wspomnieniową Sariusza Ojrzyńskiego.