SAYI 06

EDITÖRDEN
MERAKLI ZİHİNLERİN EFSANE DERGİSİ

Küçük fakat
önemliyiz
I
çinde yaşadığımız gezegenden bizi çevreleyen uzaya bakıyoruz yüzlerce
hatta binlerce yıldır. Gördüklerimizden etkilenmemek hatta derin
düşüncelere dalmamak mümkün değil. Var oluşumuzdan buyana,
merak ve sorularla izlediğimiz kozmosun haritasını çıkarmakla uğraşıyoruz
ve bu harita gelişmiş gözlem olanakları, uzay teleskopları ve bilimdeki diğer
gelişmelerle sürekli olarak geliştirilerek güncelleniyor. Uzayda bir toz tanesi
olduğumuz şüphe götürmez fakat önemsiz olmadığımızın da farkındayız.
Diğer yandan çoğu kişinin sandığının aksine sonsuz olmasa da kozmos,
bizim için çok ama çok büyük. Dahası, başta ışık hızı ve insan ömrü olmak
üzere evrenimizdeki fiziksel sınırlar yüzünden kozmosu tam anlamıyla
keşfetmemiz belki de hiç mümkün olmayacak. Fakat mevcut olanaklarımızla
bile elde edebildiğimiz bilgiler ve keşiflerimiz o kadar etkileyici ki, çok değil
50 yıl içinde (yani şu anda bu yazıyı okuyanların çoğunun yaşam süresi
içinde) elde edeceğimiz bilgilere günümüzde sahip olabilseydik, eminim
çoğu kişi bunun bilimkurgu olduğunu düşünebilirdi. BIZE YAZIN
Uzay araştırmaları; savunma, yörüngeye uydu fırlatma ya da uzay okur@howitworks.com.tr
madenciliği gibi kârlı ya da kârlılık vaat eden alanlar ekseninde yaygın bir howitworksturkiye
@howitworksturkiye
şekilde yürütülüyor olsa da günlük hayatımızda kullandığımız çoğu pratik
howitworks.com.tr
buluşun temelinde bu araştırmaların olduğundan hareketle, başta ülkemiz
olmak üzere her ülkenin bu araştırmalar için bütçe ayırması gerektiğini
düşünüyorum. Bütçe ayırmak bir yana, bu araştırmaların yapılabilmesi için
gereken ekosistemin de sürdürülebilir şekilde oluşturulması şart. Ciddi ve
uzun vadeli bir stratejik planlama dahilinde atılması gereken bu adım,
ülkemizi gelecekte çok önemli noktalara taşıyabilir.
Uzay makaleleri, gerçekleştirdiğimiz anketlere bakılırsa siz değerli
okuyucularımızın en çok ilgisini çeken yazıların başında geliyor. Bu itibarla,
kapak konumuzu okuduktan sonra gökyüzüne daha farklı bir gözle
bakacağınızı umuyoruz…
Şahin Ekşioğlu
Yayın Yönetmeni

KATEGORİ BAŞLIKLARI
ULAŞIM
Kara, hava ve deniz
yolculuklarındaki
en yeni gelişmeler

TARİH
Geçmişte yaşanan
BİLİM pek çok gizeme dair
cevaplar
Çağdaş dünyanın
dikkat çeken bilimsel
uygulamaları TEKNOLOJİ
Modern mühendisliğin
UZAY sunduğu en harika
olanaklar ve icatlar
Güneş sistemi içindeki ÇEVRE
keşiflerden derin uzaya...
Gezegenimizin doğası
mercek altında How It Works 003
 46

IÇINDEKILER SAYI: 06/Nisan 2019

UZAY BİLİM
16 Galaksi Yolculuğu
Içinde bulunduğumuz galaksi
olan Samanyolu’na “yakından”
bakmaya ne dersiniz?
54 Dünyayı değiştiren
deneyler
Günümüzün bilgi birikimini
büyük ölçüde bu çığır açan
deneylere borçluyuz.
D Ü N YAY I DEĞIŞTIREN

DENEYLER
24 Dünya’yı Güneş’ten
62 60 saniyede bilim
korumak
63 Faraday kafesleri
26 Uzaktan kumandalı
avatarlar 64 Klonlama nasıl
gerçekleşiyor?
30 Uzayda radyoaktif güç
TEKNOLOJİ ULAŞIM
32 Ileri Teknolojiyle Dokunma 68 Derinlerin hâkimi:
Dokunma eylemini, algılarımızı Denizaltılar
manipüle ederek farklı ortamlara Zorlayıcı koşulların mağrur
taşıyacak yenilikler. savaşçılarını mercek altına
aldık.
38 Kutuplarda nasıl sağ
kalınır? 76 Hidrojenle çalışan trenler 54
40 Efsanevi mühendislik
harikaları TARİH
78 Inanılmaz yolculuklar
ÇEVRE Inanılmaz yolculuklar ve sağ 46 Antroposen’e
46 Antroposen’e hoş
kalmanın sırları hoş geldiniz!
geldiniz! 86 Çernobil’de
Gezedende yaptığımız ne olmuştu?
değişiklikler yeni bir jeolojik
çağ mı başlattı?

78 İnanılmaz
yolculuklar

38
Kutuplarda nasıl
sağ kalınır?

06 Küresel Bakış 88 Kendin Yap 96 Okur Mektupları

BÖLÜMLER Tüm dünyadan bilim ve
teknoloji haberleri
Evde yapabileceğiniz harika
projeler
97 Gelecek Sayı
98 Kısaca
14 İlginç Bilgiler 90 Soru&Cevap
Bu ay öğrendiğimiz 10 ilginç Aklınıza takılan soruların
bilgi cevapları burada.

004 How It Works

KÜRESEL BAKIŞ
Yaşadığımız Dünya'dan haberler

Mercan resifleri
ağarıyor
Büyük Bariyer Resifi kaydedilmiş tarihin en
büyük mercan ağarmasına tanık oluyor.

A vustralya’nın kuzeydoğu kıyısı açıklarında

normalde bir renk cümbüşü oluşturan
mercanların büyük kısmı, artık hayaletimsi bir
beyaz renkte. İklim değişikliğinin ve kasırgaların
etkisiyle anormal derecede ısınan okyanus suyu,
mercan kayalıklarının %93’ünde mercan
ağarmasına yol açtı. Bu olay, mercanların kendi
dokuları içinde yaşayan ve ortamın aşırı
ısınmasıyla toksik bir hal alan algleri dışarı
atmasıyla oluşuyor. Hâlbuki bu algler, mercanın
birincil besin kaynağı ve onların yokluğunda
mercanlar hastalıklara karşı daha savunmasız
kalıyor.
NOAA’nın Mercan Resifi Koruma Programı
yöneticisi Jennifer Koss “Mercanlardaki bu
ağarma oranı eşi benzeri duyulmamış bir şey,”
diyor. “Bir resifin ağarması, öldüğü anlamına
gelmez. Mercan sadece suyu süzüp beslenerek de
bir süre hayatta kalabilir. Fakat sular ısınmaya
devam ederse mercan, algleri tekrar toplayamaz
ve bu da kitlesel ölüme yol açar.”
Bu kadar büyük ölçekli ağarma olaylarının
tekrarlanmasını önlemek için, sera gazı
emisyonunu azaltmak ve küresel ısınmanın
önünü almak gerekiyor. Araştırmacılar bir
yandan da resifleri mevcut stresten koruma yolları
arıyor. Koss şöyle açıklıyor: “Mercan çiftçiliği, yani
hızla mercan yetiştirip bunları resiflere
yerleştirme yöntemlerini araştırıyoruz.
Araştırmacılar iklimsel değişime en dirençli
mercanları bulup, onları seçici olarak çoğaltarak
‘süper mercan’ yetiştirmeyi de hedefliyor.”
Amazon Nehri’nin ağzında bulunan ve herkesi
afallatan devasa resif de koruma çabalarında
katkı sağlayabilir çünkü bu dirençli Güney
Amerika mercanları, zorlu ortamlarda sağ
kalmanın sırrını sunabilir. “Bu buluş çok heyecan
verici ve hepimizi gafil avladı,” diyor Koss. “Orada
bir mercan resifi olmaması gerekiyordu.
Amazon’dan gelen tortu miktarı akıl almaz ve
mercanların bu ortama ayak uydurmuş olması
çok önemli bir haber. Mercanların bu sularda
tutunmasına hangi adaptasyonların izin
verdiğini tespit etmek için daha birçok araştırma
gerekiyor.”

006 How It Works

 NOAA travmatik olaylardan
sonra mercanları yeniden
yetiştirmek için mercan
yatakları kullanıyor.

Büyük Bariyer Resifi’ndeki

mercanların yalnızca %7’si
ağarmadan kurtulabildi.

Mercan ağarması nedir?

Sağlıklı mercan Stres altındaki Ağarmış mercan

Zooxanthellae adlı mercan Içinde algler
mikroskobik algler Okyanus sıcaklığı olmayınca mercan
mercanın başlıca ya da kirlilik artınca beyazlaşır.
besinidir ve mercanın mercan strese girer Ölmediyse de artık
içinde yaşayıp ona ve algleri kapı hastalıklara karşı
rengini verir. dışarı eder. daha savunmasızdır.

How It Works 007


TARİH
Tutankamon’un mezarı nihayet restore edildi
Megan Gannon
K
oruma uzmanları, Mısır’da Kral
Tutankamon’un mezarının on yıl süren
restorasyonunu nihayet tamamladılar.
Los Angeles’tan Getty Koruma Enstitüsünün
(GCI) ve Mısır Eski Eserler Bakanlığının
birlikte yürüttüğü projeye 3.000 yıllık mezarın
duvar resimlerinin stabilize edilmesi ve
ileride siteye gelecek zararı azaltmak üzere
yeni bariyerlerin ve havalandırma
sistemlerinin eklenmesi dâhildi.
Mısırbilimci ve Mısır’ın eski Eski Eserler
Bakanı olan Zahi Hawass, yaptığı açıklamada
“Koruma ve onarım bu mirasın ve bu
muhteşem uygarlığın sonsuza dek yaşaması
için çok önemli” dedi. Tutankamon, M.Ö.
008 How It Works
1341’de Mısır’ın Yeni Krallık döneminde
dünyaya gelmişti. Bazen çocuk kral olarak da
bilinen Tutankamon, dokuz yaşında tahta
oturdu ve onlu yaşlarının sonunda ansızın
öldü. Firavunun mezarı, İngiliz Mısırbilimci
Howard Carter tarafından 1922’de el değmemiş
halde bulunmasıyla ünlü oldu. Mısır’ın
Krallar Vadisi’ndeki kraliyet mezarlarının
büyük kısmı eski çağlarda yağmalanmışken,
Tutankamon’un gömü odası, girişini kapatan
kayalar ve toprak yüzünden sapasağlam
kalmıştı.
Carter’ın ekibinin tıka basa dolu mezardaki
nesneleri gün yüzüne çıkarması tam on yıl
sürdü. Bunun ardından site büyük bir turizm
Tutankamon’un Krallar
Vadisi’ndeki mezarında gömü
odasının kuzey duvarı.
merkezine dönüştü. Fakat ziyaretçilerin
beraberlerinde taşıdıkları toz, nem ve
karbondioksit düzeyindeki değişimle
birleşince gömü odasındaki hassas ortam
bozuldu. Onarım çabaları, duvar resimlerinde
mantar gibi büyüdüğü için korkulan gizemli
kahverengi lekelerin araştırılmasını da
içeriyordu. Koruma çalışanları bu lekelerin
gerçekten mikroplardan kaynaklandığını
ama bunların çoktan ölmüş olduğunu ve
Carter’ın mezarı 1922’de açmasından bu yana
hiç yayılmadığını doğruladı. Dahası,
mikroplar zaten boya katmanının içinde, o
yüzden resimlere zarar vermeden lekeleri
sökmek olanaksız.
 BİLİM Aşırı sıcak okyanus
dibi bacaları gibi çok

Okyanus zorlu ortamlarda bile

ekstrem mikroplara
rastlanıyor.
kristallerinin
içinde ekstrem
mikroplar bulundu
Mindy Weisberger

J
apon Denizi’nde, yaşamı dondurucu
soğuğun ve yoğun basıncın belirlediği
okyanus dibinin metrelerce altına
gömülü çok dirençli mikroplar yaşıyor. Burada
yaşama sırrı ne mi? Küçük mineral
taneciklerindeki girintilerde toplanıyorlar ve
bunlar daha sonra derin deniz kristallerinin
içinde mühürlenip kalıyor.
Bilim insanları kristallere hapsolmuş bu
mikropları gaz hidratlardan (okyanusta çok
soğukta ve aşırı basınç altında gaz ve sudan
oluşan kristalsi katılardan) örnek topladıkları
Joetsu Havzası’nda, bir sefere çıktıklarında
keşfetti. Elde ettikleri bulguları da 2018’in
Aralık ayında Amerikan Jeofizik Derneği
AGU’nun yıllık konferansında duyurdular.
Araştırmacılar Japonya’nın batı kıyısında
deniz dibinden toplanan hidratları
incelediklerinde bunlardan bazılarında Taneciklerdeki koyu noktaların flüoresan hidratların tuzlu odacıklarında yaşayan başka
dolomit adlı bir mineralin taneciklerinin maddeyle boyanması, morötesi ışıkta parlayan fırsatçı mikroorganizmalar da olabilir.
bulunduğunu gördüler. Japonya’da Tokyo’daki genetik materyal taşıdıklarını ortaya çıkardı. Hatta Mars gibi gezegenlerdeki basınç ve
Meiji Üniversitesinde öğretim üyesi olan Glen Bilim insanlarının AGU toplantısında sıcaklık koşulları, gaz hidratları
Snyder, konferansta Live Science’a Dolomitteki açıkladığına göre bu, yüksek yoğunlukta biçimlendirmeye uygun olabilir ve
koyu beneklerin başka bir hikâye anlattığını mikrobiyal maddenin temsilcisi. Mikropların araştırmacıların yazdığına göre, Mars
söyledi. gaz hidratları civarında yaşadığı biliniyor ama mikroplarını barındırabilir.
Snyder’ın dediğine göre, hidratlar çok bu mikrop kiracıların hidratların içindeki Japon Denizi'nde bulunan, mikropların
büyüktü (beş metre olanları vardı) ama mineral taneciklerinde yaşadığını öğrenmek yaşadığı dolomitler Mars meteorlarında
dolomit tanecikleri çok küçük, yaklaşık 30 şaşırtıcıydı. bulunan minerallerden çok da farklı değil. Bu
mikron çaplıydı. Araştırmacılar, hidratları Bu, dolomit kristallerine hapsolmuş da akla, Kızıl Gezegen’in Dünya’daki
kimyasal olarak gaz ve suya ayrıştırınca, geri mikroorganizmaların bilinen ilk örneği olsa dolomitler gibi mikrobiyal yaşamı
kalanlar arasında dolomiti buldu. da okyanusların başka yerlerinde, gaz destekleyebileceğini getiriyor.

TEKNOLOJİ

CERN en büyük atom

çarpıştırıcıyı inşa edecek
Yasemin Şaplakoğlu

A
vrupa Nükleer Araştırma Örgütü (CERN) gelmiş geçmiş en güçlü parçacık
hızlandırıcılardan birini geliştirmeyi tasarlıyor. Future Circular Collider
(Gelecek Dairesel Çarpıştırıcı) adıyla bilinen bu aygıtın çapı, rekoru şu an
elinde tutan 27 kilometrelik Büyük Hadron Çarpıştırıcısı’nın (LHC) neredeyse dört
katı, yani 100 kilometre. Evren henüz anlamadığımız kurallarla yönetilen, henüz
bilmediğimiz parçacıklarla dolu. Ama bilinen parçacıkları bu dev aygıtlarda ışık
hızına yaklaştırarak çarpıştıran fizikçiler bazen görünmeyeni bir anlığına
© Getty

Yerin 100 metre derinliğindeki LHC’yi inşa etmek 30 yıl sürdü. görebiliyor.

How It Works 009

IŞBIRLIĞIYLE
UZAY Kozmosun bu haritası,

Gökyüzünün
Samanyolu civarındaki
800 milyon kadar yıldızı
gösteriyor.

800 milyon
yıldızlı haritası
Brandon Specktor

F
otoğraf, ilk bakışta ortasından koyu
kırmızı bir yara izinin geçtiği, koyu renk,
yer yer karlı bir gezegeni andırıyor. Ama
biraz yakından baktığınızda bir gezegenden
daha büyük, hatta 100 milyar gezegenden
daha büyük bir şeye baktığınızı fark
ediyorsunuz. Bu, kozmosun yeni haritası.
Hawaii’de, Maui’de yer alan Pan-STARRS
gözlemevinin dört yıl süren gözlemlerinden
derlenen bu Samanyolu mozaiği (Samanyolu
resimde görülen kırmızı izin ta kendisi) ve
kozmik komşuları 800 milyondan fazla yıldız,
galaksi ve yıldızlararası nesne barındırıyor.
Samanyolu galaksisinin bir parçası, fotoğrafı yıldızlararası toz bulutları da galaksi boyunca Manoa’daki Hawaii Üniversitesinde çalışan
bıçak gibi ortadan bölüyor ve karenin alt uzanıyor. Dünyanın her yanından hevesli bilim insanlarının büyük bir coşkuyla, tarihin
kısmına, galaksinin karadelik içeren yıldız gözlemcileri, pek yakında bu nesneleri en büyük gökbilimsel veri yayını dediği şeye
merkezine yaklaştıkça parlaklığı artıyor. Mavi (ve daha milyonlarcasını) çok daha ayrıntılı borçluyuz. Kim bilir yakın gelecekte hangi
ışığı soğurduğu için kırmızı renkte parlayan biçimde inceleyebilecek. Tüm bunları galaktik sırlar keşfedilecek?

TARİH

Opal dolu fosiller, köpek benzeri dinozoru ortaya çıkardı

Laura Geggel

O
pal tüccarı ve fosil fanatiği Mike Poben, Avustralya’da bir
madenden bir kova dolusu opal satın aldığında, yığının içinde
eski bir dişe benzer bir şey bulup şaşırdı. Daha sonra eline
opallerle dolu, parlak bir fosilleşmiş çene kemiği geçti.
Opalleşmiş örnekleri 2014’te paleontologlara gösteren Poben,
bunların o güne kadar bilinmeyen, köpek büyüklüğünde bir dinozor
türüne ait olduğunu öğrendi. Bu dinozor 100 milyon yıl kadar önce,
Avustralya’nın yemyeşil ve göllerle kaplı olduğu dönemde yaşamıştı.
Fosiller New South Wales’te, Lightning Ridge kasabası yakınındaki
Wee Warra’da bir madenden elde edildi. Bilim insanları da bu yüzden
yeni bulunan Kretase dönemi dinozoruna weewarrasaurus pobeni
adını verdiler.
“Weewarrasaurus kabaca kelpie [bir tür Avustralya çoban köpeği]
büyüklüğünde, uysal bir otçuldu,” diyor araştırmayı yöneten ve
Avustralya’daki New England Üniversitesinin paleontoloji bölümünde
kıdemli öğretim üyesi olan Phil Bell. “İki ayağı üstünde yürüyordu ve
denge kurmak için kullandığı uzun bir kuyruğu vardı. Küçük olduğu,
kendini savunacak bir boynuzu ya da sivri pençeleri olmadığı için
muhtemelen çok ürkekti ve güvenliğini sağlamak için küçük sürüler
ya da aile birimleri halinde yolculuk yapıyordu.”
Bell bu dinozorların bu bakımdan Avustralya’nın Kretase dönemi
kanguruları sayılabileceğini söylüyor ve “evcil hayvan olarak
bakmayı isterdim sanırım” diye de ekliyor.
Bu dinozor, bir otobur cinsi olan Ornithopod ailesine aitti.

010 How It Works

 SAĞLIK

Bu ilaç, kanseri yağa

dönüştürüyor
Rachael Rettner

A
gresif kanser hücrelerini zararsız yağa dönüştürebildiğinizi
hayal edin. İsviçre’deki bilim insanları fareler üstünde
yürütülen yeni bir çalışmada bunu başardıkları iddiasında.
Belli kanser hücrelerinin metastaz sırasında sergilediği “plastisite”
yani uyum sağlama özelliğinden faydalanan araştırmacılar,
farelerdeki meme kanseri hücrelerini yağ hücresine dönüşmeye ikna
edebildi.
Bilim insanları bunu, her ikisi de ABD Gıda ve İlaç Yönetimi (FDA)
tarafından insanlar üstünde kullanılması onaylanmış iki ilacın
bileşimiyle başardılar. Tedavi tüm kanser hücrelerini yağ hücrelerine
dönüştürmediyse de kanserin vücudun başka kısımlarına
yayılmasını önledi.
Çalışma henüz emekleme aşamasında ve bu bulguların insanlara
ya da kanserin başka çeşitlerine uygulanıp uygulanamayacağı
belirsiz. Öyle olsa bile, araştırma FDA’nın hâlihazırda onaylamış
olduğu iki ilaçtan yararlandığı için, araştırmacılar Cancer Cell
dergisinde yayımlanan makalelerinde, bu bulguların insanlar için de
geçerli olma “olasılığının bulunduğunu” belirtiyorlar.

© Getty; James Kuether/University of New England

Kanser hücrelerini normal

yağ hücrelerine
dönüştürmek, hastalığın
vücuda yayılmasına yol
açan değişimin önüne
geçebilir.

How It Works 011


TARİH
Eski Mısır’da da ev ödevi
vardı
Mindy Weisberger
E
ski Mısır’da bir çocuğun yaptığı ev ödevi
ikinci yüzyıldan beri korunabilmiş.
Tablete yazılı bu sözler, çocuğunun yanlış
kişilerle arkadaşlık etmesini istemeyen her
anne babanın yakından bileceği şeyler. iPad
büyüklüğündeki, tahta çerçeveli balmumu
levha, öğrencileri “Sadece bilge insanlardan
öğüt almalısınız” ve “Her arkadaşa güven
olmaz” diyerek uyarıyor.
Britanya Kütüphanesinin eline 1892’de geçen
tablet, 1970’lerden bu yana halka
sergilenmiyor. Ödev tableti, kütüphanenin
yakında gerçekleşecek ve insanlık tarihinin
5.000 küsur yılı boyunca yazının gelişimini
inceleyecek olan Writing: Making Your Mark
(Yazı: Iz Bırakmak) adlı sergisinde halkla
buluşacak.
Britanya Kütüphanesi’nde antik ve ortaçağ
elyazmaları küratörü ve bu serginin de küratör
yardımcısı olan Peter Toth’un Live Science’a
012 How It Works
Bir okul çocuğunun
neredeyse 2.000 yıl önce
balmumu tablete Yunanca
yazdığı ev ödevi.
yaptığı açıklamaya göre, balmumu tabletin
üstünde bundan 1.800 yıl önce ilkokula giden
bir öğrencinin günlük yaşantısından bir kesit
sunan iki kısımlı bir Yunanca ödevi var.
Ödevin bir kısmı yazma alıştırması. Ilk
satırda öğretmenin düzgünce yazısı göze
çarparken, takip eden iki satırda aynı
sözcüklerin öğrenci tarafından “bir hayli
beceriksizce” kopyalanmış halini görüyoruz.
Tıpkı günümüz ilkokul öğrencilerinin,
öğretmenlerinin tahtaya yazdığı bir şeyi
(bazen de ceza olarak) defterlerine tekrar
tekrar geçirmesi gibi. Ödevin geri kalanıysa
çarpım tablosu ve okuma alıştırmaları içeriyor.
“Eski metin, öğrencilere
‘Her dosta güven
olmaz’ diyor”
UZAY
Gökbilimciler
ilk karadelik
patlamasına
tanık oldu
Brandon Specktor
1
6 Haziran 2018’de kozmosta akıl
almaz parlaklıkta bir patlama oldu ve
haftalar boyunca Dünya’da
gökyüzünde asılı kaldı. Bu gizemli
patlama, 200 milyon ışık yılı ötedeki
Herkül takımyıldızından geliyordu,
neredeyse 100 süpernova şiddetindeydi ve
tüm dünyadaki gök gözlemcilerinin
ilgisini üstünde topladı. Sonra da
göründüğü kadar hızlı kayboldu.
Gökbilimciler bu patlamaya İnek (The
Cow) adını taktılar.
Bilim insanları İnek’in (yöntemsel
olarak belirlenen resmi adıyla AT2018cow)
sıradan bir süpernova olmadığını daha ilk
anda fark ettiler. Şimdi bir uluslararası
araştırmacı ekibi, İnek’in aslında bir
gökbilimsel ilk olduğuna, yani ya bir
karadeliğin ya da nötron yıldızının
doğumuna, yazılı tarihte ilk kez naklen
tanık olduğumuza inanıyor.
“Kuramsal olarak biliyoruz ki
karadelikler ve nötron yıldızları bir
yıldızın ölümüyle oluşur. Ama bu doğum
anının hemen ertesi hiç görülmemişti.
Hem de hiç,” diyor İnek üzerine yazılan ve
yakında yayımlanacak olan makalenin
başyazarı, ABD’de Evanston, Illinois’deki
Northwestern Üniversitesinde astrofizikçi
olan Raffaella Margutti.
© Getty; Raffaella Margutti/Northwestern University
Bilim insanları, bu çarpıcı patlamanın bir
karadeliğin ya da nötron yıldızının doğum
anı olduğuna inanıyor.
WWW.HOWITWORKSDAILY.COM
 Gerçeküstü Performans, Gerçek Oldu

V-NAND SSD 970 PRO EVO PLUS

ࡐƊɇ͔ϑЇ͝˝ߪߧߡϑʪθ̈ϑ̈ƊƊU̷࣭ʪθʪ˝΂θʪࢋ
Samsung’un en yeni NVMe M.2 SSD’si
I̊ˣ̊θɇʅɇ͝Χʪθ˙ͱθ͔ɇ͝ϑࢋUɇ˵ɇʒɇцɇ̷̧̊̊͝ࡐࢋǽА̧ϑʪ̧̧ɇΧɇϑ̈ϩʪϑʪʅʪ͝ʪ̷̧ʪθ̈ࢋk͝ϑͱ͝ǤࣗĘĘU
ϩʪ̧͝ͱ̷ͱ̟̈ϑ̈Эʪť˵ͱʪ̈͝у̧ͱ͝ϩθͱ̷΂θАц̷ʪࡡͱ̷ɇˣɇ͝АϑϩАΧʪθ˙ͱθ͔ɇ͝ϑϑЇ͔͝ɇ̧̈ʅ̈͝ϩɇϑɇθ̷ɇ͔̊͝ϗ
цʪ̈͝ĘǤđʪƊƊUϑʪθ̈ϑ̈ц̷ʪϩɇ̊͝ϗ̊͝ࢋ
ϑɇ͔ϑЇ͝˝ࢋcͱ͔/ϑϑʒ|ϑɇ͔ϑЇ͝˝ϑϑʒࢋcͱ͔
1
KÜRESEL BAKIŞ
BU AY
ÖĞRENDIĞIMIZ
ILGINÇ BILGI

1 Biyo mürekkeple organ

basılabilir
3B baskı teknolojisi son zamanlarda, özellikle de tıp
alanında büyük yol aldı. Biyobaskının önünde hâlâ aşılması
gereken engeller var (örneğin baskı malzemesinin bir
arada kalmasını sağlamak). Ancak Japon araştırmacılar
nihayet bunun bir yolunu bulmuş olabilir. Yeni enzim odaklı
yaklaşımda biyolojik hücreler birbirine yapışıyor ve bu da
organ gibi karmaşık dokuların basılmasına izin veriyor.

3 Endonezya,
mağara
resimleriyle dolu
Arkeologların daha önce incelemediği
küçük Kisar adasının mağara
resimleriyle dolu olduğu anlaşıldı. Ekip,
en az 2.500 yıllık olan 28 adet kaya
sanatı sitesi keşfetti. Bu
resimlerde sandallar,
kediler, köpekler ve
muhtemelen kalkan
taşıyan insanlar var.
Resimlerin komşu
2 Timor adasında
bulunanlarla
benzerliği, iki uygarlık 4
Egzersiz, arasında bir bağ
olduğunu akla Polipler mercan
Parkinson hastalığını getiriyor. resiflerini koruyor
yavaşlatıyor Hidrozoa olarak da bilinen mercan
polipleri, denizanası ve anemonun
Colorado Üniversitesi araştırmacıları akrabası olan, sert mercanların yüzeyinde
egzersizin faydalarını Parkinson yaşayan küçük deniz canlıları. Ancak
hastalığı belirtilerindeki azalmayla Maldiv ve Suudi Arabistan resiflerinde
ilişkilendirdiler. Bu nörolojik hastalığa neredeyse 2.500 mercan kolonisini
belli nöronların ölümü yol açıyor inceleyen araştırmacılar, poliplerin yer
ve hastalığın değişmez işareti de kaplamakla kalmadığını ortaya çıkardı.
beyinde alfa sinüklein proteininin Resifin bir santimetrekaresine düşen
birikmesi. Fareler üstünde yapılan polip sayısı 50’yi aşınca, bunlar balıklara
deneyde, tekerlekte koşan farelerin ve salyangoz gibi karından bacaklılara
alfa nükleğinin “kümelenmesini” karşı bir savunma hattı oluşturuyor.
önleyen ve böylece Parkinson’un Polipler adına nematosit denen ve
fiziksel etkisini yavaşlatan DJ-1 denizanası sokmasına benzer etkiye yol
koruyucu proteinini kodlayan bir açan zehirli bir organele sahip. Polipler
genin ifade edildiği görüldü. bir milimetreden küçük olduğundan tek
başına zarar vermese de sayıları arttıkça,
saldırganları caydırabiliyorlar.
014 How It Works
Mars o kadar da 5
kuru olmayabilir
Mars’taki su nereye gitti? Oxford
Üniversitesinden bilim insanları,
gezegendeki suyun çoğunun bir yere
gitmediği, bilakis, Dünya’dakilerden
yaklaşık %25 daha fazla su tutabilen
bazalt kayalarda saklandığı fikrini öne
attılar.

6 geçtikçe de ışığını engelleyen gaz ve toz bulutlarına bağlanıyor.
Emisyonlar yakıta
dönüşebilir
MIT araştırmacıları, karbondioksitin
miktardan bağımsız olarak işlenerek
metanol ya da sıvı hidrokarbonlar
gibi yakıtlara dönüştürülebileceği
bir sistem geliştirdiler. Sistemde
karbondioksit, yalnızca oksijen
atomlarının geçebileceği bir zardan
geçiriliyor ve geride yalnızca karbon
monoksit kalıyor. Bu süreç güneşten
sağlanan ısıyla yürütülüyor ve hidrojen
ve/veya suyla birleştirilerek diğer
yakıtlar üretilebiliyor.
8
Göz kırpan yıldız
Bizden 550 ışık yılı kadar uzakta olan RZ Piscium yıldızı adeta
NASA’ya göz kırparcasına, çılgınca bir parlaklık değişimi
sergiliyor. Bu durum yıldızın yörüngesinde dönen, önünden
Paskalya Adası’nda sadece 9
savaşçılar yaşamıyordu
Bugüne kadar Paskalya Adası’nın bir savaşçı kültüre
ev sahipliği yaptığı düşünülüyordu. Ancak ABD’deki
Binghamton Üniversitesinin yaptığı araştırma, bunun
çok daha işbirlikçi bir toplum olduğunu ortaya çıkardı.
Moai adlı bu ünlü insan heykellerinin “şapkalarını”
volkanik kayalara ait 3B bilgisayar modelleriyle
birleştiren araştırmacılar, işbirlikçi bir topluma ait
daha önce görülmemiş oymalar keşfettiler.

© Jon Wade; NASA’s Goddard Space Flight Center/CI Lab; SPL; Thinkstock; Pixabay; ANU; Harvard Microrobotics Lab

7
Böcek gibi
düşünen robotlar 10
RoboBee, böcek anatomisinden Kansere sıçramasını
esinlenen 80 gramlık bir robot ve
mühendisler şimdi de onun doğa proteinler söylüyor
şartlarına karşı daha dayanıklı olmasını Hawaii Üniversitesinden bilim insanları, bazı kanserlerin
sağlayacak bir algoritma geliştirdiler. vücutta sıçrama (yani metastaz) yöntemini keşfettiler.
Rüzgâr gibi çevre faktörlerinden Onkojen adlı mutant proteinler metastazda kilit rol
sakınmak için, Cornell Üniversitesinden oynuyor ve kanser hücrelerine sıçrama mesajı veren
mühendisler, böceklerin sinir işlevlerini RSK2 proteinlerini etkinleştiriyor. Bu bulgunun, agresif
taklit edecek bir nöromorfik yonga kanserlerle daha iyi savaşabilen ilaçlara ve tedavilere yol
geliştiriyorlar. Bu akıllı yongalar bilgiyi açması umuluyor.
elektrik akımında ani yükselmeler
halinde, yani beyindeki nöronlar halinde
işleyecek.
How It Works 015
 UZAY

GALAKSI
YOLCULUĞUEvrendeki 100 milyar kadar
galaksiden yalnızca biri olsa da,
o bizim evimiz. Samanyolu’nu
keşfimizde bize katılın.

016 How It Works

DID YOU KNOW?
BILIYOR MUYDUNUZ? Yunan mitolojisine göre Samanyolu, Hera’nın Herkül’ü emzirirken göğsünden dökülen sütten oluştu.
S
amanyolu bizim galaksimiz ve güneş
sistemimizin ev sahibi. Galaksi, 13
milyar yıldan önce yani Büyük
Patlama’dan birkaç milyar yıl sonra oluştu.
Çapının kabaca 100.000 ışık yılını,
kalınlığınınsa 1.000 ışık yılını bulduğu
düşünülüyor. Yerel Grup adıyla bilinen ve
Başak Süper Kümesi’nin bir parçası olan 50
galaksilik sistemin üyesi olan Samanyolu,
100 milyar kadar gezegen ve 400 milyar
yıldız barındıran bir sarmal galaksi.
“Şişkinlik” adıyla bilinen merkezinin
etrafında; yıldızları, yörüngelerindeki
cisimleri, gaz ve tozu içeren gevşek
kollardan oluşmuş yassı bir disk
bulunuyor. Galaksi merkezindeyse
Sagittarius A* olarak bilinen büyük kütleli
bir karadelik ve karmaşık bir radyo dalgası
kaynağı var. Samanyolu’nun dışındaysa
karanlık madde içeren bir hâle ve
galaksinin toplam yıldız sayısının küçük
bir kısmı bulunuyor. Kimi gökbilimciler,
Samanyolu’nun aslında çubuklu sarmal
denen türden bir sarmal galaksi olduğunu,
yani merkezindeki yıldızların çubuk
biçiminde dağıldığını öne sürüyorlar.
Aristo, Samanyolu hakkında ilk defa
M.Ö. 300’lerin ortasında yazmış ve
gökyüzündeki bu bulanık şeklin
yıldızlardan oluşuyor olabileceğine
inanan diğer Yunan felsefecilerden
ayrılmıştı. Aristo bunun çok büyük
yıldızlar kümesinden gelen ateşli bir şey
olduğuna ve Dünya atmosferi içinde
bulunduğuna inanıyordu. Gökbilimciler
Samanyolu’nun gerçek doğasına dair
spekülasyonlarını sürdürdüler, ta ki
Galileo 1610 yılında Samanyolu’nun
akıllara durgunluk verecek kadar çok
yıldızdan oluştuğunu öne sürene kadar.
Immanuel Kant ise 1755’te Samanyolu’nun
döndüğünü ve kütleçekim kuvveti
sayesinde bir arada durduğunu buldu.
Ondan 30 yıl sonra William Herschel,
Samanyolu’nun biçimini ve Güneş’in
galaksideki konumunu, görülebilir
yıldızları sayıp yerlerini kaydederek tarif
etmeye çalıştı. Nihayet 1920’lerde Edwin
Hubble, Samanyolu’nun ötesinde
bulutsular olduğu sonucuna vardı ve
evrende başka galaksiler olduğunu
kanıtladı. Hubble, aynı zamanda bugün
kullandığımız galaksi sınıflandırma
sistemini (sarmal, eliptik ve düzensiz
galaksiler) oluşturdu.
Tüm gözlemlerimize rağmen Samanyolu
hâlâ gizemini koruyor. Samanyolu’nun
gerçek büyüklüğünü ve konumumuzu
belirlemek gerçekten zor oldu. Herschel ve
ondan önceki gökbilimciler, güneş
sistemimizin Samanyolu’nun ortasında
olduğuna inanıyorlardı çünkü gökyüzüne
baktığımızda yıldızların neredeyse eşit
dağıldığını görüyoruz. Samanyolu’nun
gerçek büyüklüğünü hesaplamak için
birkaç farklı dolaylı yöntem denendi.
Bunlar arasında bazı yıldızların periyot-
parlaklık bağıntısı da var. Kimi yıldızların
parlaklığı, önceden kestirilebilir bir desen
sergileyerek değişiyor ve bunu, görünür
Evrenin tarihçesi
5-7 milyon yıl
Insanın yükselişi
Bilim insanları, insanın o zamanlarda, muhtemelen büyük
maymunlarla paylaştığımız ortak bir atadan ayrıldığına
inanıyor. Yüz binlerce yıl içinde buradan farklı alt türler
evrimleşti. Homo sapiens, bundan 250.000 ila 400.000
yıl önce evrimleşti.
13,2 milyar yıl
Samanyolu
Galaksimiz, evrende oluşan
milyarlarca galaksiden
yalnızca biriydi. Samanyolu
bugün Yerel Grup’un yani
yerçekimsel olarak
Samanyolu’yla Andromeda
galaksileri arasında kalan
yaklaşık 50 galaksinin bir
üyesi sayılıyor.
13,7 milyar yıl
Büyük Patlama
Evrenimizin kökenine dair
kabul gören kuram, Büyük
Patlama’nın bir zamanlar
sonsuz olan evrenin, daha
önce içerdiği maddeyi ve
enerjiyi dışarı atmasına yol
açtığı ve bunun da dışarı
yayılarak uzayı doldurduğu.
büyüklükle birlikte ölçerek
uzaklık tahmini yürütmek
olanaklı. 20. yüzyıl başında
Harlow Shapley adlı bir
gökbilimci, bu ölçümleri
kullanarak Samanyolu dışındaki
küresel kümelerin uzaklığını
saptadı. Hesaplara göre Güneş,
galaksinin ortasında değildi ve
Samanyolu’nun büyüklüğüne
ilişkin kaba (ama isabetsiz) bir
tahmin yürütülebilirdi.
Günümüzdeyse uzayda uçuşan
gazların ve moleküllerin yaydığı
ışık ve radyo dalgalarını
yakalayan teleskoplar
mesafe bulunan ağlara dönüşmesine
kullanarak galaksinin haritasını
çıkarabiliyoruz.
Samanyolu, durağan bir nesne
değil; kollar merkezin etrafında
dönüyor ama aynı zamanda
Büyük Çekici adıyla bilinen
büyük bir kütleçekimsel
anormalliğin yönünde de
hareket ediyor. Galaksimizin
yörüngesinde dönen başka
galaksiler de var. Bunlardan en
büyük ikisi olan Küçük Macellan
Bulutu ve Büyük Macellan
Bulutu, yörüngede dönerken
karanlık maddenin varlığı
yüzünden Samanyolu’nun
3,5 milyar yıl
Ilk yaşam
Dünya’da yaşamın ilk
örnekleri fosilleşmiş
mikroplar halinde bulundu.
Bunlar 3,5 milyar yıl önceye,
yani Dünya’nın oluşumunun
bir milyar yıl sonrasına
tarihleniyor ama tek hücreli
organizmalar muhtemelen
daha önce ortaya çıkmıştı.
4,6 milyar yıl
Güneş sistemi
Devasa bir moleküler bulutun
çöküşüyle Güneş’imiz
Samanyolu’nun Orion kolunda
oluştu. Güneş, galaksideki 100
milyar yıldızdan yalnızca biri.
Sonrasında, çöküşten kalan diğer
maddeler bugün gezegen, asteroid
ve diğer uzay cisimlerini oluşturdu.
13,5 milyar yıl
Galaksi kümeleri
Büyük Patlama’nın kütleçekimi
hidrojen ve helyum bulutlarının
küçülerek birbirlerinden milyonlarca
ışık yılı uzaklıkta, aralarında büyük
yol açtı. Bu bulut kümelerinden
galaksiler oluştu.
diskinde titreşimli bir bozulma
meydana getiriyor.
Işık ve diğer atmosferik
kirlenme türleri yüzünden
Samanyolu’nu Dünya’dan çıplak
gözle seçmek zor. Samanyolu en
iyi şekilde kırsal bölgelerde
berrak gecelerde, gökyüzü
boyunca uzanan hafif, bulanık
bir bulut şeridi gibi görülüyor.
Diğer taraftan, ışık kirliliği
haritalarına internetten
ulaşılabiliyor ve yerel gökbilim
kulüpleri de Samanyolu’nun en
rahat izlenebileceği yeri
öğrenmede yararlı olabilir.
How It Works 017
 UZAY

Hareketli galaksi
Dönen galaksilerde diferansiyel
Samanyolu’nda
yolculuk
dönüş var, yani nesneler merkeze ne
kadar yakınsa yörüngelerini o kadar
hızlı tamamlıyorlar. Güneş, galaksi
merkezi etrafında yaklaşık 800.000
km/s hızla dönüyor ve bir turunu 225
milyon yılda tamamlıyor.
Diferansiyel dönüş, galaksinin
kollarındaki yıldızların galaksi Dünya’dan Samanyolu’nun sınırları
merkezindekilere kıyasla daha yavaş
döndüğü anlamına da geliyor. dışına yapılacak bir yolculuk,

© NASA
Samanyolu’nun dönüş hızı saniyede
170 kilometre kadar. Galaksi binlerce ışık yılı demek.
çekirdeğinden 30.000 ışık yılı uzakta
olan bizim güneş sistemimiz
yörüngedeki her bir dönüşünü 225
milyon yılda tamamlıyor. Samanyolu
aynı zamanda kozmik arka plan
ışımasına (Büyük Patlama’nın
kalıntılarına) göre saniyede 630 km
Kuyrukluyıldız C/2001 Q4
hızla ilerliyor ve evrendeki Büyük (NEAT) Oort Bulutu
Çekici adındaki kütleçekimsel
4,22 ışık yılı
kaynaklı nice En yakın yıldızlar
anormalliğe doğru yol alıyor. kuyrukluyıldızdan biri. Güneş’i saymazsak Dünya’ya en yakın

Galaksiler
yıldız Proxima Centauri adlı kızıl cüce. Üç
yıldızlı Alpha Centauri sisteminin üyesi
olan yıldız, daha görünür olan Alpha
çarpışınca © NASA
Centauri A ve B’ye kıyasla Dünya’ya
daha yakın. Gecenin en parlak yıldızı
Gökbilimciler önümüzdeki 3 ila 5 olan Sirius ise 8,6 ışık yılı uzakta.
milyar yıl içinde Andromeda 6 milyar kilometre
galaksisinin Samanyolu’yla

T
Oort Bulutu ve Kuiper Kuşağı
çarpışacağını düşünüyorlar. Bu Sonraki önemli unsurlar Oort Bulutu ve

K
şiddetli çarpışma bilim insanlarının Kuiper Kuşağı. Oort Bulutu, güneş
“Milkomeda” adını taktığı, damlaya sistemimizdeki çoğu kuyrukluyıldızın

A
kaynağı olduğu düşünülen bir
benzer bir eliptik galaksi
© NASA

kuyrukluyıldız bulutu. Kuiper Kuşağı’ysa

oluşturacak. Andromeda güneş sisteminin cüce gezegenleri ve

L
Samanyolu’ndan neredeyse 2,5 diğer küçük cisimleri barındıran kısmı.

A
milyon ışık yılı uzakta ama saniyede
120 km hızla galaksimize yaklaşıyor.

G
Galaksilerin içindeki yıldızların ve 40 milyon kilometre
gezegenlerin gerçekten çarpışması Diğer gezegenler ve Güneş
çok küçük bir olasılık olsa da, Güneş sistemimizi paylaşan
kütleçekim alanlarındaki değişim diğer gezegenlere denk gelmek
için milyonlarca kilometre
muhtemelen onları mevcut yerinden gitmemiz gerekiyor.
edecek. Hatta çarpışma sırasında

km
Yörüngesinin en yakın
güneş sistemimiz yerinden

km
bin
noktasında bize neredeyse 40

on
fırlayabilir bile ama bu büyük milyon kilometre uzakta olan
64

ily

km
olasılıkla gezegenleri pek Venüs, en yakın komşumuz.

ar
65
Dünya’dan en uzak gezegen olan
© NASA

ily
etkilemeyecek. Zaten bu çarpışma Neptün’e vardığımızda aramızda

m
gerçekleştiğinde Güneş’in artan ısısı

5
4,4 milyar kilometre olacak.

6,
yüzünden Dünya’daki tüm yaşam
ortadan kalkmış olacak.
643.737 kilometre
Samanyolu’nun
diskinin Tenerife’de
yapılmış dijital bir
Yakın dünya asteroidleri
Ay’ı geçtikten sonraki ilk durağımız
yakın Dünya asteroidlerine bir ziyaret.
UZ
görüntüsü. Bu küçük kayalık ve metalik
nesnelerden en az 7.000 tane var. AK
Galaksideki diğer nesnelerin ömrüyle
karşılaştırılınca bu asteroidlerin ömrü
sadece birkaç milyon yıl. L
© Juan Carlos Casado

© NASA

018 How It Works

 BILIYOR MUYDUNUZ? Batı dillerinde Samanyolu’na “Sütlü yol” denmesinin sebebi, yıldızların süte benzediğini düşünen
Latin ve Yunan gökbilimciler.

Kuasarlar bir milyon

yıldızın kütlesinden
fazlasına sahip.

300 ışık yılı

Komşu ıyldızlar
Dünya’dan 100 ışık yılı
uzaklaşınca Samanyolu’nun
dış kenarına yaklaşıyoruz.
300 ışık yılından daha
uzaktaki Canopus ve 640
ışık yılı uzaktaki Betelgeuse
bu civardaki bilinen yıldızlar.

© NASA
E
3 milyar ışık yılı
L
Uzak kuasarlar ve galaksiler
E

Kuasarlar evrende görülebilen en uzak

cisimler. En yakını bizden 3 milyar ışık
yılı, en uzağıysa neredeyse 13 milyar ışık
N

yılı uzakta. Bu da CFHQS J2329-0301

adlı uzak kuasarı Büyük Patlama’dan 1
S

milyar yıl sonraki haliyle gördüğümüz

anlamına geliyor.
E
N

300 milyon ışık yılı

Galaksi grupları ve galaksi kümeleri
Uzaklaştıkça daha büyük sıçramalar gerekiyor.
IK

Artık galaksi gruplarıyla ve diğer devasa

yapılarla karşılaşıyoruz. Büyük Duvar ya da
diğer adıyla Koma Duvarı, evrende büyük bir
boşluğu kaplayan bir süper yapı. İçinde galaksi
T

© NASA

süper kümeleri var ve boyu 500 milyon, eni

K

300 milyon ışık yılını buluyor.

A

25.000 ışık yılı

L

Yakın galaksiler
Artık Samanyolu’nun dışındayız ve komşu galaksileri
A

1.000 ışık yılı ziyaret ediyoruz. Canis Major adındaki cüce galaksi, şu
Samanyolu anda Samanyolu tarafından yutuluyor ve bizden 25.000
G

Samanyolu’nun ucu Dünya’dan ışık yılı uzakta. Samanyolu dışındaki en yakın galaksi ise
yaklaşık 1.000 ışık yılı uzakta. cüce Sagittarius eliptik galaksisi ve Dünya’dan 70.000
Güneş sistemimizin zaten ışık yılı mesafede bulunuyor.
Samanyolu’nun dış kenarında
ve merkezinden 28.000 ışık
yılı uzakta olduğunu
unutmamak lazım.
km

km
bin
4

on
64

ily

km
m

ar

© NASA
65

ily

m
m

nk
5
6,

lyo
tri
5
6,

ılı
ky
ışı

ılı
ky
10

© NASA
ışı

UZ
ılı
0

ky
00

ışı
1.

ılı
bin

AK
ky
ışı
0
10

on
ily

LI
m

ılı
ky
10

K
ışı

ılı
ky
ar

Galaksi çarpışmaları kulağa

ily

ışı

geldiği kadar etkileyici değil.

m

ar
1

ily
m
-15
11

© NASA

How It Works 19
 UZAY

William Herschel 1785’te Samanyolu’nun
radyo dalgaları kullanarak
haritalanabileceğini bilemezdi, çünkü
radyo dalgaları onun döneminden bir
yüzyıl sonra keşfedilecekti. Radyo
dalgaları, bilim insanlarına 50’li yıllardan
beri yıldız öbeklerinin arkasına bakma ve
Samanyolu’nun iskeletini oluşturan dev
hidrojen gazı bulutlarını inceleme imkânı
veriyor. Evrenin derinliklerine bakarken en
büyük bilimsel atılım 1920’lerde Samanyolu
galaksisinin ötesinde başka galaksilerin de
olduğunun keşfedilmesi ile oldu.
Astronomlar artık Samanyolu’nu diğer
galaksiler ile karşılaştırma imkanına
sahipti. Bir süre sonra Samanyolu ve
yakınlardaki Andromeda gibi “spiral
nebulaların” özelliklerinin birbirine
benzer olduğu anlaşıldı. Artık
Samanyolu’nun merkezdeki dev kızıl ve
sarı yıldızların etrafında dönen
gökcisimlerinden oluşan dev bir çark
olduğunu biliyoruz.
kadar öyle görünse de, katı cisimlerden
meydana gelmiş olamaz. Zira eğer öyle olsa
hızla ortadaki bölgeye doğru çekilir ve
etrafına sarılırlardı. Binlerce galaksi
görüyoruz ve hiçbirinde böyle bir durum
söz konusu değil.
Spiral kollar uzun ömürlü fakat kendini
sürekli yenileyen cisimler olmalı. Buna
Galaktik malzemenin çarpışıp iç içe
kaynadığı bir seri trafik kazası diyebiliriz.
Bu olay, spiral bölgeye girip çıkan daha eski
“yıldız disklerinin” ışığının daha çok
görünmesine neden oluyor ve aynı
zamanda kısa ömürlü büyük yıldızların
parçalara ayrılıp yeni yıldızlar
doğurmasını sağlıyor.
Bu yeni doğmuş sıcak mavi-beyaz
yıldızlar bir araya geldiğinde binlerce
güneş parlaklığında ışık saçıyor. Ancak
ömürleri sadece birkaç milyon yıl.
Yörüngeleri çok uzun olduğundan eninde
sonunda spiral bölgesinin dışına çıkıyorlar.
Daha küçük ve dengeli yıldızlar (örneğin
için, bu çekim zamanla aynı noktaya gelen
her şeyin yavaşlamasına ve bir trafik
sıkışıklığının yaşanmasına neden oluyor.
Bahsettiğimiz bu çekim işini yapacak
komşu galaksilerin sayısı hiç az değil.
Samanyolu’muz kendi çekim kuvveti ile
kontrol altında tuttuğu bir düzineden fazla
uydu galaksiye sahip. Bunların arasında en
ünlüleri Magellan Bulutları. Dünya’dan
160,000 ile 200,000 ışık yılı uzakta olan bu
iki gaz bulutu uzaktan bakınca
Rakamlarla
Samanyolu
200-400 milyar
Galaksideki yıldızların sayısı.
225 milyon yıl 100 milyar
Güneşin yörüngesindeki bir Gezegenlerin
turunun süresi. tahmini sayısı.

Diğer galaksilerle karşılaştırdığımızda
Samanyolu daha “sınırlı” bir spiral. Çarkın
dış çeperleri ortada oldukça yoğun bir
yıldız kümesinin etrafında dönüyor.
Merkezdeki yoğun bölgenin etrafında her
birinin boyutu yaklaşık 1,000 ışık yılı olan
yıldız diskleri bulunuyor. Uzak galaksilerde
sadece bu diskler görünüyor. Ancak daha
silik görünen arka planda daha fazla yıldız
ve gökcismi olmalı. Hepsi birleşince dev
spirali oluşturuyor. Spiral kollar her ne
100,000
bizim Güneş’imiz) diskin içinde hayatta
kalabilecek kadar uzun yaşıyor. Peki bu
trafik kazalarına (astronomlar bu olaya
yoğunluk dalgası adını veriyor) neden olan Işık yılı. Galaksinin çapı.
şey nedir? Bu olay büyük ihtimalle yıldız
disklerinin eliptik yörüngeleri ve
yıldızlararası malzemenin yakınlardaki bir 13.6 Samanyolundaki en
milyar yıl eski yıldızın yaşı.
galaksinin çekim gücüyle bir tarafa doğru
çekilmesinden kaynaklanıyor. 170 km/sn 600 km/sn
Samanyolunun dönüş Galaksinin uzaydaki
Yörüngelerinden en dış bölümündeki hızı hareket hızı
cisimler en yavaş hareket edenler olduğu

Galaksiler çarpışınca…
Messier 31 olarak da adlandırılan
Andromeda galaksisi en yakın galaktik
komşumuz. Spirali bizimkinden büyük ve
içinde neredeyse iki katımız kadar yıldız
var, ama toplamda bizim galaksimizden
daha hafif. Görülen o ki, bizim
galaksimizden daha fazla karanlık madde
içeriyor. Samanyolu ve Andromeda birkaç
düzine küçük galaksiyle beraber meydana
gelen bir galaksi grubunun içinde yer
alıyor. İki galaksi birbirine çekim
kuvveti ile bağlı ve saniyede 120 km
hızla birbirlerine yaklaşıyorlar.
Bunun sonucunda kaçınılmaz
olarak çarpışacaklar ve büyük
ihtimalle birleşip dev bir
galaksi oluşturacaklar.

020 How It Works

 Kaçırılmayacak manzaralar
Dev yıldızlardan muhteşem kümelere, galaksimizde yer alan
en ilginç fenomenleri sizin için derledik.
Galaksideki kollar
Messier 80 1 Scutum-Centaurus Kolu
95 ışık yılı boyutundaki bu
yıldız kümesinin içinde 2 Perseus Kolu
yüzbinlerce yıldız var.
Dünya’dan 32,000 ışık yılı 3 Norma Kolu
uzakta olsa da içindeki 4 Dış Kol
yıldızlar çok yakın dizildiği
için çoğu kümeden daha 5 Sagittarius Kolu
parlak görünüyor. Buradan
da yıldız çarpışmalarının 6 Orion Kolu
çok fazla olduğunu
anlıyoruz.

y r 5-kpc halkası
Bu süper yapı, galaksinin
merkezinde bir halka
oluşturuyor. Galaksideki
moleküler hidrojenin
büyük kısmı burada, ayrıca
100-200 civarında genç
yıldıza ev sahipliği yapıyor.

5
Sagittarius A*
Işte galaksimizin merkezi! 1
Sagittarius A*, etrafında
gazların döndüğü dev kütleli
bir kara delik. Içinden zaman
zaman fırlayan alev hatları 3
deliğe çekilen asteroidlerin
buharlaşmasına işaret Omega Centauri
ediyor. Bu yıldız kümesi, dünyadan
görülebilen en parlak yıldız
kümesi. Kütlesi güneşten 5
milyon kat daha fazla, yani
ortalama bir yıldız kümesinin
yaklaşık 10 katı.
SM0313
Güneş sisteminden 6,000 ışık yılı
uzakta olan SM0313 bilinen en
yaşlı yıldız. Sadece bizim 2 6
galaksimizin değil, tüm evrenin en
yaşlısı… Ilk defa 2014 Ocak ayında
keşfedildi. Büyük ihtimalle bir
Popülasyon II türü yıldız ve 13.6
milyar yaşında.
4
Buradayız!
Dünya nerede duruyor ve galaksiyi nasıl görüyoruz?

Galaktik
ekvatordaki yoğun
Sirius Dünyanın Dünyanın yıldız kemeri
Gece gökyüzünde görülen en
galaksideki dönüş
parlak yıldız. Parlaklığı -1.47 kadir
pozisyonu ekseni
(bir yıldızın parlaklığını dile getiren
astronomi terimi). Karşılaştırma
yapabilmek için, dolunayın kadir Dünyanın
değerinin -12.6, Satürn’ün ise ekvatoral düzlemi
sadece -0.49 olduğunu
Dünya
söyleyebiliriz.

Samanyolu Dünyanın
galaksisinin dönüş
merkez düzlemi ekseni
(galaktik ekvator)

How It Works 021

 UZAY

Samanyolunun küçük birer kopyası gibi Samanyolu hem bilim

görünüyor. Onlar kadar etkili bir başka insanlarını hem de
amatör astronomları
gökcismi de Sagittarius ve Canis Major cüce yüzyıllar boyunca
galaksileri. İkisi şu anda birbiri ile kendine hayran bıraktı.
çarpışmakta, eninde sonunda
Samanyolu’nun spiralinin içine
çekilecekler.
Samanyolu’ndaki her şey sürekli hareket
halinde. Merkezdeki yıldızlar ortadaki
yüksek yoğunluklu yıldız kümesinin
etrafında, eğik ve basık yörüngelerde
dolaşıyor. Dışarıya doğru gittiğimizde
yörüngelerin daha dairesel hale
dönüştüğünü görüyoruz. Bu farklılığın
nedeni diskin yıldız, gaz ve toz
karışımından oluşması. Yıldızlar daha az
kaotik yörüngeler izleyebilirken gaz ve toz
bulutları sürekli birbirleri ile çarpışıyor. Bu arttıkça değişse de, bu değişim beklediğimiz maddelerle uyuşmadığını gösteriyor. Bu
çarpışma onları beraber hareket etmeye şekilde olmuyor ve bu da çözülmesi gereken durumda Samanyolu galaksisinin
yönlendiriyor ve yıldız diskleri toz ve gaz ayrı bir bilmece. Diskin merkezinden çok görülebilir sınırlarının ötesinde devasa
bulutlarının içinden doğduğundan, onların fazla uzaklaşmış olsalar bile dönüş hızları miktarda görünmez madde olmalı. Bu,
hareket şeklini miras alıyor. Yörüngede hemen hemen aynı kalıyor. Bu da muhteşem galaksimizin çevresini saran
dolaşan yıldızların hızı merkeze olan mesafe galaksimizdeki kütle dağılımının görülen büyüleyici bir gizem...

Gaia: Samanyolu’nun
haritasını çıkarmak
2013 Aralık ayında Avrupa Uzay Ajansı Samanyolu’na
bakış açımızı değiştirecek bir uydu fırlattı. Bir uzay
teleskobu olan Gaia bir milyardan fazla yıldızı
inceleyecek ve galaksimizin şimdiye kadar bilinen en
detaylı haritasını çıkaracak. 2014 Ocak ayında
Dünya’dan 150 milyon kilometre uzaktaki yörüngesine
oturdu ve çalışmaya başladı. Gaia parallax metodu adı
verilen bir geometrik teknik kullanıyor. Eğer bir yıldız
Güneş sistemimize yeteri kadar yakınsa gökyüzündeki
pozisyonu Dünya’nın yörüngesindeki zıt konumlardan
farklı görünecektir. Bu “parallax kaymayı” ölçerek basit
geometrik hesaplamalarla bir yıldızın uzaklığı
belirlenebilir. Çok yakın yıldızlar dışında bu açı farkı
inanılmaz küçük, ama Gaia bu teknikle bizden on
binlerce ışık yılı uzaklıktaki gökcisimlerinin uzaklığını
yüzde 20 sapmayla hesaplayabiliyor.

022 How It Works

Yıldızlararası madde Yıldız fabrikaları
Karanlık nebulalarda
Yıldızların arasındaki boşlukta bir şey yok gibi görünebilir, oysa yeni yıldızlar oluşuyor
ve zamanla dışarı
bu boşluk galaksimizin kütlesinin neredeyse onda birini Görünmez yıldızlar çıkıp etraflarını
oluşturuyor. Yıldızların büyük çoğunluğu aydınlatmaya başlıyor.
kızıl ve kahverengi cüceler.
Yıldızlararası partiküller Bunlar Jüpiter gezegeninin
Burada yıldızlardan püskürüp birkaç katı boyutunda,
uzaya dağılan, kütlesi yok oluşumunu
denecek kadar az olan tamamlayamamış yıldızlar.
nötrinolardan, kozmik ışın olarak
adlandırılan yüksek enerji yüklü
atomaltı parçacıklara ve dev
hacimde gazlara kadar devasa
boyutta madde yer alıyor.

Karanlık nebulalar
Yıldızlararası maddenin
büyük kısmı karanlık. Sadece Emisyon nebulaları
arkadan aydınlatıldığında Çevrelerindeki
görünür oluyor. yıldızlardan gelen
ultraviyole enerji ile
harekete geçen gazlar
Yıldızlararası gaz farklı renklerde parlar.
Yansıma nebulaları Karanlık madde Yıldızların arasındaki Pembeye çalan
Sadece karanlık değil, aynı boşlukta büyük ölçüde renkler büyük ölçüde
Yıldızların çevresindeki zamanda saydam da olan hidrojen varlığını
toz ve gaz ışığı uzayda hidrojen gazı var.
karanlık madde yıldızlararası Hidrojen evrendeki en gösterir.
“dağıtabilir”. Bu durumda bölgede bulunuyor. Varlığını
nebulalar mavi renkli hafif ve en çok
sadece çekim gücünden bulunan madde.
görünür. anlayabiliyoruz.

Galaksimizi rakipleri ile Spiral Galaksiler (S)

kıyaslamak Bu galaksilerin merkezinde
kırmızı ve sarı yıldızlardan
Samanyolu’nun ötesinde de oluşan dev bir merkez,
galaksilerin olduğunu ilk defa E0 E7 çevresinde ise gaz açısından
kanıtlayan ABD’li astronom Edwin Tam küre Rakam zengin bir yıldız diski ve spiral
Hubble, bu galaksilerin farklı türlerinin şeklindeki bu büyüdükçe bir kollar bulunuyor.
olduğunu keşfetti ve hala galaksiler E0 eksenin Sc
kullanılmakta olan sınıflandırma sınıfında yer alıyor. uzunluğu artıyor Sc galaksilerin
sistemini geliştirdi. Spiraller normal ve Evrende bilinen ve galaksiler kollarının
sınırlı olmak üzere iki büyük gruba en büyük boyutlu elips şekline Sa spiral yoğunluğu çok
ayrılıyor. Bu gruplar da içindeki yıldız galaksiler bu dönüşüyor. Bu spiral düşük, merkezleri
yoğunluğu ve kolların şekline göre alt sınıfta. galaksilerin oldukça ise oldukça soluk.
kategorilere sınıflandırılıyor. Eliptik veya yoğun içerikli spiral Sb
küre şeklindeki galaksiler şekillerine kolları ve dev bir Bu spiraller Sa spirallerine
göre sınıflandırılıyor. Hubble merkezleri var. göre daha az yoğun,
düzenlediği harita sisteminin merkezleri ise daha soluk
galaksilerin evrimini de gösterdiğine görünüyor.
inanıyordu. Son bilimsel araştırmalar SBa, SBb, SBc
galaksilerin hayat döngüsünün Spiral galaksilerin genel
Hubble’ın düşündüğünden çok daha sınıflandırması.
karmaşık olduğunu gösteriyor. Lenticular Merkezdeki yoğunluğun
Galaksiler büyüklüğü ve kolların
S0 olarak sınıflandırılan bu yoğunluğuna göre
galaksilerin merkezinde eliptik ayrışıyor.
Eliptik Galaksiler (E) galaksilere benzer bir yoğun
En küçük galaksilerden en merkez var. Merkezin
büyüklerine, birçok galaksi çevresinde ise yıldız diskleri
bu sınıfta yer alıyor. Bu bulunuyor, ancak spiral kollar
galaksilerde yıldızlararası bulunmuyor.
gaz bulunmuyor. Bu
© NASA; ESA; SPL; Alamy; Getty

galaksilerin büyük kısmını

uzun ömürlü kırmızı ve sarı
yıldızlar domine ediyor.
Çubuklu Spiral Galaksiler (SB)
Merkezden dışarı çıkan bir yıldız sütununa
sahip olan bu galaksilerde sütundan sonra
spiraller başlıyor. Samanyolu Galaksisi SBb
ile SBc sınıfı arasında yer alıyor.

How It Works 023

 UZAY

Dünya’yı Güneş’ten korumak

Atmosferimiz Güneş radyasyonunun en tehlikeli kısmını nasıl filtreliyor?

G
üneş, gezegenimizin gökteki can
damarı gibi; ekosistemlerimizin
sürdürülebilirliğinde başrolü
oynuyor. Ancak Dünya’nın atmosferi olmasa
Güneş’in ışınlarının gezegenimizi
radyasyona boğması işten bile değil.
Güneş’in yaydığı elektromanyetik
radyasyonun bir kısmı, tıpkı görünür ışık gibi
atmosferi geçip Dünya’ya ulaşabilse de çoğu
canlı için ölümcül değil (örneğin morötesi
ışık). Bunu sağlayan da radyasyonun en
ölümcül türlerini daha Dünya’ya ulaşmadan
filtreleyen atmosfer katmanları.
Atmosferimiz filtre etkisini birkaç yoldan
sağlıyor. Bunlardan biri, radyasyonun daha
küçük atmosferik parçacıklarla çarpışıp
farklı yönlere gitmesini sağlayan saçılma. Bir
diğer atmosferik süzme yöntemi de genelde
bulutlardaki su moleküllerinin bazı ışık
dalga boylarını uzaya gerisingeri yolladığı
yansıtma. Son savunma yöntemiyse en çok
stratosferdeki ozon katmanında gerçekleşen
soğurma. Güneş radyasyonu ozon katmanına
varmadan önce atmosferin farklı
katmanlarında soğuruluyor ama ozonun en
çok soğurduğu radyasyon türü, morötesi
ışığın UV-B adını taşıyan dalga boyu.
Ozon, birbirine bağlı üç oksijen atomundan
oluşan bir molekül. Yüksek enerjili morötesi
ışık dalga boyları bu oksijen katmanına
ulaşınca, enerjisi ozondaki oksijen
atomlarından birini ayırıyor ve karşılığında
radyasyon da soğurulmuş oluyor. Serbest
kalan oksijen atomu, diğer serbest oksijen
atomlarına bağlanarak daha fazla ozon
oluşturuyor ve döngü böylece devam ediyor.

Termosfer GAMMA X IŞINI MORÖTESİ GÖRÜNÜR KIZILÖTESİ MİKRODALGA RADYO

85-600 km yükseklik
Büyük oranda oksijen, azot
ve helyumdan oluşan bu
katman, yüksek enerjili ve
kısa dalga boylarının
(örneğin X ışını) büyük
kısmını Dünya’ya varmadan
soğurmakla yükümlüdür.

Mezosfer
DAHA KISA DALGALAR

50-85 km yükseklik

DAHA UZUN DALGALAR

Stratosferdeki ozon
katmanına ulaşmadan önce
daha fazla X ışını ve morötesi
radyasyon soğurulur.

Stratosfer
14,5-50 km yükseklik
Burada radyasyonun ölümcül
türlerini saçma ve soğurma
görevini büyük oranda ozon
katmanı üstlenir.

Troposfer
0-14,5 km yükseklik
Savunmanın bu son OPTİK
ARALIK RADYO ARALIĞI
katmanındaki bulut
oluşumları, ozon
katmanından geçen UV-B
ışınlarını geri yansıtır.
Dünya
Kesintisiz döngü
atmosferinde Uzay kalkanı
Dünya atmosferi, Güneş’in
Radyasyonun hangi türleri yeryüzüne ulaşıyor nüfuz eden radyasyonunu
Ozon, elektromanyetik
ve hangileri atmosfer kalkanı tarafından süzecek özelliklere sahip.
radyasyonla etkileşime
girdiği döngü sayesinde engelleniyor?
yeniden oluşur.
© Getty; NASA/CXC/ESO/F.Vogt et al/VLT/MUSE/STScI

Uzayın derinliklerine bakarken

Ozon katmanı, bizleri güvende tutsa da uzaya
bakmak istediğimizde engel olabiliyor. Doğası
itibariyle ozon katmanı, Güneş’in ve diğer
yıldızların yaydığı X ışını ve gama ışını gibi
elektromanyetik radyasyonları da engeller.
Örneğin X ışınları yüksek enerjili ve kısa dalga
boyludur ve bunlar atmosferin en dış
katmanındaki oksijen gibi atomlara ulaşınca,
dalgayı oluşturan fotonlar, atomun
elektronlarından birini koparıp onun yerini alır
ve böylece atmosferin daha da içine
ilerleyemez. O yüzden de galaksiler arası
etkinliği daha iyi görüntülemek için, X ışını
saptayan teleskopları Dünya atmosferinin dışına
yollamamız gerekiyor. Söz gelimi NASA’nın
Chandra X Işını Gözlemevi, şu anda
yıldızlararası olayları gözlemlemek için Dünya Bu görseldeki mavi ve mor halkalar, bir
yörüngesinde dönen bir uydu biçiminde. süpernovanın yaydığı X ışınları.

024 How It Works

DÜNYANIN KADERİ EN SEVMEDİĞİNİZ KİŞİYE
BAĞLI OLSA NE YAPARDINIZ?

"Süpermen uzaylıydı. Örümcek adam ise bir örümcek

tarafından ısırılarak güçlerini kazanmıştı. Peki ya ben?
Okul tuvaletinde hademe bana özel güçler vermiş,
sonra ben de topuklu ayakkabımı kullanarak
öğretmenimle dövüşmüştüm."

/ Epsilonyayinevi
 UZAY
UZAKTAN
KUMANDALI
KÂŞIFLER
Robot avatarlar Dünya’dan ayrılmamıza gerek
kalmadan bizi yeni dünyalara taşıyabilir.
T
elerobotik deyince, kulağa
bilimkurgudan fırlamış şeyler geliyor
ama muhtemelen şimdiye kadar bu
teknolojiyle birçok defa etkileşime girdiniz.
Eğer uzaktan kumandalı araba
kullandıysanız, sanal gerçeklik gözlüğü
taktıysanız ya da uzay araçlarının Uluslararası
Uzay Istasyonu’na kenetlendiğini duyduysanız
muhtemelen telerobotiğin ne olduğunu
biliyorsunuz demektir.
Telerobotik, robotların başka bir yerdeki
insanlar tarafından yönetilmesi demek ve
Dünya’da telerobotik alanının birçok kullanım
yeri var. Örneğin yüzer dronlarımızı
okyanuslara yolluyoruz (bunları karadaki
insanlar yönetiyor) ve bu sayede okyanusun
insanlarca keşfedilmesi zor yerlerini
öğreniyoruz. Bunları aynı zamanda insanlarca
keşfi ölüme yol açabilecek, radyasyonun
Telerobotik işbaşında
Astronotlar Dünya’daki robotları kullanmak için
telerobotikten nasıl faydalanıyor?
Astronot
Uzay aracındaki astronot, kumanda
kolunu ya da manivelayı hareket
ettirerek bir eylem başlatıyor.
026 How It Works
Jonathan O’Callaghan
yüksek olduğu bölgeleri (mesela Japonya’daki
Fukuşima santralinin reaktörü) araştırmakta
kullanıyoruz. Hatta telecerrahi adıyla da
bilinen ve doktorların fiziksel olarak
erişemeyecekleri hastaları ameliyat etmesini
sağlayan uzaktan ameliyatlara da başladık.
Uzay yolculuğu söz konusu olduğunda
telerobotiğin gelecekte birçok ilginç kullanım
alanı olabilir ve bunların birçoğu daha
şimdiden hayatımızda. Bunlar arasında
astronotların Dünya’daki aygıtları
kullanmasını sağlamak, araç dışına çıkılması
gerekmeden uzayda faaliyetler yürütmek ve
hatta tuhaf, yeni dünyalar keşfetmek
bulunuyor. Astronotlar, Dünya’daki keşif
araçlarını UUI’den nasıl kullanacaklarını
öğrenmekle meşgul. Bunun için de
istasyondaki kontroller sayesinde robot kolları
ve diğer aygıtları hareket ettirmeyi
Komut alındı
Dünya’daki robot,
uydudan gelen
mesajı alıyor.
Iletim
Her hareket uydu
bağlantısıyla Dünya
yüzeyine aktarılıyor.
öğreniyorlar. Bunun bir örneği Alman
Havacılık ve Uzay Merkezi DLR’nin Rollin’
Justin adlı insansı robotu. Uzuvları ve elleri
astronotlar tarafından yörüngeden
kontrol edilebilen bu robotun
ne yaptığını görmeyi
sağlayan kameraları var.
Dünya’da bulunan robot,
2017’de Avrupa Uzay Ajansı
ESA astronotu Paolo Nespoli
tarafından uzaydan kontrol edildi.
NASA astronotu Terry Virts ise 2015’te Dünya’da
bir telerobotik uzmanıyla “el sıkıştı”. Virts, UUI
üstündeki bir kumanda kolunu kullanıyor ve
Dünya’daki el onun hareketlerini taklit
ediyordu. Dokunsal geribildirim sayesinde
Virts, Dünya’daki operatörün elini
hissedebildi ve böylece Dünya ile uzay
arasında ilk tokalaşma gerçekleşmiş oldu.
Eylem
Robot, astronotun
istediği eylemi (mesela
kol oynatma) yapıyor.
BILIYOR MUYDUNUZ? NASA, Ay yüzeyine astronotların uzaktan kullanabileceği bir radyo teleskop göndermeyi planlıyor.
“Telerobotik gelecekte
bir dizi farklı şekilde
kullanılabilir.”
Gelecekte bu teknolojilerin Mars gibi
gezegenlerin keşfini hızlandırıp kolaylaştırması
bekleniyor. Mars’a tümü Dünya’dan kontrol
edilen tekerlekli keşif araçları yolladık bile.
Mühendisler bu araçlara, gerçekleştirecekleri
komutları giriyor, ardından araç bu komutları
gerçekleştirmek üzere yola düşüyor. Bir
komutun Kızıl Gezegen’e gitmesi ortalama 14
dakika sürüyor ve bu da ilerlemeyi biraz
yavaşlatıyor. Keşif araçları, genelde günde
on metrelerle ölçülen mesafeler kat
edebiliyor ya da yerden örnek toplamak gibi
basit eylemleri yerine getirebiliyor. Oysa
gelecekte Mars yörüngesinde dönen
astronotlarımız olabilir. Bir gün Kızıl
Gezegen’e ayak da basabiliriz ama
bunun öncesinde bekleyen sayısız
bilinmeyen var. Mars yörüngesindeki
astronotlar, yüzeydeki robotları
neredeyse gerçek zamanlı kullanabilir,
Dünya’dan kontrol edilen görevlere kıyasla
çok daha karmaşık görevlerde, çok daha
fazla şey başarabilir. Telerobotiğin bu türü,
insan risk faktörünü de devre dışı bırakıyor.
Mars tehlikeli bir yer ama astronotlar
Rollin’ Justin adlı robotun yörüngede sağ salim durursa Mars’ı, oraya
tuhaf uzuvları uzaktan
kolayca kontrol insan göndermeye kıyasla çok daha erken
edilebiliyor. keşfedebiliriz.
Japonya, Kyuşu’daki Avatar X
Laboratuvarı Ay deneyleri için
kullanılacak çünkü konumu Ay
yüzeyine benziyor.
TELEROBOTİĞİN ARTI
VE EKSİLERİ
GERÇEK
1 Uzaktan işletim
Telerobotik, astronotların bir
makineyi uzaktan, oraya
kendilerinin gitmesi gerekmeden
kullanmasına olanak tanıyor. Bu da
Mars gibi yerlerde çok faydalı
olabilir.
2 Düşük risk
Potansiyel olarak tehlikeli
mekânlara yolculuk yapmak
gerekmeyince bir uzay aracının
güvenliğinde kalmak insan hayatına
yönelik riski azaltabilir
3 Daha hızlı görevler
Telerobotik, başka dünyalara
yapılan görevlerin daha kısa © ESA; NASA; Getty; Illustration by Adrian Mann; Avatar/Clouds Architectural office
zamanda gerçekleşmesini
sağlayabilir çünkü insanları gezegen
yüzeyine indirecek teknoloji
geliştirmemiz gerekmeyecek.
4 Zaman gecikmesi
Sinyallerin robota gitmesi için
hâlâ zaman gerekiyor, bu da
eylemlerin tümüyle gerçek zamanlı
olamadığı anlamına geliyor.
5 Görüş hattı
Bir astronot robotu gözden
yitirdiğinde (mesela gezegenin arka
tarafında kaldığında) kontrolü de
yitirmiş olacak.
How It Works 027
 UZAY

Mars’tan önce bu teknikler büyük olasılıkla

Ay’ın keşfinde kullanılacak. NASA ve uluslararası
ortakları şu anda Ay yörüngesinde dönmesi D Ü N YA ALÇ
planlanan Deep Space Gateway (Derin Uzay
Geçidi, DSG) adı verilen bir uzay istasyonu
Ay ve ötesi YÖR
geliştiriyor. Bu istasyonda astronotlar, tıpkı UUI’de
olduğu gibi yaşayacak ve çalışacaklar. Astronotlar Telerobotik şu anda nasıl
Ay’daki bir dizi robotu (örneğin uzun süreli yaşam kullanılıyor ve gelecekte neler
sağlayacak habitatları inşa edecek keşif araçlarını yapabilir?
ya da Ay’ın insanların girmesi tehlikeli olan
karanlık kraterlerini keşfedecek makineleri)
uzaktan yönlendirecek. Uzak geleceğe
baktığımızda daha bile heyecan verici olasılıklarla
karşılaşıyoruz. Jüpiter’in buzlu ayı Europa ve Gökbilim
Uzak konumlardaki birçok
Satürn’ün ondan aşağı kalmayan uydusu teleskop, şu anda
Enceladus, yüzeylerinin altında yaşam barındıran gökbilimciler tarafından
okyanuslara ev sahipliği yapıyor olabilir. Fakat uzaktan kontrol ediliyor.
onlarca kilometre buzun altına hapsolmuş bu
okyanusların insanlar tarafından bizzat
keşfedilme olasılığı düşük. Peki ya bir robot
denizaltı (Dünya’daki ya da belki gezegen
yörüngesindeki insanlar tarafından kontrol
edilecek) bu uydulardan birinin yüzeyindeki buzu
eritip derinliklerine doğru yola çıksaydı?
Telerobotik konusunda hâlâ üstesinden
gelinmesi gereken sorunlar var. Bunlardan biri,
astronotlarla kullandıkları robotlar arasında
görüş hattının korunma zorunluluğu. Astronot
robotu göremezse (mesela robot Ay’ın diğer
yanında kaldıysa) o zaman sinyali yansıtacak bir Günlük kullanım
röle uydusu kullanılmadığı sürece karşılıklı Dünya’da uzaktan dron
veya araba kullanmak
haberleşmeleri olanaksız demektir. Bir diğer da telerobotiğin bir türü.
sorun da bant genişliği ve dolayısıyla keşif aracına
gönderilebilecek veri miktarı. Bu da iletişime sınır
getirebilir. Dahası, astronotların yakında olması,
zaman gecikmesini azaltsa da tümüyle ortadan
kaldırmıyor ve robot tehlikeli bir durumdaysa
birkaç saniyelik gecikme bile kritik olabiliyor.
Tüm bunlara rağmen telerobotiğin heyecan
verici bir geleceği olduğu su götürmez. Kim bilir,
belki de bir gün astronotlar tıpkı bir zamanlar
Dünya’da yaptıkları gibi, uzaktan kumandalı
arabalarını Mars’ta dolaştıracaklar.

Bir ESA çalışanı,

telerobotik dış
iskelet kullanırken.

Tehlikeli ortamlar
“Telerobotiğin Robotlar radyoaktif
bölgeleri ya da okyanus
geleceği coşku diplerini araştırmak üzere
uzaktan kontrol edilebiliyor.
verici”
028 How It Works
 BILIYOR MUYDUNUZ? UUI’de Dünya’dan kontrol edilen robotlar var, mesela NASA’nın Smart SPHERES ve Robonaut 2’si.

A L Ç A K D Ü N YA AY, M A R S V E Ö T E S I
YÖRÜNGESI Mars’ın ötesi
Jüpiter’in uydusu
Europa gibi diğer
dünyalar da telerobotik
kullanılarak yakın
Uluslararası Uzay gelecekte
Istasyonu araştırılabilecek.
Canadarm2 adlı robot
kol, UUI’nin dışındaki
astronotlar tarafından
kontrol ediliyor.

Ay’da inşaat
Geleceğin telerobotik
görevleri arasında,
robotları uzaktan
kullanarak Ay’da
inşaat yapmak da var.

Mars
Insanlar Mars’a ayak
basmadan önce, gezegen
yüzeyindeki robotları
Mars yörüngesinden
kontrol edebilir.

Ay keşfi
Telerobotik sayesinde Ay’ı bir

© ESA; NASA; Illustration by Adrian Mann

keşif aracıyla ve sadece
birkaç saniye gecikmeyle
keşfetmek mümkün.

K10 keşif aracı UUİ’deki

astronotlar tarafından
kontrol edilmişti.

Uzay keşif aracı

NASA astronotu Chris Cassidy ve ESA astronotu Luca
Marmitano, 2013’te NASA’nın Ames Araştırma
Merkezi’ndeki bir robotu başarıyla kullandı. Bu,
Dünya’daki bir robotun ilk kez tümüyle uzaydaki
astronotlar tarafından kontrol edilmesiydi. K10
adındaki dört tekerlekli robot, astronotların
yaptıklarını görebilmesi, arazide ilerleyip görevleri
yerine getirebilmesi için taramalı lazer sistemiyle ve
çok sayıda kamerayla donatılmıştı. Cassidy, keşif
aracını başarıyla kullanarak Ay’ınkine benzer
engebeli zeminde hareket ettirdi ve Parmitano bu
aracı kullanarak bir anten yerleştirdi. Bu, ileride bir
gün gerçek bir Ay görevinde yapılması gerekebilecek
bir işlem. Proje, astronotların bir başka gezegen
yüzeyinde keşif aracı kullanabileceklerinin önemli bir
kanıtı olarak kabul ediliyor.

How It Works 029

 UZAY
Uzayda
radyoaktif güç
Uzay araçları radyoaktif plütonyumu elektriğe
dönüştürerek nasıl Güneş Sistemi’ni keşfediyor?
N
ASA’nın New Horizons uzay aracı 14
yıldan uzun süredir Güneş Sistemi’ni
keşfediyor ama bir kez bile yakıt ikmali
yapmadı. Uzayda benzin istasyonu yok. Daha
şimdiden Plüton’un buzlu yüzeyini
fotoğraflayan araç şimdi de Kuiper Kuşağı diye
bilinen, simit biçimli buz halkasının içinde yol
alıyor. Güneş’ten milyarlarca kilometre uzakta
olan araç, Dünya’nın binde birinden daha az
güneş ışığı alabiliyor, o yüzden de güneş
panellerinin hiçbir yararı yok. Aracın içerdiği
bilimsel donanım bu yüzden güneş enerjisiyle
değil de radyoaktif yakıtla çalışıyor.
New Horizons sondası Dünya’dan
fırlatıldığında, radyoizotop termoelektrik
jeneratör (RTG) adlı bir düzenek içinde yaklaşık
11 kilogram radyoaktif plütonyum dioksit
taşıyordu. Plütonyum, termokupl adındaki ısı
algılayıcılara bağlı bir nükleer pilin kalbini
oluşturuyor.
Her bir termokuplda uçlarından
030 How It Works
NASA’nın New Horizons aracı 1
Ocak 2019’da Ultima Thule’a ulaştı.
birleştirilmiş iki metal plaka bulunuyor.
Bunun bir yüzü uzayın soğuğuna, diğer
yüzüyse bozunmakta olan nükleer yakıta
Plütonyum 238’in bozunması o kadar çok
bakıyor. Plütonyum bozundukça alfa ısı yayıyor ki yakıt peletleri akkor kesiliyor.
parçacıkları yayıp ısı üretiyor (fırlatma
öncesinde New Horizons’un RTG’si 245 derece
sıcaklıktaydı). Üretilen ısı, termokuplun
birleşim noktaları arasında ısı farkına yol
açıyor, bu da elektrik akımı doğuruyor.
Kullanılmamış bir yakıt piliyle RTG, fırlatma
sırasında 245 watt güç sağlayabiliyordu. On üç
yıl sonra bile pil hâlâ güç sağlamaya devam
ediyor. Hiçbir hareketli parçası olmayan
jeneratör asla aşınmıyor ve nükleer yakıtı
tümüyle tükenene kadar enerji üretmeyi
sürdürecek. New Horizons sondası Plüton’a
vardığında pil sıcaklığı 208 dereceye düşmüştü
ama hâlâ 190 watt güç sağlıyordu. Bu da New
Horizons’ın her biri iki ila on watt harcayan
toplam yedi adet bilimsel aygıtına yetiyor da
NASA’nın Voyager 1 sondası 1977’de
artıyor bile. fırlatıldı ve RTG’si hâlâ güç sağlıyor.
BILIYOR MUYDUNUZ? Az sayıda insanın kalp pili, plütonyum 238’in radyoaktif bozunumundan güç sağlıyor.

Nükleer pil
Bu piller alfa
parçacığı yayan
plütonyum 238
dioksit yakıtı
içeriyor.

Güvenlik özellikleri
Iridyum kılıf, alfa
parçacıklarının
kaçmasını engellerken
dış kabuk da
çarpmalara karşı
koruma sağlıyor.
RTG’nin
Isınma içinde Çok güvenilir olmakla birlikte, şu ana kadar
Pildeki yakıtın saçtığı hiçbir RTG’nin verimi %10’u aşmadı.
alfa parçacıkları Hareketli parçası
termokuplların birleşim olmayan bu kompakt
noktalarını ısıtıyor. sistem, onlarca yıl
elektrik üretebiliyor. Plütonyum 238
Uzay yakıtının kullanım onayı almadan önce üç
ölçütü yerine getirmesi gerekiyor: Güvenli
olmalı, bilimsel aygıtlarda girişime (olumsuz
Jeneratör etkileşime) yol açmamalı ve uzun süre
Her termokuplun bir dayanmalı. NASA’ya göre, bu işin altından
Güç çıkışı sıcak bir de soğuk kalkabilen tek bir kimyasal var: Seramik
Yeni bir modül 250 W yüzeyi var. Sıcaklık Plütonyum 238 bilyeleri. Çok miktarda güç elde
civarı güç sağlıyor. farkı, elektrik akımı etmek için az sayıda pelet yeterli oluyor ve yarı
Yakıt bozundukça güç oluşturuyor. ömrü (atomların yarısının bozunması için geçen
çıkışı yılda 4 W kadar süre) 87,7 yıl. Yakıtın saçtığı alfa parçacıkları,
azalıyor. termokuplları onlarca yıl sıcak tutmaya yetiyor
ama bunlar beta, gama ya da nötron
radyasyonu gibi nüfuz eden türden değil.
Dolayısıyla parçacıklar, sondanın üstündeki
hassas aygıtlara zarar vermiyor. Plütonyum 238
yapmak için, neptünyum 237’yi nükleer
reaktörlerde nötron bombardımanına tutmak
gerekiyor. Bu zor bir işlem olsa da ortaya kaza
durumlarında katı halde kalan, nükleer
santrallerde ya da nükleer savaş başlıklarında
gördüğümüz türden korkunç zincir tepkimelere
yol açmayan bir yakıt çıkıyor.

© Oak Ridge Laboratory; NASA/JPL-Caltech/ JPL / JHUAPL; Illustration by Adrian Mann

Amerika’daki Oak Ridge Ulusal

Laboratuvarı, 2015’te Plütonyum-238
üretmeye başladı.

“New Horizons, Dünya’dan

Radyatör kanatları fırlatıldığında RTG’sinin
Jeneratörün dış kısmındaki
kanatlar, uzayın soğuk vakumuna içinde 11 kilogram
bakıyor ve termokuplun birleşim
noktalarını soğutuyor. radyoaktif plütonyum
taşıyordu.”
How It Works 031
 TEKNOLOJİ

ILERI TEKNOLOJIY
DOKUNMA
Dokunsal teknoloji, görmenin ve işitmenin
ötesine geçip sanal dünyaya
dokunmamızı sağlıyor.

U
zak ülkeleri keşfedip oradaki
hayvanlara, bitkilere parmaklarınızla
dokunabilmeyi istemez miydiniz? Ya da
asteroid kuşağından geçerken uzay geminizin
motorunun titreşimini hissetmeyi? Veya
yüzyılın en büyük futbol maçının golünü atan
siz olmak ve topu filelerle buluşturan vuruşu
ayağınızda hissetmek nasıl olurdu? Dokunma
teknolojisinin (haptik) dünyasına hoş geldiniz.
Haptik sözcüğü Yunancada dokunmak
anlamındaki haptesthai’den geliyor ve nasıl ki
optik sözcüğünü görme duyumuzla ilgili her
şeyde kullanıyorsak, bu sözcük de dokunma
duygumuzla ilgili şeyleri tarif etmede
kullanılıyor. Tahmin edebileceğiniz gibi,
dokunsal teknoloji, dokunarak etkileşim
kurabileceğiniz deneyimler ve arabirimler
yaratmayı planlıyor.
Dokunduğunuzda, tıkladığınızda ya da
tuttuğunuzda bu arabirimler size fiziksel bir
hisle karşılık veriyor. Buna da genelde
dokunsal geribildirim ya da kuvvet
geribildirimi deniyor. Dokunsal geribildirim
sayesinde, sanal gerçeklik oyununda bir şeye
tosladığınızda titreşim hissedebiliyor ya da tıp
eğitimi alıyorsanız elinizdeki şırıngayı
karşınızdaki insanın cildine batırdığınızda
aynı direnci duyabiliyorsunuz. Dokunsal
teknoloji temelde, aslında gerçek olmayan bir
şeyi gerçek gibi hissetmenizi sağlamak üstüne
kurulu.

032 How It Works

 BILIYOR MUYDUNUZ? Vücudun en büyük ve en hızlı gelişen organı olan deri, 4 milyon civarı algı reseptörüne sahip.

OJIYLE
Dokunma türleri
Çoğumuz dokunmayı tek bir duyu olarak düşünüyoruz ama
araştırmacılar bunun aslında çoklu bir duyu olarak
düşünülmesi gerektiğine inanıyor. Çünkü dokunma duyumuzu
oluşturan iki unsur var. Bunlar kütanöz ve kinestetik. Kütanöz

A
sistem cildimizin hissettikleriyle ilgili; basıncı, sıcaklığı ve acıyı
saptayabilen, cildimize gömülü mekanoreseptörleri kullanıyor.
Kinestetik sistem ise vücudun nasıl konumlandığını ve içinde
neler olup bittiğini kapsıyor. Bunu da kaslarda, tendonlarda ve
eklemlerde bulunan, hareket ve konum duygusunu saptayabilen
mekanoreseptörlerle algılıyoruz. Dokunmada göze
Dokunsal sistem, hem kinestetik hem de kütanöz sistemlerin çarpandan fazlası var.
girdilerinin bir karışımı. Bunun pasif değil de aktif bir dokunma biçimi
olduğuna inanılıyor. Tanımlar değişse de, çoğu araştırmacı aktif birisinin ya da
bir şeyin bize dokunduğu pasif dokunmadan farklı olarak, aktif dokunmanın kişinin
motor komutlarıyla kaslarını kontrol ederek dokunmaya tepki vermesi olduğunda
hemfikir.

Ruffini uçları
Bunlar sıcaklığı,
cildin gerilmesini Farklı katmanlar
ve eklem Cilt başlıca iki katmana sahip:
hareketlerini epidermis (dış katman) ve dermiş
saptıyor. (iç katman).
Beyne

Dokunuşları Merkel diskleri

hissetme Hafif dokunmaları
Vücudumuz hissediyor.
dünyaya nasıl
dokunuyor,
hissediyor ve tepki
veriyor? i
es
tilm
ile Algı nöronları
lin Mekanoreseptörler
Reseptörden ya
gelen sinyaller Sin cildimizin içinde
Ten hisleri bulunuyor. Bu algı
Tenimiz, vücudumuzun nöronları, dokunmayı ve
en büyük organı ve hareketi saptayıp vücut
yetişkin bir insanda iki konumunu gözlemliyor.
metrekare alan
kaplayabiliyor.

Pacinian yuvarları
Yüksek frekanslı titreşimi
ve derin basıncı algılıyor.
Meissner yuvarları
Harekete geçiş
Beyin, dokunma bölgesi yakınındaki kaslara
Hafif dokunmaya ve veya eklemlere tepki vermesi için bilgi yolluyor.
basınca tepki veriyor,
düşük frekanslı
titreşimi saptıyor.

Zincirleme tepkime
Mekanoreseptörlerden
gelen sinyaller elektrik
“Dokunma hissini sinyallerine
dönüştürülüyor ve
yeniden oluşturmayı beyin aracılığıyla algı
nöronlarına iletiliyor.
hedefleyen dokunsal
© Thinkstock; Pixabay; Illustration by The Art Agency/Barry Croucher

deneyimleri üretmek çok

daha zor.”
Sinir yolları Beyinde işlem
Algı sinyalleri vücuttan beyne Refleks tepkisi Duyusal bilgiler
algı nöronları (kırmızı) ile Acı saptanırsa sinyaller omuriliğe talamusa giriyor,
iletiliyor. Beyin de motor yollanıyor ve bedenin hızla hareket talamus duyusal bilgiyi
nöronlar aracılığıyla tepki ederek zarardan kaçınmasını işlenip anlaşılması için
hareketi başlatabiliyor (sarı). sağlayacak refleksler harekete geçiyor. algısal kortekse yolluyor.

How It Works 033

 TEKNOLOJİ

Şu ana kadar, oyun oynarken ya da sanal Tıp profesyoneli eğitimi

gerçeklik deneyimleri sırasında dokunsal
geribildirim hissetmek lunaparklarla,
bilgisayar oyunlarıyla, uçuş
simülatörleriyle ya da hareket
platformlarıyla kısıtlıydı. Ancak bu, daha
önce dokunsal geribildirimi daha küçük
ölçekte deneyimlemediğimiz anlamına
gelmiyor. Örneğin iPhone’un ana ekran
düğmesine bastığınızda, birçok oyun
konsolunun kumanda aygıtında ve hatta
günlük adım hedefinize ulaştığınızda sağlık
takip aygıtının yolladığı küçük titreşimlerde
bile bunlara rastlayabilirsiniz. Bunlar
dokunsal teknolojinin günlük
hayatımızdaki örnekleri ve bir hedefe
ulaştığımızda ya da elektronik aygıtlarla
bir şekilde etkileşim kurduğumuzda
bir kuvveti yeniden yaratma ilkesi
üstüne kurulu.
Artık teknolojideki ilerlemeler
sayesinde, bu türden kuvvet geribildirimi
sadece eğlence yerlerinde ya da cebinizdeki
küçük titreşimler halinde kalmak zorunda
değil. Hatta daha şimdiden faydasını
gösteriyor, sezgisel olarak çalışıyor ve
salonumuzdaki eğlenceden hastanelerdeki
eğitime kadar yavaş yavaş yayılıyor.
Şu anda teknoloji deneyimimiz büyük
oranda görsel ve işitsel (film izlemek,
uygulamayla oynamak ya da bir başlık ve
kulaklık kullanarak sanal gerçekliği tecrübe
etmek gibi). Fakat bir dokunma hissini,
kuvveti, titreşimi ya da sıcaklığı yeniden
yaratmaya odaklanan dokunsal
deneyimleri yeniden oluşturmak çok daha
zor.
Dikkate alınması gereken ilk şey,
dokunsal sistemlerin çift yönlü
olduğu. Yani sadece olanları
hissetmekle kalmıyor, bir şeye
dokunduğunuzda o şeyi de
etkiliyorsunuz. Oysa bir şeyi
işittiğinizde ya da gördüğünüzde
onda bir değişime yol açmazsınız.
Bu da görsel ve işitsel deneyimleri
yaratmanın daha kolay ve ucuz olduğu
anlamına gelir. Çünkü karşı tarafta
yarattığınız etkiyi düşünmeniz gerekmez
ve bu iki duyuyu da belirli bir mesafeden
yaşayabilirsiniz.
Fakat giderek daha fazla sektör ve teknoloji
şirketi, eğitimlerden oyuna kadar birçok şeye
dokunsal geribildirim eklemenin önemini
kavramaya başlıyor. Çünkü dinozorların
olduğu bir film ya da kulağa dalga sesi gibi
gelen bir müzik dinlerken de aslında gerçek
olmayan birçok şeyi görür ve işitiriz. O yüzden
şüphe duygumuzu askıya alıp gerçekten
Pterodaktiller arasında olduğumuzu ya da
Ameliyatlar, enjeksiyonlar ve
komplike prosedürler sanal
ortamlarda prova edilebilir. Bu da
stajyerlere hiç olmadığı kadar
fazla iş başı deneyimi sunar.
Dokunsal
teknoloji nasıl
fayda
sağlayabilir? Daha gerçekçi oyunlar
Oyun şirketleri uzun
Dokunma hissi nasıl hayat süredir dokunsal
kurtarıp teknolojiyi eldivenler ve kıyafetler
ilerletebilir? üstünde çalışıyor.
Amaçları dövüşmek,
düşmek, uçmak gibi oyun
içi deneyimleri tüm vücut
için daha gerçekçi
kılmak.
Askerlerin güvenliği
Ordular yıllardır dokunsal
teknoloji deneyleri yürütüyor.
Sesle yönlendirmenin tehlikeli
olduğu yeni ortamlarda askerlere
titreşimle yol göstermek
bunlardan biri.
Robot ve makine kontrolü
Robotların ya da donanımların uzaktan
yönetilmesine teleoperasyon deniyor.
Dokunsal teknoloji olmadan çalışıyor
ama uzayda, sualtında ya da tıbbi
operasyonlarda dokunma hissi hem
güvenlik hem de verim sağlıyor.
deniz kenarında oturduğumuzu hayal
edebiliriz. Oysa dokunma hissinizi aldatmanız
ve kendinizi sanal bir dünyanın içine
gömmeniz daha zordur. Teknoloji şirketleri bu
yüzden de gelişmiş ve pahalı teknolojilere
başvurmadan gerçekçi dokunsal deneyimler
oluşturmakta zorlanıyor. Gerçekçi dokunsal
Sanal dünyalara dokunmak deneyimlerin en büyük potansiyele sahip
Hareket algılayıcıları ve tüm
vücut dış iskeletleri sayesinde olduğu da aynı sebepten ötürü kesin; çünkü
dokunsal teknoloji, sanal doğru biçimde yapabilirseniz, tüm hisler
deneyimlerin içine daha çok arasında en inandırıcısı bu.
girmemizi sağlayıp eğlence,
etkileşim, terapi ve acı dindirme Örneğin, bazı araştırmacılar vücudumuzun
amaçlı kullanılabilir. dokunma bilgisini görme bilgisinden 20 kat
daha hızlı okuduğunu öne sürüyor. Yani bir

034 How It Works

BILIYOR MUYDUNUZ? Dokunmak stres düzeyini azaltıyor ve mutluluk hormonu oksitosin salgılanması için sinyal veriyor.

“Dokunsal deneyimler birçok olanak

Biyonik parmak ucuyla tanışın sunuyor. Eğer doğru yaparsanız
Araştırmacılar uzuvlarını yitirenlerin tekrar
hissedebilmesi için yapay bir parmak tasarlıyor. en ikna edici duyu bu.”
%96
Algılayıcı implantı
Yapay parmak
ucunun algılayıcısı,
Algılayıcı dolu ampüte kişinin üst
Parmak ucu dokulu kolundaki sinirlere
yüzeylerde hareket edince bağlanıyor. Ampüte
algılayıcılar yüzeyin Sinyalleri olmayanlarda
pürüzlü ya da pürüzsüz dönüştürme parmak ucu
oluşuna göre farklı Bu sinyaller, sinyalleri, iğneler
elektrik sinyalleri üretiyor. sinir sisteminin aracılığıyla aktarılıyor. Ampüteler
bilgileri sinirlere tekrar
iletmeden önce hissedebiliyor
okuyabileceği Parmak ucunu
elektriksel kullanan
değerlere ampüteler,
dönüştürülüyor. yüzeyin pürüzlü
ya da pürüzsüz
olduğunu %96
isabetle
saptayabiliyor.

%77

Sinyaller sinire

© USAF, Sarah Webb; Getty; Pixabay; WIKI; Ultrahaptics; Illustration by Ed Crooks

iğneyle iletiliyor
Bosch’un neoSense adlı bir dokunsal
geribildirim dokunmatik ekranı var.

Ampüte
olmayanlarda test
Biyonik parmak
Beyni inandırmak ucunu kullanan ve
Araştırmacılar EEG testi ampüte olmayan
yaptıklarında beynin kişiler, yüzeyin
gerçek parmak ucuyla pürüzlü ya da
yapay olan arasındaki pürüzsüz olduğunu
farkı saptayamadığını %76 isabet oranıyla
buldular. saptayabildi.

Protezlere ve
biyonik aygıtlara
Protezle hissetmek dokunma hissi
kazandırmak,
ampütelerin
Protezler gerçek uzuvlara artık hiç olmadıkları kadar benziyor işlerini daha kolay
ve onlar gibi davranıyor. Ampüteler için dokunma hissini yapabilmelerini
yeniden yaratmak elzem çünkü bu, onların dünyayla eksiksiz sağlıyor.
biçimde etkileşmesini sağlıyor. Araştırmalar dokunsal
geribildirimin protezlerin bir araç değil de vücut parçası olarak
algılanmasında çok önemli olduğunu gösteriyor.
Bilim insanları, yapay ellerin beyinde gerçek dokunma hissi
oluşturması için birçok farklı yöntem araştırdılar. Bunlardan
biri, kişinin üst koluna onlar elleriyle bir şeyi kavradıkça artan
basınç uygulamak.
Bir diğer yöntemse sanal ele doku, basınç ve sürtünme
bilgisi aktarabilen algılayıcılar yerleştirmek ve bu bilgiyi kişinin
üst koluna cerrahi olarak sinir demetleri etrafına yerleştirilmiş
implantlarla beyne aktarmak. Beyin bunları normal bir eldeki
hislerle aynı şekilde algılıyor.

How It Works | 035

 TEKNOLOJİ

makineyi bir ekran aracılığıyla kullanıyor ve olsun bu dokunsal bilgiyi ulaştırmanın da Dalgalarda sörf yaparken sadece elinizde bir
olan biteni yalnızca görüyorsanız bir sürü şey birden çok yolu var. Hepimizin alıştığı en titreşim değil de sırtınıza ve omuzlarınıza
kaçırıyorsunuz demektir. Eğer olanları yaygın yöntemlerden biri, ekranlar ve vuran dalgaları hissettiğinizi hayal edin. Ya da
hissedebilseydiniz tepkileriniz daha hızlı düğmeler aracılığıyla verilen titreşimler. Fakat dövüş sanatları eğitimi sırasında sanal
olabilirdi. Aynısı oyunlarda, beceri oyun sırasında kuvveti kalem, kumanda kolu gerçeklik başlığı kullanırken bacağınıza inen
eğitimlerinde ve diğer tür problem çözme ya da eldiven üzerinden de hissedebilirsiniz. darbeyi ya da birisinin attığı harika döner
çalışmalarında da geçerli. Insan vücudunun her yeri dokunmayı tekmeyi.
Tüm bunlara ek olarak, dokunmanın sosyal hissedebildiğinden, teknoloji şirketlerinin Zaman içinde bir dizi şirket bu türden
iletişimdeki en etkili kanallardan biri daha yenilikçi iletim yöntemleri bulması için kıyafetler üretti. Örneğin Teslasuit tam 46
olduğuna inanılıyor. Yani şirketler, örneğin büyük bir potansiyel mevcut. dokunsal noktadan vücudunuza kuvvet
Facebook, VR teknolojili sosyal etkileşim Bunlardan biri dokunsal kıyafetler. Şirketler geribildirimi uygulayabiliyor. Bir başka
araçları geliştiriyorsa, bunlara dokunma onlarca yıldır tüm vücuda kuvvet teknoloji şirketi olan AxonVR ise benzer bir
duyusunu eklemek daha verimli olmalarını geribildirimini hissettirecek, böylece sanal kıyafeti bir robot kolla birleştirerek
sağlayacaktır. gerçeklik ve oyun hissini çok daha gerçeğe HaptXSkeleton’ı üretti.
Dokunsal etkiler oluşturmanın birçok yolu dönüştürecek yöntemler üstünde çalışıyor. Teknolojinin giderek daha ilerleyip
var ama birçoğu şu iki önemli unsurdan
oluşuyor: algılayıcı ve aktüatör. Algılayıcılar
birinin uyguladığı dokunsal bilgiyi
algılayabilen teknolojik aygıtlar. Bir sanal
gerçeklik oyununda, özel bir dokunsal eldiven
giyerken bir kuvvet uygularsanız, mesela bir
kapıyı elinizle iterseniz bu bilgi algılayıcılar
tarafından okunuyor ve kuvvet ölçümleri,
dokunsal üretim modülüne yollanıyor.
Ardından aktüatör, bu dokunsal veriyi
okuyor ve algılayabileceğimiz bir biçime, bir
titreşime ya da kuvvete dönüştürüyor. Örneğin
oyundaki kapı ağır ve açılması güç
olduğundan, dokunsal eldiveninizde bir
direnç hissediyorsunuz. Fakat biçimi ne olursa

“VR ile dokunsal Bir VR

ortamında
teknolojiyi Fransa’daki VirTeaSy
dokunsal
teknoloji sanal
birleştirerek, insanlara Surgery dokunsal VR
ameliyat deneyimi
nesneleri
gerçekten
yeni becerileri güvenli sunuyor. tuttuğunuz hissi
uyandırabilir.
ortamlarda öğretmek
mümkün.” VR Dünya Kongresi
katılımcılarından biri, Generic
Robotics’in dokunsal teknolojili
diş hekimliği eğitim aygıtını
denerken.

Ultrahaptics’in
sanal duyu
dönüştürücü dizisi.

036 How It Works

 BILIYOR MUYDUNUZ? Dokunsal teknoloji çevrimiçi alışverişte müşterinin kumaşların dokusunu hissetmesi için kullanılabilir.
Dokunsal teknoloji
uzayda
Dokunsal teknoloji uzaktan eğitim, öğrenme ve
etkileşim alanında harikalar yaratıyor, o yüzden
NASA’nın da bu teknolojinin geleceğin uzay
görevlerinde oynayacağı rolü keşfetmesi
şaşırtıcı değil.
Haptics-2, Uluslararası Uzay Istasyonu’nda
dokunsal geribildirimin yörüngeden kontrol
edilip yerde hissedildiğinde ve tersi
yapıldığında nasıl işlediğini gösteren bir
dokunsal teknoloji deneyi. Astronotlar bu kadar
uzak mesafeden ne kadar yararlı olduğunu ve
düzgün işleyip işlemediğini öğrenmek için
teknolojiyi UUI’de test ettiler.
NASA dokunsal teknolojinin gelecek
görevlerde yararlı olabileceğine inanıyor.
Örneğin uzaydaki mürettebat Mars’taki, uzak
asteroidlerdeki ya da hakkında daha fazla bilgi
edinmek, örnek toplamak ya da keşfetmek
istediğimiz ama ulaşamadığımız yerlerdeki
robotları yörüngeden kontrol edebilecekler.
Astronot Thomas Pesquet, Uluslararası Uzay
İstasyonu içindeki Haptics-2 deneyinin
kontrolleri başında.
E. A. Johnson, parmakla IBM ve BellSouth güçlerini
kullanılan ilk dokunmatik birleştirip dokunmatik
ekranı icat etti. Buna daha ekranlı ilk telefonlardan
sonra kapasitif dokunma adı Simon Personal
verildi. Communicator’ı geliştirdi.
1829 1965 1989 1993
Louis Braille dokunsal yazı İngiliz İleri Robotik
sistemini yayımlayarak Araştırmaları Merkezi küçük
körleri ve görme özürlüleri hava yastıklarıyla dokunma
okur yazar hale getirdi. hissi oluşturan Teletact
Glove adlı eldiveni geliştirdi.
küçülmesi, sanal gerçeklik başlıklarının
yayılması sayesinde bu kıyafetler ve dış
iskeletler sıradan kullanıcıların da satın
alabilecekleri duruma geliyor. Gelecekte
bu tarz tüm vücudu kapsayan
deneyimlerin yaygınlaşmasını,
kıyafetlerin daha etkili ve gelişmiş
hale gelmesini bekliyor, aynı
zamanda ucuzlamasını
umuyoruz.
Daha da uzak gelecekte
hisleri duymak için bir
fiziksel kontrol aygıtına
ve hatta bir kıyafete bile
ihtiyaç kalmayabilir.
Disney, hiçbir donanım
gerektirmeyen ve sırf ellerinizi
kullanarak hissedebileceğiniz
bir dokunma duyusu oluşturmak
için çaba sarf ediyor. Şirketin
AIREAL adlı aygıtı hava girdapları
sayesinde havada hissedebileceğiniz
şekiller ve nesneler üretiyor. Bu hem
sanal gerçeklik dünyası hem de eğlence 3B ekran ve dokunsal aygıt kullanan bir tıp
parkları için çok yararlı olacak.
öğrencisi, göz ameliyatı prosedürlerini
çalışırken.
Benzer biçimde Ultrahaptics adlı şirket de
ultrason teknolojisini geliştirerek hisleri ekranları ya da sanal gerçeklik başlıklarını
doğrudan elinizde, uzaktan ve hiçbir arabirim dokunsal geribildirimle birleştirerek
kullanmadan oluşturmayı tasarlıyor. Bu insanların hem güvenli, hem de öğrenmeye ve
türden bir teknoloji hâlâ çok yeni de olsa, yeni hata yapmaya toleranslı bir ortamda kendini
donanımlara olan ihtiyacı ortadan kaldırmak eğitmesini sağlamak olanaklı.
sıradan teknoloji âşıkları ve büyük şirketler Üstelik bu sadece başlangıç. Dokunsal
için uzun vadede daha çekici olacak. Şu anki geribildirim sanal dünyalara dokunma fırsatı
güçlük bu teknolojiyi insanların araştırma tanıdığı için çok çekici görünse de, gerçek
laboratuvarı dışında da kullanabileceği bir dünyayla etkileşimimizi de daha iyi hale
pakete dönüştürmek. getirebilir. Kuvvet geribildiriminin çok işe
Dokunsal geribildirimin zaten yaygın olarak yarayacağı yerlerden biri de telerobotik.
kullanılan sanal gerçeklik başlıklarını daha Dokunsal teknoloji ilerledikçe, eğlence
da gerçekçi hale getirmek ve oyunlara ekstra parklarının ya da araştırma laboratuvarlarının
gerçeklik katmak için nasıl kullanılabileceğini tekelinden çıkacak. Görmenin ve işitmenin
kestirmek kolay ama dokunsal teknolojinin ötesine geçen deneyimler dünyanın her
daha şimdiden değiştirdiği birçok başka alan yanında evlere ve işyerlerine ulaşacak,
var. oyunlar çok daha gerçekçi olacak, robotlar çok
Doktorlar, diş hekimleri ve diğer sağlık daha iyi iş çıkaracak. Henüz emekleme
çalışanları, eğitim sırasında sıradan aşamasındaki bu teknoloji sayesinde bizleri
enjeksiyonlardan karmaşık ameliyatlara daha heyecan uyandıran bir geleceğin
kadar birçok şey yapmak zorunda. Görsel beklediğini söyleyebiliriz.
Nintendo, Nintendo 64 kontrol Apple, iPhone, MacBook
aygıtına takılarak oyunlarda ve Apple Watch için
kuvvet geribildirimi sağlayan dokunsal kullanıcı
Rumble Pak adlı eklentiyi arabirimini tanıttı ve adını
piyasaya sürdü. Taptic Engine koydu.
Dokunsal
teknolojinin 1994 1997 2013 2015
tarihçesi
Dokunmatik Aura Systems ses dalgalarını, Disney, eldiven ya da fiziksel
teknolojinin evrimi eylemleri (yumruk, patlama vb.) bir araç olmadan dokunma
temsil eden titreşimlere hissini simüle etmek için
dönüştüren giyilebilir bir aygıt hava girdaplarını kullanan
olan Interactor Vest’i geliştirdi. AIREAL dokunsal teknoloji
araştırmasını duyurdu.
How It Works 037
 TEKNOLOJİ

KUTUPLARDA SAĞ
KALMANIN TEHLİKELERİ
VE TEKNOLOJİ

GERÇEK
Kutuplarda 1 Insanda hipotermiden
kurtulma rekoru

sağ kalma
Norveç’te doktorlar, merkez vücut
sıcaklığı 13,7 dereceye düşecek
kadar ciddi hipotermi yaşayan bir
hastayı hayata döndürdüler. Kalp
krizi geçirse de hasta kurtarıldı.

çabası 2 Dünya’da uzay teknolojisi

Dünya’nın en acımasız bölgelerinde insanları Araştırmacılar, kutuplarda hem sağ
kalmak hem de bilimsel araştırma
yapmak için ileri teknolojiden
hayatta tutan malzemeleri keşfedin. faydalanıyor.
Soğukta sağ kalanlar NASA’nın
uzay teknolojisinden, yani yalıtım
materyallerinden faydalanıyor.
Bunlar arasında yaygın olarak
kullanılan “uzay battaniyeleri” ve
sıcağı soğuğu geçirmeyen bantlar
var.
3 Sıfır derece, hızlı ölüm

İ
nsan, doğası itibariyle ılıman iklim canlısıdır.
Kürkümüz yoktur ve yalıtım sağlayan kalın bir yağ
katmanını kolayca biriktiremeyiz. Buna rağmen
dünyanın her yanına yayılmış durumdayız ve
giderek artan sayıda insan, gezegenin
kutuplarındaki en uç enlemlere gitmek için sebep
buluyor. Iklimsel değişim yüzünden, daha önce katı
olan buz örtüleri eriyerek Kuzey Denizi rotasını açtı
ve böylece balıkçı gemileri, petrol platformları ve
yolcu gemileri de bu soğuk denizleri uğrak noktası
haline getirdi. Karada ise Kutup Dairesi’nde
toprakları olan uluslar, dost canlısı olmayan bu
topraklarda kalıcı üsler kurdular ve güneydeki
Antarktika’da araştırmacılar ve maceraperestler
özellikle de acımasız Antarktika kışında, doğayla
boğuşmaya geliyorlar. Bununla birlikte biz insanlar,
her an gelişen teknoloji sayesinde, doğanın
güçlükleriyle başa çıkmakla kalmayıp üstesinden de
geliyoruz.
Kâşif Sir Ranulph Fiennes’in Antarktika’yı kışın
boydan boya aşma serüveninde hayranlık
uyandıran mühendislik ve tasarım ürünleri demek
kullanıldı. Devasa buzul yarıkları yüzünden sefer Sıfır derecelik bir su kütlesine
yarıda kesildiyse de ekip, donmuş kıtanın içlerine korunmasız olarak düşerseniz
vücudunuz iki dakikadan kısa
ilerlemek için en gelişmiş hayatta kalma sürede şoka giriyor ve 15 dakikaya
teknolojisinden yararlandı. Isıtıcı elemanlar içeren kalmadan bilincinizi yitiriyorsunuz.
eldivenler ve tabanlar, kıyafetlerin tamamını saran
bir güç sistemine bağlıydı ve kayakla ilerleyen
kâşiflerin uzuvlarının sıcak kalmasını sağlıyordu.
4 Dâhili uyarı algılayıcılı
kıyafetler
Sintef’in ColdWear projesi,
Kullandıkları maskeler ise taze havayı, kâşiflerin giysilere entegre edilebilen
verdiği nefesle ısıtarak akciğerlerindeki ısı farkını algılayıcılar içeriyor. Bunlar nem,
azaltıyordu. Yanlarında, araçların -70 derecede rüzgâr, sıcaklık ve ısı aktarımı gibi
girdileri kaydedip uç noktalardaki
çalışmasına izin veren yedek bir elektrikli ısıtıcı ve sıcaklıklarda çalışabiliyor.
buhar kazanıyla donatılmış özel yapım Caterpillar
D6N kar traktörleri vardı. Bu araçlar malzemeleri
taşıyordu. 5 Hipotermiye
tedavi
içeriden
Vücut sıcaklığı 27 ile 32 derece
Kâşifler ileri teknoloji kullanımında yalnız değil. arasında değişen hastalar, tüp ve
Ister acımasız kış aylarında yürümek için donatılmış damar yoluyla doğrudan iç
askerler olsun ister kurtarılmayı beklerken organlara verilen sıcak sıvılarla
tedavi edilebiliyor. Bu, vücudu
kendilerini doğa şartlarına karşı koruyan balıkçılar,
hârici yalıtımdan daha etkili
insanlar kutupların aşırı soğuğunda sağ kalmak için biçimde ısıtıyor.
hiç olmadığı kadar hazırlıklı.

Kutupta askeri kıyafetler

Kutup bölgesinde çıkarı olan ulusların orduları,
aşırı soğuklara karşı özel donanımlar taşıyor.
Rusya’nın Kutup Dairesi içinde kalan birden
çok askeri üssü var. Askerlerin gerek
görüldüğünde bu uçsuz bucaksız sınırları
koruması için ordu, askerleri soğuğa
alıştırmak amacıyla Kuzey Kutbu’nda sürekli
tatbikatlar yapıyor ve onları gelişmiş kıyafet
ve aygıtlarla donatıyor. Rus askerleri, iç içe
geçen ve dışarıdaki -50 derecelik soğuğa
rağmen yiyecekleri kaynatabilen kaplar ve
birkaç dakika suda kalmaları gerektiğinde
onları soğuktan koruyan, su geçirmez,
batmaz kıyafetler kullanıyor. Üstelik bu
üniformalar hantal yalıtım malzemelerinden
oluşmuyor; askerlerin muharebe anında
rahat hareket etmesini sağlıyor ve dâhili
kurşun geçirmez yeleğe sahip.
Batıdaysa ABD askerleri kıyafetlerinde,
uyku tulumlarında ve çadırlarında sıcaklık
gradyanları aracılığıyla suyu dışarı atmak
için tasarlanmış sentetik materyaller deniyor.
Bu da bir askerin buz gibi suya düştüğü ya
da yüzmesinin gerektiği durumlarda, sırf
vücut sıcaklığıyla kıyafetlerin kurumasını
sağlıyor.

038 How It Works

BILIYOR MUYDUNUZ Lewis Pugh, 2007’de Kuzey Kutbu’nda sadece deniz gözlüğü, bone ve mayoyla yaklaşık 20 dakika yüzdü.

Kişisel cankurtaran
Salı
Soğuk su dalış Fermuar kısmen
açıldığında başı ve
kıyafeti göğsün üst kısmını
rüzgâra ve yağmura karşı
Özenle tasarlanan Arctic 25, giyenleri koruyan ek bir kılıf çıkıyor.
dondurucu koşullarda 24 saatten uzun
süre koruyabiliyor.
Uzuvlar
Yalıtımlı çorap, bot ve
60 saniye yetiyor eldivenlerin dışında,
Hızlı davranmak çok önemli. alınan nefesi verilen
Mühürlenen tek bir fermuarı nefesle ısıtan yüz
olduğu için kıyafet bir dakikadan maskeleri de kullanılıyor. Iki adet Caterpillar D6N
kısa sürede giyilebiliyor. traktörü, kar küremek ve son
derece düşük sıcaklıklarda güç
üretmek için özel olarak
modifiye edildi.

Yalıtım
Baloncuklu naylona
benzeyen mikroalüminize
örgü kıyafeti dolduruyor
ve giyeni soğuk suya
karşı koruyor.

Batmazlık yardımı
Su ve hava geçirmeyen
dış mühür sayesinde,
kıyafet bir cankurtaran
simidinden üç kat fazla
batmazlığa sahip.

Çok katman daha iyi

Tek bir kalın katman
yerine, uygun
materyalden çok sayıda
Su geçirmez katman giymek daha iyi
Dış katman hidrofobik koruma sağlıyor.
polietilen tabakalarından
oluşuyor. Bunlar birleşim
noktalarında eritilerek
kıyafetin mühürlenmesi
sağlanmış. Sıcak kalmak için
En zorlu koşullarda kuru, yalıtılmış ve
Hayatta kalma aygıtları sıcak kalmak için ipuçları:
Dâhili bir emniyet kemeri
ve diğer üyelere
bağlanmayı sağlayan
halat ekibin bir arada
kalmasını sağlarken ışık
ve düdük de kurtarma
ekibine yol gösteriyor.

Düşüşlere hazır
© Getty; The Coldest Journey / Ian Pricket Illustration by Nicholas Forder

Kıyafet 10 metreden suya

düşmeye dayanıklı
materyallerden yapılmış.

Taban koruması
Vibram tabanlar
kıyafetin erimeden ya da
donmadan aşırı soğuk Dış katman
ya da sıcak yüzeylere Dış katmanlar Isteğe bağlı orta katman
basabilmesini sağlıyor. sağlam sentetik Ek bir yalıtım katmanı vücut
materyallerden Alt katman
ısısını hapsetmeye yardımcı Merinos yününden bir
yapılır ve suya, olur. Ek bir güç kaynağı da
buza, rüzgâra karşı iç katman, hem yalıtım
bu kıyafetin içine dokunabilir. sağlar hem de terin
koruma sağlar.
nemini uzaklaştırarak
sizi kuru tutar.

How It Works 039

 TEKNOLOJİ

EFSANEVI MÜHEN
İşte karşınızda dünyanın en usta inşaatçılarının inanılmaz eserleri. Karada,
denizde ve yerin derinliklerindeki yenilikler sayesinde artık gökyüzü sınır değil.
James Horton

GÖĞE YÜKSELEN
YAPILAR
Yerçekimine meydan okumamızı sağlayan akıl almaz
mimari ve yepyeni tasarımlar.

W350 ahşap gökdelen

n Konum: Tokyo, Japonya
n Durum: Plan aşamasında, tamamlanma hedefi 2041.

Ahşap iskeletli kule, şehirleri

ormana dönüştürecek.

U
zun, ahşap binaların hem kendisi hem de
popülerliği büyüyor. Şu anda dünyanın en
yüksek ahşap iskeletli binası Vancouver’daki
bir öğrenci yurdu ama yakında Tokyo’da bunun yedi
katı yükseklikte bir bina olacak. Japon Sumitomo
Forestry firması, 350. yılını kutlamak için 350
metrelik bir ahşap bina yapmayı önerdi ve tasarı
kabul edilirse Japonya’nın en yüksek binası olacak.
Muhtemelen 5,3 milyar dolara, yani geleneksel
betonarme bir gökdelenin yaklaşık iki katına mal
olacak olan W350, Tokyo’nun çevre dostu bir şehir
olmasına büyük katkıda bulunacak. Ahşap binanın
organik estetiğini dört cephesindeki, bitkilerle dolu
balkonlar daha da pekiştirecek.
Binanın, sismik aktivitenin yoğun olduğu
Tokyo’da bile stabil kalmasını sağlamak için
“destekli tüp yapısı” kullanılacak. Böylece binada
çelik ve ahşap desteklerin bir karışımı yer alacak
ama bina materyalinin %90’ını ahşap oluşturacak.

W350’de dükkânlar, ofisler,

konutlar ve bir de otel
bulunacak. W350 çok sayıdaki balkonunda
bitki örtüsüne yer vererek kentsel
biyoçeşitliliğe destek olacak.

040 How It Works

 BILIYOR MUYDUNUZ? Ahşap iskeletli binalarda tutuşma işlemini kesintiye uğratan yanmayı geciktirici maddeler kullanılıyor.

ÜHENDISLIK Pekin Daxing

Uluslararası Havaalanı
n Konum: Pekin, Çin
n Durum: Inşaat sürüyor, tamamlanma
hedefi 2019.

Çin’in en son altyapı projesi,

her yıl 100 milyon yolcuya
hizmet verecek.
Çin Halk Cumhuriyeti’nin büyüklüğüne
rağmen, havacılık kapasitesi nispeten düşük.
Pekin Daxing Uluslararası Havaalanı bunu
geliştirmek için tasarlandı ve büyük bir adım
olacak.
Zaha Hadid Architects firmasıyla işbirliği
içinde tasarlanan devasa havaalanı, açıldığı
sırada dört pist sunacak ve 1,6 milyon
metreküp beton ve 52.000 ton çelik içeren çiçek
biçimli, girift bir terminal alanına sahip
olacak. Yeni havaalanı toplamda 47
kilometrekare yer kaplayacak ve Çin’in dünya
lideri imalat kapasitesinin boy gösterisi olacak.
Pekin’in yeni havaalanının yılda 45 milyon
yolcuya hizmet vermesi ama ilerleyen yıllarda
bu rakamın 100 milyona çıkarak dünyanın en
yoğun havaalanlarından birine dönüşmesi
bekleniyor.

2025’te havaalanı yılda

630.000 uçuşa ev sahipliği
yapacak

© Getty; Sumitomo Forestry & Nikken Sekkei; Render by Methanoia © Zaha Hadid Architects

2019 sonunda açılacak olan Pekin Daxing,

dünyanın en büyük uluslararası havaalanı olacak.

How It Works 041

 TEKNOLOJİ

YERALTINA
Lazerli kılavuz
Makineler, tünelin hedeften 1 mm’den
fazla şaşmasına izin vermeyen lazerli
kılavuzla donatılmış.

İNİŞ
Ileri tünelleme teknolojileri sayesinde
bu projeler ayağımızın altındaki
altyapıyı değiştiriyor.

Crossrail
n Konum: Londra, Ingiltere 2
n Durum: Inşaat devam ediyor, tam
açılış Aralık 2019

Hassas mühendisliğin şaheseri

olan tüneller 1
Crossrail şebekesi, sekiz adet tünel kazma makinesinin
tam üç yıl boyunca günde 24 saat, haftada 7 gün
çalışmasını gerektiren çok iddialı bir proje. Bu süre
boyunca makineler toplam 42 kilometre yol kazdı ama
Crossrail mühendislik ekibinin önündeki tek engel
uzaklık değildi. Zaman ve masraf tasarrufu için yeni
tüneller Londra altındaki optimal rotaya olabildiğince
Itki sağlama 1
bağlı kaldı ve bu yüzden de bazen mevcut altyapılara Beton bölmeler sağlam bir
tehlikeli derecede yaklaştı. Basınç dengeleme duvar oluşturunca pistonlar
Makinelerin bina temellerinden, kanalizasyon Tünelin çökmesini onlara dayanıp iterek kesme
önlemek için, diskini ilerletiyor.
şebekesinden ve mevcut metro hatlarından uzak durması
kesme diskinin
gerekliydi. Örneğin Tottenham Court Road durağında oyduğu toprak arka
yeni tünelle kullanımda olan metro hattı arasında tarafında
yalnızca bir metre uzaklık var. Tünel duvarlarını Kesme diski biriktiriliyor.
birleştirmek için 200.000’den fazla beton parça kullanıldı Makinenin ön kısmı
yavaşça dönerken
ve bu yapı püskürtülen betonla yer yer sağlamlaştırılarak disk biçimli kesiciler
paralel tren hatlarını birleştiren çapraz geçitler ve kazıyıcılarla
desteklendi. toprağı yavaşça
oyuyor.

Boring Company
n Konum: Los Angeles, ABD
Boring, Loop
n Durum: Denemeler sürüyor ağında
Amacı yarışta salyangozu geçmek olan
iddialı tünel şirketi
Tünel kazma makineleri yavaştır. Hatta o kadar yavaştır ki yumuşak toprak kazıcılar salyangozdan
14 kat yavaş ilerler. Fakat Boring Company’nin kurucusu Elon Musk çok iddialı: Amacı,
makinesinin yarışta salyangozları geçmesi.
Geleneksel tünel kazıcılardan 14 kat hızlı bir makine tasarlamak kolay iş değil ama Musk’ın
bunu nasıl yapacağına dair birkaç fikri var. Her şeyden önce, araçları tünele otomatikleştirilmiş
elektrikli bir kızak sistemiyle indirmek, tünel boyutlarını ciddi oranda küçültüyor. Bu, yakınlarda
1 Kalkış
Özel araçlar ve 8-16 yolcu taşıyan toplu
taşıma araçları, tünel ağına belirlenmiş
şehirlerde yolculuğu tepeden tırnağa değiştirmesi beklenen otomatik mekik hizmetinin önünü noktalardan giriş yapacak.
açacak.

042 How It Works

BILIYOR MUYDUNUZ Boring company, Chicago şehir merkezini O’Hare Havaalanı’na bağlayacak bir Loop ağı kurmak için seçildi.
Materyal analizi
Yürüyen bantların taşıdığı toprak, doğru
tür kesme diskinin kullanıldığından emin
olmak için analiz ediliyor.
3 sunuyor.
Tünel kazma makineleri
Kusursuz tüneller kazan ve asla yorulmak
bilmeyen dev mekanik solucanlar
Toprak uzaklaştırma 2 Kilit ve anahtar
Kil, tebeşir ve diğer jeolojik
materyaller, kesme sayesinden
döner burgu mekanizmasıyla
uzaklaştırılıyor.
2 Iniş
Biniş noktaları otomatik dikey asansör
şeklinde çalışacak ve yüzeyden güvenli biçimde
aşağıdaki tünellere inecek. Araçlar buradan
ilgili şeride geçebilecekler.
Crossrail’in tünel kazma makineleri, üç
yılda yaklaşık 3,4 milyon ton toprak kazdı.
3
Takviyeli beton bölmeler mekanik
bir kolla yerine oturtuluyor. Ardından
parçaları yerine sabitlemek için üçgen
biçimli bir kilit taşı yerleştiriliyor.
3 Sürüş
Araçlar tünellerde kendi başına gitmek
yerine bir tür elektrikli kızak sistemi olan Loop
(döngü) ile taşınacak ve hedefine saatte 200-240
km hızla gidecek.
Emisor Oriente su tüneli
n Konum: Mexico City, Meksika
n Durum: 2018’de tamamlandı.
Mexico City’yi korumak için
inşa edilen gömülü yapı.
Kanalizasyon genelde en görkemli yapı
sayılmaz ama Emisor Oriente atık su tüneli,
Mexico City’ye çok yararlı bir hizmet
Şehrin giderek artan nüfusu, su talebinde
patlamaya yol açtı ve bu su, şehrin altındaki
göl yatağından pompayla çekiliyor. Fakat bu
suyun kullanımı da şehrin boşalan suyun
olduğu yere doğru çökmesine yol açtı.
Meksika’nın başkenti son 100 yılda 12 metre
kadar alçaldı ve bu yüzden ciddi sel
sorunları yaşıyor.
Neyse ki mühendislik bu konuya yardım
eli uzattı. Tam 62 kilometre uzunluktaki
Emisor Oriente, saniyede 150 metreküp atık
suyu ve yağmur suyunu uzaklaştırabiliyor.
Meksika’nın karmaşık toprak koşullarına
uygun olacak biçimde tasarlanmış altı adet
tünel kazma makinesinin kazdığı tünel,
takviyeli çelik ve beton bölüm halkaları
sayesinde daha uzun yıllar hizmet verecek.
LA’de
önerilen
tünel ağı
© Getty; Crossrail Ltd; Illustrations by Adrian Mann & Ed Crooks
4 Gelecek planlar
Los Angeles’ta sistemin işe yararlığını
gösterecek 4,3 kilometrelik bir tünelin yapılması
planlanıyor ama Boring Company, şehir için
olası bir genişleme rotası ağı da önerdi.
How It Works 043
 TEKNOLOJİ

SUYUN ÜSTÜNDE
Mühendisler nehirlerin gücünü
kullanarak doğal engelleri nasıl aşıyor?

Üç Boğaz Barajı
n Konum: Sandouping, Çin
n Durum: 2012’de tamamlandı ve
tümüyle işlevsel.
Çin’in Yangtze Nehri’ni
bölen hidroelektrik canavarı
Üç Boğaz Barajı bir canavar. 2,3 kilometre
uzunlukta, temel genişliği 115 metre ve
maksimum yüksekliği 185 metre olan
baraj, Yangtze Nehri üstüne kurulu ve
dünyanın en büyük hidroelektrik santrali.
27,2 milyon metreküp beton ve 460.000
ton çelikle yapılmış olan baraj, 42 milyar
ton hacimli akıl almaz bir rezerve sahip.
Bu baraj tahmin edileceği gibi çok fazla
güç üretebiliyor. Tahminlere göre
maksimum kapasitesi 22.500 megawatt
olan baraj, ABD’deki Hoover Barajı’nın 11
katı güç üretiyor ve Çin’in fosil yakıtlarına
olan bağımlılığından kurtulup
Baraj, sadece enerji
yenilenebilir enerjiye geçişinde büyük rol üretmekle kalmayıp
oynayacak. Yantze Havzası’ndaki
taşkınları da azaltıyor.

Bu muazzam köprü Çin’in en önemli

üç şehrini birbirine bağlıyor

Hong Kong-Zhuhai-Macau
Köprüsü
n Konum: Lingdingyang Kanalı, Çin
n Durum: 2018’de hizmete girdi.
Baraj, depremlere, süper tayfunlara
ve yük gemilerinin çarpmasına
dayanıklı inşa edilmiş.
Hong Kong ve Zhuhai şehirleri ve Macau bölgesi, aralarına
giren Inci Irmağı yüzünden birbirleriyle etkileşemiyordu.
Fakat bu üç yer 2018’de, ünlü Golden Gate Köprüsü’nden 20
kat daha uzun, tam 55 kilometrelik bir köprüyle birleşti.
BILIYOR MUYDUNUZ? Üç Boğaz Barajı’nda o kadar çok su birikti ki Dünya’nın dönüşünü 0,06 mikrosaniye yavaşlattı.

Üç Boğaz Barajı
yaklaşık 37 milyar
dolara patladı.
MÜHENDISLIK
FIYASKOLARI
Kemper Arena,
Missouri, ABD
Kemper Arena 1979’da,
suyu tutan ve ağır ağır
serbest bırakan çatı
tasarımıyla hava
atıyordu ama bina yağışlı
fırtınalarla başa çıkacak
biçimde tasarlanmamıştı
ve çok geçmeden,
biriken suyun ağırlığına
dayanamayan çatı çöktü.

Walkie Talkie
gökdeleni, Ingiltere
Londra’nın çok bilinen
“Walkie Talkie” binası
konkav şekliyle göz
okşasa da, maalesef
bu tasarım güneş
ışığının yere
odaklanmasına yol
açıyor ve bir Jaguar’ın
tamponunu eritecek
kadar ısı üretiyor.
Tacoma Narrows Köprüsü,
Washington, ABD
Tacoma Narrows
Köprüsü’nün
mühendislerinden biri,
malzemeden tasarruf
etmek için inşaat
sırasında yetersiz
malzeme kullanmıştı. Bu
yüzden köprü, şiddetli
rüzgârlarda aşırı dengesizdi
ve çok geçmeden, 1940
yılının rüzgârlı bir gününde
yıkılıverdi.

Tropicana Field
stadyumu, Florida, ABD
Tropicana Field, Tampa Bay
Rays beysbol takımının
stadyumu. Ne ilginçtir ki
stadyumun sabit çatısı
var, o yüzden de toplar
bazen aydınlatmalara
Köprü inşaatı, çarpıyor, tavan bazen
2015’te sayı alınmasını önlüyor ve
Landsat 8 kırılan camlar oyuncuların
uydusunun ya da izleyicilerin başından
çektiği bu aşağı dökülüyor.
fotoğrafta bile
görülebiliyor.
John Hancock Kulesi,
Boston, ABD
© Getty; Wiki/Garrett Fuller/ Tony Hisgett/ Wknight94

John Hancock’un adını

taşıyan binanın adı,
“Köprü, yolculuk inşaatın
tamamlanmasından kısa
Köprünün önemli bir kısmı (yaklaşık 30 kilometresi)
nehrin üstünde ve araçlar iki yanı nehirle çevrili bir
süresini dört süre sonra kötüye çıktı
çünkü pencere camları
halde, üç şeritte ilerliyor. Yapay adalar, köprüyü 6,9 saatten 30 ikide bir aşağıya
düşüyordu. Çok
kilometrelik bir sualtı tüneline bağlıyor ve gemiler bu
sayede suda yol alabiliyor. Köprü, şehirler arası yolculuğu
dakikaya indirdi.” geçmeden tüm camlar
döküldü ve yerlerine sunta
dört saatten sadece 30 dakikaya indirdi ve insanlara çakıldı.
yolculuk sırasında harika bir manzara sunuyor.

How It Works 045

 ÇEVRE

A N T R OP O S E N
HOŞ GELDINIZ
klikler
ı ğımız değişi
pt
Gezegende ya k çağ mı başlattı?
yeni bir jeoloji

046 How It Works

 BILIYOR MUYDUNUZ? Memelilerin soyunun bugünkü tükenme hızı, insanların ortaya çıkışının öncesine göre 55 kat fazla.
Y
uvamız saydığımız gezegen yaklaşık 4,6
milyar yıldır var ve bu zaman zarfında
çok şey değişti. Kıtalar kaydı, iklimler
değişti, türler gelip geçti ve elbette insanlar
evrimleşti. Tüm bu kilometre taşları,
Dünya’nın kaya katmanlarında fosiller ve
kimyasal işaretler halinde mevcut. Jeologlar da
gezegenimizin zaman çizelgesini bunlar
sayesinde belirgin bölümlere ayırabiliyor.
Dinozorların yaşadığı Triyase, Jurasik ve
Kretase dönemlerini muhtemelen
biliyorsunuzdur ama şu an içinde yaşadığımız
dönem Eski Yunancada “tümüyle yeni”
anlamına gelen Holosen. Bu dönem 11.700 yıl
önce, son buzul çağından sonra başladı ve
görece stabil bir iklim sundu. Bu da bizim
ileriye dönük planlar yapmamıza ve tarımı icat
ederek, yeni enerji biçimlerinden
faydalanarak ve
şehirler inşa ederek “Bazıları Dünya
yaşam
standartlarımızı üzerindeki etkimizin
yükseltmemize fırsat dönüm noktası olarak
tanıdı.
Ne var ki bazı bilim 1950’leri gösteriyor.“
insanları tüm bu
’E
insan etkinliğinin gezegen üstündeki büyük
E N
etkisinin bizleri yepyeni bir jeolojik zamana ya
da devreye götürdüğünü öne sürüyorlar:
Antroposen. Yunancadan kabaca “insan çağı”
olarak tercüme edebileceğimiz bu terim ilk
defa 2000 yılında, Nobel ödüllü kimyager Paul
Crutzen tarafından türetildi. Crutzen şöyle
diyor: “Bir konferanstaydım, birisi Holosen
hakkında bir şey söyledi. Birden bunun yanlış
olduğunu düşündüm. Dünya fazlasıyla
değişmişti. Hayır, artık Antroposen’deyiz.
Terimi o anda ayaküstü türettim. Herkes
şaşırıp kaldı. Ama sözcük tutuldu.”
Gerçekten de Antroposen o günden beri
popülerleşti, neredeyse 200 civarı hakemli
dergide yer buldu ve hatta yepyeni bir
akademik derginin ismi oldu: Anthropocene.
Bununla birlikte, Antroposen hâlâ resmen bir
devir kabul edilmiyor. Bunun olması için,
Dünya’nın zaman ölçeğini belirlemekle
sorumlu olan Uluslararası Jeoloji Bilimleri
Birliği’nin (IUGS) Antroposen’i devir olarak
© Shutterstock; © NASA/Goddard Space Flight Center
tanıması gerekiyor. 2016’da Antroposen
Üzerine Çalışma Grubu (WGA) bu yeni devri
tanıyıp vakayı Uluslararası Jeoloji
Kongresi’nde tartışmaya açmak için oylama
yaptıysa da, henüz nihai bir karar yok.
Geçmişte böyle bir kararın verilmesi onlarca
hatta yüzlerce yıl alabilirdi çünkü devirler
arasında belirgin sınırlar çizmek için, bunun
izlerinin tüm gezegende kaya katmanları
arasında yer aldığının kanıtlanması gerekiyor.
Örneğin Kretas döneminin sonu, tüm
dünyadaki çökeltilerde yer alan ve dinozorları
ortadan kaldıran asteroidin bıraktığı iridyum
metalindeki “altın yükselişle” tanımlanıyor.
Antroposen’in ilanının önümüzdeki birkaç
yıl içinde gerçekleşmesi beklense de,
jeologların karşısındaki asıl problem bunun ne
zaman başladığı. Kimilerine göre Antroposen,
insanın yol açtığı en büyük değişimlerden
biriyle, binlerce yıl önce tarımın icadıyla
başladı.
Ancak atalarımızın yetiştirdiği bitkilerin
Dünya’nın kayaları üzerinde büyük bir etkisi
olmadı ve yeni çiftçilik yöntemlerinin
geliştirilmesi nispeten yavaş oldu. O yüzden,
daha popüler argümanlar arasında
başlangıcın 1750’de, yani Sanayi Devrimi’nin
yaygınlaşmasıyla olduğu da var. O dönemde
fosil yakıtlarının
kullanılması,
atmosferdeki
karbondioksit
oranında büyük bir
artışa yol açtı ve
kömür, petrol ve gaz
çıkarmak için yapılan
madencilik, Dünya’nın çehresini bir hayli
değiştirdi.
Alternatif olarak Dünya’daki en büyük
izimizi 1950’lerde bıraktığımızı söyleyenler de
var. Ikinci Dünya Savaşı’nın bitişiyle birlikte
eski ekonomik kurum ve kuruluşlar
dağılmaya, insanlar arasındaki iletişim
giderek güçlenmeye başladı. Insan nüfusu akıl
almaz bir hızla büyümeye koyuldu ve bilim
insanlarının Büyük Ivmelenme dediği bu olayı
takip eden nükleer çağ ufukta belirdi. Bazıları
ilk atom bombası testlerinin Dünya’da
Bu fotoğraflar Amazon yağmur ormanlarında
sadece sekiz yılda gerçekleşen orman kaybını
gösteriyor.
50km
2000
2008
How It Works 047
 ÇEVRE
bıraktığı radyoaktif imzaların gelecekteki
jeologların Antroposen’in başlangıcını
belirlemesine yardımcı olacağını düşünüyor.
Bazıları da plastik kirlenmesinin, termik
santrallerden yayılan is ve kurumun ya da
altyapı için kullanılan betonun Antroposen’i
simgeleyeceği görüşünde. Hatta bu önemli
işaretçi, sıradan tavuk da olabilir çünkü etine
ve yumurtasına düşkünlüğümüz sayesinde
tavuk dünyanın en yaygın kuşu haline geldi.
En çok ağırlık kazanan bu daha yeni tarih
olsa da, bazı jeologlar Holosen’in sonunu
belirleyecek kesin bir çizgi olmadığı
görüşünde. Öyle ya da böyle, fiziksel bir sınır
bulunsun ya da bulunmasın, insanların çevre
üstünde kalıcı bir iz bıraktığını yadsımak
mümkün değil. Dünya tarihinin yalnızca
%0,01’lik kısmında vardık ama bu süre içinde
gezegeni, hiçbir doğal jeolojik sürecin
yapamayacağı biçimde değiştirdik. Hatta son
yüzyıldaki değişimler, insan tarihinin önceki
250.000 yılında yapılanların toplamından bile
fazla ve hiçbir yavaşlama emaresi de
göstermiyoruz.
Elbette yaptığımız tüm değişiklikler
olumsuz değil. Son yıllarda bilim ve yenilik
alanındaki büyük patlama, artık
Küresel nüfusun %60’ının 2030’da
kentsel bölgelerde yaşayacağı tahmin
ediliyor.
© Getty; Thinkstock; Berlyn Brixner, Los Alamos National Laboratory
048 How It Works
birçoğumuzun yaşam standardının
atalarımızınkine kıyasla çok daha fazla
yükseldiği anlamına geliyor. Imalat işleri
milyonlarca insanı fakirlikten kurtardı, tarım
gelirine bel bağlamanın doğal sonucu olan
açlık döngüsünden kurtardı. Çağdaş
teknolojiler insanların eskiden hiç olmadığı
kadar iyi giyinmesini ve beslenmesini
sağlayadursun, makineler ve otomasyon da
eşzamanlı olarak hızlandı ve imalat
tekniklerinin maliyetini aşağı çekti.
Aşıların geliştirilmesi, ilaçların
geliştirilmesinin ve gen terapilerinin önünü
açan genetik mühendisliği de ölüm oranını
hatırı sayılır biçimde aşağı çeken tıbbi
ilerlemeler oldu. Ekonomik ilerlemeyse daha
büyük ailelere olan ihtiyacı azaltıp nüfus
artışını yavaşlatıyor. Gezegenimize ve evrene
dair hiç olmadığı kadar çok şey biliyoruz artık.
“Işimize
yaramayan bitki
ve hayvanlar kaygı
uyandıracak bir
hızla tükeniyor.“
Plastiklerin çözünmesi binlerce
yıl sürüyor ve bu Antroposen’in
simgesi olabilir.
Bu da geçmişten ders almamızı, Dünya’nın
şimdisini ve geleceğini planlamamızı sağlıyor.
Ancak daha iyi yaşam arayışının herkese
aynı derecede fayda sağladığını söylemek
olanaklı değil. Yaşam standardı genel bir
yükseliş sergilese de servet eşitsizliği uçurum
gibi büyüyor ve gelişmekte olan ülkelerde
daha çok insan, gelişmiş ülkelerdeki insanlar
için ürün imalatı yapan düşük gelirli işlerde
çalışmak zorunda kalıyor. Şu anki üretim
düzenini kullanarak yalnızca iki ya da üç
milyar insanın ABD’deki yaşam standardında
yaşamasını sağlayabiliriz. Oysa küresel nüfus
1800’lerden bu yana, 1 milyardan 7 küsur
milyara yükseldi.
Bu tabii ki çevre üstündeki etkimizi daha da
şiddetlendiriyor. Barınacak yer ve giderek
artan nüfusa yakıt sağlamak için Dünya’nın
topraklarının %50’sinden fazlasını değiştirdik
ve ormanları yok ettik, şehirler yaptık,
nehirlerin üstüne barajlar kurduk. Şu anda
insanın ortaya çıkışından önceki ağaçların
yarısından azı mevcut ve bu da tüm gezegende
müthiş bir biyoçeşitlilik azalmasını
Bazı jeologlar
Antroposen’in 16 Temmuz
1945’te ilk atom
bombasının patlatılmasıyla
gerçekleştiğine inanıyor.
BILIYOR MUYDUNUZ? Şu anki eğilim devam ederse önümüzdeki birkaç yüzyıl içinde, Dünya’daki canlı türlerinin
%75’inin soyu tükenecek.

Kentsel nüfus artışı

Dünyanın en büyük mega şehirleri gelecek on yıl içinde nasıl değişecek?

Tokyo, Japonya Delhi, Hindistan

2016 2016
38.14 milyon 26.45 milyon

Düşen
2015’te neredeyse 200 ülkenin delegesi Paris doğum
Anlaşması’nı imzalayarak insanlığın iklimsel oranı
yüzünden Tokyo
değişimle mücadelesinde harekete geçme kararı aldı. nüfusunun
azalması
beraberinde getiriyor. Ihtiyaç duymadığımız bekleniyor.

bitki ve hayvanlar telaş uyandıracak bir hızla

azalıyor (müdahalemiz olmasa 2030 2030
göreceğimizden 100 ila 1.000 kat daha hızlı) ve 37.19 milyon 36.06 milyon
bunun önümüzdeki yıllarda daha da artması  %2.5  %36
bekleniyor. Birçok bilim insanı, yeni bir
jeolojik devir için en güçlü argümanın bu
Şangay, Çin Mumbai, Hindistan
olduğunu, çünkü gelecekteki jeologların bu 2016 2016
zamana ait fosil kayıtlarını incelediklerinde 24.48 milyon 21.36 milyon
Dünya tarihindeki en büyük beş yok oluşa
(dinozorların ortadan kalkışı dâhil) denk bir
kitlesel soy tükenişi göreceğini söylüyor.
Bir diğer büyük çevresel etki de iklimsel
değişim. Atmosfere salınan sera gazı
miktarında 1750’den beri çok şiddetli bir
yükseliş var. Bu gazlara fosil yakıtının
yanmasıyla ortaya çıkan karbondioksit, gübre
2030 2030
kullanımından kaynaklanan azot oksit ve
30.75 milyon 27.80 milyon
hayvancılığın ve çöplüklerin yol açtığı metan
 %26  %30
örnek verilebilir. Bu da Güneş’in zararlı
morötesi ışınlarını filtreleyen, atmosferin
São Paulo, Brazil Beijing, China
koruyucu katmanı ozonun incelmesine yol
açıyor. Böylece eşi benzeri görülmemiş bir 2016 2016
hızla iklim değişiyor. Yüzey sıcaklıklarındaki 21.30 milyon 21.24 milyon
çarpıcı artış, Grönland’da ve Batı
Antarktika’daki buz örtüsünün erimesini
hızlandırıyor. Bu da önümüzdeki yüzyıllarda
küresel deniz yüksekliğinde beş metrelik bir
artışa yol açabilir. Bunun sonucunda alçak
sahil kesimleri sular altında kalacak ve artan
nüfusumuzun yaşayıp besleneceği toprak
miktarı azalacak.
2030 2030
Sahil şeritleri, endüstriyel tarım için gereken
23.44 milyon 27.71 milyon
azot bazlı yapay gübrelerin kullanımından da  %10  %31
olumsuz etkileniyor. Çiftçiler kaçınılmaz
biçimde bu kimyasalları ihtiyaç
duyduklarından daha fazla kullanıyor ve 40
35
kimyasallar sonuçta su yollarına ve sahillere
Milyon kişi

30
ulaşıyor. Burada plankton patlamalarına yol 25
açarak balıkların ve deniz kabuklularının 20

boğulmasına, denizde sahil canlılarının 15

10
yaşayamadığı uçsuz bucaksız ölü bölgeler
oluşmasına neden oluyor. Şehir
Istanbul

Londra
Şangay

Tokyo

New York

Delhi

Sao Paulo

Mumbai

Pekin

How It Works 049

 ÇEVRE

Insan etkisi
Gelecekte jeologlar, Antroposen’i nasıl tanımlayabilir?

Atmosfer
Atmosferdeki sera gazı
birikimi tehlikeli hızda artarak
Şehirler sıcaklık artış hızını neredeyse
Şehirler dünya kara ikiye katladı.
yüzölçümünün yüzde
ikisinden azını kaplasa
da tüm nüfusun
yarısından fazlası
şehirlerde yaşıyor.

Sanayi Devrimi’nin başlangıcında üretilen

karbondioksit, bugün bile gezegeni
ısıtmaya devam ediyor.

Yayılmacı türler
Küresel ticaret ve seyahat,
yerli olmayan türlerin
yayılmasını kolaylaştırdı.
Ekosistemlerdeki bu
değişim, fosil kayıtlarına
yansıyacak.

Aşırı balık avı

Çeşitli balık türlerinin
tükenişi hem
çevreye zarar verdi
hem de diğer türleri
olumsuz etkiledi.

Kıyı habitatları
Tarım alanlarından
akan sudaki azot ve
fosfor, plankton
patlamasına yol
açarak kıyılardaki
canlıları öldürüyor.

“Geçtiğimiz
yüzyılda, insan
tarihinin 250.000
yılının toplamından
daha fazla değişim Biyoçeşitlilik
yaşandı.“ Son 500 yılda
900 canlı türü
yok oldu ve
tükenme hızı
giderek artıyor.

050 How It Works

 Insanların, besi hayvanlarının ve evcil hayvanların toplam biyokütlesi, vahşi kara
BILIYOR MUYDUNUZ? memelilerinin biyokütlesinden çok daha fazla.

Dubai bundan 30-40 yıl

Madencilik Su kullanımı önce çölden ibaretti ama
Insanlar fosil yakıtı ve bina inşa Nehirlere baraj inşa edilmesi bugün dünyanın en hızlı
malzemesi elde etmek için Dünya’yı çökelti birikimini ve nehir akış gelişen şehirlerinden.
yeniden biçimlendirerek su yollarını yolundaki ekosistemleri değiştirdi.
kirlettiler ve erozyona yol açtılar.

Ormanlar
Insan etkinliği tüm
ormanların
yarısının yok
olmasına yol açtı,
habitatları 1976
parçaladı ve
hayvanların
küresel ısınmaya
ayak uydurmasını
güçleştirdi.

2000

2005

© Thinkstock; Alamy; Illustration by HHMI BioInteractive

Çiftçilik
Doğal ekosistemler
popülasyonu beslemek
için değiştirildi, bu da
biyoçeşitliliği ve
atmosferi etkiledi.

2011

Aşağıda: Ispanya’da Biscay’deki endüstriyel çökeltiler

Antroposen’in kanıtlarını sunuyor.

Holosen Devri
Bu devir 11.700 yıl önce
başladı ve modern
yeryüzü şekilleri ve
modern hayvan türleriyle
karakterize.

Pleistosen Devri
Bu devir Dünya’nın her iki yarı
küresini etkileyen buzul çağlarını
kapsıyor ve yünlü mamutların,
kılıç dişli kaplanların fosilleriyle
karakterize.

How It Works 051

 ÇEVRE
1984
1984. Patlayıcılarla dağların
zirveleri yok edilerek altındaki
kömür açığa çıkarıldı.
2009. Apalaş Dağları’nda
1980’lerden bu yana 470 küsur
dağın zirvesi yok edildi.
Tüm bu değişimleri inceleyen bilim
insanları, altında insan etkinliğinin
bulunduğuna ilişkin ezici miktarda kanıt
topladılar. Sera gazı artışı, soy tükenme
oranları ve ormansızlaşma gibi şeyleri takip
eden çoğu grafik, Büyük Ivmelenme’nin
başladığı 1950’den sonra dimdik bir yükseliş
gösteriyor. Ancak tarihin bize gösterdiği gibi,
bu tür değişimler daha önce görülmedik şeyler
değil. Dünya’nın iklimi, biyoçeşitliliği ve
jeolojisi daha önce de tepeden tırnağa değişti
ve şu anki küresel ortalamadan çok daha sıcak
ya da soğuk koşullar oluşturdu. Peki,
Antroposen’e geçişi bunlardan farklı kılan şey
ne? Dünya tarihinde ilk defa, gezegendeki tüm
değişimlerden tek bir canlı türü sorumlu.
Dahası, bunu yaptığımızı biliyoruz. Birçok
jeologun Antroposen’i resmen ilan etme
çabasının altında yatan da bu zaten. Normalde
yeni bir devre isim vermek bir formaliteden
ibarettir fakat bunun insanların, kendileriyle
Dünya arasındaki ilişkiye bakışlarını
değiştirmesi umuluyor.
Çevre üstünde büyük bir etkimiz olduğunu
kabullenmekle, geleceğin neye benzeyeceğini
şekillendirme gücüne kavuşuyoruz. Şu anda
gerçekleşmesi muhtemel birkaç senaryo var ve
bunlardan hangisini seçeceğimiz bize kalmış.
Elbette aynen böyle devam etmeyi seçebiliriz
ama bu sadece katastrofik olayların
052 How It Works
2009
“Önümüzdeki
yüzyılda küresel
popülasyonun 10-12
milyar insana çıkması
bekleniyor“
gerçekleşmesi olasılığını artıracak.
Önümüzdeki yüzyılda küresel nüfusun
10-12 milyar kişiye ulaşması ve doğum
oranları azaldığı için bu civarda stabil
kalması umuluyor. Daha şimdiden 7 milyar
insana düzgün yaşam standardı
sağlamakta zorlanırken daha da fazlasını
desteklemek kolay olmayacak. Aşırı nüfus
artışı, küresel çatışmaları tetikleyip bir
istikrarsızlık ortamı yaratabilir ve küresel
ısınmanın etkileri bunu daha da beter hale
getirebilir. Iklim daha şimdiden telaş verici bir
hızla değişiyor ancak 10 ila 12 milyar insana
yakıt sağlamak, eğer kömür, petrol ve gaz
kullanmaya devam edersek bu değişimi
hızlandırmaktan başka işe yaramayacak.
Küresel ortalama sıcaklık 1800’lerin sonundan
bu yana bir derece arttı ve bir derece daha
yükselmesi çok ciddi sonuçlar doğurabilir. Sel,
kuraklık ve kasırga gibi çevresel felaketler
Tavuk fosilleri Antroposen’i
tanımlamada kullanılabilir çünkü bu
kuş, insan tarafından dünyanın en
yaygın kuşuna dönüştürüldü.
yaygınlaşabilir, sıcaklıklar dünyayı yaşanmaz
hale getirebilir ve yükselen deniz seviyesi
giderek daha fazla karayı su altında
bırakabilir. Geleceğin jeologları, yükselen
suların çamura gömdüğü şehirlerimizdeki
kalıntıları inanılmaz ayrıntılı biçimde
inceleme fırsatına kavuşacak. Dahası, sadece
biz bu daha sıcak ve ıslak havaya ayak
uydurmaya çalışmakla kalmayacağız; çoğu
hayvan ve bitki türü de yeni habitatlarında sağ
kalacak kadar hızlı evrimleşemeyecek.
Bir diğer olası senaryo, insan toplumunu
daha basit, 1800’ler civarındaki bir yaşam
tarzına döndürmek. Yani her ailenin kendi
BILIYOR MUYDUNUZ? Atmosferdeki karbondioksit artış hızı son 66 milyon yıl itibariyle en hızlı seviyeye ulaştı.
İnsan etkinliği ve iklimsel
değişim, mercan
resiflerindeki gibi hassas
ekosistemleri değiştirip
yok ediyor.
evini inşa etmesi, kendi kıyafetlerini yapması
ve yiyeceklerini yetiştirmesi gerekecek. Aynı
zamanda tüm güç, Güneş ve rüzgâr gibi
yenilenebilir kaynaklardan elde edilecek ve
otomobiller ya da internet gibi modern
teknolojilerden vazgeçmek zorunda kalacağız.
Böylesi bir çözüm, çevre üstündeki olumsuz
etkimizi kesinlikle azaltırdı ama mevcut
nüfusla böyle bir şey yapmak hem gerçekçi
olmaz hem de halkın desteğini almayacaktır.
Her şeyden önce, nüfus 1800’lerdekinin yedi
katı fazla ve birçok kişi daha şimdiden modern
yaşamın lükslerine, onlardan vazgeçmeyecek
kadar bağlanmış durumda.
O yüzden, geleceği biçimlendirmenin en
makul yöntemi, yeni teknolojiler icat etmek ve
dünyanın sorunlarını çözmek için yeni
süreçler uygulamak. Hepimizin eğitiminin
artması ve giderek daha bağlantılı hale
gelmemiz buna yardımcı olacak ve tutumların
daha şimdiden değişmeye başladığı yönünde
işaretler var. Temiz enerji ve elektrikli
otomobillerin gelişimi, yenilenebilir olmayan
fosil yakıtlarına olan bağımlılığımızı azaltıyor.
Iki yüz kadar ülke, 2015’te Paris antlaşmasına
uymayı vaat ederek iklimsel değişimle
mücadelede payına düşeni yapacağını
açıkladı. Bu anlaşma, küresel ortalama
sıcaklık artışını sanayi öncesi düzeyin iki
derece üstüyle kısıtlamayı ve insan
etkinliğinin yol açtığı sera gazı emisyonu
miktarını azaltmayı planlıyor. Aynı zamanda
dünyanın her yanından doğa koruma
uzmanları biyoçeşitlilikteki azalışla mücadele
ediyor, boşalmış habitatları eski haline
getirmeye ve soyu tükenmek üzere olan türleri
geri döndürmeye uğraşıyor.
Değişimler gerçekleşse de eğer gezegene
verdiğimiz zararı tersine çevirip daha stabil bir
Tarımın gelişmesi ve Rakamlarla insan
yoğunlaşması, doğal görünümü
tepeden tırnağa değiştirdi. etkisi
208
insan etkinliğinin sonucu olarak ortaya çıkan
yeni mineral sayısı
Dünya nüfusunun 2050’ye kadar
9,8 milyara ulaşması bekleniyor.
Bu, günün rakamlarına göre
%32
artış demek.
Bazı araştırmalar, insan etkinliğinin türlerin
yok oluşunu
1.000
kat hızlandırdığını iddia ediyor.
1 milyarı
Küresel nüfusun
Zebranın bir alt türü olan quagga, insanların
soyunu tükettiği nice hayvandan sadece biriydi.
geçmesi oldukça yeni ve
1800’
gelecek yaratacaksak yapılması gereken çok iş
var. Riskleri azaltamıyorsak geriye tek bir
çözüm yolu kalıyor demektir: bu gezegeni terk
edip bir başka gezegene yerleşmek. Uzay
oldu.
lerde
ajansları ve özel şirketler daha şimdiden
Mars’ta insanlı koloni kurma olasılığını
Dünyadaki tüm betonun yarısından fazlası son
20 yılda
araştırıyor ve Kızıl Gezegen’e düzenlenecek ilk
insanlı görevin 2030’larda gerçekleşmesi
tasarlanıyor.
Tüm bunlara rağmen başka dünyaları üretildi.
yaşanabilir hale getirmemize çok var ve bizi
desteklediğini bildiğimiz tek gezegeni Tarım alanları küresel kara yüzölçümünün
yaklaşık
%37.5’
kurtarmaya çalışmak daha mantıklı. Şu ana
kadar atmosfere pompalamış olduğumuz
gazlar daha on binlerce yıl orada kalacak olsa
da, müdahale etmek için geç kalmış ini
sayılmayız. Kolektif zekâmızı kullanarak sera kaplıyor.
gazı emisyonlarını durduracak kalıcı çözümler
© NASA; Frederick York; Thinkstock
bulmak üzere çalışabilir, mevcut gazları Sadece bir yıl içerisinde Antroposen’le ilgili
200
gökyüzünden süzebilir ve kritik habitatlara
gelen zararı tersine döndürebiliriz. Gerçekten
Antroposen’de yaşıyorsak bu devri insanların
dünyayı kötü değil de iyi yönde değiştirdiği bir
devre dönüştürmek bize kalmış demektir. bilimsel makale yayımlandı.
How It Works 053
 BİLİM

D Ü N YAY I DEĞIŞTIREN

DENEYLER
Bilimi şekillendiren ve bugün bel
bağladığımız temel bilgi birikimini
oluşturan deneyler
Scott Dutfield ve Charlie Evans

054 How It Works

BILIYOR MUYDUNUZ? Galileo gökbilimci, fizikçi, matematikçi ve felsefeciydi. Jüpiter’in uydularının dördünü keşfeden de oydu.

Cavendish Dünya’yı
tarttı HALAT

DENGE
İngiltere, 18. yüzyıl NOKTASI
AYNA

M
ünzevi ve eksantrik biri olan Henry
Cavendish, sadece hidrojeni
keşfetmekle kalmadı, Dünya’nın
ağırlığını da doğru olarak hesapladı. Bu iddialı
deney için Cavendish, burulma terazisi (ya da
tartısı) diye bilinen özel bir aygıttan yararlandı
ve sonuçları 1798’de açıkladı. Farklı boyutta iki
kurşun küre arasındaki kütleçekim etkisini
ölçen bilim insanı, böylece Dünya’nın özgül
ağırlığını (yani yoğunluğunu) buldu.
Aygıt, iki ucuna 0,73 kilogramlık birer kurşun
küre yerleştirilmiş ve telle asılmış bir tahta
çubuktan oluşuyordu. Küçük topların yakınına,
her biri 159 kilogramlık kurşun küre içeren ayrı
bir düzenek daha kurulmuştu. Bu da ağırlıklar M
hafifçe hareket ettirildiğinde çubuğun
dönmesine yol açıyordu (bunu gözlemlemek
m m
için teleskop kullanılıyordu). Cavendish sıcaklık
farkının ve harici hava akımlarının sonuçlarını
etkilemesini önlemek için, deneyleri karanlık M
ve rüzgârsız bir yerde yapıyordu. Kütleler
arasındaki kuvvetlerin ve Dünya ile kürelerin
kütleçekim etkisinin oranından yola çıkarak
Dünya’nın yoğunluğunu hesaplamayı başardı. TARTI IŞIK
Inanılmaz bir şey ama vardığı sonuçlar çok KAYNAĞI
doğruydu. Bu muhteşem deney, Güneş’in, Ay’ın
Cavendish’in Dünya’nın ağırlığını
ve hatta Güneş Sistemi’ndeki diğer gezegenlerin ölçme deneyi neredeyse bugünküler
kütlesini hesaplamamızı sağladı. kadar isabetli sonuçlar sunmuştu.

Galileo Galilei ve Pisa

Kulesi Deneyi
İtalya, 16. yüzyıl
Diyelim ki bir elinizdeki bowling topuyla
diğer elinizdeki kuş tüyünü aynı anda
Gülleler
Galileo, ağırlıkları farklı
bıraktınız. Hangisi daha hızlı düşer? Yanıt ama hava direnci benzer
belli ki bowling topu, ama bu, kütleçekim iki adet top güllesi aldı.
kuvvetinin gerçek doğasını yansıtmıyor.
Yunan filozofu Aristo, nesnelerin
birbirinden farklı hızlarda düştüğünü Yarış başlıyor
çünkü kütleçekimin ağır nesneleri daha Iki gülleyi de aynı
çok etkilediğini öne sürmüştü. Oysa artık anda aynı Apollo 15’in kumandanı David Scott, 1971de
yükseklikten bıraktı. Galileo’nun deneyini Ay yüzeyinde tekrarladı.
biliyoruz ki kuş tüyünün daha yavaş
düşmesinin nedeni hava direnci. Aynı
deneyi boşlukta yapmak mümkün olsaydı

© Illustrations: Ed Crooks; Alamy; NASA

kuş tüyüyle bowling topu yere aynı anda Galileo’nun
düşecekti (bu deneyin videosu internette
mevcut: https://bit.ly/10hw8mP) Ivmelenme gülle deneyi
Gerçekle efsaneyi birbirinden ayırmak Kütleleri farklı olsa Efsaneye göre Galileo,
da gülleler çok
zor ama hikâyeye göre Aristo’nun benzer bir hızda hipotezini test etmek için eğri
kütleçekim kuramı, Italyan polimat Galileo düştü. Pisa Kulesi’ne tırmandı.
Galilei tarafından çürütülene kadar
geçerliliğini korumuştu. Galilei ömrünün
son yıllarını dönemin inancına karşı gelen
fikirleri yüzünden hapiste geçirdiyse de
Bitiş çizgisi
hız, sürat, kütleçekim ve serbest düşüş Iki gülle yere neredeyse
aynı anda düştü. Düşüşler Ay’daki
konulu çalışmaları, gezegenlerin ve Güneş neredeyse
arasındaki fark (hava
Sistemi’nin hareketini anlamamızı
direnci kaynaklı) Aristo’nun vakum
sağlayacak temeli attı. Onun ölümünden kuramında öngördüğünden ortamında
çok daha azdı. çekiçle kuş
yüzlerce yıl sonra, deneyi Ay yüzeyinde tüyü tamamen
tekrarlandı ve hiç de şaşırtıcı olmayan aynı anda yere
biçimde, Galileo’nun haklı olduğu görüldü. düştü.
(video: https://bit.ly/1A1g8Ra).
www.howitworksdaily.com How It Works 055
 BİLİM

Mendel’in bezelyeleri
Çek Cumhuriyeti, 19. yüzyıl
Genlerimizi ebeveynlerimizden mi aldık? Yanıt
insanları değil de bezelyeleri araştırarak bulundu.
Augustinusçu bir keşiş olan Gregor Johann Mendel,
karakteristiklerin sonraki nesillere nasıl
aktarıldığını değerlendirmek için farklı niteliklere
sahip bezelyeleri çaprazladı. Çalışmaları bezelye
Mendel (arka sırada, sağda) rahip
bitkisine ve bu bitkinin yedi adet gözlemlenebilir arkadaşlarıyla.
özelliğine odaklanıyordu: bezelye kabuğunun ve
Ebeveynler
tanelerinin biçimleri, bitki yüksekliği, çiçek Zıt fiziksel karakteristiklere
konumu, bezelye tanesinin, kabuğunun ve (fenotip) sahip iki safkan
çiçeğinin rengi. bitki çaprazlandı.
Araştırma sekiz yıl kadar sürdü ve bu zaman
zarfında Mendel 28.000 civarı bezelye bitkisini
gözlemledi. Ortaya çıkan bezelyelerin renklerine
Ilk nesil
Ilk nesil bezelyeler, Nesil oyunu
bakan Mendel, farklı bitki nesillerinde farklı ebeveynlerinden Mendel bezelyelerle
oranlarda yeşil ve sarı bezelye görüldüğünü, birinin baskın oynayarak genetik kalıtımı
genini ifade etti.
sarının ise baskın renk olduğunu buldu. Genlerin nasıl buldu?
eşleştiğini ve nesillerde görülen matematiksel
düzenin de baskın ya da çekinik ifadeye yol
açtığını keşfetti. Bu durum, bizlerin göz
ve saç rengi için de geçerli.

Ikinci nesil Kendi kendine tozlaşma

Bu bezelyelerde oran 3’e 1 oldu; yani üç bezelye Ilk çaprazlamadan sonra bezelyeler kendi kendine
baskın geni, bir bezelye çekinik geni ifade etmişti. tozlaşmaya bırakılarak tek bir genetik soy takip edildi.

Râzî ve hastane
denemesi
Irak, 10. yüzyıl
Ebu Bekir Muhammed bin Zekeriya el-Râzî
ya da batıdaki adıyla Rhazes hünerli bir Râzî yetenekli bir
polimattı ve
hekimdi ve Bağdat’a inşa edilecek bir birçok konuda
hastanenin konumunu belirlerken yepyeni yazdı.
bir yaklaşım sergilemişti.
Halife el Muktedi’nin şehre inşa edilecek
yeni hastanenin yerini belirlemekle
görevlendirdiği Râzî, bunun için et kullandı.
Şehirdeki potansiyel noktalara et astırdı ve
birkaç gün öylece bıraktı. Hastanenin
yapılacağı yer olarak da etlerin en az
çürüdüğü yeri seçti çünkü buranın en temiz
yer olduğunu düşünmüştü.

“Şehirde dolaşıp potansiyel noktalara

et parçaları astırdı.”
056 How It Works www.howitworksdaily.com
BILIYOR MUYDUNUZ? Fleming, Florey ve Chain, penisilin konulu araştırmalarıyla 1945’te Fizyoloji ve Tıp alanında verilen
Nobel Ödülü’nü paylaştılar.

Pasteur hücrelerin
kökenini keşfediyor
Fransa, 19. yüzyıl
Eskiden, 1800’lü yıllarda insanlar yiyeceklerin
bozulmasına ve hastalıklara “kötü havanın” ya da
kendiliğinden ortaya çıkıveren canlıların neden
Penisilin tüm tıp tarihindeki olduğunu düşünüyordu. Louis Pasteur o görüşte değildi.
en büyük gelişmelerden biri Çürüyen buğdayla paçavraları bir araya getirip birkaç
kabul ediliyor.
hafta bekletince ortaya gelişigüzel biçimde farelerin
çıktığına inanmayı reddediyordu.

Fleming’in penisilini Kendi mayaladığı biranın ekşidiğini fark eden

Pasteur, kapları analiz ettiğinde bakteri kaynadığını

kazara keşfedişi gördü. Böylece, biranın bozulmasına bu küçük

mikroorganizmaların yol açtığı sonucuna ulaştı.
Mikroplarla ilgili çığır açan görüşünü kanıtlamak için
İngiltere, 20. yüzyıl basit bir deney tasarladı ve böylece hücrelerin yoktan
Alexander Fleming, 1928’de Londra’daki var olduğu düşüncesini çürüttü.
St. Mary’s Hastanesinde çalışıyor ve Çalışmaları gıda ve tıp alanında o denli önemliydi ki,
Staphylococcus aureus bakterisini yiyecekleri kısa süreliğine ısıya tabi tutup hızla
araştırıyordu. Bu bakteri ortalığı kasıp soğutma ve böylece bakterileri öldürme işlemine onun
kavuruyor, ölümcül enfeksiyonlara yol adı verildi (Pastörizasyon).
açıyordu ama o sıralar tedavi edecek
hiçbir ilaç yoktu. Bir gün Fleming, üstünde
çalıştığı Petri kaplarından birini
Mikrop meseleleri
Louis Pasteur kuğu boyunlu deney kaplarıyla
inkübatöre koymayı unuttu. Çıktığı iki haftalık tatil sırasında bakteri
statükoyu sarsmaya girişti
bölünüp çoğaldı ve Fleming geri döndüğünde çok sıra dışı bir olayla karşılaştı.
Unutulmuş Petri kabında bakterinin büyümediği bir kısım vardı. Hatta
Deney Düz boyunlu kap
buradaki “küf suyu” kendi etrafında, bakterilerin giremediği bariz bir sınır Kabın açık olması, her tür
Besin maddesi içeren bir
oluşturmuştu. Konuyu inceleyen Fleming, Petri kabına Penicillium notatum sıvıyla dolu iki adet kuğu bakterinin kolayca
küfünün bulaştığını ve bunun da bakterilerin üremesini önlediğini öğrendi. boyunlu kap, sıvıyı sterilize girmesini sağlıyordu.
etmek için kaynatıldı. Sıvıda yetişen mikroplar
1930’ların sonunda Howard Florey ve Ernst Boris Chain adlı bilim insanları yüzünden sıvı koyu ve
penisilini izole edip saflaştırmayı başardı ve antibiyotik 1941 yılında aşı bulanık bir hal aldı.
formunda piyasaya sürüldü. Bu keşfin şu ana kadar en az 200 milyon kişinin
hayatını kurtardığı düşünülüyor.

© Illustrations: Ed Crooks; Wiki/Wellcome Collection

Başarı
Pasteur, organizmaların
kendiliğinden oluşmadığını
ve sıvının bozulmasına
kabın ağzından giren
İkinci Dünya Savaşı sırasında penisilin mikropların yol açtığını
kullanımı sayısız hayat kurtardı. kanıtladı.
S biçimli kap
Bu kabın kuğu boyunlu
olması, kıvrıldığı
noktada sıvının birikip
koyulaşmasına ve
mikropların girişini
önleyen bir tıkaç
oluşturmasına yol
açıyordu. Sıvının rengi
değişmiyor ya da
bulanıklaşmıyordu.

How It Works 057

 BİLİM

Marconi’nin telsiz devrimi

İngiltere, 20. yüzyıl
Dünyanın her yerindeki herkesle iletişim
kurabildiğimiz bir dünyada yaşıyoruz. Işin en
ilginç yanı, bunun için kablo kullanmamızın
bile gerekmemesi. Kablosuz iletişim tüm
dünyayı değiştirdi.
Italyan fizikçi Guglielmo Marconi
telekomünikasyon alanının öncülerindendi.
Kısa süre önce keşfedilen elektromanyetik
dalgalardan esinlenerek daha 20 yaşındayken
telsiz sinyallerini 2,5 kilometre uzağa
göndermeyi başarmıştı. Bu icadına fanatik bir
biçimde bağlıydı ve söz konusu teknolojiyle hem
kullanışlı hem de ticari başarı getirecek bir ürün
yaratmak istiyordu.
Marconi 1897’de Salisbury Plains’e giderek,
Ingiliz hükümetine çalışır haldeki sistemin
tanıtımını yaptı. Telsiz iletişim menzilini
artırmak için anteni bir balona bağlamıştı. Bir
telgraf düzeneğine basıldığında oluşan kıvılcım
antene ulaşıyor ve buradan tüm uzaya
yayılıyordu.
Sinyal yayılırken, alıcıya bağlı ikinci anten
devreyi tamamlıyor ve bir zili çalıyordu.
Marconi bu sinyali hiç olmadığı kadar uzağa, hiç
tel kullanmadan taşıyabileceğini kanıtladı. Bir
sonraki hedefi açık deniz üstünden sinyal
iletmekti ve bu önemli deneye ev sahipliği
yapması için Galler’deki Lavernock Point’i
Marconi ilk
seçmişti. Marconi, teknolojiyi geliştirmeyi Transatlantik
sürdürdü ve 12 Aralık 1901’de ilk uzun mesafe radyo sinyalini
radyo mesajını Atlantik Okyanusu’nun diğer Cornwall’dan
Newfoundland’e
ucuna, Ingiltere’de Poldu, Cornwall’dan yolladı.
Kanada’daki St. John’s, Newfoundland’a yolladı
(3.380 kilometre uzağa). Böylece günümüzün
tüm radyo iletişiminin temeli atılmış oldu.
Marconi’nin kullandığı aygıtlar yeni değildi ama
bu aygıtların organizasyonu yepyeniydi. “Daha
ilk deneylerimden başlayarak, bir gün insanın Bugün kan
ıksadığım
dünyanın en uzak köşelerine kablolar Marconi’nin ız birçok teknolojiyi
emeğine b
orçluyuz.
olmaksızın mesaj yollayabileceği günün
geleceğine inanmıştım.” Marconi ne kadar da
haklıymış.

Fermi’nin nükleer reaktörü

ABD, 20. yüzyıl
Atom bölündükten, “nükleer fizyon” terimi
türetildikten sonra fizikçi Enrico Fermi, bu
ilkeyi uygulamaya dökerek insan yapımı bir
reaktörde kendini devam ettiren ilk zincirleme
nükleer tepkimeyi başlattı: Chicago Pile-1.
Bilim insanları, bir nükleer reaktörün eşi
benzeri görülmemiş bir silahın yapılmasına
izin vereceğini biliyordu. 2. Dünya Savaşı’nın
çıkışı, silah üretiminin öncelikli olduğu
anlamına geliyordu. Bu da hem Manhattan
Projesi’nin hem de Fermi’nin reaktörünün
doğuşunu sağladı. Uranyum 235, bir nötronla
vurulunca çekirdeği bölünerek daha küçük iki
çekirdeğe ve daha fazla nötrona ayrılıyor, bu
nötronlar da diğer uranyum atomlarını bölerek
bir zincirleme tepkiye neden oluyordu. Reaktör,
hızlı uranyum nötronlarını yavaşlatmak ve
Chicago Pile-1, Chicago
böylece nükleer fizyon olasılığını artırmak için, Üniversitesinin squash
üst üste dizili grafit bloklardan yapılmıştı. Bu kortuna inşa edilmişti.
tepkimenin güvenli olması için kontrol altında
tutulması şarttı. Nükleer fizyonun oluşturduğu
“Uranyum 235’e bir
fazlalık nöronları soğurmak için, kadmiyumdan nötron fırlatıldığında,
yapılmış kontrol çubukları kullanılıyordu.
Çubuk eklemek ya da çıkarmak, zincirleme
çekirdeği bölünür ve
tepkimenin süresini belirliyordu. Bu ortaya daha küçük iki
tepkimenin ürettiği büyük miktarda enerjiyi
savaş için kullanmak olanaklıydı.
çekirdek ve çok sayıda
nötron çıkar.”
058 How It Works www.howitworksdaily.com
BILIYOR MUYDUNUZ? Rutherfordium elementi (Rf) ve Rutherford birimi (Rd) adını Ernest Rutherford’dan alıyor.

Rutherford Yepyeni bir

ALTIN
ATOMLARI
ALTIN
ATOMLARI

altını bulunca tarif

Erikli puding modelini
İngiltere, 20. yüzyıl çürüten deney
Eskiden atomun yapısının erikli pudinge ya da Thomson’un modeli Rutherford’un
doğruysa Rutherford’un aslında
üzümlü keke benzediği düşünülürdü. Yani bulmayı beklediği şey gözlemlediği
Alfa parçacıkları
atom, artı yüklü bir küreydi ve içinde daha Bir radyoaktif kaynaktan
küçük ve eksi yüklü elektronlar bulunuyordu. altın varağa alfa FOTOĞRAF FILMI
YA DA EKRAN Yansıma
Erikli puding modelinin doğruluğunu Ernest parçacıkları fırlatıldı. Artı yüklü çekirdeğe
Rutherford’un yönlendirmesiyle test etmek çarpan ya da
yakınından geçen alfa
isteyen Hans Geiger ve Ernest Marsden, 1908 ile parçacıkları değişen
1913 arasında Rutherford’un Güneş açılarda yansıdı.
KURŞUN KAP INCE ALTIN
yörüngesindeki gezegenleri andıran atom
VARAK
modelini doğrulayacak bir dizi deney yaptılar.
Fizikçiler bir radyoaktif madde kullanarak
incecik bir altın varak parçasını artı yüklü alfa
parçacığı bombardımanına tuttular.
Parçacıkların büyük kısmı geri yansımadan
varaktan rahatça geçiyordu ve bu da atomların PARÇACIK AKIŞI
büyük kısmının boşluk olduğunu akla
getiriyordu. Ancak bazıları ince altın
tabakasından belli açılarda yansıyordu ki bu
da aynı yükte bir şeye çarptıklarını
Radyoaktif kaynak
gösteriyordu. Bu, elektronların etrafını saran Ortasında parçacıkların varağa Flüoresan yüzey
bir artı yük olmadığını, atomun yoğun orta ulaşmasını sağlayacak bir yarık Dağılan alfa parçacıkları altın
bulunan kurşun kutunun içinde varaktan yansıyıp çinko sülfat
kısmında küçük bir artı yük olduğunu gösterdi kaplı yüzeye çarpıyordu.
radyoaktif bir kaynak vardı.
ve atom çekirdeğinin keşfedilmesini sağladı.

Lavoisier ve kütlenin korunumu

Fransa, 18. yüzyıl
Kütlenin korunumu, yani maddenin yaratılamayacağı
ya da yok edilemeyeceği, sadece yeniden
düzenlenebileceği fikri, Fransız kimyager Antoine
Lavoisier’e aitti. Lavouisier bunu, kimyasal tepkimeler
sırasında, tepkimeye giren ve çıkan ürünlerin
kütlesini ölçerek bulmuştu.
Lavoisier’in deneylerinden birinde, yanan bir mum,
mühürlü bir cam kaba konuyordu. Fitil yanıp mum
erise de kabın ve içeriğinin ağırlığının değişmemesi
onun öncüsü olduğu kuramı doğruluyordu.
O sıralar kimyagerler oksit (kalks) oluşumunu
araştırmaktaydı ve metallerin yandıkça kütle
kaybettiği sonucuna varmışlardı. Lavouisier bu
görüşe, oksitlerin atmosferi oluşturan gazların
metalle tepkimeye girmesi sonucunda oluştuğu
görüşüyle karşılık verdi. Aslında metal kütle
kaybetmiyor, havadaki oksijenle birleşerek daha da
ağırlaşıyordu.

Maddenin dönüşümü Isı kaynağı

Kapalı durumdaki kalay,
Terazinin kefelerini değiştirmeyen bu deney, oksit (metalik kül)
maddeye ilişkin ezberleri bozdu oluşturması için büyüteçle
Güneş’in ışınları
odaklanarak ısıtıldı.
Kapalı cam kap
Gazın girmesini ya
da kaçmasını
önlemek için kalay
parçası, mühürlü bir KAPALI CAM MÜHÜRLÜ CAM
cam kabın altına KAPTAKI KAPTA BEYAZ
yerleştirilmişti. KALAY TOZ.
© Illustrations: Ed Crooks; Wiki; SPL

Ağırlık
Oksit oluşumundan sonra
terazi herhangi bir ağırlık/kütle
artışı olmadığını gösteriyordu.

How It Works 059

 BİLİM

Güneş tutulması, Eddington’un yıldız

ışığının Güneş’in kütleçekimi
tarafından nasıl etkilendiğini
gözlemlememizi sağladı.

Görünür konumlar
Eddington ve ekibi,

Lind denizcilerin iskorbüt tutulma sırasında

çektikleri fotoğrafları
daha önce alınan,
Tutulma
1919’un tam
güneş,
hastalığını tedavi etti yıldızların ilk
ölçümleriyle
karşılaştırdı.
tutulmasında,
Güneş parlak
Hyades yıldız
HMS Salisbury gemisi, 18. yüzyıl kümesinin
önünden
Dişeti kanaması, dişlerin dökülmesi, uzuvlarda geçiyordu.
zayıflık, bacaklarda şişme ve cilt altında kötü
görünümlü kan birikimi. Bir korsanın hayatı
muhtemelen birçoğumuza uymazdı. Uzun deniz Kütleçekimsel mercekleme
yolculuklarının başladığı günlerde, korsanların ve Einstein’ın kuramında
öngörüldüğü üzere, uzak
denizcilerin baş belalarından biri iskorbüt hastalığıydı. yıldızların ışığı Güneş’in
Hastalığın ciddi derecede C vitamini noksanlığından kütleçekimiyle bükülüyordu.
kaynaklandığını artık biliyoruz. C vitamini, yapısal ve
destekleyici bağ dokuların oluşumunda çok önemli rol
oynayan kolajeni yapabilmemiz için şart. Yeteri kadar
kolajen olmayınca, iskorbüt hastalığına yakalananların
damarları ve kemikleri parçalanarak acı verici ve yavaş
bir ölüme yol açıyor. Fakat Iskoç fizikçi James Lind’in
zamanında bu besin maddelerine ilişkin bilgi yoktu.
Insanlar iskorbütün bulaşıcı olduğuna ya da delilikten
kaynaklandığına inanıyordu.
Lind 1747’de dünyanın ilk klinik deneylerinden birine
başladı. Asitlerin vücuttaki çürümeyi durdurmaya
yardımcı olduğundan şüpheleniyordu. Bu yüzden de
insanların günlük diyetine farklı asitler katacağı bir
Eddington ve
deney planladı. Iskorbüt hastalığından yakınan 12
denizciyi, ikişer kişilik altı gruba böldü. Her gruptaki iki
kişi birbiriyle tamamen aynı şeyi yiyecek ama
tutulma
içlerinden birinin yediklerine asidik bir katkı yapılmış Afrika, 20. yüzyıl
olacaktı. Her gruba her gün ya elma şarabı, 25 damla Kuramsal fizikteki bilimsel açıklamalar genelde kuramın ötesine geçemez
vitriyol iksiri, iki kaşık sirke, 220 ml deniz suyu, iki ama bu her zaman böyle değildir. Albert Einstein genel görelilik kuramını
portakal ve bir limon ya da bir baharat macunu verildi. 1915’te yayımladı ve bu görüşün ilkelerinden biri, ışığın büyük kütleçekim
Altı gün sonra, meyve verilen denizciler tamamen kuvvetinin yanından geçerken büküldüğüydü. Ne var ki Einstein, bunu ya da
iyileşmişti. Lind, hastalığın kaynağı konusunda devrimci görüşünü desteklemek için gereken ilkelerden biri çürütülürse
yanılmış olsa da, hastalığın çaresini bulmuştu. kuramın çöpe gideceğinin farkındaydı.
Einstein’ın öncü çalışmaları, Sir Arthur Eddington adlı bir gökbilimci çıkıp
ışığın kütleçekim kuvvetiyle büküldüğünü kanıtlamak için bir tutulmadan
faydalanana kadar sadece bir kuram olarak kalmayı sürdürdü. Einstein’ın
kuramının doğru olması için, ışığın muazzam kütleçekimine sahip bir nesne,
örneğin Güneş tarafından büküldüğünü Eddington’un kanıtlaması lazımdı.
Eddington aradığı fırsatı 1919 tarihli bir tam güneş tutulmasıyla buldu. Çünkü
gökyüzünü gündüz gözlemleyebilecekti.
Tahmin edilen güneş tutulmasını en iyi şekilde gözlemleyebilmek ve
Einstein’ın kuramını test edebilmek için, Eddington gece yıldızların
konumlarını gözlemledi ve bu gözlemi bir de tutulmanın yol açtığı sahte
gökyüzünde tekrarladı. Yani Güneş’in kütleçekiminin yıldızların görünür
konumlarında değişiklik yapıp yapmadığını araştırıyordu ki gerçekten böyle
bir değişim olmuştu. Bu da ışığın Dünya’ya yaptığı yolculuk sırasında
Iskorbüt özellikle de savaş ve kıtlık olan yerlerde insanların Güneş’in kütle çekiminden etkilendiği, bir başka deyişle Einstein’ın haklı
hâlâ karşısına çıkıyor.
çıkığı anlamına geliyordu.
060 How It Works
 C vitaminini ilk izole eden, 1928’de Albert Szent-Györgyi oldu. Györgyi vitamine
BILIYOR MUYDUNUZ? “heksüronik asit” adını vermişti.

Grafenin icadı
İngiltere, 21. yüzyıl
Profesör Andre Geim ve Profesör
Konstantin Novoselov 2004’te grafit
kristali üstünde deney
yapıyorlardı. Yapışkan bant
kullanarak birkaç grafit pulunu Grafen, karbon
nanotüp üretmek
söktüler ve yakından için de kullanılabilir
incelediklerinde bazı pulların daha .
ince olduğunu keşfettiler.
Böylece bu süreci tekrarladılar ve
soydukları o ilk puldan daha da fazla
katman elde ettiler. Ne ilginçtir ki
yöntemleri işe yarıyordu. Her seferinde
Tek bir grafit katmanı Yapışkan bant
grafit katmanı daha da inceliyordu. elde etmek Bilim insanları
yapışkan bant
Nihayet tek bir karbon atomu genişlikte İnsanın şimdiye dek bulduğu en sağlam sayesinde grafitten
pullar yaratmayı başardılar. Grafenin materyali üretmek için tekrar ve sabır ince bir katman
varlığı tahmin ediliyordu ama o ana gerekiyordu. kaldırdılar.
kadar hiç kimse nasıl izole edeceğini
Grafit
bulamamıştı. Artık işler değişmişti. Maddenin özelliklerini
Kulağa basit gelse de, grafen incelemek için bir
gerçekten çok önemli bir madde ve grafit bloku kullanıldı.
ekranların, elektrikli/fotonik
Basit ama etkili
devrelerin dijital çağında tam da ihtiyaç Yeni bir yöntem Geim ve Novoselov bu
duyduğumuz şey olduğu ortaya çıktı. Bilim insanları pulların farklı numuneyi bir silikon yüzeye
Muhteşem bir ısı iletkeni, esnek, şeffaf, kalınlıkta olduğunu fark etti. aktararak grafeni başarıyla
Sonrasında bu süreci izole etmiş oldular.
yoğun ama hafif olan grafen, otomobil araştırmaya ve üst üste
lastiğinden transistora kadar her alanda tekrarlamaya karar verdiler.
kullanılıyor.

“Grafenin dijital çağda

gerçekten önemli
bir madde olduğu
anlaşıldı”

Kuramdan gerçekliğe
İsviçre, 21. yüzyıl
Parçacık fizikçisi Peter Higgs, 1964’te parçacıkların kütlesinin
Higgs bozonu
nasıl olduğuna ilişkin bir kuram öne sürdü. Boşluğun Higgs
alanı adında bir alanla dolduğunu, parçacıkların bu alandan
geçerken ya elektronda olduğu gibi kütle kazandığını ya da
foton gibi kütlesiz kaldığını öne sürdü. Buna bir örnek olarak,
yabancı kalabalığın ya da dostlardan oluşan kalabalığın
içinden geçen bir şahıs gösterilebilirdi.
© Illustrations: Ed Crooks; Wiki/ cellanr/ Dyor; Alamy

Yabancıların arasından geçerken durmazdınız ama Proton çarpışması

dostlarınız etrafınızdaysa durabilir, onlarla sohbet
edebilirdiniz ve bu da yavaşlamanıza yol açardı. Bu durumda
arkadaşlarınız Higgs bozonu oluyor. Büyük Hadron
Çarpıştırıcısı, zıt yönde iki adet proton akımı ateşleyip
bunları ışık hızına yaklaştıracak biçimde hızlandırıyor.
Bunlar çarpıştığında bozonu ve diğer atom altı parçacıkları
yayıyor. Bu durum 4 Temmuz 2012’de kuram olmaktan çıkıp Higgs fizik alanında Nobel Ödülü’nü 2013’te,
gerçeğe dönüştü. yaptığı kuramsal keşifle kazandı.

How It Works 061

 BİLİM

Doppler etkisi
SES VE IŞIK DALGALARI YAKLAŞIP UZAKLAŞIRKEN NASIL
DEĞIŞIYOR?

Doppler iş başında
Sirenlerin perdesi neden yükselip alçalır?
Yaklaşırken
Ambulans
Siren gözlemciye
ARKA PLAN Siren aslında sabit bir
frekansa sahiptir. Ambulans
yaklaşırken dalgalar
daha küçük bir
1840’ların başında Avusturyalı şoförü için, sirenin ses mesafeye sıkışır.
fizikçi Christian Doppler, ses ve ışık perdesi değişmez.
dalgalarının kaynakla gözlemci
arasındaki mesafe artıp azaldıkça
nasıl değiştiğini betimleyen ilk kişi
oldu. Kuramı 1845’te Christoph
Buys Ballot tarafından test edildi.
Ballot, hareketli bir tren
vagonundaki müzisyenlerden sabit
bir nota çalmalarını istedi. Tren
platformun yanından hızla
geçerken duyduğu nota değişiyordu.

KISACA
Yanımızdan hızla ambulans
geçerken siren sesinin nasıl
değiştiğini hepimiz duymuşuzdur.
Yaklaşan bir sirenin perdesi
yükselir, araç uzaklaşırken de
düşer. Buna Doppler etkisi denir ve
ses dalgalarının üst üste
binmesinden ya da aralarının
açılmasından kaynaklanır.
Duyduğunuz sesin perdesini, sesin
frekansı ya da saniyede kaç dalga
olduğu belirler. Sirenin frekansı
değişmez ama ambulans size
yaklaştıkça aynı sayıda dalga,
giderek küçülen bir aralığa sıkışır.
Bu da işittiğiniz ses dalgalarının
frekansını artırır, o yüzden sesin
perdesi daha yüksek (yani tiz) gelir.
Ambulans uzaklaşırken de ses
dalgaları giderek artan bir
mesafeye yayılır, frekans ve
dolayısıyla sesin perdesi de düşer Gözlemci 1 Uzaklaşırken Gözlemci 2
(ses pesleşir). Dalga boyundaki algılanan Ambulans geçip Bu gözlemci için sirenin
artış ve frekanstaki düşüş, giderken aynı sayıda frekansı artar ve dalga boyu
sirenin daha düşük perdeli dalga daha geniş bir düşer, bu da perdenin
(pes) duyulmasını sağlar. alana yayılır. yükseldiği izlenimi oluşturur.

Hepsi göreceli: Ambulanstaki kişi KIRMIZIYA VE MAVİYE KAYMA

için sirenin perdesi hiç değişmez.
ÖZET
Bir sesin görünüşteki perdesi ses
kaynağıyla gözlemci arasındaki
mesafeyle değişir. Mesafe
azaldıkça perde yükselir, mesafe
uzadıkça perde düşer.
DOPPLER ETKISI SESIN YANI SIRA IŞIK IÇIN DE
GEÇERLIDIR. BIR IŞIK DALGASININ FREKANSI,
RENGINI BELIRLER. O YÜZDEN HAREKETLI BIR
NESNENIN IŞIĞINDAKI DEĞIŞIMDEN YOLA
ÇIKARAK BIZE YAKLAŞIYOR MU, BIZDEN
UZAKLAŞIYOR MU, ANLAYABILIRIZ.
AMERIKALI GÖKBILIMCI EDWIN HUBBLE’IN
ÇOĞU GALAKSININ BIZIMKINDEN UZAKLAŞTIĞI
SONUCUNA VARMAK IÇIN KULLANDIĞI YÖNTEM
DE BUYDU. YANI EVREN GENIŞLIYOR
OLMALIYDI. ÇOĞU KOZMIK NESNENIN IŞIĞI,
GÖRÜNÜR IŞIK TAYFININ DÜŞÜK FREKANSLI,
YANI KIRMIZI UCUNA KAYAR. KIMI
GALAKSILERIN VE YILDIZLARIN IŞIĞIYSA MAVI
UCA KAYAR; BU DA BIZE YAKLAŞTIKLARI
ANLAMINA GELIR.

062 How It Works

BILIYOR MUYDUNUZ? Hastanelerin MR odaları Faraday kafesiyle korunuyor.

Faraday kafesleri Faraday kafesinin

özelliği, içine konan
şeyin dışarıdan
uygulanan elektriksel
Bu yalıtkan yapılar elektriğe karşı nasıl alandan
etkilenmemesini
koruma sağlıyor? sağlaması.

B
ir otomobile yıldırım düşmesinin
tehlikeli olduğunu düşünebilirsiniz ama
eğer aracın içinde oturuyorsanız
güvendesiniz. Bunun nedeni, yalıtkan bir
kafese uygulanan elektrik yükünün, kafesin
kenarlarında hareket etmesi ve iç kısma
dokunmaması. Bu türden yalıtkan kutulara,
19. yüzyılda bu etkiyi araştıran Ingiliz fizikçi
Michael Faraday’in anısına Faraday kafesi
deniyor. Faraday kafesi elektrik alanına maruz
kaldığında, buna tepki olarak yüzeyindeki
eksi yüklü elektronlar hareket ediyor. Bu da
kafesin bir yanının eksi, diğer yanının artı
yüklü olmasına yol açıyor. Böylece kafeste,
yüzeye etkiyen elektrik alanına zıt ve onu
sıfırlayan bir elektrik alanı oluşuyor.
Bir kafesin büyüklüğü ve kullanılan
materyaller, engellenen elektromanyetik
radyasyonun dalga boyunu etkileyebiliyor. Bu
da demek oluyor ki Faraday kafesleri, radyo
dalgalarına ve mikrodalgalara karşı koruma
amacıyla kullanılabilir. Bu özellik sayesinde,
özellikle de elektromanyetik girişimin
sonuçları etkileyebildiği hassas bilimsel
deneylerde Faraday kafesi çok yararlı.

Faraday kafesinin içinde

Elektrostatik indüksiyon nasıl koruma sağlıyor? - +
+ + - - + - + - + - +
- + + - - + -- + + +
+ - + - - + - - + - + - - - - -
- - -
- - - -
- Yalıtkan kafes - - - -
+ - +
+ + + +
- - -
- - - - -
- - -
+ + + +
+ Elektrik alanı +
- - - - -
- - - - - -
+ + + + + +
- - - - --
- - - -
+ + - - +
+ + +
- - - - -
- - - -
-
+ + - - +
+ + +
- -
- - - -
- - - - -
+ - - + - - + - + - - + + - - + - - + - - + - - + + - -- + -- + + +
- - - - - - -

Elektriğin yokluğunda Elektrik alanına maruz kalınca Dengeli yükler

Uygulanan bir elektrik alanı olmadığında, Elektrik alanı uygulanınca, yüklü parçacıklar iletken Bu dengeli yükler kutu boyunca harici
Faraday kafesindeki atomlar materyale eşit duvarda ilerliyor. Bu örnekte elektronlar sola gidiyor elektrik alanını engelleyen bir zıt elektrik

© Getty; Pixabay
biçimde dağılmıştır. ve kafesin bu kısmında eksi yük oluşturuyor. Sağ alanı yaratıyor ve böylece kafesin içi
kısım ise artı yüklü hale geliyor. nötrleşiyor.

Beyin bankası ABD’deki Harvard Beyin

nedir?
ve Doku Kaynak
Merkezi, dünyanın en
büyük beyin bankası.
Burada araştırma için,
3.000’den fazla sağlıklı
ve hastalıklı beyin
Bu organ depoları, beyin araştırmalarına ışık saklanıyor.
tutuyor.

D
ünyanın çeşitli yerlerinde,
buzdolaplarına üst üste dizilmiş sıvı
dolu beslenme çantaları içinde binlerce
insan beyni yatıyor. Bunlar 7/24 çalışan ve
tıbbi araştırmalar için bağışlanmış, ölüm
sonrasında alınmış beyin ve merkezi sinir
sistemi dokularını depolayan beyin
bankalarında saklanıyor. Kulağa pek hoş
gelmese de, hem sağlıklı hem de hastalıklı
beyinlerden alınmış bu örnekler, içlerinde
demans (bunama), multipl skleroz ve
depresyonun da bulunduğu birçok nörolojik
hastalıkla ilgili araştırmalarda kullanılıyor.
Organları bulmak kolay değil. Beynin ve
beyin kökünün, araştırmalarda
kullanılabilmesi için ölümü takip eden 72 saat
içinde bağışçıdan alınması gerekiyor.
Ardından bu organlar buz dolu paketler içinde
olabildiğince çabuk beyin bankasına
taşınıyor, burada tartılıyor ve ikiye
bölünmeden önce muayene ediliyor. Beyin
yarıkürelerinden biri parçalarına ayrılıp -80
derecelik dondurucularda saklanırken diğer
yarısı formalin (formaldehitin sulu çözeltisi)
içinde tutuluyor. Dünyanın her yanından
araştırmacılar yaş, cinsiyet, hastalık, beyin pH
derecesi ya da postmortem gecikme gibi
ölçütlere göre arama yapabiliyor, böylece
beynin işlevi ve hastalıklarıyla ilgili bilgimizi
geliştirecek verileri elde edebiliyorlar.

How It Works 063

 BİLİM

KLONLAMA
NASIL
GERÇEKLEŞIYOR?
Charlie Evans

Klon koyun
Dolly’nin
doğumuyla
biyolojik
araştırmalarda
yeni bir sayfa
açıldı

064 How It Works

BILIYOR MUYDUNUZ? Bilim insanlarının araştırması için genleri de klonlamak mümkün.

D
ünyaya sıradan bir koyun gibi gelmişti o
da. Kartopu gibi, meleyen, minik bir Klonlanan iki beagle
olan Magic ve Stem,
kuzucuktu. Fakat Dolly aslında diğer Ocak 2009’da Güney
koyunlardan farklıydı. Daha doğrusu, onun Kore’nin Seul
benzersizliği, başka bir koyunun aynısı şehrinde Ulusal Seul
Üniversitesinde
olmasından geliyordu. O bir klondu. dünyaya geldi.
Genetik bakımdan ebeveynleriyle birebir
aynı olan organizmalara ya da hücrelere klon
deniyor ve bunlar doğada milyonlarca yıldır
var. Tekhücreli organizmalar ve bitkiler
kendilerinin genetik bakımdan tamamen
aynısı yeni nesiller meydana getiriyor ve
insanlarda ya da diğer memelilerde de tek
yumurta ikizi yani doğal klonlar görülüyor. Bu
doğal klonların DNA’sı birbirinin neredeyse
tamamen aynısı. Hayvan klonlama
deneyleriyse yüz yıldan uzun süredir devam
ediyor. Semenderler gibi daha basit
hayvanlarla başlayan bu çabalar, koyun ve
inek gibi daha karmaşık memelilerle devam
ediyor.

ÇIFTE BELA: KLONLAMA YÖNTEMLERI

Hayvan klonlamanın başlıca iki yöntemi var.
Bunlar somatik hücre çekirdek transferi (SCNT)
ve embriyo bölme. Dolly, SCNT yöntemiyle
üretilmişti. Her iki yöntem de gen klonlamayı
ve tedavi amaçlı klonlamayı da içine alan
yapay klonlama türü olan “üreme amaçlı
klonlama” (reprodüktif klonlama) kapsamına
giriyor.

ÜREME AMAÇLI KLONLAMA

SCNT klonlaması, uygun bir çekirdek donörü
bulunmasıyla başlıyor. Bunlar doğrudan
hayvandan alınabileceği gibi laboratuvarda da
yetiştirilebiliyor. Uzun ömürlü olduğu ve
dondurulmaya dayanabildiği için genelde cilt
hücreleri tercih ediliyor. Klonlama prosedürü
için gereken diğer hücreyse yumurta hücresi.
Yumurta hücresinin çekirdeği küçük bir
şırıngayla emilerek çıkarılıyor. Böylece geriye
DNA’sı olmayan, sitoplazma dolu bir hücre
kalıyor. Çekirdek donörü olan hücrenin de
çekirdeği çıkarılıyor ama bu çekirdek atılmak
“Semender gibi basit hayvanlarla
başlayan hayvan klonlama çalışmaları
100 yıldan uzun süredir devam ediyor.”
yerine yumurta hücresine enjekte ediliyor.
Elektrik şoku verilince hücre bölünmeye
başlıyor. Her şey yolunda gittiyse bu embriyo,
taşıyıcı anneye naklediliyor. Hücreler normal
olarak bölünüyor ve birkaç ay sonra sağlıklı bir
klon doğuyor. Şu ana kadar, bu sürecin klona
zarar verdiğine dair hiçbir kanıt elde
edilemedi. Dolly sağlıklı olarak üreyebildi ve
sağlıklı yavrular meydana getirdi. Bu da
dünyaya geliş biçiminin, fertilitesi üzerinde
hiçbir olumsuz etkisinin olmadığını gösteriyor.
TEDAVI AMAÇLI (TERAPÖTIK) KLONLAMA
Tedavi amaçlı klonlama da elektrik şokuna

Klonlama tarihinin dönüm noktaları

Klonlama alanını ileri taşıyan kilometre taşları

1938 1952 1984 1996 2001 2003 2013

Hans Spemann, bir Robert Briggs ve Steen Willadsen Bir yetişkin İki hayvan (bir Araştırmacılar ilk soyu İnsan embriyoları
hücrenin çekirdeğini Thomas King, bir çekirdek nakli vücut muflon koyunuyla tükenmiş olan hastalık tedavisinde
çekirdeksiz bir yumurta iribaş embriyosunun diye bilinen hücresinden bir Hint bizonu) hayvanı (bucardo kullanılabilecek
hücresine taşıyacak çekirdeğini, çekirdeği teknikle, klonlanan ilk türlerini adındaki İspanyol dağ embriyonik kök
“fantastik bir deney” çıkarılmış bir embriyo memeli olan kurtarmak keçisini) başarıyla hücre üretmek için
önerisinde bulundu. Bu kurbağa yumurta hücresinden Dolly dünyaya amacıyla ilk defa klonladılar ancak klon ilk defa klonlandı.
yöntem bugün hücresine başarıyla koyun klonladı. geldi. kopyalandı. doğduktan birkaç
© Getty

klonlamada kullanılıyor. naklettiler. dakika sonra öldü.

How It Works 065

 BİLİM
Dolly muhtemelen
dünyanın en ünlü
klonuydu.
Koyun Dolly’nin
yaşamı
Dolly, Iskoçya’daki Roslin Enstitüsünde 5
Temmuz 1996’da dünyaya geldi. Doğumu,
genetiği modifiye edilmiş besi hayvanı
geliştirme projesinin bir sonucuydu.
Dolly’nin üç annesi vardı: DNA’yı sağlayan
Finn-Dorset türü koyun, yumurtayı sağlayan
siyah yüzlü Iskoç koyunu ve embriyoyu
taşıyan siyah yüzlü Iskoç koyunu. Taşıyıcı
anne 148 gün sonra Dolly’yi dünyaya
getirdi. Dolly, 277 klonlama girişimi
arasında başarıya ulaşan tek deneydi.
Dolly tümü de doğal yollardan altı adet
sağlıklı kuzu doğurdu. Altı yaşındayken,
klonlanmasıyla hiçbir alakası olmayan bir
hastalıktan öldüyse de yaşamı bilim
insanlarını diğer hayvanlarla deney yapmaya
teşvik etti. O günden beri domuz, kedi, inek,
at ve hatta deve bile başarıyla klonlandı.
Seul Ulusal Üniversitesi ve RNL Bio şirketi,
müşterilere ölen evcil hayvanlarını klonlama hizmeti
sunuyor.
066 How It Works
kadar tamamen aynı yöntemleri kullanıyor.
Fakat bağışçı hücre, kök hücre gereksinimi
olan bir hastadan geliyor. Kaynaşan hücreler
birkaç kez bölününce, embriyo öncesi bir hücre
kümesi olan blastosite dönüşüyor. Blastositin
bir dış bir de iç katmanı var ve iç katmanın
içinde o değerli kök hücreler bulunuyor. Çoğu
hücre tek bir işi yapmak üzere uzmanlaşsa da
(örneğin nöron, kas hücresi vb.) kök hücresi
herhangi bir hücreye dönüşme potansiyeline
sahip. Toplanan kök hücreler hastaya
naklediliyor ve koşullar uygunsa, kendilerine
ihtiyaç duyulan yerde çalışmaya başlıyor.
EMBRIYO BÖLÜNMESI
Yapay klonlamanın bu en basit yöntemi, zigot
oluşumuyla başlıyor. Zigot bölünüyor ve
sonunda embriyo hücreleri ayrıştırılabiliyor.
Ayrıştırılan hücreler büyümeye devam ediyor
ve bir taşıyıcı anneye nakledilebiliyor. Bu
hücreler aynı embriyodan oluşmuşçasına
birbirinin aynı oluyor. Süreç, tek yumurta
ikizlerinde doğal olarak görülene benzese de
potansiyeli kısıtlı.
INSANLARI KLONLAYABILIR MIYIZ?
Klonlama hiç şüphesiz çok güçlü bir biyolojik
teknoloji. Bilim insanları bu tekniği soyu
tehlikedeki türleri çoğaltmak ve tükenmiş
hayvan türlerini tekrar canlandırmak için
kullanıyorlar. Hatta yumuşak doku kalıntıları
sağlam halde bulunan tarih öncesi devlerin,
yani yünlü mamutların bile tekrar
canlandırılacağı söylentileri var.
Laboratuvarlar insan dokusu kullanarak
tedavi amaçlı klonlama konusunda Ar-Ge
çalışmaları yürütse de, şu ana kadar hiçbir
insan klonlanmadı. Bunun kısmen sebebi,
yöntemin tümüyle güvenli olup olmadığını ya
da klonlanmış insanın sağlığı üstündeki
etkilerini bilmeden klonlar meydana
getirmenin etik sorunları. Diğer kaygılar
arasında, üreme amaçlı klonlamanın büyük
ölçekli suistimale açık olması, yani klonlanan
insanların doku ve organ nakli için
kullanılması var.
KLONLAMANIN AMACI NE?
Klonlama çok pahalı, çok zaman alan ve başarı
oranı çok düşük bir teknoloji. Ancak bu
yöntemleri geliştirerek insanın gelişimsel
biyolojisi konusundaki bilgimizi
derinleştiriyor ve tıpta yeni tedavi yöntemleri
keşfediyoruz. Yakın zamanda, organ
hastalığından ya da yetmezliğinden yakınan
hastaların, vücutlarının nakledilen organı
reddetmesi riskiyle karşı karşıya kalmayacağı
umuluyor. Onun yerine, sorunlu organ genetik
bakımdan birebir aynı olan fakat yıpranmamış
olanıyla değiştirilebilecek. Pek yakında
karaciğer hastalığından mustarip hastalar için
yeni karaciğer yetiştiren, kalp nakli için yeni
kalp üreten ve hatta beyin hasarı vakaları için
yeni beyin nöronları üreten bilim insanlarıyla
karşılaşacağız. Tüm bu dokular hastanın
dokularıyla genetik olarak aynı olacak.
 Güney Kore’nin Incheon Havaalanı’nda, en başarılı uyuşturucu yakalama köpeklerinden
BILIYOR MUYDUNUZ? Chase’in yedi adet genetik klonu görev yapıyor.

Klonlama
nasıl
oluyor?
Genetiği birbirinin aynı Yetişkin donör
organizmalar üretmeyi hücreleri
Donörün hücre
Donör memeli sağlayan inanılmaz çekirdeği, bir
hücreleri sürecin içyüzü: başka donörün
Donör hücrenin çekirdeği çıkarılmış
çekirdeği yumurta hücresine
çıkarılıyor ve enjekte ediliyor.
hücrenin geri
kalanı atılıyor.

“Pek yakında
karaciğer hastalığı
Elektrik şoku
Hücreler kaynaşıyor ve
olanlar için karaciğer
elektrik şokuyla
bölünmeye teşvik ediliyor.
yetiştiren bilim
insanları göreceğiz.”
Nöral kök hücre
kolonileri, farklılaşarak
sinir sistemindeki
herhangi bir hücreye Kaynaşan hücre
dönüşebiliyor. Hücre bölünerek
büyüyor ve embriyoya
dönüşüyor. Embriyo,
yetişkin memeli Implantasyon
hücresiyle aynı genetik Embriyo, taşıyıcı
bilgiyi taşıyor. annenin rahmine
yerleştiriliyor.

© Getty
Dr. Ian Wilmut’un koyun
kopyalamayı keşfettiği
laboratuvarda çalışan
bir araştırmacı.

Klon doğuyor
Embriyo normal
olarak gelişip doğuyor.
 ULAŞIM

ARA VE
YOK ET!
SÜPER
DENİZALTILAR
DALGALAR ALTINDAKİ SAVAŞI MÜMKÜN
KILAN İNANILMAZ TEKNOLOJİ
D
erin sularda kol gezen yüzlerce
denizaltı, dünyanın deniz ve
okyanuslarında dolaşıp bir dizi çok
önemli ve çoğu zaman da gizli görevi yerine
getiriyor. Bu gizli araçlar ilk defa 1. Dünya
Savaşı’nda yaygın olarak kullanıldı ve Alman
U-Boot’ları (Almancada denizaltı anlamına
gelen Unterseeboot sözcüğünden) çarpışmalar
sırasında birkaç Ingiliz ikmal gemisini
batırarak, deniz muharebesinin çehresini
sonsuza dek değiştirdi.
Denizaltılar, geçmişin insan gücüyle çalışan
araçlarından bugüne kadar uzun bir yol kat
etti. Çoğu modern denizaltı ya dizel-elektrik
itkisiyle ya da nükleer reaktörlerle çalışıyor.
Dizel-elektrikli denizaltılar, denizaltının
pervanelerini döndürmek ve yüzeye
çıktıklarında bataryaları şarj etmek için dizel
motoru kullanıyor. Denizaltı dalış
yaptığındaysa bu bataryalar pervaneleri
döndürerek denizaltıyı su altında hareket
ettiren elektrik motorlarına güç sağlıyor.
Bataryaların şarj edilmesi ve motorlara yakıt
ikmali yapılması zorunluluğu yüzünden bu

068 How It Works

BILIYOR MUYDUNUZ? 1960 yılında USS Triton denizaltısı, ilk kez dünyayı denizaltından dolaştı ve bu 60 gün sürdü.

Derinlemesine denizaltılar
Su altı araçlarının gelişimindeki kilometre taşları

1620
Drebbel I Maks. derinlik:
Ilk denizaltıyı Hollandalı 4.5 metre
Insansız Boeing Echo mühendis Cornelius
Voyager denizaltısı. Drebbel yaptı. Bu,
Maksimum hız: MÜRETTEBAT: 16
yağlanmış sugeçirmez Bilinmiyor
deriyle kaplı, kürekli bir
denizaltıların kısıtlı bir menzili var. O yüzden tahta gemiydi ve yüzeye
de birçok donanma, nükleer denizaltıları tercih uzanan hava tüpleri oksijen
ediyor. Bu denizaltılar bir defada haftalarca su
sağlıyordu. Menzil: 1776
3 saat
altında kalabiliyor ve enerjiyi ısı biçiminde Maks. derinlik:
Turtle Bilinmiyor
serbest bırakmak için nükleer fizyondan
Tarihin bilinen ilk denizaltı MÜRETTEBAT: 1
yararlanıyor. Elde edilen ısı buhar üretiyor ve saldırısını Amerikan
Bağımsızlık Savaşı sırasında Maksimum hız:
bu da türbini ve pervaneleri döndürüyor. 5km/s
Artık küçük büyük demeden her Turtle (Kaplumbağa)
gerçekleştirdi. Amacı HMS
donanmanın vazgeçilmezi olan denizaltılar Eagle gemisini patlatmaktı
Menzil:
1800
dünyanın her yanına mürettebat taşıyor, ama pilot bombayı geminin 30 dak. Maks. derinlik:
düşman gemilerine görünmeden yaklaşıyor, gövdesine tutturamadı.
7.5 metre
füze fırlatıyor ve karanlık, bulanık sularda
Nautilus MÜRETTEBAT: 3
saklanarak istihbarat topluyor. Denizaltıları
Amerikalı kâşif Robert Maksimum hız:
genel olarak iki gruba ayırmak mümkün: Fulton’un denizaltısı elle 7km/s
Düşman gemilerini arayıp bulmakla görevli çevrilen bir pervaneye
taarruz denizaltıları ve kara hedeflerine sahipti ama itkiyi, katlanır
direk ve yelken sağlıyordu. Menzil: 1863
saldıran balistik füze denizaltıları. Örneğin şu Denizaltı Ingilizlere karşı 6 saat
Maks. derinlik:
anda ABD donanmasının aktif hizmette 72 kullanılmak üzere Napolyon 10 metre
denizaltısı var ve bunlardan 54’ü taarruz tarafından sipariş edilmişti.
MÜRETTEBAT: 12
denizaltısı. Bu akıllı su altı araçlarını Maksimum hız:
kullananlar sadece ordular değil elbette. Bilim Plongeur 7.2km/s
Fransız donanmasının
insanlarının, okyanuslara dair bildikleri sıkıştırılmış havayla çalışan
oldukça sınırlı. O yüzden de denizaltılar insan Plongeur’u insan itkisine 1900
dalgıçların kendi başlarına asla inemeyeceği dayanmayan ilk denizaltıydı. Menzil:
1 saat
Mahmuzu ve bir de torpidosu Maks. derinlik:
derinliklerdeki ortamları araştırmak için bulunan araç, motor sorunları 23 metre
biçilmiş kaftan. Kısa bir süre önce, yakındaki yüzünden deneme safhasını
MÜRETTEBAT: 6
bir gemiden mürettebatın güven içinde atlatamadı.
kullandığı, tehlikeli işleri üstlenebilen yeni Maksimum hız:
9.3km/s
insansız su altı araçları ortaya çıktı. Bu araçlar USS Holland
küçük, menzilleri de kısıtlı. Ama gelecekte, Irlandalı John Philip Holland 1954
elektrik motoru ve içten Menzil:
bildiğimiz denizaltıların yerini alabilirler. yanmalı motor kullanarak 5 saat Maks. derinlik:
su altı aracına güç 213 metre
sağlayan ilk kişiydi. ABD

“ABD’nin şu anda aktif donanmasının satın aldığı

araç birçok tasarıma ilham Menzil:
2 hafta
hizmette 72 denizaltısı verdi. Maksimum
hız:
54km/s
var.”
© Getty; WIKI; Boeing; Illustrations Nicholas Forder

MÜRETTEBAT: 116

USS Nautilus
Ilk nükleer denizaltı, gizlilikle hızı bir araya getirerek deniz
muharebelerini baştan aşağı değiştirdi. ABD
Balistik füze Donanması’ndan Kaptan Hyman G. Rickover’ın idaresindeki
fırlatan bir 97 metrelik USS Nautilus, Kuzey Kutbu’nun altından geçen
denizaltı. ilk araç oldu ve 25 yıl görevde kaldı.

WWW.HOWITWORKSDAILY.COM How It Works 069

 ULAŞIM

DENIZALTIDA Derin denizde

YAŞAM kurtarma
Bir denizaltı çarpma ya da patlama
yüzünden hasar görürse, mürettebat acil
durum sinyali yolluyor ve ardından
konumlarını belli edecek bir şamandıra
Mürettebat denizin yüzlerce metre altında nasıl sağ kalıyor? bırakıyor. Yardım ise DSRV yani Derin Deniz
Kurtarma Aygıtı biçiminde geliyor. Uçak,
Denizaltıda görev yapanların fiziksel, zihinsel karbondioksit ise kimyasal tepkimeler kamyon, gemi ya da bir başka denizaltı
ve duygusal güçlüklere göğüs germesi sayesinde soda kirecinde hapsedilerek tarafından taşınabilen bu küçük denizaltı,
gerekiyor çünkü sıkış tıkış koşullarda, 100 havadan ayrıştırılıyor. Tatlı suyu da hasarlı denizaltının yakınına gelince dalıyor,
sonar kullanarak hedefini buluyor ve sonra
küsur kişilik mürettebattan başka hiç kimse denizaltıda üretmek olanaklı. Bunun için su kapısına tutunuyor. Hava geçirmez bir mühür
olmadan bazen aylarca çalışmaları gerekiyor. buharını soğutmak ve içilebilir bir sıvı halinde oluşunca kapılar açılıyor ve mürettebat, 24
Geçmişte görev boyunca denizaltıların dış tekrar yoğunlaştırmak gerekiyor. kişilik gruplar halinde DSRV’ye binebiliyor.
dünyayla hiçbir iletişim olanağı yoktu ama
bugün herkes sevdikleriyle e-posta
aracılığıyla haberleşebiliyor.
Elbette insan bedeni dalgalar altında
yaşamak üzere yapılmamış, o yüzden de
mürettebatı sağ tutmak için teknoloji ve
mühendislik gerekiyor. Mürettebatı ezici su
basıncından korumak için, denizaltılarda
sağlam bir iç gövde ve araca hidrodinamik
yapı kazandıran dış gövde bulunuyor.
Oksijen, basınçlı tanklarla ya da elektrik
ABD Donanması’nın Derin Deniz Kurtarma
akımı kullanılarak deniz suyunun hidrojene USS Augusta (artık hizmet dışı) denizaltısının Aracı Mystic, USS La Jolla taarruz
ve oksijene ayrıştırılmasıyla denizaltıda elde ekibi, denizaltılarını limana bağlarken. denizaltısına bağlı.
ediliyor. Mürettebatın dışarı verdiği

Nükleer denizaltı nasıl çalışır?

Günümüzün derin deniz savaş araçlarını keşfe çıkıp
nasıl yol aldığını öğrenin
Pervane
Pervaneler suyu geriye iterek itki yaratıyor ve
denizaltıyı öne itiyor.

Füze tüpleri
Dümenler Füzeler denizaltının üst
Nükleer tepkime kısmındaki yuvalardan havaya
Denizaltıyı dümenin konumunu Reaktör ısı üretiyor, ısı da
ayarlayıp su akışını yönlendirerek ve düşmanlara doğru
pervaneleri döndüren fırlatılabiliyor.
sağa, sola, yukarı ya da aşağı hareket türbini çalıştırıyor.
ettirmek olanaklı.

Denizaltılar nasıl dalıyor?

Normalde bir tekne, yerinden ettiği
suyun ağırlığı, kendi ağırlığına denk
olduğu için yüzer. Batmak içinse Yüzeye çıkış
denizaltının, yerini aldığı sudan daha Balast tankındaki su dışarı
ağır olması gerekir. Bu da pompalanır ve tanklarda
denizaltının iç ve dış gövdeleri depolanan havayla yer değiştirir.
arasında bulunan ve içi suyla Bu, denizaltıyı hafifletip yüzeye
doldurulabilen balast tankları çıkmasını sağlar.
sayesinde gerçekleşir. Belli bir Dalış
derinlikte kalmak için balast Kapaklar açılarak balast
tanklarındaki hava ve su karışımının tanklarının içi suyla doldurulur.
çok hassas ayarlanması, böylece Bu da denizaltının, yerine geçtiği
denizaltının özgül ağırlığının sudan daha ağır olmasına ve
suyunkine eş tutulması lazımdır. batmasına yol açar.

070 How It Works

BILIYOR MUYDUNUZ? DSRV’ler, mürettebatın öldüğü 1963 tarihli USS Thresher denizaltı kazasından sonra geliştirildi.

“Mürettebatı hayatta
tutmak için ileri teknoloji ve
mühendislik gerekir.”

Su altında navigasyon
Deniz yüzeyinin 200 metreden aşağısına çok az ışık ulaşır,
o yüzden de denizaltı mürettebatının yollarını bulmak için
farklı yöntemler uygulaması gerekir. Ataletli yönlendirme
sistemleri, jiroskop ve ivmeölçer yardımıyla hareketteki
değişimi ölçerek denizaltının belli bir başlangıç
noktasından ne şekilde yol aldığını gösterebilir ama aracın
HMS Ambush, ana rotada kalması için düzenli olarak yeniden hizalanması
limanı olan HMNB gerekir. Bunu yüzeyde GPS, radyo ve radar uydu navigasyon
Anten Clyde’a dönerken. sistemleriyle yapmak olanaklıdır ama su altında sesle
Su altı iletişimi, suya nüfuz navigasyon ve menzil ölçümü (yani sonar) kullanılır. Bu da
Şnorkel edebilen düşük frekanslı Balast tankları
Denizaltı yüzeye deniz dibi özelliklerini belirlemeye yardımcı olur ve
radyo dalgaları aracılığıyla Bu kompartman, mürettebatın denizaltının konumunu tespit etmesini sağlar.
çıktığında hava yapılır.
şnorkelden içeri alınır. denizaltıya stabilite
sağlamak amacıyla Ses dalgaları
Su altındaysa Sonar küresi suda yol alan ses
denizaltıda oksijen balast olarak kullanılır
ve denizaltının sinyalleri yolluyor.
üretilir.
batmazlığını kontrol
Periskop ederek çalışır.
Yüzeydeki nesnelerin
görüntüsü, ışığı
bakanın gözüne
ulaştıracak biçimde
kıran bir dizi aynayla
gözlemlenebilir.
Mesafe hesabı Geri dönüş
Ses dalgasının küreye geri Ses dalgaları bir
dönüşü için gereken süreyi nesneye çarpınca sonar
hesaplayarak denizaltıyla küresine geri yansır.
nesne arasındaki mesafeyi
tespit edebiliriz.

Kontrol odası
Mürettebat Torpido odası Navigasyon, Çömezler, ABD Donanması’nın
kameraları Torpidolar iletişim ve silah Connecticut’taki Denizaltı
100 civarı denizaltıcı denizaltının yan sistemleri Okulu’nda işin inceliklerini
yüzeye bile tarafındaki tüpler denizaltının sinir öğrenirken.
çıkmaksızın, nöbetler aracılığıyla merkezinden
arasında daracık fırlatılıyor ve suda yönetiliyor.
ranzalara sığmaya düşmana doğru
çalışarak aylar boyu yaklaşıyor.
denizaltıda yaşıyor. © Getty; WIKI; Dreamstime

How It Works 071

 ULAŞIM

SÜPERSONIK Suda hız yaparken

Süpersonik bir denizaltı ses hızına nasıl

DENIZALTILAR
ulaşabilir?
Itki
Denizaltının pervaneleri
denizaltıyı suda öne iten itkiyi
Sıradan yaratıyor.
Bu su altı araçları yarım denizaltı
Türbülanslı sürtünme
günde Dünya’nın etrafını
dönebiliyor.
Suda hızlı hareket etmek çok zordur çünkü
sıvı, havadan daha fazla sürtünme yaratır. Bu
da yüksek hızda suyu yarmak için çok fazla Sürtünme Hız sınırı
enerji harcamak gerektiği anlamına gelir ve en Suyla denizaltı arasındaki Yüksek hıza erişmek için sürtünmeden çok
modern denizaltılar bile saatte ancak 75 sürtünme, denizaltının sudaki daha fazla miktarda itki üretmek ve bunun
hareketine direnç gösteriyor. için de çok enerji harcamak gerekiyor.
kilometre hıza erişebilir. Fakat Çin’deki Harbin
Teknoloji Enstitüsü, denizaltıların ses hızında
Yönlendirme Daha az sürtünme
yani 5.400 km/s hızla yolculuk yapmasını Süperkavitasyonlu Denizaltının her bir Hava, sudan çok daha
sağlayacak bir teknoloji geliştiriyor. denizaltı yanına farklı miktarda seyrek ve akışkan
Bu yöntem ilk defa Sovyetlerin 1960’larda, sıvı membran olduğundan, denizaltıyı
Soğuk Savaş döneminde yüksek hızlı torpido uygulayarak yönünü yavaşlatan sürtünme de
kontrol etmek olanaklı. azalıyor.
yapmak için geliştirdiği süperkavitasyona
dayalı. Denizaltının etrafında bir hava
süperkavitasyonu oluşturarak sürtünme
azaltılıyor ve aracın çok daha yüksek hızlara
erişmesi sağlanıyor. Sovyetler bunu saatte 370
km hıza erişebilen Shkval torpidosuyla
başarmıştı ama bu torpido yalnızca birkaç
kilometre menzilliydi ve yönlendirilemiyordu.
Yönlendirme bir sorun çünkü su altı
manevralarının başlıca yöntemi olan dümenin Hava
çalışması için suyun sürtünme etkisine ihtiyaç Roket motoru
Roket motorları,
var ve bu da bir hava baloncuğu içinde
denizaltının hava
çalışmıyor. Bunun üstesinden gelmek için, baloncuğunu koruması
Çinli bilim insanları denizaltının üstüne sprey için gereken yüksek Kavitatör
hızlara çıkmasını Sıvı membran Denizaltı yeterince hızlanınca
olarak püskürtülebilen ve sürtünmenin
sağlıyor. Denizaltıya sürtünmeyi azaltıp kavitatör burundan gaz püskürterek
denizaltının bir tarafında azalmasını, böylece hızlanmayı sağlamak için özel bir aracın etrafında bir baloncuk
denizaltının diğer yöne götürülebilmesini sıvı püskürtülüyor. oluşturuyor.
sağlayan sıvı bir membran geliştirdiler. Ancak
şu ana kadar uzun mesafeli su altı süpersonik USS Bowfin’in torpido odası. Bu denizaltı
yolculuğuna izin veren bir yöntem artık emekliye ayrıldı.
geliştirilemedi; o yüzden de Şangay’dan San
Francisco’ya 100 dakikada varmak hâlâ
hayalden ibaret.

Shkval torpidosunun
kavitatörü

072 How It Works

 Dünyanın en büyük denizaltıları Rusya’nın Typhoon (Tayfun) sınıfı. Bunlar 175 metre uzunlukta ve
BILIYOR MUYDUNUZ? 48.000 ton ağırlıkta.

DENIZALTI DRONLARI
Mürettebata gerek bırakmayan özerk su altı araçları
Mürettebatı denizde sağ salim tutmak riskli ve
maliyetli bir iş, o yüzden de dünyanın her
yanından donanmalar daha şimdiden
tehlikeli işlerini yaptırmak üzere insansız su
altı araçları tasarlıyor. Bu su altı dronlarının
çok yararlı olduğu konulardan biri mayın
arama tarama. Çünkü civardaki gemilerin
mürettebatına zarar gelmeden su altı
patlayıcılarını bulabiliyor ve hatta yok
edebiliyorlar. ABD Donanması şu anda Woods
Hole Oşinografi Enstitüsünün (WHOI) Uzaktan
Çevre Gözlem Birimi (REMUS) aygıtlarını bu
amaçla kullanıyor. Tek bir REMUS, 12 insan
dalgıca bedel.
Bu insansız su altı araçlarından fayda
sağlayan sadece ordu değil çünkü kamera ve
algılayıcılarla donatılmaları sayesinde
bilimsel araştırmalarda da faydaları büyük. Su
altı dronları insanların erişmesi son derece
güç olan yerleri araştırıp gözlemleyebilir ve
kendi doğal çevrelerindeki deniz canlılarına
ilişkin bilgi toplayabilir. Sözgelimi WHOI’nin
SharkCam dronu, bilim insanlarının büyük
beyaz köpekbalıklarının avlanma davranışını
ilk defa gözlemlemesine izin verdi ve
derinlerin karanlığını avlarını pusuya
düşürmek için kullandıklarını gösterdi.

Okyanus robotları Denizaltı avı

ABD Donanması’nın Sea Hunter (Deniz Avcısı)
aracı dünyanın en büyük insansız gemisi.
İnsansız araçların oynadığı önemli Kendi başına üç ay denizde kalabilen gemi,
rolleri keşfedin. kısa menzilli radarıyla dizel-elektrikli
denizaltıları saptıyor.
Insansız
2 3 su üstü 4 5
araçları

Derin dalış
Boeing’in inşa ettiği ECHO
Ranger, 3.000 metre derinliğe
dalabiliyor ve petrol-gaz sanayii
için okyanus dibinin yüksek
çözünürlüklü fotoğraflarını
çekiyor. Şu anda su altı
istihbarat, keşif ve gözlem
görevlerinde kullanılıyor.
Uzun mesafeli süzülme
WHOI’nin Spray Glider’ı kendini
suda ileri itmek için, kanatlarının
kaldırma gücünden ve kendi
batmazlığında meydana getirdiği
küçük değişimlerden yararlanıyor.
Bu sayede çok az güç kullanıyor ve
bir defada 3.600 kilometre yol
alırken uzun süre boyunca bilimsel
ölçüm yapabiliyor.
Insansız
su altı
araçları Gövde kontrolü
ABD Donanması’nın Asılı Duran
Özerk Su altı Aracı, gemilerin
gövdesinde patlayıcı ya da hasar
arıyor. Yüksek çözünürlüklü
görüntülü sonar sayesinde
toplanan bilgi, fiber optik ağı
sayesinde araçtaki operatörlere
gerçek zamanlı olarak yollanıyor.
Kargo teslimi
İki amaca birden hizmet eden
Proteus derin deniz aracı, özerk
ya da insanlı çalışabiliyor ve
dalgıç taşıyabiliyor ya da yükleri
insan müdahalesi olmadan
yüzlerce kilometre öteye
götürebiliyor. Saatte azami
18 km hız yapabilen aracın
kapasitesi altı kişi.

6 7 8 9

Liman koruma
Ton balığından esinlenen
BIOSwimmer dronu, ABD Ulusal
Güvenlik Bakanlığı tarafından
Deniz canlısı takibi
WHOI, REMUS insansız su altı
araçlarından birini deniz
canlılarını saptayacak, takip
Insansız
su altı
araçları Amfibik görevler Mayın avcılığı
Havada uçup suda yüzebilen Gemilerin önünde yüzmek için
Naviator ilk amfibik dron. tasarlanan Saab’ın Double Eagle
Kesintisiz iletişim için telle SAROV adlı aracı, civardaki
© Dreamstime; WIKI

limanlarda devriye gezmesi ve
gemileri incelemesi için
geliştiriliyor. Sırt kısmı ve
yüzgeçleri esnek olan dron, zorlu
koşullarda bile suda manevra
yapabiliyor.
edecek ve filme alacak operatöre bağlı kalması mayınları saptıyor, sınıflandırıyor ve
aygıtlarla donattı. SharkCam, gerekse de, ordunun mayınları ortadan kaldırıyor. Araç uzaktan
büyük beyaz köpekbalığı gibi saptayıp haritalamasına ve kumanda edilebiliyor ya da özerk
hayvanlara tutturulan vericilerin denizdeki arama kurtarma çalışabiliyor. Mayın saptayınca
sinyalini takip etmeye operasyonlarına yardımcı küçük bir mayın avcısı yollayarak
programlanmış. olacak. onu yok ediyor.
How It Works 073
 ULAŞIM

DENIZALTILARIN
A26, 62 metre
uzunlukta ve 1.800 ton
civarı ağırlıkta olacak.

GELECEĞI
Su altı araçları gelecek yıllarda neye benzeyecek?
Teknoloji hızla ilerlerken denizaltıların
geleceği süpersonik mi, insansız mı yoksa
apayrı bir şey mi, öğrenmek için çok
beklememiz gerekmeyecek. Savunma ve
güvenlik şirketi Saab, şu anda İsveç
Donanması için iki adet saptanması çok güç
Tip A26 denizaltı inşa ediyor. Sahil şeridi
boyunca istihbarat toplamak ve keşifte
bulunmak önem kazandığı için bu ileri
teknolojili denizaltılar, sığ sularda görev
yapacak ve Gerçek Bütüncül Görünmezlik
(GHOST) teknolojisi sayesinde neredeyse
tümüyle sessiz ve saptanması hemen hemen
olanaksız olacak. A26’nın program müdürü
Per Neilson şöyle diyor: “A26 çok daha sessiz,
algılayıcılarıysa çok daha gelişmiş olacak.
Denizdeki her şeyi saptayıp belgeleyebilecek
ve ön kısmında dalgıçların ya da küçük
insanlı veya insansız araçların erişebileceği
çok amaçlı görev portalı bulunacak. Denizaltı,
birinci sınıf bir istihbarat toplama platformu
olacak.” A26 200 metre derinliğe inebilecek ve
mürettebatı 26 kişi olacak. Denizaltının
2022’de tamamlanması umuluyor.

GHOST (Hayalet) Hünerli kaplama

Aracın gövdesi sesi emen ve

denizaltı denizaltının kızılötesi

kameralarca saptanmasını
güçleştiren bir malzemeyle
İsveç Donanmasının yeni ileri kaplanmış.
teknolojili denizaltısı, sudayken
görünmez olacak.

Sessiz çalışma
Dayanıklılık Lastik parçalar, motorlardan ve
Gelecek nesil, havasız motorlar sıvı oksijen ve dizel hareketli diğer parçalardan gelen
yakıtı yakıyor. Bu sayede denizaltı saptanmadan gürültüyü en aza indirgiyor ve çoğu
haftalarca su altında kalabiliyor. çarpmanın şokunu emiyor.

Okyanus nasıl Super Falcon Mark II bir

keşfedilir? uçağın su altındaki
karşılığı ve okyanusta
İleri teknolojili denizaltılar sadece orduların ve bilim adeta süzülüyor.
insanlarının tekelinde değil. DeepFlight, hemen herkesin
denizlerde dolaşmak için kullanabileceği kişisel bir araç
geliştirdi. Super Falcon Mark II, çok az eğitimle kullanılabilen
ve maksimum 120 metre derinliğe dalabilen elektrikli bir
araç. Bir pilot ve bir yolcu olmak üzere iki kişi taşıyabiliyor,
ayrıca özel bir yata sığacak kadar da küçük. Bu yüzden
dünyanın neresinde olursanız olun dalış yapabiliyorsunuz.
Denizaltı, deniz canlılarının yakınında güvenle kullanılabiliyor
ve herhangi bir sorun yaşarsanız (köpekbalıklarıyla ilgili
olsun olmasın) otomatikman yüzeye dönüyor.

074 How It Works

BILIYOR MUYDUNUZ? En uzun denizaltı görevi 11 ay sürdü ve mürettebat su altında 4.700 saat geçirdi

A26’nın maksimum
hızı saatte 22 km ve
denizaltı su altında
Keşif 45 gün kalabiliyor.
Gelişmiş algılayıcılar daha iyi istihbarat
toplamayı sağlıyor. Bunlar dâhili
muharebe yönetim sistemi tarafından
bir araya getirilip analiz ediliyor.

Manyetik saptama
Algılayıcılar gemi gövdesindeki elektrik
akımını kontrol ediyor ve Dünya’nın
manyetik alanında meydana gelerek
denizaltının yerini belli edebilecek
bozulmaları ortadan kaldırıyor.

Modüler tasarım
Bölümlere ayrılmış gövde,
denizaltının kolayca
özelleştirilebileceği ya da
donanımın yükseltilebileceği
anlamına geliyor. Bu da
uzun vadede maliyeti
düşürüyor.

Silahlar
Torpido tüplerine farklı
türden silahlar
Şoka dirençli yüklenebiliyor ve bunlara
Denizaltı, su altı yerçekimiyle su
patlamalarının şoklarına doldurulduğu için gürültülü
dayanabilmesi için özel pompalara gerek kalmıyor.
Çoklu görev
Denizaltı, farklı görevler için
kolayca özelleştirilebiliyor.
Örneğin geminin burnu,
dalgıç ya da insansız su altı
aracı indirmek üzere
kullanılabiliyor.

© WIKI; Illustration by Alex Pang

çelikten inşa ediliyor.
Benzersiz biçim
Gövde tasarımı,
denizaltının dışındaki
suyun hareketinin yol
açtığı sesi azaltmaya
yarıyor.

Dalgıçlar gizli görevlerde

denizaltının burnundan
indirilebiliyor.

How It Works 075

 ULAŞIM

Hidrojenle çalışan trenler

Geleceğin trenlerinin güç kaynağı hidrojen olabilir mi?

G
eçtiğimiz yılın başında Fransız raylı
taşıma araçları üreticisi Alstom,
dünyanın tümüyle hidrojen yakıt
piliyle çalışan, sıfır karbonlu ilk trenini tanıttı.
Bu dâhice tasarlanmış araç, çatısına
yerleştirilmiş hidrojen yakıt hücrelerinin
ürettiği elektrikle bir cer (traksiyon) motorunu
çalıştırıyor, motor da tekerlekleri döndürerek
treni hareket ettiriyor. Hidrojen tankları,
trenin bir depoyla yaklaşık 1.000 kilometre yol
almasına izin veriyor.
Sir William Robert Grove, hidrojenle oksijen
arasındaki elektrokimyasal tepkimeden
elektrik üretme ilkesini geliştirdiğinde
yıllardan 1839’du. Ancak son yıllara kadar
maliyetinin yüksekliği ve veriminin
düşüklüğü, hidrojenin yeni Coradia iLint
hidrojenli tren gibi toplu taşıma araçlarında
mantıklı bir enerji kaynağı olarak
kullanılmasını engelledi.
Şimdi Almanya’nın Aşağı Saksonya
yöresinde hizmet sunan iLint, dizeli bıraktı ve
onun yerine vagonları fosil yakıtlı
alternatiflerle aynı, yani saatte 140 km’ye
varan hızlarda taşımak için hidrojen
kullanıyor. Şu anda hidrojen hücreleri bir
mobil istasyonla şarj ediliyor ama sabit dolum
sitesinin 2021’e kadar hizmete girmesi
bekleniyor. Bu çevreci enerji üretim yöntemi
Almanya’da trenlerin geleceğini belirleyebilir.
Alstom, 2021’e kadar Aşağı Saksonya
eyaletinde 14 “hydrail”in daha hizmete
girmesini teklif etti.

Çevre dostu iLint arkasında hiç karbon ayak izi bırakmadan A noktasından B noktasına nasıl gidiyor?
Yakıt hücresi Hidrojen
Hidrojen ve oksijen burada Sıkıştırılmış gaz halindeki
birleşerek elektrik üretiyor ve hidrojen, trenin çatısındaki
atık olarak da su açığa çıkıyor. depolarda tutuluyor.

Batarya Yardımcı konvertör Cer invertörü/konvertörü Cer motoru

Trenin altındaki bir lityum iyon batarya Bu önemli bileşen, tüm Bu, yakıt pili, batarya ve cer Hızlanmayı ve trenin
artan ve yedek enerjiyi saklıyor ve dâhili aygıtlara elektrik motoru arasında aktarılan yavaşlamasını bu aygıt
ivmelenmeyi hızlandırmakta kullanılabiliyor. dağıtıyor. enerjiyi düzenliyor. kontrol ediyor.

Pilin içinde
Hidrojen yakıt hücresinden enerji elde etme
süreci nispeten basit. Sıkıştırılmış hidrojen ISI -e -e ISI
gazı, yakıt hücresine girerek anot elektrotla
OKSİJEN GİRİŞİ

karşılaşıyor. Anot, hidrojenin eksi yüklü

elektronlarını ayırıp geride yalnızca artı
yüklü hidrojen iyonlarını (yani protonları) ANOT K AT O T
HİDROJEN GİRİŞİ

bırakıyor. Ardından elektronlar bir devreden

akarak güç (ve ısı) için kullanılan elektrik
MEMBRAN

akımını meydana getiriyor. Hidrojen iyonları

elektrolit membranından geçerek katot
tarafına gidiyor. Bu membran yalnızca belli
SU ÇIKIŞI

türdeki iyonları geçiriyor. Bu aşamada yakıt

© René Frampe; Alstom

hücresine oksijen veriliyor ve oksijen,

devreden gelen elektronlarla ve hidrojen
iyonlarıyla birleşerek su oluşturuyor. Su da
egzozdan dışarı atılıyor.
YA K I T P İ L İ
Sadece hidrojen ve oksijenle çalışan Coradia
iLint tümüyle emisyonsuz.

076 How It Works WWW.HOWITWORKSDAILY.COM

 E SAĞ
AR V
LUKL
OLCU
Y
AZ RLARI
ILM
İNAN ANIN SI
KALM

K
üçük bir atom bombasının
kimyasal enerjisine sahip devasa
bir roketin tepesinde oturmak
yeterince riskli değilmiş gibi, Neil
Armstrong, Buzz Aldrin ve Michael Collins
bir başka gök cismini ziyaret edecek ilk
insanlar olmak üzereydi. Önceki görevler
yüzünden mürettebat, uzay yolculuğunun
tehlikelerinin bilincindeydi. Apollo 1’in
fırlatma rampasında yanması sonucu üç
astronot ölmüştü ama yıllar boyu eğitilmiş
olan astronotlar Columbia komuta
modülüne cesurca tırmandılar ve dönüp
Dünya’ya el salladılar. Sorunlar Eagle (Kartal) adlı
Ay Modülü’nün Ay’a alçalması sırasında başladı
zira Görev Kontrol’le radyo iletişimi kesintiye
uğramış ve ana alarm sistemin aşırı zorlandığı
uyarısında bulunmuştu. Daha da kötüsü,
Armstrong ile Aldrin, hedeften saptıklarının
farkına vardılar. Çarşaf gibi bir düzlüğe değil de,
her biri kamyon büyüklüğünde kayalarla dolu bir
kratere yaklaşıyorlardı. Nihayet rotalarını
düzeltmeyi başardıklarında iniş yakıtlarının
yalnızca %5’i kalmıştı ve bu da Armstrong’a inişi
gerçekleştirmesi için 60 saniye veriyordu.
Son derece gergin geçen bir dakikanın ardından
Eagle nihayet yere kondu ve Armstrong ile Aldrin
Ay’ın seyrek atmosferine çıkarak tarihin en önemli
adımlarını attılar. Ancak Ay’a varmak, görevin

078 How It Works

yarısıydı çünkü Dünya’ya doğru dönerlerken
onları 2.760 dereceyi bulan sıcaklıktan koruyan
tek şey Columbia’nın incecik ısı kalkanıydı.
Dünya’da astronotlar birer kahraman olarak
karşılandılar ve gelecekteki Ay görevlerine
yardım edecek çok kıymetli bilgiler getirdiler.
NASA, şu anda gözünü bir başka dünyaya
dikmiş durumda ve 2040’a kadar Mars’a insan
göndermeyi planlıyor. Bu derin uzay görevi de
kendi risklerini beraberinde getiriyor ve
mürettebatın 18 ay sürecek iki yönlü
yolculuktan sağ çıkmasını sağlayacak sofistike
bir teknolojiyi gerektiriyor.
Mars’a insan yollamak için insanlık tarihinin
en güçlü roketi yani Space Launch System
(Uzaya Fırlatma Sistemi, SLS) kullanılacak. SLS,
Apollo görevlerinin birçoğunu yörüngeye
taşıyan çok kademeli Saturn V roketinden
büyük oranda esinleniyor. Her bir kademe,
yakıtı tükendikçe ayrılarak roketin ağırlığını
azaltıyor. Saturn V üç kademeliyken SLS sadece
iki kademeye sahip olacak.
İki roketin ağırlığı ve yüksekliği de benzer
ama SLS’nin Mars’a ulaşmasını garantilemek
için NASA yeni roketi yakıt bakımından daha
verimli ve güçlü hale getirdi. SLS’nin iki adet Saturn V
itici roketi, Saturn V’in beş adet birinci kademe roketi
roketiyle aynı itkiyi sağlayabiliyor ve bu da Armstrong,
Aldrin ve
mürettebatın uzayın hiç olmadığı kadar Collins’i Ay
derinlerine gitmesine izin veriyor. yörüngesine taşıdı.

Inişe hazırlık Yakıt pilleri Tepkime kontrol sistemi

Komuta Modülü’ndeki 12 adet
Apollo Komuta Modülü astronotları sağ Ekibin navigasyon, iletişim ve
yaşam destek sistemleri, tepki kontrol iticisi, Servis
salim geri getirdi: Modülü’nden ayrıldıktan sonra
hidrojen-oksijen yakıt
pilleriyle desteklendi. araca yön vermeye yarıyordu.
Anten
Yönlendirilebilir yüksek Mürettebat kompartmanı
kazançlı anten, Dünya’yla Üç astronot, 6,2
iletişim sağlıyordu. metreküplük kompartmana
sığıyordu. Buranın beş
penceresi ve bir de erişim
kapısı vardı.

Ana motor
Roket motoru Servis Modülü
uzay aracını Paraşütler
Atmosfere yeniden Burun konisinde
önce Ay Isı kalkanı girişin hemen öncesinde
yörüngesine, Sert lehimli ve içi reçine dolu Dünya’ya düşüşü
ayrılan Servis Modülü, sırasında uzay
oradan da görev Yakıt tankları petek yapılı paslanmaz çelik, Apollo uzay aracının
tamamlanınca Motor, yakıt ve oksitleyici tanklarıyla Dünya atmosferine yeniden aracını yavaşlatmak
güç, depolama ve için tasarlanmış
Dünya’ya geri çalışıyor ve yakıt sistemindeki basınç, giriş sırasında mürettebatı itkisinin büyük
taşıdı. helyum gazıyla sağlanıyordu. koruyordu. paraşütler vardı.
kısmından sorumluydu.

TEMEL KIT: Ay rotası 5 6

1960’ların astronotu Tehlikeli Apollo 11 görevi nasıl başarıldı?

1 Kalkış 4 Kartal kondu 7 Suya iniş
3

1Spandex iç giysi 120 dereceyi bulan Saturn V roketi, 16 20 Temmuz 24 Temmuz 1969’da
sıcaklıkta astronotun vücudunu serin tutmak Temmuz 1969’da 1969’da Kartal Ay’a Komuta Modülü
için bu kıyafetteki tüplerde su dolaşımı fırlatıldı ve Dünya indi ve Armstrong’la tekrar Dünya
sağlanıyordu. yörüngesinde 1,5 Aldrin yüzeye ayak atmosferine girdi ve
tur attıktan sonra Ay bastılar. Pasifik Okyanusu’na
2 Teflon kaplamalı kıyafet 25 katmanlı bu
materyal, astronotu aşırı sıcaktan ve
mikrometeroitlerin çarpmasından koruyordu.
rotasına girdi.
2 Ay yörüngesi 5 Ay’a veda
iniş yaptı.

Komuta/Servis Ay yüzeyinde 21 7
3Kask Yüksek dayanımlı plastik kask, vidalarla
kıyafete monte ediliyordu ve gözleri yoğun
Güneş ışığından korumak üzere altın kaplamalı
Modülü (CSM) Ay
yörüngesine
girmeden önce,
saat 36 dakika
geçiren astronotlar
Kartal’a binip tekrar
2

vizöre sahipti. roketin içinde Ay CSM’ye döndüler.

Modülü’ne kenetlendi.
3
3 Kartal serbest 6 Kavuşma
kalıyor Aldrin ve Armstrong,
© SPL; NASA; Thinkstock

Armstrong ve Aldrin, CSM’de Collins’le 4

Ay Modülü’ne buluştular ve Kartal
bindiler ve CSM’den ayrılıp Ay
2 ayrılıp inişe yörüngesinde kaldı. 1
1 başladılar.

How It Works 079

 TARİH

Antarktika kâşifleri
Norveçli ekip Güney Kutbu’na ulaşma
yarışını nasıl kazandı?

Bir ekip Dünya’nın dibine

yapılan tehlikeli yolculukta
nasıl sağ kaldı?
Tam gaz
1911’de Kuzey Kutbu zaten keşfedilmiş olduğu 52 köpeğin çektiği dört kızak,
için çoğu kâşif gözünü Güney Kutbu’na ekibin hızla yol almasını
dikmişti. Antarktika üstünde iki rakip takım sağladı. Yolda köpeklerin
bazılarını öldürüp diğer Buzul tırmanışı
tehlikeli bir ilerleyişe geçti ama ne yazık ki bu köpeklere yedirdiler. Kutup noktasına varmadan
ekiplerden yalnızca biri geri dönebilecekti. önce adamların ve köpeklerin
Rota boyunca birkaç depo zaten kurulmuş Kamp kurma tüm malzemeyi sarp
Ekip rüzgâr çıkınca buzullardan ve Transantarktik
olduğu için, Norveçli kâşif Roald Amundsen ve Dağları’nın derin yarıklarından
kumaş çadırlarda
beş kişilik ekibi yanlarına sadece dört kızak ve dinlendi ve yüksek aşırması gerekti.
52 köpekle taşıyabilecekleri kadar malzeme kalorili yulaflı
almışlardı. Acımasız rüzgârla ve -60’ı bulan bisküvi, çikolata,
süt tozu, fok iç
soğuklarla boğuşan ekip nihayet 14 Aralık’ta yağı ve köpek
Güney Kutbu’na ulaştı ve Robert Scott etiyle beslendi.
önderliğindeki İngiliz ekibine beş hafta fark
attı. Scott, Amundsen’den 13 gün sonra, yanında
15 adam, 13 kızak, iki motorlu kızak, on midilli
ve 22 köpekle yola çıkmıştı. Aşırı zorlu
koşullara dayanamayan motorlu kızaklar ve
midilliler terk edilmiş, nihayet adamlardan 11’i
Kutba varış
Elleri ve yüzleri
köpekleri de alıp geri dönmüştü. Scott ve dört soğuktan yanan
arkadaşıysa yola devam ettiler ama kutba ekip, nihayet Güney
Kutbu’na ulaştı.
dikilmiş Norveç bayrağını görünce Oraya bir çadır
yenildiklerini anladılar. Moralini yitiren ve kurup Norveç
zayıf düşen ekip, hipoterminin ve açlığın bayrağı diken ve
fotoğraflar çeken
etkisiyle, ana kampa geri dönemeden bu ekip 39 günlük
acımasız kıtaya yenik düştü. Neyse ki günümüz dönüş yolculuğuna
kâşifleri Kuzey ve Güney Kutbu’nun dondurucu başladı.
koşullarıyla başa çıkmaya çok daha elverişli
donanımlara sahip ve ileri teknoloji onların bu
zorlu serüveni sağ salim atlatmalarını sağlıyor.

TEMEL KIT: Kayaklar

Kutup kâşifi
Kızak
Ekipmanlar ve
erzak, kâşiflerin
koşumlarına bağlı
kızaklarla çekiliyor.
Sağlamlaştırılmış GPS aygıtı
Uydu navigasyonu,
kayaklar, kâşiflerin Uydu telefonu
kar ve buz kaplı ayırt edici özelliği
bulunmayan yerlerde
Bu, üsle temel iletişim
Ocak
Dondurularak
zorlu arazide yol yöntemi. Bir tablet kurutulmuş
almasını sağlıyor. kâşiflerin konum veya dizüstüyle
belirlemesine yarıyor. yiyecekleri pişirmek
eşleştirilip fotoğraf ve kampı ısıtmak için
yükleyebiliyor. sıvı yakıt kullanılıyor.
Çadır
Kayak batonları çadır Balaklava
demiri, kızaklarsa kazık
yerine kullanılıyor.
Kutup ayısı
kovucu

Uydu bağlantısı Dalgıç

Bu yedek iletişim ve kıyafeti
takip sistemi, acil
durumda üsse
sinyal göndermek
için kullanılabiliyor.
Çekme halatı
Uyku tulumu Ince buzdan suya
Geceleri kâşifler kritik düşmek çok tehlikeli,
aletleri donmasınlar diye o yüzden kâşifleri
uyku tulumlarında saklıyor. sudan çıkarmak için
080 How It Works WWW.HOWITWORKSDAILY.COM
halat kullanılıyor.
 Daniels, üç adet Daniels, toplamda
Catlin kutup keşif 400 günden fazla
seferi yönetti ve kızak çekti ve buzda
bilim insanlarının 4.800 kilometre
buzu incelemesini yürüdü.
sağladı.

Hipoterminin
etkileri
S&C Kutup kâşifi Ann Daniels,
kutuplara yapılan yolculuğun
tehlikelerini ve zaferlerini anlatıyor.
Daha önce hayatında yürüyüş botu konuşamadık. Sığındığım yerden sırf uydu
Çekirdek vücut sıcaklığınız bile görmemiş olan Ann Daniels’ın bağlantısı kurup üsse yaşadığımızı belirtmek için
37 derecenin altına düşünce
ne olur? kâşifliğe soyunması, Kuzey çıkıyordum. Çıktığımda o kadar üşüyordum ki
Kutbu’na yolculuk yapacak ölümle yüz yüze olduğumu biliyordum. Ocağı
32-35°C
Hafif hipotermi
“sıradan insanlar” arayan bir ilana
başvurmasıyla oldu. O günden
yakamadığım için ısınamıyordum. O yüzden her
şey irade gücüne bağlıydı. İçimde bir ateş
Titreme, hızlı soluma, sonra, tümüyle kadınlardan oluşan ekiplerin üyesi yandığını hissedip irade gücümle vücudumu
yorgunluk, tenin
beyazlaması. olarak hem Kuzey hem Güney Kutbuna giden ilk canlanmaya zorluyordum.
kadınlardan biri olarak tarihe geçti ve sayısız
28-32°C
Orta hipotermi
bilimsel kutup seferine liderlik yaptı. Hiç ciddi biçimde yaralandınız mı?
Soğuktan parmaklarım dondu. Ayağımın orta iki
Sersemleme,
muhakeme kaybı, Kutuplara yolculuk nasıl bir şey? parmağı ve küçük parmağı ıslak kangren oldu.
hareket güçlüğü, yavaş Güney Kutbu karada ve arazi günden güne çok az Parmaklarınız donmuş olan botunuzun ucuna
soluma. değişiyor, o yüzden insan, zihnini meşgul etmek değdikçe tüm vücudunuza feci bir acı yayılıyor. Bir
için bir dayanıklılık mücadelesi veriyor. Ama defasında bozuk yemek yediğim için korkunç bir
Kuzey Kutbu, okyanusun üstünde yüzen bir buz ishale yakalandım. Çoğu şeyle başa çıkabilirim
parçası. Buz her adımınızda altınızda hareket ama kendi pisliğimin içine düştüm, elime ve
ediyor ve buz parçaları birbirine çarparak koca saçıma bulaştı. Hayatımın en dip noktasıydı.
çıkıntılar oluşturuyor. Üstünde yürüdüğünüz buz Yıkanamadığınız için öylece geziyorsunuz.
tabakasının kırılması an meselesi. Farklı türden
buzları öğrenmeniz ve her adımınızı atarken karar Yolculuğun sonuna varmak nasıl bir his?

25-28°C
Ciddi hipotermi
vermeniz gerekiyor. Başladığınızda, hiç bitmeyecek sanıyorsunuz. 80
gün, bu koşullara maruz kalmak için hayal bile
Şuur kaybı, sığ soluma, Şu ana kadar karşılaştığınız en korkunç an? edemeyeceğiniz kadar uzun bir süre. Ama kutba
zayıf nabız, göz bebeği Tek başıma çıktığım bir seferde bir kutup ayısı varmanızdan üç gün kadar önce, yıllardır
büyümesi.
beni tam üç gün boyunca takip etti ve iri bir erkek uğraştığınız bu serüvenin sonuna yaklaştığınızı
ayı bir seferinde çadırıma geldi. Korkutup kaçırana anlayıp bu sefer hiç bitmesin istiyorsunuz. O

25°C altı
Ölüm
kadar akla karayı seçtim.
Kuzey Kutbu’na yaptığım bir başka seferde
noktaya varmak için nelere katlandığınızı bir siz
biliyorsunuz; başkasının anlaması mümkün değil.
Kalp krizi, saptanabilir fırtınaya yakalandık ve üç gün boyunca çadır Katıksız bir duygu seli oluyor.
hiçbir yaşam kuramadık. Yemek pişiremedik, yiyemedik, bir
belirtisi yok. Daha fazla bilgi
şey içemedik, dış dünyayla temas kuramadık ve
© DK; Alamy

Ann’in kutup keşiflerini ve karşı karşıya kaldığı durumları

rüzgâr o denli şiddetliydi ki kendi aramızda bile www.anndaniels.com adresinden öğrenebilirsiniz.

How It Works 081

 TARİH

Trieste denizaltısı
Bu derin deniz aracı, Challenger
Çukuru’na inen ilk araç oldu.

Pervaneler
Denizaltı,
pervanelerin hızı Giriş
ayarlanarak yatay Piccard ve Walsh,
hareket ettirilebiliyor. denizaltıya üstünden
bindiler ve bir tünelden Trieste denizaltısı, gemiye
inerek gözlem monte edilmiş bir vinçle
güvertesine vardılar. suya indiriliyor ya da
Pasifik Okyanusu’ndaki Mariana Çukuru, sudan çıkarılıyordu.
Filipinler’in 2.000 km kadar doğusunda yer
alıyor ve Dünya’nın en derin noktası.
Challenger Çukuru adıyla da bilinen nokta,
deniz yüzeyinin 11 kilometre altında. Yani
Everest Dağı’nı bu çukura atsaydınız zirvesiyle
suyun yüzeyi arasında hâlâ iki kilometreden
fazla mesafe kalırdı. 1960’a kadar buraya insan
gözü değmemişti ama bu durum iki cesur
hidronotun Trieste adlı derin deniz aracına
binmesiyle değişti.
Jacques Piccard ve Don Walsh, daracık
gözlem küresinin içinde zar zor oturabiliyordu.
Onları soğuktan ve ezici basınçtan koruyan tek
şey 13 santimetre kalınlığındaki çelikti.
Çukurun dibine vardıklarında aracın camı
çatladı ve bu yüzden, okyanus dibinde
yalnızca 20 dakika kalıp hemen geri dönmeye
başladılar. Ancak rekor kitaplarına adlarını
yazdırdılar ve karides benzeri canlıları
gözlemleyerek, deniz canlılarının böylesi Demir küreler
derinliklerde de sağ kalabildiğini ilk defa Denizaltının inişine,
kanıtladılar. Bir başkasının buraya inecek taşıdığı dokuz ton demir
küre yardımcı oldu.
cesareti toplaması 52 yıl sürdü. Ünlü sinema Bunlar elektromanyetik Su balast
yönetmeni James Cameron, 2012’nin Mart akım kesildiğinde tankları
ayında DeepSea Challenger denizaltısıyla denizaltıdan ayrıldı ve Bu tanklar
bu sefer araç su yüzüne denizaltının
okyanusun dibine inerek, bu yolculuğu tek yükseldi. dalıp okyanus
başına yapan ilk insan oldu. Tasarımına dibine inmesi
kendisinin de katıldığı özel yapım araç, onun Lumboz Havacılık yakıt tankları için deniz
dipte saatlerce kalmasını ve sekiz adet yüksek İki kişi bu pleksiglas Denizaltının yüzmesini suyuyla
pencereden çevreyi ve benzin dolu tanklar dolduruluyordu.
tanımlı (HD) kamerayla görüntüleri 3B olarak okyanus canlılarını sağlıyordu çünkü akaryakıt
kaydetmesini sağladı. gözlemleyebiliyordu. sudan daha hafif ve
muazzam basınç altında
sıkışmaya daha dayanıklı.
“Onları ezici basınçtan
koruyan tek şey 13 cm Gözlem güvertesi
Kâşifler kendilerini suyun
kalınlıktaki çelikti” basıncından koruyacak olan, 13 cm
kalınlıkta çelikten yapılmış, 2 metre
çaplı bir kürede oturuyordu.

Düşman yerliler Hipotermi/soğuk Açlık/susuzluk Yorgunluk Vahşi hayvanlar Ölümcül

Yerel halk, yanığı Erzak tükenirse, Vücudun sınırlarını Doğada her hastalıklar
DIKK ziyaretçileri
bağrına
Robert Scott ve
ekibinin bir kısmı,
kâşifler hayatta
kalmak için avlanmak
zorlamak ölümcül
olabilir. 2016
türden yaratık
tehlikeli olabilir.
Bilinmeyen
hastalıklar, yeni
T E AT basmayabilir. ve su bulmak zorunda. başında bir kutup 2006’da timsah yerlerde büyük
Kutu HLI
1912 tarihli Güney
yer pa
y lilere yılar
üzle
KE! James Cook bunu
1779’da Hawaii’de
Kutbu’ndan dönüş
yolculuğu sırasında
Doğru besinler
olmazsa iskorbüt gibi
kâşifi Antarktika’yı
tek başına
avcısı Steve Irwin’i
öldüren bir
tehlike. Kâşif David
Livingstone 1873’te
ştiği kadar, ından öf adalılar tarafından hipotermiye ve hastalıklar insanı aşmaya çalışırken vatozdu. Afrika’yı kat ederken
tehli işte k keli öldürülünce soğuk yanığına elden ayaktan yorgunluktan öldü. sıtmaya yakalanıp
kele
rdenâşiflerin anladı. yenik düştü. düşürebilir. ölmüştü.
bazı
ları

082 How It Works

MARIANA Ne kadar derin?
Mariana Çukuru, Everest’in

ÇUKURU’NA
yüksekliğinden daha derin
245 metre Yüzey
Donanma denizaltıları

İKİNCİ ZİYARET 609 metre

Sert basınç kıyafetli dalgıçlar
DeapSea 1.6km
Challenger Titanic ve Avatar
1,524 metre
Deniz fili
James Cameron’u okyanus filmlerinin yönetmeni
dibine tek başına indiren ileri James Cameron, 2,514 metre
teknolojili denizaltı DeepSea Challenger ile.
Ispermeçet balinası
Gövde 3.2km
Denizaltının gövdesinin %70’i
hem yapısal destek hem de
batmazlık sağlayan Dengeleyici kuyruk 3,800 metre
köpükten oluşuyor. Denizaltı, iniş ve çıkış Titanic’in enkazı
sırasında yavaş yavaş
Dikey tasarım dönüyor ve kuyruk bu 4.8km
Benzersiz dikey tasarım, sırada rotasından
denizaltının hızla inip yüzeye şaşmasını önlüyor.
çıkmasını ve böylece dipte 5,209 metre
daha fazla zaman geçirmesini Iğne dişli balık
sağlıyor.
6.4km
Aydınlatma dizisi
Iki metrelik bir LED
paneli, berrak 8,848 metre
sularda 30 metre
ileriyi aydınlatabiliyor. Everest Dağı’nın yüksekliği

Bataryalar 8.0km
Pilot küresi Basınca dayanıklı
Pilotu derinlerin ezici
basıncından 6,4 cm plastik kılıflarda 70
adet lityum iyon 10,908 metre
kalınlıkta çelik
koruyor. batarya var. DeepSea Challenger

9.7km 10,912 metre

Trieste
Iticiler
Denizaltı, okyanus
dibinin üzerinde asılı 10,994 metre
kalabiliyor ya da suda Mariana Çukuru’nun derinliği
yatay / dikey hareket
edebiliyor. 11.3km
cm2’de 1.2 ton
Direkler Dipteki basınç
Aracın iki yanındaki Bu, Eyfel Kulesi’ni ters çevirip ayak
başparmağınızın üstüne koymaya denk.
hidrolik direkler, bir
çift HD kamera ve
güçlü spot ışık
taşıyor. TEMEL KIT:
Derin deniz kâşifi

Manipülatör kol
1Basınca dayanıklı kapsül Deniz dibinin
muazzam basıncına dayanmak için kâşiflerin güçlü
ve basınca dirençli kapsüller kullanması gerekiyor.
Kumanda çubuğuyla
yönetilen bu kol, pilotun
deniz dibi çökeltisinden
numune toplamasını
2Oksijen Hava geçirmez kapsülün mutlaka hava
kaynağı ve karbondioksit arıtarak pilota hava
sağlama yöntemi olmalı.
sağlıyor.
3Sıcak kıyafet Challenger Çukuru’nun en
dibinde sıcaklık donma noktasının altına
© Getty; WIKI; Illustration by Art Agency

düşebiliyor, o yüzden kâşiflerin sıcak kalmak için üst

üste giyinmesi gerekiyor.
Balast
500 kilogramlık
ağırlık,
“Özel araç, Cameron’ın dipte birkaç elektromıknatıslarla
tutturulmuş ve su
saat geçirmesini ve bunu 3B yüzüne çıkarken
atılıyor.
kaydetmesini sağladı.”
 TARİH

KAPTAN COOK’UN Gemi çanı

GÜNEY DENIZLERINDEKI Çan her yarım
saatte bir
MACERALI YOLCULUĞU Gemi mutfağı
Yemekler büyük
çalınarak gözcü
değişimi, yemek
Pasifik Okyanusu’nun büyük kısmı hâlâ bir ocakta zamanı ve tehlikeli
haritalanmamış olduğundan, 18. yüzyıl pişiriliyordu. Tuzlu hava uyarısı
et, sert bisküvi ve yapılıyordu.
Avrupası’nda güneyde gizemli bir kıta olduğu lahana
söylentileri dolaşıyordu. Bu adaları sahiplenen turşusunun
ilk kişi olmak için İngiltere, Kaptan James yanında bira
vardı.
Cook’u 93 kişilik mürettebatıyla birlikte HMS
Endeavour gemisiyle bir gizli göreve yolladı.
Bu ekip, yaptığı üç yıllık yolculukta Yeni
Zelanda’ya ve Avustralya’nın doğu kıyısına
adım atan ilk Avrupalılar oldu ama yolculukları
sorunsuz olmaktan uzaktı. Günümüzde Cairns
adıyla bilinen yerden 130 kilometre uzakta Çıpalar
Endeavour, Büyük Bariyer Resifi’ne çarptı ve Geminin yerinde
kalması için, gemi
geminin gövdesinde bir delik açıldı. Burada etrafına
mahsur kalma riski karşısında tüm mürettebat yerleştirilmiş altı
gemiyi onarmaya koyuldu ve gemiyi tekrar adet çıpa denize
atılıyordu.
hareket ettirebilmek için 50 ton malzemeyi
denize atmak zorunda kaldılar. Nihayet
İngiltere’ye tekrar yelken açtılar ama yolculuğu
herkes sağ atlatamadı. Gemicilerin 30’u kötü
hijyenin ve sıkış tıkış yaşamın getirdiği sıtma Ambar
Gıdalar, domuz ve koyun
ve dizanteri yüzünden öldü. gibi canlı hayvanlar berbat
Günümüzde gezegenin keşfedilmemiş pek az kokulu bu depoda
yeri olduğundan, okyanuslar ve kıtalar tutuluyordu.
hakkında bilgimizi artırmak için araştırma
gemileri kullanılıyor. Tara Expeditions adlı
uskuna, en zorlu koşullarda yolculuk yapmak
HMS Endeavour gemisinde
Kömür taşıyıcıdan Kraliyet Donanması’nın araştırma gemisine
üzere tasarlanmış ve 2003’ten beri Dünya’yı dönüştürülen Endeavour, güney denizlerine açılmıştı.
dönüp iklimsel değişimin olumsuz etkilerini
anlamak üzere bilimsel deneyler yürütüyor.

TEMEL KIT: 1

Deniz kâşifi
1Harita Pusula ve harita kullanan deniz
kâşifi, hangi yönde ilerlemesi gerektiğini
kestirebilirdi.

Tara Expeditions
teknesi şu ana
2Dürbün Ufukta kara görününce bir
dürbün, onları bekleyen şeye karşı
uyarıyordu.
3
kadar Dünya
etrafında
300.000 km’den
fazla yol gitti.
3Pusula Pusulanın
manyetik ibresi
Dünya’nın manyetik
alanıyla hizalanarak
kâşife hangi tarafın 2
kuzey olduğunu
gösteriyor.

084 How
084 | How
It Works
It Works
 Denizde navigasyon
Sahil boyu yol alırken önemli yer şekilleri
geminin konumunu belirlemeye yarıyordu ama
açık denizde kaybolmak an meselesiydi, özellikle
de hava şiddetliyse. Avrupalı denizciler, ilk keşif
seferlerinde yön bulmak için “kerteriz” adlı sistemi
kullanıyorlardı.
Geminin yönünü ve hızını pusulayla belirledikten sonra
rotayı ve geminin aldığı yolu hesaplayarak deniz haritası
oluşturuyorlardı ama bu genelde isabetsizdi. Sekstant gibi
araçların keşfiyle kâşifler, konumlarını bulmak için gök cisimlerinden Geminin
yararlanmaya başladı. konumunu Ay,
Kutup YIldızı veya Güneş’le ufkun açısını ölçerek enlemi Güneş ve
hesaplamak olanaklıydı ve Ay’ın belli bir yıldıza göre hareketinden de yıldızlara göre
boylam bulunabiliyordu. Günümüzdeyse kâşiflerin elinin altında çok belirlemek için
daha isabetli navigasyon yöntemleri var. GPS kişilerin konumunu sekstant
birkaç metrelik hata payıyla bulabiliyor. kullanılıyordu.

Ana kamara
Dört adet sürme
pencereli bu geniş Tarih boyu çığır açan
Dümen
Gemiye yön
vermek için
oda hem laboratuvar
hem de harita ve
seyir defteri
yolculuklar
dümen çevriliyor,
bu da gemiye yön
veren sistemi
hazırlanmasında
kullanılıyordu. 1 Kristof Kolomb
Yolculuk tarihi: 1492-1493
Yolculuk yöntemi: Santa Maria, Nina ve Pinta adlı
halatlarla hareket gemiler.
ikingler Kuzey Amerika’yı beş yüz yıl önce
ettiriyordu.
V ziyaret etmişti ama Amerika kıtasını Avrupa
sömürgeciliğine açan kişi Columbus olarak bilinir.

2Ferdinand Magellan
Yolculuk tarihi: 1519–1521
Yolculuk yöntemi: Beş gemilik bir filo.
acellan Dünya’nın etrafını ilk kez dönmek
M üzere yola çıktı ama yolculuk sırasında bir
çatışmada öldürüldü. Gemilerinden yalnızca biri
yolculuğu tamamlayıp 1522’de İspanya’ya döndü.

3Ibn Battuta
Yolculuk tarihi: 1325-1354
Yolculuk yöntemi: Deve, eşek, yelkenli tekne.
Müslüman kâşif Battuta, 30 yılda 120.000
kilometreden fazla yol gitti. Bilinen İslam
dünyasını güney Avrupa’dan Güneydoğu Asya’ya
kadar büyük oranda ziyaret etti.

4Amelia Earhart
Yolculuk tarihi: 1937
Yolculuk yöntemi: Lockheed Electra modeli uçak.
Tek başına Atlantik’i aşan ilk kadın pilot olduktan
Silahlar sonra Earhart dünya turu atmaya çalıştı ama
Her biri 1,8 yolculuğunu tamamlayamadan öldü.
kilogramlık gülle
fırlatabilen 10 adet
top, savunma için
5Bertrand Piccard ve
Brian Jones
Yolculuk tarihi: 1999
geminin etrafına Yolculuk yöntemi: Breitling Orbiter 3 balonu.
yerleştirilmişti. Piccard ile Jones dünyayı sıcak hava balonuyla
dolaşan ilk kişiler oldu.

Mürettebat kamaraları
Kişi başına 1 metreden
kısa, 35 cm genişlikte bir
yer düşüyordu. O yüzden
gerinmek bile mümkün
değildi.
© Getty; WIKI

Rota anahtarı
Sivil kamaraları
Dört adet sürme pencereli bu COLUMBUS
geniş oda, hem laboratuvar MAGELLAN
hem de harita ve seyir defteri BATTUTA
hazırlanmasında kullanılıyordu. EARHART
PICCARD/JONES
How It Works 085
 TARİH

Çernobil’de
ne olmuştu?
İstenmeyen bir
tepkime nükleer
felakete nasıl yol açtı?

2 5 Nisan 1986’da Çernobil nükleer

santralindeki mühendisler, dünya
tarihinin en berbat nükleer felaketine
yol açacak bir teste başladılar. Ukrayna’da,
Kiev’in 130 kilometre kuzeyinde yer alan
nükleer santral 1983’te tamamlanmıştı. Üç yıl
sonra mühendisler, türbinlerin bir elektrik
kesintisi durumunda ne kadar süreyle enerji
üretmeyi sürdürebileceğini görmek için bir
deney yaptılar.
O gün teknisyenlerin yaptığı ilk ölümcül
hata, güvenlik sistemlerini kapatmak oldu.
Bu sistemler, tesisin düşük güçte
çalıştırılmasını gerektiren deneyi
etkileyebilirdi ama bu sistemleri
kapatmaları, çalışanların içinde
bulundukları tehlikeyi zamanında fark
edememesine yol açtı.
Nükleer fizyon oluşturma süreci, reaktör
çekirdeğine sokulduğunda nötronları
soğurarak üretimi yavaşlatan kontrol
çubuklarıyla düzenlenir. Testin amacı da çok
sayıda çubuğu çekirdeğe sokarak santralin
güç çıkışını azaltmak ve ne olduğunu
görmekti. Ne var ki gereğinden fazla kontrol
çubuğu çekirdeğe sokulmuştu ve güç çıkışı
beklenenden çok daha hızlı düştü. Bunun
üzerine, çıkışı artırmak için çubuklar tekrar
geri çekildi ve çıkış %12 düzeyine getirildi.
Ancak çubuklar gereğinden fazla hızlı ve
yukarı kaldırılınca çok tehlikeli bir güç artışı
meydana geldi ve reaktör aşırı ısındı. Suyla
soğutma sistemi bu ani talebe yanıt
veremeyince su, buhara dönüştü.
Acil durum düğmesine basıldı ve çubuklar
tekrar alçalmaya başladı ama bu, çekirdekte
meydana gelen tepkimeleri daha da
hızlandırdı.
26 Nisan’ın erken saatlerinde reaktörün
çatısı havaya uçtu ve radyoaktif materyal
atmosfere yayılmaya başladı.
Yangının söndürülmesi dokuz gün sürdü
ve radyoaktif materyal çok daha büyük bir
alanı kapsayan sağlık ve siyaset sorunlarına
yol açtı.
Çernobil
Nükleer serpinti
Patlama ve erime zaten yeterince
sarsıcıydı ama en beteri, Avrupa’nın
büyük kısmına yayılan ve sağlık
sorunlarına yol açan radyasyondu.
Olayın hemen ardından 31 kişi
öldü ve bunlardan 28’inin ölüm
Çernobil civarı hâlâ nedeni santral içinde ve civarında
karantina altında. meydana gelen doğrudan
radyasyon zehirlenmesiydi.
Serpintinin en kötü kısmı
Çernobil’in üstüne yağdıysa da
Ingiltere’de, Portekiz’de ve Isveç’te
bile radyasyon düzeyinde artış
görüldü.
Belarus’ta 1986’dan bu yana,
ergenlerde görülen tiroit kanseri
vakaları (radyasyonla kirlenmiş
havanın solunmasından
kaynaklanıyor) on kat arttı ve
yetişkinlerdeki vakalarda da artış
görüldü. On dört yaş altı
çocuklardaki vakalarda da başta
artış görüldü ancak şimdi o yaş
grubunda bulunanların çoğu
olaydan sonra doğduğu için bu
rakam düştü.
Kirlenen havanın etkisi
hayvanlarda, bitkilerde ve su
kaynaklarında da görüldü ve hâlâ
geniş ölçekte hissediliyor. Çernobil
civarındaki radyasyon düzeyi daha
binlerce yıl ortalamanın üstünde
kalacak.

086 How It Works

BILIYOR MUYDUNUZ? Güvenli olması için 50 kontrol çubuğundan 30’unun yerleştirilmesi gerekirken santral
patladığında sadece altısı yerleştirilmişti.

Felakete geri sayım

Dünyanın en kötü nükleer kazası nasıl gerçekleşti?
1 Güvenlik 2 Çubuklar alçaltıldı 3 Çubuklar kaldırıldı 4 Su buharlaştı 5 Acil durum
anahtarları Kontrol çubukları güç Santrali yeniden Kritik öneme sahip Acil durum düğmesine
Bunlar deneyin müdahale çıkışını azaltmak için çalıştırmak için çubuklar soğutma suyu aşırı ısınıp basılınca çubuklar yine
olmadan yapılması için alçaltıldı ama güç çok yükseltilince ani bir güç buharlaştı ve reaktörü alçaldı ama geriye kalan
kasten kapatılmıştı. hızlı biçimde düştü. artışı oldu. soğutamadı. suyun da çıkmasına
neden oldu.

6 Güç artışı 7 Patlama 8 Radyasyon sızıntısı 9 Temizlik 10 Gömme

3 Sistemin ürettiği güç,
normal çıkışın 100 katına
ulaştı. Uranyum yakıt
peletleri sisteme zarar
vermeye başladı.
Reaktör biriken basıncı
daha fazla tutamayıp
patladı ve çatı havaya
uçtu.
Nükleer radyasyon Büyük reaktör yangınını Alelacele yapılan bir
atmosfere saçıldı ve söndürüp radyasyon beton kabuk, radyasyon
rüzgârla tüm Avrupa’ya miktarını azaltmak için sızıntını kısıtlamak için
yayıldı. helikopterler kullanıldı. Çernobil’in üstüne
örtüldü.

6 5

2 4
10

SSCB’yi nasıl dağıttı?
Çernobil felaketi sırasında Sovyetler
Birliği’nin başında olan Mihail
Gorbaçov, bu olayın SSCB’nin
dağılmasının başlıca sebeplerinden
biri olduğunu iddia etmişti.
Hükümetin felakete verdiği tepki
mümkün olduğunca örtbas etmekti.
Neredeyse hiç resmi açıklama
yapılmamış, bölgede yaşayan halk
radyasyon zehirlenmesinin
Felaketin
etkisi
sayesinde haberdar oldu. Kaç kişi felaketten doğrudan
Gorbaçov’un yeni bir politik etkilendi?
şeffaflık ve dürüstlük vaatlerinde
bulunduğu dönemde devletin 55,000 kişi
bilgilendirmeyip sahip çıkmadığı %6.4 radyasyon
halk, politik sisteme karşı ayaklandı. yüzünden öldü.
Halkın hükümete güveni sarsıldı
ve hükümet de halk üzerindeki 150,000 kişi
denetimini yitirdi. Beş yıl sonra %17.4 sakat
Sovyetler Birliği dağılırken Gorbaçov
© Corbis; Thinkstock

kaldı.
tehlikelerine karşı uyarılmamıştı. “Sovyetler Birliği’nin çöküşünün
Dünya, olaydan Isveç üstünden gerçek nedeni belki de Çernobil’deki 655,000 kişi
geçen bir radyasyon bulutu nükleer felaketti,” dedi. %76.2 tıbbi desteğe
muhtaç kaldı.

How It Works 087

KENDIN YAP!
Evde yapabileceğiniz harika projeler
KENDI
BAŞINA
Kendi pilinizi nasıl yaparsınız? YYAAPMA!
ŞIN
KÜÇ 18’DEN
ÜKSE
BIR YET , SANA
Biraz bilim, bir de buz kalıbıyla evde pil yapabilirsiniz EŞLIK EIŞKIN
TSIN

1 Çiviyi sarın
Öncelikle galvanize bir çivi (galvanize
olması çok önemli) ve bakır tel bulun. Bakır teli
çivinin başına yakın olacak biçimde beş tur
dolayın, yaklaşık sekiz santimlik kısmı açıkta
kalsın.
2 Dört defa daha
Yandaki işlemi dört defa daha
tekrarlayacaksınız. Böylece elinizde toplamda
beş çivi olacak. Devreyi oluşturmak ve LED’i
yakmak için bu kadarı yeterli.
3 Buz kalıbını doldurun
Şimdi, bir buz kalıbının birbirine bitişik altı
gözünü damıtılmış beyaz sirkeyle doldurmanız
gerekiyor. Devre yapabilmeniz için altısının da
yan yana olması gerekiyor, o yüzden resimdeki
gibi doldurmanızda fayda var.

4 Çivileri yerleştirin
Çivileri, sivri ucu sirkeye girecek şekilde
yerleştirin. Tellerin de açıktaki kısmını bir
sonraki gözdeki sirkeye batacak biçimde bükün.
Ama hiçbiri diğer gözdeki çiviye değmemeli.
5 LED ekleyin
Devreyi test etmek için buz kalıbının son iki
gözüne bir LED yerleştirip devreyi tamamlayın.
6 Tersine çevirin
LED’iniz yanmadıysa endişe etmeyin.
Çıkartıp 180 derece çevirin ve bacakları biraz
LED yanacak ve böylece devrenin öncekinin tam tersi yöne bakacak biçimde
tamamlandığını, gücün akmakta olduğunu yeniden yerleştirin.
anlayacaksınız.

ÖZETLE
Volta pilleri, metal elektrotlar sayesinde bir asidin, elektron
akışını kolaylaştırmasıyla çalışır. Bu durumda elektrotlar
© Illustrations by Ed Crooks

çivilerin etrafındaki çinko kaplamada ve teldeki bakırda. Sirke

asidi elektronların akışına yardım ediyor ve kalıptaki gözler
birbirine bağlı olduğu için bir devre oluşuyor. Elektronlar LED’e Dikkat: Yapım sırasında her zaman çok dikkatli olun. Oluşacak
güç sağlıyor ve siz de LED’in yandığını görebiliyorsunuz. kazalardan How It Works ekibi sorumlu değildir.

088 How It Works

 CO2’yle mum KENDI
BAŞINA
söndürme
Ağır bir gazla mumları söndürerek arkadaşlarınızı bilimle etkileyin.
YYAAPMA!
ŞIN
KÜÇ 18’DEN
ÜKSE
BIR YET , SANA
EŞLIK EIŞKIN
TSIN

1 Hazırlanın
Deneye başlamadan önce bütün
malzemelerin elinizde olup olmadığını kontrol
edin. Gaz oluşturmak için biraz karbonat ve
sirkeye, iki büyük kaba ya da bardağa ve bir
mum ve birkaç da kibrite ihtiyacınız olacak.
2 CO2 oluşturun
Önce gazı yapmanız gerekiyor. Tepeleme
dolu bir tatlı kaşığı karbonatı bardaklardan
birine koyun. Sonra üstüne bir çorba kaşığı
sirke ilave edin. Tepkime bolca köpürecek, o
yüzden sakın daha fazla malzeme eklemeyin.
3 Dinlendirin
Sonraki adıma geçmeden, baloncukların
sönmesini ve gazın aşağı inmesini bekleyin.
Karbonatla sirke tepkimeye girince
karbondioksit yani CO2 oluşturur. CO2 gazı
havadan ağır olduğu için bardakta kalır.

4 Kaba dökün
Şimdi ilk bardaktaki CO2’yi ikincisine
dökün. Gazı göremeyeceğiniz için hayal
gücünüzü kullanmanız gerekiyor. Yavaş olun ve
mümkünse sıvının kendisini dökmekten
kaçının.
5 Mumları yakın
Şimdi mumları yakma zamanı. Yaşınız
küçükse bir yetişkinden yardım isteyin. Küçük
mumları bir sıra halinde dizip gazla kaçını
söndürebileceğinize bakabilirsiniz.
6 Söndürün
CO2 bardağını yavaşça kaldırıp ateşin
üstüne dökün. Gaz, havadan ağır olduğu için siz
bardağı eğdiğinizde tıpkı su gibi dökülür ve
ateşi söndürür.

ÖZETLE
Karbonat bazdır, sirkeyse asit. İkisi tepkimeye girince ortaya
karbonik asit çıkar ama stabil olmadığından su ve CO2 olacak
© Illustrations by Ed Crooks

biçimde ayrışır. CO2 havayı bardaktan dışarı iter ve içinde

kalır. Alevlerin yanması için oksijen gerektiğinden, mumların
üstüne CO2 döktüğünüzde yakıtı ortadan kaldırmış olur ve Dikkat: Yapım sırasında her zaman çok dikkatli olun. Oluşacak
kazalardan How It Works ekibi sorumlu değildir.
alevleri söndürürsünüz.

How It Works 089

SORU
CEVAP
Çünkü sorgulayan zihinler
bilmek ister!

Kafanıza
takılan bir
soru mu
var?
Bize yazın cevaplaya lım
sorucevap@
howitworks.com.tr

Güneş’e
en yakın
yaşanabilir
bölge nerede?
n En son simülasyonlara göre, yaşanabilir bölge
Güneş’ten yaklaşık 142 milyon kilometre uzakta
başlıyor. Dünya’nın Güneş’e olan ortalama
uzaklığıysa 150 milyon kilometre.

090 How It Works

SORU
CEVAP
Köpek
çikolatası
nedir ve niye
güvenlidir?
n Çikolatanın içinde
teobromin adlı toksik bir
madde bulunur. Insan bedeni
bu maddeyi çabucak işleyebilir
ama köpekler bunu yapamaz.
Köpeklerin çikolata yemesi bu
yüzden ölümcül olabilir. Ancak
köpek ödül mamalarında
kullanılan sağlıklı bir
alternatif var. Bu, Akdeniz’e
özgü keçiboynuzu ağacının
tohumlarından elde edilen
kahverengi bir toz olan
keçiboynuzu tozu. Teobromin
içermediğinden köpekler için
zehirli değildir ama tadı şekerli
olduğundan köpekler farkı
anlayamaz.

Keçiboynuzundan
yapılmamışsa çikolatayı
köpeğinizden uzak tutun.

George Ilk ABD başkanı nasıl

Washington’un ilk
kabine üyeleri. seçildi?
n George Washington 1789’da
oybirliğiyle seçildi. Sadece arazi
sahibi beyaz erkekler, eyaletlerini
kimin temsil edeceğini
seçebiliyordu. Onların seçtiği
temsilciler de başkanı ve başkan
yardımcısını seçiyordu. On sekizinci
yüzyılda eyalet seçmenleri iki oy
kullanıyordu ve en popüler aday
başkan, ikinci sırayı alansa başkan
yardımcısı oluyordu. Bu sistem
kusurluydu zira iki oy arasında
Dünya rezervlerinde ne hiçbir ayrım yoktu ve 1796’da
kadar petrol kaldı? seçmenler sadece tek bir oy
kullanarak kendi istedikleri adayın
n Petrol Ithalatçısı Ülkeler Birliği OPEC seçilmesini sağladılar. Böylece
verilerine göre dünyada 2017’de 1.482.773 başkanın rakibi başkan yardımcısı
milyon varil ham petrol rezervi vardı. Bu da oldu. Sistem 1804’te değiştirildi ve
2016/17 verilerine göre %0,4 düşüş demek. ikisi için ayrı oy kullanılmaya
başlandı.

092 How It Works

 Çökmeyi önlemek için, suflenin
doğrudan fırından servis
edilmesi gerekiyor.
Kapıdaki
okuyucu
anahtar karta
bir radyo
sinyali yolluyor.

Sufle niye çöker?

n Sufle, yumurta akının çırpılıp yumurta sarısına
karıştırılmasıyla yapılır. Yumurta akını çırptığınızda
protein kılıfıyla kaplı hava baloncukları oluşur. Karışımı
fırına koyduğunuzda bu baloncuklar genişler, protein
katılaşır ve sufle kabarır. Işin püf noktası bu kırılgan
hava kabarcıklarının patlamasını önlemektir.
Yumurtanın akını fazla çırpmak, sarısına fazlaca hızlı
eklemek, sufleyi yanlış sıcaklıkta ve yanlış sürede
pişirmek havanın kaçmasına ve tatlının kendi içine
çökmesine yol açabilir.

Anahtar kartlar nasıl çalışıyor?

n Bu, kartın türüne göre değişiyor. Manyetik şeritli anahtarlarda plastiğe
gömülü demir partikülleri bulunuyor. Bunların her biri ayrı bir mıknatıs ve
kuzey-güney kutup dizilimi bilgiyi kodluyor. Kartı geçirdiğinizde, okuyucu veriyi
deşifre ediyor. Radyo frekansla tanımlama (RFID) kartlarıysa mıknatıs yerine
devre kullanıyor. Bunlarda okuyucudan gelen radyo sinyalini dinleyen metal
antenler var. Okuyucu, etiketle bağlantı kurunca etiket de kendi kimliğiyle ve
içerdiği bilgiyle yanıt veriyor. Mekanik kartlardaysa sadece delikler ve kapı
kilidinin içindeki pimleri iten çıkıntılar bulunuyor.

Böcek
kovucular
nasıl
çalışıyor?
n Böcekler bizim
yaydığımız şeylerdeki
(mesela ter) kimyasallara
veya verdiğimiz
YZ’nin şimdiden ele karbondioksite gelir.
geçirdiği meslek var mı? Böcek kovucular bu
kimyasalları
n YZ özellikle çağrı merkezlerinde insan işgücünü maskeleyerek böceklerin
© Getty; Pixabay

yerinden ediyor çünkü sohbet robotları (chatbot) koku “duyusunu”

yaygınlaşıyor. Muhtemelen kısa vadede tehlikeye girecek karıştırır ve sizi
meslekler yönetim ve sekreterya işleri. saptamalarını zorlaştırır.

How It Works 093

SORU
CEVAP
Sahra neden
ekvatordan
sıcak?
n Ekvator, Dünya’nın en çok
güneş ışığı alan yeridir, o yüzden
de en sıcak yer olması mantıklı
olurdu ama sıcaklığı etkileyen
tek şey güneş ışığı değil. Su,
Dünya’nın doğal soğutucusu ve
ekvatoru saran okyanuslar,
bulutlar ve yağmur yağışı,
sıcaklığı düşürüyor. Yerde nem
olunca ısı, sıvıları gaza
dönüştürüyor ve enerji havaya
karışıyor. Sahra Çölü gibi Alternatif roket yakıtları
çöllerde gündüzler daha kısa
ama yer o kadar kuru ki ısı hiçbir
şu anki iticilerin yerini
yere kaçamıyor. alabilir mi?
n Bilim insanları hidrazin yerine daha az
tehlikeli iticiler geliştiriyor ama geçiş
yapmak zor. Yeni yakıtların kapsamlı
güvenlik testlerinden geçmesi,
mühendislerinse yeni tanklar ve roketler
tasarlaması gerekiyor.

Tekrar tekrar söylediğimiz

ya da yazdığımız sözcükler
Havaalanlarındaki yürüyen neden acayip geliyor?
yollar sizi hızlandırır mı n Bu psikolojik olgunun adı semantik
yavaşlatır mı? doygunluk ve tepkisel ketleme adındaki bir
tür yorgunluktan kaynaklanıyor. Bir beyin
n Hareketli yollar yorgun yolcuların A hücresi etkinleşti mi, ikinci, üçüncü ve
noktasından B noktasına gitmesine yardımcı dördüncü kez etkinleşmesi için her seferinde
oluyor ama o kadar da hızlı değil. Araştırmalar daha fazla enerji harcar. Yani bir sözcüğü ne
Dünyanın en güçlü gösteriyor ki gözlerimiz ve bacaklarımız farklı kadar çok okur ya da yazarsak beynimiz
süper bilgisayarı sinyaller aldığından (bacaklarımızın bizi onun anlamını bulmakta o kadar zorlanır.

hangisi? götürdüğünden daha hızlı gittiğimizi sanıyoruz)

n Şu anda bu unvan IBM Summit’e (Zirve)
ait. Iki tenis kortu genişlikte alan kaplayan
ve 37.000 işlemcisi olan Summit, saniyede
200 katrilyon hesaplama yapabiliyor!
doğal olarak yavaşlıyoruz. 100 metrelik bir
yürüyen yol, ortalamada 11 saniye avantaj
sağlasa da yavaşlayan insanlar yüzünden sık
sık önümüz kapandığından, aslında kendi
başımıza yürümek daha hızlı olabilir.
Sonunda, sözcüğe bir anlam bulmaktan
vazgeçer. Bu etki, duygularla ya da çarpıcı
yan anlamlarla yakından ilgili sözcüklerde
daha azdır (örneğin “patlama”) çünkü beyin
her tekrarda bunu farklı bir anlamla
ilişkilendirebilir.

094 How It Works

 ÖZEL SAYI
Diş macununun
renkleri nasıl Meraklı
karışmıyor? SORULARA
n Her renkli şerit aynı “reolojiye” sahip. Yani
hepsi aynı kıvamda ve basınç uygulandığında
Müthiş
aynı hızda hareket ediyor. Diş macununu
sıktığınızda şeritler bu yüzden inceliyor ama
YANITLAR
karışmıyor.

BAYİLERDE!
KAÇIRMAYIN!

Antarktika’da fosil var mı?

n Evet. Fosil bilimciler sayesinde,
Antarktika’nın bundan 260 milyon yıl önce
yemyeşil ormanlarla kaplı olduğunu ve
dinozorların gezindiğini biliyoruz. Ancak
Antarktik ikliminin zorlu koşulları bölgenin
büyük kısmının keşfedilmesini önlüyor. O
yüzden keşfedilecek daha birçok fosil olduğu
düşünülüyor.

Güneş enerjili uçaklar nasıl çalışır?

Anekoik odalar Anekoik odada insanların

oturması gerekiyor çünkü
gerçekten denge sağlamakta
zorlanıyorlar.
Kutup ayılarının yerini değiştirebilir miyiz?

insanı
delirtiyor mu?
n Hayır ama yürümeyi
güçleştiriyor. Anekoik oda, tüm sesi
soğurmak üzere tasarlanmış bir
odadır. Bu odalar genelde
ürünlerin gürültü düzeyini ölçmek
için kullanılıyor ama içine giren VTOL hava aracı nedir?
insan neye uğradığını şaşırabiliyor.
Bu odalar o kadar sessiz ki kendi
kalbinizin atışını duyabiliyorsunuz
ve dengenizi bulmakta
© Getty; Consumer Reports

zorlanıyorsunuz. Sebebi,
yönümüzü bulmak için de sesi
kullanmamız. Sesli ipuçları
olmayınca vücudumuzu hareket
ettirmekte güçlük çekiyoruz.
Güneş neden yapılmıştır?
How It Works 091
Online sipariş için
ozelsayi.dbabone.com
 10 SAYI FİYATINA
12 SAYI ABONELİK
KENDIMIZI KLONLAMAYA AZ KALDI!

SÜPER
DENIZALTILAR
DERİN DENİZLERİN SESSİZ
MERAKLI ZIHINLERIN EFSANE DERGISI FAKAT ÖLÜMCÜL AVCILARI

AVATARLAR Uzaktan kumandalı

robot kaşifler

Tüm Gizemleriyle

GALAKSI
DAHASI
n TARIHI DEĞIŞTIREN
BILIMSEL DENEYLER
n HIDROJENLE
ÇALIŞAN TRENLER
n KUTUPLARDA
NASIL SAĞ
KALINIR?

YOLCULUĞU 139‘00
n DÜNYA'YI
GÜNEŞTEN
KORUMAK

TL
100 MİLYAR GEZEGEN 400 MİLYAR YILDIZ
1 SÜPER KÜTLELİ KARA DELİK

FİYATI:
13.90 TL
Nisan 2019

MERHABA Sayı: 06

ANDROPOSEN!
SEBEP OLDUĞUMUZ
DEĞİŞİMLERİN BAŞLATTIĞI MÜHENDİSLİK İLERİ İNANILMAZ
YENİ BİR JEOLOJİK ÇAĞ HARİKALARI TEKNOLOJİ YOLCULUKLAR KKTC
Dünyanın en usta Dokunmak artık eskisi gibi Ay’a, kutuplara ve FİYATI:
inşaatçılarının eserleri. olmayacak! okyanusun derinliklerine... 17.50 TL

Kredi kartına 3 taksit imkanı*

Adresinize ücretsiz teslim

*TAKSİT YAPILAN KREDİ KARTLARI
BONUS, MAKSİMUM, WORLD, AXESS

ÇAĞRI MERKEZİ E-POSTA İNTERNET

0 (212) 478 0300 abone@doganburda.com www.dbabone.com
 SIZDEN
Eksik sayı
n Merhaba ben Fethi. Bir forum
sitesinde hangi dergileri takip
ediyorsunuz başlıklı konu açtım,
How It Works dergisini takip
ettiklerini ve önerdiklerini
söylediler. Bunun üzerine bir
mağazadan 4.sayınızı aldım,
yazılan bilgiler merak uyandırıcı.
Bir günde baştan sona okudum.
Daha sonra size mail ile ulaşarak
1. ve 2. sayılarınızı aldım. Kargo
Özel sayılar
n Uzay Hakkında Her şey, Insan
Bedeninin Sırları ve Dinozorlar
başlıklı özel sayılarınızı hiçbir
yerde bulamadım. Gerçekten
almak ve okumak istiyorum.
Lütfen. Yardımcı olabilir misiniz?
Umarım elinizde vardır umuduyla
size yazıyorum.
Bilgilerinize arz ederim.
Ali Kırık
Teşekkürler
n Öncelikle merhaba, Dergi olarak
Popular Science ve Tübitak’ın
bilimum yayınlarını okuyorum. Bilim
içerikli ve bu alanda yeni bir dergi
görmek benim için çok güzel bir
haber oldu. How It Works derginizin
Mart sayısını aldım ve tek kelimeyle
bayıldım. Bir mühendislik öğrencisi
ve bir fizik aşığı olarak zaten aşina
olduğum sicim kuramını o kadar
güzel açıklamışsınız ki bu sayıda
epey hoşuma gitti. Size yazmamın
sebebi bir teşekkür ve bir soru
amaçlıydı. Böyle bir dergi
çıkardığınız için, daha doğrusu
Türkiye’ye getirdiğiniz için (yurtdışı
sayılarını sadece birkaç yerde
bulmuştum ve epey pahalıydı)
teşekkür ediyorum. Soruma
gelecek olursak, derginin
Türkiye’de çıkmaya başladığını
biraz geç öğrendim ve mart sayısını
alarak başlayabildim, derginizin
önceki dört sayısını nerden tedarik
edebilirim? Yardımınız için
096 How It Works
çok hızlıydı bir günde adresime
geldi. 3.sayıya ulaşamadım
ulaşırsam koleksiyonum eksiksiz
olacak. Bu sayıyı nasıl
edinebilirim?
Sizi her ay takip edeceğimden
emin olabilirsiniz. Bu dergi
serisini biriktirip koleksiyon
yapacağım. Teşekkürler How It
Works ekibi.
Fethi Uzun
şimdiden teşekkür ederim. Iyi
çalışmalar.
Hakan Uçar
Önceki 5 sayı
n Merhaba, uzun süredir dergileri
dijital formattan takip eden, hatta
kardeş dergiler Chip, Popular
Science’ın eski sayılarını bile dijital
istifleyen biri olarak How It
Works’ün dijital versiyonuna ne
zaman erişebileceğiz ve buna
abone olabileceğiz ve bundan
önceki 5 sayıya nasıl erişeceğim
merakla bekliyorum. Lütfen en kısa
zamanda Magzter’e ekleyin ve
takip edelim. Çok teşekkürler
Şükrü Büyükyazıcı
n Sayın okurlarımız tüm eksik sayı
talepleriniz için okurhizmetleri@
doganburda.com adresine e-posta
yollayabilirsiniz. Ilginize teşekkürler.
Anlaşılır anlatım
dili
n Merhaba! Bir lise öğrencisi
olarak uzun zamandır kendi ilgi
alanlarıma uygun bir bilim dergisi
arıyordum ancak bazı kaynaklar
ağır geliyor, bazı makaleleri
anlamak için uzunca notlar almam
araştırma yapmam gerekiyordu. Bir
gün markette Popular Science ve
How It Works dergileriniz dikkatimi
çekti, ikisini de aldım. Ikisinde de
makaleler anlaşılabilir bir dille
yazılmış, ilgi çeken, sıkmayan
makaleler bulunması beni
gerçekten mutlu etti. Boş
vakitlerimde uzunca ve küçük
notlarla derginizi okumak şu sıralar
en sık yaptığım şey. Yaklaşık Ekim
2018’den beri derginizi takip
ediyorum ve her sayıyı ilk aldığım
günün heyecanıyla alıyorum. Son
olarak, dergilerinizin Türkiye’nin
neredeyse her yerinde bulunabildiği
ve makul fiyatlarıyla her durumdan
kişiye hitap edebildiği için size
ayrıca teşekkür etmek istiyorum.
Şevval Kayalı
Ölümsüzlük
hakkında
n Merhaba How It Works ekibi.
Ölümsüzlükle ilgili son
araştırmaların olduğu bir yazı
yayınlamayı düşünür müsünüz?
Saygılarımla.
Damla Unat
Sicim teorisi
n Merhabalar, ben özel sektörde
çalışan bir elektrik mühendisiyim.
Üniversite 1. sınıftan bu yana NTV
Bilim ve Popular Science gibi
popüler bilim dergilerini takip
ettim. Bu okuduğum dergilerle,
How It Works dergisini kıyasladığım
vakit, bu derginin çok yönlü ve
daha ilham verici bir dergi
olduğunu düşünüyorum. Bu yüzden
başarılarınızın daha da artarak
devam etmesini dilerim. Meraklı bir
elektrik mühendisi olarak, Tesla’nın
BIZE YAZIN
okur@howitworks.com.tr
howitworksturkiye
@howitworksturkiye
howitworks.com.tr
araştırmalarını konu alan ve
onun ‘’Evrenin gizemini
anlamak istiyorsanız enerji,
frekans ve titreşim yasalarıyla
düşünün” sözünden hareketle,
sicim teorisi üzerine bir
araştırma yazısı yayınlamanızı
rica ediyorum. Saygılarımla.
Ömer Kaan Çınar
Afiş
n Merhaba Popular Science ve
How It Works Türkiye ekibi!
Dergilere pek ilgi duymayan ben,
sayenizde her ay iki mükemmel
derginin heyecanını yaşıyorum.
Her iki dergi de içeriklerinden
-özellikle sağlık ve uzay içerikleri-
sayfa düzenine ve kapağına
kadar muhteşem. Bu kadar güzel
olan ve uzun zamandır var olan
derginizin farkına Ocak ayının
sonunda varabildim. Bu yüzden
Mart sayısında verdiğiniz 7 yıllık
arşiv beni çok mutlu etti. Size bir
sorum olacak. Acaba ilerleyen
sayılarınızda yörüngemizde ilk
kez keşfedilen yıldızlar arası gök
cismi Oumuamua hakkında bilgi
verebilir misiniz? Bir de biliyorum
her ay afiş veremiyorsunuz
ancak nadir de olsa bir afiş
sürprizi yaparsanız biz
okurlarınızı çok mutlu edersiniz.
Doğum günüm olan Nisan ayında
da güzel içeriklerinizi sabırsızlıkla
bekliyorum!
Cansu Kütük
WWW.HOWITWORKSDAILY.COM
 GELECEK SAYI
1 Mayıs 2019’da bayilerde!
YAYINCI
Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A.Ş.
İcra Kurulu Başkanı
Cem M. Başar
Yayın Direktörü (Sorumlu)
Gökhun Sungurtekin
Yayın Yönetmeni
Şahin Ekşioğlu
Grafik Tasarım
Ebru Tiryaki
Katkıda Bulunanlar
Barış Emre Alkım, Burak Karabey, Tuna Emren, Umut Yıldız
Etkinlik ve Proje Direktörü
Ali Erman İleri

Güneşin
YÖNETİM
Satış ve Dağıtım Direktörü Egemen Erkorol
Tüzel Kişi Temsilcisi M. Rauf Ateş
Finans Direktörü Didem Kurucu
Üretim Planlama Direktörü Yakup Kurtulmuş

REKLAM
Grup Başkanı Nisa Aslı Erten Çokça
Grup Başkan Yardımcısı Seda Erdoğan Dal
serdogan@doganburda.com

Gücü
Reklam Satış Müdürü Hatice Tarhan
htarhan@doganburda.com % 0 212 336 53 37
Reklam Teknik Müdürü Ayfer Kaygun Buka
% 0 212 336 53 61-62
REZERVASYON
Rezervasyon % 0 212 336 53 00 - 57 - 59

Bize hayat veren bu

Rezervasyon Faks 0 212 336 53 92 - 93
Ankara Reklam Satış Müdürü

müthiş enerji kaynağını

Beliz Balıbey % 0 312 207 00 72-73
Reklam Bölgeler Satış Müdürü
Dilek Ünlü % 0 212 336 53 72 Faks 0 212 336 53 91

ANKARA TEMSİLCİSİ Dünya’da yeniden

Erdal İpekeşen % 0 312 207 00 71

ULUSLARASI REKLAM SATIŞ TEMSİLCİLERİMİZ

yaratabilir miyiz?
Burda Uluslararası
Italya: Mariolina Siclari
% +39 02 91 32 34 66, mariolina.siclari@burda.com
Burda Community Network
Almanya/Merkez: Vanessa Noetzel
% +49 89 9250 3532, vanessa.noetzel@burda.com
Michael Neuwirth
% +49 89 9250 3629, michael.neuwirth@burda.com
Avusturya/İsviçre: Goran Vukota
% +41 44 81 02 146, goran.vukota@burda.com
Fransa/Luksemburg: Marion Badolle-Feick
% +33 1 72 71 25 24, marion.badolle-feick@burda.com
İngiltere/İrlanda: Jeannine Soeldner
% +44 20 3440 5832, jeannine.soeldner@burda.com
ABD+Kanada+Meksika: Salvatore Zammuto
% +1 212 884 48 24, salvatore.zammuto@burda.com
YÖNETİM YERİ
Kuştepe Mah. Mecidiyeköy Yolu Cad. No: 12
Trump Towers Kule 2 Kat: 21-22-23 34387 Şişli - İstanbul
% 0 212 410 32 00 Faks 0 212 410 35 81
Baskı: Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık A.Ş.
Dudullu Org. San. Bölgesi 1. Cad. No: 16 Ümraniye - İstanbul
% 444 44 03 Faks 0 216 365 99 07-08
www.bilnet.net.tr
Dağıtım: Turkuvaz Dağıtım Pazarlama A.Ş.
DB Okur Hizmetleri Hattı
% 0 212 478 0 300 okurhizmetleri@doganburda.com
DB Abone Hizmetleri Hattı
% 0 212 478 0 300 Faks 0 212 410 35 - 12 - 13
E-posta abone@doganburda.com Web www.doganburda.com
Çalışma saatleri
Her gün saat 9.00-22.00 arasında hizmet verilmektedir.
Yayın türü: Yerel, süreli, aylık
üyesidir.
Genetik devrim: DNA Geleceğin yüzen şehirleri Süpersonik hayalet jetler
© How It Works Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A.Ş. yeniden yazılıyor
tarafından T.C. yasalarına uygun olarak yayımlanmaktadır. Dergide
yayımlanan yazı, fotoğraf, harita, illüstrasyon ve konuların her hakkı
saklıdır. İzinsiz, kaynak gösterilerek dahi alıntı yapılamaz.

Bu dergideki makaleler How It Works adlı

dergiden Türkçeye çevrilmiştir. Bu yayının telif
hakkı ve lisansı, Birleşik Krallık merkezli Future
plc grup şirketi Future Publishing Limited’a aittir.
Tüm hakları saklıdır. Future plc grubu tarafından
DAHA FAZLASI
yayımlanan dergiler hakkında bilgi almak için
www.futureplc.com adresini ziyaret edebilirsiniz.
n UZAYDA YAŞAM ÇOK YAKINIMIZDA OLABILIR n KANSER TEDAVISINDE
YENI UMUTLAR n EN ZOR DOĞA KOŞULLARINDA HAYATTA KALMAK
n ŞAŞIRTICI KIMYASAL TEPKIMELERIN ARKASINDAKI BILIM
 KISACA
Aklınızı başınızdan alacak şaşırtıcı gerçekler

2.152 METRE PIT EKIPLERI BIR

FORMULA 1 ARACININ
ANTARKTIKA’DA KISA SÜRE ÖNCE YAPILAN
KEŞIF AMAÇLI SONDAJDA INILEN DERINLIK DÖRT TEKERLEĞINI IKI
SANIYEDEN KISA SÜREDE
USAIN BOLT, Eski Mısır’da
2008 PEKIN ölülerin DEĞIŞTIREBILIYOR

500
OLIMPIYATLARI’NDA beyinleri, bir
100 METRE demir
DÜNYA REKORUNU kancayla
AYAKKABISININ burun
BAĞCIKLARI BAĞLI deliklerinden
DEĞILKEN KIRDI çıkarılıyordu Tek bir rüzgâr türbininin güç sağlayabildiği ev sayısı

7.600 87,7 yıl

2017 yılında tüm BAZI UZAY SONDALARINDA
1998
GÜNEY KORELI BILIM
INSANLARININ BIR INSAN
dünyada nakledilen KULLANILAN PLÜTONYUM-238 EMBRIYOSUNU KLONLADIKLARINI
kalp sayısı ELEMENTININ YARI ÖMRÜ IDDIA ETTIKLERI YIL

7
2013’TE PATLAYAN ÇELYABINSK
METEORU, HIROŞIMA’DA
ŞU ANA KADAR SADECE YEDI KIŞI UZAYA
PATLAYAN ATOM BOMBASININ
TURISTIK AMAÇLA GITTI. HEPSI DE SOYUZ
ROKETIYLE GIDIP UUI’YI ZIYARET ETTILER. 30 KATI GÜCE SAHIPTI
JÜPITER, GÜNEŞ KÖPEKLER, DIŞKILARINI
SISTEMI’NDEKI DÜNYA’NIN MANYETIK
ALANIYLA AYNI HIZADA
24-26 saat

TÜM DIĞER YAPMAYI TERCIH

Bir tavuğun yumurta
oluşturması ve
GEZEGENLERIN EDIYOR.
yumurtlaması için
gereken süre
TOPLAMININ 2,5
KATI KÜTLEYE
SAHIP
30 MILYAR DOLAR
Arılar, değeri 30 milyar doları bulan küresel bir sanayiyi ayakta tutuyor.
098 How It Works