4 Siratimustakim

Din, Felsefe, Ulûm, Hukūk, Edebiyâttan ve Siyâsiyâttan ve Bilhassa Gerek Siyâsî ve Gerek İctimâî
ve Medenî Ahvâl ve Şuûn-ı İslâmiyye’den Bahseder ve Haftada Bir Neşrolunur.
Cilt 4
Sayı 79 - 104
10 Mart 1910 – 01 Eylül 1910
Proje Yürütücüsü
M. ERTUĞRUL DÜZDAĞ
BAĞCILAR BELEDİYE BAŞKANLIĞI
Adres: Güneşli Mahallesi Kirazlı Caddesi NO:1-34200 Bağcılar / İstanbul

Tel:+90 212 410 06 00 Faks:+90 212 410 06 32
www.bagcilar.bel.tr/kultur@bagcilar.bel.tr
SIRÂTIMÜSTAKĪM - SEBÎLÜRREŞÂD KÜLLİYÂTI NEŞRİ: 4

Kültür Yayınları Dizisi No. 218/4
ISBN
978-605-84842-7-6 (4. c.)
978-605-86860-0-7 (Takım)
Yayınlayan
Lokman ÇAĞIRICI
Bağcılar Belediye Başkanı
Proje Yürütücüsü ve Editör

M. Ertuğrul DÜZDAĞ
Yayın Koordinatörü
Kenan GÜLTÜRK
Yayına Hazırlayan
İskender TÜRE
Çeviri Yazı Kurulu

Prof. Dr. Mustafa İsmet UZUN (Çeviri Yazı Kurul Yönetmen ve Danışmanı)
İskender TÜRE - Dr. Nurgül KARAYAZI - Emine KAVAL - Kübra POLAT
Nefise SALİŞ - Asuman GÖLPINAR - Hümeyra ASILSOY
Kapak Tasarım
Ahmet YILMAZ
Baskı
Seçil Ofset Ltd. Şti. Tel: 0212 629 06 15 (Pbx) Fax: 0212 629 20 20 www.secilofset.com
NİSAN 2015 - Bağcılar / İstanbul

SIRÂTIMÜSTAKĪM
Cilt 4
İÇİNDEKİLER
79. Sayı
28 Saferülhayr 1328 - 10 Mart 1910 - 25 Şubat 1325
Târîh-i İslâmiyyet Nâm-ı Müsteârıyla Doktor Dozy’nin Türkçe’ye
Mütercem Risâlesine Karşı Reddiye 8,
Manastırlı İsmail Hakkı ................................................................................... 1
Safahât-ı Hayâttan: Köse İmam, Şiir,
Mehmed Âkif.................................................................................................. 3
Medreselerin Islâhı,
Lâ [Akçuraoğlu Yusuf].................................................................................... 5
Mevlidî Süleymân Çelebî Hazretleri,
Hüseyin Vassâf ............................................................................................... 8
Târîh-i İslâmiyyet Eser-i Ma’hûduna Ebuzziyâ Tevfîk Efendi’nin Yazdıkları Takrîz
Hakkında Tedkīkāt,
[Sırâtımüstakīm] ........................................................................................... 10
Âlem-i İslâm: Fâtiha-i İkbâl-i Âlem-i İslâm,
Kırımlı Yakup Kemâl .................................................................................... 18
[Mevlîd-i Nebî gününün tatil kararı],
[Sırâtımüstakīm] ........................................................................................... 20
İnegöl’den Telgraf,
[Sırâtımüstakīm’in 78. sayısının Donanma yararına iâneye konulması],
Sırâtımüstakīm ............................................................................................. 20
[Müslümanların birlik içinde çalışmalarına dair],
(Astrahan: İdil) ............................................................................................. 20
80. Sayı
05 Rebîülevvel 1328 - 17 Mart 1910 - 04 Mart 1326
Manastırlı İsmail Hakkı ................................................................................. 21
İlk Mevlîd-i Şerîf Cem’iyeti Ne Zaman Teşekkül Etti?
Hüseyin Vassâf ............................................................................................. 24
VI  SIRÂTIMÜSTAKĪM
Sürûd-i Millet, Şiir,

Tâhirü’l-Mevlevî ........................................................................................... 25
Bize Gün Görmek İçin Ün Lâzım, Şiir,
Halil Edib ..................................................................................................... 26
[Üç kısa şiir], Şiir,
Mehmed Âkif................................................................................................ 27
Victor Hugo’dan: Tasadduk,
Victor Hugo (Terc. Halil Edib) ...................................................................... 27
Paris’ten Mektûb-ı Mahsûs: Paris Mekteb-i Hukūk’unda Usûl-i Tedrîs,
(Bir Hukuk Talebesi) .................................................................................... 27
Açık Mektup,
Fâzıl (Musul Meb’ûsu) .................................................................................. 29
Âlem-i İslâm: Afrika’da İslâm,
Şehbender-zâde Filibeli Ahmed Hilmi, ......................................................... 30
Müslüman Arnavutlar ve Arabî Harfleri,
Çerkeşşeyhi-zâde Halil Hâlid (Londra) ......................................................... 32
Devr-i Âlem: Devr-i Âlem Müntehâsı Demeye Şâyân Hicâz-ı Mağfiret-tırâz’a aid
Vekāyi-i Mühimme,
Abdürreşid İbrahim, Mekke (Kazan: Beyânülhak) ......................................... 33
Bir Mektup, Arapça,
Sadullah Aynânî........................................................................................... 34
Sırâtımüstakīm Risâle-i Muhteremesine,
M. Ali Münir................................................................................................. 34
[M. Ali Münir’in Mektubuna Cevap],
Sırâtımüstakīm ............................................................................................. 35
Hacı Ömer (Yamaoka) Efendi,
Sırâtımüstakīm ............................................................................................. 35
Matbûât-ı İslâmiyye: İsâbet Nâmıyla Rusya’da Dîn-i İslâm Aleyhinde Neşrolunan
Bir Eser Muharririnin İ’tirâf-ı Kusûr ve Tevbesi,
A[ayın]. M. Çağatay, (İsâbet Muharriri) ........................................................ 39
Buhâra ve Bulgaristan Hükümdârları,
(Bakü: Sadâ) ................................................................................................ 39
Ma’hûd Târîh-i İslâmiyyet Hakkında,
(Kazan: Beyanülhak) .................................................................................... 40
81. Sayı
Leyle-i Mevlidü’n-Nebî Aleyhisselâm, Şiir,
[Mehmed Âkif] ............................................................................................. 41
Tulû-i Nûr-ı Hüdâ,
Hüseyin Vassâf ............................................................................................. 45
Musâhabe, Şiir,
Mehmed Âkif................................................................................................ 47
SIRÂTIMÜSTAKĪM  VII
İnsâniyet Neyi İstilzâm Ederse İslâmiyet Onu Emir ve Tavsiye Eder,

Sâlih İhsan, Binbaşı (Mekteb-i Bahriyye Muallimlerinden) ............................ 47
İctihâd Makālelerine Dâir Beyânülhak Risâle-i Muhteremesine
Gönderilen Tenkīde Cevap,
Kazanlı Halim Sâbit...................................................................................... 50
Âlem-i İslâm:
İngiltere’de Teşebbüsât-ı İslâmiyye,
Çerkeşşeyhi-zâde Halil Hâlid (Londra), ........................................................ 51
Londra Cem’iyet-i İslâmiyyesi’nden Alınan İngilizce Mektubun Tercümesi,
Hâfız Mahmûd Hân Şîrânî (Londra Cem’iyet-i İslâmiyyesi Kâtib-i Fahrîsi).... 52
[Hâfız Mahmûd’un yazısına teşekkür],
Sırâtımüstakīm ............................................................................................. 53
Japonyalı Hacı Ömer (Yamaoka) Efendi,
[Sırâtımüstakīm] ........................................................................................... 53
Yemen Meb’ûsları Huzûr-ı Hilâfet-Penâhîde,
(Yemen Meb’ûsları)...................................................................................... 56
82. Sayı
Müslümanlık’ta Ferdin Hâkimiyetiyle Cemâatin Hâkimiyeti,
Azm-zâde Refik Beyefendi (el-Menâr’dan, Terc. Mehmed Âkif) .................... 60
Hutbelere Dâir,
Mehmed Remzi (Belgrad)............................................................................. 62
Âlem-i İslâm: Afrika’da İslâm,
Şehbender-zâde Filibeli Ahmed Hilmi .......................................................... 63
Amerika’da Müslümanlar 1,
Edhem Nejad (Alasonya İ’dâdîsi Müdîri)....................................................... 64
Konferans: Ahvâl-i Âlem-i İslâm Hakkında,
[Sırâtımüstakīm] ........................................................................................... 66
Mahmûd Es’ad Efendi’nin Nutku,
Mahmûd Es’ad Efendi .................................................................................. 66
Abdürreşid İbrahim Efendi’nin Nutku,
Abdürreşid İbrahim Efendi ........................................................................... 68
Buhâra’dan Mektup: Buhâra Vak’a-i Elîmesinin Sonu,
(Sırâtımüstakīm okurları) .............................................................................. 76
Buhâra Muhâbir-i Mahsûsumuzdan,
(Buhâra Muhâbir-i Mahsûsu)........................................................................ 76
Buhâra’ya Dâir 2,
Nûr Ali-zâde Gıyâseddin Hüsnü ................................................................... 77
Matbûât-ı İslâmiyye: Balkan İttifâkına Dâir
(Bahçesaray: Tercüman) .............................................................................. 77
İslâmlar Her Yerde Meşrûtiyet-perverdir,
[Sırâtımüstakīm] ........................................................................................... 78
VIII  SIRÂTIMÜSTAKĪM
83. Sayı
25 Rebîülevvel 328 - 06 Nisan 1910 - 24 Mart 326
Musâhabe,
Ferid ............................................................................................................ 82
Azm-zâde Refik Beyefendi (el-Menâr’dan, Terc. Mehmed Âkif) .................... 86
Verelim Haydi Donanmaya Bütün Varımızı, Şiir,
Tâhirü’l-Mevlevî ........................................................................................... 88
Âlem-i İslâm, Direklerarası’nda Konferans: Ahvâl-i Âlem-i İslâm Hakkında,
Hacı Ömer (Yamaoka) Efendi’nin Nutku,
Hacı Ömer (Yamaoka) Efendi ...................................................................... 89
Mustafa Zühdü Beyefendi’nin Nutku,
Mustafa Zühdü Beyefendi............................................................................. 90
Mustafa Âsım Efendi’nin Nutku,
Mustafa Âsım Efendi..................................................................................... 91
Matbûât-ı İslâmiyye:
[Dr. Nâzım’la Mülâkât],
(Selanik: Rumeli).......................................................................................... 95
[Mısır’da Nefy-i Siyâsî],
(Kahire: el-Livâ) ........................................................................................... 95
[Edhem Rûhî Bey’in Muhâkemesi],
(Filibe: Balkan)............................................................................................. 95
[Fas Vekāyii - İntizâm-ı Mesâî],
(Orenburg: Vakit) ......................................................................................... 96
Şuûn-ı İslâmiyye:
Mısır................................................................................................................. 97
Afganistan........................................................................................................ 97
Hindistan ......................................................................................................... 97
Cezâyir ............................................................................................................ 97
Rusya .............................................................................................................. 97
Hacı Ömer (Yamaoka) Efendi’nin Şehrimizden Müfârakati,
[Sırâtımüstakīm] ........................................................................................... 98
84. Sayı
04 Rebîülâhir 1328 - 14 Nisan 1910 - 01 Nisan 1326
Azm-zâde Refik Beyefendi (el-Menâr’dan, Terc. Mehmed Âkif) .................. 101
Menkıbe-i Celîle-i Mi’râciyye,
Nasûhî-zâde Kerâmeddin ........................................................................... 103
SIRÂTIMÜSTAKĪM  IX
Ziyâret-i Ravza-i Mutahhara,

Hüseyin Vassâf ........................................................................................... 104
Âlem-i İslâm:
İkinci Konferans, Direklerarası’nda: Ahvâl-i Âlem-i İslâm Hakkında,
Abdürreşid İbrahim Efendi ......................................................................... 105
İntibâh-ı İslâm,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 112
Elvâh-ı İslâm, Rusya Duma’sında Kırım Meb’ûsu Mîrzâ Müftî-zâde’nin
Lisân-ı Millîye Dâir îrâd Eylediği Nutuk Sûreti,
Mîrzâ Müftî-zâde ........................................................................................ 113
Rusya............................................................................................................. 114
Yalta İslâm Cem’iyet-i Hayriyyesi................................................................... 114
Hindistan ....................................................................................................... 114
Afv [Sırbistan Kralı’nın müslüman mahkûmları affı]........................................ 115
Hedâyâ-yı Seniyye ve Rusya müslümanları,
(Orenburg: Ma’lûmat) ................................................................................ 115
Orenburg Müftîsi ve Devlet-i Aliyye Sefîri,
(Ufa: Ma’lûmat).......................................................................................... 115
85. Sayı
Menâkıb-i Seniyye,
Bereket-zâde İsmail Hakkı .......................................................................... 116
Eski Hâtıra,
Mehmed Âkif.............................................................................................. 117
Kıt’a, Şiir,
Ferid .......................................................................................................... 119
Felsefe-i Hayat Yahud İsbât-ı Vâcib, Menşe-i Hayat,
[Pavlescu] (Terc. Ankaralı Ali Rıza)............................................................. 119
Âlem-i İslâm, Üçüncü Konferans: Ahvâl-i Âlem-i İslâm Hakkında,
Abdürreşid İbrahim Efendi ............................................................................. 121
Mûsâ Kâzım Efendi ........................................................................................ 125
Amerika’da İslâm 2,
Edhem Nejad, Alasonya İ’dâdîsi Müdürü...................................................... 127
Bulgaristan Müftülükleri,
Hâfız Hasan Sânî (Filibe Câmi-i Kebîr Hatîbi) ............................................ 129
Hindistan ....................................................................................................... 130
Afganistan...................................................................................................... 131
Matbûât-ı İslâmiyye: Hedâyâ-yı Seniyye ve Rusya müslümanları,
(Edirne: Âfitâb)........................................................................................... 131
Red,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 132
X  SIRÂTIMÜSTAKĪM
86. Sayı
Arz-ı Tebrîk,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 133
Manastırlı İsmail Hakkı ............................................................................... 133
Musâhabe,
Mehmed Âkif.............................................................................................. 135
Hutbe 10, Arapça,
Ali Şeyhü’l-Arab......................................................................................... 136
Felsefe-i Hayat Yahud İsbât-ı Vâcib, Menşe-i Hayat 11,
Âlem-i İslâm, Elvâh-ı İntibâh:
1. Duma’da İslâm Meb’ûsu Sadreddin Maksud Efendi’nin Nutku,
Sadreddin Maksud Efendi .......................................................................... 138
2. Mısır Cem’iyet-i Umûmiyyesi’nin Taleb-i Meşrûtiyyete Dâir Olan Kararı,
[Mısır Gazetelerinden] ................................................................................ 139
Japonlar ve Âlem-i İslâm,
Veliyyullah Enverî (Sibirya: Zisan) .............................................................. 141
Hidiv Abbas Hilmi Paşa’nın Beyânâtı,
(Tanin) ....................................................................................................... 143
Darü’l-Hilâfe, ................................................................................................. 145
Afganistan,..................................................................................................... 145
Hindistan, ...................................................................................................... 145
Mısır,.............................................................................................................. 145
Tunus, ........................................................................................................... 146
[Muallim Yetiştirmek],
(Kazan: Beyânülhak) .................................................................................. 146
[Kavmiyet Mes’elesi],
(Selanik: Rumeli)........................................................................................ 147
[İstikrâz],
(Kahire: el-Livâ) ......................................................................................... 147
[Ecnebî Askerleri],
(Tahran: İran-ı Nev) ................................................................................... 147
87. Sayı
25 Rebîülâhir 1328 - 05 Mayıs 1910 - 22 Nisan 1326
Tefsîr-i Şerîf, Envâr-ı Kur’ân,
SIRÂTIMÜSTAKĪM  XI
Hutbe 11, Arapça,

Ali Şeyhü’l-Arab......................................................................................... 152
Safahât-ı Hayâttan: Kocakarı ile Ömer, Şiir,
Mehmed Âkif.............................................................................................. 152
Dördüncü Konferans: Ahvâl-i Müslimîn ve Ulemâ Hakkında,
Evrâk-ı Vâride: Garânîk Mes’elesi,
Üsküplü Eyyüb Sabri (Selânik Mekteb-i Hukūku Talebesinden) ................. 157
[Sırâtımüstakīm’in Cevabı],
Sırâtımüstakīm ........................................................................................... 157
Beyrût Cerâid-i İslâmiyyesi,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 159
Şuûn-ı İslâmiyye: Buhâra Emîri ve Sivastopol Cemâat-i İslâmiyyesi,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 161
[“Islâhât-ı İslâm” Fırkası],
(Vakit) ........................................................................................................ 161
[Girid Mes’elesi],
(Manastır: Neyyir-i Hakīkat)........................................................................ 161
[Vakit’teki “Islâhât-ı İslâm” Fırkası yazısına yorum],
(Kırım: Tercüman) ...................................................................................... 162
Hatîb-i Şehîr Abdürreşid İbrahim Efendi Hazretlerine,
İbrahim Edhem .......................................................................................... 162
Âlem-i İslâm ve Japonya’da İntişâr-ı İslâmiyyet,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 162
88. Sayı
03 Cemâziyelevvel 1328 - 12 Mayıs 1910 - 29 Nisan 1326
Musâhabe,
Ferid .......................................................................................................... 167
Bahriye Şarkısı, Şiir,
Midhat Cemâl ............................................................................................ 172
Letâiften: Ebân ile A’râbî,
Mehmed Âkif.............................................................................................. 172
Felsefe-i Hayat Yahud İsbât-ı Vâcib, Münebbihât – İhtiyâr – Cemâdâtta Gāiyet,
Âlem-i İslâm: Matbûâtımız ve Âlem-i İslâm,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 175
Dördüncü Konferans: Ahvâl-i Müslimîn ve Ulemâ Hakkında,
Teshîl-i İzdivâc Hakkında, Bâb-ı Meşîhat’in Bir Kararı, ......................................... 181
[Girid Rumlarının Boykotajı],
(İzmir: İttihâd)............................................................................................. 181
XII  SIRÂTIMÜSTAKĪM
[Girid Müslümanları],
(Girid: Ümid).............................................................................................. 182
[Mısır’da Cülûs Kutlamaları],
(Kahire: el-Livâ) ......................................................................................... 182
[İran Ahvâli],
(Kazan: Yulduz).......................................................................................... 183
[Avrupa’nın Siyaseti ve Osmanlı Devleti],
(Hacıtarhan: İdil) ........................................................................................ 183
[Mecelle-i İ’tikādiyye ve Hukūkiyye],
(Bahçesaray: Tercüman) ............................................................................ 183
Âlem-i İslâm ve Japonya’da İntişâr-ı İslâmiyyet,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 183
Muhâberât-ı Aleniyye,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 183
89. Sayı
10 Cemâziyelevvel 1328 - 19 Mayıs 1910 - 06 Mayıs 1326
İnsan ve İman,
H. Eşref Edib.............................................................................................. 189
Sınâat-i Şi’riyye’den İktibâs Yolunda Bir Tecrübe,
Ispartalı Hakkı ............................................................................................ 190
Eski Hâtıralar,
Mehmed Âkif.............................................................................................. 191
Avrupa’ya Talebe İ’zâmı Hakkında,
Çerkeşşeyhi-zâde Halil Hâlid (Londra) ....................................................... 191
5. Mev’ize: Müslümanları İntibâha Da’vet Hakkında,
Evrâk-ı Vâride: Hâdim-i İslâmiyyet Sırâtımüstakīm Cerîde-i Mu’teberesine,
Yâsin Hâmid el-Kureyşî (Doktor)................................................................ 197
[Sırâtımüstakīm’in Cevabı],
Sırâtımüstakīm ........................................................................................... 198
Tatlı Sözü Herkes Kabul Eder,
Azm-zâde Refik Beyefendi (el-Kahire) ........................................................ 199
Elvâh-ı İntibâh:
[Girid’in Muhtâriyeti],
(Reuters) .................................................................................................... 200
[Yeniköy’de Okunan Mevlid-i Şerîf],
([İzmir:], Köylü) .......................................................................................... 200
İctimâî Bir Cinâyet ve Bir Eser-i Şenî’,
Mekteb-i Hukūk Talebesi............................................................................ 200
Edebî Cinâyetler,
Dârü’l-Fünûn Talebesi................................................................................ 201
SIRÂTIMÜSTAKĪM  XIII
Rezil Bir Eserin Müellif-i Mechûl ve Mel’ûnuna,

Midhat Cemâl ............................................................................................ 201
Priştine-İpek Vukūâtı ve Ulemâ-yı İslâm,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 202
[Sırâtımüstakīm’in Yorumu],
Sırâtımüstakīm ........................................................................................... 203
[Taassub-ı İslâmî],
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 203
90. Sayı
17 Cemâziyelevvel 1328 - 26 Mayıs 1910 - 13 Mayıs 1326
Sınâat-i Şi’riyye’den İktibâs Yolunda Bir Tecrübe,
Ispartalı Hakkı ............................................................................................ 209
Cemâleddin Afgānî,
Mehmed Âkif.............................................................................................. 210
Hutbe 12, Arapça,
Ali Şeyhü’l-Arab......................................................................................... 211
Taassub-ı İslâmî, Ma’nâ-yı Hakīkīsi,
Mehmed [Said Halim Paşa] (Terc. Tâhir Hayreddin).................................. 211
Hilâl ve Salîb Münâzaası Nâm Eser-i Mu’teberden Medeniyet Hakkında
Bazı Mütâlaât,
Çerkeşşeyhi-zâde Halil Hâlid (Londra) ....................................................... 215
Kürsî-i Milel’den: Avrupa’nın Şark Siyâseti,
(Kürsî-i Milel) ............................................................................................. 217
Böyle mi Olmalıyız?
(Tanin) ....................................................................................................... 218
Ermenak’ten Yazılan Mektuptan........................................................................... 219
İntişâr-ı İslâm........................................................................................................ 219
İhtidâ ................................................................................................................... 219
İran’da Ta’mîm-i Maârif ....................................................................................... 219
91. Sayı
24 Cemâziyelevvel 1328 - 02 Haziran 1910 - 20 Mayıs 1326
Hasbihâl,
Mehmed Âkif.............................................................................................. 224
Tahallakū bi-Ahlâkıllâh,
Sâlih İhsan (Mekteb-i Bahriyye Muallimlerinden) ....................................... 225
XIV  SIRÂTIMÜSTAKĪM
Âlem-i İslâm, Altıncı Konferans: Şarkın İntibâh ve İstikbâli Hakkında,

Buhâra’ya Dâir,
Nûr Ali-zâde Gıyâseddin Hüsnü ................................................................. 230
[Priştine ve İpek Vukūâtı],
(Kırım: Tercüman) ...................................................................................... 232
[Rusya’da Yeni Verâset Kānûnu Lâyihası],
(Kırım: Tercüman) ...................................................................................... 232
[Fas Ordusundaki Osmanlı Zâbitleri],
(Kırım: Tercüman) ...................................................................................... 233
[Kafkas Müslümanları],
(Bakü: Sadâ) .............................................................................................. 233
[Karadeniz],
(Bahçesaray: Tercüman) ............................................................................ 233
[Böyle mi Olmalıyız?],
(Tanin) ....................................................................................................... 233
Elvâh-ı İntibâh, [Rusya’da Eyyâm-ı Ta’tîl],
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 234
92. Sayı
01 Cemâziyelâhir 1328 - 09 Haziran 1910 - 27 Mayıs 1326
Hasbihâl,
Mehmed Âkif.............................................................................................. 240
Hutbe 13, Arapça,
Ali Şeyhü’l-Arab......................................................................................... 241
Mu’te ve Girid,
Tâhirü’l-Mevlevî ......................................................................................... 241
İslâmiyet ve Sosyalizm,
Alâaddin Cemil .......................................................................................... 244
İstanbul Hayâtından: Yalova Tenezzühü,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 245
İttihâd-ı İslâm Ne Vakit Olacak,
[Canik Meb’ûsu Mehmed Ali Beyefendi’nin Girid’le ilgili önemli konuşması],
Mehmed Ali (Takvîm-i Vekāyi’) .................................................................. 251
[Amerika Reisi Mösyö Roosvelt’in İngiltere’de müslümanlar aleyhine irâd
ettiği nutuk],
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 253
Matbûât-ı İslâmiyye: [Girid hakkında Mısır efkâr-ı umûmiyyesi],
(Kahire: el-Livâ) ......................................................................................... 254
SIRÂTIMÜSTAKĪM  XV
93. Sayı
08 Cemâziyelâhir 1328 - 16 Haziran 1910 - 03 Haziran 1326
İfâde-i Mahsûsa,
Musâhabe,
Ferid .......................................................................................................... 258
Mâziye Atf-ı Nazar: Ne İdik Ne Olduk,
Mardinî-zâde Mehmed Ârif (Basra Vâli-i Sâbıkı) ......................................... 263
Mevsim Münâsebetiyle: Çocuklar - Kelebekler, Şiir,
Tepedelenli-zâde Kâmil .............................................................................. 264
Hasbihâl, Mektep Kitapları Hakkında,
Mehmed Âkif.............................................................................................. 265
Hutbe 14, Arapça,
Ali Şeyhü’l-Arab......................................................................................... 265
Kandiye’nin fethiyle ikmâl olunan Girid fütûhâtı üzerine 1080 tarihinde
makām-ı muallâ-yı hilâfet-i uzmâdan Mekke-i Mükerreme şerâfet-i
celîlesine ısdâr buyurulan fetihnâme-i hümâyûn sûreti,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 266
Âlem-i İslâm: Altıncı Konferans: Şarkın İntibâh ve İstikbâli Hakkında,
94. Sayı
Hangisi Şiir,
Mehmed Âkif.............................................................................................. 273
Yedinci Konferans: Millete Rûh-ı Milliyyet Verecekler Hakkında,
Ma’neviyât-ı Askeriyye Dersleri,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 275
[Ma’neviyât-ı Askeriyye Dersleri],
[Ömer Fevzi] .............................................................................................. 276
Bursa Seyâhati,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 278
Evrâk-ı Vâride: Ulemâ-yı Muhterememize Bir İhtâr-ı Nâçizâne,
Sîretî (Balıkesir’den) ................................................................................... 281
Avrupa’da Talebemiz, İstanbul’da Tesettür – İşret-i Aleniyye,
İmzâ Mahfûzdur ......................................................................................... 281
Bahçesaray’da Medreseler,
Ârif ve Mehmed Abdülganî (Talebe-i Ulûmdan) ......................................... 283
Hakīkat-i Hâl,
Balcı-zâde Edremitli Mehmed Tâhir ........................................................... 283
Sabah Gazetesi Sahibi Mihran Efendi’ye Açık Mektup,
Nazmi (Mekteb-i Hukūk’tan) ...................................................................... 284
XVI  SIRÂTIMÜSTAKĪM
95. Sayı
Hasbihâl, Cami’ler ve Hac Hakkında
Mehmed Âkif.............................................................................................. 289
Dinsizlik Tevessü’ Ediyorsa Kabâhat Yine Bizde!
Priştineli Kadri............................................................................................ 291
Dârüşşafaka’ya Hitap, Şiir, Arapça,
Şamlı Abdülvehhâb Nâil (Dârü’ş-şafaka müntehî senesinden)..................... 292
Sekizinci Konferans, Bursa’da: İlim ve Ma’rifet – Gayret ve Faâliyet,
Karadeniz Ereğlisi Osmanlı İçki Düşmanları Cem’iyeti Nizâmnâmesi,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 294
Âlem-i İslâm: İngiltere’de Büyük Bir Misyoner Mu’temeri ve İstikbâl-i İslâm,
Halil Hâlid (Londra) ................................................................................... 295
Âlem-i İslâm’a Karşı Tecâvüzât,
Girid’de Vahşet Yine Başladı,
(İttihâd) ...................................................................................................... 299
Evrâk-ı Vâride: Kadınların Tenezzühüne Dâir,
A[elif]. M. ................................................................................................... 299
96. Sayı
29 Cemâziyelâhir 1328 - 07 Temmuz 1910 - 24 Haziran 1326
Hasbihâl, Tedrîsât-ı Lisân Hakkında
Mehmed Âkif.............................................................................................. 303
Dünya Fânî, Âhiret Bâkī!
Halil Edib ................................................................................................... 305
Şehr-i Receb’in İlk Cuma Gecesi,
Hüseyin Vassâf ........................................................................................... 307
Halil Hâlid Bey ve Meslek-i Tahrîri,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 308
İslâm ile Nasrâniyet’in Münâsebât-ı Asliyyesi,
Halil Hâlid.................................................................................................. 308
Âlem-i İslâm: Elvâh-ı İntibâh: Münkarız Olmakta Bulunan İslâm Memleketleri,
Fas................................................................................................................. 312
Buhâra,
Abdullah .................................................................................................... 312
İran ................................................................................................................ 312
Verdânî’nin İ’dâmı,
(Kahire)...................................................................................................... 312
SIRÂTIMÜSTAKĪM  XVII
Şehîd-i Saîd İbrâhim Verdânî, Rûhuna Fâtiha,

[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 312
Bir Fedâ-yı Millet!.. Bir Şehîd-i Vatan!..
(Edirne: Vatan) ........................................................................................... 313
Girid ve Rusya Müslümanları,
(Hacıtarhan: İdil) ........................................................................................ 315
97. Sayı
07 Recebülferd 1328 - 14 Temmuz 1910 - 01 Temmuz 1326
Gayet Mühim Bir Eser,
Mehmed Âkif.............................................................................................. 320
Hutbe 15, Arapça,
Ali Şeyhü’l-Arab......................................................................................... 321
Sekizinci Konferans: İlim ve Ma’rifet – Gayret ve Faâliyet,
Medreseler Kongresi!...,
Bir Müslüman............................................................................................. 324
[İslâmiyet’in Zuhûr ve Terakkīsi ve Hayât-ı Hazret-i Muhammed İsimli Kitabın
Takdimi],
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 324
İslâmiyet’in Zuhûr ve Terakkīsi ve Hayât-ı Hazret-i Muhammed,
Stubbe, Dr. (Terc. Mardinî-zâde Ârif) ......................................................... 325
Dîn-i İslâm ve Ulûm u Fünûn Nâmındaki Eser-i Mu’teberden,
İsmail Hakkı (Milaslı Doktor) ...................................................................... 327
Âlem-i İslâm:
Mısır ve İngilizler,
(Kahire: el-Livâ) ......................................................................................... 328
Rusya’da İslâmlar,
(Osmanischer Lloyd) .................................................................................. 329
Maâbid-i İslâmiyye’ye Taarruz,
(Osmanischer Lloyd) .................................................................................. 330
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 330
Ulemânın Nazar-ı İntibâhına,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 330
Ta’ziyet [Sâhib Molla’nın vefatına ta’ziye],
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 330
98. Sayı
Tes’îd-i Iyd-i Millî, Şiir,
[Mehmed Âkif] ........................................................................................... 331
XVIII  SIRÂTIMÜSTAKĪM

On Temmuz!, Şiir,
Ali Ekrem ................................................................................................... 336
Hasbihâl, Fransızca Tedrîsi Hakkında
Mehmed Âkif.............................................................................................. 337
Dokuzuncu Konferans: Müslümanları Kim Uyandıracak?..
Âlem-i İslâm: Âlem-i İslâm ve Siyâsiyât-ı Umûmiyye,
Ahmed Akayef............................................................................................ 342
Misyonerler Âlemi,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 344
İslâmiyet’in İntişârı,
(Bahçesaray, Tercüman) ............................................................................ 344
[Misyonerler Mu’temeri],
[Dâru’l-Hilâfe’de Pazar ta’tîline dâir],
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 345
99. Sayı
Letâif’ten: Şâirin Huzûrunda Münekkıd, Şiir,
Mehmed Âkif.............................................................................................. 350
Arapça’dan Mütercem Bir Kıt’a, Şiir,
Tâhirü’l-Mevlevî ......................................................................................... 350
Lisân-ı Arabî,
Göriceli Hatib Hâfız Ali............................................................................... 351
Onuncu Konferans: Müslümanlar Çalışırsa, Yaşayacak, İlerleyecek!..
Âlem-i İslâm:
Âlem-i İslâm ve Siyâsiyyât-ı Umûmiyye, Bizim Ta’kîb Edeceğimiz Meslek,
Ahmed Akayef............................................................................................ 355
SIRÂTIMÜSTAKĪM  XIX
İngiltere’de Balkan Komitesi ve Meslek-i Mâzî ve Müstakbeli,

Halil Hâlid.................................................................................................. 357
İttihâd-ı İslâm,
Muhammed Ubeydullâh (el-Arab) .............................................................. 359
Zeyl,
Muhammed Ubeydullâh (el-Arab) .............................................................. 359
Firdevs Ali Bey,
Besîm-zâde Mustafa, Bosnalı ...................................................................... 361
100. Sayı
28 Recebülferd 1328 - 04 Ağustos 1910 - 22 Temmuz 1326
Mi’râc-ı Şerîf Münâsebetiyle,
Hüseyin Vassâf ........................................................................................... 367
Yalova Tenezzühünde Alenen İşret Edildi mi, Edilmedi mi?
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 370
Âlem-i İslâm: Siyâsiyyât,
Bulgarların Müddeiyâtı,
Ahmed Akayef............................................................................................ 371
Bir Frenk Nasîhatinin Mâhiyeti,
A[elif]. Y [Akçuraoğlu Yusuf]. ..................................................................... 372
Âlem-i İslâm ve Rusya,
Kara Bey .................................................................................................... 374
Eski Düşman Dost Olmaz,
Halil Hâlid.................................................................................................. 376
Midhat Paşa’nın Heykeli Hakkında,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 376
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 377
101. Sayı
05 Şa’ban 1328 - 11 Ağustos 1910 - 29 Temmuz 1326
Hasbihâl, [Arapça’dan Türkçe’ye lügât kitapları hakkında]
Mehmed Âkif.............................................................................................. 380
Âlem-i İslâm:
[İslâm dünyası ile ilgili yazılara dair],
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 383
XX  SIRÂTIMÜSTAKĪM
Türkiye’de Muhâceret Mes’elesi,

Ahmed Akayef............................................................................................ 383
Almanya, İngiltere, Türkiye ve Âlem-i İslâm 1,
Müsteşrik-i Şehîr Profesör Browne ve Balkan Komitesi,
Halil Hâlid.................................................................................................. 386
Buhâra Muhâbir-i Mahsûsumuzdan: Buhâra Ahvâli,
(Buhâra Muhâbir-i Mahsûsu)...................................................................... 387
Hâribîn Muhâbir-i Mahsûsumuzdan: Uzaktan Bir Kardeş Sesi,
(Hâribîn Muhâbir-i Mahsûsu) ..................................................................... 387
Matbûât:
İttihâd-ı İslâm,
(İran: Meclis) .............................................................................................. 388
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 388
Osmanlı Donanması ve Hindistan Ahâlî-i İslâmiyyesi,
(İzmir: İttihâd)............................................................................................. 388
Girid Müslümanlarının Hâli,
(Hanya: İstikbâl)......................................................................................... 389
İntibâh-ı İslâm Aleyhine,
(Rusya: Rusya) ........................................................................................... 389
Almanya ve İngiltere Münâsebeti ve İslâmiyet,
[Prusya Meclisi’nden Fumrat(!)] ................................................................. 390
Rusların Bize Karşı Besledikleri Hisler,
(Rusya: Ruski Slovo) .................................................................................. 391
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 391
Müslümanların Terakkıyâtına Karşı,
(Kırım: Tercüman) ...................................................................................... 391
İran ve Rusya,
(Paris: Siecle) ............................................................................................. 391
Donanma Cem’iyet-i Milliyyesi Reisi Şefik Efendi hazretlerinin nutkundan,
Şefik Efendi................................................................................................ 392
Mısır Ahvâline Suriyelilerin Nazarı,
(Beyrut: en-Nâsır)....................................................................................... 392
Şuûn:
Dâru’l-Hilâfe,
Salâhaddin-i Eyyûbî ................................................................................... 392
Âdâb-ı İslâmiyye’ye Hürmet ....................................................................... 392
Ohri’de Câmi-i Şerîf ................................................................................... 392
Medîne’de Eşkıyâ ....................................................................................... 392
Havran Şekāvetine Dâir Hükûmetin Beyânnâmesi ..................................... 392
Diyâr-ı İslâmiyye’de Şehbenderlik Te’sîsi.................................................... 392
Girid Müslümanlarının Tebriği .................................................................... 393
Atebe-i Ulyâ-yı Cenâb-ı Hilâfet-penâhîye ................................................... 393
Girid Müslümanları Havf ve Heyecanda..................................................... 393
Mısır Fırka-i Milliyyesi Kongresi................................................................... 393
SIRÂTIMÜSTAKĪM  XXI
Mısır Vatan-perverleri Aleyhinde ................................................................ 393

Kafkasya,
Müslümanları İşgâl Eden Mesâil.................................................................. 393
Rusya,
Müslümanlarda Hayırperverlik.................................................................... 393
Müslümanlarda Kadirşinâslık ...................................................................... 393
Petersburg’ta İslâm Bankası........................................................................ 394
Maârif Cem’iyeti......................................................................................... 394
Berlin,
Berlin’de İslâm Ticârethânesi...................................................................... 394
Fransa,
Père-Lachaise’de İslâm Mezarlığı ................................................................ 394
Macaristan,
Macaristan’da Osmanlı Gençleri ................................................................. 394
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 394
Buhâra-Hive,
Buhara ve Hive Emîrlerinin Tahdîd-i Hukūkları.......................................... 394
Hindistan,
Hindistan’da Harekât-ı İhtilâliyye ............................................................... 394
Hindistan Harekât-ı İhtilâliyyesi ve Times ................................................... 394
Cezayir ve Tunus,
Cezayir ve Tunus İslâmlarının Osmanlılara Temâyülâtı ve
Fransız Gazeteleri ....................................................................................... 395
Afrika,
Fransızların Vaday’da Mağlûbiyetleri .......................................................... 395
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 395
İran: İran Taht-ı Tehlikede, Osmanlıların Nazar-ı Dikkatini Celb ..................... 395
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 396
Fas’ta Osmanlı Zâbitleri,
A[ayın]. T[tı]. [Osmanlı Ordusu Erkân-ı Harb Zâbitânından] ...................... 396
Kırım’da Tercüman Nâşiri İsmail Bey Gasprinski’ye,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 397
Ulemânın Nazar-ı İntibâhına,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 397
102. Sayı
12 Şa’ban 1328 - 18 Ağustos 1910 - 05 Ağustos 1326
Hasbihâl, Heykel Hakkında,
Mehmed Âkif.............................................................................................. 399
XXII  SIRÂTIMÜSTAKĪM
Hutbe 16, Arapça,

Ali Şeyhü’l-Arab......................................................................................... 400
Mısır’da Hutbelerle Mevâiz-i Dîniyye’nin Te’mîn-i Terakkīsi Encümeni,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 400
Maârif Nezâreti’nin Pîş-gâh-ı Dikkatine,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 403
Âlem-i İslâm: Makālât,
Türkiye’de Muhâceret Mes’elesi,
Ahmed Akayef............................................................................................ 403
Biz Şark’a Bakalım Şark’a!
Buhâra,
Dostlarımızın Hüviyyeti,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 409
Mekâtîb:
Nahcıvan’dan Mektup,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 410
Açık Mektup: Aydın Meb’ûsu Fâzıl-ı Mütefekkir
Mehmed Abdullah Efendi Hazretlerine,
Cemâl Hâzım (Drama)................................................................................ 410
Arnavutluk Ahvâli,
(Tanin) ....................................................................................................... 411
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 412
Fransa Fas’ı Nasıl Yutuyor?
(İkdâm) ...................................................................................................... 412
Matbûât:
10 Temmuz Münâsebetiyle,
(Kırım: Tercüman) ...................................................................................... 413
Hafta Ta’tîli Mes’elesi,
(Selanik: Rumeli)........................................................................................ 413
Yine Mısır Mes’elesi,
(Kırım: Tercüman) ...................................................................................... 414
İran ve Almanya,
(Bombay: Hablü’l-Metîn) ........................................................................... 414
Mühim Bir Lâyiha,
(Tahran: İran-ı Nev) ................................................................................... 414
Hindlilerin İngilizler Hakkındaki Efkârı,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 414
Şuûn:
Devlet-i Osmâniyye,
Hicaz Demiryolu’na ve Medîne-i Münevvere’ye Taarruz............................. 415
Câmiu’l-Ezher ............................................................................................ 415
SIRÂTIMÜSTAKĪM  XXIII
Donanma-yı Osmânî İânesi ........................................................................ 415

Verdânî ...................................................................................................... 415
Verdânî’nin Refîkleri................................................................................... 415
Rusya,
Rusya Müslümanlarında Terakkī-i İktisâdî................................................... 415
Müslüman Vâizleri Aleyhine ....................................................................... 415
Hindistan,
Hindistan Harekât-ı İhtilâliyyesi .................................................................. 415
Müslüman Kongresi.................................................................................... 416
Türkistan,
Türkistan’da Müslümanlara Tazyîkāt .......................................................... 416
Buhâra,
Buhâra Mes’elesi ve Rus Matbûatı .............................................................. 416
İran: İran Ahvâl-i Umûmiyyesi........................................................................ 416
Bulgaristan,
Filibe Belediyesi’nin Hukūk-ı İslâm’a Teaddiyâtı......................................... 416
Cezayir,
Fransa’nın Hürriyet-perverliği(!) ................................................................. 417
103. Sayı
19 Şa’ban 1328 - 25 Ağustos 1910 - 12 Ağustos 1326
Hutbe 17, Arapça,
Ali Şeyhü’l-Arab......................................................................................... 420
Meyhâneler Felâket Yatağıdır,
(Osmanlı Men’-i Müskirât Cem’iyeti) .......................................................... 420
İran’ın Mâzî ve Hâline Bir Nazar,
Ahmed Akayef............................................................................................ 423
A[elif]. Y. [Akçuraoğlu Yusuf]. .................................................................... 424
Osmanlı ve İngiliz Münâsebâtı Hakkında,
[Sırâtımüstakīm’in Notu],
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 428
Mekâtîb:
Tepedelen’den,
Fatin (Tepedelen Kaymakam Vekîli) ........................................................... 428
Samara’dan,
Âkil (Ebduy’da Numûnetü’l-Islâh Mektebi Müdürü).................................... 429
XXIV  SIRÂTIMÜSTAKĪM
Sır Deryâ: Ak Mescid Şehrinden: Muhterem Sırâtımüstakīm idâresine,

Abdüssettâr ................................................................................................ 430
Çin: Pekin’den: Muhterem Sırâtımüstakīm idâre-i aliyyesine,
Ali Rıza (Pekin’de ve Hıtta-i Çîniyye’de Ulûm-ı Dîniyye Neşrine Me’mûr)... 430
Hindistan Müslümanlarına Açık Mektup,
[Sırâtımüstakīm] ......................................................................................... 430
[Mîrâ Dübâre Sefer-cây-ı Hilâfet hitaplı Urduca Mektup],
Müşîr Hüseyin Kıdvây ................................................................................ 430
Matbûât:
Medâris-i İslâmiyye,
(Yeni Gazete) ............................................................................................. 432
Şehîd-i Muhterem Komiser İbrahim Efendi,
(Selanik: Yeni Asır)..................................................................................... 432
Salîb’in Girdiği Yere Hilâl Giremez,
(Edirne: Vatan) ........................................................................................... 432
Fransa’nın Fas’taki İ’tisâfâtı,
(Kahire: el-Livâ) ......................................................................................... 432
İslâm Aleyhinde Bir Müslüman (!)
(Kazan: Yulduz).......................................................................................... 433
Şuûn:
Cevâmi’-i Şerîfe’de Hutbeler ...................................................................... 433
Tesettür-i Nisvân ........................................................................................ 434
Vâizler ........................................................................................................ 434
Rusyalı İslâm Talebe Cem’iyeti Kulübü’nde Bir Konferans.......................... 434
Irak-ı Arab’da Dâr-ı Azyan’ın Kabâ’ile Taksîmi ........................................... 434
Müslümanlarda İntibâh-ı Millî ..................................................................... 434
Osmanlı Men’-i Müskirât Cem’iyeti............................................................. 434
Girid Hıristiyanları Fırsat Kolluyorlar........................................................... 434
İsveç: Sulh-i Umûmî Kongresi’nde Mısır Mes’elesi....................................... 435
Fransa: Lyon’da Mısırlılar İçin Mekteb-i Hukūk........................................... 435
Almanya,
Ahmed Veli Efendi ve Berlin Dârülfünûn’u................................................. 435
Almanya’da İslâm Gazetesi......................................................................... 435
Bulgaristan,
İttihâd-ı Millîye Doğru................................................................................. 436
Bir Levha-i İntibâh: Filibe’de İslâmlar’ın Mitingi.......................................... 436
Hukūk-ı İslâm’a Bir Tecâvüz Daha ............................................................. 436
Rusya,
Müslüman Memleketlerine Rus Muhâcirleri................................................. 436
Rusya’da Müslümanlara Tazyîkāt ............................................................... 436
Rus Misyonerlerin Faâliyeti......................................................................... 436
Hindistan,
Hindistan’da İhtilâl Teşebbüsü.................................................................... 436
SIRÂTIMÜSTAKĪM  XXV
Fas,
Arap-İspanya Kavgasının Devamı............................................................... 436
Müsâdeme ................................................................................................. 437
Fransa Nüfûzu............................................................................................ 437
İran,
Tahran’da 10 Temmuz............................................................................... 437
İran’da Ünvan ve Elkābın İlgâsı .................................................................. 437
İran’da Posta’ya Taarruz ............................................................................ 437
İngiltere,
Londra Câmi-i Şerîfi ve Liverpool Müslümanları ........................................ 437
Japonya,
Japonya’da İttihâd-ı İslâm Tarafdârları ....................................................... 437
Çin,
Çin’de İntibâh-ı Millî................................................................................... 437
104. Sayı
26 Şa’ban 1328 - 01 Eylül 1910 - 19 Ağustos 1326
Musâhabe,
Ferid .......................................................................................................... 441
İran’ın Mâzî ve Hâline Bir Nazar 2,
Ahmed Akayef............................................................................................ 448
Türkler ve Islavlar,
Mekâtîb:
İzmir’den,
Zeki Midhat ................................................................................................ 452
Kerbelâ’dan,
Hacı Seyyid İsmail Tebrizî .......................................................................... 452
Dârü’l-Hilâfet-i İslâmiyye’ye Vukū’ Bulan İkinci Ziyâretim,
Müşîr Hüseyin Kıdvây [Terc. Ali Asgarî] ..................................................... 453
Matbûât:
Nâzik Bir Mes’ele,
(Tanin) ....................................................................................................... 454
Yeni Yazısız Haritalar,
(Eskişehir: Eskişehir)................................................................................... 455
Türkiye Meydan Alıyor,
(Kırım: Tercüman) ...................................................................................... 455
Bîçâreler,
(Astrahan: İdil) ........................................................................................... 455
XXVI  SIRÂTIMÜSTAKĪM
Şuûn:
Trablusgarp’ta İtalyanlar............................................................................. 456
Mısır’da Hakk-ı Kazâmız ............................................................................. 456
Verdânî Nâmından İngilizlerin Haşyeti........................................................ 456
İran,
İran Hey’et-i Vükelâsının Programı............................................................. 456
Rusya,
Rusya Müslümanlarında Fes Teammümü................................................... 456
Buhâra,
Buhâra’da Müslüman Talebesini Tenkīs İçin Tedâbîr.................................. 456
Bulgarya,
Bulgarya’da Rus Kitapları ........................................................................... 456
Hindistan,
Hindistan’da Harekât-ı İnkılâbiyye ............................................................. 457
YAZAR İNDEKSİ.................................................................................................. 459

Din, Felsefe, Ulûm, Hukūk, Edebiyâttan ve Siyâsiyâttan ve Bilhassa Gerek Siyâsî ve Gerek İctimâî
ve Medenî Ahvâl ve Şuûn-ı İslâmiyye’den Bahseder ve Haftada Bir Neşrolunur.
Cilt 4
Sayı 79 - 104
10 Mart 1910 – 01 Eylül 1910
Mesleğimize muvâfık âsâr-ı ciddiyye
Derc edilmeyen âsâr iâde olunmaz

ma’al-memnûniyye kabûl olunur.
Dersa’âdet’te Bâbıâlî Civârında
İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM
Din, Felsefe, Ulûm, Hukūk, Edebiyâttan ve Siyâsiyâttan ve Bilhassa Gerek Siyâsî ve Gerek İctimâî ve Medenî Ahvâl ve Şuûn-ı İslâmiyye’den Bahseder ve Haftada Bir Neşrolunur.
Abone Bedeli Sahib ve Müessisleri: Dersa’âdet’te Nüshası 50 Paradır

Seneliği Altı aylığı Ebu’l-Ulâ Zeynelâbidîn – H. Eşref Edîb
Memâlik-i Osmâniyye için 80 40 kuruş Kırılmadan mukavva boru ile gönderilirse senevî
Rusya " 6,5 3,5 ruble TÂRÎH-İ TE’SÎSİ 20 kuruş fazla alınır.
Sâir Memâlik-i Ecnebiyye " 17 9 frank
10 Temmuz 324
10 Mart 1910 28 Saferülhayr 328 Perşembe 25 Şubat 325 Dördüncü Cild - Aded: 79
bilirlerdi. Kur’ân-ı Kerîm 1( ‫زوجين‬ ِ ْ َ ْ َ ‫فيها‬ َ ٖ ‫جعل‬ ِ َ َ َّ ‫كل‬

َ َ َ ‫الثمرات‬ ِّ ُ ‫ومن‬َِْ
TÂRÎH-İ İSLÂMİYYET ِ ْ َ ْ ) kavl-i şerîfiyle bütün nebâtât ve eşcârda izdivâc isbât
‫اثنين‬
ediyor. Ulemâ-yı hikmet-i tabîiyye bile bunu ne kadar müd-
Nâm-ı Müsteârıyla Doktor Dozy’nin
det sonra anlayabilmişlerdir.
Türkçe’ye Mütercem Risâlesine Karşı Reddiye
Tahsil görmeyen âhâd-ı nâs kamerin zû-yi zâtîye mâlik
–8– olmadığını, misbâh-ı âlemin yalnız şemsten ibâret olduğunu
bilmek ihtimali var mıdır?
Furkān-ı Hakîm mukaddes tanılan kütüb-i semâviyye Kur’ân-ı Kerîm ise daha o zamanlar 2( ‫اليل‬ ِ ْ َّ ‫اية‬ َ َ ٰ ‫فمحونا‬ ََْ ََ
nüshaları gibi serâpâ hatâ-âlûd olmadıktan başka kendisin- ً َ ِ ْ ُ ِ‫النهار‬
‫مبصرة‬ ََّ ‫اية‬ َ َ ٰ ‫وجعلنا‬ َ ْ َ َ َ ) nazm-ı celîli ile bu hakīkati i’lân
de kābil-i i’tirâz olacak bir nokta bulunmaması da şâyân-ı etmiştir. 3(‫نورا‬ َ َ َ ْ َ ‫ضياء‬
ً ُ ‫والقمر‬ ً َ ِ ‫الشمس‬
َ ْ َّ ‫جعل‬ َ َ َ ‫الذى‬ ٖ َّ ‫هو‬ َ ُ ), 4( ‫سراجا‬ ً َ ِ ‫وجعلنا‬ َْ َ َ َ
dikkat ü intibâhtır. ‫وهاجا‬ً َ َّ ) gibi âyât-ı celîlede şemsin bizâtihi müşrif, nûr-ı
Mesela ra’d ü berk ve savâik u kavs-i kuzah “alâim-i se- kamerin in’ikâs ile hâsıl olmasını iş’âr etmektedir.
mâ” bahisleri açılınca avâm-ı nâsın neler söylediği, ne türlü Kezâlik o zamanlarda şemsin merkez-i âlem olmasını,
evhâma kapıldıkları ma’lûmdur. Bugün mîlâd-ı Îsâ’nın yir- küre-i arzın deverânda bulunmasını i’tikād eden var mıydı
minci asrında bulunduğumuz halde eğer bunlara beşinci, ki onun ifâdesine binâen Kur’ân-ı Kerîm’de 5( ‫الجبال‬ َ َ ِ ْ ‫وترى‬ ََ َ
altıncı asırlarda bulunanları kıyâs edecek olursak daha gü- ٍ ْ َ‫كل ش‬
‫یء‬ ََ ْ َ ‫الذى‬
َّ ُ ‫اتقن‬ ِ ّٰ ‫صنع‬
ٖ َّ ‫الله‬ ِ َ َّ ‫مر‬
َْ ُ ‫السحاب‬ ‫تمر‬
َّ َ ُّ ُ َ ََ ‫وهى‬ ِ ‫جامدة‬
ً َ ِ ‫تحسبها‬
َ َُ َ َ) ْ
lünç şeyler söylemiş, daha acîb i’tikādlarda bulunmuş ol- âyet-i celîlesi bulunsun. (Kavl-i esahha göre bu âyet-i kerî-
duklarında iştibâh etmeyiz. Bu takım hurâfâtın bir kısmı kü- me –ekser müfessirînin tevehhüm ettikleri gibi– ahvâl-i kıyâ-
tüb-i semâviyyeye de derc olunmuştur. Böyle bir şey niçin met beyânına dâir değildir. Çünkü (‫جامدة‬ ً َ ِ َ ‫تحسبها‬ َ ُ َ ْ َ ) kavl-i şerîfi
Kur’ân-ı Kerîm’de bulunmuyor, nasıl olmuş da muhîti bu- makām-ı tehvîl ü tahvîfe münâsib olmadığı gibi ( ‫الله‬ ِ ّٰ ‫صنع‬ َُْ
lunan anâsıra tebean bunların birini hakīkat zannıyla Haz- ٍ ْ َ‫كل ش‬
‫یء‬ ََ ْ َ ‫الذى‬
َّ ُ ‫اتقن‬ ٖ َّ ) ta’bîr-i âlîsi de mevki’-i ihlâk ü ifnâya mü-
ret-i Muhammed sallallâhu aleyhi ve sellem Kur’ân’a derc lâyim düşmez.)
etmemiş. Bu kabîlden olan 6(‫يغشیها‬ َ ٰ ْ َ ‫واليل ِ َاذا‬
ِ ْ َّ َ .‫یها‬ َ ّٰ‫والنهار ِ َاذا َجل‬
ِ َ َّ َ ) nazm-ı
Eğer mündericât-ı Kur’âniyye hâşâ efvâh-ı ehl-i kitaptan şerîfi de müfessirîn-i kirâmı hayli zaman it’âb etmişti. Çünkü
iltikāt edilmiş ma’lûmât-ı âdiyyeden ibâret olsaydı bu türlü
efsânelerden hâlî kalabilir miydi?
1
Bu ra’d ve berk gibi hâdisât-ı ceviyye, sâir acâib-i kev- Ra’d, 13/3.
2
İsrâ, 17/12.
niyyeden de Kur’ân-ı Kerîm bahsediyor. Fakat her fenne 3
Yûnus, 10/5.
düstûr ittihâz olunabilecek hakāyık bildiriyor. Medâr-ı ta’n-ı 4
Nebe, 78/13.
tâinîn olacak hiçbir şâibeden eser görülmüyor. Mesela A- 5
Neml, 27/88.
raplar yalnız hurma ağaçlarında zükûret ve ünûset sübûtunu 6
Şems, 91/3,4.
2 SIRÂTIMÜSTAKĪM CİLD 4 - ADED 79 - SAYFA 2
o devirlerde seyr ü hareketiyle şemsin nehârı tecliye ve .‫المشحون‬ ِ ْ ُ ْ ‫ذريتهم ِفى‬

ِ ُ ْ َ ْ ‫الفلك‬ َ ْ َ َ ‫لهم َ َّانا‬
ْ ُ َ َّ ِّ ُ ‫حملنا‬ ٌ َ ٰ َ ) ،8(‫دخان‬
ْ ُ َ ‫واية‬ ٌ َ ُ ‫وهى‬ ِ ِ َ َّ
َ َ ‫السماء‬
teşkîl etmekte olması zannolunuyordu, deverân-ı arz ile hu-
sûl bulan nehârın bize şemsi tecliye ve ibrâz etmesi, leylin
10
َّ ُ َ ْ ِ ‫الارض‬
(‫الخ‬...‫مثلهن‬ ِ ْ َ ْ ‫ومن‬ َ ِ َ ) ،9(‫يركبون‬ ٖ ِ ْ ِ ‫من‬
َ ُ َ ْ َ ‫مثله َما‬ ْ ِ ‫لهم‬
ْ ُ َ ‫وخلقنا‬
ََْ َ َ
bu işarâtın ekserisi herkese, bazısı da yalnız erbâbına mün-
de onu gāşî ve sâtir olması ayn-ı hakīkat [2] olduğunu bil-
celî olmaktadır.
mek şemsin merkez-i âlem olduğunu bilmeye tevakkuf e-
İ’câz-ı Kur’ân-ı Mübîn’de iştibâh edenler biraz insaf edip
derdi.
düşünmelilerdir ki devr-i câhiliyyette nâşî bir ümmî zâtın ke-
Kezâlik tahsîl-i ulûmdan bî-behre olan kimselerden cirm-i
lâmında bu mertebe dikkat, sıdk-ı ifâde ve o zamanlarca
kamerin müşâhede olunan teşekkülât-ı muhtelifesi hacmi- ma’rûf ve maûlün-aleyh olmayan mesâil-i ilmiyyeye dâir bî-
nin küçülüp büyümekte olmasından değil! Belki şemse nis- nihâye işarât ve rumûz-ı âliyye bulunmak kābil olur mu?
betle ihtilâf-ı menâzilinden nâşî olmasını cezm edecek bir Yalnız avâm değil! Havâss-ı beşer bile tegayyürât-ı âle-
ferd tasavvur olunabilir mi ki 1( ‫السنين‬ َ ٖ ِّ ‫عدد‬ ُ َ ْ َ ِ ‫منازل‬
َ َ َ ‫لتعلموا‬ ُ َ َّ َ َ
َ ِ َ َ ‫وقدره‬ min vücûd-ı hâlıka a’zam-ı bürhân olmasını düşünmedikleri
‫والحساب‬
َ َ َ ِ ْ ) nazm-ı celîlinde ifâde-i kat’iyye öyle bir şahıstan is- hen-gâm-ı cehâlette Furkān-ı Hakîm ihtilâf-ı leyl ü nehâr ile
timâ’la olmak tevehhüm edilebilsin. şürûk ve ufûl gibi harekât-ı ecrâm-ı semâviyye ile bu akīde-i
Avâm-ı nâs yağmurun cennetten veya melekût-ı âlâdan celîleye istişhâd ediyordu. El-hâsıl Kur’ân-ı Kerîm kendine
yahud başka bir âlemden nüzûl etmekte olmasını i’tikād e- hâs olan o ta’bîrât-ı i’câz-kârâne ile öyle hikem-i bâliga ve
derler. Ebhire-i mütesaiteden tekevvün sûretiyle husûl bul- ahkâm-ı sahîha ve âliyyeyi ihtivâ ediyor ki değil bir zât-ı
masına hâlâ kanâat etmiyorlar. Kur’ân-ı Kerîm ise 2( ‫اخرج‬ َ ََْ ümmî ahyânen mülâkatı farz olunan cühelâ-yı enâmdan
‫ارسیها‬
َ ٰ ْ َ َ ِ
‫والجبال‬ْ .
َ َ َ ََْ َ َ َٰ
‫ومرعیها‬ ‫ماءها‬
َ ‫منها‬
ْ ِ ) fermûde-i Rabbânîsiyle bilâ- istiâne ile belki ekâbir-i hükemâ ve esâtize-i ulûm senelerce
istisnâ bütün miyâhın denizleri ve gölleri muhtevî bulunan kafa patlatsalar ne o maânî-i dakika düstûrlarını vaz’ edebi-
a’mâk-ı arzdan hurûcunu sarâhaten bildiriyor. 3( ‫من‬ َ ِ ‫وانزلنا‬
َْ ََْ َ lirler, ne de o mûciz ve metîn ta’bîrler ile ifâde-i merâma
‫ثجاجا‬ ِ َ ِ ْ ُ ْ ) gibi âyât-ı Kur’âniyye de sûret-i tekevvü-
ً َّ َ ‫المعصرات َم ًاء‬ kādir olabilirler.
nüne dâir işareti hâvîdir.* Maahâzâ bil-külliyye çığırdan çıkmış olan ümem ve ak-
Bunlardan başka –Kevâkibî merhûm tasrîh eylediği vâmı tarîk-i hidâyete sevk etmek, ahlâk ve hissiyyât-ı umû-
vech ile– hayât-ı eşyânın mâ-i tebellûr ile (Murâd; havâyı miyye cihetinden târîh-i âlemde misli gayr-ı mesbûk bir inkı-
teşkîl eden müvellidü’l-mâ’ olmak gerektir) hudûsu, arzın lâb-ı azîm vücûda getirmek kolay bir iş olmadığı da mey-
semâdan infitâkı ve kābil-i intikās olmasıyla kamerin ondan dandadır. Yalnız lede’l-îcâb parlak söz söylemek, te’mîn-i
infisâli, bütün kâinatta müstemir olan şuhûs ve hubûttan saâdet-i beşeriyyeye medâr olacak kavânîn tanzîm etmek ile
hareket-i dâime husûlü, terkîbât-ı kîmyâiyyede zabt-ı mekā- maksad husûl bulmaz, belki cühelâ-yı halka merâm anlat-
dîrin ehemmiyeti; âlem-i kevnin esîr ile imtilâsı ve onun mak, müstebiddân-ı devrânın savlet ve nüfûzlarını kırabil-
madde-i kâinât olması ve buhar ve elektrik ile merâkib-i mek için gayet metîn ve ciddi davranmak ile beraber serâir-i
berriyye ve bahriyyenin hareket etmesi, tabakāt-ı arziyyenin umûr ve ahvâle muttali ve bilcümle mekârim-i ahlâkı câmi’
yedi kısma münkasem olması gibi birtakım desâtîr-i fenniy- bulunmak ve mümteniüz-zevâl bir istinâd-gâh-ı kavî sâye-
ye de âyât-ı âtiyye işârâtından müstebân olmaktadır. sinde selâmet-i âkıbet ve ihrâz-ı muzafferiyyetten de emin
olmak lâzımdır.
َ ْ َ ْ َ ‫السموات‬
‫والارض‬ ِ َ ٰ َّ ‫ان‬ َّ َ ) ،4(‫حی‬ ٍ
ٍّ َ ‫كل شَ ْیء‬ َّ ُ ‫الماء‬ ِ َ ْ ‫من‬ َ ِ ‫وجعلنا‬
َ ْ َ َ َ ) ‫استعيذ بالله‬ Bu halde en büyük hakîm-i muhakkık, feylesof-ı müdek-
َ ِ َ ْ َ ‫من‬
،6(‫اطرافها‬ ْ ِ ‫ننقصها‬ َ ْ َ ْ ‫ناتى‬
َ ُ ُ ْ َ ‫الارض‬ ِ ْ َ ‫يرون َ َّانا‬ َ ُ َ ْ َ َ َ ‫رتقا‬
َ َ َ ) ،5(‫ففتقناهما‬
َ ْ َ َ ‫افلا‬ ََ َ
ً ْ َ ‫كانتا‬ kık tanılan bir zât Kur’ân-ı Kerîm’de olduğu gibi telhîs-i me-
َ‫استوى ِالى‬
ٰ َ ْ ‫ثم‬َّ ُ ) ، (‫بمقدار‬
7
ٍ َ ْ ِ ِ ‫عنده‬ ِ ٍ
ُ َ ْ ‫وكل شَ ْیء‬ ُّ ُ َ ) ، (‫يسبحون‬
** ٍ
َ ُ َ ْ َ ‫كل ٖفى فلك‬َ َ ٌّ ُ ) sâil ve o siyâk üzere takrîr-i delâil ederek akāid ve a’mâlin
en güzîdelerini hâvî böyle bir dîn-i âlî te’sîsiyle mükellef kı-
lınsa, Resûl-i Ekrem hazretleri gibi irşâd-ı ibâd bâbında si-
1
Yûnus, 10/5. yâset-i kâmile ve hikmet-i bâliga ta’kîb ederek hiçbir falso
2
Nâziât, 79/31-32. yapmayarak, zerre kadar hatada bulunmayarak müstakbele
3
Nebe, 78/14. dâir ihbârât-ı gaybiyyede bulunmak ve muâsırlarının âgâh
*
Semânın mebde-i inzâl-i matarr olmasına delâlet eden âyetlerde olmadıkları bazı dekāik-i fenniyye ortaya koymak, hem de
“semâ” lafzı mebde-i akreb olan sehâb veya alel-ıtlâk cihet-i u- bütün kelimât-ı esâsiyyesi kābil-i tanzîr olmayacak bir üs-
lüvv ile tefsir olunmaktadır. Tafsîl-i mebhas Risâle-i Hamîdiyye
tercümesine mürâcaatle ma’lûm olur. Sahîfe 115, cilt 3. lûb-ı bedî ve âlî üzere olmak şart edilse, bununla beraber
4
Enbiyâ, 21/30. tutacağı mesleğin az müddet zarfında efkâr-ı umûmiyyeyi
5
Enbiyâ, 21/30. kaplayarak koca bir ümmetin âdât ve etvârını, bütün hâlât
6
Enbiyâ, 21/44. ve mişvârını tebdîl ile en âlî bir tarza ircâ etmesi, mesela
**
Bu (‫كل‬ ٌّ ُ ) kelimesi yalnız şems ve kamere hâs değildir! Belki ( ‫واية‬ ٌ َٰ َ yekdiğerine adüvv ve hasım olan akvâmın adâvet ve hu-
‫الارض‬
ُ ْ َ ْ ‫لهم‬
ُ ُ َ ) [Yâsîn, 36/33] nazm-ı şerîfinden itibâren mezkûr olan sûmetleri mübeddel-i ülfet ve sadâkat, evhâma tapan bî-
ecrâmın kâffesine masrûftur. Binâenaleyh âyet-i mezkûre de de- vâyelerin ulûm-ı hakīkıyyede hâiz-i mehâret olması ve bu
verân-ı arza delâlet etmektedir. Nasıl ki üst tarafındaki ( ‫والشمس‬ ُ ْ َّ َ
ٍَّ َ ْ ُ ِ ‫تجرى‬
‫لمستقر َ َلها‬ ْٖ َ ) [Yâsîn, 36/38] kavl-i kerîmi de şemsin merkez-i â-
8
lem olmasına şehâdet ediyor. Yakın zamanda tab olunacak Fü- Fussılet, 41/11.
9
yûzât-ı Kalb-i Kur’ân tefsirinde îzâhât-ı kâfiyye görülecektir. Yâsîn, 36/41-42.
7 10
Ra’d, 13/8. Talâk, 65/12.
CİLD 4 - ADED 79 - SAYFA 3 SIRÂTIMÜSTAKĪM 3
sâyede cümlesinin hazîz-i züll ü hevândan evc-i âlâ-yı izz ü Hazret-i Âişe-i Sıddîk’a tezevvüc buyurulmuş idi. O da
mefharete terakkī ve teâlî etmesi gibi câlib-i hayret-i azîme mahzâ pederi Ebûbekir hazretlerine ibrâz-ı teveccüh ü
olacak bî-nihâye müessir-i âliyye tecellî ve tevâlîsi mutâlebe mahabbet maksadıyla, hatta henüz celb-i rağbet edecek bir
olunsa acaba bu kuyûd ve şerâit ile meşrût bulunan teklîf-i sene ermeden akd olunmuş, birkaç sinne sonra Hâne-i
vâkii kabule cesâret mi gösterir, yoksa i’tirâf-ı acz ile itizârda Saâdet’e alınmıştır. Hazret-i Ömer’in kerîmeleri Cenâb-ı
mı bulunur? Hafsa da dul kaldığı sırada bu maslahata mebnî tezevvüc
Bilâ-iştibâh lâhik olacak mahcûbiyyeti, hirmân ve hay- buyuruldu. Eğer husemâ-yı dîn-i Ahmedî’nin ircâf ve işâa
beti düşünürse böyle tâkat-i beşeriyye fevkinde bulunan ettikleri gibi teaddüd-i ezvâc-ı tâhirâta dâî olan şey “hâşâ”
teklife muvâfakat etmeyeceği emr-i âşikârdır. maksad-ı şehvânîye tevessülden ibâret olsaydı onları alelâ-
Binâen alâzâlik hilye-i insâf ve irfândan âtıl olmayan erde seyyibe ve müsinne kadınlar değil, belki en hüsnâ ve ga-
bâb-ı [3] besâirin i’tirâflarıyla tahakkuk eder ki câhiliyyet yet dilrübâ bâkireler teşkîl etmek iktizâ etmez miydi?
devrinde, abede-i esnâm arasında terabbî etmiş, hak ile Kudsiyet ve nezâhetleri bu derece-i bâlâ-terîne bâliğ o-
batıl ve sâdık ile kâzib beynini fark ve temyîze medâr olacak lan bir zât-ı melâik-simât hakkında dâvâ-yı nübüvvetle le-
ma’lûmât-ı müktesebeden hâlî, etrâf u eknâfı envâ-i hurâfât zâiz-i dünyeviyye ve menâfi’-i zâtiyyeden bir şeye tevessül
ile mâlî bulunan Nebiyy-i Zîşânımız hazretleri vahy ü risâlet- maksadı isnâdına cür’et eden erbâb-ı i’tisâf zerre kadar hayâ
le teyîdât-ı Rabbâniyye’ye mukārin olmasalardı yukarıdan ve insaf sâhibi olsalardı bu küstâhlıkta bulunmazlardı.**
beri ta’dâd ettiğimiz muvaffakiyyât-ı hârikanın hiçbirine maz- Manastırlı İsmail Hakkı
har olamazlardı.
Siyer ü şemâil-i Nebeviyye, ahlâk u secâyâ-yı Muham-
mediyye de kâmilen havârıktan addolunmaya şâyândır,
hatta evvel derece âlî ve muhayyirü’l-ukūldür ki hey’et-i
SAFAHÂT-I HAYÂT’TAN:
mecmûası i’tibâriyle nazar-ı mütâlaaya alındıkta nübüvvet
ve risâlet is-bâtına ayrı ayrı hücec-i sâtıa teşkîl eder. Mu’ci- KÖSE İMÂM
zât-ı sâire mülâhazasına hâcet bırakmaz.
–Kardeşim Ali Şevkî Efendi Hoca’ya–
Mesela satvet-i İslâmiyye âfâk-ı cihânı kaplayıp nâm-ı
pâki yâd olundukça mülûk-i etrâf, cebâbire-i âlem istilâ-yı İlmi az, görgüsü çok, fıtratı yüksek bir imam
mehâbetle ibrâz-ı huzûa mübâderet eyledikleri hengâmda Tanırım ben, ki hayâtında tanıtmıştı babam.
bile Sultân-ı Enbiyâ efendimizde zerre kadar âsâr-ı ceberût “Kim bilir, şimdi ne âlemde benim şanlı Kösem?
müşâhede edilmemiş, tevessü’-i memâlik ve tekessür-i ga- Görmedim üç senedir, bâri gidip bir görsem...”
nâim ile beraber zühd ü kanâatten ferâgat buyurmamıştır. Diyerek, dün gece güç hâl ile buldum evini.
Her yerde nüfûzları cârî olduğu esnâda dahi afv u hilm Koca insan! Ne şetâretle kabûl etti beni:
ve semâhat u keremleri tegayyür değil, tezâyüd etmiş, nefsi – Gel ayol gel, Hocazâdem, bizi ihyâ ettin...
için kimseye gazab ve hiddet, melâz-ı şehvâniyyeye asla Ne kerâmetçe tesâdüf! Seni andıktı demin.
rağbet göstermemiştir. İrtihâl-i hümâyûnlarında terk ettikleri Kahveler, nargileler, enfiyeler, şerbetler;
emvâl kıymet-i zâtiyyeyi hâiz olmayan birkaç parça şeyden Rûhu leb-rîz-i safâ eyleyecek sohbetler,
ibâret olup onların da tasadduk olunmasını vasiyet buyur- Hepsi mebzûl idi mecliste. Ne a’lâ! Derken,
muş idi.
Gençlik hengâmını, yirmi beş senelik zamanını ihtiyar **
Sultân-ı Enbiyâ efendimiz hazretleri hiçbir husûsta kendine ve
bir kadınla* imrâr etti. Bu müddet zarfında başka zevcesi
ehl-i beytine hâs bir menfaat gözetmemişlerdir. Zât-ı risâlet-penâ-
yok idi. Sonraki ezvâc-ı tâhirât içinde bâkire olarak yalnız hîlerine vârid ve vâsıl olan emvâl ve emlâkin ehl-i beyt ve ezvâcı-
na kifâyet mikdarından mâadâsını erbâb-ı fakr u fâkaya infâk bu-
yurmak de’b-i saâdetleri olduğu tevâtüren menkuldür. Bundan
*
Hadîcetü’l-Kübrâ radiyallâhu anhâ ile. Çünkü müşârun-ileyhâ dolayı dâr-ı bekāya irtihâl-i hümâyûnları vukūunda evlâd u ıyâlle-
kırk yaşına varmış iken nübüvvetten on beş sene akdem bu şeref-i rine ne altın ne gümüş asla bir şey miras bırakmadı. Menkūlâta
izdivâcı ihrâz etmiş. Nübüvvetin onuncu senesine kadar da ber- dâir muhallefât-ı seniyyelerini kâmilen tasadduk ve akārât
hayât kalmıştır. Diğer ezvâc-ı pâkîze-i risâlet de hep bir hikmet ve kabîlinden olanları da fî-sebîlillâh vakf eyledi. Beyt-i Mâl’den
maslahata binâen tezevvüc buyurulmuşlardır. Şöyle ki dîn-i İs- nafakāt-ı zarûriyyeleri verilmek bâbında ezvâc-ı tâhirâtını ashâb-ı
lâm’a girip müsinneliği hasebiyle tezevvücüne kimse rağbet etme- kirâmının ıyâl ve ezvâcına müsâvî kıldı. Haklarında maddî bir fark
mesi hasebiyle hâmîsiz kalan Cenâb-ı Sevde, zevcinin vukū-i gözetmedi.
şehâdetine mebnî pek ziyâde teessür ettiği istihbâr buyurulması Makām-ı celîl-i hilâfeti kendi zürriyetinden veya akrabasından
üzerine Zeyneb binti Huzeyme, kabûl-i İslâmiyyet’i ile ailesini hiçbir kimseye vasiyet buyurmadı. Eğer muvâfık-ı hikmet görerek
gücendirmiş ve ihtiyâr-ı hicret edip diyâr-ı Habeşe’de zevci vefat böyle bir nass-ı sarîh teblîğ ü i’lân edecek olsaydı hiç kimse mu-
etmiş olmasından dolayı Ümmü Habîbe binti Ebî Süfyân, kezâlik hâlefet edemezdi. Kendi efrâd-ı aşîretine saltanat teşkîlini asla
zevci vefat edip üç yetim ile bî-kes kalmasına binâen Ümmü Se- murâd buyurmadıklarına bundan başka şâhidler de vardır ki ol
leme, bazı esbâb-ı siyâsiyyeye riâyeten Cüveyriyye ve Safiyye, Hazret dâimâ akārib ve ashâbına menâsıb-ı dünyeviyyeye rağbet
sırası gelince îzâhât-ı kâfiye i’tâ olunacağı vech ile bir âdet-i câ- etmemek ve taayyün etmedikçe hâkimiyet sevdasında bulunma-
hiliyyeyi ref’ u ibtâl hikmetine mebnî Zeyneb binti Cahş radiyal- mak cihetlerini tavsiye eder ve mümkün olduğu kadar vilâyet-i u-
lâhu anhünne ecmaîn hazerâtı şeref-i âlü’l-âl-i izdivâcı ihrâz et- mûr-ı âmmeden taharrüz etmelerini emir buyururlardı.
mişlerdir. (Risâle-i Hamîdiyye)
Kapı şiddetle çalınmaz mı? – Sen imam, saçmalıyorsun... Yetişir artık dur!
– Bakın kim? Zâten Beni ısrâr ile da’vetteki maksad bu mudur?
Ev değil, han gibi bir şey! Gece gündüz işler... – Haremin geldi demin ağlayarak, sızlayarak...
Gönderin kahveye, Âsım, gelen erkekse eğer. – Gözü çıksın domuzun, patlasın isterse, bırak!
– Ahmed’in annesi gelmiş... – Döveceksin, ne boşarsın? Boşadın, dövmek ne?
– Nasıl Ahmed, oğlum? Hem günah, hem de ayıp...
[4] – Hani bizdeydi bugün... – Bakma onun sen sözüne,
– Ha! Küçük Ahmed... Ma’lûm. Ne domuzdur onu bilsen!
Bize ait değil öyleyse... Haber ver içeri. – Nesi var, hırsız mı?
– Gir, dedim istemiyor; sen bana gönder pederi, Yoksa yüzsüz mü?
Diye ısrâr ediyor. – Değil hiçbiri... Lâkin canımı
Sıktı akşam “Edemem, üstüme evlenme!” diye.
Ne demek! Dörde kadar evlenirim ben, demeye
– Girsene, hemşîre hanım! Kalmadan başladı şirretliğe... Kızmaz mı kafam?
– Varmayın üstüme! – Kustuğun herzeyi yutsun diye, hey sersem adam!
– Nen var a kuzum, anlayalım? Dövüyorsun, boşuyorsun elin öksüz kızını...
– Ne kafam kaldı dayaktan, ne gözüm, hep şişti. Haklı bir kerre ya! İnsan karının haksızını
Karşı koysaydım eğer mutlak işim bitmişti. Boşamaz...
Ağladım, merhamet et, yapma dedim.. Kim dinler! – Amma da yaptın! Ya şerîat ne için
Boşamakmış beni dünden beri efkârı meğer. Bize evlenmeyi tâ dörde kadar emretsin?
Üç çocuk annesi, emzikli kadın tek başına İki alsam ne çıkar sâye-i hürriyyette?
Koca berhâneyi silsin de, süpürsün de sana, Boşamışsam canım ister boşarım elbette!
Yine sen bilmeyerek zâlim onun kıymetini, İşte meydanda Kitap! Hem alırız, hem boşarız!
Dene bîçârede kalkıp kolunun kuvvetini! – Dara geldin mi, Şerîat! Sus ulan iz’ansız!
– Dur kızım, ağlama sen, şimdi haber gönderirim; Ne zaman câmi’e girdin? Hani tek bir hayrın?
Karı dövmek ne kolaymış! Ona ben gösteririm. Bir kızılbaşla senin var mıdır ayrın gayrın!
Çağırın bekçiyi! Ağzı meyhâneye rahmet okuturken, hele bak,
Bana gelmiş de şerîatçi kesilmiş... Avanak!
– İhsan Bey’i bildin ya, Memiş? Hangi bir seyyie yok defter-i a’mâlinde?
Var mı insanlığa dâir bir iş ef’âlinde?
Hadi git şimdi getir...
Müslümanlık’ta şerîat bunu emretmiş imiş:
– Kahvede yok.
Hem alır, hem de boşarmış ne kadar sâde bir iş:
– Evde imiş,
Karı tatlîki için bak ne diyor Peygamber:
Şimdi gelsin.
“Bir talâk oldu mu dünyâda semâlar titrer!”
İki evlense ne varmış... Bu yenir herze midir?
– Gelemem, kendisi gelsin! dedi. Vâkıâ ba’zen olur dörde kadar evlenilir,
– Ya! [5] Bu kimin harcı, a sersem, hele bir kerre düşün!
Ben gidersem iyi kaçmaz! Hadi git söyle ona: Tek kadın çok sana emsâl olan erkekler için.
Şimdi gelsin! Hani servet? Hani sıhhat? Ne ararsan mefkūd;
Tamtakır bir kese var ortada, bir sıska vücûd!
Sen duâ et ki “Şerîat!” demiyor evde karın!
– Ne kibarlık bu beyim? Bir da’vet, Yoksa, boynunda bugün zorca gezerdin yuların!
Yetmiyor, öyle mi? Karı iş görmeyecek; varsa piçin bakmayacak;
– Yorgundum efendim de... Çamaşır, tahta, yemek dursun, ateş yakmayacak.
– Evet, Bunların hepsini yapmak sana âit “şer’an!”
Haber aldık... O fakat sizce büyük bir şey mi? Çocuk emzirmeye hattâ olacak bir süt anan!
On kadın dövse yorulmaz, benim İhsan Beyimi Boşarım, evlenirim bahsini artık kapa da,
Bilirim ben ne tosundur! Hak ne verdiyse yiyip hoş geçinin bir arada.
– Hoca, bak, ben kızarım! Al götür haydi!...
Size halt etme düşer... Dövmüş isem, kendi karım.
Keyfim ister döverim. Sen diyemezsin: “Dövme!”
Bu tecâvüz sayılır doğrusu haysiyyetime... Kızım, gel... Hele bak, gel diyorum!
– Hangi haysiyetin oğlum? O da varmış desene! Hatırım yok mu? İnatlık iyi olmaz yavrum...
Beyimin şimdiki haysiyyet-i mevhûmesine Söyledim yapmayacak bir daha... Mahcûb olmuş...
Diyecek yok... Yalınız râhat ararlarsa eğer, Böyle şeyler olağandır...
Böyle külfetli kuyûd altına hiç girmeseler! – Ne desem hepsi de boş!
Bu benim alnıma bir kerre yazılmış... MEDRESELERİN ISLÂHI

– Öyle! Osmanlı ricâl-i devletinin son devirlerde ve alel-husûs
Gazı göstersene Âsım! Gidiniz devletle. Vak’a-i Hayriyye’den sonra ettikleri hataların fikrimce en
büyüğü medreseleri ihmal eylemeleri olmuştur. Fâtih’in, Kā-
– Gittiler neyse... Duâ et ki ucuz kurtuldun; nûnî’nin medreselere vaz’ ettikleri esas ve nizâmlar gittikçe
Ba’zı da’vâlar olur kış gecesinden de uzun! istikmâl olunacağına, Ders Vekîli Hâlis Efendi hazretlerinin
Dinledin, gördün a oğlum ne bozuk terbiyemiz! cidden mevsûk, metîn ve memlû nutuklarında buyurdukları
Ne yapıp yapmalı insanlığı öğretmeliyiz. gibi alâ-hâlihi bile muhâfaza kılınamayarak, tedennî ve inti-
Bu öküz kavmi uyandırmadadır varsa felâh: tâta mahkum bırakılmıştır. Mahmûd-ı Sânî ve halefleri za-
Hangi bir millete baksan uyanık... Çünkü sabah! manında Osmanlı Devleti’nin siyâsî ve ictimâî teşkîlâtı baş-
Hele bîçâre Şerîat, ne güzel âlet-i şer tan ayağa tecdîd ve ıslâh edilmekle uğraşılırken, medrese-
Oluyor mel’anet erbâbına düşmüşse eğer! lere [6] dâir ciddi bir teşebbüs görülmüyor. Osmanlı cem’i-
Gölgesinden bile korkup bağıran bir ödlek, yetinde maârif yeni baştan, yeni temeller üzerine te’sîs ve
Otuz üç yıl bizi korkuttu “Şerîat!” diyerek. tanzîm olunmak isteniliyor. Medreselerin varlığı unutulmuş
Vahdetî muhlisiniz... Elde asâ, çıktı herif, gibidir. Daha doğrusu medreseler, sırf din öğrenmeğe mah-
Bir alay zâbiti kestirdi. Sebep? “Şer’-i şerîf!” sûs müessesât i’tibâr edilerek ulûm-ı hâzıranın tedrîsi için
Karı dövmüş, boşamış... “Emr-i ilâhî” ne denir? büsbütün ayrı teşkîlâtın lüzumuna inanılmıştır.
Bunların hepsi emîn ol ki cehâlettendir. Halbuki, ma’lûm olduğu üzere, İslâm medreselerinde
Bana sor memleketin hâlini ben söyleyeyim: muayyen bir zamanda bilinmiş bilcümle ulûm ve tatbikatı
Bir imam, çünkü, bilir evleri... Hâ! Bir de hekim. tedrîs olunurdu; asıl medreseler bir nevi dârü’l-fünûnlar (ü-
Gel nikâh kıy, demesinler diye ba’zen kaçarım. niversiteler) olup, talebeyi onlara isâl etmek üzere idâdî ve
Düğün olmaz mı, gelirler de bütün komşularım: ibtidâî dereceli mektep ve medreseler de vardı. Müslüman-
Yine kondun hoca! derler; onu bilmezler ki, lar ibtidâları, zabt u istîlâ eyledikleri memâlik-i mütemed-
Daha memnûn olacaktım o düğünsüz belki. dinede bulunan dârüttedrîsleri hayliden hayliye ıslâh edip,
Zerde karşımda durur kanlı yemek tavrıyle; el-yevm İslâm memleketlerinin hepsinde gördüğümüz teş-
Öksüz ağlar sanırım çalgıyı duydum mu hele! kîlât-ı tedrîsiyyeyi vücûda getirmişlerdi. Kurûn-ı vüstâda Av-
Bu neden? Çünkü nikâhın sonu ergeç ya talâk, rupa akvâmı da İslâm medreselerinden örnek alarak kendi
Yâhud akşamki gelenler gibi hır gür yaşamak! kolej ve üniversitelerini tertîb ve tanzîm eylemişlerdi. Hatta
Düğün olsaydı ne a’lâ idi tek bir perde, şimdi bile Avrupa üniversiteleri birçok cihetlerden İslâm
Ayrılık faslı da var sonra bunun mahkemede! medreselerine benzer. Avrupa dârülfünûnlarının bazıları ku-
Ne kadınlar, ne sefâlet doğuranlar görürüz; rûn-ı vüstâdan kalma eski binâlarını ve o binâların belli başlı
İşte binlerce çocuk, hem baba sağ, hem öksüz! taksimâtını bile muhâfaza etmişlerdir. Bizzat ziyâret ettiğim
Üç sınıf halka içim parçalanır, hem ne kadar! Karakovi Üniversitesi’nin eski binâsı, bizim İslâm medresele-
İhtiyarlar, karılar, bir de küçükler; bunlar rinin aynıdır. Ortada taş döşeli üstü açık koca bir meydan,
Merhamet görmeli, yüz görmeli insanlardan; etrafta revâklarla hücreler, bir köşede dershâne... Farkı
Yoksa, insanlığı bilmem nasıl anlar insan? ancak tarz-ı mimârîsinin Arap veya Fars ve Bizans karışık
Arap olmayıp gotik bulunuşu, bir de şadırvân yerine medre-
Sözü bir parça uzattımsa da, oğlum, hoş gör! senin dühât-ı müderrisîninden Kopernik’in heykeli rekz edil-
Her zaman derdimi dökmek bana zîrâ güçtür: miş oluşudur. Oxford ve Cambridge dârülfünûnlarını gezen
Kimse söyletmiyor artık bizi bak sen derde! bir arkadaşım onların da haricî eşkâli, zâhirî tertibâtı İslâm
“Müstebid!” damgası var şimdi bütün ellerde. medreselerine pek benzediğini nakleylemişti. Avrupa dârül-
Bir fenâlık görerek, yapma, desen alnına tâ fünunlarının çoğunda müderrisler bizdeki kisve-i ilmiyyeyi
İniyor hatt-ı celîsiyle Hamîdî tuğrâ! andırır, kurûn-ı vüstâdan kalma bir nevi cübbe ve serpûş gi-
İşte gördün ya, herif “sâye-i hürriyyette” yerek derse girerler. Bu o kadar münteşirdir ki Fransızlar
Diyerek başlayacak her ne desen tehdîde! gibi eski âdetleri kökünden silip süpürmeyi seven bir halkın
Eskiden vardı ya meydanda gezen ipsizler: medreselerinde bile kalmıştır. Zamanımız Avrupa dârülfü-
Hani bir “sâye-i şâhâne” çekip her boku yer! nûnlarının İslâm medreselerine cihet-i müşâbeheti daha e-
Onların birçoğu ahrâr-ı izâm oldu bugün; saslıca husûslarda dahi meşhûddur: Mesela şimdi Avrupa
Müstebid; nah kafa bizler... Kerem et, hâli düşün! dârülfünûnları, alelekser, ilâhiyât, felsefe yahud edebiyât,
Bu cehâlet yürümez; asra bakın: Asr-ı ulûm! ulûm veya riyâziyât ve tabîiyât, hukūk, tıp denilen beş şu-
Başlayın terbiyeye âilelerden, oğlum. beye ayrılıyorlar. Aynı taksimâtı, ehemmiyetsiz farklarla eski
Sâde hürriyyeti i’lân ile bir şey çıkmaz; İslâm medreselerinde de buluruz. Usûl-i tedrîsin bile bazı ta-
Fikr-i hürriyyeti hazmettiriniz halka biraz. rafları aynıdır: Mesela Sorbon’da bir profesör, tıpkı Fâtih’-
Mehmed Âkif teki bir müderris gibi kürsî-i tedrîse çıkar, bir ilâ iki saat bü-
tün talâkatini göstermek üzere, etrafına halka olarak toplan-
ması talebe ve âmmeye takrîrde bulunur. Yoklama edilmez, el-yevm gördüğümüz terakkī-i azîme mazhar oldu. Ulûm-ı
hâriçten gelip dinleyene mümânaat olunmaz. Bazı şubelerin hukūkiyye de artık eski mütûn ve desâtîr-i hukūkiyyeden is-
senevî imtihanları yoktur. Dersler öyle sıkı bir çerçeve içine tintâcât-ı mantıkiyyede bulunmakla iktifâ etmedi; eşhâs ve
sıkıştırılmış değildir; Müderrisler Cem’iyeti’nin rızâ ve tasdiki cem’iyetlerin teşekkülât ve münâsebâtını tedkīk ve müşâhe-
şartıyla herhangi bir âlim gelip bir ders açabilir. İkmâl-i de ile serbest muhâkemâtta bulunarak bugünkü hâline e-
tahsîl için bizim icâzetler usûl ve derecâtı hâlâ bâkidir. En âlî rişti. Hatta ulûm-ı dîniyyeye bile bu inkılâb-ı fikrî te’sîrsiz
rütbe-i ilmiyyeyi ahz için te’lîf ve münâzara (thése disqute) kalmadı. Âbâ-yı kenîsâiyyenin mu’teber fikir ve mütâlaala-
istenilir; ilmî rütbeler ise, ekser memâlikte aşağıdan yukarıya rına bağlanıp kalmış olan Katoliklik ile kütüb-i mukaddese-
doğru mülâzım (Bachelier) müderris (Magistre= Licencié) nin (tabîî kendilerince) okunup anlanmasında geniş bir hür-
müctehid, fakih veya kıdvetü’l-ulemâi’l-muhakkıkīn (Doc- riyyet-i vicdân te’mîn eyleyen Protestanlık arasındaki büyük
teur) diye üçe bölünür. fark bu te’sîri gösterir. Hâsılı, devr-i intibâh ve devr-i teced-
Lâkin bütün bu müşâbehetlerle beraber, zamanımız Av- düd nâmını alan hareket, Avrupa’da fikr-i beşeri başkala-
rupa dârü’l-fünûnlarıyla İslâm medreseleri arasında gayet a- rının gözüyle cihâna bakmak mecburiyetinden âzâd edip,
zîm farklar da vardır. Binâları kurûn-ı vüstâdan kalma üni- muhîtini bizzât müşâhede, tedkīk, tahkik ve tecrübeye ve
versitelere girilirse, teşkîlât ve tedrîsâtı hakkında henüz hiç- bunlardan istinbât eylediğini usûl dâiresinde bizzat muhâ-
bir fikir hâsıl etmeden evvel, yalnız manzara-i hâriciyyesi bi- kemeye sevk eyledi.
le o farkı derhal göze çarptırır: Bunlar mamûr, şen ve temiz- Ulûm ve hikemiyâtta vukūa gelen bu tahavvül-i azîm
dir; bizim dârülfünûnlardaki gibi bozuk döşemeler, dökül- derhal Avrupa mekâtib ve medârisine nüfûz edip tedrîsât
müş sıvalar, çatlamış kemer ve kubbeler görünmez. Biraz başka bir ruh başka bir feyz iktisâb eylemiş oldular.
gizli köşe ve bucakları mezbeleye dönmemiştir, her hücre ö- Halbuki âlem-i İslâm’da şimdiye değin, Avrupa’nın
nünde buğu çıkan bir pilav tenceresi kaynamaz.... Hücre- devr-i intibâh ve teceddüdüne benzer bir hareket-i fikriyye
lere girilirse o eski gotik kârgîrin içi, yirminci asır gencinin olup geçmedi. Müslümanlar tarafından işlenmiş ulûm ve hi-
esbâb-ı huzûr ve istirâhatini tamamen te’mîn edecek vechile kemiyât dokuz on asır evvelki hâlinden ileriye getirilemedi.
döşenip dayanmış olduğu görülür, nefis mobilyalar, levha- O zamanlar mu’teber usûl-i ilmî skolastika olmakla ulûm ve
lar, elektrik.... Her şey orada vardır.* Hâsılı kurûn-ı vüstâî hikemiyyât-ı İslâmiyye, mekâtib ve medâris-i İslâmiyye’deki
bir kabuk içine zamanımız saklanmıştır. Üniversitenin teşkî- usûl-i tedrîs hep skolastikaya müstenid idi. Hatta gitgide
lât ve tedrîsâtı tedkīke girişilirse, fark daha ziyâde büyür. skolastika bir nevi kudsiyyet bile kazandı. Mesela hicret-i
Avrupa dârülfünûnu ile İslâm medresesinin arası açıldıkça Nebeviyye’den 370 yıl kadar evvel, İskenderiye mekteb-i hi-
açılır. Müşâbehetler, tıpkı hücrede gördüğümüz gibi yalnız kemîsi erkânından Yunaniyyü’l-asl Porfiryus tarafından te’lîf
kabukta olup, iç, leb, tamamen değişmiştir. Mesela dârülfü- edilmiş İsaguci (Isagoge) âdetâ kütüb-i dîniyye arasına girdi;
nûnun şubelere taksiminde bulduğumuz ayniyet yalnız isim- –yine hicret-i Nebeviyye’den dört asır kadar akdem yaşamış
lerdedir, artık ne ilâhiyât, ne felsefe, ne hukūk ve ne de ta- Batlamyus’un kozmoğrafyadaki nazarına itiraz âdetâ dine
bîiyât – bilhassa tabîiyât– kurûn-ı vüstâdaki (yahud zama- taarruz gibi telakki edilir oldu! Çoğu Yunanlılardan ahz u
nımız İslâm medreselerindeki) hâli üzere kalmamış, pek, a- telakki kılınmış olan ulûm u hikemiyyât böylece dinî bir
ma pek çok terakkī ve tekemmül eylemiştir. hisâr ile muhâfaza ve müdâfaa kılınıp bugüne kadar me-
Ma’lûmdur ki Bacon ve tilmîzânı skolastikayı** tahrip ile kâtib ve medâris-i İslâmiyye’nin tedrîsât-ı ilmiyye ve hike-
fikr-i beşeri mütekaddimînin nüfûz-ı müstebiddânelerinden miyyesinde esas oldu.
kurtarıp Avrupa’da ulûm ve hikemiyâta nihâyeti görünmez Tekâmül-i tabîîleri bu sûretle sekiz on asır evvel inkıtâa
derecede uzun, fakat geniş ve feyizli bir yol açmıştı. Bu sâ- uğrayan mekâtib ve medâris-i İslâmiyye ise bütün âlem-i İs-
yede mîzânü’l-ulûm olan mantıkın kısm-ı istikrâîsi [7] ziyâde lâm’ın hayât-ı dünyeviyye ve uhreviyyesinin munazzamı idi.
ehemiyyet kesb edip mükemmelleşti. Bu sâyede tabîiyyât, Din ve dünya, hayât-ı fâniyye ve ebediyye buralarda öğ-
reniliyordu, bunlar vasıtasıyla ehl-i İslâm’a neşrolunuyordu.
Medâris-i İslâmiyye’nin, maârif-i İslâmiyye’nin inkıtâ-i tekâ-
*
Cambridge ve Oxford’u ziyâret etmiş arkadaşımın nakline göre mülü âlem-i İslâm’ın yerinde saymasını intâc eyleyecekti ve
yazdım.
** filvâki öyle de oldu. Bu cihetle, Hilâfet-i Uzmâ-yı İslâmiy-
Skolastikanın ma’nâsını anlamak için, Bacon’ın birkaç satırını
naklediyorum: ye’yi hâiz olan Devlet-i Osmâniyye’yi, Avrupa maârif ve
“Yunanlılar kavânîn-i tabîayı bilmezlerdi, Yunanlılar dünyanın medeniyetinden istifâde ile ıslâh ve tanzîme kalkışan zevâtın
henüz sabî vaktinde gelip gittiler, ama bugün dünyamız artık cem’iyet-i Osmâniyye’de her şeyden evvel nazar-ı dikkat-
bâliğ belki de ihtiyardır. Sabîlik vaktindeki bilgiler, bâliğ ve ihti- lerini celb eden müessesât mekâtib ve medâris-i İslâmiyye
yarlar için kâfî olamaz. Bugünkü ukūl-i beşeri Yunanlılar fikriyle
olması iktizâ ederdi. Bu zevât Avrupa’yı görmüş, tedkīk et-
bukavlayıp durmak câiz değildir: İnsanların fikri hür olsun, Yu-
nan efkârıyla mukayyed olarak mahbûs kalmasın, herkes kavâ- miş olduklarından esbâb ve sûret-i tekâmülünü, ulûm ve
nîn-i tabîiyyeyi kendi tecrübesine göre öğrensin ve her hâdiseyi maârifin o tekemmülde ifâ ettiği vazîfeyi, hiç olmazsa müc-
kendi aklıyla ölçsün...” –Kādı Rızâeddîn bin Fahreddîn’in İmâm melen elbette biliyorlardı. Avrupa mekâtib ve medârisinin
Gazâlî’sinde bulduğum tercümeyi aynen aldım. Bu münâsebetle kurûn-i vüstâdaki hâllerinden şimdiki yüksek seviyeye nasıl
Kādı hazretlerinin bu pek mühim kitabını herkese tavsiye ede-
rim.– Vakit Matbaası; Orenburg.
tereffü ettiklerini de şüphesiz öğrenmişlerdi. Zuhûru mu-
hakkak her türlü müşkilâta göğüs gererek, Avrupa’da a- ması, âlem-i mezkûrun acz ü inhitâtına başlıca bir sebep ol-
sırlarca süren tekâmül-i batîyi, mehmâ-emken tesrî ile me- muştur. Bilâ-tedkīk ü tahkīk verilmiş hükümlerle mestûr ol-
kâtib ve medâris-i İslâmiyye’yi kurûn-ı vüstâdaki hâllerin- mayan nazarlar, âlem-i İslâm’ın bu illetini derhal seçerler.
den kurtarıp Avrupa mekâtib ve medârisi şekline ifrâğa ça- Osmanlıların istişhâd ile dâimâ lezzet aldıkları Frenk muhar-
lışmak vazîfelerinin akdemi idi. Halbuki zevât-ı müşârün- rirleri, bu hakīkati ikide birde yazdıkları gibi (Nitekim geçen
ileyhim mekâtib ve medâris-i mevcûdeyi ihmal eyleyerek gün Yeni Gazete ıslâh-ı medâris münâsebetiyle de bir Mös-
Avrupa teşkîlât-ı tedrîsiyyesini onlardan tamamen ayrı nakl yö Mismer’den bahsetmişti) müslüman fuzalâsının nüfûz-ı
ü garsa giriştiler. Eğer cem’iyet-i Osmâniyye büsbütün me- nazar sahibi ve şecî’ olanları da* defeâtle tekrâr eylemişler-
deniyetsiz veyahud üç dört asır evvelki Rusya gibi mede- dir. Ez-cümle muhterem İsmail Bey Gasprinski bütün hayât-
niyet-i mahalliyyesi pek zaîf ve ibtidâî olsa idi, bu usûlün ı umûmiyyesini âlem-i İslâm’ın hayat ve bekāsı için lâ-büd
belki o kadar mehâzîri görülmezdi; zîrâ ithal olunmak iste- iman eylediği üç dört fikrin beyne’l-müslimîn neşrine hasr
nilen maârif ve medeniyet, muhâfaza-i vücûd ârzû-yı ta- eylemiştir ki bunlardan bilâ-şübhe birincisi mekâtib ve me-
bîîsiyle kendisine karşı kıyâm edecek ciddi bir münâzi bul- dâris-i İslâmiyye’nin îcâb-ı zamâna göre ıslâhı fikridir.
mazdı. Lâkin medeniyet-i İslâmiyye kadîm ve kavî bir me- Mekâtib ve medâris-i İslâmiyye’nin (ve binâenaleyh u-
deniyet olmakla, onun dâhiline bi’n-nüfûz ıslâh ve ikmâline lûm ve maârif-i İslâmiyye’nin) terakkī ve tekemmül yolunda
çalışılmayarak, ona muvâzâten yeni bir medeniyet ve ma- diğer akvâm ve milelinkine nisbetle pek geride kalması,
ârif kurmaya kalkışmak ergeç mağlubiyete mahkum ve bey- yalnız ehl-i İslâm’a değil, bizzât dîn-i İslâm’a da küllî zarar
hûde bir iş ile uğraşmak demekti. Filhakīka ahâlî-i İslâmiy- dokundurmuştur: Dîn-i fıtrî olan İslâm ehli tarafından kemâ-
ye’nin hüviyyet-i ma’neviyyelerini teşkîl edip hayât-ı şahsiy- yenbağî anlaşılıp, benî beşere gereği gibi telkin olunabilse
ye ve ictimâiyyelerini tanzîm eyleyen dîn-i mübîn-i Ah- idi; intişârı bugün gördüğümüz gibi ekseriyetle medeniyetçe
medî’nin rüesâ ve huddâmı, ta’bîr-i dîgerle her bir müslimin geride kalmış akvâm arasına mı inhisâr eylerdi? En medenî
doğmasından ölmesine kadar bilcümle âvân-ı mühimme-i kavimler içinden mü’minler toplayamaz mıydı? Halbuki
hayâtında mürşid ve istinatgâhı olmak haysiyetiyle ahâlî-i şimdi maatteessüf meşhûdumuz olan nedir? Min külli’l-vü-
İslâmiyye üzerinde en ziyâde hâiz-i hükm ü nüfûz olan ze- cûh müterakkī oldukları gayr-ı kābil-i inkâr bulunan akvâm-
vât, yani ulemâ-yı İslâm, hâliyle ibkā olunmuş o medâris- ı garbiyye efrâdına –üç beş İngiliz ve Amerikan müstesnâ–
ten, sekiz on asırdan beri cihânın görüp geçirdiği tahavvü- dîn-i hakkı kabul ettirebiliyor muyuz? Neşr ü i’lâ-yı din şöyle
lâta bîgâne bir halde, yetişip çıkacaklardı. Diğer taraftan dursun, efrâd-ı müslimîn medeniyet-i garbiyye ile sıkı ve de-
küçük bir küme de ıslâhâtçı bey ve paşaların rüşdiye ve idâ- vamlı temasta bulundukça itikadlarına zaaf târî olmuyor
diyelerinde ikmâl-i tahsîl eylemiş bulunacaktı. Dünyaya mu? Ulemâ-yı İslâm dîn-i İslâm’ı değil hür-endîş hükemâ-
büsbütün ayrı nokta-i nazardan bakan bu iki sınıf birbirle- nın, hatta Nasrânî ulemânın bile mühâcemâtından yâr u
riyle pek çetin uzlaşabilirlerdi. Unutulmamalıdır ki evvelce ağyârı iknâ edebilecek bir sûrette müdâfaa kılabiliyorlar mı?
devlet mansıblarının bir kısmı medrese yetiştirmelerine Muhterem hocam Hâlis Efendi hazretlerinin buyurdukları
münhasır iken, Mekâtib-i Nizâmiyye’nin teşekkülünden i’ti- gibi “Fikrimizi serbest söyleyelim, acı acı hakīkatleri umû-
bâren o mansıblar Mekâtib-i Nizâmiyye mezunlarına veril- mun enzâr-ı intibâhına mekşûf bir sûrette arz eyleyelim ki
meye başlanmış ve bu cihetten araya bir de esâs-ı hayât hatamızı anlayalım...” Yakın zamanlara kadar hürriyyet-i
olan iktisâdî rekabet girmişti. Memleketinde olup geçen ve- kelâmiyyeye nâil olmamış bulunan Osmanlı müslümanları
kāyie az çok göz kulak olan herkes, ibtidâ-yı tanzîmâttan bu babdaki müşkilâtı tamamen takdir edemiyorlarsa Mısır’-
i’tibâren ekseriyet-i ulemâ-yı İslâm ile taht-ı nüfûzlarındaki da, Hind’de, hatta Rusya’da sâkin dindaşlarına sorsunlar.
ekseriyet-i ahâlî-i İslâmiyye’nin teceddüdâta ve teceddü- “Münâzarât-ı dîniyyede serbestî” mes’elesi ulemâ-yı İs-
dâtın evlâdı demek olan mekteplere ne nazarla bakmakta lâm için fevkalâde hâiz-i ehemmiyyettir. Bu babda Tatarca
olduğunu şüphesiz görmüş ve anlamıştır. Menâfi’-i İslâmiy- yazılıp dört sene evvel Kazan’da basılmış bir risâlenin hâti-
ye’ye pek mugayir bütün bu ihtilâfâtın masdarı, medâris-i mesini aynen naklediyorum: “Delâil-i fi’liyyeye müstenid
İslâmiyye’nin ciddi ıslâhına çalışılmaksızın onlara tamamen beyânât-ı sâlifeden anlaşılmıştır ki bugün dinî münâzarada
yabancı, meydân-ı fikr ü maîşette rakīb mekâtib ve Medâ- bulunacak Rus ve Tatar ulemâsı arasınca ilimce kuvvet bir
ris-i Nizâmiyye’nin te’sîsi olmuştur. İhtilâf-ı mezkûr ise,
derecede değildir, Rusların ilmi Tatarlarınkinden kat kat faz-
cem’iyet-i Osmâniyye’nin devr-i tanzîmâtın ibtidâsından
ladır. Binâenaleyh hür dinî münâzırların galebe-i hakla hi-
beri sür’at-i terakkīsine engel olan avâmilin en mühimlerin-
tâm bulacağı şüphelidir. Maamâfîh zamanın icâbına, dehrin
den birisidir. Bunun içindir ki en başta [8] ıslâh-ı medârisin
arzusuna karşı gelinemez: Dehr ve zaman hürriyet istiyor,
ihmâlini son devir Osmanlı ricâl-i devletinin en büyük hata-
larından adde cesâret eylemiştim.
Memâlik-i Osmâniyye’de bulunan mektep ve medrese- *
Hindistan’da “Aligerh” dârü’l-fünûn-ı İslâmîsini te’sîs eden Seyyid
lerin adem-i ıslâhı Devlet-i Osmâniyye hayat ve istikbâli için Ahmed Hân, Kazan’da “Medrese-i Muhammediyye”yi açan Da-
böyle netâyic-i muzırra tevlîd ettiği gibi bütün âlem-i İs- molla Âlimcân El-Bârûdî, “el-Ezher”i ıslâha kalkışan Şeyh Mu-
lâm’da vesâit ve usûl-i tedrîsin, sûret-i telakkī-i ulûm u fü- hammed Abduh, Orenburg’da “Medrese-i Hüseyniyye” müder-
nûnun en azdan bin yıl evvelki hâlinde donup kalmış ol- risîninden Kadı Rızâeddîn bin Fahreddîn... bu zevât-ı şerîfenin en
çabuk hatıra gelenlerindendir.
bugün, yarın, ya öbürsü gün elbette hürriyet doğacaktır. Bu teşebbüs ile son devirlerde irtikâb olunan en büyük ha-
Külli âtin karîb... Karîb-i âtîye bugünden dakika fevt etme- talardan birisinin tamirine ilk adım atılmış oluyor. Allah’a
yerek hazırlanmak, umûmiyetle ulemâ-yı İslâm ve husûsi- duâ ve niyâz edelim ki diğer adımlar da bunu velî etsin!..
yetle müslüman Tatar ulemâsının boynuna borçtur, farz- 12 Saferü’l-hayr 1328
dır.”* Lâ.
Bugün bu sözlerin vekāyile kısmen teeyyüd ettiğini ke-
mâl-i teessüfle müşâhede ediyorum. Ortodoks misyonerleri
neş-riyâtlarıyla İslâm’a mütemâdî hücumda bulunuyorlar da
MEVLİDÎ
hiçbir ciddi ve sağlam mukābele görmüyorlar... Henüz bir
SÜLEYMÂN ÇELEBÎ HAZRETLERİ
hafta akdem Rusya’da sâkin kardeşlerimden birisi mektubu-
na leffen misyoner Kasis Darwinky’nin Îsâ ve Muhammed Her ne zaman mevlid-i şerîf cem’iyetinde bulunmuş
ünvânıyla, Moskova civarı ahâlî-i İslâmiyyesi arasında dağı- olsam nâil-i zevk-i ma’nevî olurum. Bu sebeple Mevlidî Sü-
tılmak üzere yazıp bastırdığı bir varakasını göndermişti. Mis- leymân Çelebî kuddise sırruhu hazretlerine karşı kalbimde
yoner efendi işbu varakasında Hazret-i Îsâ (a.s.)’ın Hazret-i büyük bir muhabbet vardır. Bir vakitler gerek kendi tercü-
Muhammed (s.a.)’den âlî dereceli olduğunu ve binâenaleyh me-i hâli gerek manzûme-i mergūbesi hakkında tedkīkāt ve
Nasrâniyyet’in İslâm’a fâik bulunduğunu iddia ediyor. Ve tetebbuâtta bulunmuş idim. Cem’ ü telfîk edebildiğim ma’-
bu iddiasını Kur’ân-ı Şerîf’ten istihrâc zu’munda bulunduğu lûmatı; risâle-i mu’teberenizin mesleğine muvâfık olması i’ti-
on delil ile isbâta yelteniyor. Varakayı gönderen kardeşim bâriyle; belki neşredersiniz ümîdiyle tastîr ettim ve taraf-ı âlî-
mektubunda diyor ki: “Buna cevap yazmak hakkında söz lerine gönderdim. Şeref-hulûl etmek üzere olan mâh-ı Rebî-
çok oldu, mollalara da mürâcaat çok oldu, ama cevap yaz- ülevvel hasebiyle neşrinde münâsebet de bulunabilir.
maya hiç kimse cesâret edemedi.” Bu cesâretsizlik Rusya’da Süleymân Çelebî** hazretlerinin te’lîfine hâmerân-ı gay-
hürriyyet-i kelâmiyye henüz iyice takarrür etmeyişine atfo- ret olduğunu manzûme-i mergūbe-i Mevlid-i Şerîf filhakīka
lunabilse bile Rusya müslümanları arasında münteşir dîn-i tanzîr ü taklîdi gayr-ı kābil âsâr-ı makbûledendir. Dört yüz
Muhammedî’nin pek de lehinde yazılmamış olan Tatarca e- seneden beri fuzalâ-yı Osmâniyye tarafından vilâdet-i amî-
serlere ciddi ve esaslı mukābelelerde bulunamamak, cehl- metü’l-meymenet-i hazret-i risâlet-penâhî hakkında lisân-ı
den başka bilmem ne ile tefsir edilebilir?.. Dozy’den mü- Türkî üzere lâ-yuad âsâr-ı ber-güzîde keşîde-i silk-i ta’zîm ü
tercem “Târîh-i İslâmiyyet” ile İstanbul’da açılan münâka- tekrîm kılınmış fakat hiçbiri Süleymân Çelebî hazretlerinin
şât, mezkûr kitabın memâlik-i Osmâniyye’ye men’-i duhûlü manzûmesi ka’bına vardıramamıştır.
tedbîr-i idârîsinden sarf-ı nazar olunursa, henüz kapanma- O şeref ve rağbeti ancak o nâzım-ı muhterem kazandı.
mış demek olduğundan, ondan bir netice çıkarmaya kalkış- Büyüklerin biri Süleymân Çelebî hazretlerinin manzûme-i
mak daha erkendir. Bu münâsebetle yalnız şunu arza lüzum âşıkānesi hakkında bu hakīkati isbâten:
görüyorum ki bir sıra gelecek Dozy’nin tarihine benzeyen Dört yüz seneden beri efâzıl,
kitaplar memâlik-i Osmâniyye’de elbette yine zuhûr edecek- Bir söz demedi ona mümâsil
tir: Müller’in, Sprenger’in, Renan’ın, De Sussy’nin, Renac’-
ın... ilh alel-umûm edyâna ve alel-husûs dîn-i İslâm’a dâir Tanzîrine çok çalıştı yârân,
yazdıkları, Darwin’in, Buchner’in, Haeckel’in, Quine’un, Kaldı yine bikr, misl-i Kur’ân
Nietzsche’nin Buckle’in... ilh. hür-endîşâne âsârı İstanbul buyurmuştur ki sözündeki isâbet âşikârdır.
kitap pazarına Türkçe olarak gelip çıkacaklardır. Tercüme e- Bu zât-ı muhterem cidden âşık-ı sâdık ve fazîlet ü ma’-
den bulunmazsa Fransızca, [9] Almanca ve İngilizceleri alı- rifet-i zâtiyyesiyle meşhurdur. Nazm-ı bedîinde o kadar es-
nıp okunacaktır. Men’-i tercüme ve hatta men’-i dühûl kâfî râr ve hakāyık, o kadar nikât ve dekāyık cem’ eylemiştir ki
bir tedbir olamayacaktır. Binâenaleyh bunların şerrinden insan; nazar-ı hakīkat ile bakacak olursa o âşık-ı sâdık-ı Ne-
ehl-i İslâm’ı sıyânet edebilecek ancak ulemâ-yı İslâm’ın fa- bevî’nin irfânına meftûn ve vüs’at-i tasavvur ve azamet-i ta-
zîlet ve fakīhetleridir. Bu evsâf ise bilhassa mekâtib ve me- hayyüldeki iktidârına hayran olur.
dâriste istihsâl olunur. Mevzûunun derece-i ulviyyesini beyânda lisanın kāsır
Bütün bu yazdıklarımdan Osmanlı müslümanlarının a- olduğu:
lel-umûm ehl-i İslâm’ın, hatta dîn-i İslâm’ın beka ve saâde- Şeş cihetten ol münezzeh Zü’l-celâl
tinde mekâtib ve medâris-i İslâmiyye’nin ne azîm vazîfesi Bî-kem ü keyf âna gösterdi cemâl
olduğuna itikadım, artık tamamiyle anlaşılmıştır. Bu cihetle
İstanbul’da medâris-i İslâmiyye’nin ıslâhına teşebbüs havâ-
dis-i mühimmini haber alır almaz ne derecelerde sevindiğim **
Hazret-i nâzımın zamanında efendi yerine çelebî kullanıldığı tari-
kolay tasavvur olunabilir. Ve zaten dinini, dindaşlarını se- hen anlaşılıyor. Bir eserde gördüm ki: “Çelebî” çeleb ile yâ-yı nis-
ven her müslim de benim kadar sevinmiştir. Elhamdülillâh! betten mürekkebdir. Çeleb Türkmân lisanında esmâ-yı hüsnâ-yı
Rahmân’dan bir isimdir. Şu halde çelebî denildikte şer’-i Nebe-
vî’yi âlim umûr-ı dîn-i Mustafavî’yi ârif, ilm ü amelde kâmil olan
*
Y. Akçuroğlu. Dinî Münâzaralarda Erkincilik Hakkında, Kazan, zât olduğu anlaşılır. Ve çelebî salâh-ı a’mâl ve sıfat-ı ilm ü kemâl
Haritonef Matbaası 1906. ile muttasıf olan her zevât-ı kirâma ıtlâk olunur imiş.
Bî-hurûf u lafz u savt ol pâdişâh zamânı sâirinden tafdîl etmem demesiyle müstemiîn meyâ-
Mustafâ’ya söyledi bî-iştibâh nında ulemâ-yı Arab’dan bir zât-ı âlî-kadr tarz-ı ifâdeden
ebyât-ı latîfesi tarz-ı beyânındaki san’at-ı rakīka doğrusu müteessir olarak delâil-i kātıa ve berâhîn-i sâtıa ile vâiz-i
hazret-i nâzım-ı muhtereme mahsûstur denilebilir. Süley- merkūmu ilzâmen “Bu babda izâle-i cehl edememişsiniz,
mân Çelebî hazretleri cennet-mekân Yıldırım Bâyezîd Hân ilm-i terfsîrde noksânınız vardır. Âyât-ı kerîmenin nâsihin-
hazretleri zamanında yetişmiştir. Lisân-ı Osmânî’nin henüz den, mensûhundan, müşâbihinden gāfilsiniz, rusül beynin-
teşekkül ettiği bir zamanda menkıbe-i mebrûkeyi nazma de fark yoktur demekten maksad-ı ilâhî “Allahu a’lem bi-
muvaffak oluşu; hakīkaten havârık-ı muvaffakiyyâttan ma’- murâdihî” emr-i risâlet ve husûsî nübüvvettedir, yoksa me-
dûd olabilir. râtib-i fazîlette değildir. Eğer âyet-i kerîmenin ma’nâsı min
Vücûduyla iftihâr olunacak bir muharririmizin tedkīkine cemîi’l-vücûh demek olsaydı estaîzü-billâh 2( ‫فضلنا‬َ ْ َّ َ ‫الرسل‬ َ ِْ
ُ ُ ُّ ‫تلك‬
göre iktidâr-ı nazm u şâiriyyet Süleymân Çelebî hazretlerine
‫بعض‬
ٍ ْ َ ‫على‬ٰ َ ‫بعضهم‬
ْ ُ َ ْ َ ) buyurulur muydu” deyip vâizi iskât eyle-
büyük pederleri Şeyh Mahmûd nâm zâttan intikāl etmiştir. miştir. Cahil vâizin şu hâli Bursa’da şüyû bulunca keyfiyet
Sultan Orhan hazretlerinin şehzâdesi Alâeddîn Paşa bir Süleymân Çelebî hazretlerinin sâmia-i ıtlâına vâsıl olmasıyla
emel-i ulvî-i fâtihâne sevkine ittibâen bir miktar guzât-ı ki- pek müteessir olup seyyidü’l-enâm ve efdal-i enbiyâ-yı ki-
râm ile ilk defa Rumeli’ye geçtikleri zaman Şeyh Mahmûd râm aleyhis-salâtu vesselâm efendimiz hazretlerinin ulüvv-i
tehniyye-i gazâ niyetiyle şehzâde-i müşârün-ileyhe gönder- kadr-i risâlet-penâh-ı ekremîlerinden bâhis olmak üzere sû-
diği duânâmeye: ret-i vilâdet-i cenâb-ı nübüvvet-penâhîlerini ve mu’cizât-ı ce-
lîle-i Ahmediyyelerini musavvir olan manzûme-i makbûleyi
Velâyet gösterip halka suya seccâde salmışsın
irticâl ve isti’câl ile tertîb ve tanzîm ve şu âlemde ibkā-yı nâ-
Yakasın Rumeli’nin dest-i takvâ ile almışsın
mına da hizmet etmek üzere kütübhâne-i aşk u irfâna yâ-
beytini derc etmiş ve kendisinin nazma muktedir olduğunu digâr olarak tevdî eylemiştir.
göstermiştir. İşte Süleymân Çelebî hazretlerinin ceddi bu Hakkında Âlî merhûm şu satırları yazar:
zât-ı mükerremdir. Onun mahdûmu İvaz Paşa olup Süley- “Süleymân Çelebî mevlid-i Nebî hizmetini kendüye lâ-
mân Çelebî ile meşhur şâirlerimizden Atâyî merhûmun pe- zım etmiş; el-hak bir kitâb-ı müstetâb eylemiştir ki lisân-ı
derleridir. kalemde beyân-ı rakama gelmesi bir sâat-i saîdde vukū’
Hazret-i nâzım-ı muhterem Bursa’da zînet-sâz-ı âlem-i bulup belki ekser kevâkıbin burc-ı şarkta iktirânına râst gelip
şühûd olup mebâdî ve makāsıd-ı ulûm-ı akliyye ve nakliy- sâl-be-sâl nice bin mecâlis-i vâcibü’l-iclâlde okunur. El-hak
yeyi Bursa’da tahsil etti. Zamanının fuzalâsı sırasına geçti. müessir edâlar ile nazm eylemiştir. Nice mevlid-i Nebî man-
Zühd ü takvâda ileri gitti. Salâh hâli, fazl-ı irfânı şâyi olunca zûm dahi vardır; lâkin birisi ne ele alınır, ne kimsenin gö-
müşârün-ileyh Alâeddîn Paşa’nın necl-i necîbleri Süleymân züne dokunur. Süleymân Çelebî ise menkıbe-i mevlid-i şerî-
Paşa kendine yâr-ı cân etti. Hatta bu delâletle Yıldırım Bâ- fini gûyâ ki tâlîm-i Rûh-ı Kuds ile söylemiştir.”
yezîd Hân hazretlerinin şeref-i sahâbet ve iltifâtına bile nâil Filhakīka öyledir bu yoldaki âsârın en makbûlü, en be-
oldu. Nihâyet Dîvân-ı Hümâyûn’a imam olup hayli zaman lîğidir.
bu hizmet-i şerîfede bulundu. Hem sekiz yüz on ikidir târîhi
Hâkān-ı müşârün-ileyhin dâmâd-ı muhteremleri nokta-i Bursa’da oldu tamâm bil ey ahî
dâire-i kemâl, kıdve-i ricâl “Seyyid Muhammed Şemseddîn Târîh-i inşâdını gösterir ki beş yüz küsür seneden beri
en-Neccârî” nâm Emîr Sultan kuddise sırruhü’l-mennân eyâdî-i ihtirâmda olduğu müstebân olur.
hazretlerinin bu sırada şeref-i sohbet-i aliyyelerine nâil ola- Abdullatîf Gazzî hazretlerinin Kıble-nümâ-yı Ka’betü’l-
rak berekât-ı hüsn-i nazar ve terbiyeti ile de perver-şiyâb-ı Uşşâk nâm eser-i mergūbunda kerâmât-ı aliyye ve ahvâl-i
feyz ü kemâl ve dâhil-i zümre-i ehl-i hâl olmuşlardır. acîbelerinden bahsolunduğu gibi mukarreb-i Hazret-i Nebe-
Yıldırım Bâyezîd Hân hazretlerinin irtihâllerinde Emîr vî olduğuna mahz-ı tevfîk ve feyz-i ilhâm ile yazılmış olan
Sultan’ın emirleriyle Bursa’da Ulu Câmi-i Şerîf’e imam ol- eser-i dil-pezîri bürhândır.
dular. Nezd-i celîl-i peygamberîde mazhar-ı kabûl-i tâm oldu-
Âhir ömürlerine kadar bu hizmet-i aliyyeyi ifâ etmiştir. ğuna; asırlardan beri bunca manzûmelere hakk-ı rüchâna
Şehzâdegândan Süleymân Çelebî dahi hazret-i nâzım-ı mâlik olmasıyla kanâat hâsıl olur.
muhterem hakkında pek büyük iltifâtlar gösterdiğini âsâr-ı Süleymân Çelebî hazretlerinin bu manzûme-i mübâre-
eslâf bize bildirmektedir. kesi az vakit zarfında şöhret-gîr-i âfâk-ı âlem olup her tarafta
Güldeste-i Riyâz-ı İrfân ve Tezkire-i Latîfî’de şöyle nakl- teberrüken okunmağa başlanmış ve hoşnûdî-i Cenâb-ı Ne-
olunur ki: –Menkıbe-i Mevlid-i Şerîf manzûme-i mübâre- bevî’yi isticlâba vesîle olsun ümîd-i şefâat-hâhânesiyle ihti-
kesinin tertîb ü tanzîmine bir hâdise-i garîbe sebep olmuş- yâr-ı tekellüfât olunagelmiştir.
tur; o zaman Bursa’da vâizin biri esnâ-yı va’zda [10] es- Bursalı Rıza Efendi merhûm nüsha-i sahîhasını elde
taîzü-billâh 1(‫رسله‬ ْ ِ ‫احد‬
ٖ ِ ُ ُ ‫من‬ ٍ َ َ ‫بين‬ ِّ َ ُ ‫ ) َلا‬âyet-i kerîmesini tefsir
َ ْ َ ‫نفر ُق‬ ederek tab ettirmiş ve bu hizmeti erbâb-ı aşk u muhabbet
sırasında bu âyet-i celîle mûcebince ben Nebiyy-i âhirü’z- nezdinde pek kıymetli görülmüştü. Zîrâ müstensihlerin seh-
1 2
Bakara, 2/285. Bakara, 2/253.
vinden kurtulamayan bu eser-i celîle zaman zaman çok şey- diğeri zât-ı telîfe üçüncüsü müellife dördüncüsü nev’-i te’lî-
ler ilâve olunarak hemen hemen aslını gāib edecek râddeye fin kānûna cihet-i teallukuna ait dört hata vardır: Kitabın is-
gelmiş idi. mi “Târîh-i İslâm” değil Târîh-i İslâmiyyet’tir. Kitap Abdul-
Ey Hudâ’dan lutf-ı ihsân isteyen lah Cevdet Bey’in eser-i te’lîfi değil, tercümesidir. Kitap Lei-
Mevlid-i pâk-i Resûlullâh’a gel den dârü’l-fünûnu muallimlerinden Profesör Dozy’nin eseri-
dir. Eser gazete veya resâil-i mevkūteden değil, bir te’lîf yani
kasîdesi mevlid kitaplarının baş tarafına yazılmış ise de bu-
kitap olduğundan 35’inci madde ile her türlü münâsebetten
nun nâzımı 1207 senesinde irtihâl-i dâr-ı bekā eden ve şiirde
ârîdir. Zîrâ matbûât kānûnunun 35’inci maddesi aynen şöy-
“Vâlî” tahallus eyleyen Kadıasker Abdurrahmân Efendi o-
ledir:
lup Süleymân Çelebî hazretlerinin değildir. Bir de hazret-i “... Memâlik-i ecnebiyyede ve eyâlet-i mümtâzede (?)
nâzım-ı muhterem irtihâl-i Nebevî’yi musavver hiçbir şey matbû gazete veya resâil-i mevkūtenin memâlik-i Osmâniy-
yazmamıştır. Bu ve emsâli şeyler sonraları başkaları tara- ye’ye men’-i neşr ü tevzîi Meclis-i Vükelâ’da ittihâz olunan
fından ilâve olunmuştur. Zaten dikkatlice okunursa kendi- bir karâr-ı mahsûsla vâki olur ve yalnız bir numarası Dâhi-
liğinden tezâhür eyler. liye Nezâreti’nden verilen bir emir üzerine men’ edilebilir.”
Bu manzûme-i makbûlede çok rumûzât-ı latîfe vardır.
Onlara husûl-i ıttılâ’dan sonra okunur veya istimâ’ olunursa Bu Esasa Aid Tedkīkāt:
neş’e-i kâmilenin zuhûru şüphesizdir. Kulak dolgunluğu ile Meclis-i Vükelâ’nın kararı ve bu kararın sûret-i i’lânı tah-
şöylece dinlemek başka, esrâr-ı maânî-i dakīkaya vukūf hâ- tie edilmekte olmasından dolayı bu babda beyân-ı mütâlaa
sıl ederek dinlemek yine başkadır. sadedden hâriç kalır. Maamâfîh alâ sebîli’l-istitrâd şu esasın
Cân kulağıyla dinler iken terk-i hayât-ı müsteâr eden bazı cihetleri hakkında nazar-ı dikkati celb etmek bî-taraflık
âşıklar da görülmüş ve işitilmiştir. muktezayâtına münâfî düşmez. Fakat evvel emirde şunu
Hazret-i nâzım-ı muhterem azm-i âlem-i lâhût eyledikte söyleyelim ki elfâz münâkaşasından son derecelerde muhte-
kitâb-ı aşk vücûdları Bursa’da Çekirge’ye yakın bir mahalde riz ve müteneffiriz. Hatta meslek eserlerinde bile bu vâdîde-
ihzâr olunan mahfaza-i kabre konulmuştur. Kaddesallâhu ki tedkīkatı zâid görürüz. Lâkin bu mebhaste ilcâ-yı zarûretle
sırrahu ve nefeanallâhu berekâtuhu ve füyûzâtuhu âmîn. birkaç söz söyleyeceğiz.
Mükerreren ziyâret şerefine mazhar olduğumdan dolayı Muharrir-i makāle i’lân-ı resmîdeki lafız hatalarını ta’dâd
hamd ü şükr ederim. Kabr-i şerîflerinin üzerinde demir par- edip duruyor. Fakat aynı zamanda eseri iki zâta nisbet
maklıktan bir kubbe ve etrafında şebeke olup mezar taşında etmek mecburiyetinde kalarak tenkîd ettiği hatayı kendisi de
irtikâb ediyor. Dikkat olunduğu üzere eser Cevdet Bey’in
şöyle yazılıdır:
te’lîfi değil tercümesidir dendikten yani eser tamamiyle bir
(Manzûme-i menkıbe-i vilâdet-i Nebeviyye aleyhi’s-se-
tercüme telakki ve ona hasr-ı muhâkeme edildikten sonra
lâm ve’t-tahiyye müellifi Süleymân Efendi hazretlerinin mer-
müellife ait hata; kitap (Leiden) dârü’l-fünûnu muallimlerin-
kad-i müteberrekidir. Aleyhirrahme velgufrân rûh-ı pür-fü-
den Profesör Dozy’nin eseridir sûretiyle tashîh olunmuştur.
tûh-ı âlîlerine lillâhi teâlelfâtihâ)
Hüseyin Vassâf
Maksûd olan eserin tercüme olduğunu beyândan sonra
artık müellif hakkındaki hata bu cihette aranmak lâzım gelir.
Tertîbât-ı mantıkiyye bunu icâb eder: Meclis yanılmıştır, te’-
lîf dediği eser tercümedir ve bu tercümenin sahibi Abdullah
Cevdet Bey değil fülândır denerek müellifte de hata edildiği
TÂRÎH-İ İSLÂMİYYET ESER-İ MA’HÛDUNA isbât olunur. Yoksa i’lân-ı resmîde Dozy’den ve eserinden
EBUZZİYÂ TEVFÎK EFENDİ’NİN asla bahsedilmemiş iken tashîhât-ı vâkıada müellifte de hata
YAZDIKLARI TAKRÎZ HAKKINDA TEDKĪKĀT edilmiş demek hatâ-yı mahzdan ibâret kalır. İnsanlar cümle-
Tasvîr-i Efkâr sahibi ve Antalya meb’ûs-ı muhteremi ten hata ve nisyâna ma’rûzdurlar. Sehlü’t-tefehhüm bu ka-
Ebuzziyâ Tevfîk Beyefendi’nin mahûd Târîh-i İslâmiyyet’in bîl hatîâtı i’zâm eden zevât tashîh-i hata vâdîsinde bile gi-
men’i hakkında hükûmetçe müttehaz karar aleyhine Tas- rîve-i hataya düşmekle musâb olurlar. Zellât-ı gayrdan isti-
vîr-i Efkâr’ın 267 adedli nüshasında hâmerân oldukları mü- fâde dâiyyesinde bulunanların zellâtından da istifâde eden-
tâlaât ve mülâhazâtın Sırâtımüstakīm’e tealluk eder ciheti ler bulunur. 1(‫)كما تدين تدان‬.
görülmemekle beraber memleketimizde eser-i mezkûra karşı Aynen naklolunan 35’inci maddedeki eyâlet-i mümtâze
ilk bâb-ı mübâhaseyi açmış olmak ve mütâlaât-ı meşrûha ta’bîri önüne muharrir-i makāle istifhâm işareti koymuş. Na-
eser-i mâhûdun lehinde bulunmak hasebiyle tağlît-i efkârı zar-ı dikkatimizi celb etti. Maddenin meclisteki müzâkerâtını
mûcib olması muhtemel bulunan mülâhazât-ı mesrûdenin tedkīk için Takvîm-i Vekāyi koleksiyonuna mürâcaat ettik.
her türlü sû-i tefehhüme mahal kalmamak üzere gazetemiz Mecliste her iki kırâatinde de eyâlet-i mümtâze ta’bîrinden
sütûnlarında zemîn-i tedkīk ittihâzı münâsib görülmüştür: ârî olarak okunmuş olduğunu anladık. Demek oluyor ki bi-
Tasvîr-i Efkâr refîkımızın beş buçuk sütûnunu işgal eden lâhare bu kaydı a’yân ilâve etmiş. Tâdîlât üzerine meclise
bu tavîlü’z-zeyl makāleyi 16 esâsa ircâ edebiliriz: iâde edildikten sonra cereyân eden müzâkerâtı dahi tedkīk
[11] 1- Hükûmet eserin mâhiyetini anlamaksızın mem-
nûiyet kararı ısdâr eylemiştir. Zîrâ i’lân-ı resmîde biri isme 1
“Kınarsan kınanırsın”
ettik. Bu ilâve için mecliste asla bir münâkaşada bulunulma- 2- Men’-i vâkiin sûret-i i’lânında bir müslümanın akīde-i
dığını öğrendik. Hâtıramızı bir suâl işgal etti: Muharrir-i ma- dîniyyesi şâibe-dâr gösterilmiştir. Zîrâ eser Abdullah Cevdet
kāle olan meb’ûs-ı muhterem; maddeyi bir sene sonra ga- Bey’e izâfet olunduğu halde (dîn-i İslâm aleyhindeki) ta’bîri
zetesine hîn-i naklinde vaz’ edeceği istifhâm işaretine bedel isti’mâl olunmuş ve ismen müslim olan bir zâtın kendi dini
vaktiyle müzâkerâtta hazır bulunarak kānûn nâmına şu aleyhinde neşriyâtta bulunduğunun hükûmetçe kabul edil-
mübhemiyeti izâleye medâr olacak suâlleri niçin irâd etme- diği neticesi hâsıl olmuştur.
di? Li-ma’zeretin mecliste bulunamadıysa niçin maddeler Muharrir-i makāle bu esası şöyle tavzîh ediyor:
kesb-i kānûniyyet etmeden evvel bu mes’eleyi tebyîn-i ha- “İ’lân-ı resmîde ise kitap bir müslüman tarafından te’lîf
kīkat için gazetesinde mevzûubahis eylemedi? Gaflet ve zu- edilmiş sûretinde bildirildiği gibi, (dîn-i İslâm aleyhindeki)
hûl vâki olmuş ise bu hareket vazîfeye karşı bir eser-i lâkay- ibâresini hâvî bulunmasından dolayı bir müslümanın akī-
dî değil midir? Lüzum görülmemiş ise bugün bu işareti vaz’a de-i dîniyyesi şâibe-dâr olmuş oluyor. Binâenaleyh her şey-
sâik nedir? Mecliste bir madde vardır: Her kim ki kendi den evvel burasının tashîhi iktizâ eder. Hükûmet vâki ola-
tarafından tamam olan şeyi nakz etmeğe sa’y ederse sa’yi cak ihtârât ve tebligatında yalnız kendi hak ve salâhiyyet-i
merdûddur. Bugün bu madde meb’ûs-ı muhteremin hare- kānûniyyesini isti’mâl ile değil, âharın hukūkuna riâyet
ket-i vâkıasına tam mahall-i tatbîk olmuyor mu? etmek ile mükellef bulunduğunu bilmesi lâzım gelir. Bugün-
Bu kitabın 35’inci madde ile bir münâsebeti yokmuş, ne kü günde hiçbir müslim ne kadar hür-endîş (Libri pansör)
gibi münâsebet aranıyor? Madde gazetelerden resâil-i mev- olursa olsun, mütemessik olduğu dinin aleyhinde hâmerân-ı
kūteden bahsediyor. Te’lîfe, kitaba şümûlü olamaz, kitap tenkîd olamaz. Çünkü serd-i mülâhazât-ı felsefiyye böyle
men’ olunamaz mı? Yoksa kitap men’ olunabilir fakat bu ahvâlde sûret-i umûmiyyede yani umûm edyân ve mezâhib
maddeye tatbik olunamaz mı, denmek isteniliyor. Muhar- hakkında icrâ olunabilir ise de münhasıran kendi dinini tes-
rir-i makāle buralarını mübhem bırakmıştır. Birinci ihtimali
hîf ma’razında îrâd-ı efkâr edecek adam tasavvur edile-
ele alalım: Kitap da men’ olunabilir. Zîrâ men’ kānûnen
mez.”
matbûât cerâimi için bir ceza olarak kabul edilmiştir. Gazete
ve resâil-i mevkūtedeki neşriyât men’ cezasını müstelzim bir Tedkīkāt:
mâhiyette takdir olunur ise Meclis-i Vükelâ bu babda bir ka- Bir adamın mücerred ismi kendisinin İslâm telakkīsini
rar ittihâz ederek men’ cezasını tatbik eder. Gazete ve re-
istilzâm etmez. İman umûr-ı bâtınedendir. Zâhirde olan de-
sâil-i mevkūte için bu men’i matbûât kānûnunun 35’inci
liline i’tibâr olunur. Abdullah Cevdet Efendi tercümesinde
maddesi ihtivâ etmektedir. Kitaplara gelince bunu da mat-
nâmına izâfet eylediği mütâlaâtta kendisinin zâhiren İslâm
baalar kānûnunda buluruz. Zîrâ bu kānûnun kütüb ve re-
telakkīsine mâni’ akvâl derc eylemiştir.
sâil-i gayr-ı mevkūteye dâir olan ikinci faslının 7’nci mad-
Derûn-ı eserde mütercimin nâmına izâfetle tezyîl eyledi-
desinde aynen şu sarâhate musâdif oluyoruz: (Matbûât kā-
ği hâşiyeler şöyle dursun yalnız şuracıkta aynen nakletmekte
nûnunda cerâim-i matbûat hakkında münderic ahkâm-ı ce-
olduğumuz mukaddimeyi tetebbu’ bile Abdullah Cevdet
zâiyye kütüb ve resâille vâki olan neşriyâta dahi şâmildir.)
Bey’in mâhiyet-i diyâneti hakkında bir fikir verebilir:
Burada cürüm kitabın muhtevî bulunduğu neşriyâttır. Neş-
riyâtı cürm hâline ifrâğ eden meclisin kararıdır. Bu kararın
İfâde-i Mütercim*
yalnız gazete ile resâil-i mevkuteye inhisâr edeceğine dâir
elde bir madde olmadığı gibi 35’inci maddede buna dâir bir Tarih, okumak tarîkıyle bâsıraya, işitmek tarîkıyle sâmia-
kayıt dahi yoktur. Mefhûm-ı muhâlifiyle istidlâl ise merâci-i ya ve bunlardan biri veya her ikisi ile de vicdân dediğimiz
tefsîriyyemizin kabul eylediği kavâid-i istinbâtiyyeye mâni- merkez-i idrâk ve mülâhazaya ahvâl ve takallübât-ı cihânı
dir. Zaten men’in Meclis-i Vükelâ kararıyla olacağı hakkın- nakleden âdetâ bir “sinematoğraf” menzilesindedir. Ta’rîf
daki nass-ı kānûnînin lüzum-ı karâra ait delâleti dâll bi’l- ve ta’bîr-i dîgerle, tarih, “rötuş”suz yani hutût ve ânât-ı ha-
işâre sûretiyle olup dâll bi’l-ibâre tarîkıyle değildir. Çünkü kīkiyyesi asla tezyîd ve tahfîf olunmamış, aslına tamamen
vâzı-ı kānûnun maddedeki maksadı men’in ne sûretle vâki âyîne-nümâ bir fotoğraf levhası gibidir. Hakīkī tarih böy-
olacağını beyândır. Maddenin mesûkun-lehi budur. Lü- ledir, böyle olmak lâzımdır. Böyle olmayan ve tarih nâmı
zum-ı karâr değildir. Lüzum-ı karârı bi-tarîki’l-işâre istidlâl verilen kitaplar yâ gāfilâne yahud gāfil-şikârâne âsârdandır.
ediyoruz. İkinci ihtimale gelince deriz ki: Bu madde medâr-ı Hakīkī tarih nâmının levâzım ve mahsûsâtını bi-hakkın hâiz
tatbîktir. Zîrâ men’ cezasını nâtıktır. Yedinci maddenin ma’- bir Târîh-i İslâmiyyet vücûda getirilerek din kardeşlerimizin
tûfudur. Ahvâl-i mümâselede mehâkim ma’tûf olan mad- pîş-i ıttılâ’ ve mülâhazasına arz edilmek lâzımdı. Vücûda ge-
deyi zikrederek tatbikatta bulunur. [12] Mukarrerât-ı mehâ- tirilerek diyoruz, çünkü üç mühim lisân-ı İslâm olan Arap,
kimden bu kabîl binlerce emsâl gösterilebilir. Şu halde mu- Fars, Türk dillerinde yazılmış böyle bir tarihin bulunmadı-
harrir-i makāleye sorulmaz mı ki: Matbûât kānûnunun
35’inci maddesi men’e dâir olan hükm-i cezâîyi tazammun
*
etmiyor mu? Men’ bir ceza ise matbaalar kānûnunun 7’nci İstanbul’a son vürûd eden nüshalarda “İfâde-i Mütercim” nâmı
maddesinin sarâhatinden hâriç kalabilir mi? Hâriç kalamaz altındaki şu mukaddime kesilmiş, yerine fihrist vaz’ olunmuştur.
ise bin-netîce kitaplara bu cezanın tatbik olunamayacağı gi- Bu sûretle bile efkâr-ı umûmiyyenin tağlîtine çalışılmaktadır. Ha-
reket-i vâkıa mütercimin mâhiyet-i ahlâkiyyesi için iyi bir miyâr
bi îhâmâtta bulunmak ma’nâsız olmaz mı? olur.
ğını tahkik ettik. Bu yoksulluğun sebebini, ez-cümle müslü- Menâbi-i İslâm nâmıyla Fransızca neşretmek üzere oldu-
man hükümdârlarının istibdadında aramalıdır: Tarih, ak- ğu cild-i azîmden genç müsteşrikin ne kadar ta’b-nâ-pezîr
sâm-ı ulûmun en ziyâde göz açanıdır; göz açıklığıyla istib- bir müdekkık, ne yaman bir himmet-i idrâk sâhibi olduğu
dâd ve iğfâlin bir yerde yaşayamayacağı ayândır. Gözü açı- anlaşılacaktır.
lan ahâli, zulmü görür; hürriyeti görür, adâlet ister, hakīkat ***
ister. Allah’ın gölgesiyim diyerek zulm ü hıyânette hilkatin Tercüme-i eserde ta’kîb ettiğimiz usûl, dindârâne bir i’ti-
en zâlim, en hâin u’cûbelerini gölgede bırakan cebâbire-i İs- nâ ile dâimâ ta’kîb etmekte olduğumuz usûldür ki aslın
lâm’ın cehâletleri, Şeyh Sa’dî’nin tamâmiyet-i metniyyesini muhâfaza etmekten ibârettir. Ta-
rafımızdan metn-i kitâba ilâve olunan dört harftir ki mu’teri-
Perîşânî-i hâtır-ı dâd-hâh
ze işareti dâhiline mevzûdur: Sallallâhu aleyhi ve sellem
Ber-endâzed ez-memleket pâdşâh!
yerine (s.a.) radiyallâhu anha yerine (r.a.) harflerinden ibâ-
tenbîhindeki hakīkat-i müdhişeyi idrâk husûsunda irfân-nü- rettir.
mâdır. Bazı mülâhaza ve ilâvâtımız; hâşiye sûretinde sahâifin
Biz, müslümanların bir Târîh-i İslâmiyyet’e olan ihtiyaç- nihâyetlerine kayd [13] edilmiş ve zîrlerine A. C. imzası ko-
larını şiddet-i kâfiyye ile hissetmekte idik. Evsâf-ı matlûbeyi nularak müellifin hâşiyelerinden tefrîk olunmuştur.
hâiz bir Târîh-i İslâmiyyet’i Hollandalı müsteşrik-i şöhret-gîr Bugün ehl-i İslâm için Târîh-i İslâmiyyet’ten daha ziyâde
Profesör Doktor Dozy’nin âsâr-ı fâzılânesi arasında bulduk. nâfi, mütâlaa ve mülâhazası daha ziyâde kat’iyyü’l-lüzum
1
(‫وجدها التقطها‬
َ َ َ َ ‫حي ُثما‬ ِ ِ ْ ُ ْ ‫ضالة‬
ْ َ ‫المؤمن‬ ُ ْ ِ ْ ) hükmüne iktifâ ettik:
ُ ّ َ ‫الحكمة‬ bir kitap yoktur i’tikādındayız. Hurâfât ve iğfâlât ile dolu
âsâr-ı gāfilâne veya muğfilânenin mevsim-i revâcı, sâye-i
Essai Sur L’histoire De L’islamisme
feyz-i tekâmülde, çoktan geçti.
ünvânıyla Fransızca’ya mütercem olup büyük bir ihâta-i Ne kadar anîf olursa olsun, mu’tekadât ve hissiyât-ı ev-
nazar ve derin bir im’ân göstermekle mümtâz ve kat’iyyen velînimize ne kadar mugayir bulunursa bulunsun hakīkat ile
bî-taraf bir akl-ı selîm mahsûlü olan bu kitabı Türkçe’ye yüz yüze gelebilmek cesâretine mâlik olmalıyız, yiğitlik yal-
naklettik. “Müellif: Hollandalı, gayrimüslimdir ve binâena- nız düşman kurşununa göğüs germek değildir. Hakīkat ve
leyh ağyâr-ı dîndendir beyânâtı şâyân-ı îtimâd olur mu?” hakkın saltanat-ı samedâniyyesi önünde nefs-i câhilimizin
yolunda bir suâl-i mukaddere şöyle cevap veririz: Müslü- izzet-i bî-izzetini atıp hakīkatin zahm-ı ulviyyet-nişânıyla
manlık, isim ile oruç ile namaz ile değildir, 2(‫ ;)الدين معاملة‬din nişânlanmaya kudret göstermeliyiz ve asıl böyle bir şecâat-i
muâmeleden ibârettir, demektir. Bütün sâât-i hayâtını tedrîs rûhiyye ile bahadır olduğumuzu isbât etmeliyiz. Din muâ-
ve mütâlaa ile geçiren ve ibâdullâhın tenvîr-i ezhânına, meleden ibârettir demek olduğunu söylediğimiz (‫)الدين معاملة‬
halka nâfi olmaya çalışan, âlim, fâzıl Doktor Dozy: A’mâl ve hadîs-i şerîfi iyice mülâhaza olunursa, umûmiyetimiz i’tibâ-
âmâli kara âvâre Hamîdlerden bin kat ziyâde müslümandır. riyle, biz müslümanların ne kadar bed-dîn veyahud bî-dîn
3 ِ ِ
(‫ويده‬ ِ ِ َ ِ ‫من‬
َ َ ‫لسانه‬ ْ ِ ‫الناس‬ َ ِ َ ‫من‬
ُ َّ ‫سلم‬ ْ َ ‫المسلم‬ ِ َّ ِ ‫أنفعهم‬
ُ ِ ْ ُ ْ ) ve 4(‫للناس‬ ْ ُ ُ َ ْ ‫الناس‬
ِ َّ ‫خير‬
َُْ) olduğumuz anlaşılır. Efdal-i ibâdât, insan kendi nefsinden
ve ( 5
‫سنة‬ ‫الف‬ْ َ ٍ
‫عبادة‬ِ ‫من‬
َ ْ ٌَْ ‫خير‬ ‫ساعة‬ ْ ِ
‫العلم‬
ِ َ
‫طلب‬َ
ُ ) diyen bizim pey- başlayarak ve hatta fedâ-yı nefs ile başlayarak kâffe-i ibâ-
gamberimizdir. Âlim, fazîlet-kâr olan her ferd, müslimdir. dullâha nâfi ve hâdim olmaktır. Dîn-i bülend-i İslâm’ın bu
Cahil, fâsidü’l-ahlâk olan bir kimse ahfâd-ı Resûlullâh’tan dakīka-i ictimâiyyesine muttali olmayan cehele-i ibâdet-kâ-
bile olsa müslim değildir. İrfân ve fazîlet bütün edyânı bir rân; Hazret-i Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin:
dine yani hak ve hakīkat dinine ircâ edecektir ve etmekte- ‫سر بزمين دم بهوا مى كند؛‬
dir: ‫كوى عبادات خدا مى كند‬
‫جنك هفتاد دو ملت همه را عذر بنه‬ beyt-i meşhûruna mâ-sadak olmaktan hâlî olmazlar. Cehl ü
!‫چون نه ديدند حقيقت ره افسانه زدند‬ zulm ile hakīkī Müslümanlık bir yerde yaşamaz. Müslim ke-
Doktor Dozy İslâmiyet’in tarihini bundan takrîben kırk limesi selâmet kelimesinden müştak olduğu nazar-ı i’tibâra
sene evveline gelinceye kadar yazmıştı, kırk sene evvelden alınırsa, cehâlet ve zulmün bulunduğu yerde İslâmiyet’in
bugüne kadar İslâmiyet’in tarihi muhibb-i fâzılımız A. Key yaşayamayacağı ve İslâmiyet’in hükümrân olduğu yerlerde
Efendi hazretlerinin “Kırk Seneden Beri İslâmiyet” ünvânlı cehâlet ve zulm cây-gîr olamamak lâzım geldiği bilâ-müşki-
makālesinden iktibâs olunmuştur. A. Key Efendi genç bir lât anlaşılır.
müsteşriktir; ahvâl-i İslâmiyye’ye ve gavâmız-ı dîn-i İslâm’a Mâzînin muâmelât ve inkılâbâtını mülâhaza ve sergü-
öyle bir derece-i âliyyede muttali’dir ki ulemâ-yı İslâm ara- zeşt-i âbâ ve ecdâddan istifâde ederek hâl-i hâzırın levâzım
sında adîli gösterilemez denilse câizdir. ve ilcâatıyla bil-muvâzene bu muvâzeneden hayât-bahş bir
netice, necât-âver bir ders-i intibâh almak: Mütâlaa-i târih-
ten maksûd, işte budur. Tekrar ve te’yîd ederiz, bu eserin
1
Benzer şekilde İbn Mâce, Sünen, Kitâbü’z-Zühd 15. tercüme ve neşrinden murâd; mütâlaasından böyle bir ders
2
Abdurrahman Ali el-Hacî, Sîretü’n-Nebevî, Dımaşk 1420, 1/122, alınabilecek bir kitabı ehl-i İslâm’ın huzûr-ı iz’ânına takdim
435. etmektir.
3
Nesâî, Sünen, Kitâbü’l-İmân, 8. Vesselâmu alâ menittebealhüdâ!
4
Suyûtî, Câmi’u’s-Sağîr, 5600. 1 Nisan 1908 Mısır
5
Benzer şekilde, Suyûtî, Câmi’u’s-Sağîr, 8062. Doktor Abdullah Cevdet
Eserin mâhiyet-i ma’lûmesine karşı bu mukaddime-i basit iken dindarlığını isbât edeceğim diye uzun uzadıya
istihsâniyyeyi okuyacak her kāri’ için tabîiyyü’l-husûl olan serd-i makāle, tekellüfât-ı zâideye mahal var mı?
şu tarz-ı telakkī niçin Meclis-i Vükelâ için başka türlü olsun? Matbûât kānûnunun on altıncı maddesinin burada ma-
Meclis-i Vükelâ da zâhire bakar. Neşriyâtı dîn-i İslâm aley- kām-ı ihticâcda dermeyân olunmasında bir münâsebet var
hinde görürse ve mütercimin dahi bu yolda sahîf mütâlaalar mıdır diye düşündük. Bu maddenin bâhis bulunduğu ceza
serd ettiğine muttali’ olursa bu ta’bîri isti’mâlde bir mahzur ve istisnâ fâilin tecziyesi hâline ma’tûftur. Eserin memnuiye-
görmez. Hülâsa akvâl-i küfriyyeyi irâd eden netâicine müte- tine ait değildir. Abdullah Cevdet Bey’in şu tercüme ve mü-
hammildir. İman ise kimsenin ma’lûmu değildir. Hâlık ile tâlaâtından dolayı şahsen mes’ûl ve muâteb olması için ikā-
kulu arasına girilemez. Bugün bilâ-tefrîk-i dîn ü mezheb her- me-i dâvâ edildiği takdirde bu madde mevzûubahis edile-
hangi bir şahsın imansız vefat ettiğini hiçbir mü’min i’tikād bilir. Fakat şimdi Abdullah Cevdet Efendi’nin şahsı hak-
edemez. Akvâl ve ef’âline göre kendisine mü'min veya kında bir gûnâ tâkibât-ı kānûniyye icrâ edilmiyor. Matbaalar
gayr-ı mü’min muâmelesi yapar. Müslümanlarca müsellem kānûnunun yedinci maddesinin matûfu bulunan matbûât
olan bu esasları zannetmeyiz ki muharrir-i makāle kabul kānûnunun 35’inci maddesi hükmüne tevfîkan müessir Ab-
etmemek dâiyyesinde bulunsun. Binâ-berîn kendilerine bu dullah Cevdet Efendi'nin eseri olan Târîh-i İslâmiyyet Mec-
noktada da bir suâl teveccüh eder: lis-i Hâss-ı Vükelâ’nın salâhiyet-i takdîriyyesine müstenid
İ’lân-ı resmîde Abdullah Cevdet Efendi'nin müslüman olarak ihtivâ eylediği neşriyât cürmünden dolayı men’ ceza-
olarak kabul ve bir müslümanın dini aleyhine neşriyâtta bu- sına [14] uğruyor. Tekrar edelim: Zât-ı müellif cezâ-dîde e-
lunmakla ithâm edildiğini hangi ibâreden istinbât ettiniz? dilmiyor eseri ceza görüyor. Ama münferiden eser mahall-i
3- Abdullah Cevdet Bey hilâf-ı hakīkat olarak dinsizlikle cezâ olabilir mi? İşte bu nükteye mebnîdir ki kānûn şu
ithâm edilmiştir. Zîrâ diyânet ve fetâneti muharrir-i makā- cezayı tatbîke mahkemeleri değil kuvve-i icrâiyyeyi me’mûr
lece ma’lûm olduğu gibi kitapta da hilâfını gösterir delâil ediyor. Meclis-i Hâss-ı Vükelâ ahvâl-i mümâselede mahke-
mefkūddur. Muharrir-i makāle bu esas için aynen şu sözleri me vazîfesini ifâ sûretiyle karar ittihâz etmekte Dâhiliye Ne-
söylüyor: zâreti de bu kararın hükmünü tenfîz eylemektedir. Şu halde
“Biz eseri görmeksizin, müessir sıfatıyla gösterilmiş olan bu esâstaki müddeiyat da hâriç ez-saded olmuyor mu?
Abdullah Cevdet Bey’in diyânet ve fetânetini bildiğimiz ci- 4- Abdullah Cevdet Bey işbu tercümesiyle millet-i İslâ-
hetle, kendisini böyle bir sakīme ile ma’yûb ve medhûl ede- miyye’ye hizmet emelinde bulunmuştur. Zîrâ kitabın mütâ-
bilecek derekelere düşmeyeceğinden emin idik. Olsa olsa laası muharrir-i makālede böyle bir fikir husûlüne bâdî ol-
havsala-i enâma güncâyiş-pezîr olamayacak bazı beyânât-ı muştur. Muharrir-i makālenin şu sözlerini okuyunuz:
ilmiyyeyi ihtivâ etmiş olmasını dâhil-i ihtimal bulmuş idik. O “Abdullah Cevdet Bey ise sırf millet-i İslâmiyye’ye bir
halde dahi matbûât kānûnunun 16’ncı maddesinin şu: hizmet-i dîniyyede bulunmak maksadıyla bu eseri intihâb
(Edyân ve mezâhib hakkında delâile müstenid mebâhis-i il- ve tercüme etmiş olduğu indimizde tahakkuk etti. Her türlü
miyye ve felsefiyye tahkir addolunamaz) fıkrası, te’lîf-i meb- zehâbımızı zîr ü zeber eden bu hakīkatin zâhir olmasından
hûsun-anha kābil-i tatbîk olacağını ve (dîn-i İslâm aleyhin- dolayı kalben bir büyük inşirâh ve fakat bu inşirâh ile bera-
de) bulunduğuna hükmolunamayacağını teemmül etmiş ber yine kalben amîk bir infiâl hâsıl eyledik, münşerih ol-
idik. Binâenaleyh hâsıl olan şüphe üzerine kitabı buldurduk. duk, çünkü fetânet-i mecbûlesini maârif-i müktesebesiyle
Daha kabına ihâle-i nazar eder etmez bâlâda izâh eyledi- tezyîn etmiş olan bir müslümân-ı kâmilin, atfedilen seyyie-
ğimiz evsâfı maal-istiğrâb gördük ve okuduk. Bu halde hem den pâk-dâmen olduğunu gördük. Münfail olduk, çünkü bir
verdiğimiz ihtimalât kendi kendine zâil oldu, hem de mey- i’lân-ı resmînin halk üzerinde hâsıl edeceği te’sîri, yani böyle
dana bir hakīkat ile beraber bir de büyük bir hatada bulu- bir sakīmeye nisbet edilen adamın indel-umûm ilelebed
nulduğu maddesi çıktı. Çünkü kitap bir müdekkıkın ve üç mazhar-ı nefrîn olacağını düşündük de tarz-ı teblîği lisân-ı
dârü’l-ulûmun muhâbirîn ve müntesibîninden meşhur bir hükûmete lâyık görmedik.”
tarih mualliminin eseri bulunduğu... ilh.”
Tedkīkāt:
Tedkīkāt: Neşrolunan tercümede bu hizmet emeli görülemiyor. O
Abdullah Cevdet Efendi ihtimal ki dindardır. Dedik ya! emel bulunmuş olsa idi yalnız tercüme ve fuzalâ-yı ümmetin
Bir adamın hakīkaten muvahhid veya mülhid olması umûr-ı nazar-ı dikkatini celb ile iktifâ olunurdu. Halbuki mütercim
bâtıneden bulunmak hasebiyle bilinemez. İslâmiyet vicdân maal-istihsân eseri kāri’lerine takdim ediyor. Ve kendi hesa-
casusluğuna da mesâğ göstermez. Yalnız muâmelât için ze- bına ilâve eylediği tahşiyelerde de neler söylemiyor. Şüphe-
vâhire bakılır. Abdullah Cevdet Efendi kendisine izâfetle sizdir ki din için kastolunan hizmet bu değildir. Zîrâ menâfi’-
neşreylediği eserde dinsizliğini gösterir ikrârlarda bulunmuş- i İslâmiyye’ye hizmet maksadında bulunan tahşiye hâlinde
tur. İkrârıyla mülzemdir. İtirafâtı meydanda durup durur i- bu gayeye vâsıl olacak beyânâtta bulunur.
ken şehâdete lüzum görülmez ki Ebuzziyâ Tevfîk Beyefendi Dinsizliği ta’mîm sûretiyle ümmet-i İslâmiyye’ye bir hiz-
mütercimin kendilerince ma’lûm olan diyânet ve fetânetini met(!) maksûd ise fetâneti müsellem olan bir zâtın bu hiz-
mevzûubahis etsinler. Abdullah Cevdet Efendi bugün bile metin(!) netîce-pezîr olamayacağını takdir etmesi lâzım gelir.
bu sözlerinden tövbe ve rücû’ ile izhâr-ı îmân ederse yine Açık söyleyelim: Böyle eserler yazarak, hissiyyât-ı dîniyyeyi
zâhire bakılarak kendisi dindar addolunur. Mes’ele bu kadar mahva çalışarak dinsizliği İslâmlar arasında neşr ve ta’mîm
hayâli Yunanîlerin tahayyülâtı gibi bir seraptan ibârettir. Bi- umûm ilelebet mazhar-ı nefrîn olmasını vücûda getiren i’-
hamdihi ve keremihi teâlâ dîn-i İslâm o kadar metîn ve kavî lân-ı resmî değil muharririn tercümedeki mütâlaatıdır. Mu-
bir dindir ki onunla çarpışan herhangi bir kuvvet beheme- harrir o mütâlaatını sâha-i matbûata tevdî etmekle bu kabîl
hâl ezilir. Mahv u tebâh olur. Böyle tasavvurât-ı bâtıleden ta’bîrâtın hakkında isti’mâline rızâ-dâde olmuştur. Ebuzziyâ
hayâl-i muhâllerden vazgeçerek saâdet-i dâreynimizi te’mîn Tevfîk Beyefendi pekiyi takdir buyururlar ki kraldan ziyâde
eden dîn-i celîle hizmete bakmalıyız. Bunca anâsır-ı müsli- krala kimse tarafdâr olamaz. Bir adam dinsizliğini İslâm
meyi tevhîd eden râbıta-i dîniyye lâ-semehallâh haleldâr o- aleyhinde bulunduğunu i’lân edip [15] durur iken hükûmet
lursa vatan da kalmaz, Osmanlılık da kalmaz. onu dindar ve İslâm muhibbi gösteremez... Biz bî-taraflığı
Memlekette epeyce cereyânlar görüldü. Tecârîb pek çok böyle anlıyoruz. Her ferdin ef’âlini sâtir olmak hükûmetin
acı hakīkatleri meydana çıkardı. Bizim için selâmetin nerede cümle-i vezâyifinden telakkī olunuyor ise müddeî-i umûmî-
olduğu gün gibi âşikâr oldu. Dinsizliği ta’mîme çalışmak lik teşkîlâtına lüzum yoktur. Mâdem ki mücrîm efrâd-ı tebe-
memleketi izmihlâle sürüklemektir. Terakkıyât düşmanları- asından biridir. Bizzât kabul ve i’tirâf ettiği cürümlerden bile
nın din nikābı altındaki taarruzâtını evvel ve âhir takbîh nazarında berî olmalıdır. Mantık bu mudur?
edenlerdeniz. Sırât-ı Müstakīm’in bütün neşriyâtı bunu gös- 6- Eserin lüzum-ı men’i husûsundaki ictihâdda da hata
terir. İfrât ve tefrîtin her ikisini istemeyiz. Ne âlet ittihâz ile edilmiştir. Zîrâ eser hiçbir niyyet-i gayr-ı hâlisaya ve kat’an
İslâmiyet’in âmir bulunduğu terakkıyâta sed çekmeyi tasvip bir fikr-i tenkîd ve muâhezeye ibtinâ etmemek üzere sırf bir
ederiz ve ne de dinsizliği ta’mîm ile saâdet-i istikbâliyyemize bî-taraf âlimin bugünkü günde husûsât-ı târîhiyyede âmil-i
suikastte bulunanların harekâtına iğmâz-ı ayn ederiz. Bugün münferid tanınmış olan terk-i şahsiyyet mesleğinde yazılmış
iddia ediyoruz ki bu eser sırf dinsizliği vatanımızda ta’mîm ve ihtivâ eylediği teşrihât-ı musîbe neticesinde muharrir-ı
için sûret-i haktan görünerek ve zehirli mütâlaalar terdîf olu- makāle için bunca tetebbua rağmen elli senede öğreneme-
narak tercüme ve neşredilmiştir. Hatta bu ümniyeyi te’mîn diği Vehhâbî mezhebiyle sûret-i zuhûr ve intişârı hakkında
için muharrir esnâ-yı tercümede bazı mütâlaatı müellifin ma’lûmât-ı muknie hâsıl olmuştur. Muharrir-i makāle bu e-
maksadı haricinde bulunan kelimât ile ifâde eylemiştir. sasın tazammun ettiği tahassüsâtını şöyle tasvir ediyor.
Ebuzziyâ Tevfîk Beyefendi merak buyururlar ise aslıyla “722 sahîfeyi şâmil olan bu kitabı sâika-i merâk, bana şu
tercümeyi karşılaştırsınlar. Fakat şunu ricâ ederiz ki yedi yüz dem-i bîmârîde iki gecede mütâlaaya mecburiyet verdi. Şu
bu kadar sahîfeyi iki gecede mütâlaa etmek gibi roman hakīkati i’tirâf ve maalhicâb i’lân ederim ki ahd-i tufûliy-
kırâatinde bile tecvîz olunamayacak tüsârii bırakarak mak- yetimden yani tamam elli seneden beri kulaklarım dolmuş
sada nüfûzu te’mîn için biraz i’mâl-i fikre muvaffak olsunlar. olan Vehhâbî mezhebi ve onun sûret-i zuhûr ve intişârı hak-
5- Hükûmet tarz-ı teblîğde vilâyet-i âmmesine müteret- kında şimdiye kadar kanâat-bahş olacak hiçbir esere muttali
tib vezâifi ihmâl etmiştir. Zîrâ hükûmet yalnız kendi hak ve olmadığım halde bu kitap 24 sahîfesini tahsis ettiği îzâhât-ı
salâhiyetini isti’mâl ile değil âharın hukūkuna riâyet etmek vâkıfânesiyle bana elli senede öğrenemediğimi elli dakika
ile de mükelleftir ve bir i’lân-ı resmînin halk üzerinde hâsıl zarfında öğretmiş oldu. Şimdi umûm ebnâ-yı memleketime
edeceği te’sîri yani böyle bir sakīmeye nisbet edilen adamın sorarım ve hatta bu kitabın men’ine Meclis-i Hâss-ı Vüke-
inde’l-umûm ilelebet mazhar-ı nefrîn olacağını düşünmek lâ’yı sevk eden kuvve-i mechûleden de suâl ederim! Şu
mecburiyetindedir. Vehhâbî mezhebi ve onun sebeb-i zuhûru ve el-yevm bu-
lunduğu hâl ve mevki’ hakkında bana ve benim gibi öğren-
Tedkīkāt: mek isteyenlere Türkçemizde hangi kitaba mürâcaat etmek
Abdullah Cevdet Bey’in ismi tercüme denilen eserde lâzım geleceğini lütfen ta’yîn ve işaret buyursunlar. Târîh-i
mütercim olarak gösterilmiş ve mühürsüz nüshaların sahte İslâmiyyet mine’l-ibtidâ ile’l-intihâ İslâm’ın zuhûruyla bugü-
olduğu beyân edilmiştir. İstitrâdların dahi kendisine aidiyye- ne kadar geçirdiği safahât-ı târîhiyyeyi ve zuhûr eden mezâ-
tini mütercem eserde i’tirâf ile her birine ayrıca imza vaz’ hib ile fırak-ı dâlleyi ve her birinin zehâb ve mesleğini hiçbir
eylemiştir. Ve zaten kendisinin teşkîl eylediği ictihâd Kütüp- fikr-i garaz-kârîye, hiçbir niyet-i gayr-ı hâlisaya ve kat’â bir
hânesi’nin 15’inci adedi olmak üzere neşrolunarak tûl-i fikr-i tenkîd ve muâhezeye ibtinâ etmemek üzere sırf bir â-
müddet Mısır’da ve Meşrûtiyet’in i’lânından yevm-i men’e lim-i bî-tarafın bugünkü günde husûsât-ı târîhiyyede âmil-i
kadar da memâlik-i sâire-i Osmâniyye’de herkesin elinde münferid tanınmış olan terk-i şahsiyyet mesleğinde yazılmış
tedâvül etmiş ve efkâr-ı İslâmiyye’de görülen teheyyüc üze- bir eser-i güzîninden başka bir şey değildir.”
rine gazetelerde de az çok mevcudiyetinden bahsolunmuş
olduğu halde Abdullah Cevdet Efendi bu eserden teberrî et- Tedkīkāt:
memiştir. Demek ki eserin mûmâ-ileyhe aidiyetinin artık söz Dozy’yi müdâfaaya tealluk eden bu teşrîhâtı biz muvâ-
götürecek yeri yoktur. Bu hâli kabul eden bir adama hükû- fık-ı nefsü’l-emr görmüyoruz. İşte ihtilâf buradan çıkıyor. Biz
metin nasıl muâmele etmesi bekleniliyor. diyoruz ki:
Bir adam dinsizliğini alâ rüûsi’l-eşhâd i’lân ederse hükû- Dozy bî-taraf değil, bir müfterîdir. Eser terk-i şahsiyyet
met buna karşı “dîn-i İslâm aleyhinde” ta’bîrini isti’mâlden mesleğinden ârîdir. Müellif İslâmiyet hakkında bir niyyet-i
tevakkīye neden lüzum görsün? gayr-ı hâlisa ta’kîb etmiştir. Eseri fikr-i tenkîd ve muâhaze ile
Ebuzziyâ Tevfîk Bey’in ihtirâz etmekte oldukları sû-i mâl-â-mâldir, verdiği ma’lûmatın çoğu hakīkate mugayirdir,
te’sîri yani böyle bir sakīmeye nisbet edilen adamın indel- hatta Ebuzziyâ Tevfîk Beyefendi’nin hâssaten mazhar-ı sitâ-
yişi olan Vehhâbîlik mezhebini bile anlayamamıştır. Eserde nerlerden meşhur Devaid, Rahmetullâh Efendi’nin dest-i
hakāik serâpâ tahrîf olunmuştur. İşte görülüyor ki iki taraf fezâil-peyvestini öpmüş ve kelime-i şehâdet getirmiştir. Şu
da hâl-i iddiadadır. Bu iddialardan hangisi doğrudur. Bunu fıkra-i istitrâdiyye ile Abdullah Cevdet Bey’in tercümesine
delâil gösterecektir. Biz müddeiyyâtımızı bi-havlihi ve kere- ric’at ederek böyle bir kitabı alâ-tarîki’l-tercüme ebnâ-yı
mihi teâlâ birer birer isbât edeceğiz. Zaten bu maksadla her dîninin enzâr-ı ıttılâına arz eden ve 1288 sene zarfında â-
hafta reddiye yazılıyor. lem-i İslâm’ın edvâr-ı inkılâbiyyesini 724 sahîfeye kaydeyle-
7- Bazı cihetlerle hatâ-âlûd görülebilecek olan sütûr ve yen bir müslümanın mesûbât-ı uhreviyyeye nâil olacağını
sahâyifin hükmü kābil-i iskāttır. Zîrâ ityân olunacak delâil-i farz eylesem bu mesûbâtın ecell-i derecâtıyla Abdullah Cev-
kaviyye ile irâd edilecek tenkīdât-ı ciddiyyeye karşı hatanın det Bey’in nâil-i mükâfât olabileceğini tahmin edebilirim.”
muhâfaza-i mevcûdiyyet edemeyeceği der-kârdır. Bu esas
Tedkīkāt:
makālede âtîdeki iki satırla ifâde olunmuştur: “Bazı cihet-
Bu iddiayı sadedden hâriç görüyoruz. Zîrâ mücerred e-
lerle hatâ-âlûd görülebilecek sütûr ve sahâifinin hükmünü
serin tercüme olunmasını tahtie eden yoktur. Mütercim mü-
iskāta ise delâil-i kaviyye ile irâd edilecek tenkīdât-ı ciddiyye
ellifin yazdıklarını tamamı tamamına tercüme [16] etmiş ol-
kâfildir.”
sa ve kendi nâmına mütâlaalar ilâve etmemiş bulunsa ilk
Tedkīkāt: müteşekkiri biz olurduk. Zîrâ dinimiz aleyhindeki müfteri-
Muharrir-i makāle kendi hesâbına eseri hatâ-âlûd gör- yâttan bir ân evvel haberdâr olarak i’tâ-yı cevâba hazırlanır-
müyor çünkü bu fıkrayı müddeiyyât-ı sâbıka ile başka türlü dık. Halbuki mütercim böyle mi yapmıştır? Bî-taraflığını hiç-
te’lîf edemeyiz. Şu kadar ki ta’bîr-i mahsûsları vechile bazı bir sûretle muhâfaza edemeyerek takdîr ü tahsînlerle kāri’-
cihetlerle başkalarınca görülebilmesi ihtimalini mevzûubahis lerine ithâf etmekte olduğunu naklettiğimiz mukaddime a-
etmek isteyerek bu yoldaki sütûr ve sahâifin hükmünü is- yânen göstermektedir.
kāta delâil-i kaviyye ile irâd edilecek tenkīdât-ı ciddiyye kâ- Artık bu hâle karşı tercüme ettiğinden dolayı memnun
fildir diyorlar. Daha doğrusu ibrâz-ı delâil edin diye tehditte kalmalıyız, demek mugâlatadan başka neye mahmûl olur.
bulunuyorlar. Buna karşı söylenecek söz müdâfaâtın netâ- Bu kabîl âsârı tercüme etmelerini ehl-i lisândan temennî
ٍ ٖ َ ِ ‫الصبح‬
icine intizâr tavsiyesinden ibârettir. 1(‫بقريب‬ َ ْ َ َ)
ُ ْ ُّ ‫اليس‬ ederiz. Çünkü bu himmetler müdâfaayı teshîl eder. Fakat
8- Eser bu mezâyâdan ârî farz olunarak muhâliflerin eserdeki müddeiyât ve müfteriyâtın isâbeti iddia olunur ise
zehâbı vechile dîn-i İslâm aleyhinde telakki hâlinde de Ab- o zaman mes’elenin rengi değişir. Müellif gibi mütercimi de
dullah Cevdet Bey; işbu tercümesiyle musîb bir herekette muârız addetmek zarûrî olur. Bunlar o kadar bedîhiyâttır ki
bulunmuştur. Zîrâ bir te’lîf-i garaz-âlûdu ebnâ-yı dînine bil- insan kalem yürütmeye hayâ eder. Muharrir-i makāle niçin
direrek onun redd ü cerhine teşebbüs edeceklere bir zemîn-i buralarını anlamak istemiyor da nâfile yere birçok tekellüf-
tedkīk hâzırlamıştır. Hatta âlem-i İslâm’ın edvâr-ı inkılâbiy- lerle mukayeseler yapıyor? Me’cûriyet bahsine gelince böyle
yesini 724 sahîfede kayda muvaffak olan bir müslümanın bir me’cûriyet te’mîn edecek mazhariyetten Cenâb-ı Hakk’a
mesûbât-ı uhreviyyeye nâiliyyeti farz olunsa Abdullah Cev- sığınırız.
det Bey’in ecell-i derecât ile me’cûr olacağının tahmini mu- 9- İslâmiyet din aleyhine olan neşriyâta mâni olmak
harrir-i makālece pek tabîî görülmüştür. Makālede bu esası şöyle dursun bilakis himâye etmiştir. Zîrâ târîh-i dînimizin
tavzîh eden satırlar şudur: şehâdetiyle sâbit olduğu vechile fırak-ı dâllenin müddei-
“Şimdi kitaba bir başka nokta-i nazardan bakalım: Farz yâtına karşı i’tâ-yı cevaptan başlı başına bir ilim teşekkül
edelim ki bu eser serâpâ dîn-i İslâm aleyhinde birtakım eylemiştir ki bu sâyede yani serbestî-i müzâkerât sûretiyle
isnâdât-ı garaz-kârâne ve azviyyât-ı sakīme ile mâlîdir. Ab- i’tikādât-ı sahîfenin önü alınarak bugün nâm u nişânları kal-
dullah Cevdet Bey de bu kitabı böyle olduğu için tercüme mamıştır. Üşenmezseniz sâhib-i makālenin şu sözlerini de
ederek ma’raz-ı tedkīk-i İslâm’a vaz’ etmek istemiştir. Acaba dinleyiniz:
bu fiil ve hizmetiyle hatada mı bulunmuştur? Yoksa muttali’ “Bu mebhasta biraz da târîh-i dînimizle istişhâd edelim:
olduğu böyle bir te’lîf-i garaz-âlûdu ebnâ-yı dînine bildirip Ma’lûmdur ki vaktiyle İslâm’da zendeka çıktı ilhâd çıktı. Ta-
de onun redd ü cerhine teşebbüs edeceklere bir zemîn-i bîiyyûn zuhûr etti, Tenâsühiyye, İsmâiliyye, Karâmita, Bâ-
tedkīk mi hazırlamıştır! Geçen asr-ı hicrînin sülüs-i ahîrinde bekiyye gibi nâmlarla birçok mezhebler zuhûra geldi ve her
idi ki Hind’de Hâce Rahmetullâh Efendi nâmında bir fâzıl-ı biri mezheb, meslekleri hakkında yüzlerle kitaplar te’lîf ve
bî-medânî zuhûr etmiş idi. Bu zâtın Redd-i Nasârâ isminde neşreyledi. Hâlâ şark ve garb kitaphânelerinde bu mücelle-
Arabiyyü’l-ibâre Urdu ve Fârisî lisanlarına hatta İngilizce’ye dât mevcûd ve mahfûzdur– ve Milel ve Nihal’e dâir müelle-
tercüme edilmiş bir de eser-i mühimmi vardır. Bu kitap, fâtta ise kâffesinin etvâr ve mu’tekadâtı muharrer ve mas-
İngiliz misyonerleri tarafından İslâmiyet’e atf u mâl edilmiş tûrdur. Bunlara karşı ulemâ-yı İslâm’ın en büyük silâh-ı te-
olan birçok iftirâları nakl ile hem her birini red ve hem de dâfüü ne idi? Kelâm! Hiçbirine sûret-i âharla mânialar gös-
zehâb-ı hâzır-ı Nasârâ’yı muâhaze ederek İseviyetin hakīka- termediler. Zecriyyât-ı maddiyyeye mürâcaat eylemediler,
tini beyân eder. Kitabın neşri üzerine Hind’e me’mûr misyo- meydanı fenn-i kelâm ile mütekellimîn-i benâma bıraktılar.
Bir asra varmadan memâlik-i İslâmiyye’nin hiçbir köşesinde
1 bunlardan nâm u nişân kalmadı.”
Hûd, 11/81.
Tedkīkāt: taht-ı mes’ûliyyetinde yapmış olduğu şu muâmele-i men’iy-

Ebuzziyâ Tevfîk Beyefendi emin olsunlar ki eslâfın ser- ye hâric ez-salâhiyyet telakki olunur ise muharrir-i makāle
bestî-i edyân ve mübâhasât hakkındaki nokta-i nazarlarının gazete sütunlarında imâ ve ihâmâtta bulunacağına hâiz bu-
ahlâf da vârisidir. Ulemâ mübâhaseden kaçmamıştır. Eserin lunduğu meb’ûsluk salâhiyetini bi’l-isti’mâl istîzâhta bulun-
men’i teşeffîlerini mûcib olmaz. Her satırındaki butlân; mü- malı idi. Hükûmeti tahtie bu kabîl [17] fiilî icrâât ile semere-
ellif ve şürekâ-yı cürmünün yüzlerine edille-i akliyye ile çar- dâr olur. Şüphesizdir ki kabîne gazete sütunlarındaki şikâ-
pılmadıkça ulemâ kendilerini îfâ-yı vazîfe etmiş saymaz. yâttan ziyâde meclisteki istîzâhâtı nazara alır. Muharrir-i ma-
Ama mübâhase esnasında hükûmet lüzum görmüş de eseri kāle hukūk-ı umûmiyyeye mugâyir gördüğü ciheti istîzâh ile
men’ etmiş buna da tabîî karışamaz. bir zararı izâle ve bir haksızlığı telâfî etmeliydi. Bunu yapma-
Hükûmetin li-maslahatin tevessül ettiği icrâât-ı mânia yıp da gazete sütûnlarında teevvühât-ı acâizde bulunmak
üzerine ulemâya târîz etmek eser-i seleften ayrılmakta ol- taglît-i efkârdan başka neye hamlolunabilir? Ama görmek
duklarını işrâb eder mütâlaât dermeyân eylemek muvâfık-ı ve hakīkati bilip halka da bildirmek erbâb-ı neşriyyâtın ve-
nısfet midir? İcrâât-ı hükûmet başkadır. Müdâfaât-ı ulemâ zâif-i esâsiyyesindendir. Pekâlâ bu vazîfeyi takdir ederek
başkadır. Niçin birbirine karıştırılıyor? memleketteki ekseriyyet-i efkârı işgal eden bu eseri i’tirâf o-
Sırâtımüstakīm akīb-i intişârında bu eserin mevcudi- lunduğu vechile hükûmetin men’ine kadar niçin muharrir-i
yetini İskenderun’daki bir kāri’ tarafından berây-ı müdâfaa makāle görmemiş hatta mevcudiyetinden bile haberdâr ol-
gönderilen bir nüshasından öğrenir. Bir müddet sonra eser mamıştır. Ve hakīkati bildirmek takrîz yazmak ve hükûmete
Bâbıâlî caddesindeki kütüphâne câmekânlarında görülür. ders verircesine hiçbir esâs-ı kānûnîye binâ-yı mütâlaa olun-
Efkâr-ı İslâmiyye teheyyüc eder. İdârehâneye her gün lü- maksızın hücumlarda bulunmakla mı olur. Îtidâl-i demi mu-
zum-ı müdâfaa temenniyâtına dâir birçok varakalar vürûd hâfaza ederek tahassüsât-ı telâmîz-perverîye mağlup olama-
eyler. Manastırlı İsmail Hakkı ve Mûsâ Kâzım Efendiler ha- yarak müddeiyyât-ı mücerrededen tehâşî sûretiyle müter-
zerâtına mürâcaatta bulunuruz. Meşâgıl-ı fâzılânelerinin a- cim ve müellifin ne gibi ifâdeleri hedef-i i’tirâz ittihâz olu-
dem-i müsâadesi görülünce Bereket-zâde İsmail Hakkı Bey nabileceğini ve bu itirazâtın şu ve şu esbâb-ı mûcibe ile
hazretleriyle Bâbân-zâde Ahmed Naîm Bey ve Dârulfünûn gayr-ı vârid bulunduğunu ve binâ-berîn Meclis-i Hâss-ı Vü-
İlâhiyât Edebiyât şubeleri müdürü İsmail Hakkı Beyefen- kelâ’nın karâr-ı mahsûsuna esas olan takdirâtın adem-i isâ-
dilere bu vazîfeyi deruhte etmelerini ricâ ettiğimiz bir sırada betini teşrîh ile tebyîn-i hakāyık olunmak lâzım gelirdi. Yok-
31 Mart vekāyii teşebbüsâtımızı akīm bırakır. 11 Nisan'dan sa “Meclis yolsuzluk etmiş Abdullah Cevdet Bey’e dinsiz
sonra teşebbüsâtımızı tecdîd ederek Naîm Beyefendi tara- demiş zîrâ ben dindar olduğunu biliyorum, Dozy’nin eseri
fından müdâfaa yazılması beyne’r-rüfekā kararlaşır. Fakat men’ olunamaz çünkü bi’l-mütâlaa serâpâ hakāyık olduğunu
müşârün-ileyh eserdeki bazı fıkarâttan esnâ-yı tercümede gördüm. Vukū’ bulacak mürâcaâta karşı bir hey’ete takdir
tahrîfât vukūa getirilmiş olmasından şüphelenerek aslını ettirerek onların vereceği karara göre hareket lâzım gelirdi.
görmek isterler. Buradaki kitapçılarda bulamadığımızdan Vâkıa Meclis-i Vükelâ’nın hakk-ı takdîrini şu sûretle isti’mâl
Paris’e sipariş verilir. Nüsah-ı mevcûdenin tamamiyle tü- edeceğine dâir kānûnen bir sarâhat yok ise de ben böyle
kendiği cevabı alındığından vukū’ bulan tavsiye üzerine bir münâsib görüyorum. Nitekim hükûmet de son hareketiyle
kere de Felemenk’teki kitapçılardan sordurulur. Kezâlik bu- yani müdâfaa yazılmak üzere bir komisyon teşkîliyle fikri-
lunamadı cevabı alınır. Nihâyet Bursa meb’ûs-ı muhteremi min isâbetini te’yîd ediyor” tarzındaki müddeiyyât-ı müte-
Tâhir Beyefendi hazretlerinin delâletiyle Fransızca nüshanın hakkimânenin asla bir kıymet-i hukūkiyye ve mantıkiyyesi
Ahmed Bey Akayef birâderimizde mevcûd olduğu istihbâr yoktur.
edilerek yakın zamanlarda eser Naîm Beyefendi’ye isâl olu- 10- Men’-i mezkûr ile serbestî-i tefekkür hakkı iptal olun-
nur. Üstâd-ı muhterem Manastırlı İsmail Hakkı Efendi haz- muştur. Zîrâ hürriyette esâs kuvve-i mütefekkire olduğun-
retleri devre-i nekāhetlerinde vakit bularak reddiye yazmaya dan mahsûl-i tefekkür olan âsâra maddeten mümânaat; te-
besmele-keş-i şürû’ olurlar. İşte bu sıralarda kitabın hükû- fekkürü men’ ü zecrdir. Bu esası muharrir-i makāle şöyle
metçe men’ edildiği ve reddi için de maârifte bir komisyon tavzîh ediyor:
teşkîl edilmekte bulunduğu gazetelerde görülür. Akabinde “Mahsûl-i tefekkürât olan şeylere mevâni-i maddiyye ile
Ebuzziyâ Tevfîk Beyefendi’nin hücûm-ı ma’hûdu yüz göste- galebeye çalışmak veyahud ıttılâât-ı enâma mânialar teşkî-
rir. liyle uğraşmak, tabîat-i beşeriyyenin havâssından bî-haber
İşte bütün bu mesâî gösteriyor ki eserin men’i esbâbını bulunmaya delâlet eder. Fikre galebe yine mücerred fikrin
tehyie hiçbir zaman vârid-i hâtır olmamış daima lüzum-ı şânındandır. Men’ ü zecr gibi hâlât bu asrın ihtivâât-ı fikriy-
müdâfaa ciheti düşünülmüştür. Maamâfîh dîn-i mübîn aley- ye ve gâye-i nukāt-ı tekâmül olan mücâhedât-ı ilmiyyesiyle
hine serâpâ müfteriyâttan mürekkep olan ve envâ-i tahkir nasıl tevfîk kabul eder? Bâ-husûs bir hükûmet-i meşrûtada
ve tez-yîfi tazammun etmekte bulunan bir eserin bütün İs- hürriyet-i fikriyyeye teaddî câiz midir? Her türlü havâss-ı be-
lâmların hissiyyât-ı dîniyyesini rencide edecek sûrette kü- şeriyyede olduğu gibi hürriyete dahi esas, kuvve-i mütefek-
tüphânelerde âvîhte-i mevki’-i ihtirâm olmasını münâsib kiredir. Binâenaleyh mahsûl-i tefekkür olan âsâra maddeten
görmediğimizden hükûmetten efkâr-ı umûmiyye-i İslâmiy- mümânaat edilince hürriyet nerede kalır? Hürriyet uğrun-
yeye karşı böyle bir cemîleye intizâr ederdik. Hükûmetin daki mücâhedâtımızın ne hükmü kalmış olur?”
Tedkīkāt: Muharrir-i makāle Ebuzziyâ Tevfîk Efendi bir kere orta-
Kitap men’inden serbestî-i tefekkür hakkını iptal netice- lığı dinlesin. Târîh-i İslâmiyyet hakkında neler söylendiğini
sini çıkarmak için bu kadar yorgunluğu ihtiyâra acıdık. duysun. O zaman kendisini sadr-ı a’zam veya vükelâdan bi-
Serbestî-i tefekkür hakkını iptal bir adamı düşündüğü fikir- ri olmak üzere farz etsin de bir ârzû-yı umûmîyi kesredecek
den dolayı muâkab etmekle olur. Yoksa mahsûl-i tefekkürü- kendisinde bir kuvvet bulsun. Böyle mukaddimâtı müsellem
nün mazarrâtını tahdîd ile bir adamın serbestî-i tefekkürü olan netâici nazara almayarak Meclis-i Vükelâ İslâmiyet’e
ihlâl edildiğine hiçbir hukūk âlimi zâhib olamaz. [18] ne karışırmış, gibi sözler tecâhüller hakīkati neşir va-
Bugün muzır bir eczâ mûcidinin, muhteriinin vücûda zîfesiyle mükellef bulunan bir gazeteciye yakışamayacağın-
getireceği eczâyı ortadan kaldırmak serbestî-i tefekkürünü dan sarf-ı nazar bir meb’ûs için asla hoş görülemez.
ihlâl etmek midir? Bilinmelidir ki bütün hürriyetler şart-ı Târîh-i İslâmiyyet’in men’i veya neşri İslâmiyet’in husû-
selâmetle mukayyeddir. Eğer Abdullah Cevdet Efendi bu sât-ı dîniyyesinden değildir. İslâmlar husûsât-ı dîniyyelerin-
eseri tertîb ettiğinden dolayı bi-vech-i kānûnî bir cezaya de Meclis-i Vükelâ mukarrerâtına müftekır değildirler. Bi-
çarptırılır ise o zaman serbestî-i tefekkürü men’ edilmiş olur. hamdihi ve keremihi teâlâ ellerinde Kitap, Sünnet, İcmâ, Kı-
Zannederiz ki bu kadarcık bir farkı bilmek büyük bir zekâya yas gibi dört esas vardır. Husûsât-ı dîniyyelerini bu esaslara
tevakkuf etmez. tevfîkan hallederler.
11- Bu kabîl âsârı aynen tercüme lüzumu mine’l-kadîm Mes’ele husûsât-ı dîniyyede değildir. Bu memlekette
takarrür etmiştir. Çünkü mütercimin vazîfesi tashih değil ekseriyeti tâzîb ve rencide eden bir keyfiyetin idâme veya
ref’indedir. Bu eser böyle sellemehüs-selâm satılırsa İslâmla-
aynen nakl ü tahrîrdir. Hatta Kâtip Çelebi Târîh-i Nasârâ
rın izzet-i nefsi cerîha-dâr olur. Hükûmet memleketi idâre
nâmıyla bu yolda bir eser tercüme eylemiştir.
etmek fikrinde ise tabîî buralarını nazara alır. Bugün milel-i
Tedkīkāt: garbiyye yekdiğerinin hissiyâtını rencide etmekten hazeren
hâtırât-ı muzafferiyeti ihyâda pek ziyâde dikkat ve teyakkuz
Aynen tercüme ta’bîrinden muharrir-i makāle; nasıl bir
gösterirler. Demek ki ekseriyetin arzusu yalnız dâhil-i mem-
medlûl istinbât etmekte olduğu kestirilemez. Aynen tercüme
lekette değil hâriçte bile muhterem tutuluyor. Cemîleler
denilince anlaşılan ma’nâ müellifin yazdıklarını tamamı ta-
gösteriliyor. Risâlet-penâh efendimizi temsil sadedinde tertîb
mamına tercüme ettiği lisana nakildir. Mütercim tahsîn ve olunan oyunun memleketinde oynanmasına Fransa hükû-
tasvîbe delâlet eder kuyûd ilâve eder ve müellifin maksa- meti İslâmlara cemîleten râzı olmadı. Hindistan’dan çekilen
dından hâriç bir ma’nâyı ifâde edecek kelimât isti’mâl eyler ma’lûm telgraf üzerine Meşrûtiyet’in i’lânından mukaddem
ise yazmış olduğu esere aynen tercüme denilemez. Bir cüm- murâkabe-i adliyye teklifinde İngiltere hükûmeti eser-i
leyi isti’mâl etmek mütekellimin dâhil-i iktidârı ise de onun terâhî gösterdi. Ebuzziyâ Tevfîk Beyefendi’nin şu hakāyıka
ma’nâsını tahdîd eylemek, istediği ma’nâda elfâzı isti’mâl karşı tecâhül göstermekte olmasına doğrusu bir ma’nâ vere-
etmek salâhiyeti haricindedir. Binâenaleyh muharrir-i ma- miyoruz.
kāle (aynen tercüme) ta’bîrinin ifâde eylediği medlûlde ta- 13- Hükûmet bu kararıyla ihtirâz ettiği şeyin husûlünü
sarrufta bulunamaz. Abdullah Cevdet Efendi’nin elde bu- te’mîn etmiştir. Zîrâ insanlar men’ olundukları şeye harîs
lunan tercümesine hiçbir zaman aynen tercüme medlûlü sâ- olduklarından eserin az bir zaman zarfında nüsah-ı matbû-
dık olamaz. ası tamamiyle tükenmiştir.
12- Vazîfesi ahvâl-i ictimâiyyemize müteallik mevâddı
Tedkīkāt:
müzâkere ve icrâdan ibâret olan ve bir hey’et-i muhtelita-i
kübrâ şeklinde bulunan Meclis-i Hâss-ı Vükelâ’nın İslâmiyet Men’in bu kabîl netâicini kim takdir etmez. İşte bu da
ile iştigali vazîfesinden hâriçtir. Zîrâ icrâ ile mükellef bir mec- gösteriyor ki menden maksad efkâr-ı umûmiyye-i İslâmiy-
lis husûsât-ı dîniyye-i İslâmiyyeye dâir müzâkerâtta buluna- ye’ye tarziyedir, âsâyiş-i memleketi muhâfazadır, ârzû-yı
maz ve hiçbir zaman vazîfe-i asliyyesini vesâyet derecesine umûmîye ittibâdır. Yoksa eserin mazarrâtını akīm bırakmak
ulemâya neşr-i dîn ile meşgul zevâta müteveccih vezâiften
kadar tevsî’ edemez.
bulunduğundan bu maksad bi-havlihi ve keremihi teâlâ
Tedkīkāt: müdâfaa ve reddiyelerle ergeç hâsıl olacaktır.
14- Hükûmet bu babda ta’kībi iktizâ eden şâh-râh-ı
Bu iddia da müfrittir. Meclis-i Hâss-ı Vükelâ kuvve-i
müstakīmden inhirâf etmiştir. Zîrâ bu eseri bir encümen-i
icrâiyyenin temerküz ettiği noktadır. Bunlardaki kuvvet
dâniş-i ilmînin enzâr-ı tedkīkine vaz’ ederek verecekleri ka-
ahâlîden müntahab meb’ûsların vücûda getirdikleri kuvve-i
rara göre reddiye yazmak veya kuvve-i mücbireyi ber-taraf
kānûniyyeden müstefâddır. Kuvve-i kānûniyyedeki kuvvet
eylemek şıklarından birini ihtiyar etmek lâzım gelirken bu
de ekseriyette mütecellîdir. Bugün bu vatanın ekseriyetini
cihetler nazara alınmamıştır.
ise İslâmlar teşkîl ediyor. İslâmların alâkadâr olduğu bir şey-
den tabîî vekilleri ve bu vekillerden istinbât-ı kuvvet dola- Tedkīkāt:
yısıyla Meclis-i Vükelâ alâkadârdır. Ekseriyetin arzusu mu- Meclis-i Hâss-ı Vükelâ’nın takdirini isti’mâlde böyle bir
tâ’dır. Şu kadar ki ekseriyet daima hukūk-ı ekalliyyeti muh- kayd ile mükellefiyetine dâir kānûnda bir sarâhat bulama-
terem tutar ve bu hareketiyle icrâ-yı hükûmete ehliyetini dık. Hükûmet takdirini isti’mâl için isterse ehl-i hıbreye mü-
gösterir. râcaat eder isterse meşhûd olan mazarrata binâ-yı hükm
ederek bir an evvel ittihâz-ı karâr eyler. Bu husûsta ne Tas- Celîlesi’ne tebliği tezekkür kılınmış ve mûcebince iktizâsının
vîr-i Efkâr’dan ve ne de Sırâtımüstakīm’den ders beklemez ifâsı bâ-tezkire-i sâmiyye nezâret-i müşârün-ileyhâya bildiril-
zannındayız. miştir.” (Takvîm-i Vekāyi’)
15- Dozy’nin menkūlâtı tamâmiyle hakāik-i târîhiyyemi-
ze muvâfık bulunmuştur. Zîrâ İbni Esîr’i Ebu’l-Fidâ’yı mü-
tâlaa edenler daha pek çok hakīkatlere vâsıl olurlar.
ÂLEM-İ İSLÂM
Tedkīkāt: FÂTİHA-İ İKBÂL-İ ÂLEM-İ İSLÂM
İbni Esîr, Ebu’l-Fidâ ile Dozy’yi mukayese Rahmetullâh
Âlem-i İslâm’ın devr-i edbâr ve inhitâtı medâris-i İslâ-
merhûm ile Abdullah Cevdet Efendi’yi mukayese gibi kıyâs
miyye’de ulûm-ı hikemiyye ve riyâziyye tedrîsâtına hâtime
maal-fârıktır. Anlaşılan muharrir-i makāle İbni Esîr ile Ebu’l-
çekilerek ihtiyâcât ve îcâbât-ı asriyye nazar-ı i’tibârdan ıskāt
Fidâ’yı da ma’hûd Târîh-i İslâmiyyet’te olduğu gibi celse-i
edilmesiyle başladığı herkesçe ma’lûm bir hakīkattir.
hatîb kadar bir müddet zarfında tetebbu etmiştir.
[19] Uzun zamanlar bu ihmal ve tesâmühün, bu atâlet
16- Kitap men’ine kadar memleketçe yapılacak çok şey
ve taannüdün cezasını çektikten sonra nihâyet evvelki hafta
vardır.
Bâb-ı Meşîhat medreselerimizde okunmakta olan ulûm ve
Tedkīkāt: fünûnun noksân ve adem-i kifâyesini, tarz-ı tedrîsin min kül-
Tatvîlden hazeren edîb-i muhterem Mehmed Âkif Bey’- li’l-vücûh îcâbât-ı asriyye ile asla kābil-i te’lîf ve tevfîk olma-
in geçen haftaki makālesinden bu esasa cevap olacak bir dığını nazar-ı dikkate alarak cedvel-i mahsûs üzere tedrîsâta
fıkrayı teberrüken naklediyoruz: mübâşeretin kabûl-i resm-i küşâdını icrâ eyledi. Biz bugünü
“Acaba Antalya meb’ûs-ı muhtereminin, Tasvîr-i Efkâr âlem-i İslâm’ın fâtiha-i ikbâli addediyoruz:
sâhibinin pîş-i azminde hiç teşebbüs edilecek iş kalmamış Evet! Bugün pek kıymetli, pek mukaddes tarihî bir gün-
mı ki Târîh-i İslâmiyyet gibi bir tezvîrnâmeye altı sütunluk dür. Çünkü bir vakitler kâffe-i ulûm-ı müdevvenenin mehd-i
takrîz yazıyor, Abdullah Cevdet Efendi’yi tutup ekâbir-i zuhûru ve her biri zamanının birer Sorbonne dârülfünûnu
ümmetten Rahmetullâh’ın yanına çıkarmak istiyor...” 1( ‫لَِم‬ olan medâris-i ilmiyyede son zamanlarda ulûm ve fünûn
َ ُ َ ْ َ ‫تقولون َما َلا‬
‫تفعلون‬ َ ُ َُ) hemen hemen kâmilen denecek derecede indirâsa yüz
*** tutmuş, hûrşîd-i maârifin tamamen ufûl etmiş olmasından
her mü’minin ümîdi külliyen münselib olmuş iken bugün
Bu makāle-i reddiyye yazıldıktan sonra Takvîm-i Vekāyi’
şems-i ikbâl-i İslâmiyân yine şarkımızdan arz-ı dîdâr-ı kud-
cerîde-i resmiyyesinde mes’eleye dâir bir i’lân-ı resmî man-
siyyet eylemeğe başladı. Bu yevm-i mes’ûd âlem-i İslâmca
zûrumuz olduğundan aynen naklediyoruz:
pek mühim bir inkılaptır. Devr-i cedîdin mebde-i târîhidir.
“Danimarkalı Dozy nâmında birinin eseri olup Doktor İşte bu yevm-i mübeccelin kudsiyyetini takdir eden ule-
Abdullah Cevdet Efendi tarafından Türkçe’ye bi’t-tercüme mâ-yı izâm, vükelâ-yı fihâm hazerâtı umûmen resm-i küşâd-
Mısır’da tab ettirilerek Dersaâdet’te neşr ü fürûht olunmağa da hazır bulunarak gayet mühim nutuklar irâd buyurdular.
başlanmış olan Târîh-i İslâmiyyet nâmındaki kitabın Seyyi- Âlem-i İslâm’a numûne-i imtisâl addedilecek bu muvaffa-
dü’l-enâm aleyhi’s-salâtu ve’s-selâm efendimiz hazretlerinin kıyyet-i azîme ve hizmet-i mübecceleden dolayı şeyhülislâm
hakk-ı âlî-i nübüvvet-penâhîlerinde birtakım ekâzîb ve müf- efendi hazretleri ve ulemâ-yı kirâmı tebrik ederiz.
teriyyâtı hâvî bulunmasından dolayı kitâb-ı mezkûrun men’i Makam-ı hilâfetteki bu inkılap, bütün umûr-ı dîniyye ve
lüzumuna dâir Dâhiliye Nezâret-i Celîlesinin 27 Rebîü’l- dünyeviyyede merkez-i hilâfeti rehber ve muktedâ tanıyan
evvel Sene 1327 târîhli ve 339 numaralı tezkiresi ve evrâk-ı müslümanlar üzerinde azîm bir te’sîr uyandıracaktır.
müteferria Meclis-i Mahsûs-ı Vükelâ’da lede’l-mütâlaa meâl- Şimdiye kadar efkâr-ı İslâmiyye’de inkırâza yüz tutmuş
lerine nazaran zikrolunan kitabın mündericâtı ekâzîb ve köhne usûller ile nice ezkiyânın hayât-ı kıymetdârı ne kendi-
müfteriyâtı hâvî bulunduğu anlaşılmış ve bunun neşr ü fü- lerine, ne de mensup oldukları kavme bir semere tevlîd et-
rûhtu der-kâr olan mazarrâtı cihetiyle kat’iyyen gayr-ı câiz meyerek hebâ olup gittiği halde Dâru’l-hilâfe medreselerine
bulunmuş olduğundan ve matbûât kānûnunun otuz beşinci bakılarak hiçbir tedbir icrâ edilemiyor, hiçbir teceddüd gös-
maddesi hükmünce memâlik-i ecnebiyyede ve eyâlât-ı terilemiyordu.
mümtâzede matbû gazete ya resâil-i mevkutenin meclis-i İslâm ile meskûn aktâr-ı âlemde menâbi-i vâridâtı pek
mezkûr kararıyla memâlik-i Osmâniyye’de men’-i neşr ü vâsi, fakat bir harâbezâra dönen nice medâris vardır Dârül-
tevzîi mücâz olup matbaalar kānûnunun yedinci maddesin- hilâfe’nin bu hizmet-i mübeccelesine imtisâlen onlarda da
de matbûât kānûnunun cerâim-i matbûata müteallik ah- îcâbât-ı asriyye nazar-ı i’tibâra alınıp ıslâhât icrâ edilirse bir
kâm-ı cezâiyyesinin kütüb ve resâil ile vâki olan neşriyâta müddet-i kalîle zarfında o medâris birer hızâne-i ulûm
dahi şâmil olacağı muharrer bulunduğundan sâlifü’l-beyân kesilerek satvet ve şöhret-i kadîmelerini iktisâ edecekleri lâ-
kitabın hükm-i kānûna tevfîkan men’-i neşr ü tevzîine ait raybe fîhtir. Misâl olarak resm-i küşâdı icrâ edilen Ebu’l-
muamelât-ı îcâbiyyenin ifâsı husûsunun Dâhiliye Nezâret-i Feth Sultan Mehmed Hân hazretlerinin te’sîs-kerdeleri bulu-
nan Tâbhâne Medresesi’ne zaman ve tarz-ı inşâca hayli
1
Saff, 61/2. münâsebeti bulunan Kırım şibh-i cezîresinde kadîmen pâ-
yitaht olan Bahçesaray’da kâin Kırım Hânlarından Mengli hâz olunacak müdâvât-ı âcileyi ifâya mübâşeret ile ken-
Giray Hân (rahimehullâh)’ın inşâ-kerdeleri bulunan Zincirli dilerini, makām-ı hilâfeti mes’ûliyyet-i ma’neviyyeden tahlîs
Medrese’sini ityân edebiliriz. Bu medrese aktâr-ı İslâm’da ederek şâyân-ı imtisâl olmuşlardır. Bu emr-i mübeccelin vü-
mevcûd medârisin en mühimleri sırasına geçebilir. Bugün cûda getirilmesine müteşebbis bulunan zevât ve bâ-husûs
buna ait evkaf bi-hakkın ıslâh ve imâr edildiği halde üç bin ders vekîli üstâd-ı muhterem Hâlis Efendi hakīkaten dîn-i
lira kadar vâridât-ı seneviyye getirebilir. Şu kadar var ki bu mübîne pek büyük bir hizmet ettiklerinden bütün müslü-
medresenin idâre ve usûl-i tedrîsince inkırâza mahkum sâir manlar kendilerine arz-ı şükrân edecektir.
medâristen biraz fark görülür. Hatve-i terakkīyi tamamiyle [20] Vâkıa bu tertîb olunmuş programa min külli’l-vü-
atmamış, fakat atmaya müheyyâ, müsteid bir hâl müşâhede cûh tekemmül etmiş, ihtiyâcât-ı hâzıra ile tamamen mütenâ-
edilir. siptir diyemezsek de ilk hatve-i terakkī olmak i’tibâriyle bü-
Mısır’da, Buhâra’da, Kırım’da, içeri Rusya’da vesâir ak- yük bir muvaffakıyet olduğu da gayr-ı kābil-i inkârdır. Çün-
târ-ı İslâmiyye’de hâl-i ihtizârda bulunan dâru’l-ulûmların kü bu âlem-i hilkatte her şey kānûn-ı tedrîcîye tâbidir, bu
rü’yet-i umûr ve idâresi yed-i emânet ve himâyelerine tevdî hudûdu tecâvüz daima adem-i muvaffakıyyeti müntec ola-
edilen evliyâ-yı umûr-ı müslimînden merkez-i hilâfette açı- cağına hâdisât-ı târihiyye şehâdet etmektedir.
lan levha-i intibâhı ganimet bilerek numûne-i imtisâl addey- Ümîdvârız ki az müddet zarfında bu cedvel bi-hakkın
lemelerini uhuvvet-i dîniyye nâmına temennî eyleriz. Eğer tekemmül edecektir. Zîrâ zamanımızda “pedagoji” (usûl-i
َ َ ٰ ‫وجدنا‬
bu fırsatı kaybetmekle kemâ fi’s-sâbık 1(...‫اباءَنا‬ َ ْ َ َ ‫ ) ِ َّانا‬di- terbiyye) terakkī etmiş, yevmen fe-yevmen de terakkī et-
yerek şimdiki hâl-i esef-i iştimâllerini muhâfaza ve idâmeye mekte bulunmuştur. Hangi lisan olursa olsun az bir vakit
ısrar ederlerse birçok mehâzîrin meydan almasına sebebiyet içinde onun lügâtını, kavâid-i sarfiyye ve nahviyyesini öğ-
verecek bu halden iğmâz-ı ayn ettikleri için ind-i Rabbâ- renmek için erbâb-ı sa’y ü gayret çok çalışmışlar ve bu me-
nî’de mes’ûl olacakları gibi halefleri tarafından da isimleri sâîlerinin neticesi olarak bugün mütenevvi’ usûller meydana
rahmet yerine nefretle yâd olunacağından asla şüphe getirmişlerdir. Ez-cümle Metod An, Metod Berliç yani An ve
etmesinler. Bu babda gösterilecek ihmal ve tekâsülün, daha Berliç usûlleri Kahire, Beyrût mekâtib-i resmiyye ve husû-
doğrusu maksadın netâici pek vahim olacağını şimdiden siyyesinde tedrîs edilmek için bu usûller üzerine ilm-i sarf,
âsârı baş göstermiş hâdisât, vukuât pekâlâ irâe etmektedir. ilm-i nahv, ilm-i belâgate dâir birtakım âsâr Suriyeliler ve
Yakın bir zamana kadar îcâbât-ı zamâniyyeye karşı bî- ecnebîler tarafından te’lîf edilip epeyce müddetten beri te-
gâne kalışımızdan haberdâr olanlar aramızda yok denecek cârüb-i adîde ile müddet-i tahsîli taklîl, emr-i tedrîsi teshîl
kadar az idi. Bu son vakitlerde ise ihtiyâcât-ı kevniyyeden ettiği sâbit olmuştur. Binâenaleyh bu cedvel-i cedîdi tanzîm
gafletimizin tevlîd ettiği mihen ü meşâk bizzarûre bu bîgâ- ve tertîb eden esâtize-i kirâmdan bu usûller üzerine tedvîn
nelikten âgâh olanların adedini günden güne tezyîd etmiştir. edilen âsâr-ı cedîdeyi bir kere gözden geçirmelerini temennî
İşte intibâh tedrîcî bir sûrette tevsî-i dâire ede ede harâbe- ederiz.
zâra dönmüş medreselerimizin içinde ömürlerinin en kıy- Bu münâsebetle şunu da arz etmek istiyorum: Ma’lûm-
metli günlerini tahsil ümîdiyle geçirmekte olan şübbân-ı İs- dur ki eslâf (rahimehullâh) hazerâtı bulundukları âsârda
lâm’a sirâyet etmeğe başlamıştır. uhdelerine terettüb eden vezâif-i dîniyyelerini bâligan mâ-
Bu hiss-i intibâhtan hisse-mend olan talebe-i ulûm bu- belağ ifâ buyurmuşlardır. Bu cümleden olmak üzere ilm-i
lundukları medreselerin ne müderrisînine, ne de orada oku- kelâmın tedvîn ve te’lîfini dâî ve müstelzim esbâb, münte-
nan derslere rûy-ı rızâ ve kanâat gösteremeyecekleri bir sibînince ma’lûmdur ki Tâbiîn asrını müteâkip ehl-i İslâm
emr-i tabîî bulunduğundan, ez-cümle Rusya’nın Kazan, O- birçok fırkalara inkısâm ederek aralarında akāidce hayli
renburg, Sibirya havâlîsinde bulunan tullâb-ı müslimîn yek- bid’atlerin zuhûru ve biraz sonra bilâd-ı İslâmiyye’de Yunan
diğerleriyle muhâberâtta bulunup muallimîne karşı grevler hikmet-i kadîmesinin intişârı başlamasından beyne’l-İslâm
yaparak usûl-i kadîme üzerine tedrîs edilmekte bulunan kīl ü kāli mûcib olması gibi hâdisâttan ibârettir. Bunun üze-
medreselere gitmemeğe karar vermişlerdir, birçokları da, pe- rine o zamanın ulemâsı hikmet-i atîkanın usûl-i akāid-i İslâ-
derlerinin icbârına rağmen, o medreselere devam etmeye- miyye’ye muhâlif olan mesâili redd ü ibtâl ederek bugün e-
rek İstanbul ve Mısır gibi vaktiyle ulûm ve maârifçe şöhret- limizde bulunan kütüb-i kelâmiyyeyi meydana getirmişler.
leri âfâkı tutmuş bilâd-ı İslâmiyye’ye geliyorlar. Fakat bu- Şimdi bu asırda ise ulûm ve maârifin terakkīsiyle felsefe-i ka-
ralarını da memleketlerinden pek farklı bulmadıklarından dîmenin nazariyâtı tamamiyle denecek bir derecede çürük
birçokları mesleklerini tebdîl ediyor. Bu hâl yalnız bizim mu- olduğu meydana çıkmış iken o felsefe nazar-ı i’tibâra alına-
hîtte değil, İstanbul’da dahi nümâyân olmağa başladı, câmi rak tedvîn edilen kütüb-i kelâmiyye nasıl olur da bugünkü
derslerine müdâvimîn günden güne azalıyor. felsefe-i cedîde dâhil olan bir cedvele ithal edilebilir..?!
Yukarıdan beri arz edilen ahvâl-i elîme âlem-i İslâm’ın Artık vakit ve zamanı geçmiş Batlamyus hikmeti ile ta-
her köşesinde az çok hissolunmaya başladığını gören mü- lebe-i ulûmun kıymetdâr vakitlerini işgal etmek hiçbir sûret-
tefekkirîn-i fuzalâ-i İslâm bu marazı bitteşhîs buna karşı itti- le şâyân-ı kabûl görülemez. Binâenaleyh asrımızda eimme-i
selefin ye-rini tutan ulemâ-i izâm hazerâtına pek büyük
hıdemât-ı mühimme-i dîniyye teveccüh ediyor. İşte bu ve-
1
Zuhruf, 43/22. zâyifin ehemmi, serîan icrâ ve ifâsı kendilerine farz ve de-
rece-i vücûbda olanı, felsefe-i cedîde-i hâzıra nazariyâtıyla Astrahan’da münteşir İdil refîk-ı muhteremimiz baş
usûl-i akāyid-i İslâmiyyemizi mezc ederek yeni bir “ilm-i ke- makālesinde diyor ki: İnsanların bütün umûr ve harekâtı i’ti-
lâm” tedvîn etmektir. Bu hizmet-i dîniyyeyi meydana getir- kād ve vicdânlarına tâbidir. İşte müslümanlar ta’lîmât-ı İslâ-
mek gayet düşvâr olmağla beraber te’hîri tahsilde bulunan miyye’yi kabul ve evâmirini vezâif-i insâniyye diye i’tikād
şübbân-ı İslâm için de o kadar mühliktir. Âlem-i İslâm’ın etmiş olduklarından, şüphe yok ki aralarında nifâk, ihtilâf ve
rehber ve muktedâsı bulunan makarr-ı hilâfet-i uzmâ daha tefrika gibi mugâyir-i İslâmiyyet olan şeyleri terk ederek
doğrusu şeyhülislâm efendi böyle lüzumu dînen der-kâr ve hayat ve menâfi’-i umûmiyyelerini te’mîn edecek teşebbüs-
zarûrî olan bu eserin te’lîfi için ulemâ-yı a’lâmdan mürek- lerde bulunmaları iktizâ eder. Fakat maatteessüf müslüman-
kep bir heyet intihâb etmelidir. Ve hem de bu heyetin a’zâsı larda böyle teşebbüsler değil, niyet ve fikirler bile yoktur.
meyânına Kahire gibi sâir bilâd-ı İslâmiyye ulemâsı da bu- Medeniyet-i İslâmiyye yalnız dillerde, kitap sahîfelerinde
lunmalıdır. Hiç olmazsa onlarla muhâberede bulunulmalı- tezkâr ediliyor. Rusya’nın her yerinde husûsiyle pâyitaht-
dır. larda, Kazan, Taşkend gibi büyük şehirlerde hâlis Rusların
Kırımlı Yakub Kemâl misyonerleri, a’yân ve ekâbiri ictimâlar akd ediyor. Bu icti-
mâlar, Rus unsuruna mensup olmayanların, husûsan müs-
lümanların hâllerini teftîş ve müzâkere için vukūa geliyor.
Mevlid-i Hazret-i Nebevî’ye Şeref-Musâdif Rûz-i Mes’ûdun
Müslümanların nâdânlık ve fakirliğinden değil, bilakis bizde
Eyyâm-ı Resmiyye-i Ta’tîliyyeden Addolunmasına Meclis-i
olmayan sıfatlardan bahsolunuyor:
Hâss-ı Vükelâca Karar Verilmiştir.
“Son beş, altı sene içinde müslümanlar da terakkīye ka-
dem-endâz oldular. Bazıları maârife sarıldılar, kemâl-i sebât
ve metânetle edebiyâtlarını neşrediyorlar. Milel-i sâire ara-
Der-i Aliyye’de Sırâtımüstakīm İdârehânesine sında dinlerini neşreden misyonerleri de pek çoktur. Ve hat-
Risâle-i muhteremenizin yetmiş sekizinci cüz’ü Donan- ta bu husûsta her müslüman birer misyoner kesilmiştir...”
ma-yı Osmânî komisyonu bura şubesine teyemmünen te- gibi isnâdâtta bulunuyorlar. Hakkımızda her taraftan böyle
berru edilip müzâyedeye konuldu. Bin dört yüz yirmi küsür sayhalar koparıldığı halde bizler sağ ve sola bir defa olsun
kuruşa çıkarıldı. Müzâyede ber-devâmdır. bakıyor muyuz? Ne san’atımız zamâneye muvâfık, ne de
el-Hâc Mehmed ticaretimiz nazar-ı i’tibârda. Edebiyâtımız; lugavî, ıstılâhî ke-
limelere mâlik zengin dilimiz yok, evlâd-ı milletin ihtiyacını
SIRÂTIMÜSTAKĪM def edecek, derdlerimize dermân olacak mektep ve medre-
İnegöl’de mukīm Hacı Mehmed Efendi’den aldığımız şu selerimiz ve bunlarda hakīkī ta’lîm ve terbiye verecek mual-
telgrafnâmede risâlemize ibrâz-ı teveccüh sûretiyle Osmanlı limlerimiz yok. Hâl böyle iken ecânib bizi daima teftîş ve
donanması iânesi için bin dört yüz yirmi küsür kuruş top- murâkabe altında bulundurmaktan vazgeçmiyor. Daima
landığı tebşîr buyuruluyor. Vatanımızın her tarafındaki as- bizden şüpheleniyor. Bâri bu ahvâlden olsun ibret-bîn ola-
hâb-ı hamiyyetin bu gibi teşebbüsât-ı fedâkârânesi milletin lım da aradaki ma’nâsız ihtilâfları bırakarak müttehiden ça-
ikbâl-i istikbâli hakkındaki ümîdimizi bir o kadar daha te’yîd lışalım.
ediyor. “Arş ileri arş! Bizimdir felâh.”
“Matbaa-i Hayriyye” ve Şürekâsı Müdîr-i Mes’ûl: Eşref Edîb

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

Memâlik-i Osmâniyye için 80 40 kuruş
Kırılmadan mukavva boru ile gönderilirse senevî
10 Temmuz 324
17 Mart 1910 5 Rebîülevvel 328 Perşembe 4 Mart 3261 Dördüncü Cild - Aded: 80
TÂRÎH-İ İSLÂMİYYET dadiyyenin kâffesinden vâreste, 3(‫عظيم‬ ٍ ٖ َ ‫خلق‬ َ َّ ِ َ ) senâ-

ٰ َ َ ‫وانك‬
ٍ ُ ُ ‫لعلى‬
yı sübhânîsi şehâdetiyle bütün mehâsin-i evsâf ve mekârim-
Türkçe’ye Mütercem Risâlesine Karşı Reddiye i ahlâk ile pîrâste idiler.
Türkçe’ye mütercem bulunan Şifâ-i Şerîf, Mevâhib-i Le-
–9– dünniyye, Şemâil-i Muhammediyye kitaplarını okuyanlar
Teaddüd-i zevcenin esâsen meşrû’, bâis-i meşrûiyyeti o- tefâsîl-i ahvâl-i seniyyelerine derece-i kifâyede vukūf hâsıl
lan hikmetler mahallinde meşrûh olmasıyla beraber* Resûl-i edebilirler. Her hakīkati anlamak için ehemmiyeti nisbetin-
Ekrem Efendimiz hazretlerinin hâiz bulundukları vasf-ı risâ- de çalışmak lâzımdır. Çalışmak da yoluyla menba’-i hakīkīye
let iktizâsınca ez-her cihet cevr ü i’tisâftan ma’sûmiyeti, zev- mürâcaatle olursa müfîd olabilir.
celeri ne kadar çok olsalar beynlerinde adl ile îfâ-yı muame- Binâenaleyh dinin ulviyetini anlamak arzusunda bulu-
le buyuracaklarının meczûmiyeti hasebiyle arzuları kadar te- nanlar din aleyhinde olanların –isnâdât-ı bâtıleyi muhtevî,
zevvüc etmelerini şer’-i şerîfin mübâh kılması mugâyir-i hik- kendi nokta-i nazarlarıyla müttehid– âsâr-ı temvîhâtkârîleri-
met addolunamaz. ni merci’-i yegâne ittihâz etmekle nâil-i murâd olamazlar.
Nasıl ki Dâvûd ve Süleymân aleyhimüsselâm vesâir en- Belki bir hadîs-i şerîfi bilâ-vâsıta istimâ’ için bir aylık mesa-
biyâ-yı izâm da bu me’zûniyeti hâiz idiler. (Ahd-i Atîk ve feye giderek, nakd-i ricâl ve iktişâf-ı ahvâl maksadıyla bin-
Ahd-i Cedîd kitapları buna şehâdet etmektedir.) lerce cilt kitaplar te’lîf ederek hiçbir milletin mazhar olama-
Ezvâc-ı tâhirâtın Resûl-i Ekrem hazretlerinden sonra â- dığı ta’mîkāt-ı fikriyye ve tedkīkāt-ı mûşikâfâne sâyesinde
har kimse tarafından tezevvüc edilmeleri de ta’zîm-i şân-ı bütün hakāik ve dekāikı ibrâza muvaffakıyetleri yâr u ağyâ-
risâlet, sedd-i bâb-ı fesâd, izâle-i bâis-i fitne, muhâfaza-i şân rın müsellemi bulunan ulemâ-yı râsihîn-i İslâmiyye’nin âsâr-
ve def’-i tevehhüm gibi esbâb-ı mühimme ve hükm-i âliy- ı muhalledelerine mürâcaatla kâm-yâb olabilirler.
yeye mebnî** nass-ı Kur’ân’la tahrîm kılınmıştır. İşte risâlet-i Ahmediyye’nin sened-i akvâsı, her zaman
Sultân-ı Enbiyâ Efendimiz hazretleri 2( ‫غليظ‬ َ ِ َ ً‫كنت َفظّا‬ َْ َ
َ ُ ‫ولو‬ halkınca şâyân-ı ta’vîl ve i’timâd bulunan bürhân-ı eclâsı
َ
ِ ْ ‫اورهم ِفي‬
‫الأمر‬ ْ ِ ْ َ ْ َ ‫عنهم‬
ْ ُ َ ‫واستغفر‬
ْ ُ ْ ِ َ‫لهم َوش‬ َ ِ ْ َ ‫من‬
ُ ْ َ ‫حولك‬
ْ ُ ْ َ ‫فاعف‬ ْ ِ ‫لانفضوا‬ ِ ْ َْ )
ُّ َ َ ‫القلب‬ yukarıdan beri serd ü ityân eylediğimiz delâil-i akliyyeden
nazm-ı celîli iş’âr-ı âlîsi vechile medâr-ı ekberi istihkār-ı üm- ibârettir.
met ve gılzet-i kalb olan mesâvî-i ahlâkıyye ve evsâf-ı istib- Ama taraf-ı risâlet-penâhîden izhâr buyurulan sâir nevi’
mu’cizât, Asr-ı Saâdet-i Nebevîlerinde müşâhede olunan ha-
vârık-ı âdât isbât-ı risâlette umde değildir. Cenâb-ı Risâlet-
1
Metinde sehven 325 yazılmıştır. meâb Efendimiz hiçbir zaman bunları i’zâm ederek başlıca
*
Risâle-i Hamîdiyye tercümesine mürâcaat olunsun. Sayfa 635, istinâd-gâh addetmemişlerdir. Sıdk-ı da’vâ-yı risâletlerine
cilt 1.
**
Ta’dâd ettiğimiz esbâbın tavzîh ve tafsîline kesb-i vukūf, hakīkat-i [22] hüccet-i kātıa olmak üzere daima Kur’ân-ı bâhirü’l-bur-
hâle ıttılâ’ arzu edenler de risâle-i mezkûrenin cild-i evveline mü-
râcaat edeler. Sayfa 642.
2 3
Âl-i İmrân, 3/159. Kalem, 4/68.
hânı irâe etmekte idiler. Kur’ân’dan başka bir hârika ortaya ân gibi bir mu’cize-i dâimeye mukārin bulunması muvâfık-ı
koyup da açıktan açığa tahaddî buyurmuş, münkirlere mis- maslahat olduğu da müstebân olmaktadır.
lini ityân sûretiyle muâraza teklifinde bulunmuş oldukları ‫دامت لدينا ففاقت كل معجزة من النبيين اذ جائت ولم تدم‬
ma’lûm değildir. Hatta bu nevi’ havârık –derece-i sâniyyede
hâiz-i ehemmiyyet olmasına mebnî– irhâ-yı inân maksadıy- Binâen-alâ-zâlik biz de burada mu’cizât-ı kevniyye ve â-
la gayr-ı vâki menzilesine tenzîl olunduğu da vardır. yât-ı hissiyyeyi hesaba katmayarak, nazar-ı mütâlaaya al-
ِ ّٰ ِ ‫واقسموا‬ mayarak bâlâda mezkûr berâhîn-i ma’neviyye ile –zerre ka-
Nasıl ki “Sûre-i En’âm”da 1( ‫لئن‬ ْ ِ َ ‫ايمانهم‬
ْ ِ ِ َ ْ َ ‫جهد‬
َ ْ َ ‫بالله‬ ُ َ ََْ
ِ ّٰ ‫عند‬
‫الخ‬...‫الله‬ ُ َ ٰ ْ ‫انما‬
َ ْ ِ ‫الايات‬ ََّ ِ ‫قل‬ َِ ‫ليؤمنن‬
ْ ُ ‫بها‬ ِ ْ َ ٌ
‫اية‬
َّ ُ ُ َ ْ ُ َ َ ٰ ْ
‫جاءتهم‬ ) buyurulmuştur. dar tereddüde meydan bırakmayacak sûrette– isbât-ı risâlet
ediyoruz.
Yani müşrikler kemâl-i ictihâd ile yemin ettiler ki eğer onla-
Maahâzâ yakīnen i’tikād ediyoruz ki mu’cizât-ı mezkûre
ra bir âyet, bir mu’cize gelecek olursa iman edeceklermiş.
dahi müstahîlâttan değil, belki onlar da kudret-i ilâhiyye
Ey Resûlüm! Onlara de ki âyâtın cümlesi ind-i ilâhîde mev-
tahtında dâhildir. Rivâyât-ı mevsûka, esânîd-i sahîha-i mev-
cûddur. Dilediği zaman ityân buyurur. İzhâr-ı havârika be-
sûle ile sâbit olan bu nevi’ mu’cizâtı da ulemâ-yı hadîs ü
nim kudretim tealluk etmez. Kezâ “Sûre-i Tâhâ” âhirinde
ِ ُ ُّ ‫بينة َما ِفى‬ ٍ َ ٰ ِ ‫ياتينا‬ siyer zikr ü beyân eylemişlerdir.** Bu mu’cizâtın bir kısmı
2 ٰ ُ ْ
(‫الصحف الاولى‬ ْ ِ ِ ْ َ ‫ولم‬
ُ َ ِّ َ ‫تاتهم‬ ْ َ َ ‫ربه َا‬ٖ ِّ َ ‫من‬ْ ِ ‫باية‬ َ ْ َ ‫وقالوا‬
َ ٖ ْ َ ‫لولا‬ ُ َ َ)
hadd-i tevâtüre bülûğla kābil-i iştibâh değildir. Diğerleri için-
vârid olmuştur. Ma’nâ-yı şerîfi: Münkirler sâir mu’cizâta i’ti-
de de kesret-i iştihârı hasebiyle itmi’nân-ı tâmme iktirân e-
dâd etmeyerek dediler ki niye bize Rabbisinden bir âyet, bir
denler çoktur.
hârika-i kevniyye getirmiyor. Onlara suhuf-ı sâlife, kütüb-i Enbiyâ-yı sâlifîn hazerâtının ümmetlerine karşı ibrâz et-
semâviyyenin beyyinesi, sıhhat ve sübûtlarına şehâdet ettikleri delâil-i muknia hep bu takım mu’cizât-ı kevniyyeden
mekte olan Kur’ân mu’cizesi gelmedi mi? Yani –bilfarz sıdk- ibâretti. O asırlarda başka türlü isbât-ı nübüvvet mümkün
ı müddeâna dâll başka bir mu’cizen olmasa bile– kütüb-i sâ- olamazdı. Zîrâ insanlar henüz terakkıyyât-ı fikriyyece meb-
irenin hâvî olduğu akāid ve ahkâm-ı külliyyenin zübdesini de-i tufûliyyette bulunur, yalnız meşhûdât ve mahsûsâtla
câmi’ olan Kur’ân-ı Kerîm senin için mu’cize-i kâfiyyedir. müteessir olurlardı. Muahharan mazhar-ı terakkī olarak
Zîrâ asla teallüm ile iştigâl etmeyen ümmî bir zât tarafından sinn-i rüşde bülûğ devresine erdikleri cihetle delâil-i nübüv-
tebliğ buyurulan bu kitâb-ı hakāik-nisâb hem kendi kudsiye- vet de o nisbette müterakkī olmaya başladı. Bu üslûp üzere
tine, hem de asılları i’tibâriyle Tevrât ve İncîl gibi kütüb-i sâ- kābiliyet-i beşeriyye merâtibine riâyet mahz-ı hikmettir, za-
lifenin sıhhatine bürhân-ı kat’îdir. (Beyzâvî) mân-ı tufûliyyette besâtet-i idrâke, hengâm-ı kühûlette me-
Kezâlik “Sûre-i A’râf” âhirinde 3( ‫رسول‬ ُ ُ َ ‫الناس ِ ٖ ّانى‬
ُ َّ ‫ايها‬ َ ُّ َ ‫قل َيا‬ُْ dâric-i akılda vâki’ terakkīye münâsib olacak muhâtabât ve
‫يحي‬
ٖ ْ ُ ‫هو‬ َ ُ ‫اله ِ َّالا‬َ ٰ ِ ‫والارض َلا‬
ِ ْ َ ْ َ ‫السموات‬
ِ َ ٰ َّ ‫ملك‬ ٖ َّ ‫جميعا‬
ُ ْ ُ ‫الذى َ ُله‬ ْ ُ ْ َ ِ ‫الله‬
ً ٖ َ ‫اليكم‬ ِ ّٰ muâmelât icrâ buyurulmuştur. Nasıl ki hakîm ve hayır-hâh
ِ
‫واتبعوه‬ َّ
ُ ُ َ َ َ ِ
‫وكلماته‬
ٖ ِ َ ِ ّٰ
‫بالله‬ِ ِ
‫يؤمن‬ ْ ‫الذى‬
ٖ َّ ‫ى‬ ُ
‫الام‬ْ ِ
‫النبى‬
َّ ِ ِ
‫ورسوله‬ََُ ِ ّٰ
‫بالله‬ ِ ِ
‫فامنوا‬
ُ ٰ َ ‫ويميت‬
ُ َُٖ
ُ ُ ِّ ِّ ِّ olan bir peder evlâdını tahsîl-i ulûma sevk husûsunda onun
‫تهتدون‬
َ ُ َ ْ َ ‫لعلكم‬ُْ َّ َ َ ) âyet-i celîlesinde* –bilcümle tavâif-i beşeriyye- derece-i isti’dâdına, mertebe-i idrâkine göre muâmele eder.
ye i’lân-ı risâlet-i Muhammediyye emir buyurulduğu sırada– Mesela çocukluğunda para vermek ve oyuncak almak
Cânib-i İlâhî’den irsâl-i rusül muktezâ-yı hikmet ü maslahat ile sinn-i temyîze erdikten sonra maârifin menâfi’ ve seme-
ve muvâfık-ı şân-ı celîl-i ehadiyyet olmasını müş’ir sıfât-ı u- râtını istikbâlce göstereceği te’sîrâtını tefhîm etmekle teşvî-
lûhiyyet tezkîriyle beraber yalnız Hazret-i Resûl-i Ekrem’in kātta bulunur.
nebiyy-i ümmî olması ve kendisine vahiy buyurulan keli- [23] Filhakīka nev’-i insân bi’set-i Muhammediyye sâye-
mâtullâhtan ibâret Kur’ân-ı Kerîm’in vâcibü’l-îmân bulun- sinde akl u fikrin kadr ü kıymetini idrâk etmiş; mâni’-i terakkī
ması beyânıyla iktifâ buyurulmuştur. Bu âyet-i kerîmeden olacak bil-cümle kuyûddan rehâ-yâb olabilmiştir.
gayet vuzûhu i’tibâriyle Kur’ân-ı Kerîm’in mu’cize-i kâfiyye Evet! Mahzâ bu sâyede efrâd-ı beşeriyye dâm-ı mekr ü
olması müstefâd olduğu gibi risâlet-i Muhammediyye’nin ihtiyâlden âzâde-ser kalarak gubâr-ı taklîdden silkinmeye,
bütün a’sâr-ı ahîre ve akvâm-ı muhtelifeye âm ve şâmil etrafına atf-ı enzâr-ı basîret ederek mevcûdâtın kâffesinden
olmasına mebnî te’yîd ve ityânında tevâtüren sübûtu ma’- intifâ’ yollarını görmeye başlamış, tarîk-i terakkī ve teâlîye
lûm olacak mu’cizât-ı sâire ile iktifâ câiz olmayıp belki Kur’- seyr ü sülûk vasıtasıyla meknûz-ı fıtratları bulunan gevher-i
girân-mâye-i medeniyyet ve irfâna kavuşmuşlardır.
1
En’âm, 6/109. **
Bu husûsa dâir tedvîn olunan kütüb-i mu’teberenin en vâsi’lerin-
2
Tâhâ, 20/133. den Muhammed Zerkānî merhûmun sekiz büyük cilt üzerine mü-
3
A’râf, 7/158. retteb ve matbû’ olan Mevâhib-i Ledünniyye Şerhi ile Celâled-
*
Ey Habîbim! Sen hitâb-ı âm eyle, de ki: Eyyühennâs! Ben sizin dîn Suyûtî rahimehullâhın Hind matbûâtından Hasâis-i Kübrâ
cümlenize gönderilmiş Allah Resûlüyüm. Ol Allah’ın Resûlüyüm nâm kitabını gösterebiliriz.
ki bütün ecrâm-ı ulviyye ve süfliyyede tasarruf-ı tâm zât-ı ulûhiy- Eimme-i mütekaddimînden Beyhakī ve Ebû Naîm Isfahânî gibi
yetine hâs olup havâss-ı ulûhiyyette teferrüd etmiştir. Nev’-i be- erbâb-ı intikādın Delâilü’n-Nübüvve nâmındaki gayet müfîd e-
şeri ihyâ ve imâte gibi ef’âl-i ilâhiyyesine müsahhar kılmışdır. serleri de diyâr-ı Hind’de, muhtasar ve münakkah olmak üzere
İmdi böyle olan Allahu zül-celâle ve onun Resûl-i zîşânına îmân fırka-i Mu’tezile’den Ebu’l-Hasen Mâverdî (rh.)’ın A’lâmü’n-Nü-
ediniz. Ol Resûlüne, ki kendisi nebiyy-i ümmi olup Rabbisine ve büvve nâm kitabı da Mısır’da tab’ u neşr olunmuştur.
onun kelimât-ı kudsiyyesine tamamen îmân etmektedir. Siz de Mevâhib-i Ledünniyye Bâkī Efendi merhûm tarafından tercüme
nâil-i rüşd ü selâmet olmak için mütâba’at-i kâmilesinden ayrıl- olunup iki cilt olmak üzere Dersaâdet’te mükerreren tab’ olundu-
mayınız. ğu erbâb-ı mütâlaanın ma’lûmlarıdır.
Binâen-alâ-zâlik bu ümmetin eâzım-ı berâhîni kâffesinin Biz bunların anlar, anlamaz her türlü telbîsâta kıyâm et-
izhâr-ı acz etmiş oldukları –bâlâda tafsîl olunan– mu’cizât-ı melerine izhâr-ı hayret etmiyoruz. Çünkü bu makūle kim-
ma’neviyye ve delâil-i akliyyeden ibâret kılındı. Mu’cizât-ı selerden bundan başka ne beklenir. Meslekleri, meşrepleri
sâirenin zuhûru alel-ekser bir hâcet-i zarûriyye tesviyesine her ne sûretle olursa olsun şaşkınları iğfâle çalışmaktan ibâ-
medâr olacak inâyet-i Rabbâniyye iktizâsına mebnî idi. rettir. Binâenaleyh ne kadar şarlatanlık ederlerse sanatların-
Bununla beraber bürhân-ı aklîye kāni’ olarak iman eden er- da o nisbette ibrâz-ı mahâret etmiş olurlar. Asıl şâyân-ı hay-
bâb-ı besâiri mahsûsâta te’yîd ve tesbît, iman etmelerini bu ret ü istiğrâb olan cihet bunların ağrâz-ı fâsidesi meydân-ı
takım âyât-ı kevniyye müşâhedesine tâlîk etmekte olan alâniyyette görülüp dururken tezvîrât-ı bâtılelerine hakīkat
müşrikleri ilzâm gibi mesâlihe mürâât da cilve-nümâ olmak- nazarıyla bakmakta olan sebük-mağzânın şiddet-i hamâkat-
ta idi. leri ve âdâ-yı dîne niyâbetle idlâl-i müslimîne yeltenen sü-
Evet! Bu ümmette de bagy ve inâda sâlik olanlar alel- fehâ-yı mürteddînin bî-pervâ iddiâ-yı İslâmiyyet’e cüretleri-
ekser kabûl-i diyâneti bu türlü, hem de kendi arzularına mu- dir.)
vâfık tarzda âyât zuhûruna tâlîk ediyorlardı. Nasıl ki bâlâda Şurası da mülâhazadan dûr olmamak iktizâ eder ki de-
mezkûr “Sûre-i En’âm” âyet-i celîlesi bunu tasrîh ediyor. Bi- lîl-i hissînin te’sîrât-ı zâhiriyyesi galib olmakla beraber delîl-i
nâenaleyh bazen de bu maslahata riâyeten âyât-ı kevniyye aklî daha ziyâde şâyân-ı vüsûk ve i’timâddır. Zîrâ bürhân-ı
izhâr buyurulurdu. Fakat müşâhede ettikleri âyâta 1( ‫يرْوا‬ َِْ
َ َ ‫وان‬ kat’î olan delîl-i aklînin mukaddimâtı her ne zaman nazar-ı
ِ‫مستمر‬
ٌّ َ ْ ُ ‫سحر‬ِ ُ ُ َ َ ‫يعرضوا‬
ٌ ْ ‫ويقولوا‬ ٰ
ً َ ) mantûk-ı münîfince sihir tesmiy-
ُ ِ ْ ُ ‫اية‬ mütâlaaya alınacak olsa neticesinde zerrece iştibâha mey-
ye edip de iman etmeyenlerin diğer mütâlebâtına iltifât bu- dan kalmaz. Delîl-i hissî ise yalnız ihsâs edenlere, hem de
yurulmazdı. Çünkü istedikleri o âyâtı da müşâhede etseler birtakım ihtimalâta, bazı gûnâ şübehâta marûz olarak ifâ-
diyecekleri söz yine bu olacaktı. de-i ilm edebilir.
Nasıl ki “Sûre-i İsrâ” âhirinde 2( ‫تفجر‬ َ ُ ْ َ ‫حتى‬
ّٰ َ ‫لك‬ َ ِ ْ ُ ‫لن‬
َ َ ‫نؤمن‬ ْ َ ‫وقالوا‬
ُ ََ Binâ-berîn Muhammed Mustafâ (sallallâhu aleyhi ve
َ َ ْ َ ْ ‫فتفجر‬
‫الانهار‬ ٍ َ ِ َ ‫نخيل‬
َ ِّ َ ُ َ ‫وعنب‬ ٍ ٖ َ ‫من‬ ْ ِ ‫جنة‬
ٌ َّ َ ‫لك‬َ َ ‫تكون‬
َ ُ َ ‫ َ ْاو‬.‫ينبوعا‬
ً ُ ْ َ ‫الارض‬ َ ِ ‫َ َلنا‬
ِ ْ َ ْ ‫من‬ sellem) efendimiz hazretleri dâire-i nübüvvetin hâtem-i vâlâ-
‫الخ‬...‫زعمت‬ َ ْ َ َ ‫كما‬ َ َ ‫السماء‬ َ
َ َ َّ ‫تسقط‬ِ ْ ُ ‫ َ ْاو‬.‫تفجيرا‬ َ
ً ٖ ْ َ ‫خلالها‬ ِ
َ َ ) âyât-ı celîlesinde şânı olup –ânifen inbâ edildiği üzere– bülûğ-ı rüşd hengâ-
mahkî bulunan metâlib-i nâbecâya karşı 3( ‫هل‬ ْ َ ‫ربى‬
ّٖ َ ‫سبحان‬ ُْ
َ َ ْ ُ ‫قل‬ mından sonra tavâif-i beşeriyyenin kâffesine irsâl buyurul-
ً َ َ ‫كنت ِ َّالا‬
ً ُ َ ‫بشرا‬
‫رسولا‬ ُ ْ ُ ) nazm-ı celîli ile cevap verilmiştir. Yani ey muş, risâletleri hiçbir zaman ve mekân ile takyîd edilmemiş
Habîbim! İman etmeyi tahayyül ettikleri her hârikanın hu- olmasına mebnî en ziyâde şâyân-ı vüsûk olacak mu’cizât-ı
sûlüne tâlîk eden bu heriflere cevaben de ki ben Rabb-i Zül- celîlesi delâil-i hissiyye değil, belki berâhîn-i akliyye ve dâ-
celâlimi her türlü şâibe-i aczden tenzîh etmekle beraber an- ime olması muvâfık-ı akl u hikmet olduğu câ-yı bahs ü mü-
nâkaşa olamaz.
cak efrâd-ı beşerden bir resûl olduğumu, mürselîn-i sâire
gibi izn-i ilâhî tealluk etmedikçe bir mucize ibrâzına kādir
olmadığımı beyânla iktifâ ederim. (Celâleyn) Artık mukaddimemize hitâm vererek maksada şürû’ et-
Sûre-i A’râf âhirindeki ( ‫قل‬ ْ ُ ‫اجتبيتها‬
َ َ ْ َ َ ْ ‫لولا‬ َ ْ َ ‫قالوا‬ ٍ َ ٰ ِ ‫تاتهم‬
ُ َ ‫باية‬ َِ َ
ْ ِ ِ ْ َ ‫واذا َ ْلم‬ mek zamanı geldi. Fakat kable’ş-şürû’ makālât-ı adîdeye te-
ِ ِ ِ ِ
‫الخ‬...‫بصائر‬ َ ٰ ‫ربى‬
ُ َ َ ‫هـذا‬ ّٖ َ ‫من‬ َّ َ ‫يوحى‬
ْ ‫الی‬ ُ ِ َّ َ ‫انما‬
ٰ ُ ‫اتبع َما‬ َ َّ ) âyet-i celîlesi de bu vezzü eden kelâmımızı ber-vech-i âtî telhîs etmek icâb edi-
hakīkati i’lân etmektedir.* yor.
(Gerek burada, gerek mukaddemâ zikrettiğimiz âyât-ı Sadr-ı mukaddimede ifâde olunduğu üzere mâdem ki
Kur’âniyye’den maksad-ı âlî ne olduğu ma’lûm olunca Re- nübüvvet –îmâr-ı âlem ve ıslâh-ı benî âdem maslahat-ı azî-
sûl-i Ekrem efendimiz hazretlerinden hiçbir mu’cize-i kev- mesine– min-tarafillâh me’mûr buyurulan zâtın sıfat-ı aliy-
niyye sâdır olmadığını tevehhüm etmeye imkân kalmıyor. yesidir, bu maslahatı ifâya me’mûr olan her zât-ı şerîfin
Zaten Kur’ân-ı Kerîm’in mevâzi-i kesîresinde Nebiyy-i Zîşân Nebiyy-i Zîşân olması lâzım gelir; bu halde nev’-i beşerin
efendimizden mu’cizât-ı bâhire sudûru musarrahtır. Maahâ- mes’ûdiyyet-i kâmilesini te’mîne medâr olan ahkâm-ı şer’iy-
zâ cidâl ve mükâberede ifrâtı iltizâm etmekte olan Dozy gibi ye te’sîs eden ıslâhat-ı âlem-pesendâne husûle getiren Sul-
münkirler, misyonerler tasrîhât-ı Kur’âniyye’den bit-teâmi e- tân-ı Enbiyâ aleyhi ekmelü’t-tehâyâ efendimiz hazretleri
fendimiz hazretlerinden hiçbir mucize sâdır olmadığına bu zümre-i enbiyânın ser-firâzı, sıfat-ı aliyye-i mezkûrenin mev-
takım âyât-ı celîle ile ihticâca yelteniyorlar. sûf-ı güzîn ve mümtâzı olmak kavâid-i mantıkiyyeye âşinâ
olanların bilâ [24] tereddüd ve kabûl-i i’tirâfa mecbur ola-
cakları bir hakīkat-i kat’iyye olduğu vâreste-i iştibâhtır.
1
Kamer, 54/2.
Bu hakīkati tenvîr için bürhân-ı mantıkī tarzına koyalım.
2
İsrâ, 17/90-92. Akīse-i mantıkıyyeden bedîhiyyü’l-intâc olan şekl-i evve-
3
İsrâ, 17/93. lin darb-ı evveline tatbîkan şöyle tertîb edelim:
*
İktirâh ettikleri bir âyeti, bir hârikayı ityân etmediğin zaman o Resûl-i Ekrem Efendimiz hazretleri bir Nebiyy-i Zîşândır.
münkirler sana derler ki neye ıstıfâ etmiyorsun yani seçip de ken- Çünkü ıslâhât-ı beşeriyyeye medâr-ı a’zâm olan bir şerî-
di kuvvetinle ortaya koymuyorsun. Cevaben de ki, ben ancak at-i cedîde te’sîsine min-tarafillâh me’mûr buyurulmuşlardır.
Rabbimden vahyolunan emre ittibâ’ ediyorum, kendiliğimden Böyle olan zevât-ı kirâmın her biri nebiyy-i zîşândır. Bi-
hiçbir şey yapamam. Kur’ân-ı Kerîm’in her âyeti Rabbinizden
nâenaleyh Resûl-i Ekrem Efendimiz hazretleri de Nebiyy-i
gelmiş bir basîret, bir hüccet, bir çerâğ-ı hidâyet ve iman edenlere
vâsıta-i rahmettir. Zîşân olmak sâbit olur. Bu kıyâsın mukaddime-i sâniyyesi
bütün erbâb-ı edyân indinde müsellemü’s-sübûttur. Mukad- niliyor. Zaten server-i kâinât aleyhi ekmelü’t-tahiyyât efen-
dime-i ûlâsı da: Beyânât-ı sâlifemizle kat’iyyen takarrür et- dimiz hazretlerine aşk u muhabbeti olan insanlar elbette bu
miştir. Çünkü ol hazretin vazîfe-i mezkûreye min-tarafillâh âdet-i celîleyi tebcîlden geri durmaz.
me’mûr kılınmaları muâsırı bulunan hiçbir ferdden istimdâd Sana ey zîver-i vahdet-serâ halk-ı cihân âşık
ve iktibâsta bulunmamalarıyla taayyün etmektedir. Bu a- Cihân âşık, zamân âşık, zemîn ü âsumân âşık
dem-i istimdâd iddiamızda tebliğ buyurdukları ulûm ve ma- Felek âşık, melek âşık, bütün hûr-i cinân âşık
ârifin ve me’sere-i celîle-i İslâmiyye’nin bir cüz-i mühimmini Değil sâde halâyık, Hâlık-ı kevn ü mekân âşık
olsun ferd-i âferîdenin serd ü îfâya kudret-yâb olmamasıyla
Devletimizin teşekkülünden sonra hulefâ-yı izâm-ı Os-
sâbittir. Zîrâ bu kemâlât ve ıslâhâtın müessir-i hakīkīsi ferd-i mâniyye hazerâtı dahi bu âdet-i makbûle üzerine her sene
âhar olsa idi doğrudan doğruya kendisi neşr ü ifâza ederek şehr-i Rebîülevvelin on ikinci günü müdebdeb bir alay ic-
merci-i hâs u âmm; metbû-i a’zam-ı enâm olurdu. Nasıl ki râsıyla erkân-ı devlet dahi hâzır bil-meclis oldukları halde
bil-etrâf izâh olundu. Mevlidî Süleymân Çelebî hazretlerinin manzûme-i mübâre-
Manastırlı İsmail Hakkı
kesini ihtifâlât-ı lâyıka ve ta’zîmât-ı fâika ile okutmayı itiyâd
eylediler. O zamandan beri her sene o yevm-i mes’ûdda bu
güzel âdetin icrâsına elhamdü-lillâhi teâlâ devam olunmak-
tadır. Şehrimizin merkez-i muallâ-yı hilâfet olması mülâbe-
İLK MEVLÎD-İ ŞERÎF CEM’İYETİ sesiyle bugüne mahsûs olarak tekrîmen beş vakitte mevâki-i
NE ZAMAN TEŞEKKÜL ETTİ? müteaddideden toplar atılarak yevm-i mes’ûdun şeref ü şâ-
Menkūlât-ı târîhiyyeye göre Mevlid-i Şerîf Cem’iyeti te- nı i’lân ediliyor. Fazla olarak bu hafta evrâk-ı havâdiste
şekkül eyleyip de vilâdet-i celîle-i Cenâb-ı Peygamberî’yi şehr-i Rebîülevvelin on ikisine şeref-müsâdif yevm-i vilâdet-i
musavver manzûmeyi ihtifālât-ı fâika ile okumak, okutmak seniyye-i risâlet-penâh-ı a’zamî hürmetine devâir-i resmiy-
âdet-i müstahsenesi târîh-i hicretin altı yüz dört senesinde ye-i devletin resmen tatil edilmesine meclis-i mahsûs-ı vüke-
başlamıştır. O zamana kadar böyle bir âdet yok imiş. Eâ- lâca karar verildiği manzûr-ı çeşm-i ibtihâcim oldu. Resûl-i
zim-i ulemâ-yı İslâmiyye’den İbnü’l-Cezrî ve İbni Hacer Ha- Cenâb-ı Kibriyâ, nûr-ı cemâl-i Mevlâ aleyhi ekmelü’t-tehâyâ
zerâtı bid’at-i hasene olmak üzere kayd ü iş’âr etmişlerdir. efendimiz hazretlerine karşı devlet-i aliyyenin ve millet-i İslâ-
Hatta böyle bir meclisi teşkîl ile ne kadar tekellüf ihtiyar miyye’nin hissiyyât-ı ta’zîm-kârânesi netîce-i bâhiresi olmak
olunsa ve ta’zîmât ve tekrîmât izhâr edilse yine azdır buyur- i’tibâriyle bu karâr-ı isâbet-âsâr târîhlerimize altın kalemle
muşlardır. İşte bundan sonra bu âdet-i müstahsene beyne’l- yazılmaya şâyândır. Rûhâniyyet-i celîle-i Peygamberî sâye-
İslâm şâyi olup Mekke-i Mükerreme, Medîne-i Münevvere sinde yeni kabinemizin de tevfîkāt-ı âtiyyesine de bürhân-
ve Şâm’da vesâir bilâd-ı İslâmiyye’de uşşâk-ı Muhamme- dır.
Tayyibetü’l-Ezkâr’da şu satırları okumuştum: “Rebîülev-
diyye taraflarından gayet müessir olarak yazılmış vilâdet-i
vel ayının on ikinci günü Medîne-i Münevvere’de bâb-ı iltisâ
celîle-i Ahmediyye menkıbetnâmeleri okutulmak ve bu vesî-
önünde meydana bir kürsî korlar. Cümle eşrâf-ı Medîne ve
le-i cemîle ile de rûhâniyyet-i azîme-i risâlet-penâhîden istiş-
kādî-i belde ve şeyhü’l-harem vesâir ağalar ve ahâlî-i Medî-
fâ eylemek de’b-i dîrîn sırasına geçmiştir.
ne alâ-merâtibihim otururlar, öd ve anberler yakarlar, huta-
Bu cem’iyetten yegâne maksad teslîm-gerde-i erbâb-ı
bâdan beş zât nöbetle kürsîye çıkıp Arabî mevlid-i şerîf
iz’ân olduğu üzere istihsâl-i rızâ-yı ilâhî ve isticlâb-ı hoşnûdî-
manzûmesi okurlar, duâdan sonra şerbetler içilir. Herkes
i Cenâb-ı Muhammedî’dir. Bu sûretle tevessül ve izhâr-ı ta’-
evlerine dağılır. Kuşluk vaktine kadar dükkanlar açılmaz,
zîmât ve tebcîlâttan ucûr-i cezîle ve fevâid-i hasene vücûda
kimse bir işle meşgul olmaz. Toplar atılır. Şenlik yapılır. Bü-
geleceğini ulemâ-yı kirâm inâyât-ı sübhâniyyeye mağrûren
yük küçük herkes libâs-ı fâhirini giyip birbiriyle muâyede
beyân eylemişlerdir. ederler. O güne gayet ta’zîm ederler. Ehl-i Medîne [25] bu
Meclis-i Mevlid’dedir zevk u neşât yevm-i mübâreki îd-i ekber addederler. Bu hâl kabâil-i A-
Dil o mecliste olur gamdan berî rab’da gayet mühim a’mâl-i hasenedendir.”
Bazı ehl-i dalâletin bu babda ettikleri dedikoduya karşı Muallim-i merhûm Feyzî Efendi ne güzel söylemiştir:
yazılmış olan Isbâtü’l-Muhsinât li-Tilâveti Mevlîdi Seyyidi’s- Bugün o yevm-i mübârektir ki ey zevât-ı kirâm
Sâdât nâm eserde: O gibiler hakkında, bunların sözlerinden Ki bâhirü’l-lemeân oldu neyyir-i İslâm
gerek zevklerinin gerek muhabbetlerinin hiç olmadığı istin-
Bugün olundu hurâfât-ı bâstân mensûh
bât olunur. Vâkıa her şey bidattir lâkin mevlid-i şerîf okun-
Bugün verildi esâtîr-i evvelîne hitâm
mak bid’at-i hasenedir. El-yevm umûm bilâd-ı İslâmiyye’de
teammüm eden şu âdet-i mergūbeye karşı söz söylemek Bugün yüceldi semâvâta sayha-i tevhîd
revâ değildir diye uzun uzadıya delâil-i vâzıha bast u temhîd Bugün döküldü bâm-ı Ka’be’den esnâm
ٍ َ َ َ ‫على‬
olunuyor ve 1(‫ضلالة‬ ِ َّ ُ ‫يجمع‬
َ َ ‫أمتي‬ َ َ ْ َ ‫ ) َلا‬hadîs-i şerîfi muktezâ- Bu rûz-ı feyz-be-rûzu kim eylemez takdîs
sınca bunda icmâ-i ümmet vâki olduğuna yakīn vardır de- Mütâbiân-ı şerîatten ez-havâss u âvâm
Beşer mi sâde? Değil hâmilân-ı arş-ı berîn
1
Ahmed ibn Hanbel, Müsned, 27224. Bu yevm-i akdese eylerler ihtirâm tamâm
Bugün tanındı şuûnât-ı Îzed-i müteâl Benî Hâşimiyyü’n-neseb aleyhissalâtu vesselâm efendi-
Ki lâ şerîktir ol zülcelâli vel-ikrâm miz hazretlerine izhâr-ı muhabbete vesîle-i cemîle olacak o-
Ehl-i Mekke dahi mevlid-i şerîfe çok ta’zîm ederler. Ha- lan mevlid-i şerîf cem’iyetlerine Anadolu ve Rumeli’de ve
rem-i şerîfte büyük bir cem’iyet-i müteyemmene vücûda ge- husûsiyle şehrimizde ahâlî-i İslâmiyye pek ziyâde rağbet â-
tirirler. Tilâvet edegeldikleri manzûmeler en mümtâz şuarâ- sârı göstermektedirler ki muhabbet-i dîniyyeye mâlik olan-
yı Arab’ın inşâd eyledikleri âsâr olup maânî-i ulviyyesi in- ların hoşlanacakları ahvâldendir.
sanı mest eder. Mekke-i Mükerreme’de böyle bir cem’iyet-i Hülâsa-i kelâm Cenâb-ı Peygamber efendimize vâdî-i
müteyemmenede med’uvven hâzır bulunmuş idim. O esnâ- ta’zîmde ne yapılsa azdır. Âşık-ı sâdık-ı Nebevî İmâm Bûsurî
daki neş’e-i ma’neviyye el-ân hâtıra-pîrâ-yı ihtirâmımdır. hazretleri:
Gerek ehl-i Medîne gerek ehl-i Mekke kendilerine mesâib-i
‫دع ما ادعته النصارى فى نبيهم‬
dünyeviyyeden her ne ki teveccüh etse derhal mevlid-i şerîf ‫و احكم بماشئت مدحاً فيه واحتكم‬
meclisi teşkîl ve ta’zîmât ile menkıbetnâme-i vilâdet-i Ah- ‫وانسب الى ذا ته ماشئت من شرف‬
mediyye’yi tertîl ederler ve bu vesîle-i mergūbe ile inâyât-ı
‫وانسب الى قدره ماشئت من عظم‬
celîle-i ilâhiyyeye ve rûhâniyyet-i seniyye-i Muhammediy-
ye’ye ilticâ ederek tazarru ve niyâz eylerler. Isbâtü’l-Muh- ‫فان فضل رسول الله ليس له‬
sinât’ta da bunun hakkında uzun uzadıya mebâhise tesâdüf ‫حد فيعرب عنه ناطق بفم‬
olunur.
buyurarak o memdûh-ı celîlü’ş-şânı medh kasd edenlere şu
Sen ol mahbûb-ı Mevlâ’sın ki nûr-ı çeşm-i uşşâka yolda ifhâm-ı merâm ediyorlar ki Nasârâ’nın Hazret-i Îsâ sa-
Gubâr-ı dergehindir kuhl-i devlet yâ Resûlallâh lavâtullâhi alâ nebiyyinâ ve aleyh hakkında iddia ettikleri
Sen ol nûr-ı Hudâ’sın ki fürûğ-ı vech-i pâkinden dâvâ-yı kâzibi terk et yani onlar peygamberlerini medh kas-
Serâpâ rûy-ı âlem buldu behcet yâ Resûlallâh dıyla Hak Teâlâ ile hulûl ve ittihâd ve tevlîd iddia ettiler, sen
Bunlar sultân-ı her dü-serâ sallallâhu aleyhi ve sellem e- o makūle iddiada bulunma da Fahr-i Âlem sallallâhu aleyhi
fendimiz hazretlerine izhâr-ı aşk u muhabbetle vücûda geti- ve sellem efendimiz hazretleri için medh ü senâ vâdîsinde
rilecek şeyler olup maahâzâ ne kadar ta’zîmât, tekrîmât gös- ne murâd edersen hükmeyle, o mahbûb-ı Mevlâ’nın zât-ı
terilse yine azdır. Bu makama münâsebeti dolayısıyla şu kıs- kerîmine istediğin kadar şeref ve saâdetten ve azamet-i kadr
sa-i celîleyi de yazmak isterim: ü menziletten nisbet et, sakın ifrât ederim diye korkma, za-
Bir gün ashâb-ı kirâm huzûr-ı saâdette bulundukları sı- ten o Nebiyy-i a’zam sallallâhu aleyhi ve sellem hazretleri-
rada içlerinden biri câmi’-i ulûm-ı evvelîn ve âhirîn olan nin fezâil-i ulviyye ve mehâsin-i ber-güzîdesini ta’dâda nut-
Fahr-i Âlem sallalâhu aleyhi ve sellem efendimiz hazretleri- kun mecâli yoktur. Binâenaleyh herkes âciz ve kāsırdır.
ne “Bazı mü’minleri görüyoruz ki huşû üzeredir. Bazıları ise Hazret-i Allah seni vasf eylemişken ey Habîb
huşûda değildir. Yâ Resûlallâh bunun sebebi nedir lütfen Haddi mi vâsıfların olsun sitâyiş-han sana
beyân buyurunuz” temennîsinde bulununca Resûl-i Mübec-
cel efendimiz “İmanında halâvet bulan huşû eder, bulama- Cenâb-ı Hak cümlemizi gerek kendi zât-ı ecell ü a’lâsı
yan huşû etmez” buyurmuşlardır. Hakīkatine kesb-i ıttılâ’ i- gerek Habîb-i Edîb’i rızâsını istihsâle muvaffak buyursun â-
çin “İmanda halâvet nasıl bulunur. Ve ona nasıl nâil olu- mîn.
nur” ma’rûzâtında bulundukta “Allâhu Zülcelâle sıdk-ı mu- Hüseyin Vassâf
habbetle nâil olunur” buyurmuşlardır. “Muhabbetullâh nasıl
kazanılır” istîzâhına “Muhabbet-i Resûlullâh ile kazanılır ey
ashâbım! Ey benim kıyâmete kadar gelecek ümmetim! Siz
Allâhu Zülcelâl ve Resûlü’nün rızâsını onlara muhabbette [26] SÜRÛD-İ MİLLET
talep ve iltimâs ediniz” cevâb-ı âlîsini irâd ve cümleyi bu sû- Sînede hubb-i vatan sermâye-i îmânımız
retle irşâd buyurmuşlardır. Bir perestiş-kâr-ı dîdâr-ı vatandır cânımız
Açıldı yine gonce-i dil-cû-yi muhabbet Âşık-ı ulviyyetiz zîrâ vatan cânânımız
Ta’tîr-i meşâmm eyledi gül-bûy-ı muhabbet Pâymâl olsun yolunda katre katre kanımız
Şeb-tâ-seher ârâm edemez sahn-ı çemende Ey vatan, ey sevgili ma’şûka-i vicdânımız
Sevdâ-zede-i sünbül-i gîsû-yi muhabbet
Güm-gerde-i hâmûn-ı cünûn eyledi aklı Hıfz-ı aktârınladır evlâdına zevk-i hayât
Vahşet-nigeh-i dîde-i âhû-yi muhabbet En küçük bir uzvunun kat’ı bize ânî memât
Gül-gonce gibi çâk-i hicâb eyle Rızâyâ* Bir iki devlet değil, kalkışsa cümle kâinat
Yüz gösterir âhir sana gül-rû-yi muhabbet Dönme yok, ölmekledir ancak seninçün şânımız
Ey vatan, ey sevgili ma’şûka-i vicdânımız
*
Beşiktaş’ta Sinân Paşa Câmii hazîresinde medfûn Neccârzâde
Şeyh Rızâ Efendi hazretleridir.
Olmayınca sînemiz toptan, tüfekten çâk çâk Yaratmamış beni insan kılıklı bir hayvan
Senden almak düşmana mümkün değil bir kabza hâk Düşündüren beni bilsen nedir verirsin hak
Uğraşırken hıfzına olsak da hep birden helâk Açıldı laf ya sana dur da söyleyim bir bak:
Bir girilmez kal’adır serhaddine ebdânımız Geçen pazar Köse A’yân, Çolak Memiş, Kel Ali
Ey vatan, ey sevgili ma’şûka-i vicdânımız Hasan Çavuş, Çopur’un oğlu, Akçaköylü Veli
Çınarlı’dan Kara Mehmed, Kızılca’dan Toraman
Tosun mosun daha vardık; Cin Ahmed’in Osman
Kırdık istibdadın artık halka-i zencîrini
Yanaştı geldi ederken uzun kısa hoş beş
Şimdi görsün tilkiler deşt-i celâdet şîrini
Kobaklı bir lafa saptı yırık kulaklı Keleş
İşte millet dest-i fahrinde tutup şemşîrini
Bu hafta nektubu gelmiş Kızılcalı Selim’in
Söylüyor a’dâsına: Osmanlıdır ünvânımız
Demiş vasiyyetim olsun gücü elin dilimin
Ey vatan, ey sevgili ma’şûka-i vicdânımız
Yetiştiği yere salmak haber aman göz açın
Tâhirü’l-Mevlevî Ne varsa elde, çıkında vatan yolunda saçın
Vatan demek ana yurdu demek, ata bucağı
Bizi esirgeyecek şey de onların kucağı
BİZE GÜN GÖRMEK İÇİN ÜN LÂZIM Vatan yolunda veren can için açık Uçmak
–Karı Koca Arasında– [27] Vatan yolunda ölümden nasıl olur kaçmak
Kaçan olur ise ummam ya, kahbenin dölüdür
Zevce:
Kaçan ölümden adam mı o doğmadan ölüdür
Herif, yine sana n’oldu ne uyku var ne durak
Aman açın gözü dört bir taraf dolu düşman
Gören ne der bize, yormaz mı usta evden ırak:
O düşmanın zoruna kalksın ortadan sen ben
“Bu damda var bir ölümcül yatan demek Yaradan
Esirgesin eşi dostu, ne olsa hepsi yalan Uşak koca, karı kız doğrayıp kesip asacak
Budur bu işte doğup da uzun kısa yaşamak” Budur onun sanısı bağrına çıkıp basacak
Eloğlu gördü mü kaygu adamda bir laf açar Olur mu göz göre hiç çiğnetir miyiz vatanı
Ne var şükür ulu Tanrım öküz, inekle davar Durup da bir ele aldık mı kazmayı, sabanı
Ne istedinse bize verdi şimdi karşı komak Erir gider ne kurur göz, ne sağlam el, ne kafa
Düşer mi kulluğa, yok mu sonunda sorgu suâl? Çevirmeyiz yüzü toptan da yılmayız asla
Lafım sana kaşını çatma söyle sende bu hâl Bilir o Türkleri tutmaz yüzü yılar karada
Nedir gemin mi denizlerde battı gitti senin? Kolaydır iş yüce deryalar olmasa arada
Malın mı uğrular aldı, nedir bitip gidenin? Ateşli çok gemi yapmış da arkayı vermiş
Denizde oynaşacakmış, gelin görün dermiş
Zevc:
Buna donanma diyorlar bizim de varmış ezel
Sataşma git bana hatun lafın değil sırası
Yazık çoğu çürümüş kalmamış o eski temel
Olur yazın kışı, var ak günün de bir karası
Kör eylesin çürüten kurtları ulu Yaradan
Bıçaklar açmıyor ağzım gelip bana çatma
Yapar mı böyle hıyânet vatanda bir insan
Erer mi hiç senin aklın düşün de laf atma
Kuruldu bir yüce dîvân bu işleri görecek
İşin aşınla savaş çevremi dolanma çekil
Garip yiğit bile hâlince bir para verecek
Karışmaz avrat ere, kayda bak çalış bunu bil
Bu işte zorla topuz yok gönül ne isterse
Ne der ise desin el
Odur o hep verilen şey, ağar mı böyle kese?
(Kadın sabırsızlanarak:)
Avuç avuç veriyorlar bütün ağa paşamız
– Yok ben isterim bilmek
Kumandanı bu işin başta pâdişâh babamız
Senin bu hâline karşı gelir mi akla yemek?
Bin eylesin ulu Tanrım cihânda her gününü
Durup da bir ağu katma benim pişen aşıma
Yedi kral işitip anlasın nedir ününü
Ecinniler, periler üşdü hep bugün başıma
Verin verin duracak gün değil, ne varsa verin
Bu kaygı ki kim olur ortak olmasam ben de
Verin verin iki dünyada da murâda erin”
Otuz yıl oldu er avrat bu damdayız sen de
İçim dışım yanıyor hep bu laf dokundu bana
Tutuşsa köy yine hep gördüğüm güler yüz iken
Bugün yiyor seni bir kurt; saklama benden Zevce:
Ölümlü dünyada insan niçin düşünmelidir Düşündüğün bu mu ister mi bir öğüt ya sana
Atıp bu kaygıyı baştan safâyı sürmelidir Bu köyde herkes alırken gelip öğüt senden
Zevc: Bugün sana yakışır mı laf anlamak benden
Lafın özün gibi dosdoğru çok yaşa Kezban Kara haber geleli üç yıl oldu işte bu güz
Ölümlü dünyada bin yıl da kalsa bir insan Ne bağ, ne tarla gözümde; ne dam, inek, ne öküz
Günün birinde durağı olur kara toprak Benim canım Hasanımdı, Hasan şehîd oldu
Ölüm yanaştı mı birdir gözünde usta çırak Ne mutlu yavrucağım gitti Uçmağı buldu
Bu şeyleri bilirim çok şükür ulu Yaradan Diyor şehîd anası her gören bana bu yeter
Bu yurtta kim kalacak, her gelen sonunda gider TASADDUK

Bu yıl daha beşine bastı Ümmühân, büyüsün Victor Hugo’dan:
Kalem ne çalmış ise alnına onu görsün Ey erbâb-ı servet ü sâmân, veriniz! Sadaka; ibâdetin hâ-
Varır ere o da bir gün yaşarsa aç kalmaz heri, yâr-ı sâdıkıdır. O zaman ki, şedâid-i sermâdan incimâd
Görür bilir Yaradan neyse verdiği almaz edecek bir halde titreyen fakir bir ihtiyar, atebe-i sengîniniz
Sakın bu şeyleri kayd etme sen, sakınma malı üzerinde ayaklarınıza kapanır; o zaman ki, soğuktan elleri
Ne var giyip de gezersen aba, kebe yamalı kızarmış yavrucaklar pây-i istiğnânız altında sürüklenerek
Kirazlı Bel’deki bâğ, kırca tarla, bir de inek bakiyye-i îş ü ezvâkınız olan nevâle kırıntılarını toplamakla
Beş on davarla eğer kör topal cılız bir eşek meşgul bulunur, bu gibi ahvâle karşı iltizâm-ı lâ-kaydî sizi
Kalırsa bey gibi birçok zaman daha yaşarız huzûr-ı ilâhîden uzaklaştırır.
Yine ele güne karşı kapımızı açarız Veriniz! Veriniz ki, birçok aileleri in’âm u ihsânına müs-
Yarın hükûmete git, durma ver ne varsa aman tağrak buyuran Vehhâb-ı Zülcelâl de mahâdîminizi kuvvet,
Sonunda sarpa sarar iş, sakın geçirme zaman kerîmelerinizi hüsn-i hulk u tabîatle techîz ü tezyîn etsin. Ve-
Malım gider ise gitsin selâmet olsun tek riniz ki, bağ ve bahçeleriniz esmâr-ı latîfe ve hoş-güvârdan
Budur bu bizlere bayram, budur düğün dernek hâlî bulunmasın. Veriniz ki, anbarlarınız hubûbât ile mâl-â-
Nedir bu düşmanın ettikleri kara günümüz mâl olsun. Veriniz ki, sıfat-ı mümtâze-i insâniyye sizde ke-
Kapanmasın; o da bilsin duyup bizim ünümüz mâliyle tecellî eylesin. Veriniz ki, geceleri hâb-ı nûşîne dal-
7 Şubat 1325 Halil Edib dıkça rüyalarınız; meleklerin müşâhedâtıyla şevk-âver-i rûh
olsun!
Veriniz! Bir gün gelir ki, dünya ile aramızda bir râbıta
kalmaz; o zaman sadakātınız, âlem-i bâlâda size bir servet
Bir mezar taşına yazılmış idi
teşkîl ve ihzâr eyler. Veriniz: Tâ ki lutf-dîdegânınız size müş-
Şu fânî zindegâniyle hayât-ı câvidânînin fik ve rahîm nazarıyla baksınlar; bize merhamet ediyorlar
Telâkī-gâhıdır makber denen son menzil-i ârâm. desinler! Veriniz ki, şitânın zerv ü tehâcümâtına tâb-âver o-
Hayât ölmekle bitmiş olsa bir şey anlaşılmazdı; lamayan birtakım aceze, belâ-yı fakr ile en küçük bir muâ-
Evet, bir ömr-i sânî var: Değil hilkat abes mâdâm. venete arz-ı ihtiyâc eden birtakım bîçâre; muhteşem ve mü-
Sen ey gâfil beşer, âlemde bir te’mîn-i istikbâl debdeb saraylarınızın eşiğinde titreşirken câ-be-câ yükselen
Edeydim, der, çekersin ihtiyârî bir yığın âlâm. nagamât-ı şevk u şetâretinize, pek o kadar nasb-ı enzâr-ı
Eğer üç günlük istikbâl için ferdâyı anmazsan, reşk ü tahassür etmesinler.
Hederdir, korkarım, dünyâda imrâr ettiğin eyyâm. Veriniz! Veriniz ki, ebnâ-yı âdemi yoktan var eden Hâ-
Hakīkī bahtiyâr ancak o âdemdir ki, dünyâdan lık-ı Bî-enbâz’ın lütf u muhabbetine te’mîn-i liyâkat eylemiş
Giderken mâmelek nâmıyla terk eyler büyük bir nâm. olasınız. Veriniz ki, şirret ü redâetle muttasıf bulunanlar bile
İlâhî! Doğru bir meslek nasıl bulsunlar insanlar, nâmınızı tebcîle mecburiyet hisseylesinler. Veriniz ki, kâşâ-
Hakāik hep dururken perde-pûş-i zulmet-i evhâm? ne-i ikbâlinizde âsâyiş ve vedâd-ı uhuvvet-mendâne istikrâr
etsin. Veriniz ki, son gününüzde, hulûl-i dem-i vâ-pesîniniz-
de bütün günahlarınıza karşı dergâh-ı ilâhîye ref’-i dest-i ni-
Bir resmin arkasına yazılmış idi yâz ile mazhar-ı afv u gufrân olmanızı temennî edecek bir
Kiminin yâd-ı ihtirâmı kalır, sâil bulunsun!
Kendi gittikte cânişîni olur; Halil Edib
Kiminin bir yığın meberrâtı
Toplanıp heykel-i metîni olur;
Kiminin de olanca hâtırası,
Paris’ten Mektûb-ı Mahsûs:
Böyle bir sâye-i hazîni olur!
PARİS MEKTEB-İ HUKŪK’UNDA
USÛL-İ TEDRÎS
[28] Şirâzlı bir arkadaşım vardı. Sizin toprak adam yetiş-
Fransa’nın maddî ve ma’nevî terakkıyâtına dâir olan ci-
tirmez diye ikide birde bana takılırdı. Bir gün latîfe yollu şu
heti âtîye tâlîk ile bu defa Paris Mekteb-i Hukūk’undaki u-
kıt’ayı bir kâğıda yazdım. İçine de elli dirhem kadar tömbeki
sûl-i tedrîs hakkında bazı şeyler arz edeceğim şöyle ki:
koyarak kendisine hediye ettim:
Paris Mekteb-i Hukūk’u Dersaâdet mekâtib-i resmiyyesi
Şîrâzîdir iç âfiyetle; gibi hükûmetin taht-ı nezâretinde ise de Maârif Nezâreti’n-
Olsun şu da hâtırında lâkin: den mansûb bir zâtın taht-ı idâresinde olmayıp muallimîn-i
Bir tömbekidir bugünkü feyzi, mevcûde tarafından re’y-i hafî ile intihâb ve ta’yîn olunan
Sa’dî’yi yetiştiren o hâkin! bir muallim tarafından idâre olunmaktadır. Şeyhü’l-mualli-
Mehmed Âkif mîn ünvânını ihrâz eden bu zâtın müdîriyeti esnâsında ma-
a-âile ikāmeti için mektep derûnunda bir mahall-i mahsûs
mevcûd ise de müdîrândan bazıları şu haklarından ferâgat kadar teşvikāta binâen selefte olduğu gibi bizlerde dahi pek
ediyorlar. çok erbâb-ı fazl u kemâl yetişmesi eltâf-ı ilâhiyyeden me’-
Şeyhü’l-muallimîn bir taraftan uhdesine müfevvez dersi mûldür.
ta’lîm etmekle beraber idâre muâmelâtıyla da tevaggul et- Muallimlerin maaşâtı o derece müstevfî değilse de bizde
mekte ve kendisinin müdîriyet sıfatı ya istifâsı yahud vefâtı olduğu misillü ekall mertebesinde de değildir. Maahâzâ ken-
ile hitâm-pezîr olmaktadır. dilerinin husûsât-ı sâire-i gayr-ı resmiyye ile de iştigalleri
Lâ-yeteazzel ve me’mûriyetleri Mahkeme-i Temyîz a’zâ- mücâzdır. Mârru’l-beyân Hukūk-ı Ticâriyye muallimi Credit
lığına muâdil olan muallimler hep erbâb-ı ihtisâstan olup ez- Lyone Bankası’nın hukūk müşâviri olması hasebiyle mezkûr
cümle Hukūk-ı Ticâriyye, Hukūk-ı Umûmiyye ve Husûsiy- bankadan maaş olarak senevî mühim bir meblağ almakta-
ye-i Düvel, Hukūk-ı Esâsiyye, Roma Hukūku, Hukūk-ı Me- dır. Credit Lyone Bankası’nın muamelât-ı cesîmesine bir
deniyye ve İdâre muallimleri bu meyânda zikre şâyândır. fikr-i sahîh peydâ ettirmiş olmak üzere memâlik-i ecnebiyye
Bunlardan Hukūk-ı Ticâriyye muallimi Mösyö Lyon Caen ile Fransa eyâlâtındaki şuabâtından başka yirmi dâire-i
Fransa’nın en meşhur hukūk-şinâsânından olup Roma Hu- belediyyeye münkasam olan Paris’in her dâire-i belediyyesi
kūkuyla Hukūk-ı Medeniyye ve Ticâriyye’de yed-i tûlâ sahi- dâhilinde üç ve bazen daha ziyâde şubesi bulunduğu ve
bi olduğundan kavânîn-i mezkûrenin bazı mevâddı mûcib-i muamelât-ı ticâriyye-i mahalliyyenin alel-ekser mezkûr ban-
ta’dîl görüldüğü takdirde ol babdaki lâyiha-i ibdâiyye mü- ka ile icrâ edilmekte olduğunu zikreylemekliğim kâfîdir zan-
şârun-ileyh tarafından kaleme alınarak makāmât-ı âidesince nederim. Muallimler tetebbûât-ı ilmiyye ile mütevaggıl ve
Meclis-i Meb’ûsân’a tevdî edilmekte ve husûs-ı mezkûrun bazıları pek mahviyyet-perest olup âlâyişten âzâde bir sâ-
degî-i tâm içinde imrâr-ı hayât etmektedirler. Mektebe bidâ-
esnâ-yı müzâkeresinde meclis-i mezkûr ile Meclis-i A’yân’ca
yet-i devâmımda bunlardan bazılarının ahvâl-i rûhiyyesini
lüzum görüldüğü takdirde müşârün ileyhin mütâlaası istim-
tedkīk ettiğimde Halebî merhûmun bir fıkrası vârid-i hâtır-ı
zâc edilerek kadr ü kıymeti i’lâ ve bu sûretle erbâb-ı ilmin
âcizî olmuş idi. Merhum müşârün ileyhin hatîbi bulunduğu
memlekette ne derece bülend bir mevkie sahip oldukları
Fâtih Câmii Şerîfi’nin kubbesi o esnâda ser-zede-i zuhûr
umûma irâe olunmaktadır. Hukūk-ı Umûmiyye-i Düvel mu-
olan hareket-i arzdan münhedim olmasıyla keyfiyetten ken-
allimi Mösyö Rene ise Lahey konferanslarında Fransa’nın
disini haberdâr eden kimseye “Yâ! Câmi-i şerîfin kubbesi
ikinci murahhası olup Hukūk-ı Beyne’d-Düvel’de dermeyân
var mıydı?” diyerek Câmii şerîfi mezkûrun Haleb câmileri
eylemekte olduğu efkâr ve mütâlaât hukūk-ı düvel mecmû-
gibi kubbesiz olacağı zannında bulunarak bir defa bile ted-
alarına derc olunarak alâkadârânca nazar-ı dikkate alınma- kīk etmemiş olduğunu ve binâenaleyh ne derece garîk-i
ya çespân gibi telakkī edilmektedir. bahr-i tefekkür ve ehemmiyeti derece-i tâliyyeden olan alâ-
Bu kadar tergībât kâfî gelmiyormuş gibi bazen Fransa ik-i dünyeviyyede ne mertebe bî-kayd olduğunu irâe eyle-
reîs-i hükûmeti sûret-i resmiyyede Sorbonne Dârüfünûnu’- mesine şebîh olmak üzere muallimlerden bazıları sûret-i dâi-
na azîmet ve a’yân ve vükelâdan bazı zevât dahi dârülfü- mede fikren meşgul ve Fransız âdâb-ı muaşeretinin levâzı-
nûn-ı mezkûrda Collège de France’da vukū’ bulan müsâ- mından gibi telakkī olunan husûsâtta bî-kayddır. Zaten te-
merelere müdâvemet ile erbâb-ı ilm ü fazlı teşvik etmekte tebbûât-ı ilmiyye ile mütevaggıl olanlardan bundan başka
oldukları gibi dühâttan olanların vukū-i vefâtlarında “Pante- bir hâl beklenilmez değil mi?
on” denilen ve pek çok eâzımın medfeni olan mahalle tev- Derslere sabahleyin alafranga saat sekiz buçukta mübâ-
dîi için Fransa hükûmetince müsâade edilmek sûretiyle ka- şeret edilmekte ve muallimîn dershânelere binişleriyle gelip
dir-şinâslığın bir nev’-i dîgeri isbât olunuyor. esnâ-yı muvâsalatlarında talebe kıyâmımıza muâdil ellerini
Erbâb-ı fazl u kemâlin mazhar-ı ihtirâm olduğunu gö- şakırdatmak sûretiyle istikbâl ve aynı sûretle teşyî olunmak-
renler meyânında Fransız Cem’iyet-i Medeniyyesi’ne hâdim tadırlar. Muallimînden bazısının matbû eseri mevcûd olup o
olabilecek sûrette yetişmek hevesinde bulunacak [29] kim- kitapta musarrah usûl dâiresinde icrâ-yı tedrîsât etmesi da-
seler nâdir olur mu? İnsanların bu misillü teşvikāta mazhar ha ziyâde tafsîlât vermesine ve birçok menâbi irâe eyleme-
olunca daha ziyâde sa’y edeceği ve sa’yleri nisbetinde men- sine mâni olmayacağı gibi bazısının da matbû eseri olmadı-
sup oldukları Cem’iyet-i Medeniyye’nin maddeten ve ma’- ğı cihetle ifâdâtı zabt edilmektedir. Sınıfımızda zabt edilebi-
nen istifâdesi tabîî bulunduğu vâreste-i arz u beyândır. len takrîrler Roma Hukūku ve Ulûm-ı İktisâdiyye ve biraz da
Hazret-i Fâtih’in Tâbhâne Medresesi’nin hîn-i küşâdında Hukūk-ı Medeniyye muallimlerinindir. Hukūk-ı Medeniyye
bizzat bulunarak erbâb-ı ilmi teşvik eylemesi bu kabîlden mualliminin takrîri hakkında biraz kaydını ilâve etmekliğim
değil midir? Pâdişâhân-ı güzeştegânın İstanbul cevâmi-i şe- müşârun-ileyhin mütûn-ı kānûniyyeyi şerh ile beraber Fran-
rîfesinde ifâza-i ulûm u fezâil eden ulemâ-yı kirâmın ders- sa Kānûn-ı Medeniyyesi’nde ne gibi nevâkıs mevcûd oldu-
lerine resmen yahud mütenekkiren azîmetleri ve her sene ğunu ve kānûnun meskûtun-anh olduğu husûsâtta Fransa
Ramazân-ı Şerîf esnâsında huzûr-ı şevket-penâhta takrîr e- Mehâkim-i Temyîziyye ve İstînâfiyyesince ne sûretle ictihâd
dilmekte olan dersleri bizzat istimâ’ buyurmaları ve medâ- edilmekte olduğunu mukarrerât-ı istînâfiyye ve temyîziyye-
ris-i ilmiyye programlarının mevki’-i tatbîke vaz’ı zımnında nin tarihleriyle beraber süratle söylemekte olmasından mün-
geçenlerde icrâ kılınan merâsimde sadr-ı a’zam paşa haz- baistir, o derecede ki Fransa talebesi bile bizler kadar zabt
retleriyle ecille-i a’yân ve ricâl hazerâtından bazılarının isbât- edebilirler.
ı vücûd eylemesi erbâb-ı ilmi tergîb değil midir? Artık bu İstitrâd kabîlinden olarak burada Mekteb-i Hukūk Kü-
tüphânesi hakkında birkaç söz söylemek isterim: Mezkûr AÇIK MEKTUP

kütüp-hâne hukūka ait bilcümle Fransız ve ecnebî matbûat-ı San’a Meb’ûs-ı Muhteremlerinden Es-Seyyid Ahmed
mevkute ve gayr-ı mevkutesini dâiretü’l-maârifleri ve bütün ve Es-Seyyid Hüseyin Efendilere
akvâm-ı mevcûdeye ait Tarih ve Coğrâfyâ kitapları ez-cüm-
le Târîh-i İslâm ve Osmânî’yi ve siyâsî, ictimâî ve iktisâdî
Sırâtımüstakīm gazetesinin 78’inci adedli nüshasındaki
müellefâtı ve doktora sıfatlarını ikmâl için yapılması mecburî
açık mektubunuzu okudum. Onda güyâ geçenlerde mecliste
olan tez imtihanlarının matbû nüshalarını muhtevîdir. Kü-
Yemen hakkında îrâd-ı kelâm eylediğim sırada “Yemen’de
tüphâne müstahdemîninin adedi sekizi mütecâviz olup birisi
Zeydiyyü’l-mezheb olanlar fırsat buldukça Sünnîler aleyhin-
kütüphâne kapısı hizâsında oturmakta kütüphâneye dâhil
de kıyam ederler” dediğimi iddia ve âcizi tarziyeye ve sû-i
olanlara hü-viyetnâme suâl ile hâriçten kimsenin geleme-
tefehhümü izâleye da’vet ettikten sonra birtakım nasihat
mesini ve talebenin kütüphâneyi hîn-i terkinde çantalarına
atf-ı nazar edip kimsenin mektebe ait bir kitabı beraberce dersleri vermişsiniz. Mektubunuzun mebniyyün-aleyhi bulu-
götürmemesini te’min eylemektedir. Talebe sıralar üzerinde nan ibâre-i mezkûre sırf bir isnâddan ibâret olmasına ve sarf
oturarak başları hizasındaki elektrik lambalarınn ziyâsı al- eylediğim kelâm ise lâ-ekall iki yüzden ziyâde rüfekā-yı
tında çalışmakta ve kütüphâne kalorifer ile teshîn edilmek- muhtereme huzûrunda vukū’ bulduğu gibi ifâdâtın aynen
tedir. Talep edilen kitabın numarasıyla müellifinin ismi ora- zabtıyla muvazzaf olan Takvîm-i Vekāyi’ gazetesinin 13 Şu-
da mevcûd ve matbû bir pusulaya derc ve zîri tâlip efendi bat Sene 1325 tarihli nüshasında dahi münderic bulunma-
tarafından imzâ olunup hâfız-ı kütüplere verilerek beş altı sına nazaran bu husûstaki da’vânız şâyân-ı tashîh görülmüş
dakika zarfında talep olunan kitap teslim edilmekte ba’de’l- olduğundan mezkûr gazete ile rüfekā-yı muhteremenin ma’-
mütâlaa kitaplar sıralar üzerine bırakılarak müstahdemîn ta- lûmâtlarına mürâcaat edip de da’vânızı tashîh etmedikçe
rafından kaldırılmaktadır. Kütüphâne sabahleyin alafranga ona dâir bir cevap veremeyeceğim tabîîdir. Şu kadar derim
saat dokuz buçukta küşâd edilmekte olup vakt-i zuhrda bir ki Sünnîler kelimesi kat’iyyen tefevvüh ve mezâhib beynin-
saat tatil olunduktan sonra ba’de’z-zuhr saat altıya ve akde bir ihtilâftan veya adâvetten bahsetmemişim yâ li-lâhi’l-
şam taâmı için iki saat seddedildikten sonra ona kadar kü- aceb bunu nereden buldunuz. Yemen’deki ihtilâl ahâlî ile
şâdedir. Paris dâhilinde, dünyada mümâsili bulunmayan hükûmet beyninde hâsıl olan ihtilâfâttan mün-bais olduğu
Kütüphâne-i Millî vesâir umûmî kütüphânelerden mâadâ herkesçe ma’lûm ve müsellem olduğu halde Zeydîler ile
her mektepte birer kütüphâne mevcûd olduğu gibi mehâ- Sünnîler beynindeki bir ihtilâfa hamlini bir çocuk bile tasav-
kim-i adliyye ve bütün devâir-i devlette birer tane bulun- vur edemez. Zeydîlerin imamından bahsettiğim sırada neti-
makta olduğundan ve bunların ehemmiyet ve fevâid-i azî- cesi leh veya aleyh olması henüz anlaşılmayan bir mukad-
mesi müstağnî-i îzâh bulunduğundan bu gibi kütüphâne- dimeden münâkaşaya girişilip reis-i muhteremimiz Ahmed
lerin mekteplerimiz ile mehâkim-i adliyyemizde te’sîsi dere- Rızâ ve Dâhiliye Nâzırı Tal’at Beyler hazerâtının tekliflerine
ce-i vücûbdadır. imtisâlen sözden sarf-ı nazar etmiş idim. Sû-i telakkīnize na-
Mektep lisans ve doktora kısımlarını muhtevîdir. Lisans zaran ifâdemdeki Zeydîler kelimesi mezheblerine ta’rîz veya
kısmı üç sene olduğu gibi doktora sınıfları da iktisâdî-siyâsî bir ta’n mukaddimesi zannedilmiştir. Halbuki imama izâfetle
ve adlî olmak üzere iki kısma ayrılmıştır. zikredilmesi hasebiyle imamın şahsına dâir sarf edildiği da-
Lisans kısmında Roma Hukūku’yla Fransa Kānûn-ı Me- ha ziyâde muhtemel olabilir idi. Maamâfîh bu husûs meclis-
deniyyesi’nden başka [30] Ticâret-i Berriyye ve Bahriyye, te bir daha mevki’-i müzâkereye konulur ise hissiyâtımı ma’-
Usûl-i Hukūkiyye ve Cezâiyye, Hukūk-ı Cezâiyye, Ticâret lûmâtımı tamamiyle serd ü beyân etmekten geri durmam.
bi’l-Kıyâs, İlm-i İktisâd, Usûl-i Mâliyye ve Müstemlekât Kā- Ol vakitte maksadım anlaşılır. Ve illâ mezheb-i müşârün-
nûnları ve Hukūk-ı Umûmiyye ve Husûsiyye-i Düvel, Hu- ileyhe zerrece ta’nı mutazammın bir kelime sarf etmiş olsay-
kūk-ı Esâsiyye, Umûmiyye, İdâre, Târîh-i Hukūk bütün taf- dım tarziyeye değil tevbe ve istiğfâra lüzum görür idim. Fa-
sîlâtıyla tedrîs edilmekte ve adlî doktora kısmında Roma kat cümlesi cihet-i câmia-i İslâmiyye’ye merbût olmalarıyla
Hukūku bir daha ta’yîn [ta’lîm?] edildiği gibi, Roma Hukūk- beraber ictihâd noktasından usûl ve ahkâmca ihtilâfları kü-
ı Umûmiyyesi’nin Tarihi ve Fransa Târîh-i Hukūku bütün tüb-i şer’iyye ile sâbit ve bil-cümle milel ve akvâm nezdle-
tafsîlâtıyla görülmekte ve Hukūk-ı Cezâiyye, Hukūk-ı rinde mütevâtir olan mezâhib-i celîlenin vahdetine de sizin
Medeniyye bi’l-Kıyâs dersleri ta’lîm edilmekte ve Hukūk-ı gibi kāil olamam.
İdâre Mebâhisi hükûmât-ı sâire kavânîn-i mümâseleleriyle ‫ايعمى العالمون عن الضياء‬ ‫فهبنى قلت هذا الصبح ليل‬
ayrı ayrı mukayese olunmaktadır. İktisâdî ve siyâsî doktora
kısmında ise mâru’l-beyân derslerden bazıları ile Fransa’nın Leyte şiiri ol babdaki ihtilâfları birisine nakīse irâs eder.
Hukūk-ı Umûmiyyesi Tarihi, Hukūk-ı Umûmiyye Esâsları, Hâşâ bilakis şânlarını i’lâ ve nasıl kuvvetli bir esasa müs-
Hukūk-ı Esâiyye bi’l-Kıyâs, Târîh-i Muahedât, İlm-i İktisâd-ı tenid bulunduklarını isbât eder. Ne ise şahsiyâtımıza döne-
İctimâî bi’l-Kıyâs, İlm-i İktisâdın Târîh-i Menâbii, İstatistik, lim. Mektubunuzda hakk-ı âcizîde ahvâl-i rûhiyye-i İslâmiy-
Fransa Usûl-i Mâliyyesi ve Sınâat ve Müstemlekât Kānûnları ye’den gafil bulunduğunuz tahakkuk ediyor dediniz. Âcizleri
tedrîs edilmektedir. yalnız ahvâl-i rûhiyye-i İslâmiyye’ye değil lillâhi’l-hamd
Paris dekāyık-ı vâcibât-ı insâniyyeye dahi vâkıf olanlardanım. Ve
lâ-fahr bu husûsa dâir i’tâ-yı cevaptan neseb-i şerîfinize
hürmeten sarf-ı nazar ediyorum. 1(‫ )فاذا رميت يصيبنى سهمى‬O her türlü himmet ve delâletten ârî olarak, bir hâl-i tabîîde
gün birinizin şürefâ ve sâdât hakkında belki sebk-i lisân ola- intişârı i’tibâriyledir. Eğer neşr-i dîn için Îsevîlerin ibrâz ettiği
rak sarf ettiği cümlenin bu kere mektubunuzda münderic faâliyet ve fedâkârlığın yüzde birini de ulemâ-yı İslâm izhâr
metâlibin dördüncüsünü teşkîl eden ibâre ile ta’mîri istenil- ederse tamamen müslüman bir Afrika görmek için yarım a-
miş ise de biz zevât-ı müşârun-ileyhimi her halde hâdim de- sırlık bir müddete iftikār icâb etmez.
ğil mahdûm görmek isteriz. Zaten millet, hükûmet onların Yarım asırdan beri Afrika-yı vustâda dîn-i İslâm’ın sûret-
ihtirâm ve ikdârlarıyla mükelleftir. Diğer metâlibe gelince i intişârını tedkīk eden erbâb-ı tenkîd, mübeccel dinimizin
gerek mezhebe müteallik olsun ve gerek sırf idâreye müte- mâlik olduğu istîdâd-ı intişâra hayret etmektedirler. Nasıl
dâir bulunsun meşrû’ olduğu halde rüfekā-yı kirâmdan hiç- hayret etmesinler ki bu intişâr, âdetâ kendi kendine husûle
birisi iştirâkten istinkâf edemeyeceği gibi aksi halde de hiç- gelmiştir!
birisi vicdânını iâre edemez. Ancak uhdenize de mühim bir Filvâki Afrika-yı vustâya ne hey’ât-ı irşâdiyye gönderil-
vazîfe terettüb eder. O da velev ki aleyhinize olsun hakīkati miş ve ne de oralardan merâkiz-i mühimme-i İslâmiyye’ye
söylemektir. Mesela Yemen ahvâl-i ma’lûmesinin mes’ûliye- hey’ât-ı mahsûsa gelmiştir. Bir tâcir, bir deveci, bir seyyâh,
tini bütün bütüne hükûmete tahmîl insâfa mugayirdir. Zîrâ milyonlarca adamın dîn-i mübîni kabulüne sebep olduğunu
devr-i sâbıkta Yemen ahâlîsi hukūklarını silahlarıyla muhâ- görenler, bu dîn-i mübeccelin samîmiyet-i insâniyye nezdin-
de tezâhür-i hakkāniyyeti için hiç delîle muhtaç ve müftekır
faza etmelerinde mazur tutulurlar ise de i’lân-ı Meşrûtiy-
bulunmadığını tasdîk etmektedirler.
yet’ten sonra temhîd edilen turuk-ı meşrûaya tevessül ve ol
Bugün Afrika’da seksen milyon müslüman vardır. Bun-
sûretle hukūklarını muhâfaza edebilmeleri mümkün olduğu
ların yarısı âdetâ bir sûret-i tabîiyyede İslâm’a dehâlet et-
halde bir kısmı hâl-i sâbıka devam ve isti’mâl-i silâha ısrar
mişlerdir. Acaba bu sür’at-i intişâr-ı İslâm’ın sebebi nedir?
etmek gibi irtikâb ettikleri ahvâl-i müessifede mazur tutula-
Burasını tedkīk faideden hâlî değildir.
mazlar. Ve bununla kendilerini âleme karşı haksız göster-
Ulviyet-i dîn-i İslâm’ı insanlardan gizlemeye çalışan ed-
diler. Binâenaleyh hukūk-ı meşrûalarının vesâit-i meşrûa
yân-ı rakībe rüesâ-yı rûhâniyyesi, dîn-i İslâm’ın sür’at-i in-
dâiresinde istihsâli için bil-cümle rüfekā-yı muhtereme ile el
tişârı esbâbını tahrîf ve te’vîle çalışıyorlar ve Afrika’daki ka-
birliğiyle sa’y etmeniz lâzım gelmekle âcizlerine vermek iste- bâil-i bedeviyye ve vahşiyyenin dîn-i celîlimizi sühûletle ka-
diğiniz nasihat derslerini vatandaşlarınıza verip de milletin bulünü, fikr-i esâsî-i dînin ve erkân ve usûllerinin ibtidâ-
mutazarrır olduğu irvâh ve emvâlin hasâirine nihâyet veril- îliğine hamlediyorlar.
mesini tavsiye buyurmanız hâle hakīkate daha muvâfık ola- Bundan maksadları ise, yüz binlerce lira sarfıyla neşrine
cağını takdîr ve işbu cevâbnâme-i âcizânemi hüsn-i zan ile çalıştıkları mezâhibin rûy-ı kabûl görmemesini, bu mezheb-
telakkī buyuracağınız me’mûldür. lerin Afrikalıların seviyesi fevkinde olduğuna hamletmektir.
Musul Meb’ûsu Bu iddia cidden tıflânedir, gülünçtür. Eğer bu iddia doğ-
Fâzıl
ru ise yüzlerle misyonerin Afrika çöllerini dolaşması gaye-i
belâhet ve mahz-ı cinnet sayılmaz mı?
Mâdem ki misyonerlerin neşrine çalıştığı mezâhib Afri-
kalıların seviyesi fevkinde imiş, şu halde Afrika’da dolaşıp
[31] ÂLEM-İ İSLÂM
durmalarına ne ma’nâ vermeli?
Afrika’da İslâm: Binâ-berîn hakīkate vusûl için böyle müteazzımâne mes-
rûdâtı bir tarafa bırakalım da işi fennî bir usûl dâiresinde
Yarım Asırdan Beri İntişâr-ı İslâm - Edyân-ı tedkīk ve tenkîd edelim.
Rakībenin Mesâî-i Bî-sûdu - Bugünkü Ahvâl -
Dîn-i İslâm’ın üssül-esâsı olan vahdâniyet-i ilâhiyye, id-
Ulemâmızın Vezâif-i Necîbesi.
râk-i insânînin hangi derece ve seviyede olursa olsun, dai-
ma kemâl-i inhimâkle âmâde bulunduğu bir hakīkattir.
Bugün kat’iyyen tahakkuk etmiştir ki Afrika’nın dîn-i “Allah birdir” cümlesi, her insanın sevk ve icbâr-ı samî-
kat’î ve nihâîsi dîn-i celîl-i İslâm olacak ve bu kıt’ada ed- miyyetle kabulde muztar kaldığı bir düstûr-ı kudsî ve tabîî-
yân-ı sâire dîn-i umûmî olamayacaktır. Yarım asır evvelisine dir. Bu cümle, idrâki birtakım musanna’ ve mübdi’ erâcîf ile
kadar Afrika-yı vustâda ekseriyet-i ahâlînin dini sanemlere, jeng-dâr ve müşevveş olmamış her insan nezdinde “pek ta-
ağaçlara, hayvanlara ibâdetten ibâret pek ibtidâî ve hakk u bîî” bir sûretle münfehem ve makbûl oluyor.
hakīkatten uzak suver-i edyân idi. “Muhammed, O’nun peygamberidir” cümlesi de aynı
Bugün ise ekseriyetin temessük ettiği din, dîn-i mübîn-i hâli hâizdir. Vahdâniyet-i ilâhiyyeyi bilmeyen bir adama,
İslâm’dır. Vâkıa henüz putperestler var, fakat bunlar da fev- Hâlık’ın bir olduğunu söylediğimizde, o adam bu hakīkati
câ fevc dîn-i celîle dehâlet etmektedirler, bugün bir kat’iy- kabul ediyorsa, bu hakīkati bize îsâl eden zâtı inkâra imkân
yet-i riyâziyye ile hükmedilebilir ki yarım asır sonra Afrika’- bulabilir mi?
da putperest kalmayacak ve hepsi dâhil-i dâire-i İslâmiyyet Sıdk-ı Muhammedî tasdîk-i ulûhiyyette muztar kalanlar-
olacaktır. Yarım asır kadar bir müddet ta’yîni, dîn-i İslâm’ın ca biz-zarûre tasdik edilir. Peygamberimizin nübüvveti bu
i’tibarla gayr-ı kābil-i inkârdır. Binâ-berîn birtakım taştan
1
“Atarsam, kendi okumla kendimi vururum.” topraktan masnûâtın hâlık-ı kevn ü mekân olamayacağını
kelime-i tevhîdin istimâ’iyle anlayan bir Sudânî, derhal bu Sanırım ki bu son delil, besâteti kadar âlî ve hakīkīdir.
kelime-i münciyyeyi bize îsâl eden zât-ı âlî-i Nebevîyi dahi İşte intişâr-ı İslâm’ın sebeb-i hakīkīsi budur. Lâkin idrâk-i
tasdik ediyor, müslüman oluyor. Bu i’tibârla dîn-i İslâm, be- beşere ve hele safvet ü nezâhet hâlindeki dimâğlara teslîs
şeriyetin dîn-i tabîîsidir. asla telkīn edilemiyor.*
*** Bundan nâşî Nasrâniyet muhîtinde doğmayan, anası
Zihî ulviyet ki taşlara, hayvanlara ibâdet eden ve insan- babası Nasrânî olmayan bir adamın ne sevk-i vicdânîsiyle
dan ziyâde behâyime karîb olan bir şahsı, bir an içinde fikr-i ve ne de netîce-i tedkīk ve tetebbû olarak Nasrâniyet’i kabul
maddî ve teşbîhînin süfliyât-ı âdiyyesinden menzil-i muallâ- etmesi mümkün olmuyor.
yı tenzîhe isâl eyliyor! Afrika-yı vustâda avuç dolusu liralar sarf eden Protestan
Zihî kudret, garîb hakīkat ki bir an evvel küfür ve ilhâd-ı ve Katolik misyonerlerinin mesâî-i fedâkârânesi, ma’nâ-yı
tefevvüh eden bir kimsenin dehânını, bir an sonra masdar-ı tâmmiyle, berhevâ olmaktadır. Ağaçtan, topraktan ma’mûl
kelime-i hak ediyor! bir sürü ma’bûda veyahud cinlere ibâdet eden bir Sudâ-
Edyân-ı rakībe, bu hakīkati tahrîfe çalışıyor, fakat hakī- nî’ye teslîs telkīn olunduğu gibi, yeni bir şey söylenmiş ol-
kat, bu kabîl suikastlerden masûndur. Afrika’da intişâr-ı İs- muyor. Zenci üç kişiden müteşekkil bir manzûme-i ulûhiy-
lâm’ın esbâb-ı samîmiyyesine vâsıl olabilmek için bir Sû- yetle kendi ma’bûd sürüsü arasında büyük bir fark görmü-
danlı köle ile muharrir-i sütûr arasında cereyân etmiş olan yor. Hediyeler, behiyyelerle ismen hıristiyan olsa bile hakī-
muhâverenin arzı kâfîdir: katte dîn-i bâtıl-ı kadîminden çıkmış sayılamıyor, zîrâ baba,
“Hükûmet vasıtasıyla âzat edilmiş bir köleyi evime oğul ve ruh vesâire gibi kesretleri derhal eski ma’bûdlarının
götürmüş ve kendisine bir parça ekmek vermiştim; en basit yeni isimlerle tecellîsi şeklinde telakkī ediyor.
zenci kabâilinden birine mensup olan bu adama sordum: İbâdât ve merâsime gelince: Bunların da sâfî Afrikalılar
– Müslüman mısın? üzerinde hiçbir te’sîri görülmemekte ve daha doğrusu te’sî-
– Elhamdü lillâh! rât-ı acîbesi görülmektedir. Mesela sadâ-yı nâkūs, Zencilere
– Hâlık kaç tane? o kadar ma’kûs bir te’sîr vermektedir ki istimâ’ıyla beraber
– (Biraz istiğrâbla yüzüme bakarak) Vâhid! Sudânî’de peydâ olan hiss-i gâlib, danga tesmiye ettikleri
[32] – Neden biliyorsun? Ya birkaç tane ise? raks-ı acîbe koyulmak hevesi oluyor.
Zenci, ömründe kendisine sorulmayan bu çetin suâlin Halbuki ezan, her Sûdanlıya müessir bir sûretle bahş-ı
karşısında biraz mütehayyir kaldı. Çehresinde bir işmi’zâz ihtisâsât etmekte ve onlarda huşû’ fikrini uyandırmaktadır.
görüldü, cephesi, zalâm içinde zalâm gibi, sehâb-ı siyâh-ı Şimdiye kadar sarf edilen mesâî-i azîmeden iktitâf edi-
endîşe ile kaplandı... Bu, çok sürmedi. Zenci başını kaldırdı, len hasîs ve fakīr semerelere göre Nasrâniyet’in Afrika’da
gözlerinden bârika-i zafer çıkıyordu. Dedi ki: neşr ü ta’mîmi emelinin bir hayâlden ibâret olduğu anlaşıl-
– Allah her şeyden büyük değil mi? maktadır. Amerika’dan Afrika’ya hıristiyan oldukları halde
– Şüphesiz. iâde edilen zencilerin bugün evlâd u ahfâdı dahi hıristiyan
– Her şeyden kuvvetli değil mi? bulunuyorlarsa da bunların ahlâksızlığı; hatta putperestler-
– Elbette. den daha ziyâde olduğunu her munsıf i’tirâf etmektedir.
– Dinleyiniz, her ne ki çok, kıymeti yok! Bizim memle- Afrika-yı garbîdeki “Liberya” cumhûriyeti ahâlîsi kadar sefîh
kette bir tane “Mayna-Sultan” var. Beş on tane değil. Bu ve ahlâksız zenci başka tarafta ve hatta henüz vahşî nâmı
âlemde bile bir memlekette iki sultan yok iken âlemlerin verilenleri içinde bile nâdir bulunur.
sâhibi olan Allah hiç iki olur mu? Halbuki bunlar ismen hıristiyandır. Şu kadar ki irsiyet ve
– Acaba olsa, ne olurdu? i’tiyâdla teşevvüşe uğramamış, sınâyi-i mantıkıyye ile eğriyi
– (Muzafferâne) Biri diğerini tepeler, yine bir kalırdı!! doğru diye kabule alışmamış dimâğlar, Hıristiyanlık'taki a-
Bu isbât, i’tirâf ederiz ki idrâk-i beşerin safvet ü sâde- kāid ve ibâdâttan hiçbir şey anlayamadıklarından yalnız ce-
gîsine de delâlet etmekle beraber vahdâniyetin bizâtihi sâbit vâz-ı işret akīdesinden istifâde ile bî-nazîr sarhoş olmaktan
hakāyıktan olduğunu irâe etmektedir. Zenciye tekrar sor- başka bir kârları bulunmuyor!
dum: İngiliz ekâbir-i me’mûrîninden bir zât-ı munsıfın şu söz-
– Hazret-i Muhammed aleyhisselâm efendimizin pey- leri kemâl-i ehemmiyyetle telakkīye şâyândır:
gamber olduğunu nereden biliyorsun? Bu suâl de zavallı “Hıristiyan olmuş ve medeniyete girmiş gibi görünen
zenciyi şaşırttı. Yine endîşe-nâk bir sûretle düşünmeye zenciler o kadar ahlâksız adamlardır ki biz bunların şehâde-
koyuldu... Sonra bana ekmeğini göstererek dedi ki: tine hiçbir ehemmiyet vermemeye mecburiyet görmekteyiz,
– Bu ekmeği bana kim verdi?
– Ben!
*
– Ben şüphe edebilir miyim ki bu ekmeği bana sen ver- Bizim fikrimize göre teslîs akīdesi, dîn-i Îsâ’nın vahdâniyet sûre-
din? tiyle kabul edilip irsiyet ve hâkimiyet kuvvetiyle kat’iyyen tees-
– Deli değilsen, şüphe etmemek lâzım. süsünden sonra zuhûr etmiştir. Eğer böyle olmayıp da ibtidâ-yı
zuhûr-ı dîn-i Îsâ’da teslîs olsaydı, o din ebeden rûy-ı kabûl görmez
– Şüphe etmem. Sen verdin. Allah’ın bir olduğunu bize ve intişâr etmezdi. Hind ve Mısır teslîsleri dahi vahdâniyetten son-
bildirenin peygamberliğine nasıl şüphe edeyim! ra zuhûr etmiştir.
halbuki müslüman yerliler pek saf ve şâyân-ı i’timâd adam- Latin harfleriyle yazılmasını tervîce yeltenenler bulunuyor.
lardır. Bunlar mükâfât-ı uhreviyyeye intizâren sabûr ve ka- Hatta inkılâb-ı serîin bittabi’ intâc eylediği tezebzüb-i efkâr-
nâatkâr oluyorlar ki bu da birinciler kadar hırsızlığa mün- dan istifâde ederek kendilerini sâhib-i iktidâr olmak üzere
hemik olmamalarını icâb ediyor.” –mâba’di var– muttasıl ortaya atmaya uğraşanlar arasında bile lisanımızda
Şehberder-zâde Filibeli Latin harflerinin kabulünü isteyenler vardır. Fakat kānûn-ı
Ahmed Hilmi tahavvülün karnen-ba’de-karnin muhkemiyet-i mütezâyide
bahş eylediği hâlâtı yek kalemde tağyîre uğraşanlar için
hâsıl olacak netice makhûriyetten ibâret kalır.
İslâm’da din ile milliyet bir olmak esası cârî olagelmiştir.
[33] MÜSLÜMAN ARNAVUTLAR Tebdîl-i hurûfun tebdîl-i mâhiyyet-i âsârı tevlîd edeceği, bu
VE ARABÎ HARFLERİ ise nesl-i âtî için âsâr-ı mütekaddimenin metrûkiyetini ilti-
İslâmiyet’i ecânibin akvâlinden değil menâbi’-i asliyye- zâm eyleyeceği tabîîdir. Eslâftan ahlâfa ve ecdâddan evlâda
sinden öğrenenler onun mâ-fevkattabîa i’tikādâtı telkīn e- tevârüs edegelmekle salâbet kesb eyleyen ve bir hey’et-i ic-
den bir mezheb olduğunu öyle alel-amyâ iddia edip gitmez- timâiyyenin mevcûdiyyet-i siyâsiyye ve milliyyesinin mürev-
ler; ancak ukūl-i selîme ve münevverenin telakkī bil-kabûl vic-i aslîsi olan hissiyât işte o âsâr-ı mütekaddimeden mün-
edeceği bir kānûn-ı hayâtı muhtevî bulunduğuna ve bu baistir. O âsârın metrûkiyetini mûcib olacak hâlât ibdâı o
haysiyyet-i mümtâzesiyle tavâif-i benî beşer arasında tev- hissiyâtın vesâit-i imhâiyyesini ihdâs demek olur. Binâen-
hîd-i âmâl ve hissiyyâta en nâfiz bir vasıta olduğuna kāil- aleyh bir kavm-i müslimin tebdîl-i hurûfu tebdîl-i mâhiyyet-i
dirler. Tevhîd-i kulûb-ı ümeme hâdim olan İslâmiyet’in âlet- âsârını ve Binâenaleyh tağyîr-i hissiyyâtını vücûda getirir.
i asliyye-i telakkīsi bulunan lisân-ı Arab’ın eşkâl-i hurûfu bu Neticesi ise diyânet ve milliyyet-i asliyyeden inhirâf için yol
diyânetin intişâr eylediği her kûşe-i arza idhâl edilmiş yani açmaktır.
İslâmiyet herhangi hıtta-i arza vâsıl oldu ise hurûf-ı Arabiyye Latin hurûfunu hurûf-ı Arabiyye’ye tercihen kabul eyle-
dahi orada meydân-ı isti’mâl bulmuştur; el-hâsıl vahdet-i mek arzusunun neden ileri geldiğini sorarsanız alacağınız
feyz-i îmân her yerde vahdet-i eşkâl-i irfânı intâc eylemiştir: ecvibe-i adîdenin hülâsası teshîl-i terakkīden ibâret kalır. Bu
Fars ile Türk İslâm’ı kabulden sonra lisân-ı kavmîlerinde hu- zehabda bulunanlar bilmiyorlar veya bilmek istemiyorlar ki
rûf-ı Arabiyyeyi isti’mâle başlamışlardı. Ehl-i Hind’in bir İslâmiyet’in edvâr-ı evveliyye-i ikbâlinde Arap hurûfu kulla-
kısm-ı a’zamı tarafından müsta’mel olan “Urdu” lisân-ı İslâ- nan ümmetler müterakkī ve Halbuki Latin harfleri ile teal-
miyânının ve Afganlılar tarafından kullanılan “Peştu” dilinin lüm eden kavimler tarîk-i terakkīde onlardan hayli geri idi-
hurûfu hep Arabî harfleri olduğu gibi Malay şibh cezîresinin ler. Japonyalılar'ın eşkâl-i kırâati hurûf-ı Arabiyye’ye kat’iy-
ve maşrık-ı baîdde bulunan sâir memleketlerin ahâlî-i müsli- yen kıyâs kabul etmeyecek derecede müşkil olduğu ma’lûm
mesi tarafından söylenilen lügatlerin elifbâsını hurûf-ı Ara- iken garbın en müterakkī memleketleriyle hem-ayâr olan
biyye teşkîl eylemiştir. Kezâlik Cezâyir’in “Kabîl” denilen ta- Japonya’da el-yevm Latin harfleri ittihâzı mes’elesi ehem-
vâif-i gayr-ı Arabiyyesinin ve Afrika’nın şark sevâhilinde ek- miyetle mülâhaza edenler bulunmuyor. Çinliler dahi terak-
serîsi zenci unsurundan olan akvâmın “Sevâhilî” denilen li- kıyyât-ı cedîdeden külli yevmin istifâde edip durmaktadırlar;
sanlarında pek cüz’î bir fark-ı mahallî ile hurûf-ı Arabiyye belki yirmi sene sonra onlar da Japonya gibi olurlar. Çin
isti’mâl olunmuştur. hurûfâtı dünyanın en müşkilü’l-fehm eşkâl-i tahrîriyyesin-
Arnavut tâifesi adetçe tavâif-i müslimenin hemen kâffe- den iken Çinliler'in Latince’nin ahzını tervîc ettikleri el-yevm
sinden az olmakla beraber Arnavutlar'ın mâhiyet-i cinsiyye- işitilmiyor; yalnız garbın muhtelif kiliselerine mensup olan
leri nazar-ı dikkate alındıkta İslâmiyet’in beynelbeşer vukūa misyonerler tarafından celbolunan birkaç yüz bin kadar Çin
gelen fütûhâtının pek kıymet-dâr ganâiminden sayılırlar. dönmeler ol babdaki fikr-i ahzı tervîc etmiş olsalar gerektir.
Arnavutlar'ı havza-i Osmâniyyet’e idhâl eden şey cebr-i et- Arabî’nin eşkâl-i hurûfu bazı lisanların kelimâtındaki â-
râk değil, nüfûz-ı İslâmiyyet idi. Müslüman Arnavutlar sıh- heng-i telaffuzu sıhhat üzere vermeye elverişli değil diyorlar;
riyyet-i milliyye te’sîs eyledikleri Türkler gibi hurûf-ı Arabiy- burası müsellem olmakla beraber diğer bazı lisanlarda dahi
ye’yi lisân-ı kavmînin âlet-i tefehhümü olarak kabul eyle- Latince hurûfun aynı müşkili ihdâs eylediği inkâr olunma-
mişlerdir. Binâen-alâ-zâlik onlara hurûf-ı Arabiyye’yi terk maktadır. Müslümanlara elzem olan şey ma’kūl ve tedrîcî
ettirmek âlem-i İslâmiyyetle râbıtalarını kat’a çalışmak gibi sûrette ve zarûret-i kat’iyyesi umûmiyetle sâbit olduğu üzere
bir şey olur; Halbuki İslâmiyet’in salâbet-i tevhîdiyyesi dâ- ıslâh-ı hurûftur; tebdîl-i hurûf değildir.
iresine girmiş olan bir halkı onun te’sîrât-ı rûhâniyyesinden Yeni hurûf ittihâzı nesl-i müstakbel için yeniden âsâr-ı
tecrîdin mümteniü’l-husûl olduğu İslâm’ın en büyük muâ- maârif ve me’haz-ı ma’lûmat ihdâsını icâb eder. Binâen-
rızları tarafından bile teslim edilmiş bir hakīkattir. İmdi Arna- aleyh Latin harfleriyle yazılacak âsâr-ı müstakbelenin mâ-
vutluk’a mensup olan ihvân-ı ümmetin hurûf-ı Arabiyye’yi hiyetinde elbette hissiyyât-ı şarkıyye-i İslâmiyye ile mukāre-
terk edip de onun yerinde öyle gelişigüzel Latin harfleri net hâssası bulunamaz. Bunun mazarrât-ı azîme-i adîdesi
kabul eyleyiverecekleri gibi bir ihtimâl-i zaîften dolayı ne ise her sâhib-i iz’ân olan müslüman Arnavut nezdinde âşi-
Türklerin ne de sâir müslümanların endişe eylemesine ma- kârdır. Bu gibi [34] bir tebeddülden Arnavut olmayan Os-
hal yoktur. Değil Arnavut lisanının hatta Türkçe’nin bile manlılar için dahi bir tehlike-i azîme mevcûddur; şöyle ki:
Arnavut denilen ferd-i beşer esâsen –İngilizlerin bir kavli lunması ayrıca bir nokta-i mülâhazadır. Havâdisimize mev-
vechile– yontulmamış bir elmas gibidir; imdi yontulunca sim-i hacda Mekke-i Mükerreme’de bazı müfsidler tarafın-
parlar, yani kesb-i ilm ü irfân ettikçe nûr-ı feyzi artar. Nite- dan evrâk-ı muzırra neşrolunduğunu da ilâve edecek olur-
kim târîh-i Osmânî’de isimleri sahâyif-i mefharet işgal eden sak, mes’elenin ehemmiyeti dahi kat kat tecessüm eder.
ulemâ, şuarâ ve fuzalâ-yı vüzerânın bir haylisini feyz-i ke- Bundan mâadâ bazı erbâb-ı basîretin tecrübe ettiğine
mâliyle temeyyüz etmiş Arnavutlar teşkîl eder. Binâen-alâ- göre bu sene umûm Yemen hüccâcının sarf etmekte olduğu
zâlik hey’et-i ictimaiyyemizin teâlîsine mâzîde bunca yardı- paraların İngiliz lirasından ibâret olması da şâyân-ı dikkattir.
mı dokunmuş olan bir unsur-ı kıymet-dârın bizden vechen Bu sene hüccâc-ı zevi’l-ibtihâcda sıhhat-i umûmiyye
mine’l-vücûh tefrîkine sebep olacak hâlâtın def’ine bütün ber-kemâl olup bütün Mina’da üç gün zarfında üç yüz bin
kudret-i mevcûdemizle çalışmalıyız. nüfûstan dört cenaze oldu, bunların da ikisi erzel-i ömre gel-
Londra Çerkeşşeyhi-zâde Halil Hâlid miş şeyh-i fânî ikisi de eski hastalıklar ile müptelâ olduk-
larını Sıhhiye Dâiresi’nden istihbâr ettim.
Bu sene diğer senelere nisebine arz-ı Hicâz’da her şey
ucuz olduğu da görülmüş, husûsan suyun ucuz olması Ayn-ı
DEVR-İ ÂLEM Zübeyde Komisyonu a’zâlarının ihtimâm ve i’tinâlarına de-
lâlet ettiği şüphesizdir.
Devr-i Âlem Müntehâsı Demeye Şâyân
Arz-ı Hicâz’da, husûsan Mekke-i Mükerreme’de mine’l-
Hicâz-ı Mağfiret-tırâz’a Aid Vekāyi-i Mühimme.
kadîm su kıtlığı ma’lûmdur, bundan yirmi beş sene mukad-
Erbâb-ı dirâyet için hafî değildir ki:
dem Osman Paşa merhum himmetiyle bir vakitler su yolları
Şerîat-i garrâ-i Muhammediyye’den olan me’mûrât-ı ilâ-
i’mâr olunup gayr-ı zî-zer’ olan arâzî-i mukaddese bilâd-ı
hiyye ve menhiyyât-ı dîniyyenin cümlesi hikemiyyât-ı adîde
ma’mûre hâline ifrâğ olunmuş ise de, bu son vakitlerde Ab-
ve siyâsiyyât-ı medîdeyi şâmil ve câmi’dir. Şu cümleden o-
dülhamid Avnü’r-refîk gibi zâlimlerin sû-i tedbîrleri neticesi
larak dîn-i mübîn-i İslâm’ın erkân-ı hamsesinden biri olan
olarak, Beytü’l-Harâm tekrar su kıtlığına dûçâr olmuş, bü-
hacc-ı Beytullâhü’l-Harâm, ki her sene ümmet-i Muham-
tün etrâf-ı Mekke’de susuzluk hüküm-fermâ olmuştu. Lâkin
med eyyâm-ı ma’lûmede Mekke-i Muazzama’da ictimâ’ e-
elhamdü lillâh sümme elhamdü lillâh bu kere idâre-i hâzı-
derler, hiç şüphesiz bu ictimâ’da olan hikemiyât-ı lâ-yuh-
ranın ihtimâmı sâyesinde Mekke-i Mükerreme sâdât-ı kirâ-
sânın ta’dâdı mümkün değil. Bu ukūl-i beşerin mâ-fevkinde
bir ni’met-i uzmâdır, fakat maatteessüf bizim ehl-i İslâm her mından Fâzıl Celîl es-Seyyid Abdullah Zevâvî cenâblarının
sene sûreten ictimâ’ etseler de, hikemiyyât-ı ma’neviyye- taht-ı riyâsetinde “Ayn-ı Zübeyde Komisyonu” nâmıyla bir
sinden mahrum olarak gelip gitmekte idiler. Elhamdü lillâh komisyon-ı âlî teşkîl olunarak su yollarının taht-ı intizâma a-
sümme elhamdü lillâh bu sene –1327 senesi– ziyâret-i Bey- lındığı maalmemnûniyye istihbâr olunmuştur. Bundan mâ-
tullâhü’l-Harâm için min külli feccin amîk gelmiş hüccâc-ı adâ komisyon-ı âlî “İdâre-i Maârif Komisyonu” nâmıyla da-
zevi’l-ibtihâc arasında bazı hak-şinâs hamiyyet-mendân zu- hi diğer bir vazîfeyi deruhte etmiştir. Maârif Komisyonu ise
hûr ederek, birkaç defalar husûsî ictimâlar tertîb ve tanzîm küçük bir şeydir, fakat ma’nen ve maddeten büyük bir mu-
etmişlerdir. vaffakiyettir, zîrâ arz-ı Hicâz’da bu gibi şeyleri bundan bir-
Bu ictimâların ibtidâsı Kazan ulemâ-i benâmından, Mek- kaç sene mukaddem tasavvur mümkün değil idi.
ke-i Mükerreme mücâvirîn-i izâmından eş-Şeyh Muham- Mekke-i Mükerreme’ye uzaktan bakılırsa, dîn-i mübîn-i
med Murâd Efendi Tekkesi’nde, meşâhir-i ulemâ-i Mek- İslâm menbaı olduğu cihetle gayet mühim bir merkez zan-
ke’den eş-şeyhü’l-fâzıl ve’l-üstâzü’l-kâmil Es-Seyyid Abdul- nolunur, mübârek hac erkân-ı dîn-i İslâm’dan olduğu cihet-
lah Zâvî taht-ı riyâsetinde teşekkül ederek, mecliste: Arap, le her sene bir iki yüz bin adam min külli feccin amîk ge-
Türk, Tatar, Buhârî, Hindî, İrânî, Kırımlı, Cava, Çin, Japon lirler, bu arz-ı mukaddese külliyetli vâridât verirler, burası
milletlerinden adamlar hazır bulunarak; Türkî, Arabî, Fârisî merkez-i siyâset-i İslâmiyye’dir, fülândır, fülândır deniyor...
lisanlarında nutuklar söylenmiştir. Böyle bir makām-ı mu- Fakat sâbık Osmanlı hükûmeti arz-ı Hicâz’ı bütün bütün
kaddeste, bu gibi bir cem’iyet-i mühimmenin birinci celsesi mensî bir halde terk etmiştir, burası âdetâ memleket değil-
bizim Rusyalı bir müslümanın hânesinde olduğundan dolayı dir, vilâyet değildir, hiçbir şey değildir. “Belki Rusya’nın Kır-
ayrıca teşekkür ve iftihâr edersek yeri vardır. gız sahralarında Kuyandı Pazarı gibi bir pazardır” demişler
Sonra böyle celseler tevâlî ederek teâtî-i efkârda devam de buraya ufacık bir vilâyet kadar da ehemmiyet vermemiş-
olundu, bu sünnet-i hasene fî-mâba’d her sene devam ve ler. Bilakis burada: “İmâret”, “vilâyet” nâmlarıyla iki türlü
sebât olunmak üzere de karar verilmiştir. idâre mahkemesi açmışlar da, bunlara hâriçten gelecek ha-
Bu sene-i mübârekede Hicâz-ı mağfiret-tırâza diyâr-ı ba- cıları istedikleri kadar soymak ile emretmişler; emîr-i Mekke-
îdeden gelmiş hüccâc-ı kirâm kesretle bulunmakta idi. “Hu- i Şerîf bir taraftan, vâlî-i Mekke diğer taraftan sene-be-sene
sûsan Mısrîler” hidîv cenâblarının Hicâz’a gelmesi münâse- hacı vürûduna müntazır olup yalnız her taraftan gelen ha-
betiyle pek çok gelmişlerdir. cılara simsarlık ile vakit geçirmişler, bütün işleri güçleri hacı
Bu sene hidîvin Hicâz’a gelmesi efkâr-ı âdiyyeye hayli yağması olmuş; hacıların kara seferinde bedevîler ile deniz
te’sîr ettiği gibi, bazı siyâsiyyûnca dahi bâis-i kīl ü kāl ol- seferinde vapurcular ile iştirâk etmişler de, deve ücretinin
muştur. Hatta hidîv maiyetinde Times gazetesi muhbiri bu- nısfını vâli ile şerîf almış. İşte şu iki hükûmetin bu memle-
kette gördükleri hizmet bundan ibâret imiş, bu paralar da ‫( يعرف اللغة العربية و‬...‫عبد الرشيد و هو عالم كبير )بدون عمة‬
Altın Oluk vasıtasıyla Abdülhamid kasasına ve oradan da ‫الانكليزية و الروسية مكملا ً فباع نفسه في سبيل الله تعالى و أوقف ذاته‬
ecnebî bankalarına akarmış. Dâhilde bu hâli görenler “Lâ
‫في التبشير بدين الله المبين فذهب الى اليابان و اجتمع باعاظم الرجال و‬
havle velâ kuvvete illâ billâh” demişler, İstanbul ise buraya
ِ ْ َ ِ ‫وانـا‬
َ ُ ِ َ ‫اليه‬
hep 1(‫راجعون‬ ِ ّٰ ِ ‫ ) ِ َّانا‬gözü ile bakmış, başka hiçbir şey
َّ ِ َ ‫لله‬ ً
‫ رجلا ً من اكابر‬٣٥ ‫باهرا فقد اقنع‬ ً‫الحمد لله ثم الحمد لله قد نجح تجاخا‬
yokmuş, ne vilâyet idâre meclisleri var ve ne de belediye ‫علماء اليابان و تشرفوا بالدين الإسلامي بواسطته بينهم ناظر المعارف‬
idâresi, ne maârif, ne mektep, ne medrese hiçbir şeyler yok, .‫السابق و خمسة من أعضاء البارلمان الياباني و الباقين من علمأ اليابانيين‬
yok oğlu yokmuş. ‫و في هذه السنة ذهب الى الديار الحجازية مع رجل ياباني يدعى عمر‬
Şimdi Osmanlı idâre-i cedîdesi buraya ihtimâm etmek
fikrindedir, muktedir vâliler göndermiş, mükemmel vilâyet
‫اوياما كا الذي تشرف بالدين الإسلامي بواسطته ايضاً و هو مدير مدرسة‬
mahkemeleri tensîk olunacak, vilâyât-ı sâirede olduğu gibi ‫في طوكيو مرقد اجتمعنا به و عملنا به احتفال مهم في دار العلوم و خطب‬
vâli vazîfesi, şerîf vazîfesi de ta’yîn olunacak, fakat şimdi ‫هو خطاب مهم سارسله لسعادتكم و خطب ايضاً عبد الجبار الخيرى رئيس‬
Mekke-i Mükerreme birkaç yüz senelik bir harâbe-i enkaz, ‫دار العلوم و الدكتور حسنى بك همت ز الشيخ احمد طباره صاحب‬
Abdülhamid’in otuz seneden beri yıkmakta olduğu bir virâ-
‫ والان قد ذهب اخونا عمر‬.ً‫الاتحاد العثماني و حاضر الاحتفال مهم ايضا‬
ne bakiyesi olduğundan, vâli ve şerîf ne kadar güzel ve
müsteid adamlar olsa bile yine az bir müddet içinde ıslâhı ‫اوياما كا الى مقر الخلافة مع الوابور )حريت( الذي سيحضر لطرفكم بعد‬
imkân haricindedir. Maamâfîh zâhir hâle nazar olunursa, ıs- ‫مدة فاسمح لي ان ارجوك ان تجتمعوا به وتعملوا له احتفال في مقر‬
lâh kapıları açılmış, salâha yol tutulmuştur. İnşâallâh ümîd ‫الخلافة وان تسعوا بان تجتمع بمولانا الخليفة المعظم لانه كما اخبرتكم‬
olunur ki: An-karîb arz-ı Hicâz da bir memleket-i ma’mûre
‫هو مدير مدرسة و سعادتكم تعرفوا أهمية مدير المدرسة خصوصاً في اليابان‬
[35] hâline gelir. Bu sene hüccâc-ı zevi’l-ibtihâcdan bazıları
Mekke ile Medine arasında hayli istirâhat etmişlerdir ve de- ‫و هذا شيء اتركه الى حميتكم الدنيسة التي انا اعلم علم اليقين و بما ان‬
ve ücreti dahi bazı hacılar için hayli ucuz olup, on sekiz me- ‫البسطة على السفر استأذن بان اقبل اياديكم الطاهرتين و اسأل الله شريف‬
cîdiyeye kadar Mekke-Medine arasında âmed ü şüd etmiş- .‫وجودكم‬
lerdir. Husûsan Mekke-i Mükerreme vâlisi bu husûsa ihti- ‫ولدكم‬
mâm etmişler de, hüccâc-ı müslimîn hakkında bir paraya
tecâvüz olunmayacağını kat’î sûrette şerîf cenâblarına bildir-
‫سعدالله عينانى في مكتب احمد مختار و عبدالله بيهم‬
mişlerdir.
Elbette şurasını tekrar hatıra almak lâzım: Otuz senedir
yıkılmış bir bina bir senede i’mâr olunamaz. Maamâfîh Hi-
SIRÂTIMÜSTAKĪM
câz Demiryolu Mekke-i Mükerreme’ye îsâl olunursa, arz-ı
RİSÂLE-İ MUHTEREMESİNE
Hicâz’ın kat’î sûrette i’mârı ümîd olunur.
(Kazan: Beyânülhak) Efendim, Japonya’da öteden beri İslâmiyet lehinde bir
Abdürreşid İbrahim cereyân olduğunu hep işitiyorduk. Ben, kendi nefsime bunu
Mekke-i Mükerreme pek tabîî bulurum; çünkü dîn-i İslâm, mâ-fevka’l-idrâk, mâ-
fevka’t-tabîa tahakkümlerden, taglîtâttan münezzeh olduğu
için bozulmamış saf ve münevver bir dimâğ mutlaka ona
meyleder ve etmek icâb eder; işte fıtratın bu kānûnudur ki
BİR MEKTUP
nezîh ve zeki Japon mütefekkirlerini İslâmiyet’e sevk ediyor.
Cenâb-ı seyyidiyyü’l-mâcid saâdetlü Muhammed Ali Âlem-i İslâm’a takrîb ediyor. Bu cereyâna, bu sevk-i âlî ve
Münir Bey hafazahullâhü Teâlâ tabîîye yabancı durmamak farzlaştığını, bana bu hafta gelen
‫ اول كل شيء ارجوكم ان لا تظنوا بانكم‬.‫السلام عليكم ورحمة الله‬ ve size aynen takdim ettiğim mektup meâli gösteriyor; ma-
‫برحتم من فكرى كلا ثم انما والله دائما أتذكر نصائحكم الوالدية التي هي‬ karr-ı celîl-i hilâfetteki ulemâ-yı kirâm bu mes’ele-i dîniyyeyi
lâyık olduğu ciddiyetle düşünseler ehl ü erbâbından birkaçı
‫صادرة عن قلب مملوء اخلاص وعواطف ومحبة صادقا ولهاذا ثروني دائما‬
bir seyâhat zahmetini göze aldırsalar acaba nasıl olur? Fil-
.‫اعمل بهذه النصائح فأرجوكم ان لا تنسوني من صالح الدعاء الابوى‬ hakīka düşünülecek bin mes’ele var, var ama bu da mesâ-
‫سبب تحريره من العلوم ان اليابانيين هم بلادين او على دين بودا الخرافي‬ ilin biri ve belki birincisidir. Hatta fikrimce Dozy’e karşı yazı-
‫و انهم يبحثون على دين يتدينون به و يا للاسف نرى انه لا يوجد بعثة‬ lacak müdâfaadan pek çok mühimdir. Şifâhen de birçok
defa yana yakıla söylediğim üzere dîn-i İslâm hakkında
‫دينية السلامية في هاتيك البلاد مع انهم قريبين جداً الى الدين الإسلامي‬
garblılar birçok yanlış, noksan, hakīkatten ârî şeyler yazmış-
‫ على باننا نري‬.‫حتى ان الميكا دو لا يعبد الا اله واحد و هو لا يعرفه‬ lardır. Bunların içinde bilmediğinden, anlamadığından dola-
‫( الٿر و تستالت و الكاتوليك قائمة قاعدة حتى‬Des missions) ‫البعثات‬ yı yazanı olduğu gibi li-garazin, li-kasdin yazan müfterîler de
.‫صار لها تأثير مهم بواسطة المال و الالعاب التي لا تخفى على سعادتكم‬ var. Meselâ –maatteessüf– ekseriyâ âsâr-ı hikemiyye ve e-
debiyyesini tercümeden bir zevk-i mahsûs duyduğumuz Vol-
‫الا انني بمزيد السرور اخبركم انه ظهر في روسيا رجل غيور يدعى السيد‬
taire, Hugo ve emsâli gibi... Bile bile isnâdât ve müfte-
riyâttan çekinmeyen bu gibiler istisnâ olunursa ötekiler diye-
1
Bakara, 2/156. bilirim ki umûmiyetle hakīkat-i İslâm’ı bilmedikleri için a-
leyhdârlar, zaten insan bilmediğinin adüvvüdür; ve bu ka- Böyle parlak bir istikbâlin mukaddime-i felâhını teşkîl e-
bâhat ulemâ-yı İslâmındır, öğretmeliydiler, bildirmeliydiler... den bu vak’anın mümkün olduğu kadar tafsîlâtını kaydet-
İslâmiyet aleyhinde yazılan şeyler hep toplanıp umûmî ve mek İslâm tarihi için şüphesiz, ki bir hizmet, bir vecîbedir.
şümûlî bir müdâfaanâme kaleme alınsa, fazîlet ve İslâmi- Binâenaleyh Hacı Ömer Efendi’nin buradaki nutuklarını, ef-
yet’e yakışan bir lisân-ı hikmetle şark ve garb çınlandırılsa kâr ve mülâhazâtını, harekâtını zabt u ta’kîb ile muhâfazaya
ve bu vazîfeyi bir hey’et-i sâliha-i ilmiyye deruhte eylese, ve sâha-i matbûâta tevdî olunabilecek kısmından kāri’leri-
her lisan ile yazılsa tabîîdir ki iyi olur. mizi de haberdâr eylemeye hasbel-meslek kendimizi mec-
Bu bedîhiyâtı burada tekrara sebep, nazar-ı dikkatinizi bur görüyoruz.
daha mühim, daha ciddi olan Japonların İslâmlaştırılması ***
mes’elesine çevirmektir; cür’etimi, husûsiyetime bağışlaya-
cağınıza eminim. Bakınız, bir Abdürreşid nelere muvaffak Hacı Ömer Efendi kardeşimiz otuz yaşlarını ikmâl etmiş
oluyor, bizim ulemâmız o zâta peyrev olamazlar mı dersi- bir gençtir. İngiliz, Rus, Çin, Kore lisanlarıyla da tekellüm
niz? Fiiliyât, fiiliyât bizi ikaz ederse edecek... eder. Daha bazı lisanlara da vukūfu var. Gözlerinde, hâlin-
Mektup münderecâtına göre beş meb’ûs ve sâbık maârif de, tavrında her şeyden ziyâde hulûs ve safvet-i kalbiyyesi
nâzırı dâhil olduğu halde 35 Japon âlimi dîn-i İslâm’ı kabul okunur. Dinden kat’unnazar hadd-i zâtında kalbi pâk ve te-
eylemiş. Ne kadar şâyân-ı teşekkür bir haber... Buraya gel- miz. Kendisini ilk görenler hâl ve tavrından bir şey anlaya-
diği ihbâr olunan Ömer Yamaoka Efendi biraderimizi ziyâ- maz. “Saf bir adam” telakkī eder. Çünkü Ömer Efendi şah-
ret etmek çâresini arayacağım. Fakat bilirsiniz ki henüz kim- sına hiç ehemmiyet vermez. Onun bütün düşündüğü milleti,
seyi tanımıyorum. Ricâ ederim bu zât hakkında iktizâ eden kavmi, bir de şimdi şeref-yâb olduğu dîn-i mukaddesidir.
teshîlâtı esirgemeyiniz, buldurup görüşünüz, İslâmiyet hak- Kendi ufak yapılı, tarz-ı telebbüsü de sâde ve fakat temiz.
kında ümîd, kuvvet veriniz bazı ulemâ ile tanışmasına vesâ- Hele meziyyât-ı insâniyyeyi mesâmmât-ı nesciyye arasında
tat buyurunuz. Herhalde umarım ki tasdîâtım mazhar-ı arayanlar Hacı Ömer Efendi’den hiçbir şey anlayamaz. Ö-
hüsn-i telakkī olur, efendim. mer Efendi gayet mütevâzı, mahviyyet-perest, tantanadan
M. Ali Münir ârî âlî bir ruhtur. O yaratılışta bazı zevât kendisine “Ruhum
sizi pek sevdi, bu neden?” diye soracak olursa “Çünkü,
SIRÂTIMÜSTAKĪM diyor, benim gibi düşünürsünüz.” Ömer Efendi tekellüfât-ı
medeniyyeyi sevmez. En ziyâde nefret ettiği bir şey varsa
Büyük bir İslâm mütefekkiri olan muhterem misafirimizi,
Avrupa hayât-ı muaşeretini taklîddir. “Ben, diyor, müslü-
sevgili din kardeşimizi tebcîl ü i’zâz emrinde uhde-i diyâne-
manlarda başka bir hâl görüyorum; bir hâl ki bizim ahvâl-i
timize müteveccih vezâif-i uhuvvenin kemâ-yenbağî ifâsına
hayâtiyyemize pek tevâfuk eder. Mekke-i Mükerreme’de idi
ihtimâm olunmaktadır. Temenniyât-ı dindârâne [36] ve mil-
bir zâta tesâdüf ettim. Elbisesi yırtık, yamalı, fakat temiz bir
liyet-perverânenize tamamiyle iştirâk eder ve bi-lutfihi teâlâ
adam. Kendisiyle bazı şeyler görüştükten sonra nihâyet ba-
karîben hîz-ârâ-yı husûl olduğunu görmekle müftehir ve
na dedi ki: Sen benim elbisemin yırtık olmasına bakma, kal-
bahtiyâr oluruz.
bimin samimiyetine atf-ı nazar eyle... Hakīkaten bunun ru-
hunu pek âlî buldum; her türlü şevâibden, tahassüsât-ı zulm
ü hıyânetten hâlî idi. O zaman anladım ki müslümanlar zâ-
HACI ÖMER (YAMAOKA) EFENDİ hire değil, bizim gibi, kalbe, ruha ehemmiyet veriyorlar.
Ciddiyet ve hakīkat-perestlikleri müsellem-i cihân olan Halbuki Avrupalılar'ın o şık, o mükellef libâs-ı fâhirleri altın-
Japon kavm-i necîbine mensup Hacı Ömer (Yamaoka) E- da öyle zulm ü hıyânetle mâlî kalbler vardır ki tasavvuru
fendi’nin gazetelerde görüldüğü vechile hidâyet-i sübhâniy- bile beni ta’zîb eder.” Sâdelik, temiz kalblilik... İşte Ömer
yeye mazhar olarak kabûl-i İslâm ile hacc-ı şerîfe azîmeti ve Efendi için yegâne meziyet!..
şimdi de Dârü’l-hilâfe’yi ziyâreti ehemmiyetle telakkī edile- Sonra büyüklere karşı Ömer Efendi’nin hürmeti pek zi-
cek vekāyi’-i azîme-i İslâmiyye’dendir. yâdedir. Geçen gün Cem’iyet-i Muhtereme-i İlmiyye’de ve-
Pek basit gibi görünen bu vak’a netice i’tibâriyle o ka- rilen çay ziyâfetindeki bir hâli herkesin nazar-ı dikkatini celb
dar büyük ve mühimdir ki târîh-i İslâm için yeni bir devrin; etti. Med’uv zevâtın önlerinde sıralanmış küçük masalara
münevver, mes’ûd bir devr-i cedîd-i ikbâlin mukaddimesini çaylar ve teferruâtı konulduktan sonra herkes tenâvüle baş-
teşkîl eder. Bu bir sabah yıldızıdır ki arkasından güneşin tu- ladı. Fakat Ömer Efendi’nin çayı soğuduğu halde bir türlü
lûu beklenir. İntibâh ve hareket hâlinde bulunan âlem-i İs- başlamıyor. “Buyurunuz” denildikçe “Teşekkür ederim” mu-
lâm için bu vak’a, bir ni’met-i mahsûsa-i sübhâniyyedir. kābelesinde bulunuyor.
Bir gün gelip de kelime-i tevhîd Japon semâlarında da Nihâyet kendisine tercüman vasıtasıyla niçin iştirâk et-
yükselmeye başlarsa o vakit müslümanlar 1( ‫الدين‬ ِ ّ ٖ ‫على‬ َُ ِ ْ ُِ
َ َ ‫ليظهره‬ mediği sorulunca “Burada böyle büyük, muhterem zevât ile
ٖ ِّ ُ ) sırrının tecelliyâtını görerek azîm bir hazz-ı vicdânî ile
‫كله‬ beraber yemede teeddüb ederim, onlar yedikten sonra ben
mesûd ve bahtiyâr olacaklardır. yiyeceğim...” cevabı alındı. Bunun üzerine yanında bulunan
beyaz sakallı bir pîr-i nûrânî, Tırnovalı Muhammed Efendi
1 dayanamadı, o küçük Japon İslâmını kucakladı.
Tevbe, 9/33.
Muhterem adam hürmet edilecek şeyleri bilir. Mustafa Ömer Efendi siyâsetten bahse başladı mı masa üzerine
Âsım Efendi’nin nutk-ı cevâbîsi esnâsında da “Mikado” haz- bütün dünyanın, bütün devletlerin haritasını çizmeye başlar.
retlerinin ismini işitti. Hemen ayağa kalktı, ellerini kavuştu- Söz arasında Anadolu’da Eğin gibi küçük bir şehirden bah-
rarak öyle bir vaziyyet-i ihtirâmiyye aldı ki hâzirûn hayrette sederseniz, oranın güzel bahçeleri olduğunu size söyler. Mu-
kaldılar. vâzene-i düveliyyeyi mevzûubahis edecek olursanız, yarım
Kezâ nutkun hitâmını müteâkib aşr-ı şerîf okunmaya asır sonra umûm kürre-i arzın muvâzene-i düveliyyesini size
başlandı, herkes diz çöktü. O sırada Ömer Efendi’nin vaziy- teşrîh eder. Yalnız iş, Ömer Efendi’yi söyletebilmektir. Söz-
yet-i ihtirâmiyyesi bütün huzzârdan ziyâde idi. leri muhâtabın seviyesine göredir. “li-külli makāmin makāl”
Sonra Mustafa Sabrî Efendi’nin okuduğu aşr-ı şerîfte düstûruna derece-i riâyeti muhtelif meclislerdeki mevzû-i
“Muhammed Resûlullâh” kelime-i tayyibesini işittiği zaman bahsleriyle, sözleriyle anlaşılmıştır.
Ömer Efendi’nin meşhûd olan etvâr-ı ta’zîmiyyesi, gayr-ı ih- Müslümanlardan yalnız bir şikâyeti vardır: Gördükleri
tiyârî hutût-ı vechiyyesinde tahassül eden hürmetle memzûc gibi kalmış olmaları. “İyi bir hakīkati, güzel bir şeyi ilerlet-
âsâr-ı muhabbeti mütehallî bulunduğu ahlâk-ı cemîleyi, ul- meli” diyor. Bazı dekāyık-ı asliyye-i İslâmiyye kendisine
viyyet-i rûhunu ifhâma kifâyet eder. tefhîm olunduğu zaman o kadar hoşuna gider ki yüzünü
Ömer Efendi’nin yüzü, kalbi gibi, daima güler. Gülerek derhal âsâr-ı beşâşet kaplar, gülerek başını sallar. Bursa
söyler, gülerek dinler. Bir meclise gelir gelmez “Esselâmu Meb’ûsu Tâhir Beyefendi ile olan musâhabenin tadı dimâ-
aleyküm” der, iki el ile herkesle musâfaha eder. Müslüman- ğında kaldı. el-Menâr sâhibi Şeyh Reşîd Rızâ Efendi’nin
lardan, kendisine ibrâz edilen teveccüh-i samîmîlerden pek Nûr-ı Osmâniyye kulübünde irâd ettiği nutkun Japonya’da
memnun ve müteşekkirdir, her nutkunun ibtidâsında bunu neşri için aslını istedi.
tezkâr eder. Hâsılı Ömer Efendi kardeşimizde büyük bir zekâ ve
Ömer Efendi için kendi şahsının hiç ehemmiyeti yoktur, dirâyetle beraber pâk, temiz, İslâmiyet’e müştâk bir kalb,
o her gördüğü muâmeleyi milletine ve yeni te’sîs ettikleri şarklı kalmaya büyük bir azim meşhûd oluyor. Şimdilik bir
Neşr-i İslâm Cem’iyeti’ne karşı telakkī eder. Daima cem’iye- iki nutkunu ve onlara karşı verilen cevapları aynen derc ile
ti nâmına söyler. Zaten âlem-i İslâm’daki bu seyâhati cem’- iktifâ edelim, âtiyen sırası gelince bu babda daha ziyâde
iyetin tensîbiyledir. Hergünkü vekāyiden telgrafla cem’iyeti ma’lûmat veririz.
haberdâr eder ve oradan aldığı ta’lîmâta tevfîk-i hareket ey-
ler.
[37] Ömer Efendi sizi tedkīk ettikten, anladıktan sonra Şehr-i Rebîülevvel’in birinci günü Cem’iyet-i Muhtere-
öyle bir-takım hakāyık-ı siyâsiyyeden bahsetmeye başlar ki me-i İlmiyye’nin Direklerarası’ndaki kulübünde verilen çay
şu küçük adamcağızın böyle büyük düşünmesine hayret e- ziyâfetini müteâkib Ömer Efendi kalktı, salon kapısı yanına
dersiniz. giderek hâzirûna karşı bir vaziyet-i hatîbâne aldı, İngilizce
Muvaffakıyetlerini hiç kāle almaz; sözleri, düşünceleri îrâd-ı nutka başladı:
hep istikbâle aittir. “Muvaffakıyyâtınızdan hiç bahsetmiyor- “Âlem-i İslâm’da gördüğüm bu teveccüh ve muhabbet-
sunuz...” denildiği zaman, bir telaş ve haşyetle “Aman, ben lere karşı teşekkür için söz bulamam. Ben bu teveccühleri
bunu düşünür de maazallâh sonra kendime bir gurur gelirse şahsıma değil, milletime, cem’iyetimize karşı telakkī ederim.
artık benim için yaşamak mümkün olmaz” cevabıyla his- Binâenaleyh milletim, cem’iyetim nâmına size arz-ı teşekkü-
siyât-ı mağrûrâneden tehâşîde bulunur. rât eylerim...”
Hatta garip bir vak’a hikâye etti. Amerika donanması Parça parça nutkunu irâd eder, söylerken birkaç adım
Japon limanlarını ziyâret ettiği zaman Japon ricâl-i bahriy- ilerler, kelimelerin bütün kuvvetini muhâfaza ederek, sesini
yesi onları tedkīk ederek bir rapor neşretmişler, demişler ki: bazen hafîfleştirir, bazen de şiddet vererek evzâ’ ve etvâr-ı
“İngiliz ve Amerika donanmaları müttefikan Japon adaları- mahsûsa-i hatîbâne ile birkaç fıkra söyler, tercüme olunur-
na hücum etseler Japon donanması müdâfaaya muktedir- ken yine geri çekilerek ellerini kavuşturarak önüne bakar,
dir” bunun üzerine Japonlar'ı bir keder istîlâ eylemiş, bu ra- kemâl-i ihtirâmla tercümanın sözünü bitirmesini bekler. İnkı-
porun neşri Japonlar üzerinde iyi bir te’sîr hâsıl etmemiş. tâa uğramaksızın îrâd-ı nutk ettiği zaman daha ziyâde gale-
Sebebini sorduğumuz zaman dedi ki: “Ya bu rapordan yâna gelir, daha ziyâde dekāyık-ı hitâbet izhâr eder, sâmiîni
Japonlar'a gurur gelirse... Sonra mahvolduğumuz gündür. daha ziyâde cezb eder.
Bir millete gurur gelince o millet artık yaşamaz. Mahvolur...” “Zannederim ki hacc-ı şerîfe gittiğimden bahsetmeye
Bunun üzerine mecliste bulunan Şehbender-zâde Filibeli hâcet yoktur, Osmanlı gazeteleri bu babda neşriyâtta bulun-
Hilmi Beyle Giritli Muallim Mehmed Azîz Bey takdîr-âmîz dular. Size Japonya’nın ahvâl-i ictimâiyye ve dîniyyesine
nazarlarla birbirine bakıştılar. dâir bazı şeyler arz etmek istiyorum.
Yine bir gün Hindistan taraflarında bir İngiliz'le mükâle- Biliyorsunuz ki 43 seneden beri, yani kayd-ı esâretten
mesini tasvir etti. İngiliz, kendi lisanının fülân fülân mahal- kurtulduğu zamandan beri Japonya daima ilerlemeye vakf-ı
lerde kesret-i intişârından “mütekebbirâne” bahsetmiş. Bu mesâî ediyor ve el-an da bütün cehd ü mesâîmiz mede-
tefâhür bizim küçük müslüman Japon kardeşimize dokunur, niyet-i hâzıranın iyi cihetlerini Japonya’da tatbîk etmektir.
buna karşı öyle bir cevap verir ki muhâtabı mütedehhiş, O vakit bizim medeniyet-i hâzıraya karşı olan bu temâ-
mebhût olup kalır. yülümüzü gören Avrupa akvâmından Portekizliler bize bir-
çok misyonerler gönderdiler, ibtidâ zannolundu ki bu mis- Neden dîn-i İslâm Japonyalılar için en muvâfık bir din-
yonerler milletimize yeni bir ruh, yeni bir hayat verecekler. dir? Çünkü bu dîn-i âlînin ahkâm-ı esâsiyyesi, hakāyık-ı
Fakat bir müddet geçip de bu tohumlar filizlenmeğe başla- asliyyesi ve bu İslâm ümmetinin tarihi, safahât-ı muhtelife-i
yınca ricâl-i milletimiz gördüler ki bunun neticesi vahîm. mâziyyesi bizim hayatımıza pek uygun düşer. Çünkü bizim
Çünkü ahâlîmizin ahvâl-i rûhiyyesi değişmeye, tuhaf bir en sevgilimiz olan Mikado hazretleri vâhid-i Hakīkī olan
şekil almaya başladı. Eğer bu devam edecek olursa bizim Allâhu azîmüşşâna secde ediyor. Ne Budîliği, ne Konfüç-
milletimiz, şecâatimiz, daha birçok evsâf-ı mahsûsa-i kav- yüsizmi, ne de Hıristiyanlığı beğenmiyor. Bizim ser-tâc-ı
miyyemiz mahvolacaktır... Bu misyonerlerin “din” nâmına mefharetimiz muazzam pâdişâhımız Mikado hazretleri bir o-
getirdikleri şey bizim hey’et-i ictimâiyyemize, hayat ve bekā- lan Allah’a hamd ü senâ eder.
yı millîmize münâfî ve muzır. Sonra diğer taraftan bu gelen Elhamdü-lillâh... (Ayniyle bu kelime-i tayyibeyi telaffuz
adamlar para vasıtasıyla memleketimizde entrikalar çevir- eyledi) Şimdi ben şeref-i İslâm ile müşerref oldum. Bütün
meye başladılar. Nihâyet anlaşıldı ki bunlar birtakım me- mevcûdiyetimde, bütün kalbimde nûr-ı İslâmiyyet lemeân
nâfi’-i şahsiyye ve maddiyye takibi için buraya gelmişler, ediyor. Lâzım gelen tedkīkātımı da ifâ ettim. Şimdi inşaallâh
bizim terakkīmizi arzu etmiyorlar, bize bir hayât-ı nev bah- Japonya’ya gider gitmez kalemimle sözümle, bütün gayret
şetmek için değil, belki bizim milliyetimizi mahvederek bizi ve kuvvetimle, neşr-i İslâm’a çalışacağım. (Alkışlar) Mikado
kendilerine esir etmek için gelmişler... Onun üzerine hükû- hazretleri memlekette neşrolunan bütün kitapları ve gazete-
met Japonya’daki misyonerler tehlikesini izâle edecek esbâ- leri kemâl-i dikkatle ta’kîb ediyor. Şüphesiz benim yazdığım
ba tevessül etti. Gösterilen şiddet misyonerlerin bir müddet- şeyleri de okuyacaktır. Hakīkat-i hâli anlayınca resmen bu
cik olsun tehâcümünü durdurdu. dîn-i âlîyi kabul edecektir. Bir kere Mikado “Lâ ilâle illallâh
Sonra –bundan 40 sene evvel– bizde ma’lûmunuz olan Muhammedün Resûlullâh” dedi mi bütün Japon halkı onu
inkılâb vücûda geldi. Memleketimizde serbestî ve hürriyet ta’kîb edecektir. Çünkü bütün millet onu pek ziyâde sever.
tamamiyle takarrür etti. Bunun üzerine yine misyonerler O kadar hürmet ve itâat ederler ki Mikado hazretlerinin her
gelmeye başladı. Bu misyonerler pek çok çalıştılar: Lâkin sözü Japonya’da fevkalbeşer bir söz gibi telakkī olunur.
mütefekkirînimiz, tahsil gören tabakāt-ı münevveremiz bun- İşte bizim ma’neviyâtımızı tehzîb edecek, ahlâkımızı,
lara hiçbir zaman rûy-i mümâşât göstermedi, asla ehemmi- milliyetimizi hayatımızı, bekamızı, hâsılı maddî ve ebedî sa-
yet vermedi. Maahâzâ biz gerek edyân-ı mevcûdeyi, gerek âdetimizi te’mîn edecek çâreyi dîn-i İslâm’dan başka hiçbir
medeniyet-i hâzırayı tedkīkten bir an hâlî kalmadık. Her ta- dinde, hiçbir şeyde göremeyiz.
rafa gönderdiğimiz adamlar ahvâl-i hâzıra-i ictimâiyye hak- Eğer şimdiye kadar müslümanlardan bazı fedâkârlar çı-
kında, dinler hakkında tedkīkātta bulunuyorlardı. karak Japonya’ya kadar ihtiyâr-ı zahmetle gelip bilfiil neşr-i
[38] Bizim medeniyet-i hâzıradan aldığımız şeyler yalnız İslâm’a teşebbüs etselerdi daha çoktan İslâmiyet oralarda
iyi cihetlerdir. Her ne kadar para için bazı fukarâmız mis- tamamiyle intişâr ederdi.
yonerlerin getirdiği dini kabul etmiş ise de bu da hakīkī bir Maatteessüf şimdiye kadar canını, mesâîsini bu uğurda
kabul sayılmaz. Çünkü din bir gıdâ-yı ma’nevîdir, ihtiyâc-ı sarf eden zevât görünmedi. Japonya’da birçok zevât var ki
maddîden ziyâde ihtiyâc-ı ma’nevîyi te’mîn eder. Bize ihti- sizin mevki’-i coğrâfînizi, an’anât-ı târihiyyenizi tedkīk etmiş-
yâc-ı ma’nevîmizi tatmin edecek bir şey lâzımdı. Öyle bir ler, son derece iyi biliyorlar. Böyle iken aramızda te’sîs-i
şey ki bizim hayât-ı ma’neviyyemizi ceyyid, zinde bir sûrette münâsebet edilememesi işte orada bu dîn-i celîli neşre ça-
yaşatsın. Bizim mâneviyâtımızı öldürmesin. Bizim ruhlarımı- lışacak bir unsur bulunmamasından ileri geliyordu. Fakat
za taze ve ebedî bir hayat versin. Hem buna ihtiyâc şedîd- mâdem ki şimdi orada sırf bu uğurda çalışacak bir unsur
dir. kesb-i mevcûdiyyet etti, artık inşaallâh an-karîb aramızdaki
Çünkü ricâl-i devletimiz, ekâbir-i ümmetimiz avâmın münâsebât pek kavî bir sûrette teessüs edecektir.
medeniyet-i hâzıraya karşı olan temâyülâtından endîş-nâk İslâmiyet saâdet-i beşeriyyeyi te’mîn eder, sa’yi emre-
bulunuyorlar. Milleti bu marazdan, Avrupa’yı taklîd mara- der. Çalışmalıyız, rûy-ı arzda sulh ve müsâlemeti te’sîs et-
zından kurtarmak için hayli zamandan beri bir çâre düşünü- meliyiz, insanlar rahat rahat yaşasınlar, biz eğer rahat yaşa-
yorlar. Ne gibi bir ilaç, ne gibi bir devâ olabilir ki bizi bu mak, zulümden kurtulmak istersek bu dîn-i mukaddesin re-
maraza musâb olmaktan rehâ-yâb eylesin? İşte azîz kardeş- vâbıtıyla kalben birbirimize bağlanarak el birliğiyle çalışma-
lerim, Japon erbâb-ı basîreti kat’iyyen hükmetti ki bu ilaç, lıyız. Vaktâ ki bütün Asya akvâmı böyle ciddî, esaslı bir râbı-
bu devâ yalnız “doğru bir din”den ibârettir. Bizim için ve ta ile ittihâd edecekler, o vakit bütün cihândan korkuları ol-
belki bütün milletler için başka çâre-i felâh yoktur. Çünkü mayacaktır, o vakit sulh ve müsâlemet içerisinde kemâl-i
dini olmayan bir millet devam edemez. emn ü âsâyişle yaşayacağız. O vakit kemâl-i istirâhat ile e-
Bir kere bu takarrür ettikten sonra ikinci bir cihet tedkīke vâmir-i dîniyyemizi ifâ edeceğiz, o vakit dîn-i celîlimizi ke-
başlandı: Peki, bize bir din lâzım. Fakat hangi din? Edyân-ı mâl-i iftihârla sâir akvâma da neşredeceğiz.
mevcûde içinde en doğru, en sağlam, fıtrat-ı beşere en mu- İşte Japonya’daki Asya Cem’iyeti’nin birinci ve son ar-
vâfık bir din hangisidir? diye düşünmeye başladık. Tedkīkāt zusu budur.
icrâ ede ede nihâyet karar verdik ki milletimizin hayatına en Ben çok bahtiyâr, çok memnun ve müteşekkirim ki bu
muvâfık gelen bir din varsa o da dîn-i celîl-i İslâm’dır. seyâhatimde her yerde bu kadar teveccühlere mazhar ol-
dum, bilhassa bu muhterem cem’iyet tarafından bu kadar mâvî değildir, bir kısmı da semâvî olmakla beraber mefsûh
hüsn-i teveccüh ve iltifât gördüm. Memleketime gidince bü- ve mensûhtur. Dîn-i İslâm saâdet-i dünyeviyye ve uhreviy-
tün milletime bunu bildireceğim. Yalnız sizden şunu ricâ e- yeyi te’mîne medâr bir dîn-i celîldir. Dîn-i İslâm’ı anlamak
deceğim ki Japonya’daki İslâm kardeşlerinizi hiçbir zaman için evâmir ve ahkâmını tedkīk kâfîdir. Dîn-i İslâm ne em-
duâdan unutmayasınız. (Yaşasın müslümanlar!) rediyor? Vahdâniyet-i ilâhiyye ve risâlet-i Muhammediy-
Şimdi ve daima Cenâb-ı Hak’tan temennî ederim ki ö- ye’yi tasdik, [39] zulümden mücânebet, mekârim-i ahlâkiy-
mrünüz uzun, vücûdunuz zinde, memleketiniz pâyidâr ve yeye teşebbüs. Delîl-i hâricîye muttali’ olmasa bile bunları
kuvvetli olsun. (Alkışlar) tedkīk ile insan, İslâmiyet’in dîn-i ilâhî olduğuna hükmeder.
Japonya’nın hürriyet ihrâzından sonra bir başka terakkī-
ye doğru yüz tuttuğu beyân buyuruldu. Bu, gayet doğrudur.
Mustafâ Âsım Efendi hazretleri cevaben nutk-ı âtîyi irâd Fiilinde, kavlinde, hatta efkâr ve tasavvurâtında gayra mah-
buyurdu: kûm efrâd-ı beşeriyyede ne gibi muvaffakiyât tasavvur olu-
“Nutk-ı âlîlerinizi kemâl-i teşekkür ve memnûniyetle din- nabilir?
ledik. Nutuk ibtidâlarında lütfen Japonya’nın târîh-i hayâ- Herhangi bir ümmet efkârında, tasavvurâtında serbest
tîsini bize icmâl etmiş oldunuz. Birçok ciltler karıştırmakla olursa o millette, âsâr-ı terakkī müşâhede olunması tabîîdir.
toplayamayacağımız ma’lûmatın hülâsasını aldık. Buna te- Fakat insanların halken ve bir mevhibe-i kudret olarak ih-
şekkürler ederiz. sân olunan şu meziyetlere mâlik hükûmetler meyânında bi-
Japonya’da öteden beri cârî olan dinleri ber-taraf ede- rincisi İslâm olduğu târihen sâbittir.
rek Hıristiyanlığı neşretmek üzere birtakım misyonerler gele- Dîn-i İslâm’ın ahkâmını anlamak için icrââtını tedkīke
rek ahâlîye teşvîkatta bulunduğunu ve bin-netîce hükûmetin mecbûr olduğumuz hükûmât-ı İslâmiyye’nin birincisi Hule-
bunu men’e mecbur kaldığını izâh buyurdunuz. Dinler esâ- fâ-yı Râşidîn devridir. Bazı hükûmâtın dîn-i mübînin ahkâ-
sen insanlar için lâzım olan hasâyisdendir. Fakat öteden be- mını icrâ etmemiş olması dine bir leke diye kabul olunma-
ri kabul ettiği esasa mugayir yeni bir müesseseyi def’ etmek malıdır. O muâmele onların şahsına aittir. Binâenaleyh mi-
elbette siyâset-i hükûmete muvâfıktır ve hükûmetin hakkı- sâli devr-i Râşidîn’den arz edeceğim.
dır. Bir cem’iyet muhâfaza ettiği bir fikirden diğere atlar, fa- İslâm’da Sâbıkīn-ı Evvelîn yâd olunan birtakım zevât-ı
kat irâde ber-vech-i rüchân bulunmalıdır. mübeccele vardır. İlk İslâmiyet’i kabul edenler 40 kişi idi.
Bunlar birinci kafileyi teşkîl etmiş ve bu cihetle medîha-i
İşte İslâmiyet bu rüchânı hâizdir. İslâmiyet fikri bir fikr-i
Resûlullâh’a nâil olmuşlardı. Şimdi bu asırda da bunun u-
müstakīmdir. Ulvî esaslara müsteniddir. Herhangi şahıs, her-
facık bir misâlini görüyoruz, ki o da Japonya’da 35’e bâliğ
hangi cem’iyet, herhangi kavim bulunduğu i’tikādâttan te-
olan bu asrın sâbıkīn-i evvelînidir.
cerrüd ederek böyle esâsât-ı ulviyyeyi hâvî bir dini kabulde
Sâbıkīn-i Evvelîn’in 40’ıncısı olan Ömerü’l-Fârûk radi-
haklıdır ve buna muhtaçtır. Kabul için zâhiren bir fedâkârlık
yallâhu anh hazretleri İslâmiyet’i kabul ettikten 25 sene son-
yapılırsa bile ma’nevî muvaffakıyeti pek büyüktür. Saâdet-i
ra makām-ı hilâfete gelmiş ve 40 milyon müslümana hükm-
dünyeviyyeden başka saâdet-i uhreviyyeyi de te’mîn eder.
etmiş idi.
Binâenaleyh Japon gibi hakīkat-bîn bir kavmin İslâmiyet’i
Bu ikinci halife Mısır ve Suriye’yi fethettiği vakit ahâlî-i
kabul edeceklerine ümîdim ber-kemâldir. kadîmesi İslâmiyet’in bütün anâsıra bahşettiği hürriyeti gö-
Dinin bir râbıta-i mühimme olduğunu izâh buyurdunuz. rerek yeni hükûmet-i İslâmiyye’yi alkışlarla kabul etmiştir.
Evet cihânda benî beşeri birbirine rabt için pek çok revâbıt İşte İslâm’ın bir tarihi!...
mevcûddur: Lisan bir râbıtadır, kavmiyet bir râbıtadır, ne- Esnâ-yı seyâhatte müslümanların ibzâl eylediği tevec-
seb bir râbıtadır. Fakat bunlar hudûd-ı tabîiyye ile mahdûd- cühlerden müteşekkirâne bahsolunuyor. Yolcuya hürmet ve
dur. İnsan bu huduttan dışarı çıkamaz, ancak dinin hudûdu ibrâz-ı teveccüh dîn-i celîlimizin vesâyâ-yı âliyyesindendir.
yoktur; onun hudûdu ona sâlik olan efrâd-ı beşerin, ümme- İslâmlar her yolcuya ve bilhassa İslâm’a hizmet edenlere
tin ol babda sarf edecekleri himmet ile mütenâsiptir. İslâmi- hürmet etmeye dinen borçludurlar. Ve bunu dinin evâmiri
yet el-Cezîre’den zuhûr etmiştir. Fakat 25 sene sonra o kıt’a olmak üzere ifâ etmişlerdir. Buna mukābil teşekkür değil,
o dine kifâyet etmemiştir, cihânın bütün kıtaâtına intişâr yalnız Cenâb-ı Hak’tan sevâb ve inâyet beklerler.
etmiştir ve hudûd-ı tabîiyyeye mahkum olmamıştır. Bu sür’- Peygamberimiz sallallâhu aleyhi ve sellem efendimiz
at-i intişâr ve tevessü, ezhânın kemâl-i sühûletle kabulüne hazretlerinin siyer-i celîlelerinde musarrah olan mesâilden-
müsâid bir din olmasından ileri gelmiştir. Elbette efkâr-ı dir: Kendileri misâfirlere ihtirâm eder ve her kavmin müker-
âliyye bunu kabul ve buna hizmet edecektir. rem olanlarını ayrıca taltîf eylerdi.
Dinin siyâset-i milliyyeye de pek ziyâde icrâ-yı nüfûz et- Karşımızdaki misafirimiz ise kendi ebnâ-i dînimizdendir,
tiği buyuruldu. Pek doğrudur. Hatta Avrupa’da mensup ol- dîn-i İslâm’a hizmet etmiş ve daha birçok hizmet de vaad
dukları dinin butlânını iddia eden birçok hükemâ, efrâd ara- buyuruyorlar. Böyle mübeccel bir müslümanı selâmlarla al-
sındaki revâbıtı muhâfaza için resmen o dinlerde kalmayı kışlar, ibcâl ederiz... Ve bunu bir vazîfe-i dîniyye olarak ifâ
memleketin siyâsetine muvâfık görmüşlerdir. ettiğimizden dolayı Cenâb-ı Hak’tan sevâb bekleriz.
Dîn-i İslâm cümlenin ma’lûmu olduğu üzere edyân-ı sâi- Mikado hazretlerinin ehl-i tevhîd olmasından ve Japon-
reye makīs değildir. Mevcûd edyânın bir kısmı esâsen seya’nın hürriyât-ı vicdâniyyeye müdâhale etmeyerek daima
bir hakīkate mütemâyil bulunmasından ve âtiyen kelime-i sığdıramazlar, bunu hissedince hemen uyur gibi görünen o
şehâdeti ityânı me’mûl ve bunun neticesi olarak İslâmiyet’in kitle-i necîbe bir feverân-ı müdhişle galeyâna gelir, o cür’et-i
Japonya’da vâsi’ bir sûrette tevessü’ ve intişârından pek münâfıkānenin mâhiyetini ortaya koyarak kalblerinde cem’i-
memnun olduk. Mikado hazretlerinin hidâyet bulmasına ve yet-i dîniyye ve gayret-i İslâmiyyenin mevcûdiyetini isbât
şevketinin teâlîsine duâlar ederiz. ederler.
Japonya’da ve cihânın kıtaât-ı sâiresinde bulunan bütün İşte o eserin neşrini müteâkip müslümânların galeyânı
ebnâ-yı İslâm’ın, ehl-i tevhîdin günden güne mazhar-ı terak- bu maksada mebnî idi. Matbûâtın uzun uzadıya münâka-
kī olması ve aralarında her türlü nifâkın, sû-i fikrin ber-taraf şası üzerine nihâyet eserin mâhiyeti meydana çıktı. Ufa’daki
olarak kalben bir ittihâd-ı metîne muvaffak olmalarını Ce- müslüman müftîsi bu kitâbı hangi menbadan aldığını ve ne
nâb-ı Hak’tan temennî eder ve bunun kabulü için Peygam- gibi bir maksadla tahrîr ve neşrettiğini muharririnden istîzâh
berimiz sallallâhu aleyhi ve sellem efendimiz hazretlerine eyledi. Muharrir de küstahlığının derece-i şenâatini his ile
salât u selâm ithâfıyla istirhâm ederiz. “Allâhümme sallî alâ nedâmet ederek Ufa müftîsine şu itizârnâmeyi takdim etmiş-
Muhammedin ve alâ âli Muhammed...” tir:
“Benim tarafımdan yazılan İsâbet nâm kitabın birçok
cihetten hata ve galat ve efkâr-ı umûmiyye için zararlı oldu-
Nutukları müteâkib aşr-ı şerîfler kırâatine başlandı. Hâfız
İbrahim Efendi “Ve’l-Fecr...” sûre-i celîlesini, Şevket Efendi ğu tezâhür etti. Pek çok müslümanlar bu kitabın mündere-
câtıyla rencîde-hâtır oldular.
1
(...‫الذين‬ ٖ َّ ‫الله‬
ُ ّٰ ‫يعلم‬
ِ َ ْ َ ‫ولما‬ َ َّ َ ْ ‫تدخلوا‬
َّ َ َ ‫الجنة‬ ْ ُ ْ ِ َ ‫ ) َ ْام‬aşr-ı şerîfini,
ُ ُ ْ َ ‫حسبتم َ ْان‬
Binâenaleyh ben bu kitabı yazıp neşrettiğime bütün
Mustafâ Sabri Efendi de 2( ‫حق‬ ِّ َ ْ ‫ال‬ ‫ودين‬
ِ ٖ َ ٰ ُ ْ ِ ‫رسوله‬
‫بالهدى‬ ُ َ ُ َ ‫ارسل‬ ٖ َّ ‫هو‬
َ َ ْ َ ‫الذى‬ َُ
mevcûdiyetimle teessüf ederek kemâl-i ihlâs ile tevbe eyli-
ٖ ِّ ُ ‫الدين‬
‫كله‬ ِ ّ ٖ ‫على‬ ُ َ ِ ْ ُ ِ ) âyet-i kerîmesini okudular. Bunun üze-
َ َ ‫ليظهره‬
rine Bağdâd ulemâ-yı benâmından Şeyh Saîd Efendi tara- yorum; bütün hatîât ve hilâf-ı edeb sözlerimi geri alıyorum.
fından bir duâ-yı belîğ kırâat olunarak meclis miskiyyü’l-hi- Kitapçının elinde kalan nüshaları da kendi hesabıma alıp
tâm oldu. mahvedeceğim; ve evvelce neşrolunacağını beyân ettiğim
diğer kısımlarını da yaktım. Elinde İsâbet nüshaları bulunan
zevâttan, dîn-i celîl-i İslâm hürmetine, onları mahvetmelerini
veya aldıkları fiat ile li-ecli’l-ihrâk bana iâde etmelerini ricâ
ederim. Bu cür’et ve küstahlığımdan dolayı kemâl-i tevâzu
MATBÛÂT-I İSLÂMİYYE:
ve hulûs-i kalb ile mağfiret-i sübhâniyyeye [40] ilticâ eder
İsâbet Nâmıyla Rusya’da Dîn-i İslâm Aleyhinde ve müslüman kardeşlerimin de afv-ı taksîrâtım husûsunda
Neşrolunan Bir Eser Muharririnin İ’tirâf-ı Kusûr ve Tevbesi duâda bulunmalarını istirhâm ederim.
“Şu son günlerde bütün Tatar âlemini sarsan vekāyi-i İsâbet Muharriri
garîbe ve meşhûreden olmak üzere, bir imam tarafından, A[ayın]. M. Çağatay
Doktor Abdullah Cevdet Bey’in tahsîn ve takdirlerle tercü- Ali Asgar Muînüddin Oğlu Gafurov
me ettiği mahûd Târîh-i İslâmiyyet’ten akīde-i mukaddese-i
İslâmiyyet aleyhinde isnâdât ve müfteriyâtı hâvî İsâbet ün- ُّ ِ ُ َ ‫التوابين‬
(‫ويحب‬
3
ُّ ِ ُ ‫الله‬
َ ٖ َّ َّ ‫يحب‬ َّ ِ ) Cenâb-ı Hak tevbe edenleri
َ ّٰ ‫ان‬
vânıyla bir eser neşredildiği ma’lûmdur. sever. Kâfir olsa bile mâdem ki tevbe ediyor, mağfiret olu-
Bu eser ortalığı alt üst etti, bütün müslümanlar galeyâna nacağı eltâf-ı sübhâniyyeden memûldür. Rusyalı İslâm kar-
geldi. Çünkü bu kitabın ağrâz-ı mahsûsaya tebean müretteb deşlerimizden de bu zâtın şu kusûrunu bir daha kāle alma-
bir plan dâiresinde İslâm’ın ma’neviyât ve vicdânına hücum malarını, İslâm’a mahsûs ulüvv-i cenâb ibrâz buyurmalarını
olduğu herkesin nazarında tahakkuk etmiş idi. ricâ ederiz.”
Esâsen böyle şeylerden, daima haybet ve hüsrâna mah-
kûm böyle tehâcümlerden İslâmiyet’in pervâsı yoktur; onun
hakāyık-ı mukaddesesini takdîr ile hırz-ı cân edecek milyon-
larca kulûb-i muvahhid mevcûddur; servete, zevk ve safâya BUHÂRA VE BULGARİSTAN
münhemik bir menâfi’-i maddiyye düşkünü, asâlet-i milliy- HÜKÜMDÂRLARI!..
yeden mahrum üç beş beyinsiz, akvâl-i küstâhâne ve müte-
Bakü’de münteşir Sadâ refîkımız Buhâra emîrinin Bul-
câsirânede bulunurlarsa beride ciddiyet ve dehâları meş-
gar kralını ziyâreti iâdesiz kaldığından bahs ile diyor ki:
hûr-ı cihân olan asîl, necîb bir kavmin ekâbiri ona teveccüh
“Buhâra emîrinin Petersburg’da Bulgar kral ve kraliçe-
gösteriyor, onun ulviyet ve kudsiyetini, onunla şeref-yâb
sini ziyâret ettiğini yazmış idik. Kral ve kraliçenin iâde-i ziyâ-
olmaktan mütehassıl inşirâh-ı kalb ve vicdânını kemâl-i fahr
ret ettiğine dâir bilâhare hiçbir haber alınamadı. Demek o-
u ibtihâc ile i’lân ediyor...
luyor ki emîr-i Buhâra da sâir efrâd-ı nâs gibi Bulgaristan
Böyle olmakla beraber o dîn-i celîlin sâlikîni dâm-ı me-
kîdet ve mefsedete vaz’-ı mevcûdiyyet etmeyi de şânlarına kralı tarafından yalnız “kabul olundu”, yani kral ve kraliçe
ile mülâkatı ziyâret sûretiyle telakkī olunmadı.
1
Âli İmrân, 3 /142.
2 3
Tevbe, 9/33. Bakara, 2/222.
Şimdi bu hâdiseyi tedkīk edelim, biz müslümanların nâ- 267). Resûlullâh efendimiz hakkındaki tefevvühâtını naklet-
be-mahal mütevâzılığı, öz kadirlerini takdir etmemeleri, İslâ- meyeceğiz yalnız: “Hysteria hastalığına mübtelâ idi” tarzın-
miyet’in âmir bulunduğu izzet-i nefsi muhâfaza etmemeleri daki isnâdı muharririn ne derecelerde tahkīrâta cür’et etmiş
bakınız ne gibi netâic tevlîd ediyor. Buhâra emîri on milyon olduğu hakkında bir fikir verebilir.
müslümanın hükümdârıdır. Asırlardan beri müstakil bir hü- Hele Kur’ân-ı Azîmüşşân hakkında ne saçmalar savrul-
kümdârdır. Daha dün istiklâle nâil olan ve bu ni’meti de muş gûyâ Kur’ân’da hiç intizâm ve münâsebet yokmuş.
ötekinin berikinin sâyesinde elde eden altı yedi milyon bir Mekkî ve Medenî sûreler arasında büyük tefâvüt görülür
halkın hükümdârını ziyâret ediyor da onun tarafından kabul imiş. Kur’ân’ın esnâ-yı cem’inde târîh-i nüzûlü bilen kimse
şeklinde telakkī olunuyor. kalmamış olması hasebiyle âyât-ı kerîmelerin tertîbi tama-
Buhâra emîri Rusya imparatoruna, hânedânına karşı bir miyle keyfî olmuş. Binâenaleyh hiçbir kitapta görülemeye-
meveddet besliyor, bunlara tevâzu ve ihtirâm eyliyorsa iki cek karışıklıklar husûle gelmiş (s. 153-162). Müellif hiç utan-
devlet arasındaki münâsebet-i mevcûde dolayısıyla buna di- madan Kur’ân kadar az esaslı ve son derecelerde mutneb
yecek yok. ve usandırıcı bir kitap tanımadığını ve hatta Makāmât-ı
Fakat Buhâra’dan on binlerce fersah uzakta olan, zaîf Harîrî derecesinde bile olmadığını beyân ediyor (s. 157).
ve onunla hiçbir münâsebet-i siyâsiyye te’sîsi mutasavver Dozy’nin cehâletini veyahud hakīkat düşmanı olduğunu a-
olmayan dünkü ve asal (tâbi’) bir beyliğin hâkimine böyle çıktan göstermek için tercümeden bir iki satırı aynen nakle-
on milyon ehl-i İslâm’ın timsâl-i müşahhası olan bir hüküm- deceğiz:
dârın bu derecelerde tevâzu’da bulunmasına doğrusu hiçbir Kitabın ikinci cildinde (s. 556): “İslâmiyet sâlikleri yüz
ma’nâ verilemez. milyon tahmin olunmakta... Rusya vesî’ imparatorluğunda
Emîr-i Buhâra, belki bunu dostum Rusya’nın misâfiri takrîben iki milyon (!) müslüman var; müslümanlar orada
olması hasebiyle yapıyorum, diyecek. Lâkin bu kabîl teşrîfât 5483 câmie 62 medreseye mâlik takrîben 1500 kişi âyîn-i
köhne maşrık-zemîn hâkimlerinin âdâbından olmakla kof İslâm me’mûrudur” diyor. Diğer bir mahalde dahi “Hindis-
bî-ma’nâ akīdeler cümlesindendir. Şimdi o akīdeler köhne- tan’da: 16 ilâ 30 milyon müslüman var” diyorsa da Abdul-
leşti, onların yerine yeni âdâb-ı mahsûsa kāim oldu. lah Cevdet hayli insaf ederek (65 milyona karîb) diyor de-
Emîr-i Buhâra da bu âdâb-ı mahsûsa-i cedîdeyi bilmez mek isteriz ki bu herif Rusya’da mevcûd ehl-i İslâm’ın mik-
değil görülüyor ki cenâb-ı âlî kendi şân u şerefi şöyle dursun tarını bile bilmiyor veyahud setretmek istiyor. Bugün elinde
milletinin şân u şerefi ne olduğunu henüz takdir etmiyor işte on beş tinlik küçük coğrafya kitabı bulunduran bir adam
bizim de teessüf ettiğimiz nokta burasıdır.” bütün dünya yüzündeki milel-i muhtelifenin takrîbi olsa da
miktarını dürüst bildiği halde fülân ve fülân lakablarını takı-
nan bir profesör en ehemmiyet verdiği müslümanların hakī-
MA’HÛD TÂRÎH-İ İSLÂMİYYET HAKKINDA kī miktarını şâyân-ı dikkat ve ibrettir. Bu kadarcık bir ma’lû-
Kazan’da münteşir Beyânülhak refîkımız Doktor Abdul- mat-ı basîteye bile mâlik olmayan bir şahsın on üç asır
lah Cevdet Bey’in Târîh-i İslâmiyyet nâmındaki tercüme- evvelki halleri tenkīd etmesi nasıl tecvîz olunur? Yahud böy-
sinden bahs ile diyor ki: le gün gibi âşikâr olan bir hakīkati setr ile körü körüne kāri’-
“Doktor Abdullah Cevdet Bey kalemiyle tercüme edilen lerine yutturmaya çalışan bir müteannid misyonerin efkâr-ı
Doktor R. Dozy’nin tarihi münderecâtının bu makamda ne- fâsidesindeki isâbeti nasıl iddia olunabilir ve be-tahsîs beş
den ibâret olduğunu beyân etmek imkân hâricindedir. Yal- binden ziyâde gösterdiği câmiler için yalnız bin beş yüz ka-
nız şu kadar denilebilir ki: dar me’mûr göstermesi kavâid-i riyâziyyenin hangisiyle kā-
Merkūmun zu’m-i fâsidine göre dîn-i mübîn-i İslâm asıl- bil-i te’lîf ve tevfîk olabilir. Fa’tebirû...”
sız bir din olup Hanifliğin, Zerdüştlüğün taht-ı te’sîrinde te-
vessü etmiş Musevîlik’ten Arabistan’ın dîn-i kadîminden ve
Hıristiyanlık’tan alınmış imiş (s. 175). Hatta eski “entropo-
morfizm” i’tikādı(!)nın da İslâmiyet’te âsârı varmış (s. 15- “Matbaa-i Hayriyye” ve Şürekâsı Müdîr-i Mes’ûl: Eşref Edîb

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
ima gizli bir hastalığın halkı kemirmekte olması hasebiyle bu

hükûmetlerin tarihini silsile-i şenâyi’ teşkîl etmekte olduğu-
nu ve umûr-ı dîniyyedeki ihtilâfât-ı şedîdeden mütevellid bî-
Leyle-i Mevlidü’n-Nebî Aleyhisselâm nihâye kahr u teaddîlerin cihânı kapladığını tasvir ediyor.
Doktor Dozy serd ü ityân ettiği bu ifâdâtla mukaddi-
Zulmette kalan zemîn-i şarka mede beyân ettiğimiz üzere cihâna müstevlî olan ahvâl-i şû-
Saçtın yeniden semâ semâ nûr; riş-meâl ve münâzaât-ı mesâib-iştimâlden dolayı ebnâ-yı
beşerin yeniden vaz’-ı kavânîn ile ıslâhât-ı azîmeye muhtaç
Bir feyz-i azîm var ki sende
bulunduklarını i’tirâf etmiş oluyor. Bu halde –bi’l-etrâf izâh
Hayrân ona bin sabâh-ı mahmûr! olunduğu vechile– bi’set-i celîle-i Ahmediyye’nin bu ihti-
Ey leyl devâm edip gideydin: yâc-ı umûmî üzerine müteretteb, salâh-ı âlemi mûcib bir
rahmet-i Rabbâniyye olmasını da inkâr etmemek lâzım ge-
Ferdâyı da nûra kalb edeydin! liyorsa da bu cihete yanaşmak işine gelmiyor.
Sâniyen: Hûrşîd-i İslâmiyyet’in nâgehânî bir sûretle zu-
lümât-ı gûn-â-gûn içinde işrâk ve der-akab ihâta-i aktâr u â-
fâk etmesine izhâr-ı hayretle şu yolda hâmerân-ı makāl olu-
yor.
“İşte bu sırada idi ki vaktiyle müteaddid kabâil-i bede-
TÂRÎH-İ İSLÂMİYYET
viyyeye münkasem ve ekser evkātta yekdiğeriyle muhârib
Nâm-ı Müsteârıyla Doktor Dozy’nin iken şimdi ilk defa olarak birleşmiş yeni bir kavmin az ma’-
Türkçe’ye Mütercem Risâlesine Karşı Reddiye lûm olan çölden birden bire hurûc ve sahne-i âleme zuhûr
– 10 – ettiği görüldü.
Meftûn-ı hürriyyet, taâm ve libâsında sâde, necîb ve mi-
Tercüme olması iddia olunan tezvîrnâmeye nazaran
sâfir-perver, şen ve fatîn fakat aynı zamanda mağrûr, titiz,
ma’hûd Dozy sahte Târîh-i İslâmiyyeti’ne Arabistan’ın dîn-i
ihtirâsâtı uyandırıldığı zaman müntakim, sulh nâ-pezîr ve bî-
ibtidâîsi diye başlıyor.
rahm olan bu kavimdir ki a’sâr-dîde, fakat içinden yinmiş
Evvelâ yedinci asr-ı mîlâdînin evâilinde Bizans ve İran olan İran İmparatorluğu’nu yıktı, Kostantin’in halefleri el-
imparatorlukları arasında Asyâ-yı garbîye temellük dâiyye- lerinden en güzel vilâyetlerini aldı, az bir zamandan beri
siyle hayli zamandan beri teşeddüd eden münâzaa ve mu- müesses bir Cermanya Kraliyeti’ni ayakları altına alarak
kātele devam etmekte ve zâhiren ma’mûr ve âbâdân vergi- mütebâki Avrupa’yı tehdîde koyuldu. Halbuki aynı zaman-
lerden terâküm eden hazîneler sâyesinde pâyitahtların her da bu kavm-i nev-tâliin galib orduları dünyanın diğer bir
ikisindeki zînet ve ihtişâmlar dillerde destân olduğu halde ucunda “Himalaya” dağlarına kadar giriyordu. Fakat bu ka-
ahalinin ezici bir istibdad altında bükülerek yaşaması, da- vim birçok diğerleri gibi bir kavm-i fâtih, bir kavm-i [42]
kişver-güşâ değildi. Zîrâ o aynı zamanda bir yeni din neş- vuzûh-ı tâmmı hâiz olmadıklarından bâis-i hoşnûdîsi olma-
rediyordu. İrânîlerin senâiyeti ve mütereddî Hıristiyanlık ö- dığını dermeyân ediyor. Muahharan kendisi için bir hatt-ı
nünde saf bir vahdet-i Rabbâniyye i’lân ediyor idi ki mil- hareket ittihâzı, bir meslek ta’yîni bâbında ma’nâlı, ma’nâsız
yonlarca adamlar tarafından kabul edilmiş ve fî-zamâninâ bir hayli güft ü gûlar serd ederek bir aralık ecnebî hurûfâtla
hazâ bütün benî beşerin onda birinin dinini teşkîl etmekte “Hurûf-ı Arabiyye ile” muharrer müsteşhedât-ı matlûbe ü-
bulunmuştur.”* zerine mübtenî delâile mürâcaat lüzumunu hisseylemiş ise
Dikkat olunuyor ya! Dozy de kavm-i Arab’ın necîb ve de bunun da kitap kendilerine mahsûs kāri’lerce te’mîn-i
fatîn, meftûn-ı hürriyyet ve misâfir-perver, sâdegî üzere ya- matlûb etmeyeceğini düşünmüş ve binâenaleyh bu tarz üze-
şar, âlâyişten kaçar bir kavim olmasını i’tirâf ediyor. Fakat re bir kitap te’lîfini başka bir zamana saklamış olmasından
sâika-i taassubla da onların aynı zamanda ihtirâsâta tâbi, bahsediyor, ba’dehu mebhas-i hâzır için umûmun kabul
gurur ve intikama esir, merhametten ârî ve sulh nâ-pezîr ettikleri efkârı alıp kendi fikirlerimce ta’dîl etmeyi imkânsız
olmalarını iddiadan geri duramıyor, muhâfaza-i i’tidâl ede- gördüm. Nihâyet umûmiyetle mer’î efkârı bit-ta’kîb diğerleri
miyor. tarafından, ez-cümle Muhammed (sallallâhu aleyhi ve sel-
İşte bu tavsîfât tenâkuzdan berî olmamakla beraber lem)’in terceme-i hâlini yazanların en yenisi, en mükemmeli
dehşetli iftirâları da muhtevîdir. Kavm-i Arab dediği, ilk İs- olan “Sprenger” tarafından istihsâl olunan netâice hasr-ı
lâmiyet nâşirleri, cemâat-i güzîn-i ashâb ile onlara iltihâk nazar etmeye karar verdim diyor.
eden Arap dilâverleri bütün insâf-perver müverrihîn naza- Bundan sonra da yalnız mîlâdın altıncı senesinde Ara-
rında gayet memdûh, senâ ve sitâyişleriyle sahâif-i tevârîh bistân’ın hâl-i dînîsine dâir beyânâtın mes’ûliyetini üzerine
müzeyyen ve meşhûn olduğu halde bî-taraf ve nâmûslu ad- alıp mütebâki zamanlar için yani İslâmiyet’e ait ahvâl için iş
dolunan bir müverrih o zümre-i âliyyenin zemm ü kadhleri- öyle olmadığını beyân ile kendisinin hâlâ tereddüd içinde
ne yeltenmemek lâzım gelir. olduğunu i’tirâf ediyor.
Fütûhât-ı İslâmiyye’nin mebde-i tevessüü Fârûk-ı A’zam Terceme-i ma’hûdede müellif Dozy’ye nisbet edilen ve
hazretlerinin devr-i güzîn ve âlîleridir. O devrin muhtevî ol- hülâsa-i müfâdı bundan ibâret olan üç sahîfeye karîb müte-
duğu hüsn-i idâre ve adâlet ise yâr u ağyârın takdîr ve i’tirâ- şettit ve gayet pürüzlü ifâdât içinde bizce şâyân-ı intikād
fına mukārin bir hakīkat-i bâhiredir, o derece sâbit ve âşi- birkaç fıkra vardır:
kârdır ki bu makamda ıtnâb-ı makāle hâcet bırakmıyor. 1) Dîn-i mübîn-i İslâm’ın başka dinden me’hûz olmak
Fakat niçin Kostantin’in ahlâfı elinden müslümanlar Su- iddiasıdır ki ileride, Akīde ve Âyîn serlevhasıyla 175’inci sa-
riye memâlikini nez’ etsinler? Niçin birtakım krallıkları pâyi- hîfeden bed’ eden beşinci mebhaste buna dâir tahakkü-
mâl ederek kuvvet ve besâletleriyle bütün Avrupa’yı tezelzü- mât-ı acîbe birtakım isnâdât-ı kâzibe görülecek. Ez-cümle o
le uğratsınlar? Bilhassa Avrupa’da Hıristiyanlık intişâr edip mebhasin baş tarafını en gülünç komedyadan başka bir şey
dururken dîn-i Muhammedî neşrine muvaffak olsunlar. On- addolunamayan bu efsâneler teşkîl ediyor.
ların bu derece ihrâz-ı teâlî ve galibiyetleri, bu kadar fütûhât “İslâmiyet kadar az asliyeti olan din yoktur. Esas olarak
ve füyûzâta mazhariyetleri bî-taraf! Dozy cenâblarının canını Haniflik ve Zerdüştlük taht-ı te’sîrinde tevessü’ etmiş olduğu
sıkmaz, gayz u adâvetine bâis-i teşeddüd olmaz mı? vech üzere Mûsevîlik, Arabistan’ın dîn-i kadîminden ve
Bakınız işte mütercim-i bî-vâyenin, din kardeşliği iddi- Hıristiyanlık’tan edilmiş bazı istiârât. Nihâyet Muhammed
asında bulunduğu avâm-ı müslimîni kendisi gibi perestiş-kâr (s.a.)’in en büyük ve en son nebiyullâh olduğu i’tikādı. İşte
etmeye çalıştığı Dozy’nin mâhiyeti ve âlem-i İslâmiyyet’e Mekkeli peygamberin va’z u neşretmiş olduğu bütün sistem,
karşı hareketi, ne makūle şeylerden ibâret olduğu daha ilk bütün manzûme-i umûr-ı mezhebiyye bunlardan ibâret.
sözleriyle anlaşılmaktadır. Kur’ân ne derin fikirleri, ne de ulvî ve dil-rübâ bir lisan ile
Bundan sonra bu yeni dinin tarihini yazmak istediğini ifâde edilmiş nazariyyât-ı şâirâneyi muhtevî değildir. Mesâ-
haber veriyor. Bu dinin nasıl vücûd bulup, ne gibi terak- il-i mu’zamayı halletmeye gayret etmez. İslâmiyet şüphesiz
kıyâtla dîn-i sâbıktan çıktığını halletmek lâzım olduğunu ve dinlerin en nesri, en yek-edâ olanı olduğu gibi ta’dîl ve te-
fakat ilk adımda kendisini garip bir müşkilât içinde bul- kemmüle de en az müstaid olanıdır.”
duğunu, çünkü Arapların dîn-i kadîmi ile menşe-i İslâmiyyet Bunun üst tarafında da Muhammed (s.a.)’in hiçbir vakit
hakkında en yeni olarak yazılan eserler bile –müelliflerinin bir mahlûk-ı fevka’t-tabîa yahud bir mahlûk-ı esâtîr olma-
gayretlerine, fart-ı zekâlarına rağmen– kendisinin aradığı mıştır” ibâresi vardır ki mütercim bu sözü te’yîd makamında
ilâve ettiği bir hâşiyede “Kur’ân’da 1(‫الی‬َّ َ ‫يوحى‬ ْ ُ ُ ْ ِ ‫بشر‬
ِ ٰ ُ ‫مثلكم‬ ٌ َ َ ‫) َ َانا‬
* demesi de insanların haricinde bir insan olduğunu iddia et-
İkinci cildin 556’ıncı sahîfesinde bütün İslâmiyet sâliklerini yüz
milyon tahmin ediyor. Fakat bilcümle memâlik-i Rusya’da yalnız mediğine delîl-i kat’îdir” diyor. Onların bu ifâde-i ahîreden
iki milyon, bütün Hindistan’da 16 ilâ 20 milyon müslüman bu- ne demek istediklerini anlıyoruz. 2( ‫محمد بشر لا كالبشر بل هو‬
lunmak hesabıyla... Bu hesapların butlânı ise herkese ma’lûmdur. ‫ )كالياقوت بين الحجر‬hakīkat-i kat’iyyesine karşı adîlik gösteri-
Hatta mütercim-i mütecâsir bile insaf ederek müslimîn-i Hin-
diyye’yi altmış milyona çıkarıyor. Artık böyle bir misyoneri ister
1
câhil, ister müteannid farz edelim. Her halde asrımız hakkında Kehf, 18/110; Fussilet, 41/6.
2
verdiği ma’lûmat böyle olursa on üç asır evvelki hâlleri ne tarzda “Muhammed beşerdir, ancak her hangi bir beşer gibi değildir, taş-
tasvir edeceği beyândan müstağnî olmak lâzım gelir. lar arasında yakut gibidir.” Ebu’l-Hasen Şâzelî.
yorlar. Halbuki bî-nihâye me’sere-i celîle-i hayret-bahşâ- miz hazretleri 3(‫اتباعي‬ ِ َ ِّ ‫عه َّإلا‬ ِ َ ‫حيا َما‬
ُ َ ‫وس‬ ًّ َ ‫موسى‬ َ ُ ‫كان‬َ َ ‫ ) َ ْلو‬buyurmuş-
larıyla âlem-i insâniyyeti ihyâ buyuran Sultân-ı Enbiyâ [43] lardır. Yani Hazret-i Mûsâ (a.s.) bugün ber-hayat olsaydı
efendimizin dünyada misli görülmüş olmadığına dâir en bü- benim şer’ime mütâbaatten başka çâresi olmazdı. (Beyzâvî)
yük ve âlî-nazar zevât tarafından verilen karara karşı bun- Binâen-alâ-zâlik ma’nâ-yı hakīkīce İslâm bütün şerâiin
dan açık safsata olamaz. Bundan başka mütercim-i mütecâ- rûhu, bil-cümle enbiyânın dîn-i meslûkudur. Nasıl ki sûre-i
sir Kur’ân’da 1(‫بشر‬ ٌ َ َ ‫ ) َ َانا‬demesi ta’bîriyle de Kur’ân-ı Kerîm’i Âl-i İmrân evâilinde 4( ‫الذين‬ َ ٖ َّ ‫اختلف‬
َ َ َ ْ ‫وما‬ ُ َ ْ ِ ْ ‫الله‬
َ َ ‫الاسلام‬ َ ْ ِ ‫الدين‬
ِ ّٰ ‫عند‬ َ ّ ٖ ‫ان‬ َّ ِ
kendi kelâmı i’tikādında olmasını beyânla irtidâdını bir da- ‫بينهم‬ ْ
‫بغيا‬
ْ ََُْ ً َ ُ ْ ِ
‫العلم‬ْ ‫جاءهم‬ ‫ما‬
ُ ُ َ َ َ َْ ِْ
‫بعد‬ ‫من‬ِ َّ
‫الا‬ ِ ‫الكتاب‬
َ َ ِ ْ ‫اوتوا‬ ُ
ُ ) buyurulmuştur.
ha i’lân etmiş oluyor. el-İyâzü billâh. Ma’nâ-yı şerîfi “Nezd-i sübhânîde meslek-i güzîn daima
Şimdi asıl iddiaya gelelim: İslâmiyet’in başka bir dinden dîn-i İslâm’dan ibârettir.”
me’hûz olamayacağını bir mukaddimede delâil-i bâhire ile (Hasrı müfîd olan bu nazm-ı şerîf enbiyâ-yı izâmın tebliğ
isbât ettik. Resûl-i Ekrem Efendimiz hazretleri ümmî olduk- ettikleri her şerîat-i ilâhiyyeye muntabıktır. Zîrâ bütün şerâi-i
ları cihetle kütüb-i semâviyyeden, tahsîl ve ta’allüm ile işti- şerîfenin rûh-ı küllîsi müttehiddir. Beyne’ş-şerâi’ bazı tekâlîf
gal buyurmadıkları için ulemâ-yı ehl-i kitâbdan me’hûziyet ve suver-i a’mâl i’tibâriyle tehâlüf vukūu bu ittihâda mâni
ihtimali olmadığı gibi bazı muanidîn tarafından tecvîz olun- değildir. Binâenaleyh Hazret-i İbrahim (as) vesâir enbiyâ-yı
duğu üzere tesâdüf olunan Yehûd ve Nasârâ’dan iltimâ’ fihâm Kur’ân-ı Kerîm’in mevâzi’-i adîdesinde vasf-ı İslâmla
tarîkıyle telakkī ihtimali de kat’â batıl olduğunu bi’l-etrâf tavsîf olunmuşlardır. 5( .‫العالمين‬ َ ٖ َ َ ْ ‫لرب‬ ِّ َ ِ ‫اسلمت‬
ُ ْ َ ْ َ ‫قال‬ ْ ِ ْ َ ‫ربه‬
َ َ ‫اسلم‬ َ َ ‫ِ ْاذ‬
ُ ُّ َ ‫قال َ ُله‬
izâh eyledik. ‫الدين َ َفلا‬
َ ّ ٖ ‫لكم‬ُ ُ َ ‫اصطفى‬ ٰ َ ْ ‫الله‬ َّ ِ ‫بنى‬
َ ّٰ ‫ان‬ َّ ِ َ ‫ويعقوب َيا‬
ِ ٖ َ ‫رهيم‬
ُ ُ ْ َ َ ‫بنيه‬ ُ ٖ ٰ ‫بها ِ ْاب‬
َ ِ ‫ووصى‬
ّٰ َ َ
Binâenaleyh bunların bu ahz u telfîk isnâdları mahzâ ifk ‫مسلمون‬ ُْ ْ َ َ ‫تموتن ِ َّالا‬
َ ُ ِ ْ ُ ‫وانتم‬ َُّ ُ َ )
ü iftirâ olduğu meydandadır. Çünkü tevâtüren sâbit olan El-hâsıl hükm-i Kur’ân’da müslim-i Hakīkī herhangi mil-
ümmîliğe karşı bir şey diyemiyorlar. Tahsil ve teallümle işti- letten, hangi zaman ve mekândan olursa olsun a’mâlinde
gal buyurduklarını isbât edemiyorlar, şundan, bundan isti- muhlis, şevâib-i şirkten hâlis olan mü’minden ibârettir. Bu-
mâ’ ve telakkī ile böyle bir dîn-i âlî te’sîs olunmak ihtimali na binâen 6( ‫منه‬ُ ْ ِ ‫يقبل‬ ْ َ َ ‫دينا‬
َ َ ْ ُ ‫فلن‬ ِ َ ْ ِ ْ ‫غير‬
ً ٖ ‫الاسلام‬ َ ْ َ ‫يبتغ‬
ِ َ ْ َ ‫ومن‬
ْ َ َ ) nazm-ı ce-
ise hiçbir âkılin tahayyül edebileceği şeylerden değildir. lîlinde İslâm’dan başka her dinin merdûd olduğu ifâde bu-
Fakat bu heriflerin bir kısmı zaten münkir-i ulûhiyyet ol- yurulmuştur.)
dukları için bittabi’ vahiy ve nübüvvete kāil olamıyorlar. Di- “Ulemâ-yı ehl-i Kitap bu hakīkate âşinâ olduktan sonra
ğerleri de Ahd-i Atîk ve Ahd-i Cedîd tesmiye ettikleri kütüb-i mahz-ı bagy u i’tisâf eseri olarak, ihtilâfâta düşerek dîn-i İs-
semâviyyeyi bilâ-sened eser-i vahy-i ilâhî addettikleri halde
lâm’dan hurûc etmişlerdir” yani esâsen din bir iken rüesâ-yı
sâika-i taassub ve cehâletle Seyyidü’l-enbiyâ efendimiz haz-
edyân tecâvüz-i hudûd ile beyne’n-nâs ihtilâf ikā ettiler. Ta-
retlerinin âsâr-ı bâhire ile mukarrer ve müberhen bulunan
assubâtı tahrîk ile devâm-ı mukātelâta bâdî oldular. 7( ‫ولو‬ َْ َ
nübüvvet-i celîlelerini inkâr ediyorlar. Şerîat-i İslâmiyye’yi
ِ ِ ٰ َ ‫البينات‬
‫ولـكن‬ ُ َ ِّ َ ْ ‫جاءتهم‬
ُ ُ ْ َ َ ‫بعد َما‬ ْ ِ ‫بعدهم‬
ِ ْ َ ‫من‬ ْ ِ ‫الذين‬
ْ ِ ِ ْ َ ‫من‬ َ ٖ َّ ‫اقتتل‬
َ َ َ ْ ‫الله َما‬
ُ ّٰ ‫شَ َاء‬
tekzîb garaz-ı fâsidiyle de beyne’ş-şerâi’ tahakkuku zarûrî
ُ َ َ ْ -)
‫اختلفوا –الآية‬
olan teşâbüh ve tenâsübü ortaya sürerek böyle bir iddiâ-yı
Biz yakinen i’tikād ederiz ki Mesîh aleyhisselâmın dini
bâtılda bulunuyorlar. İşte Dozy de bu makūle bir münkir-i
de esası tevhîd ve tenzîh olan dîn-i İslâm’dan ibârettir. Hak
muânid bulunduğu için “İslâmiyet kadar az asliyeti olan bir
olan İncîl de Mısır’da matbû “İncîl-i Barnaba” tarzında bir
din yoktur” mukaddime-i müzahrefesinden tutturarak bir
kitâb-ı mukaddestir. Lâkin rüesâ-yı rûhâniyyîn ve mülûk-i
sürü hezeyânlar savurmuştur. “Beyne’ş-şerâi’ teşâbüh ta-
Nasârâ beynindeki teferruk ve ihtilâf te’sîrâtıyla bu dîn-i
hakkuku zarûrîdir” diyoruz. Evet! Bu sözümüz kābil-i iştibâh
vâhid-i ilâhî yekdiğerine münâkız, mukātelât-ı azîmeye bâdî
olmayan bir hakīkat-i kat’iyyedir ki buna binâen Kur’ân-ı
birçok edyân ve mezâhibe munkalib oldu. Eğer Kur’ân-ı
Kerîm hakkında ehl-i kitâba hitâben 2( ‫مصدقا‬ ُ ْ َ ْ َ ‫بما‬
ً ِّ َ ُ ‫انزلت‬ ُ ِٰ َ
َ ِ ‫وامنوا‬ Kerîm’in beyân ettiği bagy ü teaddîler vukū’ bulmasaydı
ِ
ْ ُ َ َ ‫ ) َلما‬buyurulmuştur. Yani “Sizin istishâb etmekte oldu-
‫معكم‬
tevhîd ve tenzîhe da’vetle dîn-i sahîh-i Mesîhî’yi neşre çalı-
ğunuz kitâb-ı semâvîleri musaddak ve müeyyed olarak inzâl
şan bîçâre Arius ve rüfekasının cem’iyetleri perîşân edilmez-
buyurduğum Kitâb-ı Kerîm’e iman ediniz.”
di. Halbuki mîlâdın 325 senesinde Kostantin’in emriyle akd
Zîrâ Kur’ân-ı Mübîn ile kütüb-i sâlife beyninde kısas ve
edilen mecma’da, meclis-i rehâbinede Arius’un küfrü i’lân
ahbâr, vaad ve vaîd, tevhîd ve tenzîhe da’vet, Hakk’a ibâ-
edildi, kitapları yakıldı, okuyanlar aforoz edildi, İznik’te akd
deti ve halka adâleti emir, bil-cümle münkirât ve fevâhişten
olunan büyük bir mecma’da teslîs akīdesi kararlaştırıldı.
zecr husûsâtında aynen, tefâvüt-i a’sâr iktizâsına göre muh-
Arius mezhebi muahharan İkinci Theodosius zamanında
te’lîf oldukları ahkâm-ı fer’iyyede de asl u esâs i’tibâriyle te-
tekrar revâç bularak intişâra başladı. Fakat 628 senesinde
tâbuk vardır. Çünkü her birinde muhâtab olan mükellifînin
neşrolunan bir Roma kānûnuna tatbîkan [44] bütün Ariusî-
mesâlih-i hâzırasına mürâât bulunmak hasebiyle nâzil oldu-
ğu zamana nisbetle hakīkat-nümâyândır. Hatta kitâb-ı mü-
tekaddim, kitâb-ı müteahhir zamanında nâzil olsaydı o min- 3
Beyzâvî, Envârü’t-Tenzîl..., Beyrut, 1418, c. 1, 76.
vâl üzere nâzil olurdu. Binâenaleyh Resûl-i Ekrem Efendi- 4
Âli İmrân, 3/19.
5
Bakara, 2/131, 132.
1 6
Kehf, 18/110; Fussilet, 41/6. Âli İmrân, 3/85.
2 7
ler katl ü istîsâl, mezhebleri mahv u ibtâl olundu. Artık orta- Dozy dedikleri câhil hâtemiyet i’lânını da Resûl-i Ekrem
da yekdiğerine muârız mezâhib-i teslîsiyye hüküm-fermâ o- efendimizin kendi tarafından vâki zannederek kemâl-i tehâ-
larak kaldı. lükle istihfâfa cür’et etmiştir. Halbuki Kur’ân-ı Kerîm’deki
(Fakat bundan dolayı âlemi ta’yîb ettiğimiz halde kendi 4
َ ّٖ ِ َّ ‫وخاتم‬
(‫النبين‬ َ َ َ َ ‫الله‬ ِ ّٰ ‫رسول‬ َ ُ َ ‫ولـك ْن‬ ِ ٰ َ ‫رجالكم‬
ْ ُ ِ َ ِ ‫من‬ ْ ِ ‫احد‬ٍ َ َ ‫محمد َ َابا‬ َ َ ‫) َما‬
ٌ َّ َ ُ ‫كان‬
yaptıklarımızı unutmayalım. Bizde de imâmet ve halk-ı fermûde-i sübhânîsinin hâvî olduğu bu ihbâr-ı kat’î de mu’-
Kur’ân gibi birtakım mesâil-i gayr-ı esâsiyyede erbâb-ı siyâ- cizât-ı Furkāniyye’nin en büyüklerindendir. Bu münkir he-
setin tahrîk ettikleri taassubât-ı bâride sebebiyle pek çok ih- rifler biraz insâfa mâlik olup da tevârîh-i âleme atf-ı enzâr
tilâfât, bî-lüzûm i’tisafât hâdis olarak ahvâl-i müessifeye bâis etseler bu ihbâr-ı ilâhîyi istihfâf değil belki sübût-i risâlet-i
olmuştur, hâlâ da olmaktadır. Geçen günler hâdis olan Muhammediyye’ye ez-her-cihet kâfî addolunacak bir bür-
Buhâra mukātelâtı gibi bütün âlem-i İslâmiyyet’i dilhûn e- hân-ı azîm olduğunu idrâk ederler, kabûl-i İslâmiyyet’e mü-
den vekāyi eksik olmuyor. İnşaallâh bundan böyle îmân-ı sâraat gösterirlerdi. Çünkü bugün yüz sene, beş yüz sene
sâdık ve akl-ı selîm erbâbının gayret ve himmetleri ile ce- değil tamam bin üç yüz yirmi yedi sene geçtiği halde dün-
hâlet-i fâhişe irtifâ’ eder de beyne’l-müslimîn îkā olunan her yanın hiçbir tarafında bir peygamber ne görülmüş, ne işitil-
türlü şikāk ve ihtilâf ber-taraf olunur, ahd-i Nebevî ve devr-i miştir. Eğer ihbâr-ı mezkûr mürsil-i rüsül olan Cenâb-ı Bârî
Hulefâ-yı Râşidîn’de olduğumuz gibi vahdet ve itilâfa avdet tarafından vârid olmamış olsaydı ta devr-i Cenâb-ı Â-
ederiz.) dem’den beri sünnet-i câriyye-i sübhâniyye olan irsâl-i rüsül
El-hâsıl kavâid-i esâsiyye-i şerâi’ müttehid olmakla hak keyfiyeti bi’set-i Muhammediyye’den sonra nihâyet bulur
ve hakīkī olan Yehûdiyet ve Nasrâniyet cihât-ı adîde ile İslâ- mu! Silsile-i enbiyâ bi’l-külliyye munkatı’ olur mu idi?
miyet’e müşâbih olduğu gibi ba’de’t-tahrîf uğradıkları inkı- Koca münkir! Böyle güneş gibi zâhir, bâhir hakīkatler-
lâbât ile beraber dahi bazı ahkâmda tevâfuk edebilirler. Ke- den göz yumuyor da 44, 45 sahîfelerde görüldüğü üzere
zâlik esâsen semâvî, va’z-ı ilâhî olmayan dinlerde bile ed- 5
ُ َ ْ َ ْ ‫وربك‬
( .‫الاكرم‬ َ ُّ َ َ ْ‫اقرا‬ َ ْ ِ .‫علق‬ٍ َ َ ‫من‬ َ َ ْ ِ ْ ‫خل َق‬
ْ ِ ‫الانسان‬ َ َ َ ‫الذى‬
َ َ .‫خلق‬ ٖ َّ ‫ربك‬ َِْْ
ِ ْ ِ ‫اقرا‬
َ ِّ َ ‫باسم‬
yân-ı sahîhadan muktebes bazı meşrû ve doğru hükümler َ‫يعلم‬ َ
ْ ْ َ ‫الانسان َما ْلم‬ َ َ ‫علم‬ْ ِ ْ َّ
َ َ .‫بالقلم‬ َ ْ
ِ َ ‫علم‬ ِ َّ
َ َ ‫الذى‬ َّ َ
ٖ .) âyât-ı celîlesinin ma’nâ-
bulunabilir. Mücerred böyle fil-cümle tevâfuk vücûdundan yı şerîfini anlayıp da mebde-i vahyle âşikâr olan münâse-
dolayı yâve-gûyâne iddialara kalkışmak erbâb-ı dâniş ve bet-i kâmilesini idrâkten âciz olduğunu –dermeyân ettiği
ıttılâın şânı değildir. Şerîat-i cedîde ile meb’ûs olan bir pey- münâkaşâtla– zımnen i’tirâf ettiği halde “Kur’ân’da derin fi-
gamber için şerâi-i sâlifenin bütün ahkâmını ref’ etmek şart kirler, dil-rübâ ta’bîrler yoktur, nazariyât-ı şâirâneyi hâvî de-
mıdır? Hazret-i Mûsâ (a.s.) Yakup ve Yûsuf aleyhimüsselâ- ğildir.” demekle kendisinde salâhiyet görüyor. Vay gidi te-
mın şer’ini, Hazret-i Îsâ (a.m.) bütün ahkâm-ı Tevrât’ı ref’ u câvüz-i had! Vay.
ilgā etmiş midir? Sonra bununla da teskîn-i gayz edemeyerek idrâk-i me-
Şerîat-i Muhammediyye ise 1(‫حنيفا‬ َ ٖ ٰ ْ ِ ‫ملة‬
ً ٖ َ ‫ابرهيم‬ َ َّ ِ ‫اتبع‬ْ ِ َّ ‫ ) َ ِان‬mi- hâsininden bî-behre olduğu ahkâm-ı İslâmiyye hakkında
sillü âyât-ı Kur’âniyye şehâdetiyle her şerîatten ziyâde şer’-i “Dîn-i İslâm şüphesiz dinlerin en yek-edâ olanı, ta’dîl ü te-
İbrahimî’ye muvâfıktır. Ez-cümle 2( ‫بكلمات‬ ٍ َ ِ َ ِ ‫ربه‬ َ ٖ ٰ ْ ِ ‫ابتلى‬
ُ ُّ َ ‫ابرهيم‬ ٰ َ ْ ‫واذ‬ َِِ kemmüle en az müstaid olanıdır” diye de birtakım daha
َّ ُ َّ َ َ َ ) nazm-ı şerîfi tefsirinde beyân olunduğu üzere üssü’l-
‫فاتمهن‬ saçmalar savuruyor. Halbuki tezyîf edeyim derken medh ü
esâs-ı nezâfet ve intizâm olan on aded sünen-i İbrahimiyye* senâda bulunduğunun farkında değildir. Zîrâ “yek-edâ” ol-
–ki ercah-ı akvâle göre nazm-ı celîlde mezkûr “kelimât” bun- mak intizâm-ı tâmmı, ta’dîl ü tekemmüle ma’rûz olmamak
larla tefsir olunmaktadır– 3( ‫وإعفاء‬ ِ ِ َّ ‫قص‬
ُ َ ْ ِ َ ،‫الشارب‬ ُّ َ :‫الفطرة‬ ِ َ ْ ِ ْ ‫من‬َ ِ ‫عشر‬ ٌ ْ َ da hadd-i zâtında mükemmeliyet ve i’tidâli hâiz olmak değil
‫الخ‬...‫والسواك‬ ِ َ ْ ِّ ) hadîs-i şerîfiyle bu ümmete tavsiye bu-
ُ َ ِّ َ ،‫اللحية‬ de nedir. Bu sözler ile min haysü lâ yeş'ar, esteîzü-billâh
yurulmuştur. Bunların bir kısmı nesepleri Hazret-i İsmail bin 6
ٖ َ ْ ِ ‫عليكم‬
(‫نعمتى‬ ْ ُ ْ َ َ ‫واتممت‬ ُ َ ٖ ‫لكم‬
ُ ْ َ ْ َ َ ‫دينك ْم‬ ْ ُ َ ‫اكملت‬ َ ْ َ ْ َ ) nazm-ı âlîsinin
ُ ْ َ ْ َ ‫اليوم‬
İbrahim aleyhimüsselâma müntehî olan Kureyşîlerde kab- müfâdını i’tirâf etmiş oluyor. Fesübhânallâh...
le’l-İslâm da bulunurdu. Çünkü kabîle-i Resûl olan Kureyş ‫ وفوق جوهره فى الحسن والقيم فلا تعد و‬.‫»لها معان كموج البحر فى عدد‬
kavmiyetlerini, âdât-ı kadîmelerini muhâfazaya pek ziyâde «‫لا تحصا عجائبها ولا نسام على الا كثار بالسأم‬
i’tinâ ile çalışırlardı. Hatta hayli zaman tevhîd-i Bârî akīde-i
müfâd-ı âlîsince, otuz, kırk cilt tefsir yazan İbn Cerîrler,
celîlesini de zâyi’ etmemişlerdi. Fakat bi’set-i Muhammediy-
Muhyiddîn Arabîler, Zemahşerîler, Fahreddîn Râzîler ledün-
ye’den birkaç yüz sene akdem “Amr bin el-Hayy” Hazâî
niyât-ı Kur’âniyye’yi ihâta edemediklerini i’tirâf ederler de
nâm kimse Şâm’dan getirdiği putları Kureyş içine sokarak
birkaç âyetine doğru ma’nâ vermekten aczi nümâyân bir
tedrîcen onları da putperestliğe alıştırdı. Hatta Ka’be-i Mu-
şahs-ı ecnebî utanmadan ortaya çıkarak Kur’ân-ı Mübîn’in
azzama bir puthane şekline tahvîl olundu.
dekāik-i fikriyyeden hâlî olmasına kadar iddialarda bulunu-
yor. Hatta şiir kabîlinden olmadığını bile fark etmeyip hâlâ
1
Nahl, 16/123. o kitâb-ı mukaddeste nazariyyât-ı şâirâne arayıp durmakla
2
Bakara, 2/124. kendini âleme gülünç ediyor. Sonra da bir alay [45] ser-
*
Tırnakları kesmek, bıyıkları kırkmak, sakal salıvermek, misvak tu-
tunmak, mazmaza, istinşâk, hitân, netf-i ıbt, halk-ı âne “fazla kıl-
4
ları düşürmek”, istincâ ve istibrâ. Bunların her birinin ahkâm ve Ahzâb, 33/40.
5
fevâidi Şir’atü’l-İslâm kitâbında tafsîl edilmiştir. Alak, 96/1-5.
3 6
Müslim, Sahîh, Kitâbü’t-Tahâre, 16. Mâide, 5/3.
semler bu hezliyâtın ayn-ı hakīkat diye kabulünü ihvân-ı ğu vakit nâm-ı pâkini “Muhammed” koyasın dedi. Sonra
müslimîne tavsiyede bulunuyorlar. mehîb bir ses işittim. Kemâl-i havf ile o sesin geldiği tarafa
Manastırlı İsmail Hakkı baktığım anda hemen bir beyaz kuş gelip kanadıyla beni
okşadı. Li-hikmetillâh o anda korkum zâil oldu. O gece
mihr-i cihân-efrûz-ı nübüvvet, nûr-ı iclâl ile kudûmünü izhâr
buyurdukta benden bir nûr lemeân etti, yerde gökte çeşmi-
TULÛ-İ NÛR-I HÜDÂ
me bu nûrdan başka bir şey görünmedi. Hûr-ı cinânı, me-
Zamân-ı hâzırdan bin üç yüz seksen bir sene mukad- lâike-i kirâmı ve daha nice hârikulâde hâlâtı gördüm.”
dem şehr-i Nisan’ın yirmisine musâdif şehr-i Rebîülevvel’in Müşârün-ileyhâ Şifâ Hatun’un gözüne vakt-i vilâdet-i
on ikinci pazartesi gecesi; Mekke-i Mükerreme’de Benî Hâ- mukaddese-i Muhammediyye’de maşrıktan mağribe kadar
şim nâm mahalde Dârü’t-Tebâbia denilen hânede; nûr-ı bütün dünya nûr ile dolmuş olarak görünmüş ve daha bir-
hüdâ pertev-efzâ-yı tulû’ oldu. Yani serâir-i vahdâniyyetin çok acâibât meşhûdu olmuş, o semere-i şecere-i nübüvvet
hâmil-i zî-şerîfi Hazret-i Muhammed Mustafâ sallallâhu aley- efendimiz nihân-hâne-i gaybden müşârün-ileyhânın elleri-
hi ve sellem efendimiz arsa-i şühûda kadem bastı. nin üzerine letâfetle şeref-vürûd eylemiştir. Bu kıssa-i celîle
İbrahim Halebî hazretleri Siyer-i Halebî nâm te’lîfinde Şifâ-yı Şerîf’te ve şerhlerinde tafsîlen mastûrdur.
“Bu sarây-ı muallânın Şi’b-i Benî Hâşim nâm mahalde bir
vakit Haccâc’ın biraderi Muhammed bin Yûsuf es-Sakafî’ye Cihâna mahz-ı rahmettir vürûdun yâ Resûlallâh
intimâ ile şöhret-yâb bir hâne-i pür-feyz olduğu resîde-i sıh- Muhakkak feyz-i Hak’tır feyz-i cûdun yâ Resûlallâh
hattir. Sonra hulefâ-yı İslâmiyye bu câ-yı akdesi hüsn-i mu- Zuhûrun nûr-ı hûrşîd-i sipihr-i âferîniştir
hâfaza etmişlerdir” deniliyor. İsmail Hakkı hazretleri de Mu- Hülâsa sırr-ı akdemdir vücûdun yâ Resûlallâh
hammediyye Şerhi’nde “Cenâb-ı risâlet-penâh-ı ekremin
Bu gece fecr-i sâdık tulû ederken güzîde-i Benî Âdem
mevlidi olan saâdet-hâne bazı rivâyete göre Safâ yanında
dahi şeref-bahş-ı âlem-i dünyâ olmuşlardı. Vücûd-ı enver-i
Hârûnü’r-Reşîd’in zevce-i muhteremesi Cenâb-ı Zübeyde’-
Muhammedî’ye ârâm-gâh olan câ-yı mübârekteki taş o vü-
nin binâ ettiği mescidin yeridir. Hâlâ namaz kılınır. Burası
cûd-ı akdesi âgūş-ı ihtirâmında bulundurmak için pamuktan
Hazret-i Hadîcetü’l-Kübrâ radiyallâhu anhânın saâdet-hâ-
yumuşak olmuştu. Nitekim şemâil-i şerîfe-i Peygamberî sıra-
nesi idi ki Hazret-i Fâtıma radiyallâhu anhâ bu hânede
sında ( ‫اذا مشى على الرمل لايؤثر فيه واذا مشى على الصخر لان تحت‬
âlem-i şühûdu teşrîf etmişlerdir. Resûl-i Ekrem’in mevlidi o-
‫ )قدميه‬denilmiştir ki Resûl-i Ekrem efendimiz hazretleri kum
lan hâne Mescid-i Harâm’dan sonra efdal-i bikāü’l-arzdır.
üzerinde yürüseler mübârek pâ-yı saâdetinin izi belli olmaz
(‫)وفيه كلام فوقه غير خفى على اهل المذاق من اهل الخبر والمعاينه فافهم‬
ve taş üzerine basarlarsa resm-i kadem-i saâdetleri zâhir o-
demiştir.
lurdu taş yumuşardı.*
Hazret-i Hadîcetü’l-Kübrâ radiyallâhu anhânın saâdet-
hâneleri mahalli el-yevm gayet ma’mûr olup asıl sarây-ı Musahhar emrine hep cümle eşyâ
Hazret-i Ümmü Hânî o saâdet-hânenin yakınında olmak Senindir kavl senindir hükm Efendim
üzere ziyâret-gâh-ı enâmdır. Lehü’l-hamd ve’l-minne Mek- Bu taşın vücûd-ı pâk-i Muhammedî’ye temâs etmesi yü-
ke-i Mükerreme’de bu makām-ı mukaddesi ziyâret şeref-i zünden bû-yı ıtr-nâk-i Ahmedî taşa te’sîr etmiş. Bin üç yüz
azîmine mazhar olmuştum. seksen bir senedir o râyiha-i tayyibe taştan zâil olmamıştır.
El-yevm gayet ma’mûr ve müzeyyen ve üstü kubbe ile Taşta vücûd-ı Nebevî’nin yeri el-ân bellidir. Bunu takbîl et-
mestûr olup el-hâletü hâzihi Mescid-i Şerîf’tir ve bir âlî mi- tiğim zaman râyiha-i tayyibeden hisse-mend olduğumdan
nâresi vardır. günlerce medhûş oldum. Burayı ziyâretle şeref-yâb olan her
Hîn-i ziyârette düşündüm ki bu makam; ne âlî bir câ-yı zâirin bu hâl meşhûdudur.
mukaddestir. Zîrâ Cenâb-ı Abdullah ve Cenâb-ı Âmine’nin Yine şemâil-i seniyye sırasında gelir: ( ‫اذا وضع يده على رأس‬
zifâfı burada şeref-vukū’ bulmuştu. Cevher-i cism-i Ahmedî; ‫اليتيم تبقى رايحة كفه الشريف شهراً وحتى يعلم من شده الرايحة ان هذا‬
meşîme-i saâdet-i vesîme-i mâdere burada ragībe-nümâ-yı ‫الطفل هو الذى وضع رسول الله صل الله عليه وسلم كفه الشريف على‬
izz ü şeref olmuştu. Dokuz ay sonra ise Hazret-i Âmine’den; ‫ )رأسه‬yani Nebiyy-i muhterem efendimiz hazretleri sokakta
o nûr-ı kulûb-ı ehl-i îmân burada şeref-zuhûruyla âlem-i bir yetim [46] çocuk görürlerse başına mübârek eliyle mesh
dünyâyı tenvîr etmiş idi. buyururlardı. Râyiha-i tayyibe-i Muhammedî çocuğun üs-
Saîd Kârzûnî’nin el-Mevlidü’l-Kebîr li’n-Nebiyyi’l-Beşîr tünde bir ay devam ederek beyne’s-sıbyân bilinirdi ki Re-
nâm eser-i mu’teberlerinden naklen cevâhir-i bevâhirde sûl-i müctebânın mübârek yed-i saâdeti o çocuğa temâs et-
muharrer olduğu üzere o şeb-i mübârekte Hazret-i Âmi- miştir. İşte bu taşta dahi bu hâssa-i Muhammedî zuhûr ey-
ne’nin nezd-i ismet-penâhlarında Aşere-i Mübeşşere’den lediği âsârıyla sâbittir. Hâkānî merhûm ne güzel vasf eder:
Abdurrahmân bin Avf hazretlerinin vâlideleri Şifâ Hatun
hazretleri vardı. O bânû-yı harem-sarây-ı ismet buyurur ki
*
“Sâir kadınlar gibi haml sıkıntısı çekmedim ve hiçbir ağırlık Hırka-i Saâdet dâire-i fâhiresinde ve Hazret-i Hâlid radiyallâhu
anhın türbe-i şerîfesinde bulunan ve ziyâret olunagelen iki kıt’a
hissetmedim o gece rüyada birini gördüm. Yâ Âmine mu-
resm-i kadem-i pâk-i Nebevîyi hâvî taşlar bu sözün şâhid-i hakī-
hakkak bilmelisin ki sen hayrü’l-âlemîni hâmilesin. Doğdu- kīsidir.
Hem dedi vasf eden ol verd-i teri işitmiş ve karara mecâli kalmayıp hemen devlet-hâne-i
Müşg-bû idi eli âyeleri Hazret-i Âmine’ye gelmiştir. Hücre-i pâkîzesine girmek ve o
Merhabâ eylese bir kimseye ger nev-zâd-ı muhteremi görmek arzusunu izhâr eyleyince Ce-
Devlet ü izzet ile Peygamber nâb-ı Âmine esbâb-ı mesrûdeden dolayı itizârda bulundu.
Bir iki gün aradan etse mürûr Cenâb-ı Abdülmuttalib, yâ Âmine içeriye girmekliğime mü-
Belki hem bir nice eyyâm ü şühûr sâade etmez isen terk-i cân ederim. Zirâ bende bir hâl zuhûr
Duyulurdu nitekim verd-i çemen etti ki içeri girip de o mevlûd-i müfahhamı görmezsem sab-
Ol kişi râyiha-i tayyibeden redemeyeceğim. Mutlaka müsâade et diye ısrâr-ı şedîdde
Nâfe-i müşg-i cihân idi o cân bulununca Hazret-i Âmine muztar kaldı. Hazret-i Abdülmut-
Bû-yı müşg olmaz efendi pinhân talib içeri girdi. Derhal Cenâb-ı Âmine’nin alnına nazar etti.
Bu câ-yı mukaddes el-yevm pek ma’mûr ve müzeyyen- Nûr-ı safâ-bahşânın zâil olmuş olduğunu gördü. Çünkü o
dir. Vilâdet-i seniyyenin şeref-vâki’ olduğu yer binanın orta nûr sâhib-i hakīkīsine intikāl etmiş bulunuyordu. Hazret-i
yerindedir. Üzerine ayrıca abanozdan mamûl Hind-kârî ga- Âmine müşâhedât-ı vâkıasını anlattı. Hazret-i Abdülmuttalib
yet musanna’ bir kafes konulmuştur ki irtifâı dört metreye dahi kendi müşâhedâtını haber verdi. Sonra hani o necl-i
yakındır. Kafesin kubbesi üzerindeki yeşil cânfese sırma ile necîbi göster göreyim. Onun vech-i tâbânına yüzümü gözü-
âyât-ı kerîme yazılmıştır. mü süreyim diye eser-i isti’câl gösterdi. Cenâb-ı Âmine bu
Hazret-i Âmine’ye hîn-i vilâdette ref’-i serâ-perde-i hi- tıfl-ı mükerremi üç gün müddetle insandan sakla hiç kimse-
câb vâki olduğundan meşhûdu olan ahvâlden bahisle bu- ye gösterme dediler. Binâenaleyh ma’zûrum cevabını verdi.
yururlar ki: Hazret-i Abdülmuttalib dayanamadı çok ısrar etti. Haz-
Enzâr-ı çeşmimde birtakım hakāyıkın tecellî eylediğini ret-i Âmine âciz kaldı. Ve o mahbûb-ı Rabbü’l-âlemînin
gördüm, li-hikmetin bir harâret-i azîmeye dûçâr oldum. Me- olduğu yeri gösterdi. Eğer kādir isen yanına yaklaş da gör
lekler derhal şerbet verdiler içtim; lezzeti dünya şerbetlerinin dedi; Abdülmuttalib derhal o tarafa müteveccih olunca kar-
fevkinde idi Zerrât-ı vücûdumda başka bir hayat zuhûr etti. şısında bir recül-i mehîb şekli zâhir oluverdi. “Yâ Abdel-
Sonra Abd-i Menâf kızlarına benzer kızlar gördüm. Güzellik- muttalib Cenâb-ı Fahr-ı Âlem’i melâike-i illiyyîn ziyâretten
te nazîri yok idi, yanıma geldiler. Onlara ittikâ ettim müstağ- fâriğ olmadıkça insanlardan bir ferd ziyârete cesâret edecek
rak-ı beht ü hayret oldum. İpekten mamûl beyaz bir dîbâc olsa zarar görür” dedi. Abdülmuttalib titremeye başladı
semâdan yere doğru uzatıldı. Doğacak olan nûr-ı muazzamı me’yûsen döndü. Üç gün sabırdan sonra o nûr-ı dîde-i âle-
çeşm-i halâyıktan üç gün muhâfaza ediniz diye bir ses kula- min nezd-i şerîfine koştu. Ve vech-i münîrine bakarak hay-
ğıma geldi. Gayet güzel kuşlar saf saf melekler gördüm. İz- rân oldu. Pervânesi âfitâb olan o nûr-ı muazzamın vech-i
hâr-ı ta’zîmât ediyorlardı. şerîf ve dîde-i enverinden öptü ve âgūş-ı ihtirâma alarak
Üç melek ellerinde birer alem olarak zâhir oldu. Alemin doğru Ka’be’ye götürdü. Şükrâne-i mevhibe-i Rabbül-âle-
birini şarka, birini garba, birini Ka’be’nin üstüne diktiler. İşte mîn olmak üzere bil-bedâhe şu manzûmeyi inşâd eyledi ki
bu an-ı feyz-nişânda; o âfitâb-ı âsumân-ı risâlet mahtûnen pek meşhurdur:
ve mesrûren şeref-tulû’ eyledi. Başkaca üç melek gördüm. ‫هذالغلام الطيب الا ردان‬ ‫الحمد لله الذى اعطانى‬
Bunlar vücûd-ı nâzenîn-i seyyidü’l-beşeri murassa bir leğen- ‫اعيذه بالبيت و الاركان‬ ‫قد ساد فى المهد على الغلمان‬
de yıkadılar. İpekten ma’mûl kundağa yatırdılar. İçlerinden ‫حتى اراه بالغ البيان‬ ‫حتى يكون بلغة الفتيان‬
biri o vücûd-ı mes’ûdu bir saat kadar eyâdî-i ta’zîmde bu- ‫من حاسد مضطرب العنان‬ ‫اعيذه من كل ذى شنان‬
lundurdu. Bu saat zarfında daha birçok esrâr zuhûr etti.
Ba’dehu “Yâ Muhammed sana beşâret olsun ki mecmû-i [47] Hülâsa-i meâli:
ahlâk hasene-i asfiyâ ve hazâin-i ulûm-ı ledünniyye-i enbiyâ Halkan ve neseben ve evsâfen min külli’l-vücûh müm-
sana ihsân buyuruldu” dediler. Her üçü birden serâ-perde-i tâz ve henüz mehd-i nâzenînde iken bile zamanının sâir et-
gaybde mestûr oldular. fâline nisbetle ser-efrâz olan bu gonce-i nev-şüküfte-i nü-
Şifâ-i Şerîf şerhinde “Sultânü’l-enbiyâ erîke-i izzet-se- büvveti ihsân buyuran Hazret-i Allah’a hamd ü senâlar ede-
rây-ı hâssü’l-hâss-ı hafâdan zâhir oldukları vakit çeşm-i ha- rim.
kāyık-bînini taraf-ı semâya açıp kapamakta idiler. Ve mübâ- Beyt-i mükerrem ve erkân-ı muazzama berekâtıyla her
rek ser-i saâdet-mendlerini ref’ buyururlar idi. İşte bu hâl husûsu hıfz-ı ilâhîde olması için ol vâhibü’l-âmâl’e ilticâ ey-
Hazret-i Fahr-i Âlem’in âlem-i mel’e-i a’lâya tealluk ve ev- lerim.
vel-emirde teveccühüne işârettir” diye beyân olunmuştur. Bu necl-i necîb-i muhteremi etfâl-i sâirenin fevkinde ve
Melâike-i illiyyîn kemâl-i sürûr ile gelip nev-zâd-ı muhte- kemâlen merâtib-i ulviyyeye mazhariyetine delâlet eder â-
remi ziyârete başladılar. Bu hâl ber-mûceb-i işâret-i ma’ne- yât-ı beyyinât görüyorum. Binâenaleyh mütelevvinü’l-efkâr
viyye üç gün devam edecekti. Bu esnâda Hazret-i Abdül- olan ehl-i hasûdun hıkd u hasedinden emin kalmasını te-
muttalib Mescid-i Harâm’da Cenâb-ı Hakk’a teveccüh ve mennî vâdisinde Cenâb-ı Hakk’ın lütfuna sığınırım.
münâcât üzere iken pek çok garâibât-ı ahvâle muttali olmuş Hazret-i Abdülmuttalib ba’dehu mahlûkāt-ı ilâhiyyenin
ve hatta “Müjde yâ Abdelmuttalib şimdi Âmine’den bir ço- en hayırlısı olan o nev-zâd-ı müfahhamı kemâl-i ta’zîm ile
cuk doğdu vücûdu âleme rahmettir” diye hâtiften bir ses getirip vâlide-i mükerremesine teslim etti. Son derecede i’ti-
nâ-yı mahsûs ile bakmasını şedîden tavsiye ve ihtâr eyledi. Ye’s ecelden daha salgın, ona yaklaşmayarak,
Kurbanlar kesti ber-mûceb-i ilhâm-ı Rabbânî ism-i şerîfini Yaşamak isteyelim, hem ebediyyen yaşamak.
“Muhammed” tesmiye etti. Sallalâhu teâlâ aleyhi ve sellem. Mehmed Âkif
Müşâheddir ruh-i eşyâda nûrun yâ Resûlallâh

Hevâ-yı nûr-ı mevfûrü’s-sürûrun yâ Resûlallâh
Mezâhir mazhar-ı Levlâk ü erselnâkdir el-hak İNSÂNİYET NEYİ İSTİLZÂM EDERSE
Zuhûrundan zuhûr etti zuhûrun yâ Resûlallâh İSLÂMİYET ONU EMİR VE TAVSİYE EDER
Hüseyin Vassâf
Eğer insaniyet hayât-ı şahsiyye ve ictimâiyyede sa’y ü
amelin vücûbunu iktizâ ediyorsa İslâmiyet 1( ‫للانسان ِ َّالا َما‬ ِ َ ْ ِ ْ ِ ‫ليس‬
َ َْ
‫سعى‬ ٰ َ ) diye lisân-ı acz-i beşerin varamayacağını buyuruyor ki
MUSÂHABE
sa’y ü amel, servet-i milel ilminin en mühim kısmını teşkîl
eder.
– Yine şâirleniyorsun.. Ne dedin? Millet mi? Eğer insaniyet evvel-be-evvel her türlü terakkī ve teâlî-
Sana anlatsam eğer şimdi düşündüklerimi, nin mebniyyün-aleyhi olan ilm ü marifetin tahsîlini icâb edi-
Ebediyyen bu hayâlâta edersin de vedâ’, ِ ُ ُ ْ َ ِ ‫والانس ِ َّالا‬ ِ َّ ِ ْ ‫خلقت‬
Kalkar artık aramızdan bütün esbâb-ı nizâ’.
yorsa 2(‫ليعبدون‬ َ ْ ْ َ ‫الجن‬ ُ ْ َ َ ‫وما‬ َ َ ) âyet-i celîlesi tarîk-i
müstakīmden ibâret olan ibâdeti [48] muktezâ-yı fıtratımız
Hasta canlandı, o iş bitti, diyorsun... Heyhât, olmak üzere ifâde ediyor ki ibâdet, bütün ulûm ve fünûnun
Olamaz böyle sefîl ümmet için hakk-ı hayât! müntehî olduğu marifetullaha istinâd eder. Her sözü vahy-i
Duyulan nağme-i hürriyyet onun son nefesi... ilâhî olan Peygamberimiz sallallâhu aleyhi ve sellem efendi-
Yaşamaz yoksa emîn ol ki bu barbar çetesi ِ ُ ‫مسلم و‬ ِ ْ ُ ‫كل‬
miz hazretlerinin 3(‫مسلمة‬ ِّ ُ ‫على‬ َ َ ‫فريضة‬
ٌ َ ِ َ ‫العلم‬ ِ ْ ِ ْ ‫لب‬ ُ َ ‫ )َط‬ha-
Medenî Avrupa’nın dâmen-i irfânında. dîs-i âlîsi taleb-i ilmin her müslim ve müslimeye mukaddes
Asya’nın belki o kumluk Arabistân’ında, bir farîza olduğunu nâtıktır. 4(...‫فسپلوا‬ ُ َ ْ َ ) âyet-i kerîmesi icâ-
Lâşe hâlindeki bir devlete medfen bulunur... bınca bilmediklerimizi bilenlerden sorup öğrenmekle mükel-
– Varsa dünyâda siyâset o da hakkā ki budur! lefiz. Hatta 5(‫بالصين‬ ِ ِّ ِ ‫ولو‬ َ ْ ِ ْ ‫اطلبوا‬
ْ َ َ ‫العلم‬ ُ ُ ْ ) emr-i Nebevîsi iktizâsınca
Gladiston müteveffâ bile eyler tahsîn! cihânın aktâr-ı baîdesine kadar seyr ü seyâhat icrâsıyla
Sen onun yoksa beyim nüsha-i sânîsi misin? ِ ِ ْ ُ ْ ‫ضالة‬ ُ ْ ِ ْ ) hadîs-i şerîfinde hikmet
ُ ّ َ ‫الحكمة‬
6
َ َ َ َ ‫وجدها‬
(‫اخذها‬ َ َ ْ َ ‫المؤمن‬
َ َ َ َ ‫اينما‬
Çünkü kalbinde bütün nutk-ı hakîmânenizin. diye tevsîm ve kadr-i âlîsi tebcîl buyurulmuş olan ilm ü ma’-
Rûh-ı bîzârı tepinmekte o kart İngiliz’in! rifeti kendi kaybolmuş malımız gibi nerede bulursak alıp
– Kim ne isterse desin... Ben pesimistim monşer! hırz-ı cân ederiz. Şân-ı âlîsinde 7( ‫هى‬ ِ ٖ َّ ِ ‫يهدى‬ َ ٰ ْ ُ ْ ‫هـذا‬
َ ٰ ‫ان‬ َّ ِ
– Optimist ol demedik bizde ya... Lâkin ben eğer َ ‫للتى‬ ٖ ْ َ ‫القران‬
ِ
ُ َ ْ َ ) buyurulmuş olan Kur’ân-ı Hakîm 8(‫عليم‬
‫اقوم‬ ٌ ٖ َ ‫علم‬
ٍ ْ ‫ذى‬ ٖ ‫كل‬
ِّ ُ َ
َ‫وفوق‬
ْ َ)
Şimdi kalkar da niçin milletin âtîsinden nazm-ı celîli ile bizi merâtib-i ulûm ve fünûna bir hadd ü ni-
Büsbütün kat’-ı ümîd etmeli dersem... Beni sen hâyet olmadığına irşâd ediyor. Nebiyy-i Kerîm efendimiz de
Hangi ma’kūl delîlinle edersin iknâ? 9
َ ُ َ ‫يوماه‬
ٌ ُ ْ َ ‫فهو‬
(‫مغبون‬ ُ َ ْ َ ‫استوى‬ َ َ ْ ‫من‬ ِ َ ) hadîs-i şerîfi ibtigāsınca isti’dâd-ı
Size zannım düşüyor şimdi “Hayâlâta vedâ!” kemâl ile meftûr olduğu halde iki gün bir seviyede tevakkuf
Haberin varsa eğer memleketin hâlinden, ile kat’-ı merâtibden geri kalan bir kimseyi mağbûn addedip
Nâ-ümîd olmayacaksın onun ikbâlinden: mehdden lahde kadar tahsîl-i maârif ve kemâlâta sarf-ı me-
Ne yürektir kabaran sîne-i milliyyette! sâî eylemesini emr ü tavsiye buyuruyor. Bu cihetle ehl-i İs-
Onu bir kerre işit, sonra gelip ölmüş, de. lâm makāmât-ı irtikā ve i’tilâdan hiçbir makamda tevakkufa
Önden evlâdını asker yapıyor, gönderiyor; râzı ve kāni olamaz.
Arkadan tarla, öküz bakmayarak hep veriyor: Mü’minler kardeştir. Âlem-i İslâm’da herkes müsâvât-ı
Gemi alsın bize millet, diye... Yâhû utanın, kâmileye mâliktir. Bu müsâvâtın bir müstesnâsı var. O da
Cûd-i ma’sûmunu gördükçe bu öksüz vatanın! ِ ّٰ ‫عند‬ َ ْ ِ ‫اكرمكم‬ َّ ِ ) hitâb-ı izzetine
etkıyâdır. Bu halde 10(‫اتقیكم‬ ْ ُ ٰ ْ َ ‫الله‬ ْ ُ َ َ ْ َ ‫ان‬
Pesimizmin yere batsın! Ona hakkın var mı?
Sanki yıllarca çalışmış da bu bî-kes kavmı
Adam etmek için, âmâli bütün mahvolmuş... 1
Necm, 53/39.
Bu ne ca’lî heyecânlar! Bu ne beyhûde hurûş! 2
Zâriyât, 51/56.
Doğru yol işte budur, gel! diye sen bir yürü de 3
İbn Mâce, Sünen, İftitâh, 17.
O zaman bak ne koşanlar göreceksin sürüde! 4
Nahl, 16/43; Enbiyâ, 21/7.
Milletin yok deyip insanlığa isti’dâdı, 5
Beyhâkî, Şu’abu’l-Îmân, Mukaddime, 16.
Bırakın siz de bütün sa’yi, bütün irşâdı, 6
Benzer şekilde İbn Mâce, Sünen, Kitâbü’z-Zühd 15.
Dağılıp herkesin efkârına binlerce semûm 7
ُ َ ْ َ ) kelimesi sehven (‫ )احسن‬yazılmıştır.
İsrâ, 17/9. Metinde (‫اقوم‬
Doğmadan rûh-ı emel ölmeye olsun mahkûm! 8
Yûsuf, 12/76.
İki şeydir verecek mülke hayât-ı câvîd; 9
el-Isbahânî, Hilyetü’l-Evliyâ, Beyrut, 1974, c. 8, s. 35.
O da hiç gevşemeyen azm ile hiç bitmez ümîd. 10
Hucurât, 49/13.
muhâtab olan ulül-elbâb ind-i ilâhîde eazz ü ekrem olmak 6

(‫ )جمله عالم صورت و جانست علم‬medlûl-i şerîfince mâdem
iştiyâkıyla ne şeye azîmet ve ne şeyden ittikā edeceğini ki ferşten arşa varıncaya kadar ulûm ve fünûnun girmediği
bilmek için nasıl olur da iktisâb-ı maârif ve kemâlâta sâî ol- yer yoktur; umûr-ı dünyânın kıvâmında kendisinden istiğnâ
maz? Çünkü insanı hasenâta tergīb, seyyiâttan tahzîr ede- hâsıl edemeyeceğimiz ne kadar ulûm ve maârif varsa cüm-
cek bir kuvvet varsa o da “ilim”dir. İnsan ne kadar âlim o- lesinin tahsili farz olur. Ez-cümle tabâbet gibi ki bekā-yı ha-
lursa o kadar Allah’tan korkar. Nitekim ulûm-ı evvelîn ve yât için elzemdir; şâyet bir belde ahâlîsi tabîbden hâlî olursa
âhirîni zât-ı sâmî-i risâlet-penâhîlerinde hatmolmuş olan o belde sükkânı nefslerini helâke arş etmiş, 7( ‫بايديكم‬ ُ ْ ُ ‫َ َولا‬
ْ ُ ٖ ْ َ ِ ‫تلقوا‬
mahrem-i harîm-i ilâhî efendimiz 1( ‫دكم‬ ْ ُّ َ‫بالله َ َوأش‬ ْ ُ َ ْ َ ‫َانا‬
ِ َّ ِ ‫أعلمكم‬ ِ َ ُ ْ َّ ‫ ) ِ َالى‬tenbîh-i sübhânîsine muhâlefet eylemiş olacakları
‫التهلكة‬
ً َ ْ َ ) buyurmuştur.
‫خشية‬ cihetle âsim olurlar. İşte Hazret-i Allah bizim için böyle
Cenâb-ı Hakk’ı cennette ayın on dördü gibi göreceğine “ilm”in dahi rehberi bulunmuş olan İslâm’ı ihtiyâr buyur-
mu’tekid olan ehl-i îmân 2( ‫الاخرة‬ ِ َ ِ ٰ ْ ‫فهو ِفى‬
َ ُ َ ‫اعمى‬ ٖ ِ ٰ ‫كان ٖفى‬
ٰ ْ َ ‫هـذه‬ َ َ ‫ومن‬
ََْ muştur: Elhamdülillâhi alâ dîni’l-İslâm.
‫اعمى‬ٰ ْ َ ) tehdîdine ma’rûz olur da 3( ‫وفى‬ ِ َ ٰ ْ ‫اياتنا ِفى‬
ٖ َ ‫الافاق‬ َ ِ َ ٰ ‫سنريهم‬
ْ ِ ُٖ َ Fakat Hazret-i Mevlânâ min külli’l-vücûh evlânâ efen-
ْ ِ ِ ُ ْ َ ) da’vetine icâbet için ilm-i muhît-i sübhânînin bir
‫انفسهم‬ dimizin:
sûret-i bedîası olan âfâk ü enfüste tecellî eden âsâr ve âyât-ı ‫ز قومى كريكى بيدانشى كرد‬
kudreti nazar-ı hayretle temâşâya kābil bir çeşm-i ibret ile ‫نه كه را منزلت ماند نه مه را‬
mücehhez olmak için bütün fünûn-ı mütedâvileyi ihtivâ
buyurdukları vech ile içimizden birinin iltizâm-ı bî-dâniş ve
eden hey’et ve teşrîh ilimlerini öğrenmez mi? Menba-i feyz-i
cehâleti en küçüğümüzden en büyüğümüze varıncaya ka-
lâ-yezâlî İmâm Muhammedü’l-Gazzâlî hazretleri ( ‫من لم يعرف‬
dar bütün haysiyet ve menzilet-i milliyyemizin intifâsını mû-
‫ )الهيئة والتشريح فهو عنين فى معرفة الله‬buyurmuş; hey’et ve teş-
cib olur. Nûr-ı İslâm’ı itfâ etmek gayret-i câhiliyyesiyle mün-
rîh bilmeyen kimseyi birinci vazîfemiz ve belki muktezâ-yı
kirînin hâşâ “Dîn-i İslâm mâni’-i terakkīdir” demelerine ka-
fıtratımız olan marifetullah husûsunda ınnîn menzilesine
dar vardırır. Bunların lehve’l-hadîs olmaktan ileri geçeme-
koymuştur. Öyle ya! Hey’et bilmeyen kimse bizi zulümât-ı ِ ٰ ْ ُ ْ ‫من‬
berr ü bahrde semt-i selâmete irşâd için yed-i kudretle se-
yen yâvelerine karşı 8( ‫للمؤمنين‬ َ ٖ ِ ْ ُ ْ ِ ‫ورحمة‬ ٌ َ ِ ‫هو‬
ٌ َ ْ َ َ ‫شفاء‬ َ ُ ‫القران َما‬ َ ِ ‫وننزل‬
ُ ِّ َ ُ َ
‫خسارا‬ ِ
ً َ َ ‫الظالمين َّالا‬ِ
َ ٖ َّ ‫يزيد‬ ُ ٖ َ ‫ ) َ َولا‬der geçeriz. Lâkin dini anlamak te-
mâya bir nizâm-ı bedî’ üzere serpilmiş ve takdîr-i azîz ü alîm
nezzülünde bulunmayan [49] gafillerimizin hâllerine de ağ-
ile mukadderât-ı devriyyelerini icrâ etmekte bulunmuş mil-
larız. Bunlar ne olur bir kere İslâmiyet’in mebnî olduğu e-
yonlarca mesâbîh-i ecrâmın o, aklın mâverâsında olan ce-
sasları nazar-ı i’tibâra alsalar! Acaba İslâmiyet’te akl u hik-
sâmetlerini nasıl takdir edecek? Bunların içinde bir kum ta-
mete mugâyir bir akīde bulabilirler mi? müslümanlar i’tikād-
nesi kadar da hükmü olmayan seyyâre-i arzın içinde kendi
da bile adâlete riâyet ederler. Zîrâ ne teaddüd-i ilâha kāil
mâhiyyet-i şahsiyyesinin bir nokta-i hendesiyye gibi âdetâ
olup da ifrât cihetine gider, ne de şuûn ve havâdisi akl u
hiç olduğunu nereden anlayıp da kudret-i bâliga-i sübhâ-
şuûrdan hâlî olan tabiata isnâd ile Vâcibü’l-Vücûd hazret-
niyyeyi idrâk eyleyecek? Evet! Nefsini bilmeyen Allah’ını da
lerini inkâr gibi bir girîve-i dalâlete saparlar; ancak cihet-i
bilmez.
Şânlarında râsihûn fi’l-ilm buyurulan ulemâ-yı a’lâm ha-
iktisâda peyrev olarak 9(‫احد‬ ُ ّٰ ‫هو‬
ٌ َ َ ‫الله‬ ْ ُ ) sûre-i İhlâs’ına bütün
َ ُ ‫قل‬
mevcûdiyetleriyle iman ederler ki işte asıl adâlet de bundan
zerâtını İslâmiyet, enbiyâ-i Benî İsrâîl mertebe-i ulyâsına çı-
ibâret değil midir?
karmış; nefslerinde terbiye ve tahsîle lüzum hissetmeyen
Salât ki şân-ı akdes-i ulûhiyyete en lâyık bir ibâdet, hâlık
hunfesâ-yı cühelâyı da 4(‫اضل‬ ُّ َ َ ‫هم‬ْ ُ ‫بل‬ ِ َ ْ َ ْ َ ‫اولـئك‬
ْ َ ‫كالانعام‬ َ ِ ٰ ُ ) müeddâ-
ile mahlûk arasında medâr-ı vuslattır; müslümanlar bu sâye-
sınca behâimden daha dûn bir derekeye indirmiştir.
de daima nazargâh-ı ilâhîde bulunduklarını unutmazlar.
Tıynetinde her kimin olmaz zamîr-i ma’rifet
10
(‫كنتم‬ ْ ُ َ َ ‫وهو‬
َ ْ َ ‫معكم‬
ْ ُ ْ ُ ‫اين َما‬ َ ُ َ ) sırr-ı maiyyetine muttali’ olarak Ce-
Olsa da sûrette âdem farkı yok nesnâstan nâb-ı Hakk’ı görür gibi ibâdet ederler ki asıl ihsân da Hâce-i
Kâinât aleyhi ekmelü’t-tahiyyât efendimiz hazretlerinin bil-
Mâdem ki din ve dünyamızdan ibâret olan Kur’ân-ı
dirdikleri vech ile budur.
azîmü’l-bürhân ratb ü yâbis her şeyi muhtevîdir, ahkâm ve
vesâyâsına kesb-i ıttılâ’ için ehl-i îkāna her şeyin ilmini öğ-
‫شرف مرد بجودست و كرامت بسجود‬
renmek zarûrî olmaz mı? Hatta Peygamber-i hikmet-per-
11
‫هر كه اين هر دو ندارد عدمش به ز وجود‬
verimiz efendimiz 5(‫ )هل ينفع القرآن الا ّ بالعلم‬buyurmuş, ilim ol- ُ ْ َ َ ) hitâb-ı lâhûtîsine (‫ )َبلى‬diye cevap verip
ْ ُ ِّ َ ِ ‫الست‬
(‫بربكم‬
12
mayınca Kur’ân’dan istifâde olunamayacağını haber ver- Hakk’a boyun eğen bir mü’min-i kâmil 13( ‫هـذا‬ َ ٰ ‫اعبدونى‬ ََِ
ٖ ُ ُ ْ ‫وان‬
miştir.
6
“Bütün âlem surettir, ilim candır.” Mevlânâ, Mesnevî.
7
Bakara, 2/195.
1
(‫خشية‬ ْ ُ ُّ َ‫بالله َ َوأش‬
ً َ ْ َ ‫دهم َ ُله‬ ْ ُ ُ َ ْ َ ‫ ) ِ ِّإني‬şeklinde Buhârî, Sahîh, Kitâbü’l-İ’ti-
ِ َّ ِ ‫أعلمهم‬ 8
İsrâ, 17/82.
9
sâm, 5. İhlâs, 112/1.
2 10
İsrâ, 17/72. Hadîd, 57/4.
3 11
Fussilet, 41/53. Sa’di Şirâzî, Gazeliyyat-ı Kadîm.
4 12
A’raf, 7/179. A’raf, 7/172.
5 13
Gazzâlî, İhyâu Ulûmiddîn, Beyrut, c. 1, s. 9. Yâsîn, 36/61.
‫مستقيم‬ ٌ َِ )
ٌ ٖ َ ْ ُ ‫صراط‬ irâde-i samedâniyyesine muhâlefet eder de lerde yüksek olan bir insân-ı kâmilin vücûdu cem’iyet-i be-
kendisiyle ma’bûdu arasına hâil olacak ve kendisini zikr-i şeriyye için bir hayr-ı mahz olmaz mı?
ekber olan salâttan sadd ü men’ edecek muharremât ve Eğer insaniyet tahsîl-i servet ile te’mîn-i refâhiyyet ve
menhiyâtı işleyebilir mi? Hasenât ve seyyiatını yazmak için saâdeti tervîc ederse hac ve zekât ve bezl-i sadakāt gibi ibâ-
hafaza-i kirâmı kendine müekkel bilen bir müslim hayra dât-ı mâliyye servet-i umûmiyyemizin izdiyâdına sebep de-
müsâraat, şerden mücânebet etmez mi? Sem’ ü basar ü ğil de nedir? Ehl-i İslâm’ı servetin mâ-bihi’l-husûlü olan ticâ-
fuâd her biri işlediğinden mes’ûl olacağını, bir gün gelip de rete teşvik ve tergīb için 7(‫’)الكاسب حبيب الله‬dan büyük bir ir-
defter-i a’mâli eline verilip kendisine 1(‫كتابك‬ َ َ َ ِ ْ‫اقرا‬
َ ْ ِ ) denilece- şâd olur mu? İnsanı dâreynde sevâdü’l-vech olan fakr ü ih-
ğini mülâhaza eden, mahkeme-i kübrâda ağızlarına mühr-i tiyâcdan tahzîr için 8(ً‫ )كاد الفقر ان يكون كفرا‬hadîs-i şerîfinden
sükût vaz’ıyla îrâd-ı kelâmdan men’ edilip gerek hayır, gerek daha müessir bir söz söylenebilir mi? Hele “Abdin eklede-
şer kesb ettikleri amellerini el ve ayaklarının fonoğraf gibi ceği şeylerin en helâli bu sanatkârın kesb-i yedidir” meâlini
lisana gelerek takır takır söyleyeceklerine i’tikād eden kimse tazammun eden hadîs-i şerîf, duâlarının makbûliyeti helâl
günah irtikâbına cesâret edebilir mi? Kur’ân-ı Kerîm’de la’- lokma ekline meşrût olan ehl-i İslâm’ı fakr u ihtiyâcdan
netle yâd edilen zâlimlere ma’zeretlerinin menfaat vermeye- emânı müstelzim olan sanâyi-i ilmiyyeye sülûk ettirip de
ceği günün vürûduna intizâr eden şahıs hudûdullâhı tecâ- kedd-i yemîn ve arak-ı cebînleriyle kesb ederek beyler gibi
vüz edebilir mi? Bugāt-ı dîn veya kuttâ-i tarîk gürûh-ı mek- kemâl-i refâhiyyet ve saâdetle yaşamalarını istilzâm etmez
rûhundan olan maktûlün namazını kılmayan bir din ile mü- mi? Şîme-i hayâyı imandan cüz’ kılan bir peygamber, bir
tedeyyin olan adam tuğyân ve icrâ-yı şekāvetle Allah ve günlük nafakası olan kimseye tese’ül harâmdır der de o
Resûlüyle muhârib olarak nefsini ateşe atar mı? 2( ‫من‬ ُِ ْ ُ
ْ َ ‫المسلم‬ peygamberin ümmeti yüzünün suyunu9 dökerek züll-i suâli
ِ‫ويده‬
ِ َ َ ‫لسانه‬ ِ ِ َ ِ ‫من‬ ِْ ‫المسلمون‬ ِ
َ ُ ْ ُ ‫سلم‬ ِ
َ َ ) hadîs-i hikmet tahdîsi icâbınca irtikâb edebilir mi? Cenâb-ı Hak kendi kerem-i nâmütenâ-
İslâm’ı halkın kendi elinden ve dilinden kurtulmasıyla meş- hîsine bile mağrûr olmaktan men’ eylediği halde nasıl olur
rût olduğunu bilen bir recül a’zâsından bulunduğu hâne- da bir müslüman 10(‫الوسيلة‬ ِ ْ َ ِ ‫وابتغوا‬
َ َ ٖ َ ْ ‫اليه‬ ُ َ ْ َ ) fermân-ı celîlini teb-
dân-ı beşere ihânet edebilir mi? cîlen tahsîl-i rızk u maîşet vesâiline teşebbüs etmez? 11( ‫يتوكل‬ ْ َّ َ َ َ
Eğer insaniyetin en büyük medâr-ı kemâli mehâsin-i ah- ‫حسبه‬
ُ ُ ْ َ ‫فهو‬ ِ ّٰ ‫على‬
َ ُ َ ‫الله‬ َ َ ) va’d-i kerîmiyle herkesin rızkına mütekeffil
lâk ise zât-ı müstecmiu’l-kemâlât-ı risâlet-penâhîlerini 3( ‫انما‬ َ َّ ِ olan Hayrurrâzıkīn Zülkuvvetülmetîn hazretlerine mütevek-
ََّ ِ ‫يوحى‬
‫الی‬ ٰ ُ ‫مثلكم‬ُْ ُ ْ ِ ‫بشر‬ ٌَ َ ‫ ) َ َانا‬diye cihâna takdîm ile sana mekârim-i kil bir mü’min elini açıp da Allah’tan gayrısına arz-ı ihtiyâc
ahlâkı itmâm için meb’ûs olmuş ve Cenâb-ı Hakk’ın niyâbet etmek tenezzülünde bulunur mu? Arz u semâyı kendine
ve hilâfetini hakkıyla icrâ eylemiş bir Peygamber-i Zîşân’ın müsahhar bilen bir nüsha-i kübrâ-yı hilkat hiç tabiatin esiri
4
( ‫الله‬ ُ ُ ْ ِ ْ ُ ‫فاتبعونى‬
ُ ّٰ ‫يحببكم‬ َ ّٰ ‫تحبون‬
ٖ ُ ِ َّ َ ‫الله‬ ْ ُ ْ ُ ‫قل ِ ْان‬
َ ُّ ِ ُ ‫كنتم‬ ْ ُ ) belâğ-ı beşâretiyle olur mu? 12(‫معيشتهم‬ ْ ُ َ َ ٖ َ ‫بينهم‬ َ ْ َ َ ‫نحن‬
ْ ُ َ ْ َ ‫قسمنا‬ ُ ْ َ ) âyet-i kerîmesinin nâtık
mübeşşer olan bir mü’min-i muvahhid mürşid-i a’zamının olduğu vech ile kilk-i fezânın bazılarımızı zengin ve bazıları-
isr-i âlîsine iktifâdan gayrı bir râh-ı safâ bulabilir mi? mızı fakir etmek [50] üzere hikmet-i maîşet muvâfık bahş ve
Bir kimse Kur’ân-ı Azîm’in ahkâm-ı celîlesine tebeiyet, taksim eylediği niam ve âlâ-i ilâhiyyeye müteşekkiren râzı
Nebiyy-i Kerîm’in nesâyih ve vesâyâ-yı hakîmânesine tev- ve kāni’ olup da hükm-i münîf-i Kur’ân’a imtisâlen ekl ü
fîk-i hareketle emr-i ilâhîye ta’zîm, Cenâb-ı Hakk’a her hu- şürbde kanâati, ticaret ve sanatta sıdk u istikāmeti, mikyâl ü
susta tefvîz-i umûr, Hak ve halktan olan emânâta mürâât, mîzânda hak ve adâleti, umûrun küllîsinde iktisâda riâyeti
vaad ve ahdine vefâ, âşinâlara şefkat ve merhamet, bîgâne- iltizâm eden fakir olur mu?
lere irâde-i hayr ve def’-i zararla mürüvvet, evliyâ ve a’dâ Eğer insaniyet vatana muhabbet iktizâ ediyor ise Resûl-i
herkes hakkında icrâ-yı adâlet ve iltizâm-ı hakkāniyyet, Ekrem sallallâhu aleyhi ve sellem efendimiz 13( ‫حب الوطن من‬
kendine fenalık edenleri afv, nefsini levm, herkese hüsn-i ‫ )الايمان‬buyurmuş, vatan muhabbetini de imandan cüz kıl-
zan ile başkalarını nefsine takdim, nâs beynini te’lîf ve ıslâ- mıştır. Demek ki iman hubb-i vatan ile kemâl buluyor. Öyle
ha gayret, kavlen ve fiilen ibâdullâhın, ıyâlullâhın, kâffesine ya! Hubb-i vatan sâikasıyla değil midir ki her hâl ü hareketi
Kitap ve Sünnet’e muhâlif, daha doğrusu Allah ve Resûlüyle
hüsn-i muamele ile nusret ve muâvenet eder? 5( ‫اكراه ِفى‬ َ َ ْ ِ ‫َلا‬
‫الدين‬ ّ
ِ ٖ ) icâbınca kimsenin dinine, hürriyyet-i vicdâniyyesine muhârib olan bir sultân-ı câirin yerine ber-nehc-i şer’-i şerîf
ahkâm-ı şer’iyyeye inkıyâdı cümleye fâik, mekârim-i ahlâkı
tecâvüz etmez, hâlıkına ma’siyet indinde –hükümdâr olsa
itmâm için meb’ûs olan Peygamberimizin niyâbet ve hilâfe-
da– mahlûka itâat eylemezse din cihetiyle o kimseden ah-
tine lâyık bir sultân-ı nasîr kāim oldu. İlm ü hâliyle bütün
sen kim olabilir?
Osmanlıların hissiyyât-ı sâdıka-i ta’zîm-kârânelerini celb bu-
6
َ َ ٰ ‫كرمنا َ ٖبنى‬
(‫ادم‬ ْ َ َ َ ) tekrîm-i ilâhîsiyle mâhiyetini melekler-
َ ْ َّ َ ‫ولقد‬
den dahi ulvî bilen ve mertebe-i medeniyyesi bu mertebe-
7
Âlûsî, Rûhu’l-Meânî, Beyrut, 1425, c. 1, 246.
8
Beyhakī, Şuabu’l-îmân, Bombay, 2003, c. 9, s. 12, hadis no:
1
İsrâ, 17/14. 6188)
2
Buhârî, Sahîh, Kitâbü’l-İman, 3. 9
Metinde (‫ )حيوسنى‬şeklindedir.
3
Kehf, 18/110. 10
Mâide, 5/35.
4
Âli İmrân, 3/31. 11
Talâk, 65/3.
5 12
Bakara, 2/256. Zuhruf, 43/32.
6 13
İsrâ, 17/70. “Vatan sevgisi imandandır.”
yurdu. 1(‫الضعيف‬ ُ ِ َّ ‫إليه‬ ِ ْ َ ِ ‫يأوي‬ ِ ْ َ ‫الأرض‬ِ ْ َ ‫ظل الله ِفي‬ ُّ ِ ‫السلطان‬

ُ َ ْ ُّ ) hadîs-i âlîsi du düşmanın her türlü levâzım-ı harbiyyesinin mükemmeli-
vasf-ı şân-ı maâlîsi olsun. yetine rağmen i’lâ-yı kelimetullâhtan çekinir mi?
Hubb-i vatan sâikasıyla değil midir ki siyâsetleri 2( ‫ربكم‬ ُ ُ ُّ َ ‫َ َانا‬ Allah yolunda ve milletin selâmet ve saâdeti uğrunda
ٰ ْ َ ْ ) diyecek mertebelere kadar varan müstebid bir hü-
‫الاعلى‬ fedâ-yı cânın mükâfâtı müşâhede-i likā-yı Yezdân olduğuna
kümdârın efkâr-ı sahîfesine mümâşât ile iyilere fenalık ve mu’tekid olan bir asker vusûl-i mele-i a’lâ için rütbe-i şehâ-
fenalara iyilik eden, şimdi 3(‫فنسيهم‬ ْ ُ َ ِ َ َ ‫الله‬
َ ّٰ ‫نسوا‬ ُ َ ) tardıyla siccîn-i deti ihrâza can atmaz mı, müştâkına kavuşmaz mı?
nisyânda vakf-ı hüsrân olan erkân-ı istibdadın yerine siyâ- Ya nusret veya şehâdet gibi iki hasenenin birine intizâr
setleri bizi dârüsselâm-ı saâdete da’vet eden Allahımızın eden bir cündüllâhı, şânını tevkīr için kendisini meyyit de-
emr ü fermânı vech ile adl ü ihsân kavaidine mürâât ile mekten men’ eden bir din uğruna terk-i kâr u bâr-ı hayât
hakkı izhâr ve mazlûmu istizhâr eden bir hey’et-i vükelâ edip de hayât-ı câvidânîye mazhar olmak iştiyâkında bulun-
teşkîl kılındı. Behre-ver-i ma’rifet ve fazîlet olanlar derece-i maz mı?
istîhâllerine göre terfîh ve taltîf edildi. 4( ‫يعلمون‬ َ ٖ َّ ‫يستوى‬
َ ُ َ ْ َ ‫الذين‬ ِ َ ْ َ ‫هل‬ َْ İster galib, ister mağlup olsun ecr-i azîme nâil olacağını
‫يعلمون‬ َ َ
َ ُ ْ َ ‫والذين لا‬ َّ
َ ٖ َ ) hükmü meydan aldı. Bu halde vücûd-ı şerîfi bilen bir ordu kendi kılletine ve düşmanın kesretine bakıp
âlemlere rahmet olmak üzere yaradılmış olan o sernâme-i da farîza-i cihâddan i’râz eder mi?
kitâb-ı tekvîn, Habîb-i edîb-i Rabbü’l-âlemîn ( ‫انا ولدت فى ارض‬ Eğer bir ordunun muzafferiyeti en ziyâde te’mîn edecek
‫ )الملك العادل‬diye Nûşîrevân gibi adl ile ma’rûf bir hüküm- ma’neviyat ise ta’lîm ve teallümü ancak kendilerini düşma-
dârın ahd-i saltanatında âlem-i nâsûtu teşrîf buyurdukların- nın mermisine hedef etmekten ibâret olan Osmanlı ordusu-
dan dolayı iftihâr buyurur ise biz nasıl olur da hamîre-i fıtra- nun fevkinde bir ordu olamaz. Osmanlı ordusunun fezâil-i
tı ta’zîm li-emrillâh ve şefkat alâ-halkıllâh ile tahmîr olunmuş askeriyyesini tetvîc eden bir şart vardır ki o da:
olan sevgili padişahımızın ahd-i hümâyûnlarına idrâk ettiği- 11
َ َ ‫فاجنح‬
(‫لها‬ ِ ْ َّ ِ ‫جنحوا‬
ْ َ ْ َ ‫للسلم‬ ْ ِ َ ) âyet-i kerîmesinde tasrîh
ُ َ َ ‫وان‬
mizden dolayı iftihâr etmeyiz? buyurmuştur. Düşmanlarımız sulh u silme meylederlerse biz
Ne mutlu o padişaha ki 5(‫)عدل ساعة خير من عبادة ستين سنة‬ de ederiz. Şu kemâl-i germî ile vukū’ bulan harp hazırlıkla-
hadîs-i âlîsini pîş-gâh-ı tebcîle alıp icrâ-yı adâlet eder. rımız bir fikr-i tecâvüz-kârâne ile olmayıp mahzâ idâme-i
Ne mutlu o padişahın vükelâ ve vüzerâsına ki padişah- sulh u salâh içindir.
larının fermân-ı adâletini hakkıyla yerine getirip 6( ‫المقسطون‬ ِ ِ ُْْ Kendisi üzerine ulviyet tasavvur olunamayacak derece-
...ٍ‫من ُنور‬ ِ
ْ ‫منابر‬ ِ َ
َ َ َ ‫عند الله َعلى‬ ِ ِ
َ ْ ) hadîs-i şerîfin mâ-sadakına maz- de ulvî bir vaz’-ı Rabbânî olan dîn-i İslâm’ı ihâta edemeyen
har olur. akıl, akıl mıdır? Vesselâmu alâ menittebealhüdâ.
Hubb-i vatan sâikasıyla değil midir ki, uhuvvet ve mu- Mekteb-i Bahriyye
hâdenetleri yekdiğerleri için pek kıymet-dâr olan unsur-ı Muallimlerinden Binbaşı
muhtelife bil-imtizâc urve-i vüskā-yı ittihâda sarıldı. Vahdet-i Sâlih İhsan
milliyyet teessüs, askerlik tecemmül etti. Öyle ki millet artık
askerinin, a’dânın dahi mazhar-ı şehâdeti olan fezâili sâye-
sinde her vakit neş’e-i galibiyetle şâd u handân olabilir.
Evet! 7(‫خشون‬ ِ ْ َ ْ ‫الناس َوا‬ َ َّ ‫تخشوا‬ ُ َ ْ َ ‫ ) َ َفلا‬fermân-ı celâdetiyle urûk-ı İCTİHÂD MAKĀLELERİNE DÂİR
şecâati tahrîk olunmuş bir asker Allah’tan başka kimden BEYÂNÜLHAK RİSÂLE-İ MUHTEREMESİNE
korkar? Mehâfetullâh ile mâlî ve pür-maâlî olan bir kalbe GÖNDERİLEN TENKĪDE CEVAP:*
düşman korkusu girmeye mahal bulabilir mi?
8 ُ َ
(‫لكم‬
ْ ‫غالب‬ َ ِ َ ‫الله َ َفلا‬ ُ ُ ْ ُ ْ َ ‫ ) ِ ْان‬müjde-i galibiyetini zaten
ُ ّٰ ‫ينصركم‬ Ne denilirse denilsin şimdi ve şimdiye kadar ulemâmız
almış olan bir ordu nusret-i ilâhiyyesiyle 9( ‫الادبار‬ َ َ ْ َ ْ ‫يولوكم‬
ُ ُ ُّ َ ُ ) hakkında [51] olan fikrim o merkezdedir. İctihâda dâir yaz-
hükm-i münîfinin tecellîsine intizâren saff-ı harpte bünyân-ı dığım makālelerde bir delile istinâd etmeksizin sadâ-yı vic-
mersûs gibi sabr u sebât eder de karşısına çıkan düşman dânımın hilâfında bir kelime olsun sarf etmemeye çalıştım.
yüz çevirip de âkıbet 10(‫المفر‬ ُّ َ َ ْ ‫اين‬
َ ْ َ ) nidâ-yı me’yûsânesiyle âr-ı Bir vakitler İslâmiyet evc-i bâlâ-yı terakkīye suûd etmiş
firârı irtikâb etmez mi? iken, sonra bütün ma’kūliyetine ve bütün şerâit-i hayâtiy-
Cünûd-ı mücennede-i melâike ile takviye edilmiş bir or- yeyi câmiiyyetine rağmen maddî ve ma’nevî bir inhitâta
ma’rûz kalmasında mağlûbiyet-i siyâsiyyeden başka, ulemâ-
1
ُ ِ َّ ) kelimesi yerinde (‫ )مظلوم‬kelimesi vardır. Suyûtî,
Metinde (‫الضعيف‬
Câmi’u’s-Sağîr, 7095. 11
Enfâl, 8/61.
2 *
Nâziât, 79/24. Fâzıl-ı sütûde-şiyem Kazanlı Halim Sâbit Efendi biraderimiz icti-
3
Tevbe, 9/67. hâda dair olan makālelerindeki makāsıd-ı hayr-hâhâneye hak-
4
Zümer, 39/9. kıyla nüfuz edilememiş olmasından dolayı haklarında revâ görü-
5
“Bir saatlik adalet altmış yıl ibadetten hayırlıdır.” len ta’rîzâtın her fıkrasına bu makalelerinde yegan yegan cevap
6 veriyorlar. Muhterem Beyanülhak refîkımizce dahi işaret olundu-
Müslim, Sahîh, Kitâbü’l-İmâre, 5.
7 ğu vechile şu sıralarda bu zeminde münakaşa menafi’-i muazze-
Maide, 5/44.
8
ze-i İslâmiyyemize muvâfık görülemediğinden makalenin yalnız
Âli İmrân, 3/160. maksad-ı muharriri tebyîne medâr olan kısmının dercile bil-iktifâ
9
Âli İmrân, 3/111. aksâm-ı sâirenin neşrinden sarfınazar olunmuştur. Muharrir-i fâ-
10
Kıyâmet, 75/10. zıla arz-ı i'tizâr ederiz. (Sırâtımüstakīm)
nın seviye-i ilmîlerinin tedennîsiyle, gaye-i emellerinin unu- lık havâlenâme postadan alındı. Bu eserin mesârif-i tab’iy-
tulmuş olmasının da büyük bir te’sîri olmuştur diye düşünü- yesinin ekalli altmış, a’zamı yetmiş sterlin lirası tahmin edil-
yorum. İctihâda dâir yazılan makālelerde ber-tafsîl arz edil- miş idi. Evvelce burada kendi aramızda toplanılan ve bazı
diği vechile ben bu neticeleri ahvâl-i mâziyye ve ahvâl-i hâ- İngiliz dostlarımızdan alınan iâne akçesi ile Sabah cerîde-i
liyyemizden istidlâl ediyorum. mu’teberesinin cem’ eylemiş olduğu bin küsür kuruş eldeki
Bu istidlâl kapısı herkes için açıktır. Herkes bu babda vâridâtın miktarını kırk beş liraya iblâğ eylemiş idi.
fikrinin aklının erdiği kadar düşünebilir. Tarihi gizlemek hiç- Evdeki pazarlık çok kere çarşıya uymamak ma’lûm bir
bir kimsenin elinde değildir. Onu biz ne kadar gizlemeye hâl olduğundan mesârif-i muhammenenin hadd-i a’zamını
çalışır isek de, o, bugün, yarın her halde meydana çıkacak- yetmiş lira hesap ettiğimizde yirmi beş liraya daha ihtiyaç
tır. görünüyordu. Sırâtımüstakīm idâresi tarafından irsâl olunan
Bil-umum fenalıkların meydana çıkmasında bir beis ol- akçeden bu yirmi beş lira tefrîk olunarak vâridât-ı tab’iyye
mamaktan başka pek çok fevâid dahi me’mûldür. Bir maraz ikmâl edildi; nitekim melfûftan münfehim olur. Bir lirası da-
bilinip teşhis edilmedikçe tedâvi olunamaz. Bir fenalığı, bir hi posta pulu, teahhüd, makine ile ta’mîm kılıklı muhâberât
marazı gizlemeye çalışmak ona rızâ demektir. Herkes kendi yazdırmak, akçe farkı, banka ücreti gibi mesârif ile tekābül
hesabına bunu yapabilir. Fakat umûma tealluk eden böyle ettikten sonra bâkī dokuz lira kalmıştır ki bankada emâne-
mes’elede bir kişinin, hatta bir cem’iyetin bile onu, o hasta- ten mahfûzdur. Bundan iki ay kadar evvel Sabah’ta neşro-
lığı gizlemeye zerre kadar hakkı yoktur. lunan bir mektubumdaki taleb-i âcizânem üzerine Sırâtı-
Biz kendi hastalıklarımızı, kendi kusurlarımızı düşman- müstakīm idâresinin cem’-i iâne maddesini bir şevk-i hayr-
larımız yüzümüze vurmadan bizzat kendimiz keşf u teşhîs hâhâne ile deruhte eylemiş olmasından dolayı ne kadar
ederek çâresine bakmalıyız. Fenalık, maraz öyle gizlemekle, müteşekkir olsam azdır. İstanbul’dan ve taşradan bunca va-
inkâr edilmekle, mesela... “Vâkıa mutâbık değildir...” de- tandaşlarımın mezkûr emr-i hayr husûsunda arz-ı muâve-
mekle bitmiş, tedâvi edilmiş olmaz. Güneş gibi meydanda nete himmet eylemeleri ise cidden ve hakīkaten mûcib-i sü-
duran bir hakīkat mücerred “Vâkıa mutâbık değildir” sö- rûr ve mübâhât olmuştur. Mukaddemâ Sabah’ta “Londra’-
züyle setredilemez. da Bir Mescid İnşâsı” tasavvuruna dâir yazdığım makālede
Ondan, o hastalıklardan kurtulabilmek için mutlaka o dahi zikrolunduğu vechile ya beş kuruş veya yüz kuruş ve-
hastalıkları, son derece dikkatle teşhîs lâzımdır. İşte bundan ren ashâb-ı hayrın niyeti gıll-i zâtîden, heves-i hod-gâmâne-
sonra tedâvi için sarf-ı mesâî edilir. Ben bu hakīkate kendi
den külliyen ârîdir, fî-sebîlillâhtır; gayretlerinde görülen nişâ-
hisseme olarak iman ediyorum.
ne-i civânmerdâne ise istikbâlde halkımızın büyük işlerde
İşte bundan dolayı âcizâne fakat bir dost sıfatıyla, hayır
büyük himmetler gösterecekleri hakkındaki ümîdi takviye
yalnız dost sıfatıyla değil, belki pek samimî, pek hayır-hâh
eyler.
bir kardeş sıfatıyla öteden beri irtikâb edilen yanlışlıkları
Şimdi bâki kalan dokuz lira ve iâne defteri kapandıktan
fikrimin erdiği kadar tetebbu ederek meydana vaz’ etmek
sonra irsâli vaad buyurulan çend lira ile ne yapılacağı mad-
istiyorum. Bunu kendim için bir mukaddes vazîfe bilirim. O-
desini tezekkür edelim: Yed-i âcizânemdeki dokuz lira ile
nun için bütün âlem bunu inkâr etmeye kalkışsa bence zerre
irsâli mev’ûd olan çend lirayı tensîb olunabilecek emr-i hay-
kadar mûcib-i fütûr olmaz. Belki bilakis maksada doğru iler-
lemek için kuvvetim, neşâtım artar. Zaten hakīkatlerin acı ra i’tâya hazırım. Şu kadar ki devr-i [52] istibdâdda nice
geldiğini bilirim. Onun için hakīkati hâssaten menfaat-i âm- seneler arzu ettiğim halde muvaffak olamadığım ve el-yevm
me, menfaat-i İslâmiyye’yi muhâfaza ve müdâfaaya vüs’üm ümîd-i muvaffakiyyet ile çalışacak fırsatın hulûl eylediğine
yettiği mertebe çalışır iken birkaç kimsenin bu yoldaki me- kāil bulunduğum büyük bir emr-i hayra bu cüz’î meblağın
sâîden canları sıkılmış olmasına zerre kadar ehemmiyet ver- bir mebde-i hayr teşkîl eylemesini kemâl-i samîmiyyetle ü-
mem, bütün âlemin rızâsı için hakīkatin zerre kadar fedâsını mîd eylemekteyim. Bu emr-i hayrdan maksad-ı âcizânemin
arzu etmem. Dünyada yegâne emelim, bütün düşüncem şu ne olduğunu şimdi arz eyleyeyim:
millet-i necîbe-i İslâmiyye’nin maddeten ve ma’nen terakkī Londra’da bir mescid tedâriki için beyne’l-müslimîn
ve teâlîsidir. İşte bu, benim için gaye-i emeldir, işte bu, be- cem’ine çalışacağımız iâneye bu dokuz liranın uğurlu bir vâ-
nim için maksad-ı aksâdır. Ne yazar isem hep bunun için sıta-i mübâderet teşkîl eylemesini arzu ediyorum. Ma’lûm-
yazarım, ne söyler isem hep bunun için söylerim. Ve bunun dur ki şarkta yüz milyon kadar tebeaya hâkim olan İngilte-
için çalışırım. re’nin pâyitahtında henüz bir mescid mevcûd değildir. Me-
Kazanlı Halim Sâbit zâhib-i sâire ehlinden her birinin birer ma’bedi bulunduğu
halde salâbet-i dîniyye ile mübâhî olan müslimîn-i âlemin
bir ibâdet-gâhı yoktur. Böyle bir mühim pâyitahta, akvâm-ı
âlemin en mühim ve en büyük bir mülâkātgâh-ı medenîsi
ÂLEM-İ İSLÂM olan Londra şehrinde, ikāmet eden müslümanlar adetçe ga-
İNGİLTERE’DE TEŞEBBÜSÂT-I İSLÂMİYYE yet az ise de bir mahall-i mukaddesin mevcudiyetindeki e-
15 Şubat-ı rûmî tarihli mektubunuz ile birlikte İslâmiyet hemmiyet pek büyüktür. Londra’da ikāmet eden veya
hakkındaki İngilizce muharrer eser-i mâ’lûm-ı kadîmin tab’ı Londra’ya gelip giden evlâd-ı İslâm’ın eyyâm-ı mahsûsa-i
için toplanılan iâne havâlenâmesi geldi. Otuz beş İngiliz lira- mübârekede bir lokanta odasında bil-ictimâ’ icrâ-yı âyîn ey-
lemeye mecbur kalmaları üç yüz milyon efrâd-ı benî beşeri İngiltere’de bir mescid vücûda getirmek maksadı an-asl
livâ-yı tevhîdinde bulunduran İslâmiyet’in şânına lâyık bir Macarlı iken sonradan İngilizleşmiş olan müsteşrik-i müte-
hâl değildir. Değil İngiltere, Almanya ve Amerika gibi büyük veffâ Doktor Leitner’ler ile bilâhare zuhûr eden Abdullah
memleketler halkının hatta Hollandalılar, İsviçreliler gibi Quilliam’lar tarafından dahi tervîc edilmiş idi. Kîse-i müsli-
küçük memleketler ahâlîsinin bile şarkın her cihetinde ma- mînden bu uğurda çıkan paralar hebâ oldu gitti. Hissiyât-
âbid ve müessesât vücûda getirmekte oldukları şu asr-ı taki rasânet tekâmül-i tedrîcî kānûnuna tebean tezâyüd
faâliyette âlem-i İslâmiyyet ile bunca münâsebât-ı azîmesi eder. Binâenaleyh eben-an-ceddin müslüman olanların bu
bulunan İngiltere’nin pâyitahtında bir mescid-i müslimîn uğurdaki ârzû-yı vicdânîlerinin kuvveti daha ziyâde ciddi-
tedârikinde iltizâm-ı ehemmiyyet olunmaması vesâyet ve yetle telakkīye şâyândır. Mescid hakkındaki fikr-i âcizânemi
âmiriyet-i ecânib bulunmayan husûsâtta müslümanların Hindistan hükkâm-ı adliyyesi mütekāidlerinden olup el-
kendiliklerinden hiçbir ciddî işin hakkından gelemeyecekleri yevm ailesiyle beraber İngiltere’de mütevattın bulunan fâ-
yolundaki iddiâ-yı bed-hâhâneyi takviye eyler. Hind’den, zıl-ı şehîr Seyyid Emîr Ali’ye açtığım zaman “Eğer memâlik-i
Mısır’dan ve ehl-i İslâm ile meskûn olan sâir kıtaât-ı şarkıy- Osmâniyye müslümanları pîşdâr olurlar ise sâir müslüman-
yeden ya tahsil için; ya ufak tefek ticâret maksadıyla, veya- ların dahi onların isrini kemâl-i hâhişle ta’kîb edeceklerin-
hud işçilik ve gemilerde ateşçilik gibi hıdemât-ı kesbiyye ile den emin olunuz; sizin Türkiye’de toplayabileceğiniz mesela
her sene İngiltere’ye bir hayli müslüman gelir. Feyz-i ma- beş bin liraya mukābil ben de Hindistan’da on beş bin lira
âriften nasîb alan birincilerin hemen nısfı hiç de tahsil gör- toplattırabilirim” dedi. Ağniyâ-yı Mısriyye’den bir zât dahi
memiş olan ikinci ve alel-husûs üçüncü kısmın hemen kâf- bu fikri beyân eylediğim zaman umûr-ı dîniyyede lâubâlî
fesi bu diyârlarda bir süfliyyet-i rûhâniyyeye düşmekten görünmekle beraber “Her taraftan iânât gelmeye başlarsa
sıyânet-i nefse kādir olamıyorlar. En süflî ve murdâr yerlerin ben de beş yüz lira veririm” dedi. Bu yolda başka ihvân ile
meyhânelerinde filânlarında vakit geçiren tâifeler ve ateşçi- dahi müdâvele-i efkâr ettikten sonra bir gün Osmanlı Ban-
ler arasında vaaz etmek, yardımda bulunmak için hıristiyan kası’nın Londra şubesine gittim. Tasavvurumu zikirden son-
misyoner idârelerinin adamları vardır ki o cühelâ-yı seyyâ-
ra şâyet memâlik-i Osmâniyye’nin ötesinden berisinden iâ-
hîn arasında bulunan müslüman şarklılara atf-ı dikkat eder-
ne göndermek isteyenler olursa Osmanlı Bankası şubeleri-
ler; bu vechile tenassur edenler de birkaç defa görülmüştür.
nin iânâtı ahz ve berây-ı cem’ ü hıfz Londra şubesine irsâl
Bir mescidin vücûdu bir hey’et-i mütevelliyyenin mevcudi-
edip edemeyeceğini müdîrden sordum. Müdîr cenâbları
yetini icâb edeceğinden mütevellîler o makūle muhtâc-ı mu-
maal-memnûniye ederler. “Bankamızın vazîfesi her ne sû-
âvenet-i ma’neviyye olan evlâd-ı müslimîne dahi delâlet
retle olursa [53] olsun memâlik-i Osmâniyye ahâlîsi için
ederler; yine o vasıta ile münâkehât-ı muhtelitede şürût-ı
arz-ı hıdemâttır” dedi ve keyfiyeti İstanbul’daki merkez-i u-
akdiyye-i İslâmiyye’nin ihmâl edilmemesine dikkat olunur,
mûmîye yazacağını söyledi; belki şimdiye kadar yazmıştır
vefât vukūunda âyîn-i İslâm üzere duâ-yı defn icrâ edilir,
bile. Keyfiyeti kāri’lerinizin ve bütün ihvân-ı müslimenin
vaktiyle encümen-i İslâm’ın Londra civârında iştirâ edip de
pîş-i mülâhazasına arz ediyorum, bir iki sene zarfında Lon-
el-yevm kimsenin bilmediği ufak bir kabristan mahalli hür-
dra’da bir mescid inşâsı tasavvurunun alâim-i icrâiyyesini
metle muhâfaza olunur veya yeniden bir kabristan istihzâr
görebilirsem hayatımda en büyük addeylediğim bahtiyâr-
edilir, vefât eden evlâd-ı müslimînin az çok terekesi dahi
lıklardan birisine –ve hem de pek mukaddes olanına– ken-
çıktığı takdirde kendi diyârlarındaki vâris-i meşrû’lara irsâl
husûsunda ait olacak şehbender, konsolos vesâir bir me’- dimi mazhar olmuş addedeceğim. Bu uğurda tesâdüf olu-
mûrun muâmelesine yardım eder, ziyâ’-ı hukūka meydan nacak müşkilât bî-nihâyedir; şu kadar ki –İngilizlerin bir söz-
vermemeye çalışır. leri vechile– müşkiller; iktihâm olunmak için halk olunmuş-
Londra’da bir mescidin vücûdu tevhîd-i hissiyât-ı İslâ- lardır. Her halde tevfîk Allah’tandır.
miyye’ye bir merkez-i faâliyyet dahi bahşeder; mezâhib-i ***
sâire ehlinin maâbidi az çok milliyet esasları üzerine mebnî Doktor İstabes nâm İngiliz müellif-i kadîminin eserini
olduğu halde mescid-i İslâm daha necîb ve daha âlî bir neşre medâr olmak üzere Sırâtımüstakīm idâresince cem’ ü
maksadla yani maksad-ı insâniyyetle irâe-i mevcûdiyyet ey- irsâl olunan iâne münâsebetiyle Londra Cem’iyet-i İslâmiy-
ler: Yani cins-i ebyaz, cins-i asfar, cins-i esved, nazariyyeleri yesi kâtib-i fahrîsinin tertîb eylediği İngilizce arîza-i teşek-
veya Asyalı, Avrupalı, Afrikalı fırakları orada bir te’sîr-i sû-i küriyyeyi burada leffen takdim ediyorum. Bit-tercüme Sı-
tefehhümü mûcib olamadığı ve livâ-yı İslâmiyyet altındaki râtımüstakīm’de neşri bilhassa ricâ olunmuştur.
efrâd-ı beşerin huzûr-ı Hâlık’ta ayn-ı hissiyât-ı âbidâne ile Londra Çerkeşşeyhi-zâde Halil Hâlid
ref’-i tazarrû’ eylemesi gibi nazar-ı ecânibde bir levha-i ul-
viyye-i müsâvât arz edilmiş olur.
Londra’da bir mescidin mevcudiyeti memâlik-i garbiy-
yenin büyük şehirlerinde dahi birer ma’bed-i müslimîn istih-
LONDRA CEM’İYET-İ İSLÂMİYYESİ’NDEN ALINAN
zârının bir mukaddime-i hayriyyesi olur. Kuvve-i maddiyye-
İNGİLİZCE MEKTUBUN TERCÜMESİ
si ile şarkta icrâ-yı nüfûza kādir olan Avrupa-yı Nasrânî’ye
maşrık-ı İslâm’ın dahi kuvve-i ma’neviyye ile garpta hatırını Meserret ile minnet-dârlıktan mürekkeb bir his üzerine
saydıracak zamanın geldiği gösterilir. size sutûr-ı âtiyyeyi takdîme cür’et ediyorum:
Muhibb-i muhterememiz Halil Hâlid Bey’den anlaşıldığı büsât-ı vâkıasını vazîfesi icâbâtından telakkī etmekte oldu-
üzere Doktor İstabes’in eserinin mesârif-i tab’iyyesi için Sı- ğunu beyân eder ve merâkiz-i medeniyyede vücûda getiril-
râtımüstakīm' in yani o gayetle mu’teber olan cerîdenizin mesiyle müftehir ve mes’ûd olacağı müessesât-ı İslâmiy-
vâsıtat-ı sütunuyla küşâd olunan iâneyi hâvî otuz beş liralık ye’nin ve ez-cümle cevâmi’-i şerîfenin dîn-i mübînin şân u
bir havâle göndermişsiniz. Bu haberin bizce mesrûriyet-i şerefiyle mütenâsib sûrette te’sîsi ve te’mîn-i inşâsı için muk-
samîme-i kalbiyyeyi mûcib olduğunu te’mîn ederim. Uhuv- tezâ-i tedâbîr-i müteferriayı nazara alacak ve bu babdaki
vet-i İslâmiyye husûsundaki bu hareketinizin ecrine mazhar mesâînin arzu olunan dâirede semeredâr olması esbâbını
olmanız mutazarrı’dır. Şefkat-i uhuvvet-kârânenizin bu teemmül ve istikmâl eyleyecek bir hey’et-i mahsûsa teşkîli
vechile irâesinden dolayı be-gayet hâlis olan teşekkürâtımı- esâsen mutasavver olup bu yolda mesâî-i mütekaddime
zın kabulü ve hissiyât-ı minnet-dârânemizdeki keremiyetin dahi vukū’ bulmuş olduğundan âtiyen tahassül edecek ne-
lütfen iânâtta bulunan zevâta bildirilmesi mercûdur. Halil tâicden i’tâ-yı ma’lûmât olunacağını terdîfen arz eyler.
Hâlid Bey evvelce kendisine yazdığınız mektubun bazı fıkra-
larını bize tercüme etti. Bunda İslâmiyet uğrunda gösterilen
muhabbet ve gayret-i hamiyetmendâne kalbimizde pek de-
rin bir te’sîr hâsıl eyledi. Bu müşâreket teşebbüsündeki ma’-
JAPONYALI HACI ÖMER
nidârlık pek o kadar büyük görünmeyebilir ise de bu ufak
(YAMAOKA) EFENDİ
mübâderetin ahd-i karîbde muvaffakiyyât-ı azîmeyi müntic
olacağında ve o takdirde dünyanın her tarafındaki müslü- Şehr-i hâl-i Rebîülevvel’in ikinci pazartesi gecesi Eğin
manların mensup olduğumuz dîn-i ekberin âmâl-i ulyâsını İttihâd ve Teâvün Kulübü tarafından muhterem misâfirimiz
idrâk için tevhîd-i eydî-i faâliyyet eyleyeceklerinde şüphemiz Japonyalı Hacı Ömer Yamaoka Efendi şerefine kulüp a’zâ-
yoktur. İşte bu mülâhaza zâhirde pek de ma’nîdâr olmayan sından İsmail Efendi hazretlerinin hânelerinde keşîde edilen
bu fırsata bir ehemmiyet-i azîme sûreti bahşeder; diğer ta- ziyâfeti müteâkib Mushaf-ı Şerîf ithâfı münâsebetiyle icrâ
raftan dahi hakkımızda ve çalıştığımız umûr hakkındaki his- kılınan merâsime ait tafsîlâtın ve teâtî olunan nutukların kā-
siyât-ı uhuvvet-kârânenizi tebliğ eyler. Arzu ettiğimiz vâri- riîn-i muhteremenin enzâr-ı iştiyâkına arzı münâsib görül-
dâtın hadd-i matlûba iblâğı için yalnız yirmi beş İngiliz lira- müştür.
sına ihtiyaç kaldığından bâki kalan meblağı Halil Hâlid Bey [54] Hacı Ömer Efendi hazretleri ba’dez-ziyâfe İngilizce
hıfzeylemiştir ki iânât-ı âlîcenâbânenin bu kısm-ı bâkīsi ile bir nutuk irâd eyleyerek haklarında gösterilen teveccüh ve
nice zamandan beri arzu ettiği Londra mescidi mesârif-i in- ihtirâmâttan dolayı beyân-ı teşekkür etmişler ve Bursa
şâiyyesinin mebdeini teşkîl eylemek istemiştir. Bu ise cem’i- meb’ûs-ı muhteremi Tâhir Beyefendi hazretleri de nutk-ı âtî
yetimizin dahi ehass-ı âmâlinden bulunmuştur. Hemen her ile mukābelede bulunmuşlardır.
din ve mezhebin timsâlini hâvî olan Londra şehrinde –ki “İslâmiyet hub ve müvâlâtı müessistir; ve bu fî-sebîlil-
müslümanlardan mâadâ herkes ibâdet mahallerine mâlik- lâhtır. Binâ-berîn gerek Mekke’de, gerek burada gördüğü-
tir– bir mescid bulunmamasına öteden beri biz dahi müte- nüz müvâlât doğrudan doğruya ciddî ve samimidir. Çünkü
essif olmaktayız. İslâm’ın şân u şevket-i ma’neviyyesine lâ- bu yoldaki emir, bizim için bir emr-i dînîdir; bir vazîfe-i dî-
yık bir mahall-i ibâdete muhtacız; tâ ki böyle bir mebnâ-yı niyye olmak üzere müslümanlar bunu ifâ eder.
mukaddes bu kıt’a-i arzda müesses olan mezhebe mukābil Müslümanlık aynı zamanda mihmân-nüvâzlığı da emre-
İslâmiyet’in teferrüd-i vakūrânesinin nişânesi ola, mü’minîn- diyor; bâ-husûs misâfirlerimiz böyle hayır-hâhımız ve bizim
i mevcûdeyi tevhîd-i Rabbânî’yi i’lâna vesâirlerini hak, nûr kardeşlerimiz olursa bu babda vazîfemiz daha ziyâdeleşir.
ve necâtı öğrenmeye da’vet ede. Misâfirperverliğimiz yalnız İslâmlara karşı da değildir,
Halil Hâlid Bey hakkında bir iki kelime-i senâ ilâve et- edyân-ı sâire sâlikînine dahi böyle yaparız. Nerede kaldı ki
meksizin hatm-i mektûb eyleyemedim. Bu memlekette yal- böyle revâbıt-ı samîmiyye, uhuvvet-i İslâmiyye, menâfi’-i
nız başına meydanda durup da mensup olduğu şerefli kav- müştereke ile bize merbût bir kavmin en güzîde ferdi gel-
min bir timsâl-i lâyıkı gibi çalışan ve ma’lûmatı İslâmiyet uğ- sin...
rundaki gayretiyle mütenâsib olan ve burada hepimizin tak- Geçenlerde arz etmiştim, yine tekrar ederim; bu yoldaki
dîrini kazanan böyle vatandaşa mâlikiyetiniz şâyân-ı şük- teveccüh ve muhabbetler bazı ricâl ve mekâna kasr u tahsîs
rândır. buyurulmamalıdır. Memâlik-i İslâmiyye’nin herhangi bir
Fî 8 Mart Sene 1910 Londra Cem’iyet-i İslâmiyyesi kıt’asına, hatta herhangi bir köyüne gitseniz aynı hiss-i ka-
Kâtib-i Fahrîsi bûlü göreceğiniz şüphesizdir. Buna emin olmalısınız. Çünkü
Hâfız Mahmûd Hân Şîrânî müslümanlıkta en ziyâde takdir olunan ve dikkat edilen
*** nokta, bir amelin bilâ-garaz ve lâ ivaz meydana gelmesidir,
yani lillâh, fillâh olmasıdır, daha Türkçesi maksad; Allah’ın
SIRÂTIMÜSTAKĪM rızâsını tahsil etmektir. Başka bir garaz yoktur. Bu noktada
Sırâtımüstakīm teveccühât-ı uhuvvet-perverâneye arz-ı menâfi’-i maddiyye hiç nazara alınmaz. Bunun böyle oldu-
teşekkür ile ihvân-ı mü’minîni yekdiğerine tanıtmak maksa- ğunu bizim Kur’ân-ı Celîlimizde ve Peygamberimiz sallal-
dını bedraka-i âmâl ittihâz eylemiş olmasından nâşî teşeb- lâhu aleyhi ve sellem efendimiz hazretlerinin kelimâtını be-
yân eden ehâdîs dediğimiz kitaplarda aynen musarrahtır. uhreviyyedir. Saâdet-i uhreviyyeye nâiliyet ise doğrudan
Bu bizim için bir emr-i dînîdir. doğruya lillâh, fillâh sa’y ile evâmir-i ilâhiyyeye riâyetle hâsıl
İslâmiyet aynı zamanda mehâsin-i ahlâk üzerine mües- olur.
sestir. Hatta Peygamberimiz buyurmuştur ki: “Mehâsin-i ah- Maksad bu olunca gaye tabiatiyle hâsıl olur. İnşaallah
lâkı itmâm için ba’s olundum.” Onun için biz de din ile ah- bundan sonra bu mukārenetin âsâr-ı fiiliyyesini görerek İs-
lâk yekdiğerinden ayrılmaz. lâmiyet’e, i’lâ-yı kelimetullâha hizmet ederiz. Ve bundan
Fakat Avrupalılar İslâmiyet’i, maatteessüf, pek galat, pek dolayı Cenâb-ı Hak’tan mükâfât bekleriz. Başka kimseden
hatalı, pek garazlı bir sûrette anlamışlardır. Sebebi de âlem-i bir şey beklemeyiz.
İslâm’ı Avrupa’ya tanıtmaya sebep olan papazlardır. Çünkü Peygamberimiz buyurmuş ki: “Benim ashâbım ziyâdâr
Avrupa’da vaktiyle okuyup yazanlar papazlardı. İslâm’ı Av- yıldızlar gibidir, hangisine iktidâ ederseniz hidâyet bulursu-
rupalılara dürbünün ters tarafıyla gösterdiler. Fakat teşekkür nuz.” Bu emr-i celîle tebean biz sadr-ı İslâm’a nazar ederiz.
olunur ki şimdi birtakım oryantalistler Avrupa’nın gözünü O ashâb-ı âliyye, o ricâl-i güzîn ilâ-yı kelimetullâh için terk-i
açtılar. Yani hakāyık-ı İslâmiyye’ye vâkıf oldular; bu garaz, vatan ettiler, her türlü mihen ü meşâkka katlandılar. O za-
bu cehl, bu yanlış anlayışı tashîhe çalıştılar. Bunlara teşek- manlarda vesâit-i nakliyye dahi yok idi. Öyle iken ta Kan-
kür olunur. ton’a kadar gittiler. Hatta Kanton’da iki sahâbi kabri bile
Japonlarla Osmanlılar beynindeki münâsebete gelince, vardır. Bunların zamanında rütbe yoktu, nişân yoktu, gaze-
bu doğrudan doğruya ma’nevî, vicdânî bir hâldir. Biz bunu teler yoktu, hiçbir şey yoktu. Demek isterim ki bu fedâkâr-
Japon-Rus muhârebesinde en câhil halkımızda bile hisset- lıkları kimsenin âferînine nâil olmak için değildi. Mahzâ rızâ-
tik. Bu, min-tarafillâh bir hâldir. Japonlar, gerek Cuşima’da, yı Bârî’ye, rızâ-yı Peygamberî’ye nâiliyet maksadıyla yapılı-
gerek Mukden’de muzafferiyetleri esnâsında memleketlerin- yordu. Biz ki müslümanız, o yolu ta’kîb etmemiz lâzım ve
de bittabi’ büyük şenlikler yaptılar. Bu haber-i muvaffakiy- edeceğiz ve sizde de bir istîdâd görüyoruz. Sizden de o yol-
yeti işiten Osmanlılar da Japonlara karşı azîm bir hiss-i tak- da bir himmet bekleriz. Müttefikan bu yolda çalışırsak mad-
dîr ile mütehassis oldular. Hükûmet-i müstebidenin mevcu- dî, ma’nevî saâdetlere nâil oluruz.
diyeti dolayısıyla bu tahassüsât bir meclâ bulamadı. Fakat Bu yolda tatvîl-i makāli zait görürüm. Çünkü mâdem ki
Japonlara müteveccih kadir-dân vicdanlarda ebedî hâtıralar kalbler müttehiddir, söylenecek söz hâsılı tahsil demektir.
kaldı. Binâenaleyh Eğin İttihâd ve Teâvün Kulubü nâmına, sâ-
Mâdem ki hâl bu merkezdedir, zât-ı âlîleri Japonya’nın hib-i hâne ve şahsım nâmına arz-ı teşekkürât ile hatm-i
en münevver bir uzvu bulunuyorsunuz, bâ-husûs şeref-i İs- kelâm ederim.
lâm ile de müşerref olmuşsunuz, kalben mürtebit iki büyük Bu nutku müteâkib Eğin Kulubü hey’et-i idâre reisi
kavmi –biri şarkta, biri garpta– yekdiğerine fiilen dahi takrîb Ahmed Bey işlemeli beyaz atlas kese içinde mahfûz yazma
için zât-ı âlîniz vasıta bulunuyorsunuz. Binâenaleyh pek gayet kıymet-dâr ve müzeyyen bir Mushaf-ı Şerîf getirdi.
bahtiyârsınız. Peygamberimiz 1(‫الناس‬ ُ َ ْ َ ‫من‬
َّ ‫ينفع‬ ْ َ ‫الناس‬
ِ َّ ‫خير‬
ُ ْ َ ) buyur- Kemâl-i ta’zîm ve ihtirâm ile ayağa kalkıldı. Tâhir Bey Mus-
muştur, böyle bir menfaate Cenâb-ı Hak sizi vasıta kılmış... hâf-ı Şerîf’i eyâdî-i ihtirâmına alarak Hacı Ömer Efendiye
Bundan dolayı ne kadar iftihâr etseniz yeri vardır. teveccüh etti, Ömer Efendi ellerini kavuşturarak bir ihtirâm-ı
Biz de iftihâr ederiz ki böyle bir emr-i hayra vasıta ol- fevkalâde ile Tâhir Beyin sözlerine vakf-ı sem’ eyledi.
mak mazhariyetine nâil olan zât ile müşerref oluyoruz ve bu Tâhir Bey “Ey muhterem müslüman kardeşimiz” diye
şerefli kavim ile münâsebât peydâ ediyoruz. kemâl-i aşk ve samîmiyetle söze başladı:
Bir de mâdem ki muhabbet mütekābildir, âsârı da, mu- “Şimdi size Eğin İttihâd ve Teâvün Kulubü nâmına bir
kaddimesi de başlamıştır, bunun temâdî edeceğine bizim hediyede bulunacağız. Bir hediye ki, kıymet-i ma’neviyye-
emniyyet-i vicdâniyyemiz vardır. Ve bu ittihâddan, ittifâk- sini biz takdirden âciziz.
tan, mütekābil muhabbetten âlem-i İslâmiyet’in müstefîd Çünkü ithâf olunan bu hediyedir ki müslümanlara iki
olacağına büyük bir itmi’nân-ı kalb ile mutmainiz. dünyanın saâdetini bildiriyor. Gerçi henüz Arap lisanına vâ-
Bu iftihâr da –mukaddimede arz eylediğim vechile– kıf değilsiniz. Fakat bu lisân-ı mübîn, lisân-ı dînî olduğun-
doğrudan doğruya Cenâb-ı Hakk’ın rızâsına mazhariyet dan kelâm-ı mukaddesi şeref-nâzil olduğu elfâz ile artık ken-
ümniyesiyledir. Yoksa menâfi’-i maddiyye ikinci, üçüncü di vatanınızda muhterem, muazzez bir mevki’de muhâfaza
derecede kalır. Doğrudan doğruya Allah’ın, Peygamber’in eder. Ve ihvân-ı dînimize de o yolda tebligatta, tebşîrâtta
emrine itâat noktasındandır; başka garazımız yoktur. bulunursunuz. Gerçi bu kelâm-i ilâhînin İngilizce bir tercü-
Bizim bu ittifâkımızdan, ittihâdımızdan hâsıl olacak fe- mesini görmüşsünüzdür. Ve ihtimal ki o tercümelerden İslâ-
vaidi fülân kavim takdir etmiş, fülân etmemiş... Kat’iyyen miyet’in ulviyetine ıttılâ hâsıl etmişsinizdir. Fakat ben hiç
biz onlara bakmayız. Bakacağımız bir nokta var ki o da rızâ- şüphe etmiyorum ki bu tercümeler lisân-ı Arabî’nin kendine
yı Bârî, rızâ-yı Peygamberî’dir. Çünkü İslâmiyet yalnız saâ- hâs olan cem’iyetini hakkıyla edâ edememişlerdir. Maamâ-
det-i dünyeviyyeye münhasır değildir, asıl maksad saâdet-i fîh hey’et-i umûmiyyesi hakkında tabîîdir ki bir fikir hâsıl
olmuştur. Hakkıyla tercüme olunamadığını şundan anlıyo-
rum ki bende bir Fransızca Kur’ân tercümesi var, Arapça-
1 ِ َّ ِ
(‫للناس‬ ْ ُ ُ َ ْ ‫الناس‬
‫أنفعهم‬ ِ َّ ‫خير‬
ُ ْ َ ) şekliyle, Suyûtî, Câmi’u’s-Sağîr, 5600. sıyla mukābele ediyorum, ince ma’nâları lâyıkıyla edâ ede-
mediklerini tamamiyle görüyorum. Binâenaleyh sizden ve leyi İngiliz, Japon, Çin ve daha sâir lisanlarla neşre gayret
Japonya’daki ihvân-ı dînimizden şunu istirhâm ederiz ki İs- edeceğim.
lâmiyet’i öğretmek [55] husûsundaki himmetiniz İngiliz veya Ben isterim ki şeref-i İslâm ile müşerref olacak zevât bu
Fransızca Kur’ân tercümelerine vesâir bu yolda tercüme o- lisana vâkıf olsunlar, hatta ben son derece bu lisanı öğren-
lunan kitaplara münhasır kalmasın. Japonların zekâsını; dikten sonra bile Japonca’ya tercüme etmeyeceğim yalnız
mesâîsini bütün dünya takdir etti. Şâyet sizin vaktiniz müsâ- ma’nâsını, ta’lîmâtını, ahkâmını beyân edeceğim. Ve lisân-ı
id değilse bile sâir ihvân-ı dînimiz Arapça tahsîline teşebbüs Arabî üzere bunu okutturmaya çalışacağım. Büyük bir me-
etsinler. Yani o yolda bir vazîfe kendinize ayırmanız tavsiye serret ve memnuniyetle bu muazzez, kıymet-dâr hediyenizi
ve temennî olunur. O zaman daha ziyâde ulviyyet-i İslâm’ı kabul ediyorum. Bunu odamın en muhterem mevkiinde
takdir buyuracaksınız. Ve bu tercümelerdeki âsâr-ı zühûlü muhâfaza ve bu vesile ile daima sizi yâd edeceğim.
re’yü’l-ayn göreceksiniz. Japonya’ya gidince bu Kitâb-ı mukaddesi cem’iyetimize
Her müslüman kelâm-ı kadîmi eline aldığı vakit usûlen göstereceğim ve bu Kitâb’ın mekteplerde, köylerde, her yer-
takbîl eder. Mâdem ki müslümanların dünyevî, uhrevî saâ- de neşri hakkında büyük mikyâsda teşebbüsâta başlamak
detini müeddîdir. Şu halde buna karşı hürmet ve ta’zîm ta- lüzumunu arz edeceğim. Onların bundan dolayı pek ziyâde
bîîdir. Bu âdât-ı İslâmiyye’dendir. İşte bendeniz kemâl-i memnun olacaklarını iyi bildiğimden cem’iyet ve reîs-i
ta’zîm u ihtirâmla takbîl ederek size veriyorum, buyuru- cem’iyyet nâmına da ayrıca takdîm-i teşekkürât eylerim. Bu
nuz!... Mübârek olsun.” Kitap bizim kütüphânemizde mevcûd bütün kitapların
pâdişâhı olacaktır. Ve bu Kitâb’ı reisimize takdim edince
Diye Kitâbullâh’ı Hacı Ömer Efendi’ye verdi. Meclisteki
şüphesiz o da cem’iyet nâmına size tahrîren beyân-ı teşek-
huzû ve huşû derece-i nihâyede idi. Herkes derin bir sükû-
kür eyleyecektir.
net içinde, fezâ-yı vicdânlarında gaşy-i rûhânî ile sermest
Bursa meb’ûsu Tâhir Beyefendi hazretleri hassâs ve din-
gözler bir noktaya dikilmiş menba’-i ilm ü irfân olan o
dar bir kalbin tercümân-ı tahassüsâtı olan şu belîğ hitaplara
büyük başlar birer vaz’iyyet-i mütevekkilâne ile nîm eğilmiş,
âtîdeki beyânât-ı âliyye ile mukābelede bulundu:
daima ümmet-i İslâmiyye’nin menâfiine hâdim o kıymet-
“Biz saâdet-i dâreynimizi onun neticesi makamında o-
dâr eller yekdiğerine kavuşmuş, yalnız derin bir vecd ü
lan evâmir-i dîniyyeye iktifâda buluyoruz. Peygamberimiz
istiğrâk içinde başka bir âlemin ezvâkıyla mütehassis idi.
buyurmuş ki: Siz müslümanlar hediyeleşiniz, velev bir hur-
Hayât-ı beşerde öyle dakikalar olur ki senelerce ibâdet
ma tanesiyle olsun... Onun için müslümanların yekdiğerine
kadar inşirâh ve zevk-i rûhânî bir an içinde kalbi kaplar. Bu
hediye vermesi, âdât-ı kavmiyye değil belki âdât-ı dîniyye-
gece, bu saat, bu dakika huzzâr için müstesnâ dakikalar idi dendir. Zât-ı âlîlerini en kıymetli misafir olmak üzere tanıdı-
ki ömr-i beşerde tekerrürü az idrâk olunur. ğımızdan Eğin kulübünü teşkîl eden ihvân-ı dînimiz size en
Hacı Ömer Efendi bu kitâb-ı celîlü’l-kadri eline alınca kıymetli ve azîz telakkī ettikleri bir tuhfeyi ihdâ ile kesb-i mü-
vechinde büyük bir tebeddül büyük bir vecd ve istiğrâk bâhât ederler. İhvân-ı dînimiz bu arzularını son sahîfeye ay-
görüldü. Evvelâ kemâl-i ihtirâmla üç defa takbîl ile yüzüne rıca yazarak Eğin kulübünün resmî mührünü de basmışlar-
gözüne sürdü. Onu müteâkib kıbleyi sordu gösterildi, Ka’- dır. Eğinliler bu babda bir vazîfe-i dîniyyeyi ifâdan başka bir
be-i Muazzama’ya karşı dönerek ellerini açtı, aynen lisân-ı şey yapmış değillerdir. Bu bir şeref-i dînîdir. Bu şeref-i dînî-
Arab üzerine: ye biz de iştirâk ettik. Ez-cümle târîh-i ithâfı abd-i acîz yazdı
“Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âl-i Muham- ve arkadaşlarım böyle muâhâta vesîle olan bir takdim ve
med...” diye kemâl-i huşû ile söze başladı. Meclisteki huzû takaddüm cem’iyetinde bulunmakla müftehirdirler.
bir kat daha tezâyüd etmişti. Hâne sahibi İsmail Efendi haz- Oraya yazılan tarih (fî 1 Rebîülevvel Sene 1328)’dir.
retleri, o saf ve temiz kalbli müslüman bu hâle tahammül Ma’lûm olduğu üzere işbu mâh-ı mübârekin on ikinci gecesi
edemeyerek ağlıyordu. Peygamberimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem) efendimiz dün-
Ömer Efendi hazîn, titrek, muhtâc-ı bükâ bir lisanla ih- yaya gelmiştir. Bu ay Hazret-i Muhammed (sallallâhu aleyhi
tisâsât-ı kalbiyyesini şöyle tasvire çalıştı: ve sellem)’in vilâdet-i seniyyelerine musâdif leyle-i mübâre-
“Bu mukaddes Kelâmullâh’ın kalbime, vicdânıma bütün keyi müştemil bulunduğundan âlem-i İslâm bu ayda başka
mevcudiyetime bahşettiği hâli, hâl-i cezbedârı bilseniz, ru- türlü bir şeref iktisâb eder. Hatta o leyle-i mukaddesede câ-
humun nasıl bir ezvâk-ı mâ-fevkattabîa içinde çırpındığını milerde kandiller yakarak i’lân-ı meserret olunur ve Hazret-i
görebilseniz... Evet, bu mümkün olsaydı ancak o vakit be- Peygamber’in vilâdetini mübeyyin mevlid-i şerîf manzûme-
nim meserretimi anlayabilirdiniz. sini okunur. Müslümanlar böyle bir yevm-i mukaddesi idrâ-
Ravza-i Mutahhara’daki hissettiğim zevk ve inşirâhtan ke nâiliyetlerinden dolayı yekdiğerini tebrik ve buna “kan-
sonra bu dakika hayatımın en kıymet-dâr bir ân-ı mes’ûdu dil” ta’bîr ederler.
olacaktır. Ben bunu hiçbir zaman unutamayacağım. Bu lüt- Şu hediyye-i kıymet-dârın böyle bir mübârek ayın ibti-
funuzdan dolayı size nasıl teşekkür edeceğimi bilemiyorum. dâsında ithâf olunmasını biz ayrıca fâl-i hayr addederiz. Ve
Bu kelâm-ı mukaddes benim ebedî bir refîk-ı rûhum o- Eğinli din kardeşlerimizi de hediyeyi şu noktadan intihâb
lacaktır. Japonya’ya gider gitmez bu lisân-ı mübâreki öğ- ettiklerinden dolayı takdir eyleriz:
renmeye çalışacağım ve her sabah ve akşam bu kitâb-ı mu- Demin Kur’ân tercümesi hakkında bir dereceye kadar
azzezden okuyacağım. Muhtevî olduğu hakāyık-ı mübecce- maksadımı anlatabildim, zannederim. İkinci derecede İslâ-
miyet nâmına bir tavsiyede daha bulunacağım ki o da târîh-i İnşaallah bundan sonra aradaki münâsebâtı te’yîd ve takvi-
İslâmiyyet’i güzelce tetebbu’dur. Ve fakat nasıl ki Kur’ân ye edecek bütün esbâba tevessül edileceği tabîîdir.
tercümelerinde eser-i zühûl, daha doğrusu galat varsa tevâ-
rîh-i İslâmiyyeye dâir yazılan ecnebî eserlerinde de o yolda
cehl ve garaz sâikasıyla birtakım yanlış esassız ma’lûmat
vardır. O gibi galat-ı cehl ve garaz sâikasıyla dermeyân olu- YEMEN MEB’ÛSLARI
nan ma’lûmat ve mütâlaâtı ayn-ı hakīkat diye telakkī etme- HUZÛR-I HİLÂFET-PENÂHÎDE
melidir. Bunun için Arapça teallüme ihtiyâc-ı şedîd vardır. Yemen vilâyeti meb’ûslarından ve sâdâttan San’â Meb’-
Buna sa’y buyurulacağına emniyet-i kâmile hâsıl oldu. ûsu es-Seyyid Ahmed, es-Seyyid Hüseyin, Miralay es-Sey-
Ancak şimdilik defaaten meydana gelmesi için Hind müslü- yid Ahmed, Muhammed Makhafî, Hadîde Meb’ûsu Mah-
manlarından İngilizce bilenler vardır, onlar şüphesiz ki İngi- mûd Nedîm, Zühdü, Asîr Meb’ûsu Ali Efendiler Dolmabah-
lizce muntazam târîh-i İslâm yazmışlardır. Bu gibi şeyler ta- çe sâhil-sarây-ı hümâyûnuna azîmetle karîn-i sânî-i hazret-i
harrî olunmalıdır. Şâyet bulamazsanız, bize bildiriniz, biz İn- şehriyârî Mehmed Tevfîk Beyefendi delâletiyle huzûr-ı ma-
gilizce mükemmel bir târîh-i İslâm yazdırırız. âlî-nüşûr-ı Hazret-i Hilâfet-penâhîye kabul buyurulmuştur.
Bu İslâm târîhi mütâlaasından anlaşılacağı üzere Hulefâ- Müşârün-ileyhimden Seyyid Ahmed Beyefendi tarafın-
yı Râşidîn’in ikincisi olan Hazret-i Ömerü’l-Fârûk radiyal- dan Türkçe olarak nutk-ı âtî kırâat olunmuştur:
lâhu anh zamanında İslâmiyet diğer hulefâ zamanına nis-
“Şevket-meâb
betle pek ziyâde tevessü ve intişâr etti. Sizin bu isim ile ta-
Geçen sene huzûr-ı mekârim-nüşûr-i hazret-i pâdişâhîle-
hallüsünüzü kezâ bir fâl-i hayr addederiz. Hazret-i Ömer za-
rine kabul buyurulan Yemen meb’ûsları ve Yemen’deki
manında İslâmiyet nasıl inkişâf ve intişâr ettiyse o ismin de-
İmâm Seyyid Yahyâ Hamîdüddîn dâîleri tarafından gönde-
lâlet-i ma’neviyyesiyle ve sizin vesâtetinizle İslâmiyet’in o
rilip der-bâr-ı şevket-karâr-ı saltanat-ı ebediyyü’d-devâm-ı
kıt’ada intişâr edeceğine bizce emniyet-i kalbiyye ve vicdâ-
seniyyelerine gelen hey’et-i mahsûsa dahi huzûr-ı maâlî-
niyye hâsıl olmuştur. Oradaki ihvân-ı dînimiz tabîî taksîm-i
mevfûr-ı hazret-i mülûkânelerine kabul buyuruldukları esnâ-
a’mâl kāidesine ittibâ edeceklerdir, [56] bir kısmı Hind müs-
da bilcümle Yemen ahâlîsi kullarına selâm-ı saâdet-encâm-ı
lümanlarından da bazı zevât celb ederek bir hey’et-i tercü-
hazret-i tâc-dârîlerinin tebliğine taraf-ı eşref-i hazret-i şehri-
me teşkîl etsinler. Târîh-i İslâm’ı, medeniyet-i İslâmiyye’yi,
yârîlerinden memûr oldular. Yemen ahâlîsi kulları hakların-
mezâyâ-yı İslâmiyye’yi, fezâil-i İslâmiyye’yi meydana getire-
da ibzâl buyurulan teveccühât-ı mekârim-gāyât ve iltifât-ı
cek eserler hazırlamak için böyle ashâb-ı hamiyyete ihtiyâc-ı
âliyyü’d-derecât-ı hazret-i şehenşâhîlerine bu sûretle nâili-
kat’î vardır.
yetlerinden dolayı secde-i şükrâna kapanarak tezâyüd-i ömr
Ömer Efendi – Garb misyonerlerinin İslâmiyet hak-
ü ikbâl ve şân u şevket ve iclâl-i şâhânelerinin duâsını yâd
kındaki efkâr-ı bed-bînânelerini bilirim. Mesela İngilizler (el-
ve tekrar eylediklerinin ve teşekkürât ve ta’zîmât-ı ahkarâ-
hamdü-lillâh) cümlesini hakīkatten büsbütün başka bir ma’-
nelerinin meb’ûs bulunmaklığımız hasebiyle zât-ı şevket-si-
nâda yazmışlardır. Bunları bildiğim için en âlî hakīkati ara-
mât-ı hazret-i şehriyârîlerinin arzı husûsunu kullarına ricâ et-
yıp arayıp milletime bildirmeğe gayret edeceğim.
tiler.
Zât-ı âlîlerinin tavsiyesi vechile garb lisanlarından ziyâde
Arabî’yi tahsile gayret edeceğim. Ve pek az zamanda mu- Hilâfet-meâb
vaffak olacağımı ümîd ederim. Çünkü şevk ile çalışacağım. Cülûs-ı meyâmin-me’nûs-i hazret-i hilafet-penâhîleri
Mâdem ki din lisanıdır, muhabbetim tabîîdir. rûz-ı fîrûz u mukaddesinden beri emsâli görülmemiş bir
Arapçayı öğrendikten sonra inşaallah buraya gelerek si- sûrette Cenâb-ı Hak celle ve alâ hazretleri Yemen’de feyz ü
zinle din lisanıyla konuşacağım. Şimdilik bizim maksadımız bereket ihsân buyurdu. Meşrûtiyet-i meşrûa-i mukaddese-
Kur’ân’ın ulviyetini, İslâm’ın âlî bir din olduğunu umûm Ja- mizin ilk pâdişâh-ı âlî-câhı olan zât-ı merâhim-simât-ı haz-
ponlara anlatmaktır. ret-i tâcdârîlerinin ihlâs-ı niyyet ve merhamet ve şefkat-i
Yakında makam-ı hilafete ve bütün âlem-i İslâm’a a- hümâyûnları hasebiyle Yemen ahâlî-i sâdıkasının refâhiyet
damlar göndereceğiz. Şimdilik sizden yalnız şunu ricâ ederiz ve istirâhat ve emniyetle yaşamalarının zamân-ı mes’ûdiy-
ki Kur’ân’daki hakāyık-ı âliyyeyi bize anlatacak İngilizce liyeti hulûl etti. Yemen kıt’a-i cesîmesinin sekenesi olan ahâ-
sanına vâkıf birkaç zât Japonya’ya göndermeye gayret e- lî-i sâdıkanın celb-i kulûbları ve sefk-i dimâ-i müslimînin
diniz. Cem’iyetimizin buna ihtiyâc-ı kat’îsi vardır. büsbütün ref’i i’tilâf ve adl ü insâf ile husûle geleceğinin ve
Tâhir Bey – İslâmiyet esâsen yekdiğere teâvün ve vükelâ-yı saltanat-ı seniyyeleri kulları işbu maksad-ı hayr-
tenâsur ile emrediyor. Umûmiyetle müslüman kardeşler mirsadın husûlüne teşebbüsât-ı ciddiyyeden geri kalmadık-
biribirine muâvenet ve yardım etmekle mükelleftir. 1( ‫تعاونوا‬ ُ َ ََ ları gibi hüsn-i niyyetlerinden emin bulunduğumuzun arzıy-
ِّ ِ ْ ‫على‬
ٰ ْ َّ َ ‫البر‬
‫والتقوى‬ َ َ ) bu vazîfeyi ifâ bir vazîfe-i dîniyyedir. Binâen- la hemen Cenâb-ı Erhamürrrâhimîn bütün millet-i necîbe-i
aleyh onlar buraya karşı ne yolda muhâlasat gösterirlerse Osmâniyye’yi ilâ-yevmi’l-kıyâm vücûd-ı şâhâneleriyle mes’-
biz de bir o kadar muhâlasat göstermeye dinen borçluyuz. ûd ve ulüvv-i şân u şevket-i şehriyârîleriyle mesrûr buyur-
sun. Bugünkü günde huzûr-ı maâlî-mevfûr-ı hazret-i zıllul-
1
Mâide, 3/2. lâhîlerine kabul buyurulduğumuzdan dolayı umûm kıt’a-i
Yemâniyye ahâlî-i sâdıkasında fevkalâde hüsn-i te’sîr hâsıl Tarîk-i müstakīmde devam ile nâil-i saâdet olunacağını be-
edeceği gibi kullarınca da mûcib-i iftihâr ve bâis-i kemâl-i yâna hâcet yoktur. Şerîat-i mutahhara-i Ahmediyye ve ka-
mesrûriyyetimiz olmağla teşekkürât ve ta’zîmât-ı ahkarâne- vâid-i adâlet ve hakkaniyyete mübtenî olan idâre-i meşrûta
mizi atebe-i ulyâ-yı hazret-i şehen-şâhîlerine arza cür’et ey- memleketin teâlî ve tekâmülüne bâis olacaktır. Ve bu sû-
leriz ve her halde emr ü fermân ve lutf u ihsân halîfe-i rûy-ı retle Yemence dahi refâh-ı ahâlîyi kâfil pek çok ıslâhât ve
zemîn pâdişâhımız efendimiz hazretlerinindir.” icrâât göreceksiniz.
Ba’de Seyyid Hüseyin Bey tarafından dahi Arapça bir Zevât-ı müşârün-ileyhim yarım saat kadar huzûr-ı emî-
kasîde okunmuş ve gayet belîğ bir duâ tilâvet eylemiştir. Ta- rü’l-mü’minînde kalmışlardır. Hîn-i infikâklarında zât-ı şâhâ-
raf-ı eşref-i pâdişâhîden nutka cevaben bi’l-irticâl sûret-i mü- neye arz-ı vedâ’ ettikleri zaman dahi “Sizlerle mülâkatımdan
nîfesi zîrde münderic nutk-ı belîğ-i hümâyûn irâd edilmiştir: memnun oldum” cümlesiyle taltîf-i şehriyârîye mazhar ol-
“Yemen ahâlîsinin hakkımda gösterdikleri eser-i muhab- muşlardır.
bet ve merbûtiyyetten pek mahzûz oldum. Hikâye olunan
feyz ü bereket başkaca memnuniyeti müstelzim oldu. Kavm-
i necîb-i Arab hakkında kalbimizde bir muhabbet cây-gîrdir.
İtilâf ve vifâkın mûcib-i necât olacağı cümlece ma’lûmdur. “Matbaa-i Hayriyye” ve Şürekâsı Müdîr-i Mes’ûl: Eşref Edîb

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
TÂRÎH-İ İSLÂMİYYET Yoksa kütüb-i İslâmiyye me’hâz ittihâz olunarak delâil-i

sahîhamız nakledilecek olsa altından kalkmak kābil olamaz-
dı. Öyle ya! Delâil-i sahîha-i İslâmiyye bilâ-tahrîf ortaya ko-
nulacak olsa cerh ü ibtâli mümkün olmayacağından o vakit
– 11 – netâyic-i matlûbenin aksi husûle geleceği âşikâr idi.
2) İslâmiyet hakkında tavâif-i efrenciyye tarafından neşr- Binâen-alâ-zâlik 37 sahîfesinde görüleceği üzere server-i
olunan âsârı –müelliflerinin gayretlerini, feyz-i zekâlarını tak- enbiyâ, sertâc-ı asfiyâ (aleyhi ekmelüttehâyâ) efendimiz
dîr etmesiyle beraber– kâfî görmediğinin esbâbını tasrîh et- hazretlerine azv u isnâd eylediği “hysteria-yı adalî” marazı-
miyor. Fakat sâlik olduğu meslek-i i’tisâf-ı ifrât-perverâneye nın, cünûna şebîh bir dâ-i devâ nâ-pezîrin mürevvici olan
nazaran esbâb-ı mezkûre olsa olsa kendisinin yürütmek iste- “Sprenger” dediği herif iftirâât-ı müdhişe icâdında kendi
diği tecâvüzât-ı bî-insâfâneye medâr olacak ma’lûmat-ı sa- meşrebine herkesten ziyâde muvâfık bulunmakla onun te’lî-
hîfeyi onlarda bulamadığı için meşreb-i hâss-ı hakîmâne- fini esas tutarak her husûsta ona taklîd edeceğini i’lânla ifti-
lerine(!) muvâfık düşmemeleri olabilir. hâr etmiştir. Ne büyük bir ihâta-i nazar! Ne derin bir im’ân!
Dozy’nin kendi ifadesine i’timâd câiz ise üslûb-ı Arabî ile İşte kendisi açıktan açığa i’tirâf ediyor ki ne kütüb-i İslâmiy-
muharrer bulunan kütüb-i İslâmiyye’deki müsteşhedâtın ye’ye mürâcaat, ne de müsteşrikîn-i sâire tarafından tahrîr
üzerine mübtenî delâile mürâcaatla müstakil bir eser te’lîfine ve neşrolunan âsâra muvâfakat etmek mutâbık-ı âmâli ol-
de hâiz-i iktidâr imiş, fakat bu tarzda kitap te’lîfini başka za- madığından bu kütüb ve âsâra asla ehemmiyet vermemiş,
mana saklamış. Çünkü böyle bir kitap kendilerine mahsûs yalnız “Sprenger”in istihsâl eylediği netâice hasr-ı nazara
kāri’lerce şüphesiz te’mîn-i matlûb etmiyormuş. karar vermiş, eser-i mefsedetine doldurduğu hezeyânâtı hep
Biz bu te’lîfin ferdâya tâlîkine bir ma’nâ veremiyoruz. onun yazdığı eserden iltikāt etmiş.
Mâdem ki böyle bir eser vücûda getirmek iktidârını hâiz Şimdi erbâb-ı temyîz ve ibtisâra suâl ederiz ki herhangi
imiş iktidârını göstermeli, doğrudan doğruya asıl menbaın- bir hakīkate [58] ıttılâ arzusunda olan kimse acaba hakīkat-i
dan alarak İslâmiyet’i olduğu gibi tasvir etmeli ve sonra ne matlûbeyi menbaından itibaren ta’kîbde bulunan yâr ve ağ-
diyebilecekse demeli idi. Fakat bu sûrette netâyic-i matlûbe yârın kâffesine mürâcaatla istikşâfa cehd ü gayret ederse mi
te’mîn olunamazdı diyor ki bu i’tizâra da yerden göğe kadar ihtiyata riâyet etmiş olur? Yoksa vukūf itibariyle en uzak bu-
hak veririz. Zîrâ Dozy’nin hâlinden, kālinden anlıyoruz ki bu lunan yalnız bir şahsın ifadesine hasr-ı nazar ederse mi âkı-
eser-i mel’aneti neşirden maksadı hakāik-i ahvâle âgâh ol- lâne davranmış sayılır? Akl u iz’ân sahibi her kim olursa ol-
mayan kesânı iğfâl ile müslümanlar hakkında teşdîd-i mü- sun şıkk-ı evveli tercihte tereddüd etmez. Yalnız mütercim-i
nâferâta çalışmaktan başka bir şey değildir. Çünkü esâs-ı ma’hûd bu sahîfeleri de tercüme ile kitabına(!) katmış oldu-
dînleri bu kadar çürük olan akvâma insanca muâmele lâyık ğu halde böyle bir mukallid-i bî-vâyeyi müsteşrik-i şöhret-gîr
görülmez. Bu maksad ise böyle bir eser neşriyle istihsâl olu- ünvânından tutturarak büyük bir ihâta-i nazar, derin bir im’-
nabilir, asla delâil ve müsteşhedâta yanaşmayarak telbîsat-ı ân sahibi, gayet mümtâz ve kat’iyyen bî-taraf, nâdîde bir
mücerredeye hasr-ı kelâm ile elde edilebilir. akl-ı selîm ve bilmem daha ne... El-hâsıl ne kadar câlib-i
itminân evsâf-ı mergūbe var ise cümlesini bir sıraya diziyor. Ona semâ ve arzın hâlikı ve son derecede âlî ve âkıl bir zât naza-
Öyle âdî bir şahsı medh ü sitâyişle âlem-i bâlâya çıkarmaya rıyla bakılırdı. Yağmuru o gönderir, cihânı o idâre eder fakat rahip-
çalışıyor. Yek nazarda ne metâ’ olduğu zâhir olan bu eser-i leri yok idi. Ona mahsûs ma’bedler inşâ olunmazdı.
merdûdu da böyle bir allâme-i cihânın âsâr-ı fâzılânesi ara- Allah’tan başka cinleri de temcîd ederlerdi. Haftalarca dolaşılan
sında bulunmuş tamam hâşâ ve kellâ 1(‫المؤمن‬ ِ ِ ْ ُ ْ ‫ضالة‬ ُ ْ ِ ْ)
ُ ّ َ ‫الحكمة‬ çöller ve dağlar bu cins mahlûkat ile doludur... Cinlerin feryâd et-
hadîs-i şerîfine mısdâk olacak bir dürr-i girân-mâye şeklinde tikleri işitilir onlar suver-i gûnâ-gûnda bize görünürler. Pek çok fe-
gösteriyor. Kendi zu’m-i fâsidince bu efsaneleri âleme yuttu- nalık, yahud iyilik yapabilirler. Onların lütfuna mazhar olabilmek
rurum diye hayret-efzâ bir cesaret ibrâz ediyor. için kendilerini temcîd etmek, perestiş ve hizmetlerinde bulunmak
(3) “Lâkin aynı zamanda şunu da söylemeliyim ki altıncı iktizâ eder. Onlar taşlarda, ağaçlarda, heykellerde beytûtet ederler.
asr-ı mîlâdîde Arabistan’ın hâl-i dînîsi hakkında beyân ede- Her kabilenin ayrıca, bazen de birkaç kabilenin müctemian husûsî
ceğim şeylerin mes’ûliyetini üzerime alıyorsam da mütebâkī cini ve taşı, ağacı ve mahsûs tasvîri var idi ki...”
zamanlar için iş öyle değildir” ifadesiyle müellif Dozy İslâmi- Filhakīka akvâm-ı Arabiyye’nin devr-i câhiliyyette de
yet’e ait mebâhisin kâffesinde “Sprenger” gibi müverrihlere Hallâk-ı Müteâl “celle ve alâ” hazretlerine esâsen i’tikādları
taklîd ve mütâbaat etmiş olmasından dolayı tereddüdden bulunduğu Kur’ân-ı Kerîm’de 2( ‫السموات‬ ِ َ ٰ َّ ‫خلق‬ َ َ َ ‫من‬ ْ َ ‫سالتهم‬ ْ َِ َ
ْ ُ َ ْ َ َ ‫ولئن‬
hâlî kalmadığını i’tirâfla kendisi için efkâr-ı umûmiyyede bir ُّٰ ‫ليقولن‬
‫الله‬ َ
َ ْ َْ
َُّ ُ َ َ ‫والارض‬ ), 3
( ‫له‬ َ ِ
‫مخلصين‬ْ
ُ َ ٖ ُ َ َُ ّٰ
‫الله‬ ‫دعوا‬ َ َ
‫كالظلل‬
ِ ُّ َ ‫موج‬
ٌ ْ َ ْ ُ َ ‫واذا‬
‫غشيهم‬ ِ َ َِ َ
kaçamak tarîkı hazırlamak istiyor. َ ّ
‫الدين‬ ٖ ) gibi âyet-i celîlede tasrîh buyurulmuştur. Fakat henüz
Vâkıa mâdem ki tedkīkāt-ı lâzımesiyle hakāik-i ahvâli mazhar-ı irşâd olamadıkları cihetle şân-ı ulûhiyyete şâyân
ortaya koyan ekâbir-i ulemâ-yı İslâmiyye ve bî-taraf tevâif-i takdîsâtta bulunamazlardı. Cismiyet ve onun levâzım-ı zarû-
efrenciyyenin sözlerine ısgā etmeyerek münhasıran “Spren- riyyesinden bulunan mekân ve cihet gibi şeyler isnâd eder-
ger” gibi kesânın istihsâl ettiği netâyici, daha doğrusu ihtirâ lerdi. İslâmiyet berâhîn-i akliyye serdiyle bu takım hataları
eylediği fezâyihi alel-amyâ kabul etmiş bulunuyor mahzâ tashîh etmiş, Ayetelkürsî, Sûre-i Haşr âhirindeki âyât-ı kerî-
meşrebine muvâfakatinden dolayı o sözleri tercih eylemiş me ve sâir muhkemât-ı Kur’âniyye ile 4(‫یء‬ ٌ ْ َ‫كمثله ش‬ ٖ ِ ْ ِ َ ‫ليس‬ َ ْ َ ) düs-
olduğu cây-ı iştibâh olamaz. Binâenaleyh mes’ûliyet-i ma’- tûr-ı aklîsini tenvîr ve tafsîl eylemiştir.
neviyyeden, terettüb edecek muaheze-i târîhiyyeden tahlîs-i Yalnız sûre-i İhlâs’ın ma’nâ-yı şerîfine âgâh olan bir
girîbân edemezse de yazdığı şeylerin hakīkat-i mahza olarak müslüman bile bu husûsta zerre kadar tereddüd etmediği
telakkīsini tavsiyeden olsun tebâüd etmiş addolunabilir, hiç halde mütercim-i bî-iz’ân Dozy’nin “Bizim gibi bir şahsiyete
olmazsa bu haslet-i ca’liyye ile müellifin mütercime nisbetle mâliktir” kelâmına ilâve ettiği bir notta “Arabın bâtıl olan bu
bir meziyeti bulunduğu inkâr olunamaz. i’tikād-ı kadîmi Kur’ân’ın (‫الخ‬...‫صورته‬ ِ ِ َ ُ ‫الانسان فى‬ َ َ ْ ِ ‫خلق‬ َ َ َ ) âyetin-
İşte biraz ta’mîk-i fikr edenler için bu cihet de bâis-i hay- de ayân ve pâyendedir” demesiyle Kur’ân-ı Kerîm’e ve do-
ret olsun sezâdır. Ecnebî olan Doktor Dozy yazdığı şeyler- layısıyla dîn-i mübîn-i İslâm’a büyük bir iftiraya cesaret et-
den hayâ ediyor, bil-i’tirâf diyor ki “Ben bu makālâtı meş- miştir.
rebime muvâfık bularak bilâ-tahkīk fülân kimsenin kelâmın- Bu makūle mülhidler tağlît-i avâm garaz-ı fâsidiyle icâ-
dan istiâre ettim mes’ûliyeti üzerime alarak kabulünü kimse- bında âyetler de uydurmakta oldukları bâlâda ihtâr olun-
ye tavsiye etmiyorum.” İslâmiyet’e intisâb-ı sûrîsi bulunan muş idi. Ne kadar gülünç bir şey!.. Kendisi güyâ Kur’ân-ı
mütercim-i ma’hûd ise bu isnâdât-ı bâtılanın kâffesini bir Kerîm’i okumuş da (‫صورته‬ َ َ ْ ِ ‫خلق‬
ِ ِ َ ُ ‫الانسان فى‬ َ َ َ ) sebkinde bir âyet
târîh-i hakīkī olmak üzere müslümanlara ithâfa kalkışıyor, görmüş, hatta o âyetin âhiri bile varmış da “hâşâ” Arapların
ayn-ı hakīkat ve mahz-ı hikmet diye bütün bu safsataların bâtıl i’tikādını tervîc ediyormuş. Hakāyık-ı İslâmiyye’ye
kabulünü cân u gönülden tavsiye ediyor. vukūfu değil, zerrece idrâki olan bir kimse böyle bir söz söy-
(Meşhurdur ki vaktiyle bir ecnebî diplomat nâ-münâsib leyemez. Eğer öyle bir âyet olsaydı ilm-i hâl [59] kitapların-
bir karar ittihâzından dolayı makām-ı i’tizârda “Ne yapayım da “Cenâb-ı Hakk’ın misl ü nazîri yoktur. Mahlûkata hiçbir
ben bir Türk kadar Türk olamam” demiş. Şimdiye kadar bu vechile benzemez” denilen yerde “Allahu Teâlâ’nın bizim
sözün sahibine herkes gibi biz de hak veriyorduk. Halbuki gibi başı ve yüzü vardır. Kendisi buğday benizlidir. Güldüğü
insan murâd edince her şey olabilirmiş. Çünkü bugün ma- vakit nûr parçası gibi dişleri görünür” denirdi.*
atteessüf görüyoruz ki bir ecnebîden ziyâde bîgâne bir mül- Manastırlı İsmail Hakkı
hidden ziyâde câhid olanlar da bulunuyormuş. Fakat ez-
mân-ı ahîrede iyilikler fenalıklar kadar müterakkī olamı-
yorlar.)
2
Ba’dezâ Dozy cenâbları Arabistan’ın dîn-i kadîmini be- Lokmân, 31/25.
3
Lokmân, 31/32
yân ve teşrîh sadedinde on beş sahîfe tafsîlât veriyor. Bize 4
Şûrâ, 42/11.
tealluku olan kısmını icmâlen nakledelim. Diyor ki: *
Yalnız müteşâbih kabîlinden olmak üzere (‫)ان الله خلق آدم على صورته‬
“Araplar Allahu Teâlâ yani Hudâ-yı A’zam dedikleri bir zât-ı [Müslim, Sahîh, Kitâbü’l-Birr, 32] tarzında bir hadîs-i şerîf vardır.
a’lâ tanıyorlardı. O da bizim gibi bir şahsiyete mâliktir. Kendisine az Fakat müteşâbihâtın muhkemâta ircâı vâcib olmasına mebnî ule-
çok münkâd olan mevcûdât-ı mahlûka dâiresi haricinde bulunur. mâ-yı İslâmiyye hadîs-i mezkûrun ma’nâ-yı sahîhini tahkik etmiş-
lerdir. İmâm Gazâlî hazretlerinin el-Câmiu’l-Avâm an İlmi’l-Ke-
lâm nâm eserlerine mürâcaatla hakīkat tamamen müstebân olur.
1
Benzer şekilde İbn Mâce, Sünen, Kitâbü’z-Zühd 15. Risâle-i Hamîdiyye, c. 3, s. 79 mütâlaa olunursa kifâyet eder.
Şam ulemâsından müverrih-i şehîr Azm-zâde Refik bîri vechile kavânîn-i siyâsiyye şu iki asıldan vârid olan
Beyefendi tarafından Mısır Mekteb-i Nüvvâb talebesine ahkâm-ı muamelât ve ukūbâttan ibarettir ki şâri’-i a’zam
irâd edilip el-Menâr’da görülen nutkun tercümesidir: sallallâhu aleyhi ve sellem tarafından takrîr buyurulduğu
için şer’ olmuştur. İşte bu şer’ kuvve-i teşrîiyyeyi yed-i vâ-
MÜSLÜMANLIK’TA FERDİN HÂKİMİYETİYLE
hidde bırakmayarak bir cemaate tevdî ma’nâsına alınan
CEMÂATİN HÂKİMİYETİ
kazâ-i cemâat, yahud hâkimiyyet-i cemâat medlûlünün
Efendiler, taht-ı şumûlüne giremez. Ancak o ahkâmı şâri’-i hakîmin
Bugün size Müslümanlık’ta ferdin hâkimiyetiyle cema- murâd ettiği sûrette anlamak haysiyetiyle girebilir, yani ha-
atin hâkimiyeti ne olduğuna dâir birkaç söz söyleyeceğim. taya, günaha düşmemek için ferdin hâkimiyeti kâfî gel-
Ben cemaatin hâkimiyeti deyince onun medlûl-i âmmını, meyerek cemaatin vücûdunu istilzâm eden şey şu asıldan
yani kazâ ile iftâyı, yahud teşrî ile tefrîi murâd ederim. hükmün istinbât ve takrîridir.
Bilirsiniz ki bütün cem’iyyât-i beşeriyyede saâdet ve Tabîî bilirsiniz ki şâriin bize takrîr etmiş olduğu ahkâm
rahatın medârı olan adâleti kâfil olacak bir kuvvet varsa o tedrîcen teşrî olunurdu. Ne zaman bir hâdise zuhûr eder,
da hukūk-ı efrâdı sıyânet eden, mezâlime yüz göstermeyen, yahud kendisinden bir hüküm sorulacak olursa onun hak-
hey’et-i ictimâiyyenin âsâyişini ihlâle cür’ette bulunan er- kında bir hükm-i şer’î beyân eder idi. Bu sûretle kitap ve
bâb-ı cerâimi cezaya çarpan kānûn, yahud şerîatten ibâret- sünnette altı yüz elli yahud daha ziyâde hüküm vârid ol-
tir. Bu kānûnlar da ya kavânîn-i mevzûa, yahud kavânîn-i muştur ki sonradan gelen eimme-i fıkh bu ahkâmı teşrîe
şer’iyyedir. İbni Haldûn bunu şu sûretle ta’rîf ediyor: esas ittihâz ederek vaktiyle memâlik-i İslâmiyye’de ma’mû-
“Bu kānûnlar ukalâ tarafından, kezâlik devletin erkânı, lün-bih olan, hâlâ da bazı taraflarda muâmelât ve ukūbâtta
basîretli me’mûrîni tarafından vaz’ olunmuş ise kavânîn-i si- mer’î tutulan kütüb-i fıkhı tedvîn etmişlerdir.
yâsiyye-i akliyyedir; min-tarafillâh meb’ûs bir şâri’ lisanıyla Ahkâm-ı fıkhiyyenin tedvîni asr-ı evvel evâhiriyle asr-ı
takrîr olunmak üzere Cenâb-ı Hak tarafından vaz’ olunmuş sânî evâilinde başlar. O halde İslâm’da teşrî için iki tarih
ise kavânîn-i siyâsiyye-i dîniyyedir.” vardır: Usûl-i şerîatin takrîri ile mer’îyeti, tefrî yahud fıkıh ile
Ma’lûmunuzdur ki –İbâdet ciheti müstesnâ olmak, yalnız kezâlik mer’iyeti tarihleri. Bu iki tarihin arasına diğer iki ta-
muâmelât kısmı murâd edilmek şartıyla– fıkıh müslüman- rih girer ki birincisi ahkâm-ı şer’iyyenin sudûrda mahfûz bu-
ların kānûn-ı şer’îsidir; efrâd-ı nâs arasında vukū’ bulan mü- lundurulması, ikincisi kitaplarda kaydedilmesi tarihleridir.
nâzaâtın, muhâsamâtın medâr-ı hall u faslı olacak ahkâmın Şimdi gerek şu söylediklerimizi, gerek ashâb ve tâbiînin
esasıdır. sûret-i kazâsını beyân edelim:
Ben kānûn-ı şer’î ta’bîrini tecevvüzen kullanıyorum. Zîrâ Ahkâm-ı şer’iyyenin esas ve medârı, sadr-ı İslâm’da ah-
şerîat-i İslâmiyye’nin ahkâmı, kānûn-ı câmii ancak Kitap ile kâm-ı kazânın mâ-bihi’l-istinâdı kitap ile sünnetten ibaret
sünnettir; asıl olan bu ikisidir. Fıkha gelince buna şer’ tes- olduğu ma’lûmumuzdur. Kitâbullâh [60] ma’rûf ve meşhur
miye edilmesi me’hazının kitap, sünnet, amel-i ashâb, icmâ, olduğuna göre Hazret-i Ebûbekir’in zamân-ı hilâfetinde mü-
kıyâs olması i’tibâriyledir. Binâenaleyh İbni Haldûn’un ta’- teferrik olarak yazılmıştır. Sünnet-i seniyyeye gelince tâbiîn
rîfi buna mutâbık geliyorsa ancak bu cihetten mutâbık geli- devrinin nihâyetine kadar sudûrda mahfûz kalmış, yahud
yor; yani bu kavânînin şer’de bir aslı vardır, yoksa ayniyle yazılmış ise bile bu aralık pek az bir şey yazılmıştır.
Cenâb-ı Hak tarafından mevzû demek değildir. Hulefâ-yı Râşidîn zamanında kazâ biz-zarûre iftâya mü-
Nezd-i fukahâda tefrîin yahud teşrîin esası şu beş asıl- lâzim idi. Zîrâ kazâ halifeye ait idi. Halbuki halife hazret-i
dan ibaret olduğu için ahkâm-ı fıkhiyyeyi de şer’ tesmiye et- şâri’den vârid olan ahkâmın kâffesini bittabi’ ezberinde tuta-
mişlerdir ki bu husûsta eimme-i ilmden, muhaddisînden pek mayacağı, belki ashabdan birçoğu birer şey hıfz etmiş ola-
çokları fukahâya muhâliftirler: Berikiler, delile müstenid ol- cağı için ma’rifet-i ahkâm husûsunda onlardan istiftâ zarûrî
mayan, yahud delili kitapta, sünnette bulunmayan ahkâmın idi. İşte size bir misâl:
hiçbiri şer’ değildir, diyorlar. Bagavî Meymûn bin Mehrân’dan naklen diyor ki: Haz-
Maamâfih ben şu iki muhâlif fırka hakkında bir hüküm ret-i Ebûbekir hasımlar muvâcehesinde bulunduğu zaman
vermek istemiyorum. Maksad, Müslümanlık’ta kazâ ve iftâ Kitâbullâh’a bakardı. Eğer Kur’ân’da bu iki hasmın arasını
nasıl başladı; nasıl bir seyir ta’kîb etti, tarihi nedir, bunlarda fasledecek bir hüküm bulursa onunla kazâ ederdi. Bulamaz
adli zâmin olacak şey neden ibarettir; ferdin hâkimiyeti ile da Hazret-i Resûl’den bu babda bir sünnet bilirse ona mü-
cemaatin hâkimiyeti arasında hata savâb nokta-i nazarın- râcaat eylerdi. Onu da bulamazsa kalkarak, bana şöyle bir
dan ne gibi fark vardır; bu cihetlere bir nazar-ı sahîh atfede- iş geldi, Hazret-i Peygamber’in vaktiyle buna dâir vermiş ol-
bilmemize medâr olacak bir mukaddime temhîd eylemektir. duğu hükmü bileniniz var mı? diye müslimîne sorardı. O za-
Bu bahis arasında teşrî ve kazâya hulûl eden bazı şuûnu da man kendisine Resûlullâh’ın bu babdaki hükmünü tebliğ
istitrâden söyleyeceğim ki kemiyeti nâçîz olmakla beraber edenler bulunursa Ebûbekir: Cenâb-ı Hakk’a hamd edelim
beyânı faideden hâlî değildir. ki içimizde sünnet-i Resûl’ü hıfz edenler bulunduruyor, der
Anladık ki Müslümanlık’ta şer’in aslı, esası kitap ile sün- idi. Şâyet Resûlullâh’tan menkūl bir sünnete vâsıl olamazsa
netten ibârettir. Demek istiyoruz ki ahkâm-ı dîniyye yani ashâbın ileri gelenlerini toplayarak onlarla istişâre ederdi.
ibâdât ve kavânîn-i dünyeviyye, yahud İbni Haldûn’un ta’- Ârâyı bir noktada cem’e muvaffak olabilirse o zaman o-
nunla hükmederdi. Hazret-i Ömer de Ebûbekir gibi hareket be-i tâbiînin ve daha geridekilerinin müstebid birre’y olmak
ederek Kur’ân’da, sünnette bulamadığı bir hükmü Ebûbe- korkusundan dolayı ehl-i ilm ve hadîs ile meşvereti düstûr
kir’in vermiş olduğu hükümler arasında arardı bulursa o- ittihâz ettiklerini nazar-ı im’âna alırsak şu neticeye vâsıl olu-
nunla amel eder bulamazsa a’yân-ı müslimîni toplardı. İc- ruz ki:
mâ’ ile verilen karar daima ma’mûlün-bih olurdu. Asr-ı evvelde kazâ şûrâ ile kāim idi; yahud cemaatin ka-
Bagavî’nin Hazret-i Ebûbekir ve Ömer’in kazâsı hakkın- zâsı idi ki bu sûret hukūk-ı efrâdı, taharrî-i adl ü hakkı kâfil
daki şu rivâyetinden anlaşılıyor ki bu iki halife zamanında idi. Şüphesiz bu tarz-ı kazâ ümmetin saâdetini, devletlerin
kazâ, ferdin değil, cemaatin kazâsıdır. Kendilerinden sonra bekasını, ferdin kazâsından ziyâde te’mîn eder.
gelen Hulefâ-yı Râşidîn’in kazâları da buna makîstir. İslâm’- Cemaatin kazâsından murâd zihne yekten hutûr edeceği
da târîh-i kazânın ilk devri, yani tedvîn ve fürû’ ile amele vechile yalnız birden ziyâde efrâddan müteşekkil bir hey’etin
başlanıldığı zamana kadar geçen devir hep böyle idi. Buna kazâsı demek değildir; belki kuvve-i teşrîiyye ve kazâiyyenin
bir delil aranırsa memâlik-i İslâmiyye’nin her yerinde ashab- re’y-i efrâddan masûn bulundurulması; verilecek hükmün
dan, yahud tâbiînden birtakım zevât bulunmasıdır ki ah- savâbiyetine i’timâd olunabilmek, delil hakkında itmînân
kâm-ı şer’iyyeyi hıfz ettikleri, dinde mütefakkih oldukları için hâsıl olmak, nassın vücûdu müteazzir olduğu zamanlarda
fukahâ nâmıyla yâd olunan bu muhterem vücûdlar zamân-ı cemaatin indinde eslah olan hâle i’timâd edilebilmek için
kazâda müsteşâr-ı enâm idiler. Zîrâ bunlar şerîatin hâfızları, teşrîin cemaate mütevakkıf olması demektir.
ahbâr-ı sahîhanın mu’temet râvîleri bulunduklarından vakt-i Maslahata evfak olanı aramak, yani eslaha mürâât şe-
kazâda kendilerine mürâcaat etmemek kābil olamazdı. rîat-ı [61] İslâmiyye’nin en esaslı kavâidindendir ki birçok
Ashâb-ı kirâm arasında kibâr-ı fukahâdan Ali ibni Ebî müşkilât bu sâyede mündefi’ olur. Hatta aşağıda söyleye-
Tâlib, Abdullah bin Abbâs, Abdullah bin Mesûd, Abdullah ceğimiz vechile kibâr-ı ashâb nassın mevcûd olduğu zaman-
bin Ömer, Abdullah bin Amr bin el-Âs, Zeyd bin Sâbit, Ebû larda bile zarûret messederse bu kāideye riâyet ederlerdi.
Saîd el-Hudrî, Enes bin Mâlik, Muâz bin Cebel hazretleriyle Muhtelif rivâyât ile nas vârid olan yahud bi-hakkın tefehhü-
Cenâb-ı Peygamber’den az yahud çok ahkâm zapt etmiş mü müşkil olan mesâilde hükmü itmînân ile verebilmek,
olan diğer birtakım zevât vardır. ümmetin hayrını talep etmiş olmak, hasımlar arasında îcâb-ı
İbnü’l-Kayyim diyor ki: Ashâb meyânında kendisinden adli icrâ etmek için birçok zaman ihtilâf ederlerdi. İbni Kay-
fetâvâ naklolunanlar erkek, kadın yüz otuzdan fazladır. yim diyor ki ashâbın muâmelâta müteallik ahkâmda ihti-
Bunların kısm-ı a’zamı bizzarûre muhtelif memleketlere da- lâfları pek çoktur; lâkin esmâ ve sıfât ve ef’âle yani imana
ğılmış idi ki tarihin şehâdetiyle sabit olduğu vechile nerede müteallik mesâil için aralarında asla nizâ yoktur.
bulunurlarsa bir şûrâ-yı kazâ teşkîl ederek nâsın müsteşârı Dedik ki kazâ-yı cemâatten murâd kuvve-i teşrîiyye ve
olurlardı. kazâiyye ferde tevdî olunmayarak bir cemaate tefvîz olun-
Bunlara ikinci bir tabaka iltihâk ediyor ki tâbiîn taba- maktır. Zîrâ bu sûret daha sâlim, hatadan daha uzak; adle
kasıdır. Tabaka-i ûlâdan sonra fetvâ bunlara geçmiş idi. daha muvâfıktır. Çünkü re’ye, ictihâda yahud kıyâsa mürâ-
Medîne’de Saîd bin el-Müseyyeb, Urve bin ez-Zübeyr, caatı istilzâm eden ahkâm-ı nass bulunmaz yahud rivâyât-
Kāsım bin Muhammed, Hârice bin Zeyd gibi zevât gelmiş tan birini tercih icâb ederse bunun için birtakım şurût lâzım
idi. İkinci tabakayı ta’kîb eden diğer tabakada ise meşhur gelir ki ferd-i vâhidde ictimâı çok zamanlar kābil değildir;
Muhammed bin Şihâb ez-Zührî ve akrân-ı fazîleti, diğer bir olsa bile ferdin eslah bir sûrette hüküm verebilmesi alel-ek-
tabakada da sâhib-i mezheb İmâm Mâlik vardı. Mekke’de ser mümkün olamayacağı gibi bu hüküm kendi seviyesinde
müftîlerden Atâ bin Ebî Rebbâh, Tâvûs bin Keysân, Mücâ- bulunan bütün ehl-i ilmin kabulden i’râz edemeyeceği bir
hid bin Cebr ve daha başkaları mevcûd idi. Bunlardan son- sûrette sâdır olamaz.
ra tabakalar birbirini vely ederek Mekke’de sâhib-i mezheb Sâhib-i mezheb eimme-i müctehidînin hâli bize bir de-
İmâm Muhammed bin İdrîs Şâfiî zuhûr etmiş idi. lildir: Müşârün-ileyhimden her biri mezhebin fürûunu, usû-
Basra’daki müftîlerden Amr bin Seleme el-Ceremî, Ebû lünü takdîr etmek, âsâr ve ahbârın sahîhini bulmak, usûl-i
Meryem Hanefî, Hasan-ı Basrî ve daha sâirleri vardı. Bun- şerîati tetebbu’ eylemek husûsunda akılları durduracak ka-
lara da tabaka, tabaka birçok zevât iltihâk etti. Kûfe, Mısır, dar uğraşmış iken birçok mesâilde ihtilâf etmişler; kendile-
Şâm gibi sâir memleketlerin kâffesinde tâbiînden, tebe-i tâ- rinden sonra gelenler de aynı ihtilâfı muhâfaza eylemişler-
biînden daima bir cemm-i gafîr bulunarak ahkâm-ı fıkhiyye dir. Sonraları iş o dereceye varmış ki aynı İslâm memle-
kendilerinden ahz olunurdu. Bu hâl o ahkâmın tedvînine ketinde dört mezheb için dört tane kadı bulunurmuş. Hatta
kadar devam etti. aynı mezhebin fukahâsı bile aynı mes’elede ihtilâf eder
Nassın adem-i vücûdu takdîrinde Hazret-i Peygamber olmuşlar. Nihâyet iftâ da kazânın musâb olduğu teşettütten
tarafından ictihâdın meşrû’ gösterildiğini, Hazret-i Ebûbekir nasibini almış ki bu yüzden emr-i adâlet fevkalâde müteessir
ve Ömer’in bir mes’elede ictihâdları ancak nâsın ileri gelen- olmuştur. Bununla beraber bütün bu mezâhibin aslı birdir ki
lerini toplayarak kendileriyle istişâreden sonra vukūa geldi- o da dîn-i mübîn-i İslâm’dır.
ğini ilâve eder de diğer Hulefâ-yı Râşidîn’in aynı sûretle ha- Bu müdhiş tehlikeden dolayı ashab-ı kirâm kendilerin-
reket ettiğine hükmedecek olursak; kezâlik bunların zühd ü den bir istiftâ vukūunda müsteftîyi başkasına göndermekten
takvâsına kıyâs ile kendilerinden sonra gelen tâbiîn ve te- yahud bir hükmü takrîr için birbirleriyle istişâre eylemekten
asla çekinmezlerdi ki kütüb-i hadîs bu sözümüze şâhiddir. Ey birâderler! Hazret-i Hâdî-i Ekber bizi doğru yola sevk
Maksad ise haksızlığı, yahud günahı mûcib bir hataya düş- etmek için, Kur’ân-ı Kerîm’inde nesteîzü billâh: 2( ‫واعتصموا‬ ُ ِ َْ َ
mekten hazerdir. Hele ictihâda muhtaç olan mesâilde ha- ََّ َ ‫جميعا َ َولا‬
ُ‫تفرقوا‬ ِ ّٰ
ً ٖ َ ‫بحبل الله‬ ِ
ِ ْ َ ) emrediyor. Yani: Habl-i metîn-i İslâ-
vâss-ı müslimîn ile istişâre edilmeden hiçbir hüküm veril- miyyet’e yapışarak tefrikaya giriftâr olmayınız. Birbirinizle
mezdi. –mâba’di var– kardeşçe yaşayıp âlem-i İslâmiyet’e ve dinimize en çok za-
Mehmed Âkif rarlı olan tefrikaya ve yekdiğerinize düşmanlığa düşmeyiniz.
Zîrâ tefrikaya düşmüş olan her bir millet mahv u nâ-bûd
olmuştur; [62] batmıştır. A’dâ-yı bed-kâr-ı dîn ü devlet va-
HUTBELERE DÂİR* tan-ı aslîmizde inceden inceye düşünülmüş birtakım hîleler
ile bazı cahilleri aldatıp hükûmet-i hâzıraya, yani bugün
Ahmed Câvid Bey nâmında bir zât-ı muhterem tarafın-
şer’an mansûb olan halîfe-i müslimîne karşı isyan ettiriyor-
dan Sırâtımüstakīm’ in 77 numaralı nüshasında nâm-ı âci-
lar. Cenâb-ı Allah cümlemizi münâfıkların, cahillerin şerle-
zîye hitâb edilen, açık mektubu okudum. Müşârün-ileyhin
rinden muhâfaza edip doğru yola hidâyet eylesin! Vaktiyle
arzusunu ikmâl için âcizâne, nâçîzâne bir sûrette cem’ etti-
tefrika ve nifâk sebebinden milyonlarca ehl-i İslâm, ecânibin
ğim Türkçe hutbeyi takdim eylerim.
Hutbede her ne kadar kesretli kusurlar var ise de, mak- esâretine düştü. Bugün onların evlâd ve ahfâdı hâlâ çi-
sadım kusurdan müberrâ olmakla müftehirim. Biz din ü mil- lelerini çekiyor. Bunlardan ibret alınız; Cenâb-ı Allah’ın:
lete hizmet etmek istedik; onu kudretimiz dâhilinde yapı-
3
(‫صموا‬ ُ ِ ‫واعت‬
َ ْ ‫ ) َ َواطيعوا‬itaat etmeyerekten dünyada kahrına, âhi-
yoruz. Vüs’ati haricinde hiçbir ferd, hiçbir vazîfe ile mükellef rette cezasına dûçâr olmayınız; düşmeyiniz! Evlâd ve ahfâ-
değildir. dınızı, neûzu billâh, esâretten, mahv u perîşanîden hıfz edi-
Hiçbir emrde pek büyük hatveler atmak taraftârı olma- niz! Zîrâ cezâ-yı dünyevîden mâadâ âhiret için Cenâb-ı Ah-
dığımdan evvelâ, birkaç hafta eski hutbeleri, Cuma’dan son- kemülhâkimîn hazretleri buyuruyor ki nesteîzü billâh: 4( ‫ومن‬ ََْ
ra cemaate tefsîr ederek hutbeden maksad ne olduğunu ta’- ‫مهين‬
ٌ ٖ ُ ‫عذاب‬ ٌ َ َ ‫وله‬ ُ َ َ ‫فيها‬ ً ِ َ ‫نارا‬
َ ٖ ‫خالدا‬ ُ ْ ِ ْ ُ ‫حدوده‬
ً َ ‫يدخله‬ ُ َ ُ ُ ‫ويتعد‬ ُ َ ُ َ َ ‫الله‬
َّ َ َ َ َ ‫ورسوله‬ َ ّٰ ‫يعص‬ ِ َْ)
rîf ediyordum. Bunu müteâkib bir hafta mecmûadan, o eski Yani her kim ki Allâhu Teâlâ’ya ve Resûlü’ne isyan edip hu-
hutbelerden birisini Türkçe’ye tercüme ederek mev’ize kıs- dûdullâhı, Allah’ın emirlerini tecâvüz ederse Hak celle ve
mında küçük bir ilâve ile okudum. Sonra bu zîrdeki hut- alâ hazretleri onu müebbed olarak cehennem ateşine ata-
benin sırası geldi. caktır, onun için zelîl ve rüsvây edici azâb vardır. Bir de
Bunu da ilâve ederim ki, o vakit Arnavutluk’ta biraz fe- nesteîzü billâh: 5( ‫الله‬ ُ ّٰ ‫انعم‬ َ ٖ َّ ‫مع‬
َ َ ْ َ ‫الذين‬ َ ِ ٰ ُ َ ‫والرسول‬
َ َ ‫فاولئك‬ َ ُ َّ َ ‫الله‬ َ ّٰ ‫يطع‬ ِ ِ ُ ‫ومن‬ ََْ
sâd ve şûriş var idi. Cemaatimiz ise alel-ekser tebea-i Osmâ- َ ِ ٰ ُ ‫وحسن‬
ً ٖ َ ‫اولـئك‬
‫رفيقا‬ ‫والصالحين‬ِ
َ ُ َ َ َ ٖ َّ َ َ َ َ ٖ ِّ َ َ ّٖ ِ
‫والشهداء‬
َ ُّ ‫ديقين‬ ّ ٖ ‫والص‬ ِ
‫النبين‬َّ ‫من‬ ِ
َ ‫عليهم‬ ْ َِْ َ )
niyye’den Türkçe bilir Arnavut kavm-i necîbinden olduğun- Yani her kim ki Hak Tealâ’ya ve Resûl’e itaat edip emir-
dan bu ilk Türkçe hutbemin bu tarzda olmasına mecburiyet lerini yerine getirse kıyamette enbiyâ-peygamberler, sıddîk-
hisseylemiş idim. lar, şehîdler, sâlih-iyi adamlar gibi Allah’ın envâ-i ni’metle-
riyle mütenaim olan adamlarıyla beraber olacaktır; bunlar
Hutbe
ne güzel arkadaş, rüfekādır. Mütenebbih olunuz, gözünüzü
Arapça hamd ve salavâttan sonra: açınız, dünya cezası olan züll ü hakarete giriftâr olana son
Ey mü’min kardeşler! Hazret-i Allah celle şânuhû, Ce- pişmanlık fayda vermeyeceği gibi evâmir-i ilâhiyyeye isyan
nâb-ı Fahr-i Kâinât ve Ekmelütttahiyyât efendimiz vasıtasıy- edenler için dahi âhirette pişmanlığın faydası olmayacaktır.
la Kur’ân-ı Azîmüşşân’da bizi takvâ ve tâate da’vet ile evâ- Ey İslâm kardeşler! Ehl-i İslâm arasında bazı münâfık
mir-i ilâhiyyesini yerine getirip râzı olmadığı işlerden sakın- gürûhu zuhûr ederek zavallı birtakım cahilleri, “Meşrûtiyet
manızı emrediyor. Mü’min kullar imanlarını yalnız Hak Teâ-
şerîatsizliktir” diyerek aldatıyorlar ve bu vesîle ile âmâl-i fâsi-
lâ’nın emirlerini yerine getirmekle muhâfaza edebilirler.
delerine hizmet ettiriyorlar. Buna taaccüb edilmemelidir. Zî-
Ey kardeşler! Hazret-i Allah Kur’ân-ı Kerîm’de nesteîzü
râ enbiyâ-yı zîşânı tekzîb edenler de var idi.
ْ ُ ْ ِ ‫الامر‬
billâh: 1(‫منكم‬ ِ ُ َ ‫الرسول‬
ِ ْ َ ْ ‫واولى‬ َ ّٰ ‫اطيعوا‬
ُ ٖ َ َ ‫الله‬
َ ُ َّ ‫واطيعوا‬ ُ ٖ َ ) buyuruyor. Hakkın ne tarafta olduğunu tefrîkten âciz olan mü’min
Yani; Ey mü’minler Cenâb-ı Allah’a ve Resûlü’ne ve sizden
kardeşlerime her vakit ve her işte hakkın ne tarafta olduğu-
olan âmirinize itaat ediniz! buyuruyor. Bu emr-i âlî-i Rabbâ-
nu bilmek için bir yol göstereceğim: Bir hadîs-i şerîfi tavsiye
nîyi bir vakit hatırınızdan çıkarmayınız, bu emr-i ilâhîden bir
edeceğim: Cenâb-ı Fahr-ı Âlem ve akl-ı mücessem efen-
dakika bile ayrılmayınız!
dimiz diyor ki: 6( ‫اختلافا‬ ً َ ِ ْ ‫رأيتم‬ ُ ُ ْ َ َ ‫فإذا‬ ٍ َ َ َ ‫على‬
َ ِ َ ،‫ضلالة‬ ُ ِ َ ْ َ ‫أمتي َلا‬
َ َ ‫تجتمع‬ ِ َّ ُ ‫ان‬
َّ ِ
Ey ümmet-i Muhammed! Biliniz ki bütün âlem-i İslâmiy- َِ ْ َ ْ ‫بالسواد‬
‫الأعظم‬ ِ َ َّ ِ ‫فعليكم‬
ُْ ْ َ َ َ ) Bu: Ümmetim mümkün değil dalâlet
yet gayet dar ve sıkıntılı vakitler geçiriyor. Din ü devlet ve
üzerine ictimâ’ edemez, Allah’ın râzı olmadığı bir işe toplan-
mevcûdiyyet-i İslâmiyyemiz düşmanları her taraftan türlü,
türlü hîle ve desîseler ile envâ-i iğfâlât ve iğvâât ile hücum
ediyorlar. Aramıza nifâk saçıp kendileri için en kolay olan 2
Âli İmrân, 3/103.
bu yol ile bizi mahv u ber-bâd etmek istiyorlar. 3
Kur’ân’da muhtelif âyetlerde “itaat edin” ve “sarılın” anlamında
geçen iki kelime.
4
Nisa, 4/14.
* 5
Postada bir defa kaybolmuş olduğundan geç kalmıştır. Nisa, 4/69.
1 6
Nisa, 4/59. İbn Mace, Sünen, Kitâbü’l-Fiten, 8.
maz. Eğer ümmet arasında din ve dünya için ihtilâf görür ilaçları kendileri vermek şartıyla tedâvisine [63] koşarlar;
iseniz siz büyük karaltıyı iltizâm ediniz; ekseriyet ne tarafta daima tasadduk vesâire ile fukarâya meded-res olmaya
ise o tarafa geçiniz. Elhamdü-lillâh memâlik-i Osmâniy- gayret ederler. Vâkıa bütün bu a’mâlin sütre-i hasenâtı al-
ye’de, ecânib ve devr-i merdûd-ı sâbıktan kalma birkaç za- tında bir maksad gizlidir, o da bu a’mâlin şefkat-i Nasraniyye
leme-i bed-hâhın iğvââtına düşmüş birkaç kişiden başka bü- nâmına icrâ edildiğini ifhâm ile Hıristiyanlığa celb-i kulûb-
tün akvâm-ı İslâmiyye, umûm ulemâ, ayn-ı şerîat olan meş- dan ibârettir; lâkin maksad-ı hafî her ne olursa olsun, a’mâl-
rûtiyet taraftârıdır. Ekseriyet meşrûtiyet cihetindedir. Siz de i mebhûsenin hüsn-i te’sîr îkā’ edeceği inkâr edilemez.
ömrünüzde bu meşrûtiyet yolundan ayrılmazsanız dâreynde Misyonerlerin birçok efkâr ve harekâtı o basit halka hâ-
selâmet bulacağınıza emin olacaksınız. Salât... Sultan du- rika ve sihir hükmünde bir te’sîr göstermektedir. Misyoner-
âsı... lerin celb-i kulûb için hedâyâ ve behâyâ i’tâsından çekin-
medikleri ma’lûmdur. Afrika kıtasının birçok tarafı ve bu
Dâî-i âciz bu hutbenin te’sîrât-ı hasenesini gördüm; ce- meyânda Sudân hıttası Avrupalılar'ın elindedir. Hükûmât-ı
maatte hiss-i müşâvere uyandı. Sonra benden îzâhât-ı lâzı- mahalliyye (ki ne nâm ile olursa, her hıttada bulunan Avru-
mede bulundular. Kendilerine, hutbede irâd edilen nasâyihi palı me’mûrlar demektir) misyonerlere her husûsta muâve-
tevsî’ ederek iknâ’ ettim. Cenâb-ı Hudâ-yı Lemyezel’den ta- net etmektedir. Misyonerlerin Afrika-yı vustâda birçok mek-
zarru’ ederim, ki evâmir-i şer’iyyeyi tebliğe me’mûr olan bü- tepleri de vardır. Etfâl-i mahalliyeyi bu mekteplere celb için
tün rüfekā-yı muazzezem bu dâî-i âciz gibi hakk-ı vazîfeyi elden geleni dirîğ etmezler, tabîî aksâ-yı emelleri bu etfâle
nefsü’l-emre mutâbık sûrette ifâ etmeye mübâşeret için dîn-i Îsevî’yi telkindir. Misyonerler Afrika kabâilinin elsine-
mazhar-ı avn-i ilâhî olsun ve minberler etrafına sufûf-ı mesine vâkıftır. Sudânî, Bernavî, Tibu vesâire gibi bir dereceye
lâik gibi nûrânî halkalar çeviren cemâat-i müslimîne artık kadar umûmî olan lisanları her misyoner öğrenir. Gittikleri
ahkâm-ı dîn-i mübîni kendi lisanlarıyla dinlemeye ve müs- yerlerin âdât ve temâyülâtına ve hatta esâtîr ve hurâfâtına
tefîd olmaya muvaffak olsun. Allâhu Azîmü’ş-şân elbette kadar bütün husûsâtını tedkīk ederler.
tarîk-i müstakīmi ta’kîb edenleri menzil-i hidâyete vâsıl ey- Misyonerler, fedakârlık derecesinde dinlerinin muhibb-i
ler. âşıkı olduklarından yorulmak bilmez bir gayretle çalışıyorlar.
Belgrad Mehmed Remzi Sermayeleri ise azîmdir. Şimdi şu mesrûdât üzerine hatırlara
pek tabîî bir suâl tebâdür eder:
Bu kadar vesâit ve vesâile mâlik olmalarına rağmen na-
sıl oluyor da misyonerler muvaffak olmuyorlar? Bunların
cem’ ettikleri şerâite nazaran son derece basit ve ibtidâî o-
ÂLEM-İ İSLÂM
lan halkın hiçbir mukāvemet-i ciddiyye izhâr edememesi ve
AFRİKA’DA İSLÂM
şu halde çoğunun hıristiyan olması lâzım geliyor. Nasıl olu-
(80 numaralı nüshamızdan mâba’d)
yor da bu netîce-i mantıkıyyenin aksi zuhûr ediyor?
Afrika’da dîn-i İslâm’dan başka bir dinin intişâr edeme-
yeceği hakkındaki bunca alâime rağmen misyonerlerin şâ-
yân-ı hayret ve taaccüb bir sebât ve gayretle çalıştıkları
Çünkü kelime-i tevhîdin celâlet-i kadr u te’sîri bütün bu
buk’a, Afrika-yı vustâdır.
teşebbüsât ve ef’âli serâb gibi bî-hükm ve bî-te’sîr bırakıyor!
Misyonerler, insanların ahvâl-i nefsiyyesine, nefsin zaîf
Bundan başka ortada hiçbir sebep yoktur “Allâhu vâhid”
ve âciz aksâmına pek ziyâde vâkıftırlar. İçlerinde ma’lûmat-ı
cümlesi her türlü hücumlara kuvvet-i zâtiyyesiyle mukāve-
müfîdeye gayr-ı vâkıf kimse yoktur, çoğu tabîb, cerrâh ve
met ediyor. Bilhassa bu hücumlar şân-ı vahdâniyyete mü-
eczâcıdır. Mezheblerini neşir, mezheb-daşları adedini teksîr
nâfî ve teksîri mutazammın elfâz-ı musannaa ile olursa zerre
için bilcümle vesâit ve vesâilden istifade etmektedirler.
kadar bir te’sîr ikā edemiyor.
Sudân hıtta-i cesîmesi bugün bir müslüman memleketi
addolunabilmekle beraber, ora müslümanları henüz ak- Şu mesrûdât-ı âcizânemizde dahi hiçbir hiss-i tarafgîrî
vâm-ı ibtidâiyyeden ma’dûddur. İçlerinde fakih ve âlimleri mündemic değildir. Arz ettiğimiz mahz-ı hakīkattir. Afrika-yı
hiç yok değilse de yok denilecek kadar kalîldir. Ekseriyyet-i vustâdaki kırk milyon müslümanın muhâfız-ı îmânı yalnız
uzmâ, vahdâniyyet-i ilâhiyye ve nübüvvet-i Ahmediyye’den kelime-i münciyye-i tevhîddir. Sudânlılar artık istiklâl-i siyâsî
mâadâ aksâm-ı akāyid ve amele gayr-ı vâkıftır. Zavallı din ve hatta insanîlerine mâlik değildirler. Onların bütün vazîfe-
kardeşlerimiz âdî hokkabâzlığı, tabâbetin ve ulûm-ı fünûnun leri ve hatta sebeb-i mevcûdiyetleri, âlem-i medeniyyetin
bazı te’sîrât ve mebâhisini mucize ve kerâmet zannedecek refah ve servetine esirâne hizmetten ibarettir. Zavallılara in-
kadar terakkıyyât-ı âlemden bî-haberdir. sâniyet-i medeniyyenin, daha doğrusu medeniyet-i pür-hırs
Bu şerâit dâiresinde Afrika-yı vustâ ehl-i İslâm’ının ne u tama’ın tenezzülen ihsân ettiği müsâedât bu kadarcıktır.
kadar ma’nevî tehlikelere ma’rûz kaldığı tezâhür eder. Mis- Evvelleri “Bornu” ve “Timbuktu” şehirleri gibi bazı ule-
yonerlerin, akāyid ve din mes’elesi ber-taraf edilince, son mânın bulunduğu yerler var idi; “Air” ve “Zender” zâvi-
derece şefîk ve insaniyetli, fedakâr ve belki de kahraman yeleri gibi meşâyîh-i Senûsiyye tarafından birer medrese-i
adamlar olduklarını i’tirâf zarûrîdir. Bir Sudânlı hasta olsa, irfân hâline konulmuş müesseseler bulunuyordu. Şimdi bu
medâris ve zevâyânın hüzn-intimâ enkazından başka bir şey Sûdânîler muhibb-i âsâyiş, sûret-i mütavassıtada zeki, pek
yok. şen ve iyiliğe meyyâl adamlardır. On altı milyon halkla mes-
Milyonlarla müslüman, hakāyık-ı dîniyyelerinden bir şey kûn olan Bornu sultanlığını yalnız üç İngiliz me’mûrunun
öğrenmek ümîdiyle uyûn-ı intizâr ve istirhâmını beyhûde idâre ettiğini söylemek, isimleri vahşîliğe çıkan Sûdan müs-
yere merâkiz-i İslâmiyye’ye çevirmektedir. Âzân-ı rüesâ-yı lümanlarının ne derece mûnis ve meyyâl-i âsâyiş olduklarını
dîn, âzân-ı ulemâ-yı asr, bu zavallı dindaşlarımızın sadâ-yı isbâta kâfîdir. Sûdan müslümanları ulemâ-yı dîni her tas-
niyâz-mendîsine kapalı olacak ki kendilerine hiçbir taraftan virin fevkinde bir ihtirâmla severler. Üftâde-i nâdânî değil-
dest-i himmet ve muâvenetin uzatıldığı görülmüyor... lerdir; gerçi cahildirler lâkin ilmi tebcîl ederler. Afrika-yı vus-
“Bornu” müftîsinin şu sözleri hâlâ sâmia-i telehhüfümde tâ umerâ-yı İslâmiyye’sinden biri Sûdan’ı baştanbaşa seya-
tanîn-endâzdır: “Biz Afrikalılar nezdinde Osmanlı lafzı, mü- hat etmiş olan bir dâderimize bir niyâz tevdî etmiş idi; o da
bârek bir kelimedir; biz Afrikalı müslümanları hilâfet-i İslâ- Afrika’daki din kardeşlerine tedrîs-i maârif etmeleri husûsu-
miyye’nin merkezi olan Osmanlılığı takdîs eyleriz ve biz hep nun ulemâ-yı kirâma arz u teblîği.
Osmanlıyız! Efsûs ki bizi pek unuttunuz, pek bî-kes koydu- Ulemâ-yı dînimize düşen en mübeccel vezâiften biri de
nuz!” Afrika-yı vustâda bî-kes kalmış olan din kardeşlerimize me-
Yine tekrar ediyoruz ki Avrupalı hükûmât-ı işgâliyyenin ded-res olmak, maârif-i İslâmiyye’den onları behre-dâr et-
himâye ve muâvenetine mazhar ve bilcümle vesâit-i tergī- mektir.
biyyeye mâlik olan misyoner heyetlerinin bu kadar mesâî- Dîn-i Îsâ ulemâsının çıkardığı binlerce fedakâr misyoner-
sine karşı Afrika-yı vustâ müslümanlarının din ü îmânını lerine mukābil acaba dîn-i mübînimizi seven ulemâ-yı kirâ-
muhâfaza eden yegâne kuvvet, kelime-i münciyye-i tevhîd- mımız gençlerinden üç beş kişi bulunamaz mı?
dir. Bunu biraz daha tavzîh etmiş olmam için bizzat mü- Rızâ-yı Bârî’yi kazanmak, nâmını kitâb-ı intibâhımızın
şâhede ettiğim bir garîbeyi beyân etmeyi muvâfık buluyo- sutûr-ı ûlâ-yı zî-şerefine yazdırmak fikrinde fedakâr fakihleri-
rum. miz yok mudur? Acaba en ufak âsâr-ı şefkat ve tasadduktan
Fizan Sancağı merkezi olan Merzuk kasabasına bir İngi- i’tibâren çeşmeler, medreseler, mescidler yapmak gibi hay-
liz seyyahı gelmiş idi. Âlim, insaniyetkâr, gayet cesur olan rât ve hasenâtın her sûret-i icrâiyyesini göstermiş olan bu
bu adam kadar mazhar-ı tekemmülât olmuş Avrupalı ender mübeccel ümmette, bugün dahi, beş kişilik bir hey’et-i ir-
değilse de nadirdir. Bu adam, Trablusgarb’dan Bornu’ya şâdiyyeyi Sûdan’a îsâle kâfî harc-ı râhı verebilecek zevât-ı
gitmekte idi. Kendisi bir yabancı ve bir hıristiyan olmak hay- hamiyyet-mendân, âşık-ı rızâ ve mesûbât müslüman yok
siyetiyle bu seyâhat-ı tavîlede pek çok mehâlike ma’rûz mudur?
bulunuyordu. Düşünmeli ki bir tek İngiliz, yüzlerle kabâil-i Emîniz ki vardır. Bu emniyettir ki bir beşâret ve bir de
bedeviyye ve vahşiye arasından geçecekti! temennîyi mutazammın olan şu satırları nazar-gâh-ı ehl-i
Yanında, Trablus’dan topladığı on beş kadar Bornulu îmâna takdîm için bize cesaret verdi.
hacı var idi ki hayat ve emvâlini bu müslümanlara tevdî et- Âlem-i İslâm intibâh etmiştir; bu intibâhın âsâr-ı müfîde
mişti. İngiliz seyyahı Merzuk’ta üç ay kadar oturdu. Merzuk meydana getirmesini tesrî’ veya te’cîl, ulemâ-yı dînin elinde
bina edileli böyle bir adam görmemiş idi. Fakirler, muh- demektir. Bahş-i himmet tesrîe, kasr-ı himmet te’cîle bâis
taçlar İngilizlerin sadaka-i hâtimânesine nâil oldu, hastaları olur. Mes’elede mi’yâr-ı intihâb ise, hubb-ı dîndir. Ve minal-
tedâvi etti; zaîflere, sıtma hastalığına müstaid olanlara ilaç- lâhi’t-tevfîk.
Şehbender-zâde Filibeli
lar, sülfatolar tevzî’ etti, çıplakları giydirdi.
Ahmed Hilmi
Ahâlî ve bilhassa fakir ve zaîf kısmı, bu adamda müşâ-
hede ettiği kemâl-i şefkat ve insâniyeti, hayallerinde bile gö-
rememişlerdi. Bu adamın fazîleti kābil-i inkâr değildi... Bu
kadar mehâsinle beraber halk, seyyâh-ı mûmâ-ileyhin hıris-
AMERİKA’DA MÜSLÜMANLAR
tiyan olduğunu da öğrenmiş idi.
–1–
Halk, bu adamın fazl ü insâniyetini inkâr edemiyordu.
Lâkin fezâil ve maâlînin âsâr-ı İslâm’dan olduğu hakkında Amerika’da oturmuş ve Amerika âdâtına oldukça vukūf
i’tikādı dahi [64] metânet kadar metîn idi. Ezdâdı te’lîf etti, hâsıl etmiş olan muharrir-i âciz Amerika’daki dindaşlarımıza
İngiliz seyyâhının bir müslüman hatta bir velî olduğuna dâir bizce mühim bazı şeyler arz edeceğim:
karar verdi! Şu kadar ki dinini saklıyordu! Ahâlî nazarında Amerika’da Türk, Kürt, Arap, Arnavut, Boşnak olmak
İngiliz bir murâbıt idi! Ne latîf bir te’vîl-i mü’minânedir ki üzere tahminen 10 bin Osmanlı müslüman vardır. Yalnız 10
halk, İngilizin şefkat ve fazîletini bile İslâm’ı takdîs için bir bin müslümanın şimâlî Amerika hükûmâtından Müttehide-i
vesile ittihâz etmişti! Amerika’da bulunması şâyân-ı nazar-ı dikkat bir mes’eledir.
Demek ki ne cebr u kuvvet, ne hîle ve san’at kolay ko- Osmanlı müslümanları Müttehide-i Amerika’nın Massa-
lay bir müslümanı idlâl edemez. Bununla beraber bugün Af- chusetts, Rhode Island, New York, Pensilvanya, İllinois,
rika-yı vustâ müslümanlarının acınacak bir derece-i cehâ- Missouri hükûmetleri dâhilinde ikāmet ederler. New York’a
lette oldukları kābil-i inkâr değildir. Bî-çârelerin ekseriyet-i karîb olan Providence, Worcester, Boston şehirlerinde epey
uzmâsı kelime-i tevhîdden mâadâ çok şeye vâkıf değillerdir. müslüman ikāmet eder.
Amerika’da bunlardan başka daha Hintli, Filipin adaları İtikādât ve ibâdetleri İslâmiyet’ten biraz uzakçadır. Her sene
ahâlîsinden ve Çinli ve İranlı müslümanlar vardır. Bu mem- birçok Amerikalı Akkâ’ya giderek Bahâullâh’ın mezarını zi-
leketlerin İslâm olarak ne kadar ahâlîsi Amerika’da bulun- yaret ederler.
duğuna dâir istatistike mâlik olmadığımdan müteessifim. İslâm ulemâmız Amerika’ya gelip her yerde vaaz etseler
Her halde bunların miktarı da çoktur. şüphesiz az zamanda pek çok Amerikalıyı İslâm görürüz.
Geçenlerde New York Press gazetesi bir münâsebetle A- Çünkü Amerikalılarda İslâm olmaya pek çok isti’dâd vardır.
merika’da ne kadar müslüman bulunduğuna dâir bir istatis- Bahâîler ile Mormonlar’a İslâmiyet’i kabul ettirmek gayet
tik neşrediyordu. Bu gazeteye nazaran Müttehide-i Ameri- kolay bir şeydir. Fakat lisân-âşinâ, hakīkī âlim ve vâizlere
ka’da 450 bin müslüman vardır. Halbuki bu ma’lûmatta ihtiyaç vardır. Hakīkati gören bir Amerikalı “Allright” diye-
biraz sehv olsa gerek, bu sehvi aşağıdaki fıkralar izâh ederek hemen doğruyu kabul eder, hiçbir şey dinlemez.
cektir. Missouri’de vâki’ Saint Louis şehrinde bir Osmanlı köyü
Amerika’da “Mormon” dedikleri bir kısım Amerikalılar vardır. Saint Louis “St Luis Missouri” ve “East St Louis İlli-
vardır ki bunlar Utah vilâyetinde ikāmet ederler. Bunların nois” nâmıyla iki kısma ayrılır; bunlar arasından bir büyük
i’tikādât-ı dîniyyelerini Amerikalılar İslâmlara benzettiğinden nehir geçer. Nasıl ki Budapeşte şehrini Buda ve Peşte kısım-
İslâm zannetmektedirler. Filhakīka Mormonlar müslümanlar larına Tuna Nehri’nin ayırdığı gibi. Şehrin bir tarafından,
gibi birden ziyâde kadın ile teehhül edebilirler. Buna dinleri öbür tarafına geçmek için aradaki köprüye 50 para vermek
ve âdetleri müsâiddir. New York Press gazetesi istatistikinde lâzımdır.
Mormonları da bizden zannetmiş olacak. Şimdi yukarıda söylediğimiz bu iki kasabadan mürek-
Filhakīka Mormonların âdâtı İslâmiyet’e karîbdir. Fakat kep şehrin her birisi bir hükûmete aittir. Biri Missouri hükü-
İslâm değildirler. Maamâfîh pek az emek ile Mormonlara metine ait ki buranın kavânîn ve nizâmâtı gayet sıkı oldu-
dîn-i mübîn-i İslâm’ı kabul ettirmek kābildir. Mormonlar ve ğundan pazar günleri bütün eğlence yerleri, birahâneler,
İslâmlara Amerikalılar –birden fazla kadın ile izdivâc ettikle- meyhâneler, her yeri kapalıdır. Diğeri İllinois hükûmetine
rinden– poligamist diyorlar. Mormonlar Müttehide-i Ameri- tâbidir ki pazar ve tatil günleri ahâlî bu tarafa geçerler. İlli-
ka ile ittihâd edecekleri vakit poligamistliği terk etmek şar- nois hükûmeti Amerika’nın en serbest kānûnlu bir hükûmeti
tıyla ittihâda dâhil olurlar. İttihâda dâhil olduktan sonra her olduğundan tiyatro, birahâneler, eğlence mahalleri hep a-
hükûmetin bulunduğu mevkiin âdât ve iklîmine göre nizâm çıktır. Şu hâl ile bir taraf tıpkı bir İngiltere şehrine, diğeri bir
ve kānûn yapmalarından bil-istifâde Mormonlar da âdât- Fransız şehrine benzemektedir.
larını terk etmemişler ve Amerikalı ta’bîrince poligamist kal- İşte East Saint Louis’nin kenarında Kansas Avenue
mışlardır. Vilâyet Meclisi’nde ekseriyet poligamist taradârı “Kansas aw” caddesinde âdetâ bir Osmanlı köyü vardır.
olduğundan onların kānûnu orada cârîdir. Fakat bir poliga- Burada yalnız altı yüz Osmanlı hânesi mevcûddur. Bu Os-
mist mesela New York hükûmeti dâhilinde poligamist ola- manlıların kısm-ı a’zamını Kiğılı Kürdler ile Ermeniler teşkîl
rak yaşayamaz. eder. Saint Louis’e giden her kimse bir polise Türk ma-
Amerika’da pek çok din ve mezheb vardır. Edyân Ame- hallesi diye sorsa gösterebilir, bu sokakta Kürtler'in mikdarı
rika’da serbest olduğu kadar hiçbir memlekette serbest de- 600 kadardır. Ermeniler'in miktarı ma’lûm değilse de her
ğildir. Amerikalılardan İslâmlığa karîb dinleri kabul eden ve halde Kürtler'den azdır. Ermeni ve Kürtler hepsi bir köylü,
bizim gibi müslümanları gördükleri zaman [65] “Ben de hemşehrî olduklarından kardeş gibi pekiyi geçinirler. Bun-
Muhammedânım” yani ben de Muhammedîyim diyenleri ların yine kendilerinden kahvehâneleri, perûkârları, bakkal-
çoktur. ları var. Pek iyi yaşarlar.
Nutukları ve vaazları ile Amerika’nın ne kadar serbest Bu Kürtler kışın fabrikalarda, yazın da şimendöfer yolla-
olduğunu herkes bilir. Büyük meydanlarda, hall denilen rında çalışırlar. Kürtler çalışkan ve her işe elverişli oldukla-
binalarda, bahçelerde sokaklarda vaaz ve nutuk irâd eden rından fabrikatörler kendilerini pek ziyâde severler. Kürtler
kimseler arasında dine ait söz söyleyenler pek çoktur. Bah- içinde ustabaşı olanlar da vardır; on beş, yirmi dolar haftalık
çenin bir köşesinde dinsizliğe ait söz söyleyen bir hatîbe almaktadırlar. Götürü iş de yaparlar. İki sene evvelki buh-
rastgeldiğiniz gibi biraz ötede nev-îcâd bir dinin fazîleti hak- rân-ı mâlî ve iktisâdî esnâsında fabrikalar ta’tîl-i eşgâl yaptı-
kında bütün belâgatini sarf eden de vardır. Bu harekete ge- ğı zaman Amerikalılar bu çalışkan dindaşlarımızı pek ziyâde
rek hükûmet gerek polisler bir şey söyleyemezler. sevdiklerinden onlara bakmışlar ve maîşetlerini te’mîn et-
Akkâ’daki Bahâullâh’ı herkes bilir. Bahâullâh sağlığında mişlerdir.
Amerika’ya pek çok hatîpler ve vâizler göndererek vaaz et- Bu altı yüz Kürt, İslâmiyet’in emrettiği bir ittihâd-ı kavî
tirmiş, mezhebini orada neşretmeye başlamıştır. Şimdi A- ile kardeş gibi yaşarlar. İşret etmek, sarhoş olmak, kavga ve
merika’da pek çok taraftârı vardır. Bunlar kendilerine Bahâî münâzaa, aleyte bulunmak gibi harekâtı salâbet-i dîniyyeleri
demektedirler. Bahâîler bir müslüman ile görüşseler, biz de iktizâsı olarak irtikâb etmediklerinden kendilerini fabrika
bir nevi Muhammedânız “Muhammedî” derler. Bahâîlerin sahiplerine pek sevdirmektedirler. Kiğı Kürtleri Amerika’ya
Paris’te, Viyana’da, Berlin’de, Londra’da tarafdârları vardır. ancak dört seneden beri gelmeye başlamışlardır. Bu gidişle
Amerika Bahâîlerinin Amerika’nın her tarafında câmileri, az zamanda Saint Louis’te gayet büyük bir İslâm müstem-
ibâdethâneleri vardır. Câmie giderken başlarına fes giyerler. lekesi yapacağız demektir.
Şimdiye kadar bu İslâmlardan sekiz kişi hastalanarak diler vesâir îrâd-ı nutk edecek zevât-ı âliyye ikiden bir çey-
veya kazâya uğrayarak vefât eylemiştir. Geçen sene arala- rek evvel gelerek ikiyi beş geçe perde açılmıştır. Sahnenin
rında bir meblağ-ı mühim toplayarak kasaba mezarlığının suflöre mahsûs mahalline mevzû ve yeşil çuha ile mestûr
bir cihetinde 500 dolara bir mezarlık alıp epey masrafla etra- masanın önünde kāimen Defter-i Hâkānî Nâzırı Mahmûd
fına gayet güzel bir demir parmaklık yaptırmışlardır. Şimdi Es’ad Efendi ve sahnede i’dâd olunan mahallin mevki’-i şe-
cenazelerini buraya defnetmektedirler. Geçen yaz vefât e- refinde Meclis-i Meb’ûsân-ı Osmânî Birinci Reis Vekîli Mus-
den bir hemşehrîlerini toplanmakta olan paralarıyla âdâb-ı tafa Âsım Efendi hazretleri ve âlem-i İslâm’ın büyük müte-
İslâmiyye üzerine defnetmişlerdi. Birkaç yüz müslüman ara- fekkiri fâzıl-ı muhterem Abdürreşid Efendi hazretleri ve
ba kiralayarak ve başlarında fes olduğu halde mezarlıklarına Japonyalı azîz misâfirimiz Ömer (Yamaoka) Efendi hazret-
gitmişlerdir. leri kāiden görülüyorlar idi. Ömer Efendi hazretlerine iktisâ
Fabrika içinde namazını kılan pek çok Kürt vardır. Bun- eyledikleri sevimli Japon libâs-ı millîsi ile başlarındaki zarîf
ların dînine sadâkatini ve vezâif-i dîniyyesine hürmetini gö- İslâm imâmesi pek ziyâde yaraşmış mehîb, muvakkar; asîl
ren fabrika sahipleri müslümanları takdîr ve teşvîk ediyorlar. bir sîmâ-yı İslâm huzzârın uyûn-ı mefharetinde tecellî eyle-
İstihbâr eylediğime göre geçen Kurbân Bayramı’nda fabri- mişti. Mahmûd Es’ad Efendi hâzirûna selâm vererek Abdür-
katörler arzu edenlere üç gün izin vermiştir. Bu mübârek reşid İbrahim Efendi’nin tercüme-i hâline dâir aynen nutk-ı
günde yine aralarında para toplayarak sekiz koyun, beş ta- âtîyi irâd ile resm-i takdîmi icrâ buyurdular. Bunu müteâkib
ne de inek satın alıp kestiler; büyük bir dâirede namaz kılıp Abdürreşid İbrahim Efendi, hayatını, bütün ictihâdâtını inti-
bayramın ilk gününü ellerinde Osmanlı ve Amerikan bay- bâh-ı İslâm’a hasreden o dâhî-i şehîr alkışlarla karşılanarak,
rakları olduğu halde icrâ-yı şâdmânî eylemişlerdir. Bu esnâ- bî-nihâye alkışlar içerisinde nutuklarını ikmâl etmiş ve Ömer
da da tabîîdir ki başlarında fes var idi. Efendiyi hâzirûna takdim ederek yine sürekli ve şiddetli
Bu Kiğılı hemşehrîler şâyân-ı tebrîk ve tebcîldir; diğer alkışlarla perde inmiştir. Bir çeyrek istirâhati müteâkib perde
hemşehrîlerimize de nümûne olmaya şâyândır. Providence tekrar açılmış muhterem misafirimiz Hacı Ömer (Yamaoka)
ve Worcester şehirlerinde külliyyetle bulunan Harputlu müs- Efendi Rusça îrâd-ı nutka başlayarak hâzirûn meyânında
lümanlar pek geri kalmışlardır. Bunlar vezâif-i dîniyyelerini Rusça’ya vâkıf birçok Rusyalı İslâm talebesi de bulunduğun-
[66] pekiyi tanımış olsalardı ittihâd ederler, yekdiğerine dan alkışlarına bütün huzzâr iştirâk eylemiştir. Alkış tûfânı
yardım ederlerdi. Halbuki Harputlular birisi diğerinden fazla içinde Ömer Efendi’nin irâd eylemekte olduğu nutku Mek-
kazansa kıskanmakta ve kazanmasına, elinden gelir ise, mâ- teb-i Hukūk muallimlerinden Mustafa Zühdü Bey Türkçe
ni olmaktadır. Bu tabîî kavânîn-i İslâmiyye’ye münâfîdir. olarak zabt ediyor idi. Hacı Ömer Efendi’nin ikmâl-i nutku-
İşte birkaç sene evvel büyük bir sergisi ile iştihâr eden nu müteâkib Zühdü Bey gayet selîs olan tercümelerini bir
bu Amerika şehrinde (Saint Louis) el-ân bu kadar Osmanlı edâ-yı dil-firîb-i hatîbâne ile kırâat ve Asya siyâsetine ma’tûf
müslüman bir hayât-ı nâmuskârâne ve dindârâne ile yaşa- olan mülâhazât ve mütâlaât-ı vâkıfâneleriyle şu rûh-nevâz
maktadır. tercümeyi tetvîc eylemişlerdir. Takdirler ve alkışlarla telakkī
Amerika’da İslâmiyet’e dâir görülen ve işitilen ve el-ân olunan bu parlak nutku müteâkib Mustafa Âsım Efendi haz-
mahallince devam etmekte olan pek çok ahvâl-i mühimme retleri pek çok hakāyık-ı felsefiyyeye mübtenî nutk-ı fâzılâ-
vardır, ki bunlardan her müslüman bir hisse-i menfaat a- neleriyle bütün sâmiîni müstefîd ederek ittihâd-ı İslâm fikri
labilir. Diğer mektup ve makālelerim ile dindaşlarımı, Ame- saâdet-i umûmiyye-i beşeriyyeyi müstelzim bir fikr-i insânî
rika’daki dindaşlarımın ahvâlinden haberdâr edebilir isem olması haysiyetiyle Avrupa’nın telaşına mahal olmadığını
kendimi bahtiyâr addederim. beyânât-ı âliyye ile tafsîl ve izâh buyurarak sâmiîn-i kirâmı
Alasonya İ’dâdîsi Müdîri
pür-zevk u neşât eylemişlerdir.
Edhem Nejad Hatırâtı ebediyen hâfıza-pîrâ-yı ehl-i îmân olan bu mü-
bârek geceye ait ictimâ şu sûretle miskiyyü’l-hitâm olmuş ve
huzzâr büyük bir hazz-ı vicdânî ile saat altıda dağılmıştır.
Konferans
AHVÂL-İ ÂLEM-İ İSLÂM HAKKINDA
Geçen hafta salı günü akşamı Direklerarası’nda Dârü’t- MAHMÛD ES’AD EFENDİ’NİN NUTKU
Temsîl-i Osmâniyye’de seyyâh-ı şehîr Abdürreşid İbrahim Muhterem efendilerim, bu akşam size muhterem bir
ve Japonyalı Hacı Ömer (Yamaoka) Efendiler şerefine, arkadaşımızı, muhterem bir kardeşimizi takdim ile kesb-i
Rusyalı İslâm Talebesi Cem’iyeti’nin delâlet-i milliyet-per- fahr ediyorum. Bu zât Sibiryalı Abdürreşid İbrahim Efendi
verânesiyle şark müslümanlarının ahvâli hakkında mühim hazretleridir. Fakat bu kadar söylemekle zâtını size irâe ede-
bir konferans verildi. Vakt-i muayyenden bir saat evvel bü- cek olursam bir şey öğrenmiş olmayacaksınız. Zîrâ yalnız
tün localar vesâir oturulacak, ayakta durulabilecek mahaller şahsını görmüş, ismini işitmiş olacaksınız. Kim olduğunu an-
hıncâhınc dolmuştu. Daha saat ikide kapıların kapanmasına latmak için ma’neviyatından, hayatından, ruhundan bah-
mecburiyet hâsıl olarak birçok zevât çâresiz me’yûsen dön- setmek lâzım gelir. Binâenaleyh ben de bildiğim kadar, di-
düler. Abdürreşid İbrahim ve Hacı Ömer (Yamaoka) Efen- limin döndüğü derece kim olduğunu size izâh edeceğim.
Bu zât Sibirya kıtasında “Tara” beldesindendir. Bundan Bir müddet Abdürreşid Efendi gaib oldu. Suâl ediyo-
elli, altmış sene evveline ircâ-i nazar edersek böyle bir zâtın rum: Reşîd Efendi ne oldu? Bilen yok. Meğer Yıldız hükû-
dünyaya gelmiş olduğunu görürüz. met-i meş’ûmesinin şeâmetine o da uğramış. Ne münâsebet
Evvelâ kendi memleketinde tahsîl-i ilm ediyor. Bittabi’ vardır? derseniz. Çünkü bir memlekette o zulmü, istibdadı
onun gayreti bununla kani olmuyor. Ulûm-ı şer’iyye tahsili idâme için orada iki şart lâzımdır:
için hıtta-i Hicâziyye’ye gidiyor. 1) Ahâlîyi cahil bırakmak.
İlm-i tefsîr, hadîs vesâir ulum-ı şer’iyyeyi tahsil ediyor. 2) Beynlerinde tefrika çıkarmak.
Ondan sonra İstanbul’a geliyor. Burada fâzıl bir zâttan ik- İşte hükûmetimiz de böyle yapıyordu. Cehli ta’mîm ile
mâl-i tahsîl ediyor. fırak-ı muhtelife beynine tefrika ilkā ediyordu.
Sonra memleketine avdet ederek tedrîsâtla meşgul olu- Ne kadar fikri münevver, zeki adamlar görürse bir sû-
yor. Bir müddet meşguliyetten sonra Orenburg Cemi’yyet-i retle vücûdunu kaldırırdı. Halbuki hükûmet-i sâbıka böyle
İlmiyye’sine a’zâ oluyor. Sonra bir müddet de iftâ vazîfe- yapmakla kendi makāsıdına hizmet etmiyordu. Bilakis daha
siyle iştigal eder. ziyâde hakīkatin meydana çıkmasına vasıta hazırlıyordu.
Lâkin her nedense kendisinin orada bekası muvâfık-ı Çünkü nefy diye taşraya gönderdiği efkâr-ı âliyye as-
maslahat olmadığını anladığından, yani memleketin o va- hâbı, erbâb-ı hamiyyet taşradaki din kardeşlerimizi, akvâm-ı
kitki ahvâl-i siyâsiyyesi devâm-ı ikāmetine müsâid olmadı- Osmâniyye’yi ikaz ettiler. Bu vechile kavâid-i âliyye-i İslâ-
ğından İstanbul’a geliyor. Çünkü burası makarr-ı hilâfet-i miyye ve medeniyye her tarafta ahâlî beyninde şâyi oldu.
ulemâdır [uzmâdır?], dârü’l-emân-ı ehl-i İslâm’dır. Fakat Onun üzerine galeyân-ı umûmî husûle geldi.
aradan vakit geçmiş. O vakitten beri ahvâl tebeddül etmiş, Halbuki Abdürreşid Efendiye karşı hükûmet bunu yapa-
eski çamlar bardak olmuş. madı. Onu izâleye muktedir değildi. Fakat çâresini buldu:
Hükûmet Bâb-ı Âlî’den mâbeyne intikāl etmiş, desem Kendi hükûmetine teslim etti. Ve dedi ki: Bu, burada birta-
maksadımı izâh etmiş olamam. Çünkü yine bir hükûmet kım efkâr neşrediyor. Bunlar ne sizin için iyi, ne bizim için.
Binâenaleyh bu adamın vücûdunu kaldırın.
vardır zannolunur. Diyebilirm ki hükümdârı bir eşkıyâ çetesi
Filhakīka Odesa’ya gönderildi. Divân-ı Harb-i Örfî’ye
almış, dağa kaldırmış, her türlü makāsıdını ifâ ettiriyor. İşte
teslim olundu.
memleket böyle bir halde.
Nasıl kurtuldu? Mücerred Cenâb-ı Hakk’ın bir hikmeti
[67] Bir müddet burada kûşe-nişîn-i inzivâ olduktan
ile. Bu kadar söyleyebilirim.
sonra Çolpan* nâmıyla bir risâle neşrediyor, hafî bir sûrette
Ondan sonra Rusya’da meşrûtiyet devri geldi. Abdür-
tab’ ettiriyor, hemen bir gecede buradan aşırılıyor.
reşid Efendi Petersburg’a gelerek neşriyâta başladı. Birisi
Sonra kendisi ahvâli müsâid görerek Rusya’ya avdet ile
Türkçe Ülfet, diğeri Arapça Tilmîz nâmlarında iki gazete
Petersburg’ta neşriyâta mübâşeret ediyor.
neşretti. İsminden de anlaşılıyor ki ülfetten maksad te’lîf-i
Evvelâ Mir’ât nâmında bir gazete neşretmiştir. Bununla
kulûb-ı ehl-i İslâm, yani cümleyi kelime-i vâhideye da’vet ile
Rusya’da bulunan din kardeşlerimizi ikaz edecek neşriyâtta ِ ّٰ ‫نعمت‬
irşâdâtta bulunmak. O, te’lîf-i kulûb ki 1( ‫الله‬ َ َ ْ ِ ‫واذكروا‬
ُُ ْ َ
bulunmuştur. ُْ ْ َ َ ) âyetinde de beyân buyurulduğu vechile ehl-i İslâm
‫عليكم‬
Lâkin bir müddet sonra bu neşriyâtta devam edemeye-
hakkında en büyük bir ni’met-i sübhâniyye olduğu halde
ceğini anladığı için çâresiz İstanbul’a avdet ediyor. İşte mü-
maalesef çok vakitler mevcûd olmamış, icrâ edilmemişti.
lâkatımız o zaman vukū’ bulmuştur. Herkes gölgesinden Kulûb-ı ehl-i İslâm cihet-i câmia-i İslâmiyye ile müştemil ol-
korktuğu zamanlar gündüz görüşemiyorduk; muzlim gece- dukları gibi eğer müttehiden hareket etselerdi, âlem-i İslâm
lerde, görünmez yerlerde dertleşir idik. Gerek burada ve daha çok muvaffakiyâta nâil olurdu. Buraları nazara alın-
gerek memâlik-i sâiredeki ihvân-ı dînimizin ahvâli hakkında madığı için birçok felâketler husûle geldi.
teâtî-i efkâr ediyor idik. Bittabi’ bu ahvâlin neticesi ne ola- İşte Abdürreşid Efendi bu maksadı te’mîn için o resâili
cağını düşündüğümüz zaman bir lütf-ı sübhânî yetişmez ise neşretti. Mesâîsi yalnız kavilde kalmadı, fiilen de çalıştı.
bir çâre-i necât göremiyor idik. Kim bilir idi ki bir gün Man- Bilirsiniz ki ehl-i İslâm beyninde iki büyük fırka var: Biri
çuri’de bir muhârebe zuhûra gelecek ve o muhârebe netâyi- sünnîler, diğeri şiilerdir. Bunların ihtilâf üzere bulunmaları
cinden olmak üzere Rusya’da nûr-ı hürriyyet lemeân ede- en ziyâde Rusya’daki ehl-i İslâm için zararlıdır. İşte Reşid
cek.. Kim bilir idi ki bir gün Osmanlı akvâm-ı muhtelifesi, Efendi bunları ittihâda da’vet etti, sonra bir cem’iyet teşkîl
Osmanlı hamiyeti galeyâna gelecek o Yıldız çetesini tarûmâr eyledi. Nerede bunları toplayabildi? Çünkü nerede toplasa
edecek ve o hükümdârı yani o reis-i eşkıyâyı kendi çetesiyle ta’kîb edilecek. Onun için büyük bir vapur istîcâr etti. Ora-
bil-külliyye oradan kaldıracak. (Alkışlar) da, su üzerinde bir cem’iyet teşkîl eyledi. Abdürreşid Efen-
Gerçi ben bil-külliye kat’-ı ümîd etmiş değil idim. Bilir- di’nin bir maksad-ı siyâsîsi yoktu. Onun için bu hareketi
dim ki bu zulüm, bu istibdad devam edemez. Bu kadar hükûmet aleyhinde değildi. Maksadı gayet meşrû’du: müslü-
milyonlarca halk elbet bir gün kükreyecekti. Lâkin başka bir manları okuyup yazdırmak, tenvîr etmek. Elbet ahâlînin
şeyden korkardım: Benim ömrüm kâfî olmayacak. Zîrâ o böyle mütefekkir olması hükûmet için nâfi’dir. Lâkin ashâb-
şahs-ı zâlimin mezâlime mukāvemeti ziyâde idi. ı ağrâz başka türlü gösterdiler.
* 1
“Sabah Yıldızı” demektir. Âli İmrân, 3/103; Mâide, 5/7.
Sonra hürriyet eski derecesinde kalmadığından nâçâr nâbları bu babda kısmen izâhâtta bulundular. Ben şu son
Rusya’yı terk etti. Fakat bu defa başka bir ciheti ihtiyâr ey- seyahate teşebbüs ettiğimin esbâbından birini, burada bulu-
ledi: Şark ciheti. Bizim yekdiğerimizin ahvâline vâkıf olmak nan hâzırîn-i kirâma maksadımı anlatabilmek için pek lü-
için birtakım müessesât-ı mukaddese-i dîniyye var, fakat zumlu ve mühim gördüğüm bir noktasını beyân etmek is-
zannetmem ki onlardan bi-hakkın istifade edelim. Bir kere terim.
günde beş defa mesâcid-i şerîfede bulunup îfâ-yı farîza-i İnkılâb zuhûra geldikten sonra ben Rusya’da bulundu-
salâttan sonra müslümanlar yekdiğerinin ahvâline beş defa ğum zaman Ruslar'ın müslümanlara karşı en adüvv bir ga-
muttali’ olmaları lâzım. Sonra haftada bir defa muhtelif köy- zetesini mütâlaa etmek âdetim idi. Bunun Novoye Vremya
lerde bulunan ahâlî-i İslâmiyye büyük câmilerde birleşirler. gazetesi olduğunu söylemeye hâcet yoktur. İşte bir gün o
Bundan başka herkes ömründe bir kere –iktidârı varsa– îfâ- gazetede garb hükümdârlarının Reval beldesinde ictimâ e-
yı hac eder. Dünyanın her tarafından ahâlî-i İslâmiyye ora- deceklerini okuduktan sonra bunun zımnındaki makāsıd-ı
ya gelir, birleşirler, yekdiğerinin ahvâline vâkıf olmak, bir- hafiyyeden ve bundan tevellüd edecek netâyic-i vahîmeden
birine teâvün ve tenâsur eylemek lâzım gelir. Fakat bilmi- bana bir telaş, bir korku geldi. Acaba yine “Şark Mes’elesi”
yorum ki tamamen bu makāsıd ifâ ediliyor mu? dedikleri o mes’ele-i mühlike mi ortaya çıkacak? Bu ihti-
İşte Abdürreşid İbrahim Efendi o taraftaki ehl-i İslâm’ın malin bana irâs ettiği heyecan, beni şarka doğru sevk etti.
ahvâlini anlamak için aksâ-yı şarka doğru hareket etti. Çün- Ben bu mühlikeden şarkta bir çâre-i necât ümîd ediyordum.
kü Çin ve bilâd-ı sâiredeki ehl-i İslâm’ın ahvâline ıttılâımız Asıl maksadım bu ise de murûr-ı zamanla o korkulara
ecânibin verdiği ma’lûmat derecesinden fazla değildir. Ab- şimdilik mahal kalmadığı, o teşebbüslerin yakın vakitte ol-
dürreşid Efendi’nin gayreti buna râzı olmadı. Gözüyle gör- mayacağı anlaşıldığından ben maksadımı değiştirdim, ora-
mek istedi. Gitti, tedkīk etti. Şimdi bize ber-tafsîl beyân ede- daki müslüman kardeşlerimin ahvâline ıttılaı kendime mak-
cek. Ben de nevbet-i kelâmı kendisine terk ile o zât-ı muh- sad ittihâz ettim.
teremi size takdim ile kesb-i fahr ederim. Biz eskiden birçok resâil okumuştuk ki Mançuri’de şu
kadar müslüman var, Çin’de şu kadar müslüman var... Rus
matbûâtında ara sıra böyle bazı fıkralar görürdük. Fakat
oralara gidip de hakīkat-i hâle kesb-i vukūf edince gördüm
ABDÜRREŞİD İBRAHİM EFENDİ’NİN NUTKU ki gerek müslümanlar, gerek akvâm-ı sâirenin ahvâline dâir
Abdürreşid İbrahim Efendi ilerlemeye başladı. Her taraf- yazılan o ma’lûmat ile hakīkat arasında hiçbir münâsebet
tan dehşetli alkışlar yağıyordu. Bütün şiddetiyle devam e- yok, belki bilakis büyük bir mübâyenet var. Onun için
den bu samimi alkışlardan Reşîd Efendi bir türlü söze başla- dedim ki bu taraflara gelmişken bari bunları da iyi bir tedkīk
yamıyordu. ve tetebbu edeyim, bunlarla bir muârefe hâsıl edeyim. Belki
Nâfiz bir nazar, beşûş bir sîmâ, şefkat ve hürmet ifâza âkıbet-i umûr, umûmiyetle müslümanların yekdiğeriyle ta-
eder bir vaziyyet-i mütevâziâne ile mevki’-i hitâbette alkış- nışmasına vesile olur... Bu ümîd ile tetebbua başladım.
ların devre-i sükûnuna intizâr ediyor idi. Az sonra bu büyük İlk gittiğim yer Sibirya’dır ki oranın ahvâline dâir bir
İslâm mütefekkirinin huzzâra ilk hitâbı işitildi: şeyler söylemeyeceğim. Çünkü oldukça ma’lûmunuzdur. Si-
– Esselâmü aleyküm!.. birya’dan gelen giden çok bulunur. Onun için ekser zevât
Abdürreşid Efendi bu kelime-i mübâreke-i İslâmiyye’yi oranın ahvâline muttali’dir. Binâenaleyh size Mançurya’daki
fâtiha-i makāl ittihâz etti. Huzzâr tarafından da “ve aley- ehl-i İslâm’ın ahvâline dâir bazı ma’lûmat vermek istiyorum.
kümüs-selâm” diye mukābele olundu. Bunu müteâkib Re- Mançurya’daki müslümanlar ekseriyetle Çin müslüman-
şîd Efendi bir i’tizârda bulundu: larıdır. Tatarlar da varsa da onlar azdır.
“Biz an-asl Tatar olduğumuzdan... Vâkıa Türk, Tatar di- Çin kıt’asında bulunan akvâm-ı Çîniyyeye umûmiyetle
ye ayıracak bir şey yoktur; lâkin son vakitlerde Türkiye’de biz Çin nazarıyla bakıyorsak da onlar kendilerini birkaç kıs-
edebiyâtın terakkīsi ve birçok kitapların intişârı sebebiyle ma taksim etmişler. Orada yalnız lisan esâsen bir olduğu
buradaki lisan hayli nezaket kesbetmiştir, bizim Tatarların li- halde 24 sûrete inkısâm etmiştir.
sanı ise henüz terakkīye başlamış bulunuyor... Binâenaleyh Bu Mançurya kavmine hâriçten atf-ı nazar edecek olur-
ifâdâtımda ihtimal ki kusur olur. Bu cihetle avfınızı temennî sak Çin diye telakkī eder isek de Çin içerisinde öyle kavim-
ederim.” ler vardır ki bunlardan büsbütün farklıdır. Bunların Çinlilerle
Sâmiîn-i kirâm tarafından “Estağfirullâh” nidâlarıyla sa- alâkaları, Çin hükümdârânının Mançuri sülâlesinden olma-
mîm-i kalbden yükselen ta’zîm ve ihtirâm hissiyâtı izhâr e- ları münâsebetiyle Çin’e teallukları daha ziyâdedir. Ve bu
dildi. Bunun üzerine Abdürreşid Efendi hazretleri beyânât-ı sebeple dâhilî Çin ile dâimî münâsebetleri varmış. Diğer
âliyyelerine şu sûretle devam ettiler: cihetten Rusya’nın Kalmuk Tatarlarıyla da münâsebetleri
“Bendeniz birçok vakitten beri İslâmların ittihâdı, terrak- varmış. Bu cihetle Mançuri müslümanları iki kavmin ihtilâ-
kī ve teâlîsi [68] efkârında bulunuyorsam bu, bir sevk-i tabîî tından hâsıl melez bir kavim oluyor. Ve lisanları da karışık.
iledir. Çünkü her gün her dakika gözümüzün önünde görül- Bundan dolayı, acaba iki kavim mi? diye ta’mîk-i tedkīkâta
mekte olan zillet-i ehl-i İslâm bizi o yola sevk edeceği tabîî koyulursak neticede bir kabile oldukları tezâhür eder. İçle-
idi. Başka esbâbı beyâna hâcet görmem. Üstâd-ı fâzıl ce- rinde Mecûsî de var. Müslüman da var. Müslümanları umû-
miyetle cahil. Vâkıa herhangi karyeye gidecek olursan bir getirmeyerek ve kat’â âsâr-ı zillet göstermeyerek (şiddetli
câmi, bir medrese, üç dört de sarıklı görürsün. Fakat işte bu alkışlar) evet kibârâne değil, fakat mütezellilâne de değil, tâ
kadar, İslâmiyet de bu, âsâr-ı İslâmiyyet de bu, hayât-ı İslâ- Japonya’ya kadar vâsıl olduk. (Alkışlar) Bunları hep bir şe-
miyye de bu. Diğerlerinde yalnız isim kalmış. Bu isim de ref-i İslâm, bir muvaffakiyyet-i Rahmân addediyorum. Yok-
Abdurrahmân gibi, Abdullah gibi bir isim değil, Çin lisanın- sa benim gibi adamların işi değil.
da bir isim. Maamâfîh kendileri tefrîk ediyorlar. Evvel-be-evvel Mançuri’den Japonya’ya atladığım za-
Bunların âdât ve ahlâkı Çin mecûsîlerinden hiçbir man ilk çıktığım bir köy, bir limandır: “Surigao” limanı. Ufa-
vechile farklı değildir. Yalnız Çin ahâlîsinde sakal bulunmaz, cık bir köy. Mevsim kış idi. Vapurumuz buzları kırarak oraya
onlar umûmiyetle kösedirler. Bazılarında nadiren sakal zu- vâsıl oldu. Karaya çıkar çıkmaz ilk nazarıma tesâdüf eden
hûr ederse de keserler. Bunlarda ise tek tük sakallılar bu- şey beni dûçâr-ı hayret eyledi: Büyük bir top. Baktım, Rus
lunur. Bundan ma’lûm olur ki müslümandır. Eğer hiç sakal topu. Yanına gittim, markasını okudum, Petersburg’ta imâl
da yok ise ne olduğu belli olmaz. Saçlarını bırakmışlar, tır- olunmuş. Daha ziyâde tedkīk edince anladım ki Port Arthur
naklarını uzatmışlar. Pislik, murdârlık içerisinde. Bütün ah- muhârebesinde Ruslardan iğtinâm edilmiş ve mahsûs bura-
vâli mecûsîlerden hiç ayrılmaz. Yalnız “müslümanım” der, o ya koymuşlar, yani ilk memleketlerine gelen adamın gözüne
kadar. Müslümanlık nedir, hiç haberi yok. Câmi yanındaki sokmuşlar. (Alkışlar)
o birkaç sarıklının İslâmiyet nâmına kalbinde ne varsa işte o İskeleye çıkmazdan evvel memâlik-i ecnebiyyeye gitti-
kadar. Bunların da sarıklarından başka bir şeyleri olmadığı ğim zaman, husûsiyle Türkiye’ye geldiğim zaman çektiğim
gibi, erkân-ı dinden de hiç haberleri yok. Bununla beraber eziyetler hatırıma gelmişti: Acaba burada da bu sıkıntılara
bu sarıkları da yalnız câmie gittikleri zaman giyerler. dûçâr olacak mıyız? Yine birçok polislerin, kolcuların, güm-
Bu kadar cehâletle beraber şimdiye kadar İslâmiyet’i a- rükçülerin haysiyet-şiken tahakkümleriyle ezilecek miyiz?
caba ne sûretle muhâfaza etmişler? diye soracak olursanız, Bunların lisanlarını da bilmiyorum. Nasıl dert anlatacağız,
derim ki: Bunlarda İslâmiyet’in bekası hakīkaten taaccüb kim bilir ne eziyetler, ne iz’âclar göreceğiz, diye düşünüyor-
olunur bir şeydir. Kendi iddiâlarına bakılırsa ibtidâ-yı İs- dum. Fakat lehü’l-hamd hiç sıkıntı çekmedik. İskeleye çıkar
lâm’da bütün Çin ülkesinde; Çin’de Mançuri’de, cenûbî çıkmaz vâkıa bir suâle hedef olduk. Fakat bunun sâili bir ço-
Çin’de... kâmilen İslâmiyet intişâr etmiş. Ashâb-ı kirâm tâ cuktu. Yanıma geldi.
oralara kadar gelmişler. Tarihlerinde de böyle yazılmıştır. – Nereye gidiyorsunuz? dedi. Eğer ileri gidecekseniz,
Hatta Sa’d bin Ebî Vakkas’ın oraya gittiğini muhakkak i’ti- buyurunuz tren hazırdır...
kād ediyorlar. Her ne kadar nefsü’l-emre mutâbık değilse [69] Baktım, düşündüm, küçük bir köy. Toptan başka
de, bir müslüman aile var ki hâlâ “Vakkāsiye” nâmıyla yâd görülecek bir şey yok. Onu da gördük. Gitmeye karar ver-
olunur. dim. Yokohama’ya gideceğim dedim. O çocuk eşyalarımı
Bu Mançurya’da olan müslümanlar arasında o zaman aldı, bir arabaya koydu, “Sen de bin” dedi. Biz de bindik.
İslâmiyet var imiş. Fakat o da’vâ nazar-ı i’tibâra alınmamış. 15 dakika zarfında istasyona geldik. Geldik ama ne yapa-
Bunların tarihini anlamak üzere ben ellerinde olan kitapları cağımı bilmiyorum. Lisanlarına vâkıf değilim. Yokohama
tetebbu ettim. Bizim burada meşhur addettiğimiz kütüb-i için bilet almak üzere çocuğa para verdim. O bileti aldı,
fıkhiyye, gerek mantıka, gerek kelâma dâir her ne kadar kalan parayı getirdi, bizi trene bindirdi. Bu hizmetlere mu-
kitap varsa kâffesini kendi lisanlarına tercüme etmişler. Faz- kābil ben de çocuğa 25 kapik verdim, yani üç kuruş kadar
la olarak “Dusûkī” de tercüme olunmuş. Bunu hiçbir mem- bir para. Çocuk baktı. Parayı çok gördü. Ne dersiniz, altmış
lekette göremezsiniz. Demek ki bu kitapları Arap lisanından parasını iâde etmedi mi? Yarısı bana kâfîdir, dedi. Şaştım.
kendi lisanlarına tercüme edecek adamlar bir vakit varmış. Bizim Rusya’da öyle hammallar değil, me’mûrlar bile elle-
O halde bugünkü hâle nasıl gelmişler? Altı milyon ahâlî-i rine geçen parayı iâde etmez. (Handeler)
İslâmiyye arasında bugün sûre-i Fâtiha’yı doğru okuyacak Sonra trene bindik. –İhtimal ki bunlarda sizce mûcib-i
adam bulunmuyor. (Âsâr-ı teessür). Bu, pek ziyâde şâyân-ı garâbet bir şey yoktur. Fakat ben kendime garip görünen
teessüf bir hâldir. Fakat sebepsiz değildir. Bu hâle niçin gel- şeyleri size arz etmek istiyorum. Siz de artık mûcib-i istifâde
diler, bunu burada şerh edecek olsam pek uzun izâhât gördüğünüz cihetleri alırsınız– Vagona girince Rusya’daki
vermek lâzım gelecek. Binâenaleyh kısaca diyeceğim ki: Bu gidişle gideceğimi zannettim. Evvelâ mefrûşât dikkatimi
hâle gelmelerine ulemâ sebep olmuştur. celbetti. Osmanlı evlerinde olduğu gibi dâiren-mâdâr etrafa
Bendeniz Mançuri’de birkaç vilâyet dolaştıktan sonra sedirler konulmuş. Ortasından bir yol var. Bizim “et-tahiy-
hatırıma Japonya geldi. Tâ buralara kadar gelmiş iken sıyt u yat”ta oturduğumuz gibi oturuyorlar. Biz de o sedire çıkarak
şöhretleri bütün cihânı tutan bu zeki kavmi de, bunların et-tahiyyatı okumaya başladık. (Tebessümler) Öyle oturmak
memleketlerini de bir göreyim, dedim. İşte öyle yalnız bir onların âdetinden imiş. Nezâketleri beni hayrân eyledi. El-
görmek maksadıyla Japonya’ya çıkıverdik. Tabîî o kadar biselerim eski püskü olduğu, bundan kat’-ı nazar serde ec-
uzun bir mesafeye seyahati ihtiyar etmiş bir adamın cebinde nebîlik bulunduğu halde hiçbirisi gözünü kaldırıp bakmadı.
birçok rubleler bulunması lâzım iken ben ehl ü ıyâlimden Herkes kemâl-i vakār u edeble oturmuş, mütâlaa ile meşgul.
ayrıldığım zaman 150 kuruş param vardı. (Mustafa Âsım Orası bir vagon değil, bir kırâathâne. İşte böyle kırâathâne
efendi: Şâyân-ı tebrîk bir mücâhede.) Maamâfîh asla fütûr içerisinde 14 saat sonra Yokohama’ya vardık.
Lisan bilmediğimiz cihetle müşkilâta dûçâr olmak lâzım leketlerine birinci defa olarak bir müslüman Tatar geldiğini
iken olmadı. Her şeyi öyle kolay yapmışlar ki lisana hâcet mübâlağa ile iftihâr ile beyân ettiler:
yok. Bütün o intizâm ve ciddiyet dilsiz adama yol gösterir – Bu kadar paralar sarf ederek Avrupa’da gezdik, do-
gibi rehberlik ediyor. laştık, böyle iken komşumuz, hem cinsimiz bulunan Tatar
Yokohama’ya gece yarısı geldik. Yine limandaki gibi iki kardeşlerimizden ma’lûmatımız olmadığına millet nâmına
tekerlekli bir arabaya bindik. Gideceğimiz yer bir buçuk sa- izhâr-ı teessüf ederiz... diye bar, bar bağırdılar.
atlik mesafe. Bir adamın çekmekte olduğu araba bana da O sıralarda hatırıma geliyordu ki biz Makām-ı Hilâfet di-
eşyaya da kâfî geldi. Eşyanın da ne kadar olduğunu bun- ye İstanbul’a geliyorduk.
dan anlarsınız! Buna mukābil aldığı para beş kuruştur. Gazetelerde milletimizin nâmını söyleyebilmek değil,
Japonların bu istikāmet ve insafı şâyan-ı hayrettir. “Bu aman ismimiz gazetelere geçmesin diye kaçındığımız halde
ecnebîdir, buranın kāidesini bilmiyor, bir parça fazla para buradaki hâle hiçbir ma’nâ veremeyerek tereddütlere düş-
koparalım...” demiyorlar. Kāideten ne vaz’ olunmuş ise o müştüm.
kadar. (Bir ses: Yaşasın muhibb-i insâniyyet Japonlar... Alkışlar.) Fakat onlar bu kadarla kalmadılar. Böyle bir müslü-
Bu sûretle Yokohama beldesinde on beş, yirmi gün manın seyahate çıkabilmesinden bi’l-istifâde o müslüman
kadar kimse ile muârefe peydâ edemedim. Çünkü lisan yok ile Japon milleti arasında münâsebât-ı hakīkıyye te’sîsi mü-
ki konuşup anlaşayım. Bir kitap mağazasına gittim, tercüme zâkeresine başladılar. “Bu müslümandan acaba ne istifâde
kitapları aldım, yirmi gün kadar çalıştım. Şöyle böyle bir ederiz?” diye teâtî-i efkâr mukaddemâtına teşebbüs ettiler.
şeyler öğrendik. Öteberi muârefeye başladık. İlk muârefe Bunun üzerine kulaktan kulağa bizim ismimiz Japonya’da
gazetecilerle oldu. yayıldı. Orada bir adamı büyük pederi ismiyle yâd ederler
Orada meşhur iki tane gazete var: Birisi Kokomin ve Tatar’a “Tat Tan” diyorlar. Bizim de büyük peder İbra-
Shimbun diğeri Hoti Shimbun* “shimbun” demek gazete him olduğundan “Tat Tan İbrahim” diye hakkımızda birçok
demektir. Elektrik gibi, telefon gibi ne kadar yeni şeyler makāleler neşrettiler.
öğrenmişler, işitmişlerse cümlesine birer isim komuşlar. Ga- Bu neşriyât devam ettikçe millet merak ederek görüş-
zeteye de “shimbun” demişler. Her şeyde bu usûlü ta’kîb meye şitâb ettiler. Gazeteciler ise beni tedkīke o kadar lü-
etmişler. Öyle gazete diye lisanlarına ecnebî kelimeyi aynen zum gördüler ki ta’kîb için arkamdan gezecek adamlar ta’-
almamışlar. yîn ettiler. Kiminle ne görüşürsem ferdâsı resmim ile bera-
Fakat gazeteleri, başka memleketlere nisbetle, farklıdır. ber gazetelerde görüyordum.
Büyükleri o kadar büyük değil. Fakat kıt’aları küçük olmak- Japonlar bu intibâhta o dereceye varmışlar ki bir gün bir
la beraber altı, yedi yaprak oluyor. Kıymetleri de gayet u- köye gidiyordum, köye vâsıl olmadan yorularak bir dağ te-
cuzdur. Hoti Shimbun yevmî iki defa neşrolunduğu halde pesinde uyumuşum. Ne dersiniz uyuduğum yerde resmimi
aylığı iki kuruştur. Orada abone mâhiyedir. Bizdeki gibi se- almamışlar mı!.. Ferdâsı bil-münâsebe gazetelerde gördüm.
nelik, altı aylık değildir. Bu gazetenin üç yüz bin müşterisi İşte hep bunlar o kavmin her şeyde tedkīkātlarını ne de-
vardır. Çıkınca postayı beklemeye vakti yok, kendine mah- recelere kadar götürdüklerine büyük birer delildir. Ne kadar
sûs 24 otomobil vardır, otomobiller hemen dağıtmaya meb’ûsân, ne kadar a’yân-ı memleket varsa cümlesi benimle
çıkarlar. Avdet edince akşam nüshası da çıkmış bulunur. mülâkata geldiler. (Maatteessüf hatırıma gelmedi, ilk ziyaret
Milletin ne kadar terakkī etmiş olduğuna bu büyük bir edenlerin yetmiş seksene bâliğ olan kartları yanımda ayrıca
delildir. Novoye Vremya bu gün Rusya’nın en büyük ve en mahfûzdur. Keşke bu akşam beraber getirseydim).
meşhur gazetesi olduğu halde ancak otuz bin müşterisi var. Şimdi yanımda kezâlik bu kabîl zevât-ı âliyyenin altı,
“Hoti Shimbun”un ise üç yüz bin. Japonların nüfûsu 50 yedi yüz kadar kartı vardır ki mükemmel bir koleksiyon
milyondur. Rusların ise 150 milyon. Mukayese olununca iki teşkîl eder.
milletin terakkīleri beynindeki fark-ı azîm derhal göze çar- Bunlar Japonların o âleme gelmiş misafirler ile ne kadar
par. münâsebet ve istifâde edebilecekleri husûsundaki gayret-
Gazetenin çokluğu ve ucuzluğu bütün milletin terakkī- lerini gösterir. Yoksa ben iştihâr etmiş bir adam değildim.
sine sebeptir. Gazeteleri yalnız satmakla iftihâr etmiyorlar. Tolstoy gibi, İngiltere’nin fülân adamı gibi olsaydım ihtimal
Asıl maksadları umûm-ı milletin okumasıdır. Bunun için bir ki şöhretim için gelmişlerdir, denebilirdi. İslâm âleminden
gazete intişâr edince –Bâyezîd gibi, Fâtih gibi, Köprübaşı birinci defa olarak bir müslüman görmüşler. Artık tedkīk et-
gibi– umûmî meydanlarda gazeteleri çerçeveye gererler, fu- medik bir nokta bırakmamaya cehd ettiler.
karâ-yı milletin meccânen okuması esbâbına tevessül eder- İşte müslümanlar nasıldır diye koşan koşana. Halbuki
ler. Maksad, yalnız para kazanalım değil. Âlem okusun, mil- evvelce güyâ Tedkīk-i Edyân Kongresi teşekkül etmiş de,
let istifâde etsin. Mikado da müslüman olmuş... Haziranda kongre kemâl-i
Böyle gazete sahipleriyle muârefe peydâsından sonra ihtifâl ile açılmış, bilmem ne olmuş, diye Rus gazeteleri mü-
onlar da ibtidâ bizim ismimizi gazetelerle neşrettiler, mem- bâlağalarla birtakım şeyler yazdılar.
Buradan dahi bir heyet gittiğini yazdılar. Mahmûd Es’ad
*
Kokomin Shimbun: Millet gazetesi, Hoti Shimbun: Sadâ gazetesi Efendi ile Ahmed [70] Midhat Efendi gönderilmiş; bunu bile
demektir. yazdılar. Halbuki bu zâtların bir yere gitmediklerini pekâlâ
bilirsiniz. İşte Mahmûd Es’ad Efendi Cenâbları burada (Ar- Vâkıa şimdilik orada kurduğumuz İslâm ocağı pek bü-
kaya sola meyl ederek) söylesinler, Tokyo’nun neresine git- yük değildir, fakat esaslıdır, samimidir, hakīkīdir. Ve kat’iy-
tiler. (Handeler) Ahmed Midhat Efendi de böyle. Fakat nâşir- yen emin olunuz ki yine lütf-ı sübhânî ile on, on beş sene
lerin bu gibi efkârı neşretmekteki maksadları, hülyâları ne zarfında İslâmiyet Japonya’da fevkalâde intişâr edecektir.
idi? Bizim de öyle hülyâlara kapılmamız ne idi? Bunları Hıristiyanlar daha kırk sene çalışacaklar, yine umduklarını
mülâhaza bizim için ehemmiyeti büyük bir şeydir. Ecnebîler bulamayacaklar.
içinde öyle adamlar var ki bizim tabîatımızı kemâliyle anla- Biz orada İslâmiyet’i neşr için İslâmiyet şöyledir, kabul
mışlar, Binâenaleyh bizi oyuncak hâline getirmişler. Gaze- edelim. Cennete gidelim... diye bir söz söylediğimiz yoktur.
telerde bir şey üfürüyorlar. Biz hakīkat telakkī ederiz. Bu Eğer böyle kapıları açsak kimse dönüp yüzümüze bakmaz-
sene de bir madam Japonya’da köy, köy dolaşan bir mağ- dı. Fakat elimizden geldiği derece, lisanımız döndüğü mer-
ribî gördüm, diye gazetelere bir fıkra yazmış. Fakat ben altı tebe İslâm’ın muhsenâtından her yerde bahsettik. Ve onlara
ay Japonya’da dolaştım, Hacı Ömer Efendi de oranın yerli- bil-fiil de göstermeye çalıştık.
sidir, ona da sordum, böyle bir mağribîden ne onun haberi Bu, Allah tarafından onlara ihsân olunmuş bir fetânet,
var, ne benim, ne de Japon gazetecilerinin. Bir de Sako bir zekâvet, bir basîret, daha doğrusu bir hidâyet. İslâmi-
Paşa diye bir zât söyleniyor. Burada beni ziyaret edenler yet’e onları sevk eden Allah’ın lütfundan başka nedir? Akıl-
bid-defaât sordular. O da doğru değil. Vâkıa Pertev Bey larını İslâm’ın muhsenâtını tedkīke sarf ettiren Allâhu Azî-
nâmında bir zât gelmiş, hatta bir saat bile bırakmış. Saati de müşşândır.
gördük. Bu hakīkat. Öbürünü görmek için bir çâre bulama- Böyle birkaç defalar büyük ictimâlar akd ettiler, o icti-
dık!.. Anlaşılır ki onun aslı yoktur. mâlarda İslâmiyet’ten bahsederek nutuklar söylememizi ar-
Böyle Japonya’da ne din kongresi olduğu var, ne de İs- zu buyurdular. Hatta bir gece böyle bir yerde ictimâ oldu,
lâmiyet’in bir nâmı okunduğu. İslâmiyet’in Japonya’ya gir- iki bin Japon o mecliste bulundu. Öyle bir cem’iyette kendi
memesi için misyonerler ne planlar kurmuşlar, ne paralar lisanlarını bilmediğim halde, üçüncü bir lisan ile tercüman-
sarf etmişler. Hatta bunun için Muhammed nâmında bir ki- lar vâsıtasıyla ifâde-i merâm ettiğimiz halde Allah muvaffak
tap tertîb etmişler. Üstüne gayet çirkin bir de resim yap- etti, birçok adamlar şeref-i İslâm ile müşerref oldu. (Alkışlar)
mışlar. Ama ne kadar çirkin? (‫ )اقبح ما يوجد فى الارض‬dünyada Şimdi ittihâd-ı İslâm ünvânına karîb bir ünvân ile
en çirkin ne varsa ondan da kabîh bir resim uydurmuşlar.
“Asya-Gi-Kay” nâmındaki cem’iyeti teşkîl eyledik. “Asya
Adına da “Mohamed” demişler. Bir elinde kılıç, bir elinde
Kuvve-i Câmiası” gibi bir ma’nâyı ifade ediyor. Cem’iye-
Kur’ân. Bu kitaptan beş milyon tab ettirerek bütün Japon-
timiz az vakit içinde işe mübâşeret edip birçok muvaffaki-
ya’ya bâd-ı hevâ dağıtmışlar. Her köyde birkaç tanesini
yetler gösterdi. Asıl müessisler altı kişiden ibâret olduğu
mutlak görüyordum. Bu kitabın orada bulunması beni pek
halde beş on gün içinde en büyük zevât, meb’ûsândan,
çok şeylere mecbur etti. Bir köyden bir tanesini aldım. Tür-
a’yândan birçokları İslâmiyet’i kabul ettiler, bazıları da şim-
kiye’ye geldim. Tercüman vasıtasıyla mefhûmunu anladım.
dilik yalnız mesleğimize muvâfakatle cem’iyetimize kaydo-
Ben Rusya’da diyânet-i İslâmiyye aleyhinde yazılmış pek
lundular. Böyle az zamanda bir hareket görüldü. Bu hareket
çok kitaplar bilirim, hemen yetmişe karîb kitap görmüşüm-
her ne kadar şimdilik ufak ise de istikbâli parlak olacağı şüp-
dür. Bunların içerisinde türlü türlüsü var. Bu babda bu ka-
hesizdir. Çünkü iş başındaki adamlar, yani erkân-ı cem’iy-
dar kitap görmüş, okumuş iken yemin ederim ki bu kadar
yetimiz memleketin en büyük a’yânlarıdır. Ez-cümle cem’i-
eşna’, bu kadar akbeh yazılmış bir kitap görmedim. O kadar
yetimizin ma’nen reisi olan bir zât var ki bütün Japonya’nın
bühtân ve iftirâ etmişler ki insan tasavvur edemiyor. Mak-
ser-tâc-ı mefharetidir. İcâb edince onun sözüyle bile harp
sadları İslâmiyet Japonya’ya ayak basmasın.
olunur. Öyle muhterem bir zât kabûl-i İslâmiyyet ve kelime-i
Fakat Cenâb-ı Hak onların zannettiği gibi değildir.
tevhîd ile müşerref olduğundan istikbâlden pek ümîdvârım
1
َ ُ ِ َ ْ ‫كره‬
(‫الكافرون‬ ْ َ َ ‫نوره‬
َ ِ َ ‫ولو‬ ُّ ِ ُ ‫والله‬
ٖ ِ ُ ‫متم‬ ْ ِ ِ َ ْ َ ِ ‫الله‬
ُ ّٰ َ ‫بافواههم‬ ِ ّٰ ‫نور‬ ُ ِ ْ ُ ِ ‫يريدون‬
َ ُ ‫ليطفؤا‬ َ ُ ٖ ُ ).
yakın zamanda İslâmiyet büyük bir mikyâsta birdenbire
Cenâb-ı Hak benim gibi bir âcizi, cebinde beş parası olma-
intişâr edecektir. (Alkışlar)
yan bir adamı oraya sevk etti. Orada gayet mükemmel bir
Bunun için iftihâr lâzım gelmez, yalnız Cenâb-ı Hakk’a
İslâm cem’iyeti teşkîline muvaffak eyledi. (Alkışlar) Elham-
şükretmeli. Zîrâ bunlar bizim himmetimizle, beşerin gayre-
dülillâh hazâ min fadli Rabbî. Hıristiyanlar milyonlar sarf e-
tiyle değildir. Bu sırf Allah’ın lütfudur. Bu kadar adamlar
derekten, bazı eytâmı kandıraraktan, toplaya toplaya kırk,
milyonlarca para sarf ettikleri halde hâlâ bir şey yapamı-
elli sene zarfında ancak yirmi, otuz bin kişiyi hıristiyan yapa-
yorlar. Yalnız Rusya, Japonya ve aksâ-yı şarkta Ortodoks
bilmişler. Biz ise lütf-ı ilâhî sâyesinde lisan bile bilmediğimiz
mezhebini neşr için senevî beş milyon lira sarf ediyor! Böyle
halde birkaç ay zarfında esaslı bir sûrette bir müessese-i
İslâmiyye vücûda getirdik. Ve bugün cem’iyetimizin a’zâsı iken 40 senede bari kırk bin hıristiyan yapamamışlar. Hıris-
bütün Japon ekâbiri, bütün Japon hükemâ ve mütefek- tiyan olanların çoğu da muhârebeden sonra dönmektedir-
kirînidir. (Sürekli alkışlar) ler. Para ile satın alınan din işte bu kadar olur. (Tebessümler)
Korkuyorum ki vakitlerinizi zâyi edeceğim. Yoksa seya-
hatim pek uzundur. Melâl gelmezse biraz ma’lûmat vermek
1
Saff, 61/ 8. daha istiyorum (Estağfirullâh).
Bugün makām-ı Hilâfet’te bir hareket, henüz yürümeye bütçeleri müsâid olduğu cihetle Meclis-i Millî binası için beş
başlayan bir çocuk gibi bir hareket-i terakkī görülüyor. Ja- milyon yen* tahsîs ettiler. Bundan sonra her ikisi yapılacak.
pon kardeşlerimiz ise daha kırk sene evvel yürümeye baş- Hâlâ o eski tahtalar içerisinde çalışıyorlar.
lamış olduklarından nasıl ayağa kalktığına, nasıl yürüdüğü- Zannederim ki millet böyle çalışırsa terakkī eder. Bizim
ne dâir bazı ma’lûmat vermek bizim için faydalı olur, zanne- gibi her şeyi hükûmetten beklemezler. Hocaların beklediği
derim. mehdî olmazsa bir adam öyle şeyleri yapamaz. Bu millet
Yüzü mütecâviz derebeyler idâresinde olan ve daima tab’an terakkīye yüz tutmuş. Ve terakkīye başlayınca başka
yekdiğeriyle muhârebe ve münâzaa ile imrâr-ı vakt eden şeyleri hep unutmuşlar.
Japonlar otuz, kırk sene içinde bugün Avrupa’nın hayretini Orada öyle zenginler var ki yalnız mesela bir ipek ma-
mûcib olacak bir devlet-i muazzama teşkîl eylediler. Bu el- ğazasında bin adam hizmetçisi var. Sonra yine o zâtın ban-
bet sebepsiz değildir. Bazıları Mikado hazretlerinin fazl u kası var, sâir muâmelâtı var; onlar da başka. Böyle zengin-
gayretidir, derler. Diğer bir kısmı da Prens İto’nun himmeti- ler her sene milletin menfaatine birçok müessesât vücûda
dir, derler. Herkes bir şey söylüyor. Avrupalılar hep bunları getirirler. Hastahâneler yaparlar. Mektepler yaparlar.
yazmışlar. Biz de okumuşuz fakat ben oraya vardıktan son- “Akora” nâmında bir zât ile görüştüm, ki üç mekteb-i
ra hakīkati bir dereceye kadar anladım. Bir profesör Mis- i’dâdî yaptırmış: Biri Tokyo’da, biri Seul’de, biri maskat-ı
hima, 86 yaşında, gittim, bizzat görüştüm. Bundan 54 sene re’si olan şehirde. O mekteplerde iki bini mütecâviz çocuk
mukaddem ikmâl-i tahsîl ile Avrupa’dan avdet etmiş. Avde- tahsil ediyor.
tinde cebinde beş parası yok imiş. Otuz sene meccânen Bunlar hep kendi masrafıyla. Tuhafı da bu sâhib-i hayr
müderrislik, muallimlik etmiş. Ve kendisi erkeklere ta’lîmât zât okumak yazmak bilmiyor. Muhârebe günü bir milyon
ve tedrîsâtta bulunduğu gibi zevcesi de kadınları tedrîs etmiş ruble vermiş. İki, üç, beş milyon ruble verenler de var.
fakr u zillet içerisinde, aç çıplak çalışmışlar. Maîşet nâmına Demek ki milletin böyle bu derecelerdeki hamiyeti
ufacık bir bahçeleri varmış, şu sahne kadar, belki biraz daha bunları terakkī ettirmiş. Yoksa bir adamın kârı değil bu ha-
büyücek. Oraya patates ekerek ancak kūt-i yevmîlerini te- vârık. Elbette onun da himmeti takdir olunmuş ve daha da
dârik edebiliyorlarmış. İşte bu sûretle zevcesiyle beraber ge- olunacaktır.
ce gündüz çalışarak milleti ta’lîm ve tedrîs etmişler. O arada Bunlar milleti daha çocuktan öyle terbiye ediyorlar ki
sekiz yaşındaki çocuklar gündeliğinden arttırdıklarını istik-
birkaç Mishima daha zuhûr etmiş. Japon milletini hâb-ı ce-
bâldeki muhârebe için bankaya tevdî ediyorlar.
hâletten uyandırmışlar. Zulmet-i esâretten kurtarmışlar. Ha-
İşte milletin hamiyeti bu derece uyanırsa böyle hârikalar
kīkat-i halde Mikado’nun da dahli yok değil, var. Fakat
zuhûra gelir. Yoksa milletin terakkīsi elbise taklidiyle olmaz.
umûm Japon milleti bu yola dökülmüşler. Zaten [71] müs-
Onlar da Avrupa’da tahsil etti. Fakat bizim gibi mem-
َ َ ْ َ ‫الله شَ يئاً هيئ‬
lümanların bir i’tikādı vardır: (‫اسبابه‬ َ َ َ َ‫ ) ِاذا‬Ce-
ُ ّ ‫اراد‬ leketlerine elbise getirmediler. İlim ve marifet getirdiler. (Al-
nâb-ı Hak bir hayır murad edince esbâbını hazırlar. Bunlara
kışlar, hem şiddetli ve sürekli!..)
hayır ve lütuf murad buyurmuş, esbâbını hazırlamış.
Ben Japon milleti hakkında almış olduğum ma’lûmatın
Japonlar ahlâk cihetiyle daha yetmiş sene mukaddem
kâffesini böyle bir iki saatte arz etmek mümkün olamaz. Sı-
gayet sâf, afîf, nâmuslu olup son derece sadâkat ve emni-
rası gelince tahrîren de i’tâ-yı ma’lûmat edeceğim. Şimdilik
yetleriyle müştehirdirler. Bunların tarihleri iki bin seneden
burada en mühimlerini arz etmek fikrindeyim. Bir şey var ki
bu âna kadar müteselsilen mahfûz. Bu iki bin sene içinde
İslâmiyet için pek mühimdir. Onu arz edeyim.
neler olmuşsa bütün sicillerde mukayyed. Kâffesini Japon-
Japonlarda tesettür yoktur, fakat iffet ve ismetleri ci-
lara bildirmek için çalışmışlar ve hâlâ da çalışıyorlar. Müm-
hânda bî-misldir. Japon kadınları, Avrupa madam ve mat-
kün mertebe bildirdikten sonra, ahâlî hakīkat-i hâli anlar an- mazelleri gibi erkeklerle karma karışık değillerdir. Erkekler
lamaz bütün faâliyete dökülmüşler. Tüccar her ne kazan- meclisinde kadın bulunmaz, kadınlar meclisinde erkek bu-
dıysa millete vermiş, esnaf karnını doyurduğundan fazlasını lunmaz. Kadınlar arasında ahlâk o mertebe tehzîb olun-
hazîneye terk eylemiş. Ulemâsı ne bilirse ortaya koymuş. muştur ki iffet ve ismetlerini canları gibi muhâfaza ederler.
Böyle kemâl-i faâliyyet ve ciddiyetle çalıştıkları zaman ne el- Vâkıa Avrupalılarla çokça ihtilât olunan bazı büyük şehirler-
biselerini değiştirmişler, ne ahlâklarını. Bu kadar terakkī et- de fesâd-ı ahlâka mübtelâ kadınlar görülse de, içeriki şe-
miş oldukları halde el-ân o ahlâk-ı metîne bâkīdir, mukad- hirlerde hiç böyle ahlâkı bozulmuş kadınlar yoktur.
demâ elbiseleri ne ise hâlâ öyledir. Meb’ûslar Meclis-i Meb’- Bu afîf kadınlar erkeklerden ziyâde okumuşlar, tahsil
ûsân’a gittikleri zaman bizim giydiğimiz cübbelere, daha görmüşlerdir. Okumamış kadın yoktur. Erkekler de okumuş,
doğrusu Şâm hırkasına benzer bir şey vardır, onu alır. Bir tahsil görmüşlerdir. Fakat nadiren okumayanları da bulu-
de futa gibi bir şey var, onu da beline bağlar. Ayaklarında nur. Ben Tokyo’da hapishâneyi gezdiğim zaman iki bin
da takunya olduğu halde Meclis-i Meb’ûsân’a gider. Kapıya mahbûs içerisinde yirmi okuyup yazma bilmeyen buldum.
gelince takunyaları çıkarır, terliği giyer, içeri girer. O yirminin de on altısı okumak biliyor da yazamıyor, dördü
Meclis-i Meb’ûsânları 22 senedir devam ediyor. Acaba de hiç okuyamıyor.
nerede? diyeceksiniz. Evet nerede olduğunu işitseniz hayret
edersiniz. Bu tiyatro gibi tahtadan yapılmış bir binada. Mec-
*
lis-i A’yânları da öyle iğreti yapılmş bir bina. Geçen sene Bir yen, on iki buçuk kuruştan biraz eksiktir.
Ama şehir içerisinde erkeklerde de kimse görmedim ki Ama Çinliler onlar derecesinde değil. Eskiden ilme pek
okuyup yazmasın. Herkes mektebe gitmiş, tahsil görmüş. hevesli imişler. Bir vakitler Çin’de hayli terakkıyât vücûda
Bizim için, İslâmiyet için lâzım olan, farz olan taleb-i ilm geldiği âsâr-ı kadîmeden ma’lûm. Ve ahâlî de var kuvveti
onlara geçmiş. Biz 1(‫مسلمة‬ ِ ُ ‫مسلم و‬
ِ ْ ُ ‫كل‬ َ َ ‫فريضة‬
ِّ ُ ‫على‬ ِ ْ ِ ْ ‫طلب‬
ٌ َ ِ َ ‫العلم‬ ُ ََ ) bâzû-yı mesâîye vererek bugünkü halden kurtulmak için bü-
hadîs-i şerîfini okuduğumuz zaman ekserîmiz “müslime” tün gayretleriyle çalışıyorlar. Fakat bu çalışmaları geçce baş-
kaydını hazf ediyoruz. Kadınların okumasına lüzum yok lamış. Eski zamanda Avrupa bunların çokluğundan korku-
imiş, kadınların tahsil görmesi fesâd-ı ahlâkı mûcib olur- yormuş. Fakat şimdi iliminden korkarlar. Çünkü Japon-
muş... Bunların hepsi ma’nâsız i’tikādlardır ki ne şer’an ve ya’da on bin Çin talebesi var. Amerika’da, Londra’da, Rus-
ne aklen kabul olunabilir. Erkekler içinde fesâd-ı ahlâka ya’da tahsil edenlerin adedi bizce ma’lûm değil. Bu Japon-
mübtelâ olanlar bulunduğu gibi kadınlarda da bozuk tıy- ya’daki on bin talebe Çin’e avdet edince gözlerinin açılma-
netliler bulunur. O fena ve ahlâksız olanlarını tahsil fena sına sebep olan Japonya’ya evvelkisinden ziyâde düşman
yapmaz; esâsen onların cibilletleri bozuk. Bununla beraber olarak memleketlerinin istikbâli için çalışıyorlar. İşte bunun
ekser fesâd yine erkekler tarafından oluyor. Kadınları baştan için ben diyorum ki hakīkaten bunların hissiyâtı ciddidir.
çıkaran erkeklerdir. Bunun için okumak ile kadın bozulur- Geçen sene Çin-Japon beyninde bir vak’a olmuştu. O
muş i’tikādı pek ma’nâsız ve mantıksız bir i’tikāddır. vakit bütün Çinliler Japon emtiasına karşı boykotaj i’lân
Hâsılı Japonya’da herkes okuryazar. Halbuki Rusya’da
ettiler. O vakit Tokyo’da bulunan on bin Çin talebesi “Bizim
yüzde –fakat Ruslar'dan, yoksa elhamdülillâh Tatarlar'dan
milletimize karşı böyle bir muâmelede bulundunuz” diye
değil– üç adam okuryazar. Tatarlar'da ise yüzde altmış.
hep birden Tokyo’yu terk ile hareket ettiler: Tokyo hükûme-
Lehliler'de, Yahûdîler'de ise okuyup yazmak bilmeyen yok-
ti bu talebenin hatırı için o mes’elenin bir vakt-i merhûne
tur. Fakat Ruslar öyle yapmazlar, hepsini bir araya toplarlar,
tâlîkini münâsib gördü.
yüzde yirmi altı derler. (Handeler)
Bu derece memleketlerine çalışmak ümîdi var. Bu on
Memleketin, milletin terakkīsi ilimsiz olamayacağını tabîî
bin talebe avdet ederse memleketleri için ne kadar hizmet
kimse inkâr edemez. Fakat yalnız ilim ile olacağını da kimse
edeceklerdir. Fakat bunları terbiye eden Japonlar ittifâk-ı
iddia edemez. Bir kimse ilim tahsil etmiş de amel etmemişse
ne olur? Hiç! Bizim ulemâmız beyninde elhamdülillâh şerî- rûhî ile terbiye eylemişler.
at-i İslâmiyye’yi bilmeyen adam yoktur, lâkin şerîatin gös- Bizim Rusya’daki müslümanlar ise Rus mektebinde tah-
terdiği tarîk ile giden de –elhamdülillâh(?!!)- görünmüyor. sil edip de avdet edince –o da çok değil ya, ancak elli, alt-
Biz hevâ ve hevesimize göre yaptığımız yol ile gidiyor. Onu mış kişi– birbirleriyle barınamazlar, uyuşamazlar. Çünkü
İslâmiyet yolu diye tutmuşuz; uhuvvet, ahlâk-ı hasene bir garbîler öyle terbiye ederler.
tarafta kalmış, eski ulemâya taklîd ile mübtelâ olmuş, gidi- İşte terbiyenin muktezâsı, kānûnudur bu. Bunları bu sû-
yoruz. Bir yol ki neticesi ne olacağını çok düşünmek istemez retle memleket için çalışmaya mecbur ediyor. Böyle devam
meydanda. Sonra diğer taraftan şimdiki gençlerimiz, onlar ederse Çin’in istikbâli parlaktır.
da Avrupa’yı taklîd ile bunalmışlar. Binâenaleyh Rusya’daki Fakat bu istikbâl Avrupalılarca matlûb olmadığı cihetle
gençlerimizden de bir fayda göremedik. Fakat buradaki mümkün olan desâisin kâffesini isti’mâl etmişler. Ez-cümle
gençlerden ümîdimiz vardır. Çünkü memleket kendinizindir. bundan birkaç sene mukaddem Avrupa misyonerleri Çin’e
Bizim gençlerimiz iş görecek bir hâle gelince dönerler: – girmişler. Dinlerini satmak fikriyle Avrupa’nın efkâr-ı fâside-
Sanki milletiniz ne? diyorlar. Ne yapabilmişsiniz? Dört yüz sini neşrediyorlar. En büyük bir mes’ele varsa Çin’in alâ-
senelik esirsiniz. Artık sizi kurtarmak mümkün değil. hâlihi bekāsıdır. Halbuki Çinliler kendi kendine bilmeyerek
Bunun için biz ulemâmızdan da, gençlerimizden de hiç- dört kısma taksim olunmak üzeredirler. Bir taraf Mançuri di-
bir şey ümîd etmiyoruz. Fakat sizin mevcudiyetinizi muhâ- ye ayrılacak çıkacak. Bu şimâl-i şarkî. Diğer taraftan garb ci-
faza cümlemize vâcibdir. Hepimiz birlikte çalışırsak bir mil- hetleri “Mongol” diye ayrılacak. Tibet zaten ayrıdır. Sonra
leti ayağa kaldıracağımızda şüphe yoktur. Lâkin bu da işte cenûbî Çin de bir tarafa ayrılacak. Evvelkisi de epey küçü-
amel ile olur. (Alkışlar) lecek. Böyle dört hükûmet teşekkül edecek. Bu taksimin
Ben Japonya’da altı ay kaldım. Birkaç muvaffakıyetten Avrupalılar tarafından planı kurulmuş. Bu fikri yaldızlarla
sonra Japonlar ile beynimizde olan bazı teahhüdâtı ifâ cilalayarak Çinlilere telkin ediyorlar. Çinlilerin cahil kısmı bu
maksadıyla Çin’e gittim. Evvelâ Kore’ye uğradım. Kore’nin desîseden haberi olmadığından bu efkâra uymaktadırlar.
Fusan limanından girerek, pây-i tahtlarından geçerek bütün Fakat okumuş, intibâh etmiş kısmı önünü almaya çalışıyor-
Kore’yi kat ettim. Gördüm ki bu on iki milyon halk Ja- lar. Fakat hangisi galebe edecek? O belli değil. Maamâfîh
ponlar'ın esiri olmuş. Memleketlerini Japonlar'a teslim et- istikbâlde Çinliler için yakayı kurtarmak lâzım geldiğini peki-
mişler. Kendileri cehâlette pû-yân. Orada Japondan başka yi düşünmüşlerdir. İnşallah kurtarırlar. Çin “En büyük düş-
[72] hâl-i hayât ümîdi yok. Bugünkü günde 2( ‫اليه‬ ِ ْ َ ِ ‫وانـا‬ ِ ّٰ ِ ‫ِ َّانا‬
َّ ِ َ ‫لله‬ manımız Moskof’tur” diye aleyhinde en büyük harekât te-
َ ُ ِ َ ) âyetini iltizâm ederek o hâle râzı olmuşlar. Ne
‫راجعون‬ dârikinde bulunuyorlar. Bunun için bugün Çin pazarında
okumak var, ne yazmak, ne de ictihâd. Rus emtiası görülemiyor. Eskiden Tatar tüccarıyla Rus em-
tiası satılıyormuş, fakat şimdi giremiyor. Mançurya da, Mon-
1
İbn Mâce, Sünen, İftitâh, 17. golya da dâhildir... Hep Japon emtiası satılmaktadır. Ve Ja-
2
Bakara, 2/156. ponlar İngiliz, Amerikan emtiasıyla rekabet ediyorlar.
Bir şey daha hatıra geliyor: Ufak bir millet olan Japonlar Bundan sonra Singapur’a geldim müslümanlar çok Su-
en büyük, en mâhir tüccar devletlerle koca Çin içerisinde matra’da öyle yirmi milyon müslüman tamamiyle taht-ı esâ-
rekābete çalışıyorlar. Bütün İngiltere’nin kuvve-i siyâsiyyesi rette bulunmakta. İnsan düşündükçe hayrette kalır. Singa-
ticaret sâyesindedir. Herkes bunu bilir. Böyle bir millete pur yetmiş sene mukaddem İslâmların elinde imiş Çuhar
karşı Japonların rekābeti hakīkaten şâyân-ı takdîrdir. hükûmetinin ufacık bir cezîresi imiş. Orası boş durduğun-
İşte Çin kendi içerisinde böyle mikroplar olduğunu duy- dan İngilizler 70 sene mukaddem gelmişler. Kömür deposu
muştur. Bunun için fabrikalar te’sîsini demiryollar inşâsını ittihâzı desîsesiyle murûr-ı zamânla adaya sahip olmuşlar.
kendi ellerine almaya çalışmaktadırlar. İhtimâl ki Çin tüccarı Bugün en ma’mûr bir beldedir. Fakat terakkīsi İngilizler elin-
muâvenet ederse hâriçten istikrâz etmeksizin dâhilen işlerini dendir. Tüccarı İngiliz. Huddâmı müslüman!... (Âh... Of... di-
görürler. Asıl maksadları da budur. ye teessürler.)
– Eğer hâriçten istikrâz edecek olursak, diyorlar, mey- Burada tüccarın bir kısm-ı küllîsi Çinlidir. Bir kısmı da
dan vâsi’dir. Lâkin dâhilen iş bitirmeye çalışıyoruz... Hintlidir. Sâirleri hep İngiliz, Fransa, Nemse. Amerikan ise
Şimdiye kadar ecnebîlerden istikrâzları az imiş. Rusya pek çok. Ufak bir cezîre olduğu halde bir beldeden başka
gibi kulağına kadar gelmiş değil. Çinliler harici istikrâzdan bir şey yok. Karyeleri hiç yok ufacık bir cezîre bir memleket
kemâl-i dehşetle ictinâb ediyorlar. Onun için dâhilî istikrâz hâline gelmiş. Ticaret münâsebetiyle, içinde insan sergisi
tasavvur ve tedârikinde bulunuyorlar. Eğer böyle giderse on gibi her milletten adam bulunur. Bunların içinde bizim azîz
beş, yirmi sene sonra ihtimal ortalığa bir dehşet ilkā ederler. müslüman kardeşlerimiz en erzeli bulunuyor. (Yine âsâr-ı te-
Ama aksi de muhtemeldir. Çinliler kendi beynlerinde ne ka- essür).
dar münâzaa ederlerse de ecnebîye karşı müttehid ve me- Daha fena halde bulunanları akla getirecek olursak Fe-
tindirler. Çin müslümanları umûmiyetle cahil oldukları hal- lemenk idâresinde bulunan Cava’daki müslümanların hâli-
de orada olan ittifâk da hiçbir memlekette yok. Size küçük ne bir nazar edelim. Bunların kâmilen bu halde kalması
bir numûnesini göstereyim: [73] birçok cühelânın i’tikādına göre İslâmiyet imiş. Birçok
Pekin’de bulunduğum zaman bir vak’a oldu –Pekin’de
Avrupalılar hodbinâne İslâmiyet’e isnâdları zamanında bun-
33 mescid ile yüz bin kadar da müslüman var. Tekmîl Pekin
ları istişhâd makamında getirirler. Fakat nefsü’l-emrde İslâ-
ahâlîsi bir milyon kadardır– bir Cuma namazı hazırlanmıştık.
miyet’in bu hâller ile hiç münâsebeti yoktur. Her nasıl ise
Câmide bulunuyoruz. Namaza yarım saat kadar kalmıştı.
umûmiyetle böyle bir halde bulunduğumuzu nazar-ı i’tibâra
Biri geldi, kapıdan bir sayha etti. İmâm minbere çıktı.
alırsak bu husûsta hayrette kalırız. Fakat İslâm tarihlerine
– Cihâd!..
mürâcaat edecek olursak şüpheler külliyen zâil olur. Bu gibi
diye bağırdı, herkes koştu. Ben de bir ihtiyarı yakala-
mecliste onun beyânına da hâcet görmüyorum. Şu sebeple
dım, ne oldu diye sordum.
Hindistan’a nakl-i kelâm ediyorum.
– Şehrin haricinde muhârebe var, cihâda gidiyoruz, de-
Hindistan’da yetmiş milyon müslüman tahmin olunu-
di.
yor. Bunlar oradaki mecûsîlere nisbetle pek aşağıdırlar. Hint
Şehirde yüz bin İslâm varsa gitmiş hepsi. Hiç kimse kal-
mecûsileri İslâmlara nazaran terakkī etmişler, fakat kâmilen
mamıştı, ne imiş mes’ele? Bir müslüman mecûsîler içinde
değil, yalnız Bengale ciheti. Pencap kısmı müslümanlardan
alış veriş edermiş. Bir mecûsî taarruz etmiş de diğer mecû-
aşağıdır.
sîler de ona muâvenet etmişler. Bir müslümanın intikamını
almak için yüz bin kişiden gitmeyen birisi kalmadı. (Alkışlar) Hindistan’da iki aksi hareket vardır. Pencap mecûsîleri
Bakınız ittifâkın kuvveti ne derece. Bütün müslüman- müslümandan o kadar teferrüt ediyorlar ki bir müslümanı,
ların ittifâkı böyle. Ama kendi beynlerinde münâzaa yok de- mağazasına gelecek olursa kapıdan içeri sokmaz. Ne ala-
ğil var; fakat harice karşı bütün münâzaalar terk edilir. Sım caksa ona kürekle uzatır. O da parasını kürekle verir. Kendi
sıkı bir kütle-i vâhide hâlinde arz-ı vücûd olunur. eli müslümanın vücûduna dokunmasın diye bir mecûsî bir
Bunun için Çin müslümanlarının istikbâli parlaktır, diye müslümanın gölgesinden geçerse igtisâl eder. Bengale kıs-
ümîdvârım. Geri kalmazlar inşallah. mında ise müslümanlar mecûsîlerden teferrüt ediyorlar. Or-
Çin içerisine ilim de girmemiş değil. Üç vilâyette –Kan- daki mecûsîler müslümanların esiri olmuşlar.
su, Shansi, Shinsi– ulemâ hayli mevcûd. Kurrâ fukahâ da Bu iki aksi hâlin bir memlekette nereden geldiğini izâh
var. Ama yakın zamanlarda zuhûr etmişler. Buhâra’ya git- için uzun zaman lâzım. Binâenaleyh şimdilik terk ediyorum.
mişler. Kaşgar cihetlerinde mine’l-kadîm ulemâ mevcûddur. Buralarda da birçok zevâtla görüştükten sonra Hicâz-ı
Fakat Tonkin şehrinde iki üç âlim varmış. Bazı Çin tarihle- mağfiret-tırâza geldik. O makām-ı mübârekte birçok ihvân-ı
rini Arapça’ya tercüme ile de iştigal etmişler. Çin hâka- dîn ile mülâkat ederek birkaç sohbetler teşkîl ettik. Birkaç
nından biri tarafından 400 sene mukaddem yazılmış bir İs- defalar Çin’den, Hint’ten, Buhâra’dan gelmiş adamlarla bir
lâm tarihi pek mühim olduğundan beş sene mukaddem Fu- araya toplanarak onları kucaklaştırarak yekdiğerine arz-ı hâl
sûl-ı Erbaa nâmıyla Arapça’ya tercüme etmişler. Fakat ma- ve ifâde-i merâm etmelerini istirhâm ettik. (Alkışlar)
atteessüf bugüne kadar tab’ olunmamıştır. Bu vazîfe yalnız kendi hizmetim değildir. İttihâd ve Te-
Sâmiîn-i kirâma melâl gelmemek için, Çinlilerin dâhilî rakkī Cem’iyeti’nin Selânik merkezinden gönderilen Üsküp-
ahvâline dâir bu kadar ma’lûmat ile şimdilik iktifâ edece- lü Hâfız Ferid Efendi’nin himmeti de inzımâm etti. (Alkışlar)
ğim. İleride bu babda daha izâhât veririm. Bu ictimâlarımızın en büyüğü İttihâd ve Terakkī Kulü-
bü’nde olmuştu, ki o gün her milletten adam toplanmış idi. Böyle birtakım havârık kabîlinden hâller var ki bütün
Fakat meclis sonunda 18 yaşlarında Çinli bir çocuk herkesin âlem-i İslâm istifâde etmek lâzım iken bugüne kadar mah-
nazar-ı dikkatini celb etti. Her lisanda birçok zevât tarafın- rum idik. Bundan sonra gözlerimizi açalım. Yekdiğerimizi
dan nutuklar irâd olunduktan sonra o çocuk ayağa kalktı. anlayarak, koklayarak, Çinli çocuğun laflarını işiterek onla-
Çince’den başka lisan bilmiyor. Kendi merâmını hâzirûna rın muâvenetine yetişelim. (Alkışlar)
anlatmak için Çin lisanında bir şeyler söylemeğe başladı. İşte Mekke’de, Medîne’de cem’iyetler teşkîl olunarak
Elleriyle, vücûduyla, gözleriyle, hâsıl bütün lisân-ı hâliyle cüz’î bir hareket müslümanlarda görüldüğü zaman istifâde
kalbi bizimle beraber olduğunu anlatmak istiyordu. Düşün- ettiğim şeyi size arz etmek istiyorum: Bütün ahâlî-i İslâm,
meli, Mekke’de bunu tercüme edecek adam var mı? Fakat nereli olursa olsun, Çinli, Hintli, Cavalı... Kâffesi yekdiğeri-
Allah bizi sâir kardeşlerimizle birleştirmeyi murâd buyurun- ne elini uzatmağa hazır. Gerek seyahat esnâsında, gerek
ca tâ Japonya’dan tercümanı gönderir. (Sürekli alkışlar) Ö- Mekke ve Medîne’de gördüğüm şeyler hep buna delâlet et-
mer Efendi Çinlinin sözlerini Rusça’ya, ben de Rusça’dan mekte idi. Hatta Hintli genç bir efendi Mekke’de Osmanlı-
Arapça’ya tercüme ederek çocuğun merâmını anlamağa lara hitâben söylediği zaman dedi ki:
muvaffak olduk. (Şiddetli alkışlar.) – Biz Hintli kardeşleriniz batmışız, ölmüşüz, bitmişiz!..
Zannederim bundan mukaddem min külli feccin amîk Kendimizin istikbâlinden hiç haberimiz yok. Ne olduğumuzu
bilmiyoruz. Yalnız bir arzumuz varsa o da sizin çıkmanızı
Mekke-i Mükerreme’ye, belde-i tayyibeye gelen müslüman-
görmek, hiç olmazsa kulağımızla işitmektir. Allah’tan bunu
lar, değirmen etrafında döner gibi hiçbir şeyden haberi ol-
isteriz. Başka bir şey ümîd etmiyoruz, diye oturdu ağladı.
mayarak avdet edip gidiyorlarmış. Bu sene birinci defa
(Dehşetli alkışlar)
olarak müslümanlar ne için toplandığından haberdâr oldu-
Bu hâller kâmilen şehâdet ederdi ki müslümanlarda itti-
lar, cüz’î bir muârefe başladı. (Birkaç dakika devam eden şid-
hâd için bir isti’dâd-ı tâm ma’nevî bir sâik vardır. Fakat ma-
detli alkışlar... Bir ses: “Allah ömrünü uzun etsin”, alkışlar...)
atteessüf her vakit müslümanlarda bir hâl var ki birbirinin
İşte birâderler, bunlar hep Cenâb-ı Vâcibü’l-vücûd’un
hâlini uzaktan böyle işittikleri zaman gayet muhabbetle, ga-
hikmet-i ilâhiyyesidir. Bir Çinli çocuğun kardeşlerine söyle-
yet hüsn-i zanla telakkī ederler. Gıyâben birbirine gayet hür-
diği sözleri onlara anlatmak için tercümanı tâ Japonya’dan
met ve ihtirâm ederler. Fakat yakın geldikleri zaman bir-
göndermek büyük bir lütf-ı ilâhîdir. Akl-ı beşer bunu ihâta
biriyle çiğneşirler. Bunun neden ileri geldiğini pek bilemem,
edemez.
fakat cehâletten başka bir sebebi de olmasa gerek. Cehâ-
İşte burası böyle bir belde-i tâhiredir ki bin üç yüz se-
lette bu dereceye gelmişiz ki, bu maraza öyle mübtelâ ol-
neden beri her sene yüzbinlerce halk buraya ictimâ eder.
muşuz ki kendimizin hâlinden kendimiz bî-haberiz. Her ne
Bunun teşekkürünü her birimizin yüz bin lisanı olsa yine
vakit o marazı izâle edersek o Hintli genç efendinin arzu
ifâsından âciziz. Bugün Avrupalılar âlemi birbirine tanıtmak
ettiği gibi meydana çıkarız. O maraz da benim fikrime göre
için sergiler kurarak, milyonlar sarf ederek garptan, şarktan
bugünden izâle olunmaya başlanmıştır. Zîrâ müslümanlar
adamlar da’vet ederler. Yüz bin kişi bile gelemez. Hem o da
gerek İstanbul’da, gerek Beyrut’ta ve Şâm’da, hâsılı nere-
kazasız geçmez. İşte Paris Chicago sergileri kazasız geçti mi?
lerini gezdimse her tarafta gördüm ki bu marazdan yaka-
Onar bin telefât ile atlattılar. Yedişer milyon sarfettikleri de
larını sıyırmaya uğraşıyorlar. Bundan otuz sene mukaddem
bir tarafa dursun. Bizim Ka’be-i Muazzama’da ise Allah öyle
hastalığımız müzmin bir halde iken bugün bazı a’zâlarımız
bir sergi kurmuş ki her sene bir parasız kurulur. Ve o kadar
hiss-i hayât ile mütehassis olarak harekete başlamıştır. Bu
adamlar toplandığı halde bir kaza zuhûr etmez, bir adamın
hareket elbet sâir a’zâlarımıza da te’sîr edecek, bütün haya-
burnu bile kanamaz. Polislerin yokluğu ile nezâfet ve inti-
tımıza bir intibâh, bir istifâza gelecektir. İnşallah âlem kata-
zâmsızlıklarla beraber. Bunlar düşünülürse insan öyle zan-
rında gözümüzü açarız. Birbirimize el uzatırsak adam bulur
neder ki yevmiye bin adam ölse azdır. Fakat kimsenin bur-
ümîdindeyiz. Fakat âdâlarımız hiçbir vakit bizim adam ol-
nu bile kanamıyor.
mamızı istemezler. Bunu iyice bilmek lâzımdır.
Allah bize bu kadar büyük ni’metler verdiği halde biz
Beyrut’ta iken orada bir şeyler müşâhede ettim, ki ha-
bunları takdir etmiyoruz. O eski âmâlık zamanında hiçbir
kīkaten zihinleri bulandırır. Orada bir Amerika mektebi var,
şeyden haberimiz olmadığı gibi bunu da takdir edememişiz.
yedi yüz talebe terbiye ediyor. Fransa mektebi müdâvimleri
Fakat bundan sonra artık intibâh lâzım.
ise bin iki yüz, sonra Alman mektebi var, İngiliz mektebi
Ne hikmettir bu. O kadar ecnâs ve akvâm-ı muhtelife
var. Bunlara da birçok talebe devam eder. Osmanlı mek-
toplanmışlar. Havalar sıcak, böyle iken bir vukūât olmasın.
tebine gelince onun henüz binası kurulmuş. İnşâallah o da
Akıllara hayret verir. Fakat bundan ziyâde ibret verecek bir
olacak. Böyle hâllerimizi mülâhaza çok acâibdir. Bir bina
şey var ki 1(‫المحرم‬ َ ْ ِ ‫زرع‬
َ ِ ْ َ ‫عند‬
ِ َّ َ ُ ْ ‫بيتك‬ ِ ْ َ ) olduğu halde hiçbir
ٍ ْ َ ‫غير ٖذى‬ kurmuşlar, Fransa mektebinden de, Amerika mekteplerin-
şeyin fiyatı ne tezâyüd eder, ne tenâkus. Bugün İstanbul’a
den de, İngiliz mektebinden de [74] daha büyük, daha gü-
hâriçten üç yüz bin adam gelecek olsa yiyecek ekmek
zel her şeyi mükemmel. Karyolalar, mobilyalar, her şey
bulamayacaklar. Petersburg’a yirmi beş, otuz bin asker ge-
şâhâne. Fakat ne dersiniz okutacak muallim bulamamışlar.
lince yiyecek ekmek kalmıyor.
Nazar-ı dikkatimi celb etti. İnşâallah o da olur.
İşte böyle bir halde kalmışız. O milletler bu binaları yap-
1
İbrâhim, 14/37. tıktan sonra mükemmel de muallimler getirmişler. Dediğim
mektebi devlet yapmış değil. Beyrut ahâlîsi yapmış. Lâkin Hür matbûât Orta Asya’ya Rusya’dan geldi. Şöyle ki
muallim bulamamışlar. İşte böyle düşmanlarımız içerimize Rusya’da İslâm matbûâtı intişâra başlayıp bizim Buhâra’ya
gelir, mektepler yaparlar ve bizim hâlimizi tahkik ve tedkīk da gelip yetişti. Gerçi bizim Buhârîlerden gazete mütâlaa
ederler. Sonra bunların bir gazeteleri de vardır: El-Külliyye. edenler az ise de bu son vakitlerde Bahçesaray’da neşredi-
Orada bir makāle gördüm. Diyor ki: Bundan doksan sene len mu’teber Tercüman Orenburg’ta neşredilen Vakit gaze-
sonra kürre-i arzda bir müslüman kalmayacak. Hem bu id- teleri Orta Asya’da ve alel-husûs bizim Buhâra’da öz nü-
diasını birçok istatistiklerle isbâta da kalkışıyor. 44 sene ol- fûzlarını icrâ etmektedir.
muş orası açılalı. Bu 44 senelik istatistikler mûcebince o ne- Bu son günlerde hamd olsun Buhârîlerden mecelle-i
ticeyi çıkarıyor. Doksan sene sonra hiç müslüman kalma- müstakime Sırâtımüstakīm’e fevc fevc abone yazılıp Buhâra
yacak imiş!.. gençleri Osmanlı matbûâtından da istifâdeye başladılar.
İslâmların sâde-dilleri buna da kanıyor. Evvelden hiçbir Git gide Buhârîler az çok matbûâta ehemmiyet vermek-
şeyle ülfet etmemişiz. Her neyi gördükse onunla kanaat tedir. Şimdi gençlerin gün günden matbûâta meyletmekte
etmişiz. Bir taklîd-i umûmî ile mübtelâ olmuşuz. Her ne söy- oldukları, edebiyât-ı Osmâniyye gülzârından istifâdeye baş-
lenirse tasdik ederiz. Fakat muvâzene olunursa 350 milyon ladıkları maa’l-meserret görülmektedir.
müslüman var. Çin’de azdan az 70, 80 milyon var. Hindis- Alel-husûs 74-76 “Sırâtımüstakīm” mecellesinde muhte-
tan’da 70 milyon var, İngilizler'in istatistikleri gösteriyor. rem Nûr Ali-zâde hazretlerinin makāleleri elden ele dolaşıp
Rusya’da ise Rus istatistiklerine göre 20 milyon. İşte yalnız mütâlaa edildi. Buhâra gençleri kendi taraflarından hey’et-i
buralarda 200 milyon. Ya Arabistan’da, Afganistan’da, İ- idâreye izhâr-ı teşekkür edip Nûr Ali-zâde Cenâblarından
rân’da, Tunus ve Cezâyir cihetlerinde bî-nihâye... Elhamdü- Buhârîlerin tarihlerine, asrımız ahvâline dâir ma’lûmat yazıp
lillâh adedi az değil. Bunların doksan senede hiç kalmaya- durmalarını istirhâm ediyor “bâki uhuvvet.”
cağına inanmak âdetâ hamâkattir. (İmzâlar mahfûzdur)
Onlar mahsûs gözümüzü korkutmak için böyle yazıyor-
lar. İbret almalıyız, intibâh etmeliyiz. Uyanmalıyız. Yazdık-
ları henüz bir hafta olmadı. Biz müslümanlar inşâallah yek-
diğerimizle tanışırsak, yekdiğerimize el uzatırsak.. Makām-ı BUHÂRA MUHÂBİR-İ MAHSÛSUMUZDAN:
Hilâfette de bir intibâh husûle gelip kâffesine rehber olurlar- 18 Şubat
sa istikbâlimiz gayet parlak olduğuna hiç şüphe edilmeme- Her ne kadar bil-umum vatandaşlarımız uzun bir müd-
lidir. Bunun için istikbâlden ümîd kesmek büyük bir hayâ- det hâb-ı gaflet ve cehâlete dalmış, her türlü terakkıyât-ı
sızlık ve bilgisizlikten başka bir şey değildir. Umûmiyetle ba- beşeriyyenin basamağı addolunabilecek matbûat-ı cedîde
sîret gözlerimizin açılıp kalblerimizin nûr-ı îmân ile tevhîdini ve müellefât-ı kadîme-i müfîde mütâlaasından büsbütün
ve yekdiğerimizi birleştirerek süllem-i terakkīde yükselme- mahrum kalmış, her türlü ilm ü marifeti eski hikmet ve man-
mizi Cenâb-ı Hak’tan temennî ile hatm-i kelâm eylerim. (Sü- tık fenlerine dâir yazılmış şerh ve hâşiyelere nisbet ve hasre-
rekli alkışlar). decek kadar kûtâh-bîn olmuş ve bu sebepten dolayı aded-
Umûmunuza takdim ile kesb-i iftihâr ettiğim şu zât-ı muh- leri ona bâliğ olmayan mütefekkirîn-i millet ve ser-âmedân-ı
terem, an-asl Japonyalı olup bundan beş ay mukaddem ümmetin kulûbu ye’s ü nevmîdî ile dolmuş idiyse de; lehü’l-
şeref-i İslâm ile müşerref olmuş Japonya mu’teberânından hamd bu son sene zarfında gerek talebeden ve gerek tüc-
bir zâttır, gayr-ı resmî olarak i’lân ve ifşâ edeceği rütbesi de câr-ı mu’teberemizden bir kısm-ı mühimmi matbûat-ı cedî-
– Dârü’l-Fünûn’da Çin lisanı muallimidir. Hacı Ömer (Ya- de ve cerâid-i müfîde mütâlaasıyla iştigâle başladıklarından
maoka) nâmıyla ma’rûf bir zât-ı fazîlet-simâttır. (Alkışlar. Ö- hayli gözleri açılmaya ve bunun üzerine her türlü vesâit-i
mer Efendi hâzirûna selâm verir; şiddetli alkışlar. Bir iki dakika de- medeniyyeden mahrum bulunan vatanlarına bir nazar-ı
vam eder, perde iner.) ye’s ü istiğrâbla bakmaya başladılar.
(Ömer Efendi hazretlerinin nutku inşâallah gelecek haftaya) Mütâlaa ettikleri âsâr beyninde her satırı kāri’lerine yeni
bir ruh, taze bir hayat bahşeden Sırâtımüstakīm mecmûa-i
muhteremesi ayrıca zikre şâyândır ki bil-cümle ahâlî-i İslâ-
miyye meyânında bir mevki’-i mühim ihrâz eden bu risâle
BUHÂRA’DAN MEKTUP ve bu dürr-i girân-bahâ bura ehl-i mütâlaasının da nazar-ı
Buhâra-yı Şerîf’ten Sırâtımüstakīm’e Derc Olunmak Üzere dikkatlerini celb ederek münderecât-ı müfîdesiyle ahâlîmizin
On İki Mu’teber İmzâ ile Aldığımız Varakadır: hayliden hayli ruhlarını terbiye ve i’lâya hizmet eylemekte
ve bu risâle-i mühimmenin mütâlaasıyla şeref-yâb olan ze-
İstanbul’da “Sırâtımüstakīm” Mecellesine
vât-ı kirâmın adedleri gittikçe çoğalmaktadır.
Çâre senden ey hıred İslâm ili hâline bak
Hayr u şer âyînesi gösterdiği fâline bak Muharrem Vak’a-i Elîmesinin Sonu
Bî-hüner bed-bahtların geçmiş meh ü sâline bak Muharrem 18’de Kureşî vilâyetinin hâkimi Nasrullâh
Bed-güherler mekride târâc olan mâline bak Pervâneci bâ-fermân-ı hazret-i emîr başvekâlete, Çehârcûy
İl temeddün tabmasa yoktur sefâhetten necât hâkimi Pervâneci Kedâ bâ-fermân-ı âlî Mâliye Nezâreti’ne
ta’yîn olundular. Veliahd Âlim Cân Efendi şimdiki [75] iken arkadaşlarımdan biri telaşla odama gelerek aşağıdaki
halde Buhâra’da bulunuyor. Sâbık kuşbeyi Âsitâne Kal, Mîr teessüflü havâdisi tebliğ ettiğinden onu da ilâve ediyorum:
Âb, Seyyid Ali Sergerde Grebne’de mahbûs bulunuyorlar. “Şîî kardeşlerimizin tekrar kıyâm kasdıyla gizlice topla-
Bunların müstehak oldukları cezalara çarptırılmaları hazret-i narak hazırlıkta bulundukları ve sırf bu maksad-ı şerre binâ-
emîrin Petersburg’tan avdetine mütevakkıftır. Ahâlî-i Buhâ- en Buhâra’da bulunan Şiiler âilelerini İrân’a göndermekte
ra bu üç zâlim-i hûn-hârın idam olunmalarını umûmiyetle olup bunun mukābilinde ise birtakım evbaşların peyderpey
arzu ettiklerinden ve fil-hakīka bu üç hûn-hârın muvâcehe-i şehrimize vürûd eylemekte bulundukları hükûmet tarafın-
âmmede salben idam edilmeleri haleflerine büyük bir ten- dan haber alınarak Şiilerin bulundukları Hıyabân ve Cuy-
bih vesâirine ibret olacağından cenâb-ı âlînin bu cihetleri bâr mahalleleri tekrar asker tarafından taht-ı muhâfazaya
nazar-ı tedkīklerinden dûr tutmayacakları kaviyyen me’mûl- alınmıştır.”
dur. İnsâf yâ hû! Hâlâ bu acı tecrübelerden ibret almadık mı?
Muharrem 19’da Rus’un 1300 askeri ve Taşkend hâkimi
Buhâra’dan tamamen çıkıp şehir haricinde üç gün kadar
kaldıktan sonra iki yüz miktarında kısmı şehrin kapısı önün-
de bir sarayda bırakılıp kalanları, bu taraftaki Rus ordusu BUHÂRA’YA DÂİR
merkezi olan Semerkand şehrine iâde olundu ve burada ka- –2–
lan iki yüz asker de hazret-i emîrin Petersburg’tan avdetini –74’ten mâba’d–
müteâkib tamamen çekilip gideceklerdir ve o zamana kadar A’sâr-ı cihângîrânelerinde Hindistan’dan Bağdad’dan
ihtiyat olarak burada ibkā olunmuşlardır. İran’dan getirdikleri ve kendilerinin inşâ ettikleri birçok top-
Rus asâkiri Buhâra’da bulundukları bir hafta zarfında ları bulunduğu gibi esliha-i nâriyye ve harbiyyeleri de Rus-
âsâyiş-i umûmiyyeyi muhâfazadan başka hiçbir türlü nâ-be- ları Maverâ Zerefşan’a değil Maverâ-yı Seyhun’a kadar sü-
câ harekâtta bulunmadıklarından dolayı umûm ahâlî-i rükletmeye mecbur eder derecelerde idi. Fakat efsûs âlem-i
Buhâra evvelâ vâlî cenâblarına sâniyen diğer kumandan ve İslâm’da pek büyük fecâyie sebebiyet veren hiss-i tefrika
zâbitlere samimâne teşekkürlerini arz u takdîm ediyorlar. ahâlî-i asliyye-i mahalliyye ile Moriler* arasında mevcûd ol-
Rus askerinin Buhâra’dan tamamen çekilmesi Bilumum a- duğundan düşmen-i müştereke karşı ittifâk edilememiş ve
hâlî üzerinde gayet iyi bir te’sîr icrâ etti. Zîrâ bütün ahâlî-i nihâyet Buhâra için dâimî bir leke olan melhame-i ma’hûde
Buhâra Rus askerinin bir ân evvel Buhâra’dan çekilmelerini ile târîh-i İslâm’a hazîn bir safha ilâve edilmiştir.
ez-cân u dil arzu ediyorlardı. Ruslara hoş görünerek Buhâra hükûmetini elde etmek
Neticede beyne’l-ahâlî sükûnet-i tâmme hüküm-fermâ fikriyle ma’lûl ahâlî-i mahaliyye için ise bir hâileyi def’ etmek
olmakta idiyse de tarafeynin yekdiğerine karşı fi’l-cümle ümîdi cehâlet dolayısıyla mümteniü’l-husûl idi.
husûmet besleyerek ve gittikçe bu husûmet tezâyüd ederek Binâenaleyh şu melhameyi müteâkib Buhâralılar Ruslar
nihâyetü’l-emr Hudâ negerde daha bir iğtişâşa sebebiyet ile akd-i musâlehaya mecbur kalmış ve emâret istiklâl-i hâri-
vermeleri muhtemel olduğundan reis efendi cenâbları bir cîsini tamamen kaybederek Rus’un taht-ı himâyesinde yal-
gün sabahtan akşama kadar bütün sokakları ve mecâmi-i nız dâhilen muhâfaza-i istiklâl edebilmiştir ki bu şekil 1286
nâsda dolaşarak aşağıdaki evâmiri tebliğ eyledi: sene-i hicriyyesinden beri devam etmektedir.
Âsâyiş-i dâhilîyi te’mîn için 20 bin kadar jandarma va-
Teblîgat:
zîfesiyle mükellef askeri var, ahkâm-ı fıkhiyyeye tatbîk-i mu-
“Bu günden i’tibâren her biriniz diğerinize karşı uhuvvet âmelât olunmaktadır. Nizâmât ve tanzîmât-ı mülkiyye gibi
ve sadâkat dâiresinde muâmele edeceksiniz, hiçbir kimse şeyler mefkuttur. Teâmülen teessüs eden merasime ittibâ
diğeri aleyhinde bu Sünnîdir, o Şiidir, diye bâis-i tefrika olunur.
olan elfâz kullanmayacak ve hiçbir şâir tarafından hiciv- Moriler ise nüfûzlarını muhâfazaya muvaffak olmuşlar,
nâme yahud mersiyenâme gibi şeyler yazılmayacak, vak’a-i keyiflerinden başka kānûn tanımayan emîrler ise kendileri-
sâbıka keen lem yekün addedilerek kimse tarafından ona ne mümâşât gösteren rukabâya tevdî-i umûrda gecikmemiş-
ait bir şey söylenmeyeceği gibi min-ba’d esnâf çalışmala- lerdir. –mâba’di var–
rıyla, talebe tahsilleriyle meşgul olacak. Her kim şu tebliğa- Nûr Ali-zâde
tın hilâfında hareket edip zerrece muhill-i âsâyiş olan bir Gıyâseddin Hüsnü
hâlin zuhûruna sebebiyet verecek olursa şiddetli sûrette tec-
***
ziye edileceği herkesin ma’lûmu olmak üzere i’lân olunur.”
Taraf-ı riyâsetten şu tebligat ifâ olunduktan sonra lehü’l- [76] MATBÛÂT-I İSLÂMİYYE:
hamd sulh ve âsâyiş beyne’l-ahâlî tamamıyla câygîr olmaya
Bahçesaray’da (Kırım) münteşir Tercüman gazetesi Bal-
başladı. Cenâb-ı Mevlâ bizim ahâlîmizin de çeşm-i basîret-
kan ittifâkından bahs ile diyor ki:
lerini küşâd ederek nâil olduğumuz şu muhît-i sulh ü silmde
şehrâh-ı terakkīye doğru hatve-endâz olmamızı müyesser “Rumeli’nin İslav hükûmetlerini birbiriyle anlaştırarak
eyleye. Balkan’da bir ittihâd vücûda getirmeyi Rusya’nın arzu et-
Bu mektubumu şöyle nîkbînâne bir sûrette yazıp ba’-
*
de’l-ikmâl postaya vermek kasdıyla odamdan çıkmak üzere Merv kölelerine Buhârîler Mervîbî tahrîf ederek Mori diyorlar.
mekte olduğu gazetelerde görülüyor. Bu ittifâktan maksadın Bütçe komisyonu nâmına a’zâdan Markof Hâriciye Ne-
Nemse-Cermen kavminin siyâsî ve iktisâdî nüfûz ve hücu- zâreti bütçe mesârifine Finlandiya’nın dahi iştirâkini talep
muna karşı sed çekmek olduğu söyleniliyor. Pekâlâ buna eylemişler.
diyecek yok, bunu biz de isteriz ama evet işte bu amalar Hâriciye nâzırı ahvâl-i siyâsiyye-i umûmiyyeye dâir –
olmasa.. irade-i Çarî sâdır olmadığından– bir şey söyleyemeyeceğini
Tedkīk eder isek görürüz ki bu mes’elenin derin ve mü- dermeyân ederek Hâriciye Nezâreti’nde tasavvur olunan
him ciheti Cermen ve İslav anâsırı arasındaki rekābet-i si- ıslâhât ve tensîkāta dâir ma’lûmat i’tâsına şürû ile Finlan-
yâsiyye ve iktisâdiyyedir. Cermenlere karşı Rumeli hükû- diya mes’elesi hakkında Finlandiya’nın mesârifât-ı umûmiy-
metçikleri ile Devlet-i Aliyye Rusya tarafında bulunacak olur yeye iştirâki husûsunda hey’et-i nüzzâr tarafından bir kānûn
ise ehemmiyetli bir netice kendisini gösterecektir. Osman- lâyihası hazırlandığından bahsederek sûret-i husûsiyyede
lılar da mes’eleyi kendi menfaatleri nokta-i nazarından şüp- Hâriciye Nezâreti mesârifâtına iştirâklerinin müzâkeresini
hesiz tedkīk edeceklerdir. Fakat bizim anladığımıza göre nâ-bemehâl bulduğunu söylemiştir.
Bulgarya hükûmeti Osmanlı Devleti’nin böyle düşüneceğini Kadet Fırkası Reisi Melikof iki saat devam eden nut-
hiç hatıra getirmiyor. Bulgaristan Sobranyası’nın, nâzırları- kunda Rusya siyâsiyât-ı hâriciyyesini şiddetle tenkîd ederek
nın matbûâtının lisanına, câ-be-câ tevâlî etmekte olan hu- hükûmetin muayyen bir meslek, mukarrer bir maksad edin-
dûd vekāyiine nazaran Osmanlıları işlerini, hesaplarını bil- mediğini ve binâ-berîn birçok mühim mes’elelerde tered-
mez sûrette farz ettikleri anlaşılıyor. düde mecburiyet hâsıl olduğunu dermeyân etmiş ve yakın
şarkta olsun uzak şarkta olsun geri çekilmekten, tahkīr edil-
Biz Hâriciye Nâzırı Gospodin İzvolski veya Rıf’at Paşa
mekten mâadâ bir şey yapılmadığı ve böyle devam ederse
lisanlarıyla konuşmayı bilmeyiz. Fakat Bulgar nâzırı Pabri-
yapılamayacağını da iddia eylemiştir.
kof’tan daha açık, daha sâde söyleyebiliriz. İslav âleminin
Sağ cenâh mensûbîni Melikof’un nutkunu protesto et-
imdâdına, Balkanların müdâfaasına bir milyon süngülü
mişler ve hükûmet ahvâl-i siyâsiyye-i umûmiyyeden bahset-
Türkoğlu götürülecek, peki. Buna karşılık ne yapılacak? Yi-
mediği halde Melikof’un bu husûstaki bahsini nâ-bemehâl
ne fırsat gözleyip Makedonya’nın karıştırılacağı ve daha bü-
bulmuşlardır.
yük fırsatta Türkler üzerine hücum edileceği hakkında ufak
A’zâdan Purischkewitsch dahi hükûmeti tenkîd ederek
bir şüphe cüz’î bir tereddüd kalacak olursa emin olmalı ki
birtakım ecnebî misâfirlerinin istikbâline; hükûmetin neden
Balkan ittifâkı vücûd bulamayacaktır. Türk kanı akacaksa dolayı iştirak ettiğini sormuş. “Fransızların İngilizlerin Rus-
Bulgar ve Sırp istikbâli için akmaz. Bu kanın Türklere pek ya’ya gelmeden maksadları idâre-i meşrûtanın Rusya’da
lüzumu vardır. Kendileri için muhâfaza edeceklerdir. Eğer dahi tahkîmi olduğu bilinmiyor mu? İdâremiz idâre-i mutla-
bu hakāyıkı yeni türeme hükûmetler, ikbâl ü tâliin cilvesiyle ka iken bu heriflere yüz vermekte ma’nâ var mı? Hükûme-
yazdıklarını şaşıran Bulgar muharrirleri takdir edemiyor. tin böyle Farmasonları (!) istikbâle ne salâhiyeti var idi” söz-
Soğukkan ile hesap edemiyorlarsa Rusya matbûâtı bunlara leriyle acı acı serzenişlerde bulunduktan sonra böyle şeyler
nasihat vermelidir. Eğer ileride Rumili’yi Nemseliler yani tekrar edilirse hâs Rusların “var kuvvetleriyle” buna mâni
Cermenler veya İslavlar yutacaklar ise bu iki muhâsımın hiç olacaklarını ve meb’ûsların Londra’ya gitmeleri kānûna mu-
birine muîn olarak taksimi kolaylaştıracak ta’cîl edecek hâlif olduğunu ve müntehibleri kendilerini bu iş için vekîl et-
hiçbir müslüman bulunmaz i’tikādındayız.” mediklerini dermeyân etmiştir.
İslâm meb’ûsu Maksudof Efendi Purischkewitsch’e ce-
vap olarak: İmparator hazretlerinin İngiltere kralına: “Sizin
ve İngiliz kavminin Rus meb’ûslarına ihtirâm ettiğinizden
İSLÂMLAR HER YERDE dolayı teşekkür ederim” diye söylediği nutk-ı çârîlerini der-
MEŞRÛTİYET-PERVERDİR hâtır ettirmiş ve siyâsiyyât-ı umûmiyyeye geçerek hâl-i hâ-
Rusya Duma’sında bu sene Hâriciye bütçesi müzâkere zırda Rusya lehinde bulunan Türkiye efkâr-ı umûmiyye-
olunur iken hâlis Rus meb’ûsları meşrûtiyet aleyhine idâre-i sinden istifade edilmesini ve Osmanlı milletiyle olan münâ-
efkâr ettikleri halde İslâm meb’ûsları müdâfaa ve mukābele- sebât-ı dostânenin hakīkī, samimi bir kalıba dökülmesini
de bulunmuşlardır. Bu husûsa dâir olan müzâkereyi hülâ- teklif eylemiştir.
saten nakletmeyi münâsib gördük: “Matbaa-i Hayriyye” ve Şürekâsı Müdîr-i Mes’ûl: Eşref Edîb

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
6 Nisan 1910 25 Rebîülevvel 328 Perşembe 24 Mart 326 Dördüncü Cild - Aded: 83
Kur’ân’ın defaâtle tekrar ettiği “el-insân ve’l-cin”* ta’bîr-

TÂRÎH-İ İSLÂMİYYET leri de Arap’ın pek kadîm olan i’tikādlarının tanîn-i bâkī-
Nâm-ı Müsteârıyla Doktor Dozy’nin sidir” sözlerini bî-pervâ ilave etmiştir.
Türkçe’ye Mütercem Risâlesine Karşı Reddiye Bu sözleriyle de mütercim, Kur’ân-ı Kerîm’in kelâm-ı
Bârî olmasını inkârda Dozy nâmındaki mülhide tamamen
– 12 –
müşârik ve mütâbi’ olduğunu i’lân etmektedir. Ahîren İstan-
Merkūm Dozy’nin Arapların Cenâb-ı Bârî hakkında “Se- bul’a gönderdiği nüshalardan “İfâde-i Mütercim” kılıklı altı
mâ ve arzı halk eden O’dur. Yağmuru yağdıran, kâinatı sahîfelik takrîzi, ihvân-ı müslimîne hitâben derc etmiş oldu-
keyfe mâ yeşâ idâre eyleyen O’dur” sözleriyle de eğlenme- ğu tavsiyenâmeyi kaldırmış ise de derûn-ı kitâba ilâve olu-
sine bakılırsa kendisi münkir-i ulûhiyyet bir materyalist ol- nan bu katmerli küfürlerin bekāsı tasvîr-i mâhiyyetine her
masında şüpheye meydan kalmaz. Nasıl ki 26 sahîfede zaman için kifâyet edeceği derkârdır.
Hıristiyânlığı da tezyîf etmesi bu iddiamızı takviye eder. Bu Cinlerin vücûduna dâir olan ihbâr-ı ilâhîye karşı bî-per-
makūle bir şahsın ise –makāle-i âşirada inbâ olunduğu üze- vâ i’tikād-ı Arab tanîn-i bâkisi demeye cür’eti de işte bu
re– nübüvvet ve risâleti inkâra mücâsereti emr-i tabîîdir. cümledendir. Artık bundan daha büyük hizlân-ı ilâhî tasav-
Arapların bâlâda beyân olunan i’tikād-ı kadîmleri alel- vuru kābil olamaz. Nûr-ı irfân ü edebden mahrum Dozy’nin
ıtlâk bâtıl değildir. Yalnız Cenâb-ı Hakk’a şahsiyet isnâdı ve bedâhet ve beyyinâta muhâlif saçtığı türrehâtı ayn-ı hakīkat
mahlûkāt dâiresi haricinde istikrârı sahîh olmadığı gibi te’- [78] gösteriyor, eski mülhid ve müşriklerin tanîn-i bâkīleri
sîr-i kudret-i ilâhiyyenin tahdîdi ve Zât-ı Ulûhiyyet-i Sübhâ- olduğu apâşikâr olan onun ifk ü iftirâlarını tervîce yelteniyor
nî’ye “âkıl” ıtlâkı tecvîz olunmaz. Zîrâ Cenâb-ı Bârî (azze şâ- da müeyyed min-indillâh bulunan o mukaddes Peygam-
nehu) cisim ve cismanî olmadığı cihetle tahayyüz ve istikrâr-
dan münezzehtir. Kudret-i ilâhiyyesinden hiçbir şey hâriç
*
olamaz, esmâ-i ilâhiyye kâmilen tevkīfîdir. Yani şer’-i şerîfte Ânifen ihtâr ve makale-i sâlifede izah olunduğu üzere Arapların
bil-cümle i’tikādât-ı kadîmesi bâtıl olmayıp belki birçoğu edyân-ı
vârid olmayan bir ismin –mürâdifi izn-i şer’e iktirân etmiş
sâbıkadan bilhassa şer’-i İbrahimî’den tevârüs edilmiş doğru şey-
olsa bile– Cenâb-ı Hakk’a ıtlâkı câiz olmaz.
lerdi. Melâike ile cinlerin vücûduna ise bütün edyân-ı enbiyâ müt-
tefiktir. Bu ittihâd ile butlâna değil belki hakīkate istidlâl olunmak
iktizâ ederdi “cin” kelimesi “genie” kelimesinden muarreb kılınsa
Dozy’nin “Araplar Allah’tan başka cinleri de temcîd e- bir mahzûr-ı aklî terettüb etmez. Fakat kelâm-ı Arap’ta (‫ )ج ن‬mad-
derlerdi” dediği mahalde de mütercim-i bî-vâye not olarak: de-i muzâafesi setr ü ihfâ ma’nâsında şâyiü’l-isti’mâl, kesîrü’ş-şu’b
“Hemen kâffe-i akvâmın lisan ve esâtîrinde aynı hece- olmağla tâife-i ma’rûfeye cin ıtlâkı da uyûn-ı beşerden istitârlarına
lerle mevcûd ve mezkûr olan “genie” ile “cin” kelimesi ara-
mebnî olmak ihtimâl-i ezherdir. Nasıl ki (‫الجن‬ َّ ِ ْ ‫يعبدون‬ ُ َ ‫بل‬
َ ُ ُ ْ َ ‫كانوا‬ ْ َ ) [Sebe,
34/41] nazm-ı şerîfinde şeyâtîne, (‫نسبا‬ ِ َّ ِ ْ ‫وبين‬
ً َ َ ‫الجنة‬ َ ْ َ َ ‫بينه‬ ُ َ َ َ ) [Sâffât,
ُ َ ْ َ ‫وجعلوا‬
sındaki karâbet-i lafziyye ve ayniyet-i ma’nâ şâyân-ı dik- 37/158] kavl-i kerîminde de melâikeye ıtlâkı bu mülâhaza ile vârid
kattir. olmuştur.
ber-i Zîşân’ın tebliğ buyurdukları Kur’ân-ı bâhirü’l-bürhânın Risâle-i Hamîdiyye tercümesinde beyân olunduğu üzere
ihbârât-ı celîlesini tanîn-i bâtıl addediyor. 1( ‫نعوذ بالله من‬ ulemâ-yı İslâmiyye şöyle diyorlar: Bârî Teâlâ hazretleri te-
‫)انطماس البصيرة وعماها‬. şekkülât-ı adîde ve acîbeye muktedir birtakım ecsâm-ı nûrâ-
Filhakīka Kur’ân-ı Kerîm melâike-i kirâm gibi cinlerin de niyye halk etmiştir ki onlara “melâike” tesmiye olunur. Me-
mevcûdiyetini iş’âr etmektedir. Hatta bir sûre-i mahsûsada lâike-i kirâm müddet-i kasîre zarfında semâvât ile arz bey-
onların bazı akvâl ve ahvâli de beyân buyurulmuştur. Ehâ- nindeki mesafeyi kat’ ederler ve bize görünmeyerek yanı-
dîs-i şerîfe de buna dâll, icmâ’-i ümmet de bunun üzerine mızda bulunurlar, kuvâ-yı beşeriyyenin âciz kaldığı pek çok
mün’akiddir. ef’âle onlar kādir olurlar. İktidâr ale’t-teşekkül ve ihticâb-ı
Bedâyi’-i âsâr-ı sübhâniyyesiyle vücûd ve vahdâniyeti ani’l-ebsâr ve îkā-i ef’âl-i hârika gibi bazı hasâiste melâikeye
bedâhet derecesinde bulunan Hallâk-ı Zü’l-Celâl’in mahzâ müşâreket eder ve fakat onlar gibi nûraniyye ve mahz-ı
künh-i celâl-i zâtı, azâmet-i ilâhiyyesi akl-ı beşer ihâtasından hayr olmayıp içlerinde her türlüsü bulunur birtakım ecsâm-ı
hâriç olmasına binâen inkâr-ı ulûhiyyete mütecâsir olan müdrike daha halk etmiştir ki bunlara (cin) tesmiye olunur.
Dozy gibi süfehâ-yı maddiyyîn gözleriyle göremedikleri me- İşte maddiyyîn bu nevi’ mahlûkātı inkâr ediyorlar. Fakat
lâike-i kirâm ile tavâif-i cini de inkâra ısrar ediyorlar. acaba neye binâen? Zikrolunan havâssı bunlara yakıştıra-
Biz bunların öteden beri iltizâm etmiş oldukları meslek-i mıyorlar da onun için değil mi? Halbuki melâike ile cinlerin
vahîm âsârı olduğunu bildiğimiz bu ısrarlarına taaccüb et- mâye-i hilkatleri bütün ekvânı mâlî ve şâgıl olup da gözle
meyiz. Fakat intisâb ettikleri ulûm u fünûnun hakkına, muk- göremediğimiz esîr gibi, fakat henüz nev’-i beşerce keşf o-
tezâsına riâyet etmediklerini yüzlerine çarpmaktan da geri lunmamış bir madde-i acîbe olabilir ki Cenâb-ı Bârî onun
durmayız. Çünkü bi-hakkın mütefennin, âşinâ-yı dekāik-i eczâsını zikrettiğimiz havâssı husûle getirecek bir keyfiyet ü-
fünûn olan kimse ne kadar müterakkī olursa olsun biraz in- zere cem’ ü tertîb ile mahlûkāt-ı mezkûreyi halk buyuruyor.
safa mâlik olunca meblağ-i idrâk-i beşer delâlet-i âsâr ile Nasıl ki idrâk ve ihsâs-ı hareket gibi bir kuvveti hâiz bu-
müessirin mevcûdiyetini tasdikten ibâret olduğunu i’tirâfa lunmayan anâsır ve eczâyı bir sûretle imtizâc ettirmektedir
mecburdur. ki o sûret ve keyfiyet ile imtizâc ve tekevvün onlara hayat ve
Hiçbir şeyin hakīkat-i zâtiyyesini ihâta iktidarını hâiz idrâk ve ihsâs gibi kuvvetleri kazandırıyor. Ve bu tarîk ile
olduğunu iddia edemez. Zîrâ insan kendisine her şeyden envâ-i hayvâniyye vücûd buluyor.
akreb olan hüviyet-i hâssasını bile ta’yînden âcizdir. İlim ve Bu halde esîr gibi melâike ve cinlerin de şeffaflık ve la-
idrâk-i beşerînin hep zevâhir-i eşyâya inhisârı emr-i muhak- tîflikleri hasebiyle bizlere görünmemeleri tabîîdir.
kaktır. Bu halde bî-misl ü nazîr olan Hallâk-ı Müteâl’in Teşekkülât-ı adîdeye kādir olmaları da aklen câiz ve
künh-i celâl-i zâtını idrâkten âciz kalmakla vücûd-ı mukad- kudret-i ilâhiyye tasarrufu tahtında dâhil olmasıyla beraber
desini inkâra cür’et etmek mi lâzım gelir, ihsâs ve idrâkine tevcîh-i ma’kūle de mukārindir. Çünkü onları Sâni-i Kadîr
kudretimiz ermeyen hakâik-i gaybiyyeyi fikr-i kāsırımızla bir keyfiyet üzere tekvîn buyurmuştur ki o sâyede kendileri
muhâlât-ı akliyye sırasına geçirmek mi icâb eder? Gâye-i havadan veya esîrden, yahud mâye-i hilkatlerine mugâyir
irfân ve netîce-i hikmet bundan mı ibâret olacaktı? Böyle diğer bir maddeden murâd ettikleri miktar şeyi ahz u iktisâ
olsa ulûm ve maârif filhakīka sümûm-ı mühlike olurdu. Gö- ederek onu kesâfetlendirirler ve arzu ettikleri bu sûrete ifrâğ
rüyoruz ki bu münkirler hâlâ ümmü’l-kâinât i’tikād etmekte ederler, bizler elbisemizi giydiğimiz gibi onlar da onu giyi-
oldukları (madde)nin mâhiyetini ta’yîne bir karar veremi- verirler, o sûretle ebsâr-ı nâsa zâhir olurlar.
yorlar, bî-nihâye faraziyeler serdinden kurtulamıyorlar. Ke- Allâhu Teâlâ’nın nev’-i beşeri ikdâr buyurduğu a’mâl-i
zâlik sinirler vâsıtasıyla suver-i eşyâ kendisine nakl ü îsâl o- kimyâiyyede ecsâmı yekdiğerine tahvîl etmek dâima müşâ-
lunuyor da dimâğ onları idrâk ediyor diyorlar. Fakat bu id- hede edilmiyor mu? Meselâ cism-i kesîfi latîfe, cism-i latîfi
râkât-i mütenevvianın hakāikine dâir îzâhât-ı kâfiyye ortaya kesîfe tahvîl husûsu nev’-i beşerden sudûr etmekte olduğu-
koyamıyorlar. Mâhiyet-i hayât ve cevher-i akl da böyledir. nu mülâhaza edenler teşekkülât-ı mezbûreyi istib’âda kıyâm
Hangisinin künh ve hakīkatini sûret-i kat’iyyede ta’yîn ede- edemezler. Hem de bu teşekkülâta melâike ile cinlerin ikti-
bilmişlerdir? darları bi-kudretillâh evvelce, kudret-i ilâhiyyenin büyüklü-
Binâenaleyh melâike-i kirâm ile tâife-i cinnin mevcûdi- ğü de hayvan ile nebâtâta verdiği havâss-ı acîbeye nazaran
efkâr ve ukūle hayret irâs edecek mertebede bulunduğu
yetlerini isbât edecek delâil-i fenniyyeye dest-res olamadık-
düşünülünce istib’âda şâyan bir şey olmadığı tamamen te-
ları için izhâr-ı tereddüde hakları olabilirse de mahzâ istib’-
zâhür eder.
âdlarından nâşî, erbâb-ı edyâna rağmen inkâra musır olma-
ları büyük insafsızlık olduğu emr-i âşikârdır. Hele bu takım
hakāik-i gaybiyye hakkında istihâle-i akliyye isbât etmeleri [79] Kezâlik ecsâm-ı latîfe olmalarıyla beraber melâike-i
imkân haricindedir. Bu mes’eleye dâir bir miktar tafsîlât irâd kirâmın kuvâ-yı beşeriyyenin âciz bulunduğu ef’âl-i acîbeye
edelim ki ne derece tecâvüzkârâne hareket ettikleri nümâ- kādir olmaları eşcârı, ebniyeyi esasından kal’ eden riyâh-ı
yân olsun. âsıfenin ve binlerce insanların hâric-i istitâatleri bulunan es-
kāl-i azîmeyi cerr eden elektrik gibi kuvâ-yı maddiyyenin
te’sîrât-ı fi’liyyesi nazar-ı mütâlaaya alındıktan sonra pek o
1
“Basiret tutukluğundan ve körlüğünden Allah’a sığınırım.” kadar sayılmaz. Husûsan melâike ile cinleri şu takım ef’âle
ikdâr eden Bârî Teâlâ’nın kudret-i azîme-i sübhâniyyesine hâssayı veren ve bu vâsıta ile avâlim-i kevniyyede pek çok
nisbetle hiçbir şeyin hâiz-i suûbet olmadığı bi’l-vücûh teber- ef’âl-i acîbe ve âsâr-ı azîme husûle getiren, halâikı ademden
hün etmiştir. icâd ve onları nizâm-ı etemm, eblağ-ı hükm üzere bünyâd
Bir de düşünecek olsak nev’-i beşerde bunun fi’l-cümle eyleyen Allâhu Teâlâ hazretlerinden gayrı kim olabilir?
nazîrini buluruz. Meselâ kuvvet-i bâzûsuyla demiri kıran in- Bu halde mâdem ki şöyle bir câzibiyet halk ederek â-
sanların hâiz oldukları kuvvet amel-i a’sâbdan ibârettir. sâr-ı meşhûdeyi ondan ibdâ’ etmeye kādir olduğu sübût bu-
A’sâbın ise vara vara nihâyet buldukları nokta asıl mebde-i luyor. Yine ya kendilerinde vaz’ eylemiş olduğu bir kānûn-ı
hareket olan latîf ve gayet nahîf birtakım iliklerden ibâret bedî’ ile yahud bi-gayr-ı kānûn müddet-i kalîle zarfında me-
oluyor ki onlar bir cism-i ecnebînin ednâ mertebe musâde- leklere de mesâfe-i baîdeyi kat’ ettirmeğe kudret-i ilâhiyyesi
mesine tahammül edemez, belki lüzumundan ziyâde bir tealluk edebilir. Evet! Şu iki ihtimalin her biri aklen câizdir.
katre kan suûd ediverse ona bile mukāvemet eyleyemezler Kudret-i rabbâniyye dahi bu ihtimallere müsâid olduğu er-
de der-akab sahiplerindeki hayat ile beraber mün’adim bâb-ı basîrete hüveydâdır.
olurlar, giderler. Demek olur ki Cenâb-ı Bârî en salâbetli bir
cisimde bulunmayan kuvvetin hezârân mislini bir cism-i la-
tîfe i’tâ etmeye kādirdir. Semâvâtın melâike ile meskûn ve memlû olması da is-
Melâikenin ecsâm-ı semâviyye beynindeki mesâfât-ı ba- tiğrâba şâyân değildir. Çünkü onlar da –mahlûkāt-ı ilâhiyye
îdeyi müddet-i kasîre zarfında kat’ edebilmeleri de câizdir. cümlesinden olarak– oralarda iskân edilebilirler. Nasıl ki bî-
Buna aklen bir mâni’ gösterilemez. Çünkü sür’at-i hareket nihâye halâik kürre-i arzda iskân olunmuşlardır. Ve nasıl ki
bir had ile mahdûd, bir gâyede mahsûr değildir. Ziyâdan ib- milyonlarca hayvânât-ı mikroskobiyye bir katre suda ihdâs
ret almıyorlar mı? Güneşle bizim aramızda doksan milyon edildiği tebeyyün etmiştir.
milden ziyâde mesâfe var iken ziyâsı sekiz dakika ile birkaç Bildiğimiz her azîmden a’zam, tasavvur ettiğimiz her da-
saniye zarfında küremize vâsıl oluyor.
kīkten edakk şeyler hakkında kudret-i ilâhiyyeye nisbeten
Müşteri yıldızı saatte otuz bin mil mesâfe kat’ ediyormuş
harc u külfet yoktur. Husûsa gerek sizden, gerek mezâhib-i
ki top güllesinden seksen defa daha ziyâde serî’ olması lâzım
sâire erbâbından felekiyyâta tevaggul edenler zu’munca ke-
gelir, bu hesapla insanın her nefesinde dokuz mil mesâfe
vâkıbde zevât-ı âsâr bazı halâikin mevcûdiyeti sâbittir. Âlât-ı
cereyân ettiği sâbit olur. Necm-i mezkûrun mihveri üzerinde
rasadiyye ile keşf, ya tahayyül olunan feth-i turuk ve hafr-ı
deverânına nazaran eczâ-yı istivâiyyesinin sürati her daki-
hıyâz gibi birtakım âsâr-ı fi’liyyenin kevâkıb-i mezkûrede
kada dört yüz altmış yedi mil mesâfedir. Müşteri ise küre-
vukūuyla müddeâ-yı mezbûre istidlâl edilmektedir.
mizden bin dört yüz defa büyüktür diyorlar.
Vâkıa bu sözlerin mukārin-i sıhhat olması bizce mechûl-
İmdi ol İlâh-ı Mukaddes ki şu cism-i azîm ve kesîfi müd-
dür. Hatta biz bu misillü akvâlin istimâ’iyla bir misl-i meş-
det-i cüz’iyye içinde bu kadar mesâfe-i baîdeyi kat’ edici kıl-
hûru der-hâtır ediyoruz ki bir adam bir kabristan kenarında
mıştır; melâikeyi pek az bir zaman içinde en uzak mahallere
durarak “Şurada yatan emvâtın kâffesi bizim pederin köle-
isâl etmek onun kudret-i kāhire ve âliyyesinden asla baîd
leri idiler” demiş. Yanından geçen bir zât da “Evet! Senin
addolunamaz.
bu sözüne inanmalıyız. Çünkü içlerinde seni tekzîb eden
Vâkıa melâikenin kat’ eyledikleri mesâfât Müşteri’nin
yok” diye istihzâ etmiş. Fakat siz böyle şeylere inanacak o-
kat’ ettiği mesâfeden daha çok ve ziyâdedir. Lâkin bu yıldı-
lur ve mikropları vesâir acâib kâinatı bilip dururken semâ-
zın seyr ü hareketine tealluk eden nazar-ı sahîh akl-ı selîmi
vâtta melâikenin vücûdunu inkâra mübâderet ile büyük
iknâ ediyor ki hareketin bu miktarını halk eden perverde-
insafsızlıkta bulunmuş oluyorsunuz.
gâr-ı müteâlin kudreti bundan ziyâdeyi ihdâsa da vefâ eder.
Eğer derseniz ki: Vâkıa bizler melâikenin vücûdunu iptal
Husûsan kānûn-ı sukūt ecsâmda sür’at-i harekâtın fevka mâ
edecek bir delil bulamıyoruz. Fakat Muhammedîlerin melâ-
yetesavver olmasını isbât etmektedir.
ike ile cinin mevcûdiyetlerine [80] havâss-ı mezkûreyi hâiz
Ey maddiyyîn! Bu sözlerimize karşı sizin diyeceğinizi de
bulunmalarına, melâikenin semâvâtı “ecrâm-ı ulviyyeyi” şâ-
biliriz. Diyeceksiniz ki: Ulûm-ı tabîiyyemizde meşrûh olduğu
gıl olmalarına delilleri ne gibi şeylerden ibârettir.
üzere “Müşteri” yıldızının seyr ü hareketi kānûn-ı câzibiyyet
Deriz ki bizim bu babda delâil-i kātıamıza Peygamber-i
vâsıtasıyladır. Sür’at-i ecsâm-ı sâkıta dahi böyledir. Biz de
size sorarız ki: Her zaman tantana-i mütemâdiyyenizle yâd, Zîşân (aleyhi salavâtu’r-rahmân) efendimiz hazretlerinin nutk
kendisine kâinat hakkında ef’âl-i azîme isnâd etmekte oldu- u teblîğ buyurmuş oldukları nusûs-ı furkāniyyedir ki Hazret-i
ğunuz kānûn-ı câzibiyyet nedir? Siz acaba bunun hakīkatini müşârün-ileyhin risâlet-i celîleleri mukaddimemizde temhîd
ve ecsâmda bulunmasının illet-i mûcibesini yakīnen bilir olunan berâhîn-i sâlife ile sâbit olmuş bulunduğundan ken-
misiniz? Hayır! Belki efsâh-ı hakāika kudretiniz olmayarak dileri ma’lûmu’s-sıdk ve min-tarafillâh musaddak olup kizb
hemen öyle nizâm-ı şemsî ve umûr-ı sâire gibi akıllarınıza ü hatâdan ma’sûmiyetleri emr-i kat’îdir, bizlere muktezâ-yı
hayret veren intizâm-ı kâinâtı ta’lîl için şu kānûn ortaya ko- nusûstan ayrılmamayı da tavsiye buyurmuşlardır. Bizler de
nulmuş ve sübûtu teslim edilmiş âriyet bir sermayenizden şu mensûsâtı aklen câiz görerek bir emr-i muhâli müstelzim
ibârettir. olmadıklarını bit-tedkīk anladık ve te’vîl ve tereddüd etme-
Kānun-ı mezkûru biz de teslim edelim. Fakat ecsâma şu yerek aynen kabul ve tasdik eyledik.
İnâd ve i’tisâfa mütemâyil olmasanız sizin de başka sû- Akāid-i müzebzebe ashâbından işittiğiniz birtakım tür-
retle hareketiniz kābil olamazdı. rehâta hakīkat nazarıyla bakıp kendinizi yaman bir girîveye
Manastırlı İsmail Hakkı saptırmışsınız. Dinin saâdet-i dünyeviyye ile ne münâsebeti
olabilir? diyorsunuz. Vâkıa öyle. Çünkü şey’eyn beyninde
münâsebet tasavvuru gayriyeti tazammun eder. Hakīkat
ben de din ile saâdet beyninde münâsebet tasavvur edemi-
MUSÂHABE
yorum, çünkü dini mahz-ı saâdet biliyorum. Şurası ma’lû-
Bundan evvelki musâhabede “Saâdet-i dünyeviyye munuz olsun ki Cenâb-ı Hak bu dünyayı mütefekkirlerin
hiss-i diyânetle kāimdir” demiş idim. Bizim refîk-ı muhterem “ideal”ine muvâfık sûrette halk etmemiştir. Dünyanın cefâsı
bu sözün kavl-i mücerred kabîlinden olduğunu kendi tara- safâsından ekserdir. Hatta meşhurdur: Dünyayı keçiboynu-
fından değil, fakat bir şahs-ı mefrûz ve muhayyel tarafından zuna teşbîh ederler. Yarım dirhem şeker yemek için bir okka
vekâleten dermeyân ederek dedi ki: odun çiğnemeli derler.
– Dînin saâdet-i dünyeviyye ile ne münâsebeti olabilir?
Bu kadar mes’ûd adamlar var, bunların hepsi mütedeyyin
‫محن الزمان كثيرة لا تنقضىى‬
değil ya. Hem herkesin fürû-i ahkâm-ı diyânet hakkında ne ‫سروره يأتيك كالاعياد‬
kadar ma’lûmâtı olabilir ki hatta bu ma’lûmâtın kâffesi
Dünyanın mihneti, meşakkati çoktur; ne biter, ne tüke-
bütün ef’âlinde tecellî ile o kimseyi mes’ûd etsin. Yalnız ben
nir. Sürûr denilen şey de bayram gibi nihâyet senede iki
müslümanım demekle gencîne-i saâdetin miftâhı adamın
kere gelir. (‫ )زوايا الدنيا مشحونة بالرزايا‬dünyanın her yeri me-
eline teslim olunmaz. Ekseriyetin diyâneti bir tasdikten ibâ-
sâible meşhûndur. (‫ )البرايا اهداف البلايا‬mahlûkāt hedef-i belâ-
ret kalıyor. Hani ya ahkâm-ı sâire-i diyânete riâyetle te’mîn-
yâdır. Ulemânın, üdebânın, şuâranın âsârına göz gezdiri-
i saâdet?
lecek olursa hepsinin dünyadan müdhiş darbeler yedikleri o
Din denilen şey bilakis saâdet-i dünyeviyyenin en kavî
darbelerin te’sîr-i cân-sûzuyla feryâd-ı iştikâyı ayyuka çıkar-
düşmanıdır. Çünkü daima bizi dünyadan tenfîr, lezâizden
dıkları görülür.
tahzîr ile âhirete tergīb ediyor. Bütün harekât ve sekenâtı-
Unutturur gamın en kâmurânı söyletsen
mızı hükmüne tâbi tutmak istiyor. Zihni mülâhaza-i âkıbetle
Esîr-i keşmekeş-i gam, cihânı söyletsen
meşgul eyliyor. İnsan kayd-ı diyânetle mukayyed olursa
ömrü hüzn-i dâimî içinde geçiyor. Lüzumsuz tevekküllerle Hülâsa dünyada rahat yoktur. Gerek dînen düşünelim,
atâlete mahkum, her husûsta iltizâm-ı kanâatle terakkīden gerek aklen; netice bir yola çıkar. Yani dünya hemen pesi-
mahrum oluyor. Biraz gülse derhal endîşe-i ukbâ ensesin- mistlerin (dünyayı fena gören kimseler) fena gördükleri ka-
den çullanıyor. Hülâsa âhireti düşünmeden dünyayı düşün- dar fenadır. Fakat dindarlar bu fenalıkta hikmet, dinsizler
meye vakit kalmıyor. İnsan muhayyelâta boğulmamalı bu- şenâat mülâhaza ederler.
lunduğu mehlekeyi görmeli, çıplak hakīkatlere karşı mer- Bu söz galiba biraz cür’etkârâne oldu. Hükümde mağ-
dâne mücâhedât ile göğüs germeli. Cem’iyyât-ı beşeriyye- lûb-i isti’câl [81] olanlar belki de damgayı kızdırmaya baş-
nin de tıpkı insanlar gibi edvâr-ı muhtelife-i tekâmülü var- ladılar. Halbuki bazı hakāyık akıl ile naklin mâl-i müştere-
dır. Cem’iyetler tufûliyetten başlar; sinn-i rüşde, sinn-i ke- kidir. Pesimistler böyle demiş diye onların her fikrini ayakal-
mâle vâsıl olur. Çocuklara masal söylenir, büyüklere hakī- tına alıp çiğnemek haksızlık olur. Her şeyi i’tidâl-i demle
kat. Ne zamana kadar herkesi çocuk yerine koyacağız? düşünmeli. Neticedeki hükmün isabetine bakılmalı, tehev-
Ketm-i hakīkatle vakit geçireceğiz? vür ve isti’câl cehlin iki peyk-i revânıdır.
Belde-i saâdete şehrâh-ı hakīkatten gidilir, şehrâh-ı ha- Acaba Cenâb-ı Hak dünyayı niçin böyle yaratmış? Fil-
kīkate de düvâze-i ilm u ma’rifetten girilir. hakīka bu da bir suâldir. Bu mes’ele beyne’l-felâsife münâ-
– Bu sözleri siz söylemiyorsunuz değil mi? kaşât-i azîmeyi mûcib olmuş, kütüb-i felsefiyyede bir bahs-i
– Şüphesiz ben söylemiyorum, meselâ biri çıkıp da sil- müstakil teşkîl eylemiştir. Hatta bazı feylesoflar âlemde
sile-i i’tirâzâtını şu noktadan yürütse buna ne cevap verile- fenalığın vücûdunu Cenâb-ı Hakk’ın Latîf ve Kādir isimle-
bilir? Maksadım serdi melhûz olan şu itirazâtın sûret-i def’ini riyle kābil-i te’lîf bulamıyorlar. Bunlar Cenâb-ı Hak fenalığı
anlamaktır. Başka şey değil. ya yaratmaya muktedir idi, yahud değil idi, muktedir ol-
– Müsâade buyurursanız bil-vekâle dermeyân ettiğiniz duğu halde yarattıysa Latîf olmaması lâzım gelir, muktedir
şu itirazâta aklımın erdiği kadar cevap vereyim. olmadığı için yarattıysa kudret-i mutlaka sahibi olmaması
– Buyurun. iktizâ eder... diye bir kıyâs-ı mukassem tertîb ediyorlar.
– Evvelâ mu’teriz-i mevhûma deriz ki serd ettiğiniz şu Bu bahsin ta’mîki, tafsîli bizi büsbütün saded haricine çı-
i’tirazâttan din ile kat’â alâkanız olmadığı anlaşılıyor. Bu a- karacağından onu başka bir zamana bırakalım da bahsi
lâkadan maksadım alâka-i tedeyyün değildir. İster dindar dünyanın hâl-i hâzırı nokta-i nazarından yürütelim: “Pesi-
olunuz, ister dinsiz. Orası sizin bileceğiniz şey. Ancak dinin mizm” mesleğine sâlik olan feylesofların söyledikleri sözlerin
hakīkatine zerre kadar vukūfunuz yok demek isterim. Siz di- kısm-ı a’zamı hakīkattir. Lâkin nasıl hakīkat bilir misiniz?
ne âdetâ dürbünün ters tarafıyla bakmışsınız; hakīkati takrîb Bütün siyah hakīkatler. Onlar hasbe’l-beşeriyye fikirlerinde
edeyim derken teb’îd etmişsiniz. ifrâta mağlup olmuşlar, yani hayat bahçesine girip onu tez-
yîn eden çiçeklerin ne kadar zehirlileri varsa toplayıp bir Yukarıda dünyanın âlâm ve ekdârına nihâyet yok de-
demet yapmışlar, enzâr-ı rağbete arz etmişler. İnsan o ez- miş, dînin fevâid ve muhsenât-ı celîlesini te’yîd için buradan
hâr-ı helâhil-nisârdan müteşekkil olan bu demetin elvân-ı tutturup bir iki söz söylemek istemiş idim. Araya biraz fazla
dil-firîbine aldanıp da cân hakkıyla bir kere kokladı mı der- sözler girdi, bahsin şîrâzesini bozdu. Tekrar maksada rücû’
hal bir sersemlik hisseder. Farkına varmayıp da biraz daha edelim.
koklayacak olursa gaşy olur. Tekrar kendine gelip gelme- Te’yîd-i matlab için âlâm ve ekdâr-ı dünyeviyyeden yal-
yeceği tâli’e bağlı bir şeydir. Vâkıa İslâmiyet de bize dünyayı nız şunu alalım: Düşününüz, nâz u naîm ile perverde ettik-
fena gösteriyor, fakat “Pesimizm” mesleğine sâlik olan felâ- leri ciğer-pârelerini üç beş gün içinde kara topraklara veren,
sifenin gösterdiği gibi değil. Onlar halka zehir yedirmek hu- o vücûd-ı tarâvet-meşhûnun, o çehre-i şafak-gûnun karanlık
sûsunda hiçbir kayda, hiçbir şarta tâbi olmamışlar. Herkese mezarlarda, sengîn topraklarda tehâcümgâh-ı hevâm u ha-
bir okka zehri birden yedirmek istemişler. Fakat Hakîm-i şerât olduğunu, şemsin huzemât-ı şuaiyyesini gölgede bıra-
Ezelî o zehrin miktarını hakkıyla ta’yîn etmiş, onu insanlara kan zülf-i zer-nârının perişân bir halde yerlere serildiğini,
hikmet ve maslahata evfak, mizâca, isti’dâda eslah sûrette pamuk ellerinin, yâkūt-ı müzâb gibi dudaklarının tanınmaz
yedirmiş. Hakāyık-ı akliyye, âlem-i tefekkürün anâsırı mesâ- bir hâle geldiğini, çürüyüp döküldüğünü gözünün önüne
besindedir. Vâkıa o anâsırın te’lîfiyle insanlar da muhtelif getiren bir ananın, bir babanın hâlini düşününüz! Acaba
mesâlik-i hikmet vücûda getirmişler, ancak o mesleklerin bunların nâire-i ârâm-sûz-ı cenânını, seylâbe-i eşk-i dem-â-
hiçbiri acz-i beşerden mütevellid nekāyisten berî olamamış- dem-cereyânını medeniyetin hangi eğlencesi, hangi ihtirâı,
tır. hangi devâsı teskîn edebilir?
Anâsır-ı maddiyye de böyledir. O anâsır Cenâb-ı Hakk’- Bu acıyı tadan ebeveynin revân-ı işkesteleri ibre-i mık-
ın yed-i telfîkinden çıkmış, bu mükevvenât husûle gelmiş, natısiyyenin kutup noktasına teveccühü gibi tabîî bir incizâb
bizim elimizde nihâyet gördüğümüz âsâr-ı beşeriyyeyi husû- ile bâr-gâh-ı ehadiyyete teveccüh edecek olursa yed-i mer-
le getirmek dâiresinden ileri geçememiş. hamet-i ilâhiyye ile ateşlerine su serpilir, belki âteş-zâr kalb-
Beşerin anâsır-ı maddiyyedeki tasarrufu ne ise hakāyık-ı lerinde güller açılır. Lütf-ı ilâhî onları dâire-i hayâlden hâriç
metafizikiyye, yani anâsır-ı ma’neviyye üzerindeki tasarrufu tesellîlere, tecellîlere mazhar kılar.
da odur. Şu halde o hakāyık-ı ma’kūleyi –fakat nisâb-ı sa- [82] İşte dünyanın buna benzer birçok âlâmı, birçok
hîh-i hikmet dâiresinde– ihtivâ eden İslâmiyet, mesâlik-i mesâibi vardır ki musîbet dellâlı gibi hepsinin ta’dâdına lü-
muhtelife-i felsefiyye ashâbının kendilerine mâl etmek iste- zum yok. (‫ )قس على ما سمعته الباقى‬bunların hepsine din ile
dikleri hakāyıkın kâffesini câmi’ demektir. mukāvemet olunur. Öyle bir zamanda insanın imdâdına ye-
Binâberîn Pesimizm, Optimizm, Determinizm, falânizim tişen bir şey ni’met değil, saâdet değil de nedir?
gibi mesâlik-i muhtelifeye mahsûs efkârın İslâmiyet’te vücû- Dünyaya bir kör kuvvetin eser-i sun’u nazarıyla bakan
dunu inkâr, yahud istihcân etmek biraz değil, gereği gibi kör gözler acaba böyle bir hâl vukūunda ne ile tesellî-yâb
kec-bîn olmaya mütevakkıftır. Çünkü o efkâr hiçbir zaman olurlar? Hoş onların bu gibi ahvâlden müteessir olmaları da
o mesâlik-i muhtelifenin mülk-i yemîni değildir. Hepsi hakā- cây– ı tereddüd ve iştibâhtır ya. Lâkin behemehâl bir sıkıl-
yık-ı mutlaka-i ilâhiyyedir. dıkları zaman olur, bilmem o zaman hangi kapının halka-
Cenâb-ı Hak tertîb-i hikmet-i ilâhiyyesi olan dîn-i mübî- sına yapışırlar? Kimden istimdâd ederler?
ne bunların hepsinden lüzumu kadar koymuştur. Hatta yu- Çünkü Leconte de Lisle bir şiirinde o kör kuvveti şöyle
karıda dediğimiz gibi o tertîbin içinde nefsimize mülâyim tasvir ediyor: “Tabiat nev’-i beşerin âlâm ve ekdârına karşı
gelmeyen, bize zehir gibi görünen hakāyık da vardır. Nite- hande-rîz-i istihzâ olur, yalnız kendi azamet ve ihtişâmından
kim Cenâb-ı Hak, kıvâm-ı bedenimiz için halk buyurmuş başka bir şeye atf-ı nazar-ı tefekkür etmeyip kuvâ-yı hâki-
olduğu agziyenin terkibine bile zehir koymuş. Fakat bizi öl- mesini bütün mevcûdâta teşmîl, sükûn ve ihtişâmı kendi
dürmek için değil, bilakis yaşatmak için. hissesine ifrâz ile seyrini tekmîl eyler.”
Maddiyatta câri olan bu kānûn ma’neviyatta neden câri Alfred de Vigny de o kör kuvvete şu sözleri söyletiyor:
olmasın? Bunun hikmeti de insanların ifrât ve tefrît varta- “Ben adîmü’t-teessür ve üzerindeki aktörlerin sademât-ı pâ-
larına düşmemelerini te’mînden ibârettir. O tertîb-i hikmetin yiyle gayr-ı mütezelzil bir sahne-i temâşâyım. Ne sizin fer-
te’sîr-i şifâ-bahşâsıyla mizâc sakāmetten istikâmete meyl e- yâd-ı istimdâdınızı işitirim, ne de âh u enîninizi! Lâl u eb-
der i’tidâl-pezîr olur. Dünyanın te’sîr-i hüsniyyâtı insanlara kem olan temâşâ-gerânını sâha-i semâda beyhûde arayan
muvâzenelerini gāib ettirdikçe tasvîr-i kubhiyyâtı o muvâze- beşeriyet komedyasının üzerimde oynandığını ancak hisse-
neyi iâde eder. Dînin bize dünyayı fena göstermesi, ondan derim.
i’tidâl dâiresinde istifâdemizi te’mîn gibi bir hikmet-i sarîha-i Karıncalar gibi milel ve akvâmın tomâr-ı hayâtını da
sahîhaya müsteniddir. görmeksizin işitmeksizin kemâl-i istihkār ile tayy ederim. Ka-
Hülâsa dînin bize zâhiren zehir gibi gelen bazı hakâyıkı rınca yuvalarıyla onların hâkister ebdânı nazarımda siyyân-
devâ makamına kāim olur, mizâcımızın i’tidâlini te’mîn ve dır. Milel-i muhtelifeyi üzerimde taşıdığım halde isimlerinin
muhâfaza eyler. Fakat filozofların yedirdikleri sümûm, mizâ- ne olduğunu bilmem. Bana mâder-i mihribân diyorlar. Hal-
cımızı dâire-i i’tidâlden çıkarır, hayatımıza nihâyet verir. İşte buki ben bir makbere-i dehşet-resânım. Fasl-ı zemistânım,
fark bundan ibârettir. her sene sizden yüzlerce nüfûsu şedâidine kurban eder. Be-
dâyiine hayran olduğunuz mevsim-i bahârımın ise asla pe- manlı, Rus tebeasıyla ellerine ayaklarına zincirler, kelepçeler
restişinizden haberi yoktur!” vurularak zindana atılan bir mahbûs bile azimlerine sahip
İşte abede-i tabîatin melce-i vâpesîni! olduklarından kalben, vicdânen hür demektirler.” İşte esâ-
ret-i sûriyyenin hürriyet-i ma’neviyyeye te’sîri olmadığı gibi
‫فرياد بسى كردم وفرياد رسى نيست‬
şedâid-i rûzigârın da, dinin kalbe telkīh ettiği saâdet-i ha-
‫كويا كه درين قبۀ فروز كسى نيست‬ kīkıyye mâyesine hiçbir te’sîri yoktur. Bu metâneti, bu saâ-
beyti onların hülâsa-i hasbihâli demektir. deti insanlara ne ulûm ve fünûn te’mîn edebilir, ne de onun
Refîkım – Garip tesâdüf ben de bugün Schopenhauer’in neticesi olan felsefe.
bazı âsârını ez-cümle Pensées et Fragments’nı almış idim. Ahîren bir eserde göze ilişen şu sözler bu fikri te’yîd
Demek ki bu gibi şeyleri okumamalı. eden delâildendir.
– Birâder sen de ammâ zaîfü’l-kalb adamsın! İnsan her “Akıl sinn-i kemâlden ziyâde reyeân-ı şebâb esnasında
şeyi okumalı. Fakat hiçbirinin tarafdâr-ı müfriti, mutaassıbı her şey hakkında umûmî bir fikir peydâ etmek ihtiyacını
olmamalı. Cezm ve ihtiyâtı, i’tidâli elden bırakmamalı. Fikir- hisseyler. Kendi kendine düşünmeye isti’dâd görmeye baş-
leri tarta tarta okumalı. Vâkıa bu gibi kitapların mütâlaası layınca hakīkati anlamak, kendisi için bir meslek-i [83] fel-
insanı, bâ-husûs gençleri tabîî biraz sarsar. Ben bunları oku- sefî ta’yîn etmek ister, efkâr ve mülâhazâtı, sülûk ve harekâtı
rum da sarsılmam demek boş lakırdıdır. Çünkü insanın ha- tabîî o mesleğin muktezâsına göre ta’yîn eyler. Aslı faslı ol-
mama girip de terlememesi, denize düşüp de ıslanmaması mayan birtakım efkâr-ı fersûdeden ibâret diye kâffe-i mülâ-
mümkün değildir. hazât-ı mâ-fevka’t-tabîiyyeden tecerrüd edecek olursa aca-
Gözünüze bir zerre, dişinizin arasına ufacık bir şey girse ba tahsil eylediği ulûm ve fünûndan kendisi için ne gibi bir
sizi son dereceye kadar rahatsız eder. Çıkaracağım diye meslek-i felsefî hâsıl olur? Yalnız âlim olmak i’tibâriyle bir
uğraşır durursunuz, çıkarmayınca rahat edemezsiniz. Elbette adamın nazarında dünya hiçbir şeyden teessür şânından
ter ü tâze dimâğınıza birtakım vahşi fikirler girince gereği olmayan kavânîn-i tabîiyyenin hükmüne tâbi’, muntazaman
gibi huzûrunuzu ihlâl eder. Derde bakınız ki onlar hilâl ile seyrinde dâim birtakım kör kuvvetleri hâvî bir sâha-i füshat-
kerpeten ile de zor çıkar. Efkâr-ı mütehâlife-i felsefiyye ile intimâdan, bütün çarhları hiçbir lem’a-i hayr ü zekânın ted-
oynamak herkesin kârı değildir. Öyle şeylerle uğraşan bir a- bîri tealluku olmaksızın hareket eden cesîm bir makineden
dam kimyahânesinde çalışan kimyager gibi olmalıdır. Kim- başka bir şey değildir.”
yager birtakım mevâdd-ı kimyeviyye hakkında tedkīkāt-ı İşte mücerred ulûm ve fünûn ile hâsıl olan felsefenin ne-
fenniyye icrâ eylediği esnâda onların içindeki mevâdd-ı ticesi böyle olur. Yalnız bu felsefenin muktezâsını bedraka-i
semmiyyenin te’sîrât-ı muzırrasından muhâfaza-i nefs için sülûk ittihâz edenlerin Allah, daha doğrusu ma’bûd-ı mu-
nasıl birçok tedâbîr-i vâkıyyeye tevessül ederse felsefe ile hayyelleri olan kör kuvvet yardımcıları olsun!
uğraşanlar da tıpkı o kimyager gibi ihtiyâta riâyet etmelidir. Mu’teriz efendinin herkesin fürû’-i ahkâm-ı diyânet hak-
Zîrâ o efkârın içinde öyle mühlik, öyle semm-âlûd fikirler kında ne kadar ma’lûmatı olabilir ki hatta bütün ef’âlinde
vardır ki, insanı ân-ı vâhidde hâk-i helâke serer. tecellî ile o kimseyi mes’ûd etsin diye serd ettiği i’tirâza ge-
Eserlerini aldığınız Schopenhauer garip bir adam imiş. lince, deriz ki: Bu i’tirâz cevaptan müstağnîdir. Çünkü bahis
Bu kadar fena gördüğü dünyayı, iyi görenlerden ziyâde herkesin fürû’-i ahkâm-ı diyânet hakkındaki ma’lûmatına
sever, ölümden son dereceye kadar korkar imiş. Kavl ile fiil değil, dinin zâtına, hakīkatine aittir. Herkesin hikmetten, ilâ-
beyninde garip tenâkus! Tercüme-i hâlini yazanların ifâde- hiyâttan, mantıktan, el-hâsıl bütün ulûm ve fünûndan ne
sine göre Schopenhauer’in silsile-i ecdâdı hep zincir salla- kadar ma’lûmatı olabilir diye onların lüzumsuzluğuna mı
yan takımdan imiş. Hatta pederi kara sevda denilen illete kāil olalım? Yoksa hiç onlardan bahis mi etmeyelim?
dûçâr olup intihar etmiş. Cinnetin ırsî olmasına nazaran Bu itirazın cevaba değeri olmamakla beraber cevap ma-
kendisi de muvâzenesi bozuk bir adam imiş. Nitekim te- kamına kāim olmak üzere yalnız bir misâl serdiyle iktifâ
râcim-nüvîsân hakîm-i şehîrin birçok deliliklerinden bahse- edeceğim. Fakat ondan evvel şurasını söylemek lâzımdır ki
diyorlar. bir insanın fürû’-i ahkâm-ı diyânet hakkındaki ma’lûmatı ne
El-hâsıl azîzim din ruhun en mübrem bir ihtiyacıdır. kadar az, hatta mefkūd denecek derecede bile olsa yalnız
Fevâid-i uhreviyyesinden sarf-ı nazar dünyaca olan muhse- bir imandan la-yü’ad âsâr zuhûr eder. İş onu elde etmekte,
nâtını ta’dâd mümkün değildir. Tarîk-ı hevl-nâk-i hayâtta hatta sâhib-i saâdet efendimiz hazretleri ehâdîs-i seniyye-i
ondan emin bir melce, ondan büyük bir tesellî olamaz. risâlet-penâhîlerinin birinde buyuruyorlar ki: Bir adam Ce-
Dindar olanların kalbinde bir mâye-i saâdet vardır ki nâb-ı Hakk’a karşı kırk gün ihlâs üzere bulunsa o ihlâsın
dünyanın bütün şedâidi bir araya gelse onu ihlâl edemez. feyzi kalbine sârî, kalbinde zuhûr eden yenâbi’-i hikmetin â-
Çünkü o saâdet maddiyata, zevâle ma’rûz esbâba merbût sârı lisanından câri olur. Bu hadîs-i şerîfin ma’nâ-yı bülendi
değildir; hakīkīdir, vicdânîdir. pek vâsi’, pek şumûllüdür. Medlûl-i münîfinden az bir teem-
Burada Jules Simon’un Vazîfe ünvânlı kitabının baş ta- mülle çok şeyler çıkar.
raflarındaki bir sözü hatırıma geldi. Müellif diyor ki: “Müste- Serd edeceğim şu misâl de o hadîs-i şerîfin eser-i telkī-
bid padişahlarının hevesât-ı nefsâniyye-i rûz-merrelerine lâ- nidir:
yetegayyer bir kānûn gibi serfürû etmeye mecbur olan Os- Üzerinde sâkin olduğumuz şu küre-i arzı, havl-i şemste
tekmîl-i etvâr ile kitle-i türâbiyye hâline geldiği, fakat üzerin- olunan i’tirâzâta gelince, bunlar bin kere söylenmiş, bin kere
de hayvanâttan, nebâtâttan eser bulunmadığı esnâlarda reddedilmiş yavan; hâyîde şeylerdir. Bunların yegân yegân
mümkün olup da bize göstererek bu’d-ı mücerrede yuvar- def’ine bu musâhabe müsâid, mütehammil değildir. Mu’te-
lanan şu toprak yığınından, bir gün gelecek ki karşısında riz efendi bu i’tirâzâtının cevabını, sûret-i def’ini [84] anla-
duran şu cirm-i nevvârın te’sîr-i feyziyle binlerce hayvanât, mak isterse Sırâtımüstakīm nüshalarına mürâcaat edebilir.
binlerce nebâtât zuhûr edecek, şöyle olacak, böyle olacak “Sa’y u Amelin Nazar-ı İslâm’daki Mevkii” ünvânlı makāle
demiş, arzın bugünkü hâl-i tekemmülünü bir levhaya tersîm ile merhûm Şeyh Muhammed Abduh’un birçok makālâtı bu
ile buna inanmak husûsunu da muhâkeme-i akliyyemize itirazâta cevâb-ı kâfîdir.
havâle etmiş olaydılar inanır mı idik, inanmaz mı idik? Mu’terizin çıplak hakīkatlerinden zihnime başka bir şey
Şüphe yok ki inanmaz, bunların birine ihtimal vermez idik. lâyıh oldu. Bu lâyiha musâhabemizin hâtimesi olsun: Din
Hatta der idik ki: Şu toprak yığınıyla şu cism-i muzî beynin- husûsunda ekseriyete muvâzenesini kaybettiren şey ta’mîk-i
de ne münâsebet tasavvur olunabilir? Biri zulmânî, diğeri fikr nâmına sapılan girîveler, düşülen mezlekalardır. Âlemde
nûrânî olan iki cirmin tekābül-i basîtinden bu ta’dâd olunan mesela “hakīkat-i hüsn” gibi birçok hakāik vardır ki ta’mîke
şeyler nasıl vücûda gelebilir? mütehammil değildir. Orada en güzel ta’mîk o hakīkati hâ-
İşte azîzim iman ile kalbin hâli de tıpkı güneşle arzın hâli liyle kabul etmektir. Lâkin ta’mîk edilirse altından çapan-
gibidir. Şemsin tealluk-ı nûr-ı basîti arz dediğimiz şu kütle-i oğlu mu çıkar? Hayır çapanoğlu çıkmaz. Başka hakīkatler
türâbiyyede nasıl milyonlarla mahlûkātın tekevvününe bâdî çıkar. O hakīkat kaybolur. Çünkü çok kimseler usûl-i ta’mîki
olduysa âsumân-ı tevfîk-i ilâhîden tulû’ eden şems-i îmânın bilmez, oldum olasıya gider. Garip ahvâle tesâdüf, o ahvali
nûru da –güneşin sâha-i gabrâda sunûf-ı mevâlidi tekvîn çapanoğlu zanneder. Halbuki çapanoğlu zannettiği hakīkat-
etmesi kabîlinden olarak– sâha-i kalbde birçok mevâlid-i ler ta’mîk ettiği hakīkatin mebniyyün-aleyhi olan hakāik-i
ef’âl-i hasene tevlîd eyler ki bunların kâffesi fürû’-i ahkâm-ı sâiredir. Ancak ta’mîkte isabet mefkūd olduğu, o sâhada
diyânet demektir. Bunların nasıl zuhûr ettiğine şuûr lâhik ol- kat’ edilecek mesâfenin hadd-i ma’kūlu, hadd-i mücâzı ne-
maz. Ancak o mehâsin-i nâmiyyenin cümlesi şüphe yok ki o rede nihâyet bulduğu bilinemediği için işin içinden çıkıla-
nûr-ı ezelînin netîce-i feyz-i sereyânıdır. maz. Çünkü feyz-i hakīkat bazı şeylerin zâhirinde mütecel-
Demek ki asıl sâbit olunca fer’ kendi kendine nâbit olu- lîdir. Ta’mîk-i nazar bazı kere o feyzin ufûlünü intâc eder.
yor. Nitekim bir yere bir çekirdek dikilir, ondan bir filiz çı- İnsan bir hakīkati ta’mîk edeyim derken işi berbâd eder de
kar, o filiz ba’de-zamânin koca bir ağaç olur, etrafa dal bu- haberi olmaz. Hatta ben vaktiyle bu fikri âtîdeki şu sözlerle
dak salar, meyve verir. İşte bunun gibi hadîka-i kalbe diki- ifâde etmek istemiş idim:
len nüvât-ı îmândan da koca bir İslâm ağacı çıkar, ef’âl-i Var bazı mebâhis ki gerekmez onu ta’mîk
mebrûre meyveleri verir. O koca ağaç ile ondan zuhûr eden Bed-baht eder insânı o vâdîdeki tahkīk
meyveler nasıl bir çekirdeğin içinde bil-kuvve mevcûd ise Tekdîr-i hakīkatle edip safveti ihlâl
fürû-i ahkâm-ı diyânet olan ahvâl ve âsâr-ı şerîfe de zemîn-i Tedkīki bedîhînin eder matlabı işkâl
kalbe dikilen nüvât-ı îmânın içinde öylece bil-kuvve mev- Tedkīk ile ba’zen oluyor lahzada zâyi’
cûddur. Bir şeyde tecellî eden âsâr-ı bedâyi’
Yukarıdan beri söylenen sözlerden dinin düşman-ı saâ- Mutlak bırakan fikrini meydân-ı cedelde
det değil, belki mâye-i saâdet olduğu anlaşılmıştır zannede- Avâre kalır sâha-i hüsrân u halelde
rim. Dinin bizi dünyadan tenfîr, lezâizden tahzîri bahsine ge- Âkıl ona derler ki edip fikrini ta’dîl
lince mu’teriz efendinin bu mebhasta da cehl-i mutlak gir- Şehrâh-ı saâdette eder seyrini tekmîl
dâbında kulaç attığı görülüyor. Parlak görürüm belki de bundan, emeliyle
Dîn-i mübîn-i Muhammedî bizi sûret-i mutlakada dün- Ka’rı görünen âbı bulandırmaz eliyle
yadan tenfîr, lezâizden tahzîr etmiyor. Bilakis onlardan in-
sanca istifâdenin tarîkını gösteriyor. Mütedeyyin bir adamla Şu misâl ile maksadı biraz daha izah edelim:
o kayddan vâreste olan bir şahsın müfredât-ı ef’âli bî-tara- İnsan güzel bir çehre görür, ama nasıl çehre?
fâne tedkīk edilecek olursa bunlardan hangisinin dünyadan, Gayet sık, gayet gür kirpikleri ziyâ-yı fecrin aks-i elvân-ı
dünyanın lezâizinden bi-hakkın müstefîd olduğu görülür. dil-firîbini andıran yanaklarına sâye salmış; yeşile mâil bir
Dünyadan istifâde demek, kâffe-i rezâili istihsân, bilcümle göz ki her nazrası kalb-i hassâsa kıvılcımlar yağdırıyor, zâi-
mahzûrâtı ibâha ve istihbâb ile tefsîr ediliyorsa ona bir diye- ka-i hayâlde hem acı, hem tatlı hisler uyandırıyor.
cek kalmaz. Yok bu istifâdeden, aklen ve naklen mahzûrdan O latîf kirpiklerin istidâreye nîm-mâil bir fasîle-i dîgeri de
sâlim olan mübâhâttan intifâ’ ma’nâsı murâd olunuyorsa el- o güzel gözlerin üstünde avâre bir istikāmet-i ufkıyyede ka-
bette mütedeyyin olanların lezâiz-i dünyeviyyeden istifâde- rar vermiş! Berîd-i i’câz bütün feriştegân-ı hüsnün çehrele-
leriyle münkirînin istifâdeleri asla yekdiğeriyle kābil-i kıyâs rine lâhûtî bir edâ veren rengîn tebessümleri toplamış,
olamaz. Bu bahsin tafsîli onlardaki fezâilin bunlardaki re- yâkūt-ı müzâb ile mecz ederek üst üste koymuş, ondan iki
zâilin alel-infirâd temhîdini müstelzim olur. Bahsin o şekli nûr-ı mütecessid hâsıl olmuş ki manzarası ârâm-rübâ-yı cân,
ahz etmesi de asla münâsebet almaz. te’sîri muvâzenet-sûz-ı akl u vicdân. Bunlar bazı kere meyl-i
İslâm’ın kanâati, atâleti ve sâiresi hakkında dermeyân tekemmüle yekdiğerinden cüdâ düştükçe, şafak-renk atlas-
tan yapılmış latîf bir mahfazanın loş bir yerde kapağı açıldığı almamaya başlarsın. Halbuki asıl maksad mülâhaza-i esbâb
zaman, içindeki cevher külçesinden bir ân-ı gayr-ı münka- değil, o esbâbın neticesi olan hakīkat idi. Fakat sen o nok-
semde dışarı fırlayan şa’şa’ları gölgede bırakacak bir sey- tada durmadın. Aheng-i intizâmı bozdun. Aklınca iş gördün.
yâle-i nûr-ı ebyaz fürûzân oluyor. Neticenin böyle olması ise gayet tabîî, gayet zarûrîdir.
Şâşaasından gözler kamaşıyor, yürekler sızlıyor, ruh fer- Ferid
yâd ediyor, akıl hayretlere müstağrak oluyor, lisan ifâdeden
kalıyor, vücûda ra’şeler ârız oluyor. En kuvvetli endîşelerin
son tefekkür-i mâ-fevka’l-hayâliyle güç tasavvur edilebilen
MÜSLÜMANLIK’TA FERDİN HÂKİMİYETİYLE
bir tenâsüb-i endâm, gayet tabîî bir şîve, gayet laubâli bir
CEMÂATİN HÂKİMİYETİ
hırâm... El-hâsıl bahâristân-ı huldden henüz kopmuş taze
bir çiçek, sâha-i illiyyînde pervâz ederken yolunu şaşırıp –geçen haftadan mâba’d–
nâsûta düşmüş bir melek! Yukarıda demiştim ki Şâri’-i A’zam sallallâhu aleyhi ve
İşte her nazra-i dil-âşûbîsini hüsn ü aşktan ibâret olan sellem efendimiz, nassın vücûdu hâlinde bile îcâb-ı hâle
bir âlem-i dîgerin bedâyi-i hayâliyyesine müstağrak kılan o mürââtı bizim için meşrû buyurmuşlar; ashâb-ı kirâm da bu
hüsn-i ârâm-sûzun menşeini anlamak maksadıyla eczâ-yı kāideye ittibâ husûsunda Hazret-i Peygamber’e iktidâ eyle-
muhtelifesinin gavrına infâz-ı nazar için hayatına nihâyet mişlerdi. Şimdi biraz izahât verelim:
versen. Eline bir bıçak alıp derisini yüzsen, sadrını yarsan, Bütün şerâi’ te’mîn-i menfaat, teb’îd-i mazarrat esasına
ne görürsün? Gayet dehşetli bir manzara değil mi, evet in- müstenid olduğundan; şerîat-i İslâmiyye ise şu iki emr-i
sanın bir dakika bile bakmaya tahammül edemeyeceği bir mühimme riâyet nokta-i nazarından bütün şerîatlerin ileri-
manzara-i müstekrehe, bir kitle-i lahmiyye ve şahmiyye. Bu sinde bulunduğundan Hazret-i Şâri’ îcâb-ı hâle riâyeten nas
hâli görünce belki o dakikada düşüp bayılırsın. O dehşeti, o ile amelden ferâgati meşrû kılmıştır. Şu kadar var ki bunun
heyeti ihtimal ki hayatının son demine kadar hâfızandan için evvelen bir zarûret-i kat’iyye bulunması; sâniyen nas ile
izâle edemezsin. Yatağa girdiğin dakika o cism-i meslûh da amel edilmediği takdîrde istihsâl edilecek menfaatin nassa
seninle beraber yastığa başını koyar, sağına dönsen sağın- mürâât sûretiyle te’mîn olunacak menfaate rüchânı hiç
da, soluna dönsen solunda bulursun. O hayâl-i müdhişi bir şüphe götürmez bir vuzûh ile sâbit olması elzemdir.
türlü zihninden çıkaramazsın mümkün olsa dimâğının onu Hazret-i Peygamber’den sonra ashâb, Hulefâ-yı Râşidîn
tefekkür eden cüz’ünü kesip atacaksın, fakat mümkün değil. de aynı isri ta’kîb ettikleri için bu hâl mesâlih-i müslimîni
Ömrün oldukça o kâbûs-i elîmin zîr-i bâr-ı ta’zîbinde ezi- teshîl eden bir emr-i meşrû’ oldu. İşte size delil:
leceksin. Ömrün oldukça sâha-i hayâlinin bir köşesini o Ebû Dâvûd, Hazret-i Peygamber muhârebe esnâsında
mihmân-ı dehşet-resâna tahsîs edeceksin! el kesmeyi nehy buyurmuştur, diyor. Bilirsiniz ki el kesmek
Fakat bu kadar teferrüte, bu kadar tevahhüşe hakkın ol- hudûd-ı ilâhiyyeden bir haddir; nass-ı Kur’ânî muhâribleri
madığını hiç düşünmüyorsun! Bir dakika bakmaya taham- bu hadden istisnâ etmemiştir. Lâkin Nebiyy-i Muhterem bu
mül edemediğin şu vücûd, bu hâle gelmeden evvel bir lah- yüzden bir mazarrat hâsıl olur mülâhazasıyla böyle müstes-
za görmemeye tahammül edemediğin o hârika-i melâhatten nâ bir halde ikāme-i haddi nehy buyurmuştur ki o mazarrat
başka bir şey değildir. Şu kalb, şu ciğerler, şu em’â, şu da sevk-i infiâl ile dostun düşmana iltihâkıdır. Aleyhissalâtü
evride, bu şerâyîn bu adalât seni teshîr eden o hüsn-i füsûn- vesselâm Efendimiz’den buna benzer birçok haberler daha
sâzı vücûda getiren âlât ve esbâbdan başka bir şey mi? Ni- vârid olmuştur ki hadîs kitaplarında tafsîlen beyân olunduğu
çin onu sevdiğin gibi bunları da sevmiyorsun? Bir saat evvel için burada zikrine mahal göremiyorum.
o hüsn-i hıred-sûzun tecellîsi karşısında ser-mest-i garâm Ashâb-ı kirâm da sünnet-i Resûl’e iktifâ ederek, muztar
iken bu a’zânın hepsi yine yerli yerinde duruyor idi. Sen kaldıkları gibi hudûd-ı şer’iyyeyi ikāmeden vazgeçerlerdi.
göremiyor idin. Lâkin vücûdundan haberdâr idin. O zaman Birçok tarihlerde Hazret-i Ömer’in şu emirnâmesi mazbût-
hiç böyle düşünmüyor idin. Bunların faâliyet-i tabîiyye- tur: Harbin arkası alınmadıkça ne bir ordu serdârını, ne bir
sinden, aheng-i umûmîsinden husûle gelen hüsnün te’sîriyle müfreze kumandanını, ne de efrâd-ı müslimînden birini sa-
bu âlemin fevkinde bir âlem-i dîgerde yaşıyor idin. Semâvî kın hadd-i celde (dayak) ile cezalandırmayınız, zîrâ hamiy-
neşvelere, lâhûtî cezbelere müstağrak [85] oluyor idin. O yet-i câhiliyye sevkıyle küffâr tarafına geçerler...
behiştî hâlin yerine neden şimdi dûzahî bir infiâl kāim İ’lâmü’l-Muvakki’în’de İbni Kayyım diyor ki:
oluyor? Ebû Beltea’nın köleleri, Müzeyne’den bir adamın deve-
İşte bazı şeylerin iç yüzü böyle dehşette karar verir. Bir sini çalmışlar, hırsızlar Hazret-i Ömer’in huzûruna getirilince
hakīkatin tecellîsi için birçok esbâb bir yere gelir. O hakīkat- ikrâr etmişler. Bunun üzerine Hazret-i Ömer Ebû Beltea’nın
ten gâfil, yalnız tedkīk-i esbâba mütemâyil olursan onların oğlu Abdurrahmân’ı çağırarak “Babanın köleleri Müzey-
alel-infirâd mülâhazasında, hey’et-i mecmûasından mü- ne’den birinin devesini çalmışlar; cürmlerini i’tirâf ediyorlar”
tevellid aheng-i letâfeti bulamazsın. Nefsü’l-emrde hiçbir çir- dedikten sonra Kesîr bin es-Salt’a “Git şunların ellerini kes”
kinliği olmayan esbâb ve vesâiti çirkin görürsün. Bu çirkinlik emrini vermiş. Sonra herifleri çevirerek demiş ki: Vallâhi
fikri derhal o esbâbın vücûda getirdiği şeyde de te’sîrini sizin bu köleleri alabildiğine çalıştırdığınızı hatta içlerinden
göstermeye başlar. Onu da çirkin görmeye, ondan da lezzet biri Allah’ın haram kıldığı bir şeyi yemiş olsa bile helâl ola-
cak kadar aç bıraktığınızı bilmiş olmasa idim ellerini ke- ُ َ ْ َ ‫حتى‬

(‫تعلموا‬
4 ٰ َ ‫وانتم ُس‬
ّٰ َ ‫كارى‬ ْ ُ ْ َ َ ‫الصلوة‬ ُ َ ْ َ ‫ ) َلا‬âyet-i celîlesinde
َ ٰ َّ ‫تقربوا‬
serdim, lâkin bu haddi ikāme etmemekle beraber sana öyle beyân buyurulan hâl-i sekrde salâtın hükm-i nehyi de bu
bir ceza ta’yîn edeceğim ki acısı yüreğine çökecek. Ey Müz- cümledendir ki bu hüküm iktizâ-yı hâle mebnî iken sonra
nî deven ne eder? yine iktizâ-yı hâle mebnî sûret-i kat’iyyede tahrîm hükmü
– Dört yüz... nâzil olmuştur.
– O halde haydi, Abdurrahmân, git şimdi bu adama se- Şimdiye kadar söylediğim sözler şu mukaddimelerde
kiz yüzü ver. telhîs edilebilir:
Bundan başka Hazret-i Ömer kaht senesi hadd-i sirkati 1- İslâm’ın asr-ı evvelinde merci’-i kazâ nusûs-ı şerîat,
iskāt etmiş; Ebû Bekir de Hâlid İbni Velîd’i Mâlik İbni yani şâriin takrîr etmiş olduğu esaslar ile nas vârid olmayan
Nüveyre hâdisesinde avf eylemiştir. Nitekim Hazret-i Pey- mesâil hakkında ashâbın, tâbiînin ictihâdı idi.
gamber de yine Hâlid’i Benî Cezîme’ye harp için gönder- 2- Şâri’den sâdır olan ahkâmı hıfz etmek ferd-i vâhidin
mediği halde, o gitmiş, harp etmişken muâheze buyurma- kudreti dâhilinde olmadığından, kezâlik o ahkâmı tek başı-
mıştır. Bu müsâade ise ancak Hâlid’in muhârebelerdeki na bir adam için ihâta gayr-ı kābil olduğundan esnâ-yı ka-
mahâretinden, İslâm’a îfâ eylediği hizmetinden dolayıdır. zâda ahkâm-ı şer’iyyeyi hıfz etmiş olanlarla istişâreye ihtiyaç
Kezâ Sa’d bin Ebî Vakkas Kadisiye muhârebesinde Ebû görüldü.
Mahcen’i had cezasından avf eylemiştir ki pek meşhur olan 3- Ashâb-ı kirâm bazen mes’elede ihtilâf ederler idi ki
o vak’ayı burada zikre lüzum görmüyorum. Sa’d demiş ki: sebep ya nassın tatbîki, yahud mes’ele ictihâdî ise hükmün
“Vallâhi müslümanlara bu kadar büyük yararlıklar gösteren mümkün olduğu kadar hakka makrûn olması gayreti idi.
bir adamı cezaya çarpmak elimden gelmez.” 4- Ashâb-ı kirâm zarûret-i kat’iyye göründüğü, kezâlik
Gerek aleyhissalâtü vesselâm efendimizin, gerek ashâb-ı şerîat-i garrânın medâr-ı istinâdı olan salâh-ı ibâd kaziyesi-
kirâmın buna benzer birçok ef’âli vardır ki cümlesini irâda nin icâb ettiği zaman şâri-i hakîme iktidâ ederek nastan u-
bu nutkun tahammülü yoktur. dûl ederler idi.
İhtimal ki bazı hükûmât-ı İslâmiyye tarafından ukūbât-ı 5- Ashâb-ı kirâmın zühd ü takvâları, hataya düşmekten
bedeniyye yerine hapis gibi, cezâ-yı nakdî gibi diğer birta- sakınmaları kendilerini yalnız başına hüküm vermekten men’
kım ta’zîbâtın ikāmesini tecvîz eden hâl şu kāide olsa gerek- eder; ahkâm-ı ictihâdiyyeyi kıyâs-ı sahîh üzerine tatbîk et-
tir. Meselâ zamanın tegayyürü, yahud rezâilin mürtekiblerini mek, re’y-i ferd ile amel olunduğu takdirde düşülecek hata-
habsetmekten başka bir sûretle önü alınamayacak kadar dan sâlim kalmak için ahyâr ve ulemâ-yı müslimîn ile isti-
teammümü, yahud diğer birtakım ilcâât-ı asrıyyenin vücûdu şâreye sevk eyler idi.
böyle bir tedbîr ittihâzını müstelzim olabilir. Şu mukaddimelerden iki mühim netice çıkıyor: Evvelâ
Mâdem ki îcâb-ı hâle göre nass ile amelden udûl usûl-i
birçok defalar işâret olunduğu vechile Müslümanlık’ta kazâ
şerîattendir; mâdem ki şerîat-i garrâ menâfi’-i ibâd üzerine
cemaatin kazâsı idi, yoksa ferdin kazâsı değil idi.
müessestir; şu zikrolunan [86] harekâtta ne makām-ı bü-
Sâniyen şerîat-i İslâmiyye kendisinde tekarrür eden icti-
lend-i şerîatin hakkına karşı bir hürmetsizlik, ne de onun
hâd, aslaha riâyet gibi iki büyük kāide sâyesinde her za-
mukaddes esaslarına bir tecâvüz mutasavver olamaz. Zaten
mana, her mekâna muvâfık gelen şerîatlerdendir; ıztırâr vu-
aslaha mürâât kāidesi gerek Hazret-i Peygamber’den, gerek
kūunda îcâb-ı hâl ü maslahata muvâfık hüküm verebilir ki,
Hazret-i Peygamber’den sonra gelen eimmeden evvel Ce-
nâb-ı Hak tarafından vaz’ olunmuştur ki nesh tesmiye bu da bir kāide-i şer’iyye olmak i’tibâriyle, o hüküm nassa
ettikleri şey işte budur. Çünkü bu hakīkatte nesh değil, ev- muhâlif bile olsa mer’îdir. Demek: “Şerîat-i İslâmiyye zaîf
velce mevzû olan bir hükmün zamanın, hâlin icâb ettiği bir şerîattir, zamân-ı hâzır medeniyetle mütenâsib değildir;
tarzda takrîridir. Nitekim emr-i da’vetin bidâyetinde Arap asrımızdaki akvâm-ı müterakkıyyenin işgâl ettiği mekânda
müşriklerine karşı cihâd ile hükmolunması bu kabildendir. yürüyemez, zaten evvelce insanların ihtiyacını kâfil olsa bile
Bundaki hikmet müslümanların himâyesidir. Bu hükümde kavânîni medeniyet-i cedîdenin mukteziyâtıyla aled-devâm
kelime-i tevhîdi irâd etmeyenlerin katline bile izin vardır. ilerlemekte, bir seyr-i tedrîcî ta’kîb eylemekte bulunan asr-ı
Lâkin da’vet münteşir olduktan, cemâat-i müslimîn kesb-i hâzıra muvâfık gelemez” gibi sözler bühtân-ı mahzdan baş-
kuvvet ederek zaaf gâilesinden masûn kaldıktan sonra ev- ka bir şey değildir. Bu tarzdaki tefevvühâtın menşei, şerîat-i
velki hükmün yerine diğer bir hüküm kaim oldu ki İslâmiyye’nin hakīkatini bilmemek, usûl ve kavâidinden bî-
ِ ّ ٖ ‫اكراه ِفى‬
ْ َ ‫الدين‬
‫قد‬ ِ َ ِ ْ َ ْ َ ‫بالحكمة‬
ِ َ َ َ ْ ‫والموعظة‬
َ َ ْ ِ ‫ ) َلا‬،1(‫الحسنة‬ ِ َ ْ ِ ْ ِ ‫ربك‬ ِ ٖ َ ‫ادع ِ ٰالى‬
َ ِّ َ ‫سبيل‬ ُ ْ ُ) haber olmaktır. Hele usûl-i şerîati bırakarak fürû’ kitapların-
ِ ِ
ُ ِ ْ ُ ‫افانت‬ ِّ َ ْ ‫من‬
(‫مؤمنين‬ ُ ُ َ ‫حتى‬
َ ٖ ْ ُ ‫يكونوا‬ ّٰ َ ‫الناس‬ َ ْ َ َ َ ) ، (‫الغى‬ ُ ْ ُّ ‫تبين‬ daki ahkâmı taklîdden ayrılamayan, usûlde mevcûd olduğu
َ َّ ‫تكره‬ َ ‫الرشد‬ َ َّ َ َ
3 2
halde fürû’da göremedikleri teshîlâtı kat’iyyen reddeden

âyât-ı kerîmesi gibi diğer birçok âyetlerde musarrah olduğu
bazı ulemâ-yı şerîatin taassubu bu gibi bühtânlara fevkalâde
vechile sûret-i hasenede, tarz-ı hakîmânede da’vet ile hü-
müsâid zeminler ihzâr ediyor. Halbuki kütüb-i fürûdaki ah-
kümden ibârettir.
kâm içinde delîl-i kat’îye müstenid olmayanları sayılamaya-
cak kadar çoktur. Bunların mebniyyün-aleyhi ictihâd, ya-
1
Nahl, 16/125.
2
Bakara, 2/ 256.
3 4
Yûnus, 10/99. Nisâ, 4/43.
hud re’y, yahud kıyâstır. Hakīkat bu merkezde iken bir kı- mamlarına muhâlefet etmemekle beraber usûle istinâden,
sım ulemâ usûl-i şerîate mürâcaat etmeyerek fürû’ ile ameli hakkında rivâyet mesbûk olmayan, ahkâmı istinbât ederler.
müreccah görüyorlar; bu hareketleriyle gerek kendilerini, 3- Ashâb-ı tahrîc tabakasıdır ki bunlar ictihâd edeme-
gerek ümmeti ne sıkıntılı bir dâire-i taklîd ve tazyîk içinde mekle beraber kavl-i mücmeli tafsîle, kavl-i muhtemeli tek-
mahsûr bıraktıklarını, ictimâiyât ile uğraşanların eline bize mîle muktedirdirler.
karşı birtakım bâtıl ithâmât ile hücum için ne büyük silâh 4- Kudûrî gibi, sâhib-i Hidâye gibi ashâb-ı tercîh taba-
verdiklerini düşünmüyorlar. kasıdır ki bunlar da bid-dirâye rivâyâttan bir kısmını diğe-
Bu ulemâdan hareket-i vâkıalarının sebebi sorulsa fitne rine tafdîl ederler.
hudûsuna meydan vermemek, bâb-ı ictihâdın küşâdı yü- 5- Mütûn-ı erbaa ashâbı gibi mukallidîn tabakasıdır ki
zünden herkesin müctehid kesilmesi, şerîate fesâd girmesi kavî ile zaîfi müreccah ile sahîfi temyîze muktedirler.
gibi tehlikelerin önünü almaktır, diyorlar. Evet, şâyet kuv- 6- Bunların mâdûnunda bulunanlardır ki gass ile semîni,
ve-i teşrîiyye, yahud ictihâd efrâda tevdî’ olunsaydı; herkese yesâr ile yemîni ayıramazlar.
bu mes’ele hakkında Allah’ın, Resûlü’nün hükmü şöyledir, Şu tabakât ve edvârı ber-tafsîl bildirmek için gayet cesîm
diyecek kadar salâhiyet, her hâkime re’yiyle, kavliyle hük- bir kitap ile ilimde rüsûhu benden çok fazla olan bir adam
medecek derecede kudret verilse idi, ulemânın bu hücceti ister. Onun için ben kazâyı iki devre ayırdım. Devr-i evvel
pek ma’kūl, pek müsellem bir hüccet olurdu; hiçbir âkıl çı- hakkında söyleyeceğim sözler bitti; şimdi de devr-i sânîye
kıp da kendilerine muhâlefet etmez idi, maazallâh şerîat-i ait olmak üzere birkaç söz söyleyeceğim. –mâba’di var–
garrâ-yı İslâmiyye’de böyle bir ihtilâlin, böyle bir perîşânlı- Mütercimi: Mehmed Âkif
ğın zuhûrunu isteyecek bir âkıl tasavvur olunamaz. Maksa-
dımız tegayyür-i zamânın, teceddüd-i şuûn u mesâlihin, te-
rakkī-i ihtiyâcâtın iktizâ ettiği mesâile bakılmak, lâkin ulemâ-
nın korktuğu mahzûra düşmemek şartıyla bakılmaktır. Bu VERELİM HAYDİ DONANMAYA
da tehaddüs edecek mesâil hakkında ictihâdda bu kuvvetin, BÜTÜN VARIMIZI:
kuvve-i teşrîiyyenin her asırda dekāyık-ı kitâb ve sünnete,
Uyanıp da açalım perde-i ebsârımızı
havâyic-i ümmete vâkıf erbâb-ı ilmden mürekkep bir cema-
Âleme gösterelim dîde-i bîdârımızı
ate tevdîiyle olabilir. Tâ ki bu cemaat-i muhtereme muk-
Bir zaman titretiyorduk dil-i ağyârımızı
tezâ-yı hâle [87] muvâfık ahkâmı takrîr etsin; sonra bu ah-
Yine yâd ettirelim nâm-ı zafer-kârımızı
kâm erbâb-ı hall ü akdin tasdîkine iktirân ederek ona ihtiya-
Karadan seyrederek cünd-i cihân-dârımızı
cı olan bir hükûmet-i İslâmiyye nezdinde düstûru’l-amel tu-
Orduya benzetelim satvet-i ebhârımızı
tulsun; artık bundan i’râz edilip de fukahânın, ulemânın –
müctehid bile olsalar– akvâline bakılmasın. Bu sûretle ka- Verelim haydi donanmaya bütün varımızı
vânîn-i şerîat mazbût bir hâle getirilerek korkulan fesâdın
vukūuna meydan bırakılmasın. Daha sonra bu kavânîn aynı Viyana sûrunu tehdîd ediyorduk bir dem
mes’elede birçok ihtilâfât dermeyân eden, hatta bazen ka- Avrupa merkezine kılmış idik vaz’-ı kadem
zâyı teşvîş eden kütüb-i fıkha mürâcaattan muğnî olacak bir Bu ne gayretti, ne kuvvetti, ne ikdâm ü himem
sûrette tahdîd edilsin. Beriki kitaplar ma’mûlün-bih olan ka- Karanın mâliki, deryânın idik hâkimi hem
vânîn-i şerîat için birer şerh, inde’l-hâce bu kānûnun nassını Yine ey millet, eyâ şân ile magbût-ı ümem
izâh edecek birer tefsir mesâbesinde kalsın. Nitekim Devlet-i
İrtikā fikrini addeyleyerek emr-i ehemm
Osmâniyye mahkemelerinde ma’mûlün-bih olan Mecelle-i
Verelim haydi donanmaya bütün varımızı
Ahkâm-ı Adliyye böyledir.
Yukarıda demiştik ki İslâm’da kazâ için biri usûl ile di-
ğeri fürû’ ile amel devirleri olmak üzere iki devir vardır. Ben Şarkta, garpta meydân okuyup devletimiz
bu taksîmi ihtisâr için, sâmiîne melâl vermemek için ihtiyar Mevcedâr-ı zafer olmakta idi râyetimiz
ettim. Yoksa kazânın devr-i evvel-i teşrî’den sonraki edvârı Hani dünyâları fetheyler idi savletimiz
cidden çoktur. Evet taksimde müftîn, muhaddisîn, sahâbe, Dest-i a’dâda bugün bak ne kadar mülketimiz
tâbiîn, eimme-i müctehidîn ile daha sonra gelen fukahâ ta- Bâri artık çalışıp gösterelim kuvvetimiz
bakātını, kezâlik her mezhebden zuhûr eden mukallidîni na- Verelim haydi donanmaya bütün varımızı
zar-ı i’tibâra alacak olursak o zaman iş büyür. Meselâ taba-
kāt-ı Hanîfiyyeyi ele alsak altı tabakaya taksîm ettiklerini gö-
rürüz: Eyledik herkese, hâlâ mı müdârâ edelim
1- İmâm-ı A’zam’ın takrîr etmiş olduğu kavâid ile istih- Ser-i efgendemizi kaldırıp i’lâ edelim
râc-ı ahkâma muktedir olan İmâm Ebû Yusûf, İmâm Mu- Merd isek kavlimizi fi’l ile icrâ edelim
hammed ile sâir zevât gibi. Eski Osmanlıların nâmını ihyâ edelim
2- Sâhib-i mezhebden rivâyet vârid olmayan mesâilde Şân-ı millîmizi gayretle dübâlâ edelim
ictihâd edenlerdir. Hassâf, Tahâvî, Serahsî, Halvânî, Pezde- Yine sancağımızı zîver-i deryâ edelim
vî vesâirleri gibi ki bunlar gerek fürû’da, gerek usûlde i- Verelim haydi donanmaya bütün varımızı
Bağlamıştı kolumuz hayli zamân istibdad Aranızda bana ne hararetli alkışlar yapılmadı... Zaten
Feyz-i hürriyyet ile olduk o bağdan âzâd bana nerede İslâm mihmân-perverliğinin en yüksek numû-
Artık iş görmeli ey kavm-i ekârim-ecdâd nesi gösterilmedi...
Vatan imdâd diler her birimizden imdâd Husûsiyle bende en büyük te’sîr bırakan... –Bu en bü-
Çekilen bunca emek olmadan evvel berbâd yük teessür sebebiyle size kalbimden teşekkürler ederim–
Edelim safha-i deryâda şükûhu müzdâd Âlem-i İslâm’ın Japonya’ya karşı gösterdiği incizâb ve te-
Verelim haydi donanmaya bütün varımızı veccüh-i umûmîdir.
Rus-Japon muhârebesinde bütün âlem-i İslâm ellerini
göklere kaldırarak Japonların galibiyeti için duâ etmişlerdi...
[88] Edelim Barbaros’un nâm-ı ebed-şânını yâd
Ehl-i İslâm’ın bilâ-tefrîk her ferdi Japonların zaferini kalbin-
Vatana ettiği hizmetleri bir de ta’dâd
den istemişti.
Eyleyen savletine bahr-i sefîdi münkād
Size sorarım ve kendime soruyorum: Ne için bizim bu
O koca kahraman, ol dâhiye-i şîr-nihâd
zaferimiz hakkında siz dest-güşâ olarak duâ ediyordunuz?...
Milleti kıldı hayâtında belâdan âzâd
Müslümanım elhamdülillâh, i’tirâf edelim: Elhamdülillâh
Biz de bir zırhlı ile eyleyelim rûhunu şâd
bu bir vahdet-i kalbiyyedir... İşte bunu anlıyorum...
Verelim haydi donanmaya bütün varımızı
(Hacı Ömer Efendi burada füyûzân-ı hissiyyâtıyla söz
bulamayarak Japonlarla âlem-i İslâm arasında hâsıl olan sa-
Halk tedkīk ediyor dîde-i dikkatle bizi mimiyet ve incizâb mütekābili tekrar ettiği “elhamdülillâh”
Biliyor Avrupa noksânî-i bahriyyemizi kelime-i mübeccelesiyle ifhâm etmek istiyor ve sâmiînin kal-
Haydi ikdâm ile mahveyleyelim biz o izi bine icrâ ettiği ilhâmâtın eser-i te’sîri olarak dakikalarca sü-
Tanısın gāfil olanlar yine ey kavm sizi ren alkışlarla takdir ediyorlardı.)
Onlara gösteriniz hiss-i civânmerdinizi İbrahim Abdürreşid Efendi hazretleri memleketimizin en
Süfün-i harb ile zînetlemek üzre denizi büyük ricâl-i hükûmetiyle “Asya-Gı-Kay” nâmındaki merke-
Verelim haydi donanmaya bütün varımızı zi Tokyo’da olmak üzere bir cem’iyet vücûda getirdiler.
Tâhirü’l-Mevlevî Cem’iyetimiz programının maksad-ı ûlâsı: Japonlar arasın-
da fikr-i İslâmiyyeti neşretmek ve bir ittihâd-ı İslâm husûle
getirmektir. (Sürekli alkışlar) Bu cem’iyet beni ilk Japon hacısı
olmak üzere merkez-i âlem-i İslâm’a gönderdi. (Şiddetli
alkışlar) Me’mûr olduğum vechile müslümanların hayât-ı sâf
ÂLEM-İ İSLÂM ve afîfini tedkīk vazîfesi bana verildi. Hicâz’da bizzat ehl-i
Konferans: İslâm ile yaşadım ve hayatlarını gördüm. Seyâhatimden
AHVÂL-İ ÂLEM-İ İSLÂM HAKKINDA maksad hayât-ı İslâm’ı tedkīk etmek olduğu gibi, neticesi de
– geçen haftadan mâba’d – memleketime isâle-i rûh-ı diyânet ve İslâmiyyet etmekten
ibâret olacaktır. (Alkışlar)
HACI ÖMER (YAMAOKA) EFENDİ’NİN NUTKU
Abdürreşid Efendi’nin tavsiyesiyle esnâ-yı hacda birçok
Efendiler, ekâbir-i İslâm’la görüştüm, teâtî-i fikr ettim ve bir nûraniy-
Pek nâkıs bildiğim Rus lisanının vesâtatıyla size bazı ifâ- yet-i dîniyye içinde yaşadım. (Alkışlar)
dâtta bulunmaklığıma lütfen müsâade ediniz. Tekrar ederim, her yerde büyük samîmiyet gördüm. Her
Rusyalı İslâm Talebe Cem’iyeti tarafından meşhur sey- yerde Osmanlılar'dan bütün ehl-i İslâm’dan büyük tevec-
yâh ve âliminiz Abdürreşid İbrahim Efendi şerefine verilen cühlere mazhar oldum.
bu muhteşem konferansta bulunmakla şeref-yâb oluyorum. Japonya’ya dâir biraz evvel birkaç defa hâtırınıza getir-
Burada bulunmakla müşerref olduğumdan dolayı kendimi miş ve Rus-Japon muhârebesinde gösterdiğiniz samimiyeti,
bahtiyâr addederim. Kendim hakkında söz söylemeyi zâid teveccühü lisan-ı şükrân ile yâd etmiştim, yine tekrar ede-
gördüm. Size tercüme-i hâlime dâir uzun söylemek isterim, sebebini şimdi iyi anladığım bu hissiyyât-ı samîmiyye-
mem, çünkü sudâ’ınızı mûcib olur. Bilhassa memleketinizin nizi hiçbir zaman unutmayacağım. (Alkışlar) Bizim cem’iyeti-
büyük, mu’teber ve sevimli gazeteleri bu husûsta pek çok miz de bunları asla unutmayacaktır. (Alkışlar)
şeyler yazarak hakkımda unutulması gayr-ı kābil birçok kıy- Son zamanlarda memleketimden birkaç telgrafnâme al-
met-dâr satırlar Japon kardeşinize tahsîs ettiler. dım. Cem’iyetimiz ırk-ı Asyâî’nin muhâcimlere karşı muhâ-
Size doğrusunu söyleyeyim: Güzel memleketiniz hakkın- faza-i mevcûdiyyet edebilmek üzere en son müessir gayre-
daki ilk teessürüm fevkalâde parlaktır. Pırlanta-âsâ bu Bos- tini sarf edeceğini yazıyor. (Alkışlar)
forunuzu ilelebet unutamayacağım. Hele Mekke, Medîne, Hatta Tokyo’da bir mekteb-i İslâm küşâd ve te’sîs etmek
ve Suriye’de gördüğüm âsâr-ı hüsn-i kabûl beni kalbimden taht-ı tasavvurdadır. (Alkışlar)
size zevâl-nâ-pezîr bir sûrette rabt etti. Her yerde güzel [89] Efendiler, haber gelince bu memnûniyet-âver te-
hüsn-i kabûller gördüm. Bilhassa Bosfor’a gelmekliğim beni şebbüsâtı arz edeceğim, yakında Japonya’da İslâm’a mah-
nâ-mahdûd bir bahtiyârîye nâil etti. sûs câmiler de yapılacaktır. (Alkışlar)
Bu halde size Japonya’nın bir vekîli olmak üzere teklif etmiş olduğunu bilmeyen kim vardır? Japonlar kendi mem-
ediyorum: Veriniz elinizi! Bir söz kâfîdir. Kardeşliğimizi hep leketlerine yükselmekte olan güneş ismini verirler. Japonya
beraber selâmlayalım. (Sürekli alkışlar) bir şems-i sâiddir. Büyük Japon kavmi aksâ-yı şarkı temdîn
Japonya’ya gittiğimde sizin saf ve kardeşçe selâmâtınız etmek vazîfe-i târîhiyyesini üzerine almıştır, çalışmakta de-
ile hissiyât-ı samîmiyyenizi Japonlara kemâl-i memnûniy- vam ediyor; ve maksadına nâil olacağı ümîdini gösteriyor.
yetle tebliğ edeceğim. (Alkışlar) Tekrar ederim, Asya doğmuştur. Çünkü aksâ-yı yesârın-
Biz Japonlar takrîben 2,500 senelik bir hayât-ı târîhîye da diğer bir büyük kavim yirminci asır ibtidâsında âlem-i
mâlikiz. Bunu bize tarihlerimiz gösteriyor. Lâkin Japonyalı- hayâta başka sûretle kadem basıyor. Bu nevzâd, Türk kav-
ların kalbi son zamanlarda gayet derin bir cereyân-ı mad- midir.
diyyât-perestâneye temâyül etti. Bu öyle derin ve maddiy- Japon güneşi parlaktır, buna mukābil Türk kavmi de sö-
yet-perestâne bir cereyândır ki bizi kalbimizden vuruyor. Av- nük değildir, o da parlamakta, yükselmektedir. Yani Asya’yı
rupa’nın medeniyet-i maddiyyesi bizim temiz Japon kalb- nûr-ı ziyâ ve irfâna gark edecek bu iki kavmin biri şems-i
lerimizi lekedâr etmek istiyor. İşte biz buna çare arıyoruz ve sâid ise diğeri de hilâl-i sâiddir. (Sürekli alkışlar)
soruyoruz: Bundan yedi, sekiz sene evvel Hindistan Valisi Curzon
Acaba biz Japonlar ne vâsıta ile bu sukūt-ı ahlâkīye kar- irâd ettiği uzun bir nutk-ı siyâsîsinde Asya’nın yirminci asır-
şı gelebiliriz? Ahlâk-ı milliyyemizin bozulmasını men’ edecek dan i’tibâren yeni bir devre-i hayâta girdiğini söylüyor. Ve
ne gibi bir çare bulmak mümkündür? Maraz-ı ahlâkīye te- Asya’nın dört cümle-i cereyân-ı efkârın taht-ı te’sîrinde bu-
dâvî-i ahlakī lâzımdır. Bu devâ, bu çare elbette dindir. lunduğunu iddia ediyordu: Türk, Japon, İngiliz, Rus cere-
Acaba bizi teşfiye edecek, bizi ahlâksızlığa düşmeden yân-ı medeniyyetleri. Bu cereyânlara müterâfık olarak As-
alıkoyacak hangi dindir? Benim fikrime göre bu din, dîn-i ya’da dört devlet-i muazzama vardır. Asya yirminci asırda
İslâm’dır. (Alkışlar) ancak o büyük kavimlerin yed-i idâresinde hareket edecek,
Efendiler, bizim yeni Japon ma’şer-i İslâmımıza yardım râhberî-i temdîniyle süllem-i tekâmüle sâid olacaktır.
edin. Elinizi verin. (Alkışlar) Size elimi uzatıyorum. (Alkışlar) Bu dört kavmin ikisi Asya’nın yabancısıdır: İngiliz ve Rus
Bizim cem’iyetimize de yardım edin. (Alkışlar) kavimleri. İngilizler bilhassa Hindistan’da vazîfe-i medeniy-
Eğer biz birbirimizin ellerimizi sıkar isek kalblerimiz bir yelerini kābil olduğu kadar icrâya çalışmaktadırlar. Buna
olur. Kalblerimiz bir olursa gaye-i hayâlimiz olan ittihâd hu- mukābil Ruslar da az çok muvaffakıyetle vazîfe-i târîhiyye,
sûle gelir. (Alkışlar) vazîfe-i ictimâiyye ve vazîfe-i medeniyyelerini Asya’nın
Ben –Ömer Hacı– Ömer olduğum müddetçe bu hayâlin kısm-ı şimâlîsinde icrâya çalışıyorlar.
hakīkat-pezîr olması için çalışacağım. (Alkışlar) İttihâd-ı İslâm
Bu iki kavmin muvaffakiyyât-ı temdîniyyesi Asya’nın
fikirlerini memleketimde neşredeceğim... (Alkışlar) Hayatım
yerli diğer iki büyük kavmin muvaffakiyâtı yanında pek sö-
bu emele mevkuftur... (Sürekli alkışlar)
nük kalacaktır. Vâkıa el-ân zamanımızda bu yerli kavimlerin
Sıhhatinize, selâmetinize, tûl-i ömrünüze Ömer Hacı du-
kolları zaîf, medeniyetleri sönüktür. Lâkin âtîde muvaffa-
âcınızım... (Sürekli alkışlar)
kiyetleri her halde daha ziyâdedir.
Bilhassa Japonlar biz Türklere nazaran daha mes’ûd bir
hayata mâlik oldular. Tesâdüf kendilerine yardım etti. Otuz
MUSTAFA ZÜHDÜ BEYEFENDİ’NİN NUTKU beş sene zarfında büyük bir suhûletle yüksek bir derece-i
Efendiler, bu nutk-ı belîğden sonra tarafımdan bir şey medeniyyete vardılar. O derecede ki kendilerinden üç asır
ilâve etmeye asla lüzum yoktur. Fakat bir iki söz söylemek evvel tarîk-i terakkīye dâhil olmuş olan Rus kavmini bir
için müsâadenizi istirhâm edeceğim. mübârezede hâk-i helâke serdiler.
(Umûm: Teşekkür ederiz, lütf etmiş olursunuz... Buyurunuz [90] Biz Türkler, Asya’nın soluk ziyâlı hilâli, daha âheste
efendim...) hareket ediyor, iktisâb-ı kuvvet ile bizden gıdâ-yı ma’nevî-i
Hükûmetimiz endîşe-i ferdâ ile birçok mesâil-i siyâsiyye irfân bekleyen çorak Asya sükkânına hayât-bahş olacak gı-
ve milletimiz azîm mesâil-i ictimâiyye ile meşgul olduğu bir dâ vermeye iktisâb-ı kuvvet eyliyoruz. Fakat zararı yok. As-
zamanda İstanbul’un bir köşesinde verilen bu müsâmerenin ya akvâmıyla Türkler arasında mevcûd olan râbıta-i rûhiyye
ilhâmâtıyla bende hâsıl olan ilk netîce-i fikriyye şundan ibâ- i’tibâriyle bu batâet cebr-i telâfi edilecektir. Netice nokta-i
rettir: nazarından Japonlarla aramızda zerre kadar fark yoktur. As-
Evvelen Asya doğmuştur; o çorak kıtada mezellet içinde yâ-yı garbîyi temdîn etmek vazîfemizdir. Vazîfe-i ictimâiyye,
yaşayan akvâm yirminci asırdan i’tibâren yeni hayata girmiş dîniyye ve lisâniyyemizi icrâ ederek Asyâ-yı garbîye hayat
nevzâdlardır. vereceğiz. (Uzun alkışlar)
Sâniyen, bundan sonra Türklerin ve alel-umûm ehl-i İs- Lord Curzon söylemiş olduğu bu meşhur nutkunda da-
lâm’ın vazîfesi Asya’dadır. Yani bizim mütefekkir gençlerin ha sonra diyordu: “Asya’nın akvâm-ı sâiresi için saâdet an-
dimâğını Asya daha ziyâde yoracaktır. cak Asya’nın yerli iki kavmiyle İngiliz ve Rus rehberî-i tem-
Birinci noktayı ele alalım: Asya doğmuştur, diyorum. dînine mütâbaat etmektir. Çinliler ile Hind-i Çinîlerin, Hint-
Şarkta Asya’nın aksâ-yı yemîninde Japon güneşinin tulû’ lilerle İranîlerin Asya’da büyük mevkî-i ictimâî ve siyâsîleri
yoktur. Onlar ancak ikinci, üçüncü derecededirler. Onlar beyânâtını tercüme ile ilâve-i mütâlaât buyuran Mustafa
için Asya’da bir vazîfe-i târîhiyye ve medeniyye olamaz.” Zühdü Beyefendiye arz-ı şükrân eylerim.
İşte bu noktada Osmanlılar'ın Asya’daki vazîfesini gör-
mek, bulmak lâzımdır. Garptan şarka gelen seyl-i medeniy- ‫الناس في التمثال كلهم اكفاء‬
yet on dokuzuncu asrın nihâyetinde bizim kapılarımızı çal- ‫ابوهم آدم والام حواء‬
maya başladığı zaman Asya hem şarktan, hem garptan, ‫فان يكن لهم في اصلهم شرف‬
hem şimalden, hem cenuptan doğmuştur, demek kâfî değil-
dir. Bir ayağımız Avrupa’da olduğu halde diğer ayağımızın
‫يفاخرون به فالطين و الماء‬
Asya’da olduğunu unutmamalıyız. Aslımızın Asya’dan gel- ‫ما الفضل الا لاهل العلم انهم‬
miş olduğunu Asya’da dil, kan ve din kardeşlerimiz bulun- ‫على الهدى لمن استهدى ادلاء‬
duğunu hatırımızdan çıkarmamalıyız. Bilhassa bunların biz-
den teşne nazarlarla hayat ve kuvvet, ilim ve marifet bek- Kısm-ı a’zamınız lisân-ı Arabî’ye vâkıf bulunduğunuz ci-
lediklerini aklımıza koymalıyız. Çünkü onlar ancak o sâyede hetle nutkuma İmam Ali (kerremallâhu vechehu) hazretleri-
yaşayabilirler. ne isnâd olunan bu ebyât-ı hakîmâne ile başladım.
İşte bu nokta-i nazar bize vazîfe-i ictimâiyyemizi ta’yîn İnsanlar şekil ve sûret cihetiyle yekdiğerinin eşleri ve
eylemektedir. Öyle zannederim, memleketimizin gençleri mümâsilleridir. Hepsinin pederi Âdem, vâlideleri Havvâ’dır.
kavmimizin, Türk kavminin bu vazîfe-i târîhiyyesini yirminci Eğer bir asâlet, bir neseb da’vâsıyla yekdiğerine tefâhür e-
asrın kısm-ı evvelinde tanıyacak ve Asya’da büyük bir va- denler, akvâm ve anâsır arasında şerefçe takaddüm aramak
zîfe-i ictimâiyye ve medeniyye icrâsına başlayacaktır. (Alkış- dâiyelerinde bulunanlar var ise bilsinler ki cümlesinin aslı
lar) topraktır. Fazîlet; erbâb-ı kemâle, ehl-i ilm ü takvâya aittir.
Efendiler, vazîfemiz temdîndir. Bittabi’ maksadımız sırf İşte Abdürreşid Efendi’nin nutkunun hülâsası.. İşte ömrün,
ictimâî, medenî ve ilmî olacaktır. Zaten bunun fevkinde bir kâinatın hülâsası..
şey emel edinmiyor ve hiçbir şeyden bahsetmek istemiyo- Kâinat bir nazar-ı dikkat ile mütâlaa edilince görülür ki
ruz. Siyâset bizden uzaktır. Biz Asya’da siyâset yapmaya- birçok ailelerin mecmûudur. Birçok aksâmın mecmûundan
cağız. Asya doğarsa ilmen, insâniyeten, medeniyeten doğar; müteşekkil bir hey’et, birçok eczânın hey’et-i umûmiyyesin-
ve böyle doğmalıdır. İlm-i insâniyyet, medeniyet-i akvâmın den mürekkeb bir kitledir.
rehber-i harekâtı olursa akvâm arasında siyâseten tezâd da Âlem-i hayvân, âlem-i nebât, âlem-i cemâd... Bunlar-
olmaz. dan her birisi, hatta âlem-i ervâh birer aileye teşbih olunur.
Tekrar ediyorum, Asya doğmak üzeredir. Ve fakat bu İkinci derecede meselâ insanlar akvâm ve anâsıra inkı-
sebeple biz Türkler'e azîm bir vazîfe teveccüh eylemektedir. sâm ile birer ailedir. Bütün benî beşer bir ailedir, devletler
Binâenaleyh tavsiye ederim. Unutmayınız, Asya cihetinde birer aile kavimler birer aile aileler birer ailedir. Şu halde
neşr-i ilm ile neşr-i hakāyık ile lisan ve edebiyatımızı, din ve kâinatın bütün eczâsı yed-i kudretle vücûda getirilmiş bir
milliyetimizi takviye etmek borcundayız. (Alkışlar) hey’et-i mecmûa-i âile olması ve insanların, sâir hayvanâtın
Osmanlılar zaten bu vazîfelerini anlamışlardır. Biz Avru- da öyle birtakım ailelere inkısâmı insanların efrâdı arasında
pa’ya karşı Avrupa’da daha ziyâde münâsebât-ı siyâsiyye nev’iyetleri i’tibâriyle fark-ı hakīkī olmadığına bir delildir. Ve
ve hukūkiyyemizi hüsn-i idâme ile iştigal ediyoruz. Avru- hakīkaten fark yoktur. Çünkü inde’l-İslâm sâbit olan hakā-
pa’daki vazîfemiz daha mahdûd ve daha az şâmildir. Mem- yıktan birisi de her şeyin ademden husûle gelmiş olmasıdır.
leketimize karşı müteveccih taarruzâtı yalnız daha güzel sû- Ve ilm-i hikmet noktasından ecsâmın [91] aslı maddedir,
rette def etmek, şevket-i milliyyemizi daha parlak göstermek esîrden ibârettir. Öyle ise her şey vâhide râci’dir. Fakat bu
bizce orada maksad-ı kâfîdir. Lâkin Asya’ya teveccüh edin- vâhidden neş’et eden hakāyık ayrı ayrı, her biri kendisini
ce, bir ilhâm-ı diyânet-perverâne ile mahrûm-ı hayât u gıdâ teşkîl eden mâhiyât ile sıfât ile birbirinden temâyüz etmiştir.
insanlara ifâza-i rûh u medeniyet bizim vazîfemizi teşkîl İşte insanlar mâhiyyet-i hakīkıyyesi ve ona inzimâm eden
eder. (Sürekli alkışlar) sıfâtı sebebiyle hayvanlara fâik olmuştur.
Acaba insanların sâir hayvanât ve bütün hâdisât üzerine
takaddümünün sebeb-i hakīkīsi nedir? Yemeleri, içmeleri
mi, yoksa kuvvetleri, sesleri mi? Hiç zannetmem ki bunlar
MUSTAFA ÂSIM EFENDİ’NİN olsun, böyle olsaydı, meselâ arslanın insana fâik olması lâ-
NUTKU zım gelecekti. Çünkü o insandan daha kuvvetlidir. Kezâlik
Sevgili kardeşler, muhterem sâmîlerim! Bizi şu gece bu- sesi güzel bülbüllerin fâik olması iktizâ ederdi. Çünkü insan-
raya cem’ eden ve bu vesile ile birtakım irşâdât ve beyyinât- larda o kadar güzel sesliler bulunamaz. Demek ki bunlar in-
i âliyye ile efkârımızı ve bilhassa İslâmiyet’in ve Osmanlılığın sanın tefevvuk ve takaddümüne bir sebep teşkîl edemez. İn-
âciz ve fedâkâr hamiyetli bir hâdimi olan bu abd-i âcizin sanda vedîa-i celîle-i ilâhiyye olan ve hayır ve şerri fârık bu-
efkârını tenvîr buyuran Abdürreşid İbrahim Efendi ile muh- lunan bir kuvve-i mümeyyize, bir kuvve-i nâtıka var; işte in-
terem kardeşimiz Hacı Ömer (Yamaoka) Efendi ve onun sanın mümtâziyetine sebep odur.
Ancak herhangi bir kuvvet olursa olsun kendisinden alâ- Şimdi biz bunu tedkīk edecek olursak daha pek çok ha-
vechi’l-matlûb istifâde edilmedikçe ondan bir netîce-i mü- kāyıka vâsıl oluruz: Abdürreşid İbrahim Efendi Hocamız
himme hâsıl olamaz. Ondan istifâde etmek lazım. Binâen- buyurdular ki birtakım adamlar Mekke’ye gelir, tavâf eder-
aleyh kuvve-i âkıleden istihsâl olunacak fayda nedir? Yani ler. Fakat onda ne gibi makāsıd bulunması lâzım geldiğini
kuvve-i âkıle ne sûretle istihdâm edilmeli? düşünmezler. Gâfil gelir, gâfil giderler. Bu, doğrudur. Hal-
Pekâlâ bilirsiniz ki mevcudâttan her nev’in kendisinden buki böyle bir vâsıta-i siyâsiyye başka hiçbir milletin elinde
matlûb kemâlâtı var. Bir adam kalemini yontarken kalem- yoktur. Böyle iken onların ukalası insanları bir araya top-
tıraş ile elini keserse bu bir zarar olmakla beraber kalemtıraş layacak umûmî sergiler gibi tedâbîre mürâcaat ediyorlar.
için nakīse değil, kemâldir. Çünkü nev’inden matlûb olan Dîn-i İslâm ise bizi bu zahmetten kurtarmış. Ka’be-i Muazza-
bu idi. Akıldan matlûb olan kemâl, hakāyık-ı eşyâyı anlama’yı ziyâreti üzerimize farz kılmıştır. Erbâb-ı iktidâr oraya
maktır. Herhangi bir akıl ki hiç kullanılmayan bir kalemtıraş gider, birçok ihvân-ı dîni ile görüşür, ma’lûmat alır, mem-
gibidir. O akıl hiçtir. Binâenaleyh bu aklın sâhibi “Ben de leketlerine îsâl ederler. Her sene dünyanın her tarafındaki
insanım” diye hayvana karşı gurura hakkı olamaz. Herhan- ehl-i İslâm bu vâsıta ile yekdiğerinin ahvâlinden haber almış
gi bir akıl lâyık olduğu sûretle isti’mâl edilmeyerek hakāyıkı olur. (Alkışlar) Bilirsiniz ki dîn-i İslâm’ın ahkâm-ı mübec-
alâ-hilâfi’l-vâki’ öğrenir, bu akıl deminki akıl gibi olmayıp celesindeki hikmet hem maddî, hem ma’nevîdir. Çünkü o
âdetâ sâhibinin başına belâ kesilir. Çünkü matlûbun hilâfına dîn-i âlî bir dîn-i siyâsîdir, bir dîn-i fennîdir, bir dîn-i ikti-
kullanılmıştır. Bir şeyi hilâfında kullanmak suistimâldir, he- sâdîdir, bir dîn-i irfânîdir, hâsılı dünyevî ve uhrevî saâdeti
derdir. mûcib bir dîn-i âlîdir. (Alkışlar)
Şu halde insanların en ziyâde nazar-ı dikkat ve gay- İnsanlar –Türklerin en büyük şairlerinden Tevfîk Fikret
retleri önünde bulundurmaları lâzım gelen mesâilden birisi Bey’in “İnanmak İhtiyâcı” şi’r-i latîfinde dediği gibi– inan-
akılları boş bırakmamak, hakāyıkı öğrenmeye sevk etmektir. mak ihtiyacına ma’rûzdur. Yani ma’neviyata inanmayan
Fakat Arabın 1(‫ )العلم كثير والعمر قليل‬dediği gibi hakāyık-ı adamda ahlâken, hissen, saâdeten birçok nekāyis vardır. İn-
kevniyyeyi öğrenmek, vâcibât ve mümkinâta dahi şâmil olsan bu cihetle ma’neviyata inanmaya muhtaçtır. Fakat bu-
mak üzere bütün ulûmu ihâta kudret-i beşeriyyeden hâriçtir. na inanacak insan hakkı, bâtılı seçmeyerek iman ederse
Bu halde insanların ne yapmaları lazım gelir, ne yaparlar? şakāvete ma’rûzdur. Doğruya inanmak ihtiyacı daha cibilî,
Bir kere sûret-i umûmiyyede her ferde ayrı ayrı lâzım daha hulkīdir.
olan ulûmu öğrenirler; ondan sonra hey’ât-ı ictimâiyyeye ait [92] Dîn-i İslâm inanmak ihtiyacını def’ ediyor mu? Hay
ulûmu tahsil ederler. Bu cihetle bir cem’iyet-i insâniyyede hay. Neye? Evvel-emirde bir ma’bûd-ı azîme. Nasıl inanıyo-
aded-i muayyen dâiresinde mühendis, aded-i muayyen dâ- ruz? Zannederim ki, biz dîn-i İslâm’da bulunanlar her biri-
iresinde tabîb, avukat... ilh.. bulunmak lazım. miz kendimizden ve bizim mislimiz, mâhiyet-i nev’iyyece
Bu cem’iyetin kâffe-i efrâdını tabâbete sevk edecek olur- müşterekimiz olan insan ve mahlûkāt-ı sâireden sâdır olma-
sak cem’iyet muattal kalır. Binâenaleyh bu yolda taksîm-i sı mümkün olmayan âsârın hâlikı, mûcidi olan bir zâta ibâ-
mesâîye lüzum vardır. det ederiz. Meselâ şu küre şemsin etrafında deverân eder.
İşte şerîat-i hakka-i celîle-i İslâmiyye insanlara ilmi iki Fakat bunu devrettirmek için insanların ve sâirenin kuvveti,
sûretle emretmiştir: kudreti var mıdır? İşte o hâlıkın bu gibi âsâr ile insanların
1- Furûz-i ayniyye olarak, her müslümana ayrı ayrı la- kudretinin fevkinde olması lâzım gelen ne kadar hâdisât
zım olan ulûm. varsa hey’et-i mecmûasını ve kâffe-i mevcûdâtı icâd eyle-
2- Furûz-i kifâye olarak, efrâda taksîm sûretiyle lazım o- yen Zât-ı akdese iman ve ibâdet ediyoruz.
lan ulûm. O mevcûda inanırız, ve onda ma’bûdiyet tasavvur ede-
Bilirsiniz, furûz-i ayniyyeden olan teklîfât, ibtidâ ahkâm-ı riz. İşte o mevcûda lâyık olan ta’zîmât, tekrîmât, ibcâlât...
dîniyyeden başlar. Her müslüman kendisinin i’tikādına, ibâ- Bu nasıl ifâ olunur? O mevcûd bizim kendi cinsimizden ol-
detine ve maîşetine müteallik lâzım olacak umûr ve ahkâmı madığı için biz onu kendi kendimize ta’yîn edemeyiz. Ben
öğrenmeye me’mûrdur. Meselâ müteehhil olmayan bir kendim gibi insandan bir lütuf görürsem kıyâs-ı nefs ile o-
müslüman için ahkâm-ı nikâhı öğrenmek farz olmadığı hal- nun memnun olacağı şeyi bulurum; fakat o mevcûd insan
de teehhül edenler için lâzım oluyor. Kezâlik ticaretle iştigal değil, madde değil. Öyle ise rızâsını tahsîl için ne yapmak
etmeyen bir adam için muamelâta dâir ahkâmı öğrenmek lâzım gelir? O Allâhu Azîmüşşân kemâl-i lütfuyla bize vazîfe-
farz olmadığı halde ticaretle iştigale başlayınca ona dâir ah- i ubûdiyyeti ifâ yollarını da öğretmiştir.
kâmı bilmesi lâzım gelir. Ancak onu ifâ ederken hem vazîfemizi lâyık olduğu
Fakat biz ne vakit Avrupalılar'ın büyük ticarethâne- vechile edâya çalışmış oluruz, hem de aynı zamanda sıhha-
lerinde bir hukūk müşâviri bulunursa o vakit bu vazîfeyi an- ten, ictimâen, siyâseten, rûhen, ahlâken birçok fevâid istih-
larız. Çünkü Avrupa bir hukūk müşâviri bulunduruyormuş sâl ederiz. İşte hac bunun en büyük bir misâlidir. Allah’ın
diye kütüb-i ictimâiyyelerinde görmüşüz. Avrupalı yaptığı nazargâh-ı ehadiyyeti olan Ka’be-i muazzama, ki maâsî-i
için güzeldir, diyoruz. Fakat din “Tüccar için mesâil-i ticâriy- beşer orada dökülür.
yeyi öğrenmek lazımdır” deyince takdir etmeyiz. Bir mü’min Beytullâh’ı tavâf ederken Allah’ın esmâ-i
sübhânîsini zikreder, âlâ-i rabbânîsini nazar-ı dikkat ve te-
1 emmüle alır.
“İlim çok, ömür kısadır.”
En büyük ibâdet azamet-i ilâhiyyeyi tefekkürdür. Bu sû- Şu halde bahsimizin evveline dönelim: İlme. Biz ilim de-
rette kat kat hasenât ihsân olunur. Orada bir hacı dünyevî yince ne bu ilmi âdetâ en basit bir müslümana kâfî ilm-i
ve uhrevî saâdete mazhar olur. Peygamber aleyhisselâm e- şer’î diye düşünüyoruz, ne de her şahs-ı Osmânî’nin kâffe-i
fendimizin orada doğduğunu, orada te’sîs-i dîn-i mübîn ey- ulûmu ihâta etmesini tasavvur ederiz.
lediğini, o Ka’be-i Muazzama’yı tavâf eylediğini düşünür, Herkes evvelâ din ve dünyaca muhtaç olduğu ma’lû-
kalbindeki iman kuvvet bulur. İşte haccın bazı fevâid-i ma’- matı ihrâz etmeli, sonra da maîşetini tedârik edecek ma’lû-
neviyyesi. (Alkışlar) matı istihzâr eylemeli ve o esnâda mensup olduğu cem’iye-
Haccın fevâid-i maddiyyesinden bahsetmeyeceğim. Bit- te hizmet için lâzım gelen hamiyeti ifâ etmeli. Menfaat-i şah-
tabi’ bu gibi mecâlis icmâl mecâlisidir. Ve onu da Reşîd E- siyyenin zımnından menfaat-i umûmiyye çıkar. Şu halde biz
fendi ifâ etmiştir. menfaat-i umûmiyyeye hizmet edeceğim diye kendimizi fe-
İbâdât-ı sâireyi düşünelim: Zekât var. Bunu birtakım a- dâ edercesine doğrudan [93] doğruya her şeyi terke hâcet
damların istiskal eylediğini iştittim. Fakat bu, hakīkati bilme- yoktur. Ama her şeyimizden tecerrüd ederek bütün mevcû-
mekten, düvel-i mütemeddinenin ma’rûz olduğu mesârifi ve diyetimizi menâfi’-i umûmiyyeye hasredersek... Bu, büyük
buna mukābil vergi mecburiyetini nazar-ı insâfa almamak- şandır. Fakat ben, kendi hesabıma göre, hiç zahmet çekme-
tan neş’et eder. Zekât nedir? Şerâit-i mahsûsa-i şer’iyye dâi- den mensup olduğumuz millete hizmet edebiliriz, i’tikādın-
resinde malın bir kısmını temlîk etmek, vermektir. dayım. Menfaatimizden hiçbir şeyi fedâya hâcet yok. Fakat
Fakir adam zekât almaya ehil olur fakat en büyük ehil cem’iyetin, memleketin saâdeti menfaatin sûret-i istihsâlini
hazînedir. Acaba hangi devlet mutasavverdir ki ahâlîsinin öğrenmektir. Ne vakit bunu yaparsak dünyaya hâkim bir
servet-i memlûkesinden senede ancak yüzde iki buçuk ile millet olacağımız şüphesizdir. (Alkışlar)
idâre-i hükûmet edebilsin? En mütemeddin devletlerin ver- Ulûm-ı dünyeviyye dahi şer’-i şerîfin evâmir-i celîlesi
gisi yüzde 12, 18, 24’lere kadar çıkıyor. Bizim, dîn-i İslâm’ın cümlesindendir. Meselâ İslâm’da âsâr ve fazlı, kemâlât-ı il-
vaz’ ettiği vergi ise emvâl-i ticâriyyede yüzde 2,5’tur. Şu miyye ve takvâsı bütün dünya tarafından tasdik olunmuş
halde bu verginin ağır mı görülmesi lâzım gelir? Yoksa
Gazâlî merhûmun İhyâü’l-Ulûm’unu açınız, size diyecek ki:
kemâl-i teşekkürle kabul edilmesi mi? Şu vergiyi verdirmek-
Bulunduğunuz cem’iyette miktar-ı kâfî etıbbâ bulunmaya-
te ne gibi hikmet var? Evvelâ bakmalı ki şerîat-i celîle-i
cak olursa cümleniz asîsiniz!
İslâmiyye’de şu vergiyi tahsîl husûsunda hukūk-ı hürriyyete
İşte meselâ bu, farz-ı kifâyedir. Her cem’iyette lâzım ol-
ne derece riâyet olunur? Siz verginizi getirir, hazîneye verir-
duğu kadar erbâb-ı tabâbet bulunacaktır. Noksân olursa o
seniz, dîn-i şer’înizi ifâ etmiş olursunuz. Fakat bir fakir ada-
cem’iyet âsim olur.
ma da verebilirsiniz. Yine böyle olur. Lâkin sâir devletlerde
Bugün biz iyi biliyoruz ki ümmetler şevketlerini, istik-
hazîneye getirmedikçe vazîfe ifa edilmiş olmaz. İslâm bütün
lâllerini muhâfaza etmeleri kuvve-i maddiyye ve ma’neviy-
ahkâmında bize hürriyeti öğretiyor. (Alkışlar)
yeye mütevakkıftır.
İslâm’ın emrettiği hürriyet, vicdânlara bahşettiği serbestî
Hazret-i Peygamber (sallallâhu aleyhi ve sellem) ümmet
muktezâsınca o hükûmet-i celîlenin mebâdî-i teessüsünde
ve ashâbına zamanında mevcûd eslihanın hepsini verir, tec-
yani İslâm’ın edvâr-ı zehebiyyesinde ne sûretle vergi tahsil
hîz ederdi. Biz müslüman olduğumuz, diyânet-i sahîha er-
olunduğunu düşünelim. Ta’dâd-ı ağnâm hakkında Nehcü’l-
bâbı bulunduğumuz için her ne halde olur isek olalım bizim
Belâga’da münderic mektuplar bize o adâleti gösterir:
“Sen hukūk-ı hükûmeti tahsîle gittiğin zaman en iyisini için her yerde muzafferiyet şüphesizdir, demek bir hayâl-i
seçme ve mükellefîni tazyîk etme. Çünkü o mallarda sahi- bâtıldan ibârettir. Böyle olaydı Hazret-i Peygamber aleyhis-
binin hakkı hükûmetin hakkından daha çoktur.” selâm ve ashâb-ı kirâmı ellerini arkalarına bağlar, öyle har-
İşte İslâm’ın hürriyetinden bir numûne! (Alkışlar) be giderlerdi. Halbuki öyle mi yaptılar? Hep zamana göre
Ancak bu gibi müsâedât lâyık olanlara bahşolunur. Ne- lâzım olan esliha ile ve imkân dâiresinde ashâbı techîz etti.
Evvelâ böyle hazırlandılar, sonra 1(‫الله‬ ِ ْ ِ ‫من‬
ِ ّٰ ‫عند‬ ْ ِ ‫النصر ِ َّالا‬
ُ ْ َّ ‫وما‬
َ َ ) de-
den tatbik edilmediğini suâle hakkımız yoktur. Bu gibi ahvâl
mukābele kāidesiyle cereyân eder. Ben nasıl eksik vermek diler, her şeyde nusreti Allah’tan beklediler. Bu sâyede livâ-
çaresini ararsam hükûmet de tahsîl çarelerine öylece teves- yı Muhâmmedî’yi cihânın aktâr-ı muhtelifesinde temevvüc
süle mecbur olur. Fakat o zamanlar hiç kimse hiçbir şeyini ettirdiler. (Alkışlar)
ketm ü ihfâ etmezdi. Demin arz etmiştim ki insanlar birçok ailelerin mecmûu
İşte insanların ahlâkı muntazam olursa kavânîne ihtiyaç olarak yine bir ailedir. Şimdi biz acaba kaç türlü aileyiz? Ve
kalmaz. Çünkü insanların mahkemeye gideni kānûn-ı ahlâ- insanlar arasında aile nasıl teşekkül eder? Aynı devlete, aynı
kîye boyun eğmeyen sınıfıdır. Ashâb-ı ahlâkın gidecekleri lisana, aynı diyânete, hatta aynı san’ata, mesleğe sâlik olan-
yalnız bir yer varsa o da müftî huzûrudur, ki hakkı anlamak lar da birer ailedir. Bir kere bu devlet devlet-i İslâmiyye’dir
için oraya mürâcaat ederler. Fakat bizim gibi işini yaptıktan “Allah pâyidâr etsin” birçok anâsırdan mürekkeb bir aile-i
sonra kānûna uğraşırcasına tevfîk etmeye hileye sapanlara mümezzicedir. Sonra ikinci derecede aileler var: Meselâ he-
elbette her şey olacaktır. Şerîatin bize bahşettiği hukūku ele kimler, eczâcılar, softalar, askerler, kâtipler... Bunlar hep bi-
alarak istifâde yolunu arayıp da kendimize tealluk eden ve- rer ailedir. Fakat o ailelerin ikinci derecede de bir aileleri
zâifi ifâda tekâsül ve ihmâl göstermek bilmem kānûn-ı ah-
lâkî ile nasıl tevfîk kabul eder? 1
Âli İmrân, 3/126.
var. Şu halde her birimiz diğere nisbetle bir cüz’ mesâbe- Şimdi devletlerin de siyâseti budur. Devletler ahlâkı,
sindeyiz. Şimdi meselâ Osmanlılık ailesinin bir parçasını ben medeniyeti, insaniyeti bir tarafa bırakıp da mes’eleyi siyâsi-
diğer birer parçalarını da siz teşkîl ediyorsunuz. yâta dökmek isterlerse [94] o vakit ittihâd-ı İslâm’ı da iste-
Ondan sonra hudûd-ı Osmâniyye dâhilinde İslâm’la şe- mezler, ittihâd-ı Hristiyânî’yi de istemezler, ittihâd-ı Bulga-
ref-yâb olanlar var, bunlar da bir pederin evlâdıdır. rîyi de istemezler. Çünkü meselâ İslavlar ittihâd etse Cer-
Şu halde ben hiçbir vakit ailemin içinde menfaat-i şah- menler tehdîde ma’rûz olacaklardır.
siyyeye kasr-ı âmâl edemediğim gibi bu memleket dâhilinde Son asırlara kadar bilinmemiş bir mes’ele vardı. Kürenin
de kendi şahsıma kasr-ı âmâl edemeyeceğim. Osmanlılar'ın döndüğü bilinmiyordu. Şimdi ise dünya bilsin, ne olur?
menâfiine hizmet edeceğim ve bununla insâniyet-i hakīkıy- Kimin zararına dokunur? “Yâhû! Sizin bu i’tikādlarınız hep
yeye vâsıl olacağım. (Alkışlar) vehim. Dönen şems değil, küredir.” dersek, “Peki” der, ka-
İşte bundan sonra dâire-i âiliyyeti genişleteceğim: Diye- bul eder. Neden buna kimse kızmıyor? Çünkü kimsenin si-
ceğim ki dünyada ne kadar müslüman varsa onlar da be- yâsetiyle bunun alış verişi yok.
nim ailemden ibârettir. Kendi menfaatimi nasıl düşünürsem Halbuki bu nasıl bir hakīkat ise ittihâd-ı İslâm fikri de
aksâ-yı şarktaki bir müslümanın menfaatini de ayniyle öyle öyle bir hakīkattir. Fakat o işine gelmiyor, onu kabul etmez.
düşünürüm, gücüm yeterse onun âlâmına yetişirim. (Sürekli “İttihâd-ı İslâm olmuş, müslümanlar el ele vermiş; bundan
alkışlar.) sana ne olur?” diyecek olsan “İyi, ama sonra gayrimüs-
İşte bu sûretle uhuvvetimi, samimiyetimi tekmîl insan- limleri tehdîd eder” derler. Halbuki bu da bir vehim. Fakat
lara teşmîl edeceğim: İnsanlar bir babadan doğmuş kardeş- anlatamazsın.
lerdir, diyeceğim; cümlesine lihâza-i şefkat arz edeceğim. Her ne ise biz o noktayı bırakalım, hüsn-i niyetle ça-
(Yine alkışlar) lışalım. İttihâd-ı İslâm’ın ma’nâsı nedir? Evvelâ burada dî-
İslâm’da ittihâd arzusu ihtimal ki bazı adamlar için garip nen ailemiz efrâdından bulunan müslümanları yekdiğerine
bir arzu diye telakkī olunur. Halbuki âlem-i insaniyyetin, – tanıtmak, kardeş olduklarını bildirmek. Buna hiç kimsenin
müslim, gayrimüslim– bütün âlem-i medeniyyetin en sa- itiraza salâhiyeti de yoktur.
mimi metâlibinden birisi ittihâd-ı İslâm olmalıdır. Ve bu Aynı zamanda bir âile-i Osmâniyye olduğumuzu da
maksad ehl-i İslâm’a münhasır kalmamalıdır. Zaten hakīkati unutmayacağız. Bu da vazîfe-i medeniyyedir. Bütün Os-
anlarsalar İslâm olmayanlar da buna iştirâk eder. Neden? manlılar'ın, yani din ve mezheb i’tibâriyle muhâliflerin dahi
Hani biz insaniyet ailesi idik. Âiliyet ne yapar? Şerîkinin şer’ ve aklın bahşettiği hukūkunu tanımaktan ne kaybede-
menfaatine hizmet değil mi? Acaba bu hizmet yalnız me- riz? Bu, ne Allah’ın rızâsına münâfîdir, ne de meslek-i siyâ-
nâfi’-i maddiyyesine mi münhasırdır, yoksa menâfi’-i di- setimize.
mâğiyye ve fikriyyesine de mi şâmildir? Hiç şüphe yok bu İslâmiyet âiliyetini muhâfaza ile beraber aynı zamanda
iştirâkten maksad, mutlaka bir saâdet-i ebediyye te’mînidir. Osmanlılığı da muhâfazaya çalışmaya borçluyuz.
Zaten insanların en birinci vazîfeleri, hizmetleri dimâğ-ı be- Sözlerimi hülâsa ediyorum.
şeri tenvîr etmektir; zulmet-i cehl ile dimâğlarda teessüs et- Zaten sözlerim demek, içinde benim hiçbir şeyim yok-
miş bâtılâtı söküp atmak, dimâğ-ı insânîyi nûr-ı hakīkatle tur. Benden evvel hitâbet eden iki arkadaşımın mülâhazâtı
cilâlandırmaktır. Halbuki dîn-i İslâm ne diyor? Mü’telif olun; hatırıma bazı şeyler getirdi. Sizi rahatsız ettim. Sözün neti-
insanca doğun, insanca yaşayın, insanca ölün! cesi cümlemizin bildiği bir mertebe-i insâniyyeye hizmettir.
Biz bunu bütün insanlara telkin eylesek de böyle bir İnsanlık denilen bir mertebe var. İnsanlar ona hizmet etme-
vahdet-i beşeriyye hâsıl olsa cem’iyet-i beşeriyye zarar mı ye mecburdur. Hatta talebemden bilenler vardır, ben ders
görür? okuturken diyorum ki hâce ile talebenin farkı bir ayak mer-
Öyle ise ittihâd-ı İslâm fikri beşeriyetin zararına değil; divenden ibârettir.
kârınadır. Yalnız iş nerededir? İşin içine makāsıd-ı siyâsiyye İşte insanlar arasında hakīkī bir fark yoktur. Söylenilen
karışır da “Benim nasılsa elime geçmiş olan ni’meti diğeri şu farklar zâhirî, ictimâî ahvâlden ibârettir. Çünkü herkesin gö-
vesile ile kapıverirse...” diye korkuluyor. türeceği sekiz arşın bezdir. İnsan kabre girince bu hakīkat te-
Bunun bir misâli hasettir. Haset insanlar arasında müs- cellî eder. Kanburlar bile orada dosdoğru olur, diğerlerinden
tevlî bir hastalıktır. Ancak evliyâullâh arasında haset hük- farkı kalmaz.
münü icrâ edemiyor. Evliyâullâhın kat’-ı merâtib husûsunda İnsan kurtulamayacağı pek zâhir olan bir yere gidecek-
birbiriyle muhâsedeleri var mıdır? Yoktur. Neden? Çünkü tir.
ibâdâtın mükâfâtı uhrevîdir. Ni’met-i uhreviyye ise gayr-ı Bu âiliyet ahkâmınca insana lâzım olan kendisini rezîle-i
mütenâhîdir. Bana lütuf buyurmakla niam-ı ilâhiyye eksil- cehlden kurtarmak ve kendi gibi bir babanın evlâdı olan
mez. insanlardan cehli izâleye çalışmak... İşte gaye-i İslâm, işte
Fakat emr-i dünyâ böyle değil. Ulemâ arasında, erbâb-ı ahlâk-ı âliyye, işte medeniyet-i hakīkıyye!... (Şiddetli, sürekli
maârif arasında haset var, derler. Doğrudur. Çünkü biri ö- alkışlar.)
tekini bir mevkiide gördükçe “Neden ben geri kaldım, der, Abdürreşid İbrahim Efendi’nin ikinci konferansı
bana verilecek şeyi o aldı. Ben açıkta kaldım. Değil mi ki inşallah gelecek haftaya.
mutlaka bir seçme ile verilecek, her halde bir kaçı boşta ka-
lacak...”
MATBÛÂT-I İSLÂMİYYE sâr-ı tereddüdden ümîdlenerek yeni mesleklerinde muvaf-
Selanik’te münteşir Rumeli gazetesi Osmanlı İttihâd ve fakiyet te’mîn ettikleri zu’muyla kılıçlarını çektiler, hürriyeti
Terakkī Cem’iyeti mümessillerinden mücâhid-i şehîr Dok- mahveden, şecâat-i edebiyyeyi kelepçeleyen adâlet ve insa-
tor Nâzım Beyefendi ile vukū’ bulan mülâkāta atfen ber- niyet kavâidine külliyen mugâyir olan ma’hûd matbûât kā-
vech-i âtî beyânâtta bulunuyor: nûnunu ortaya koydular. Bu fecîanın âlâmıyla inlemekte ol-
Muhâbir – Ta’mîm-i lisân için ne yapılıyor? duğumuz bir sırada ikinci bir kılıcın üzerimize taslît edildiğini
Nâzım Bey – Türkçemizin memleketimizde umûmî lisan gördük: Âsâyiş-i umûmîyi muhâfaza bahânesiyle hükm-i
hükmüne girmesi Osmanlı nâmını taşıyan bil-cümle vatan- hâkime iktirâna lüzum görülmeksizin masûniyet-i şahsiyye-
daşlarımız için bir mecbûriyet-i kat’iyyedir. Bu husûsu takdir yi, hakk-ı müdâfaayı ihlâl eden idâreten nefy cezaları tatbî-
etmeyen hiçbir Osmanlı yoktur. Türk lisanıyla mütekellim o- kātına ma’rûz kaldık. Şimdi de nefy-i siyâsî cezasına nâm-
lanlara ve bilhassa hükûmet-i Osmâniyye’ye terettüb eden zed bulunuyoruz. Zaten nefy-i idârî cezası bir [95] tecrübe
vazîfenin en mühimmi efrâd-ı Osmâniyye’yi yekdiğerine idi sükût veya şikâyete göre ta’yîn-i meslek olunacaktı. Mı-
rabt edecek olan lisân-ı Osmânî’nin suhûletle tahsîlini te’mî- sır’da bu cezanın tatbikini istilzâm edecek bir hâl göremi-
ne çalışmaktır. Bu husûsta en evvel nazar-ı dikkate alınacak yoruz. İhtilâl içinde miyiz? Bir adamın (Verdani-Butros Paşa
nokta, imlâ keyfiyetiyle lisanı sadeleştirmek için kavâidini katili) irtikâb eylediği katil fiilinden dolayı koca bir ümmeti
Türk lisanı kavaidine inhisâr ettirmektir. Türk kavâidinin ne taht-ı zanda bulundurmak kavâid-i insâf ve adâletin hangi-
kadar muntazam ve basit olduğunu ta’yîn için Grand Ansik- siyle kābil-i te’lîftir? Cürm meydanda, katilden ibâret. Diğer
lopedi’nin Türk edebiyatı hakkında yazdığı bendi okumak kātiller gibi mücrim bir fi’l-i katl irtikâb etmiş. Vâkıa esbâb
kâfîdir, orada deniyor ki: başka. Fakat kānûnumuz iki nevi’ katil arasında cezaî bir
“Eğer dünyanın bütün sarf ulemâsı bir yere gelip de fark görmüyor. Eğer hükûmet kānûnu ta’dîl ederek bu kabîl
gayet basit bir gramer yapmayı düşünmüş olsalardı, Türk li- cerâim ashâbını yalnız nefy-i siyâsî ile muâkıb edecekse bu-
sanının kavâid-i sarfiyyesinden daha basit, daha muntazam na diyecek yok. Meşrûtî hükûmetlere misâl olacak bir müzâ-
bir gramer te’lîfi mümkün olamazdı.” Osmanlı milleti için heret-i hürriyyet-perverâne telakkī olunur. Fakat böyle ol-
şâyân-ı memnûniyyet bir nokta daha varsa Asya’da bulu- mayıp da siyâsete dâir idâre-i efkâr eden her şahsı istenildi-
nan ve adedi hiç şüphesiz yetmiş milyonu mütecâviz olan ği zaman memleketten çıkarmak veya alıkoymak gibi bir sa-
Türk ve Tatarların Osmanlı lisanını lisân-ı edebiyyât ve mu- lâhiyyet-i vâsia te’mîni ise artık elverir. Bizden ne istiyorlar.
hâberât olmak üzere kabule mütemâyil ve bu yolda biz Os- Mallarımızı istedikleri gibi aldılar, ref’-i âvâze-i iştikâ etmek-
manlılar'dan ziyâde sâî bulunmalarıdır. Bir lisanı mütekellim ten bizi men’ ettiler, felâketlerin zarûrî olan feryâdlarını işit-
olanların adedi ne kadar çok olursa o lisanla muharrer âsâ- tikçe ağzımıza gem koymaya kalkıştılar, bizi en’âm menzi-
ra edilecek rağbetin de o nisbette ziyâde olması tabîî ve bu- lesine indirdiler, maârifimizi yıktılar, servetimizi mahvettiler,
nun da terakkī-i lisân için ne kadar büyük bir müşevvik emlâkımızı sattılar, ağır borç zincirleriyle her tarafımızı bağ-
teşkîl edeceği âzâde-i îzâhtır. Rusya’da bulunan Türk ule- ladılar. Hesap sordukça, vaadlerini, yeminlerini hatıra getir-
mâsından Doktor Ali Bey’in dediği gibi Türk lisanı yalnız dikçe memlekette fesâd çıkarıyorsunuz silâhıyla bizi en uzak
Türklerin değil, bütün İslâmlar'ın lisân-ı fennîsi olmak istî- yerlere atıyorlar. Çocuklarımızdan, kardeşlerimizden, sevgili
dâdını hâizdir. Bu zâtın iddiasınca lisân-ı Arab lisân-ı dînîsi; vatanımızdan mehcûr ediyorlar. Fakat bizi ne kadar incit-
lisân-ı Türkî de lisân-ı fennîsidir. seler ve ne kadar istibdad kānûnları vaz’ etseler kalblerimizi,
– Bir encümen-i dâniş yapılması mukarrer midir? lisanlarımızı Mısır’ın hûkukunu müdâfaadan men’e muvaf-
– Bu babda ma’lûmatım yoksa da bu gibi suâllerin te- fak olamayacaklardır. Ve bir lahzacık olsun emr-i müdâfa-
kerrürü maksadın te’mînine hizmet edeceği için böyle bir ada bizi dûçâr-ı ye’s ü fütûr edemeyeceklerdir.”
suâl karşısında bulunduğumdan dolayı size teşekkürler ede-
rim. Zîrâ bu suâller tekerrür etmeli ki bu müessese bir ih-
tiyâc-ı mübrem sırasına geçmiş olsun. İslâmların cehâlet yüzünden nâmzed bulundukları avâ-
kıb numûnelerinden:
Filibe’de münteşir Balkan refîkımızın Edhem Rûhî Bey
Kahire’de münteşir El-Livâ gazetesi Mısır hükûmet-i muhâkemesine ait kısmından aynen:
mahalliyyesinin tatbîk etmek dâiyesinde bulunduğu nefy-i “Karlova da’vâsı şâhidlerinden sonra sekizinci şâhid
siyâsî cezasından bahisle diyor ki: olarak “Vırbitsa” karye-i İslâmî mektebine vukū’ bulan ta-
“Lord Cromer’in meslek-i siyâsîsine muhâlif olarak Lord arruzu musavver mezâlim bendi üzerine sâbık Sobranya
Gorst’un gösterdiği vifâk ve itilâfın bir maksad-ı hafîye müb- a’zâsından Muhammed Ali Sultan Giray’ın şehâdeti din-
tenî olmasından dolayı endîşe-nâk olan ukalâ-yı kavmin lendikten, yani Muhammed Ali Sultan Giray da vak’ayı
hükûmet ile ahâlî arasında mûcib-i tefrika olacak esbâbı hem kendi yazmış olduğunu ve hem de zât-ı vak’ayı ikrâr
ibtidâen izâleye hasr-ı mesâî ettiklerinin farkında olmayan eyledikten sonra Tatar Pazarcık da’vâsına mübâşeret olun-
kuvve-i ihtilâliyye* birtakım kûtâh-bînlerin gösterdikleri â- du. İlk defa ağniyâ-yı meşhûreden Hacı Aliş Pehlivan’ın
oğlu Hüseyin Efendi çağırıldı. Yani dokuzuncu bir şâhid gibi
*
İngiliz işgāli kasdolunuyor. mahkemeye dâhil oldu.
Reis sordu: Pazarcık’ta câmilerinizin camları kırıldığına hakkındaki şart ne kadar ağır ve ma’nîdârdır. Fas’ın bu
ve daha başka vukuâta dâir ne biliyorsun? mühlikeden kurtulması ihtimali pek azdır. Esâsen bu şartlar
Hüseyin Hacı Aliş: Câmi içerisine ölmüş dört hınzır lâ- Fas’ın bütün terakkıyâtına mâni olacaktır. Eğer Mevlây Ab-
şesi atılmış olduğunu işittim. Acem Muhammed ve Damad dülhafîz hazretleri memleketini şûrişten ve Fransa müstem-
Hasan Efendi beraber olarak gittik. Ba’dehu kaymakama lekesi yapmaktan kurtarmak fikrinde ise Fas gençlerini Tür-
haber verdik. Kaymakam gelip lâşeleri attırdı. Kırılan camlar kiye harbiye mekteplerine, fen mekteplerine ve seyrek mey-
hakkında ma’lûmatım yok. rek görülen teceddüd ve terakkī muhiblerini de, Avrupa
Müdâfi’ Hâfız Sıdkı: Bir müslüman kadınını Pazarcık is- mekteplerine göndermeli ve şu sûretlerle memlekete teâlî ve
tasyonundan alıp da kıra kaçıran ve orada ırzına geçip milliyet ruhu ifâza etmelidir. Lâkin bilmeyiz Avrupa medeni-
ba’dehu elmaslarını söküp bıçakla da cerh eden paytoncu yetinden kaçıp hâb-ı gaflette kalmakta ısrâr eden tebeası,
hakkında ne bilirse söylesin. hükümdârlarına bu husûsta muâvenet şöyle dursun, fırsat
Hüseyin Hacı Aliş: Der-i Aliyye’den gelen bir müslim verecekler mi?”
kadın Tatar Pazarcık istasyonundan şehre gitmek üzere
paytona oturur. Paytoncu onu kıra götürür, kadının cebren
ırzına geçerken bir Türk hoca ile bir Bulgar üstüne gelir ve Vakit gazetesi intizâm-ı mesâînin fevâidinden bahisle
kadını kurtarıp esvâbı parçalanmış ve elinde yüzünde mavi diyor ki:
bereler bulunmuş olduğu halde şehre götürürler. “Bir işte bereket ve muvaffakıyet ancak intizâm ile ele
Reis: Bu nasıl karıdır? geçer. Gelişi güzel dilencilere münferiden tasadduk memle-
Hüseyin: Mu’teber familyadan, beş evlâd vâlidesi. kette fakr u atâlet ta’mîm ettiği halde zenginlerin müctemian
Reis: Paytoncuyu ne yaptılar? tasaddukta bulunarak hastahâneler, yetimhâneler, dârüla-
Hüseyin: Bir gece habsedip salıverdiler. cezeler te’sîsinden memleket her sûretle müstefîd olur. Hal-
Derken Edhem Rûhî vekîlleri vâsıtasıyla sordurdu: Bun- kımızın son zamanlarda buralarını takdîr etmekte oldukları
dan üç sene evvel bizzat bu şâhidin sekiz yaşında bir evlâdı- maal-memnûniye görülüyor, cem’iyet-i hayriyyeler te’sîs e-
nı Pazarcık’ta, güpe gündüz sokak ortasından komiteler na- diyorlar. Muâvenetlerini bir şekl-i ma’kūlede yapıyorlar ki
sıl kaçırdığını ve bizzat Pazarcık mülhakatında şu birkaç se- bi-keremihi teâlâ ahd-i karîbde semerât-ı hasene iktitâfı
ne içinde İslâm’a ait ne gibi fenalıklar vukūa geldiğini mah- me’mûl-i kavîdir. Bu usûlün tahsîl-i maârif husûsunda da
keme huzûrunda sorunuz dedi. tatbîkini temennî ederiz. Müslümanlar kendi himmetleriyle
Reis söylesin dedi. Hüseyin Efendi de açtı ağzını yumdu mektepler, medreseler vücûda getirmişler. Muallim ve mual-
gözünü. Birçok İslâm münevverânının nasıl mechûl ellerle limeler yetiştirmişler, hülâsa bu yolda bezl-i mesâîden geri
telef olup katillerin aranıp meydana çıkarılamadığını, kendi kalmamışlardır. Binâenaleyh Rusya mekteplerinde, İstan-
evlâdı nasıl çalındığını, ne türlü kendisinden para istenildiği- bul, Mısır, Mekke, Medîne dârü’l-ulûmlarında tahsilde bulu-
ni, hülâsa gayet mühim vâkıalar anlattı. Hatta birtakım İs- nan talebeye yardım edecek hamiyetli müslümanlar az de-
lâm maktûllerinin isimlerini sayarken müddeî-i umûmî Taf- ğildir.
rov hiddetle “Canım istatistik mi tuttun?” diye ber-mutâd İşte bunlar muâvenetlerini muntazam bir sûrette ifâ et-
eğlenmek istedi. Fakat Hacı Aliş Pehlivan-zâde Hüseyin hiç melidirler. Ez-cümle mahallelerdeki mektep ve medreselerin
istifini bozmayıp “Evet tekmîlini şimdi ezbere sayabilirim” mesârifâtı mahalle ahâlîsinden müntehab hey’etler tarafın-
dedi. Hüseyin’in bu derece serbest ve fasîh Bulgarca ile ik- dan ifâ olunmalı ve onlar da daima muntazam hesaplar
rârları reis-i mahkemenin de hoşuna gitmedi. Zil vuruldu, vermelidir. Yetiştirilen gençler himâye olunmalı ve onlara iş
çekil sen de denildi. Hüseyin Efendi de çekilip sıra Tatar bulmak husûsunda delâletlerde bulunulmalıdır. Çok gençle-
Pazarcık mu’teberânından Acem Mehmed Ağa ismindeki rimiz vardır ki ikmâl-i tahsîl hevesinde bulunurlar. Fakat
Kafkasiyyü’l-asl pîr-i muhtereme geldi... ilh.” kudretleri yetmediği cihetle bu heveslerinden istifâde olun-
muyor. Şimdi millet bu kabîl gençleri okutur, ikmâl-i tah-
sîllerine [96] delâlet ederse sonra bunlar avdetlerinde mil-
Orenburg’ta intişâr eden Vakit ceride-i İslâmiyyesi Fas letlerinin terakkīsi için neler yapmazlar. Bugün ne olurdu
vekāyiinden bahisle diyor ki: Orenburg’daki milyonerlerimiz böyle bir himâye cem’iyeti
“Mutaassıp ve kûtâh-bîn birtakım adamların ma’nâsız te’sîs ederek kendi menfaatleri için de adam yetiştirmiş
hücumlarıyla başlayan Casablanca hâdisesi nihâyet müslü- olsalar idi şüphe yok ki terakkīmiz daha başka türlü olurdu.
manlar için pek acıklı ve müessif bir sûrette hitâma resîde İşte Türkiye’deki Ermenilerin bu kabîl himâye ve muâvenet
oldu. Son telgraf haberleri Emîr Abdülhafîz hazretlerinin cem’iyetlerinden iktitâf ettikleri semerât meydandadır. Hal-
Fransa konsolosunun tehdîdi neticesi olarak teklif olunan kın terakkīsi hükûmet için de faideli olacağından hükûmetçe
şerâiti tamamıyla kabul ettiğini bildiriyor. (Şurût-ı ma’lûme- mümânaat şöyle dursun mazhar-ı teshîlât olmaları me’mûl-
yi ta’dâd ve tafsîlden sonra) İşte görülüyor ki bu şartlar Fas’- dur. Ufa, Kazan gibi merâkiz ön ayak olursa bu hayırlı mak-
ın ehemmiyet ve istiklâlini mahvediyor, koca hükûmeti â- sad çarçabuk teammüm eder.”
detâ Fransa’ya tâbiîyet derekesine indiriyor. İstikrâz için el-
Makri’ye verilen salâhiyet-i vâsia ile Türk zâbitlerinin iâdesi
ŞUÛN-I İSLÂMİYYE fânına yetişebilmek için bir cem’iyet-i İslâmiyye te’sîs eyle-
mişlerdir. Cem’iyet; İslâm talebesine muâvenet edecek ve
Mısır:
onları milliyet ve ittihâd terbiyesiyle yetiştirecektir. Mekâtib-i
Süveyş kanalı imtiyâz müddetinin temdîdi hakkındaki ibtidâiyyenin beyne’l-müslimîn çoğalmasına hâssaten çalışı-
teklif Mısır Cem’iyet-i Umûmiyye’si encümen-i mahsûsunda lacaktır. Bengale eâzim-i İslâmiyyesi kâffeten cem’iyet azâlı-
tedkīk olunarak menâfi’-i milliyye ve vataniyyeye mugayir ğını deruhde eylemiştir. Allâme Şemsülhüdâ, Resûlülme-
görüldüğünden reddine karar verilmiştir. Bu babda tanzîm hâmi, Müslüman cerîdesi sahibi Mucîburrahmân Efendiler
olunan mazbata Cem’iyet-i Umûmiyyece der-dest-i ted- hazerâtı bu meyândadır. Şu himmetlerinden dolayı muhte-
kīktir. Mahallî gazeteler red kararının tasvîb olunacağını rem kardeşlerimize teşekkürler eder ve mazhar-ı felâh olma-
mevzûubahis etmek sûretiyle vatan-perverâne makāleler larını eltâf-ı sübhâniyyeden tazarru’ ve niyâz eyleriz.
yazıyorlar. Menâfi’-i İslâmiyye’yi muhâfaza etmekte olan bu
kararın tasvîbini biz de temennî ederiz. Cezâir:
§ Butros Paşa’nın kātili Verdani’ye iştirâk maddesinden Cezâir kıt’ası çekirgelerin dehşetli istîlâsına ma’rûz kal-
dolayı avukat, doktor, hukūk talebesi olmak üzere taht-ı tev- mıştır. Kesîf çekirge bulutlarından güneş görülmüyor. Mu-
kīfe alınan münevverü’l-fikr sekiz zât hakkında icrâ kılınan vâredât, muvâsalât tamamıyla munkatı’ olmuştur. Târîh-i
tahkikat-ı adliyye neticesinde mes’elede bir gûne medhalleri tabîî ulemâsı tedkīkāt-ı mahsûsada bulunuyorlar. Nev’ini ve
bulunmadığı anlaşıldığından men’-i muhâkemelerine karar esbâb-ı tekessürünü henüz anlayamamışlardır.
verilmiştir. Ahâlî kemâl-i heyecân ile sudûruna muntazır bu- § Cezâir’de Fransa hükûmeti tarafından bir İslâm dârü’l-
lundukları şu kararı “Yaşasın Adâlet” alkışlarıyla karşıla- fünûnu açılacaktır.
mıştır. Bütün aktâr-ı Mısriyye’de meserret-i azîme hüküm-
Rusya:
fermâdır. Verdani irtikâb eylediği fi’l-i katlin sâiki hissiyyât-ı
vatan-perverânesi olduğunu ve vatana ihânet eden her bir Vakit gazetesi sahibi Fâtih Kerimov Efendi İslâmlar için
nâzırın böyle bir neticeyi göze alması icâb edeceğini esnâ-yı dârü’l-muallimîn te’sîsi mes’elesine dâir gazetesinde mün-
istintâkta ikrâr ve i’tirâf eylemiştir. deric mülâhazadan dolayı yüz elli ruble cezâ-yı nakdî ve bir
§ Mevlid-i Nebevî şenlikleri Mısır’da muşa’şa ve muhay hapse mahkûm olmuştur. Mahkûmiyet kararı esbâb-ı
teşem sûrette icrâ edilmiş ve bu münâsebetle pek çok ilmî mûcibesinden anlaşıldığı üzere Vakit gazetesi geçen sene
ictimâlar vukū’ bulmuştur. 548’inci nüshasında “Bügülme Dârü’l-muallimîn’i” serlevha-
sıyla bir makāle neşretmiş, İslâm Terakkī Cem’iyeti tarafın-
Afganistan: dan Bügülme şehrinde ana lisanını ve ulûm-ı dîniyye ve
Hind gazetelerinin rivâyetlerine nazaran Afganistan emî- hesap ve tarih ve coğrafya, usûl-i ta’lîm ve terbiye ve Rusça
ri hazretleri hilâfet-i muazzama-i İslâmiyyece kabul olunan lisanı tedrîs olunmak üzere bir dârü’l-muallimîn te’sîsi için
nizâmât-ı askeriyyeye tevfîkan Afgan teşkîlât-ı askeriyyesini müsâade istenildiği halde hükûmetçe ruhsat verilmediğin-
vücûda getirmek niyetindedirler. den ve bu dersler İslâmlar arasında mine’l-kadîm okutturul-
§ Emîr hazretleri yaz mevsimini Celâlabâd şehrinde ge- makta olduğu halde muallimler yetiştirecek bir müessese
çireceklerdir. bulunmadığından bahis ile “Hükûmet dârü’l-muallimîni
§ Afganistan’da maârif günden güne terakkī etmektedir. kendisi açar, müslümanlara açmaya müsâade etmez, mual-
Habibiye Mektebi’nde talebenin miktarı daima tezâyüd edi- limlerden ise dârü’l-muallimîn şehâdetnâmesi sormakta ve
yor. Emîr hazretleri usûl-i cedîd üzere yeniden birçok mek- şehâdetnâmesiz muallimlerin tedrîs ettikleri mektepleri ka-
tepler açılmasını emretmişlerdir. Müşârun-ileyhin fetânet ve pamakta asla iğmâz-ı ayn etmez ise kendisine asırlardan be-
kiyâset-i şâhânelerinden zaten muntazır olan da budur. Ce- ri kaviyen merbût bulunan 20 milyon müslümanı bizzat hâ-
nâb-ı Hak tevfîkat ihsân buyursun. rice kaçırmış olur.”
İbâresi münderic bulunmuş olması hasebiyle keyfiyet
Hindistan:
maârif dâiresinden sorularak alınan cevapta dârü’l-mual-
İngiltere’deki Hind meclisine taraf-ı hükûmetten biri İs-
limîn te’sîsine müsâade olunmamasının esbâbı nizâmât-ı
lâm ve diğeri Hindu olmak üzere ta’yîn olunan iki zâttan
hâzıra icâbınca İslâm mektep ve medreselerinde yalnız u-
İslâm azâ ahvâl-i sıhhiyyesinden dolayı istifâ eylemiştir.
lûm-ı dîniyye ve Tatarca kırâat ve kitâbete mesâğ-ı kānûnî
Münhal azâlığa gayrimüslim bir zâtın ta’yîni takarrür ettiğini
olup ulûm-ı sâire ve umûmî fenleri tedrîsin salâhiyetleri ha-
haber alan ahâlî-i müslime heyecâna gelerek nümâyişlerde
ricinde bulunduğu ve müslümanlara mahsûs dârü’l-mual-
bulunmuşlar ve kendilerinden bir zâtın ta’yînini musırran
limîn açılması hakkında nizâmnâmede bir sarâhat olmadığı
talep eylemişlerdir. Taleb-i vâkı’ ahîren is’âf olunarak Abbâs
gibi okunması cevâz-ı kānûnîye mukterin dersler için de ho-
Ali Bey vazîfe-i mezkûreye ta’yîn edilmiştir. Hind matbûat-ı
caların yetiştirdiği muallimler derece-i kifâyede olduğundan
İslâmiyyesi netîce-i hâsıladan dolayı pek ziyâde âsâr-ı sürûr
izhâr eylemektedirler. böyle bir müesseseye ihtiyaç da bulunmadığı beyân edilmiş
§ Hindistan’da tahsîl-i ibtidâînin meccânen olması hak- olmasından dolayı neşriyât-ı vâkıa müstelzim-i cezâ görül-
kında teşebbüsâtta bulunuluyor. müştür. Fa’tebirû...
§ Bengale İslâmları komşuları olan Hinduların terakkı-
yât-ı fikriyyelerini nazar-ı i’tibâra alarak onların seviyye-i ir-
HACI ÖMER (YAMAOKA) EFENDİ’NİN buradaki müslüman kardeşleriyle beraber olduğunu ve Ja-
ŞEHRİMİZDEN MÜFÂRAKATİ ponya’da dîn-i İslâm’ın intişârına bütün mevcudiyet ve gay-
Bir müddetten beri şehrimizde bulunup Japonya’da inti- retiyle çalışacağını samimî ve harâretli sözleriyle ifâde ede-
şâra başlayan dîn-i mübîn-i İslâmiyyet hakkında müteaddid rek misâfir-perver müslüman kardeşlerine ve bütün Osman-
nutuklar irâdıyla samimî teveccühlere mazhar olan Japon- lılara selâm ve vedâının tebliğini ricâ etmiştir. Kemâl-i âkıbet
yalı Hacı Ömer (Yamaoka) Efendi kardeşimiz bugün Ja- ve selâmetle memleketlerine muvâsalat ve arzularının ulvi-
ponya’ya müteveccihen hareket ediyor. Dün berây-ı vedâ’ yetiyle mütenâsib sûrette nâil-i muvaffakiyyet olmalarını
idârehânemizi teşrîfleri esnâsında diyâr-ı İslâm’da ve bilhas- Cenâb-ı Hak’tan temennî ederiz.
sa Dârü’l-Hilâfe’de hakkında ibrâz olunan âsâr-ı teveccüh
ve mihmân-nevâzîden pek memnun ve müteşekkir olduğu-
nu, bunu hiçbir zaman unutamayacağını, kalbi daima

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
14 Nisan 1910 4 Rebîülâhir 328 Perşembe 1 Nisan 326 Dördüncü Cild - Aded: 84
TÂRÎH-İ İSLÂMİYYET maz, Bârî Teâlâ’nın hissesi âliheye vâsıl olabilir. Onların
verdikleri hükümler hep böyle fena ve câhilânedir.
Türkçe’ye Mütercem Risâlesine Karşı Reddiye Envârü’t-Tenzîl’de ber-vech-i âtî tavzîh-i keyfiyyet olun-
muştur: Arap müşrikleri hars ve nitâcdan* bir mikdar şeyi
– 13 – Allah Teâlâ’ya tahsîs ile misafirlere ve mesâkîne sarf u infâk,
Yine Dozy diyor: diğer mikdar bir şeyi de âlihe-i bâtılaya tahsîsle onu sede-
“Her kabile kendi sanemine metîn bir sûrette merbût idi. Zîrâ neye** ihdâ ve esnâma kurban ederlerdi. Cenâb-ı Bârî’ye a-
sanem kabile için bir nevi’ mülk teşkîl ediyordu. Rahipler ilâhları- yırdıkları şeyleri ezkâ “daha nemâlı ve değerli” görürlerse â-
nın, daha doğrusu kendilerinin mefaatlerini Allah Teâlâ'nın ziyânı- lihenin hissesiyle değiştirirlerdi, âliheye tahsîs ettikleri şeyler
na olarak ekseriyâ sıyânet ederlerdi. Kur’ân’ın ve müfessirlerinin bir
ne kadar kıymetli olsa onları daha ziyâde sevdikleri için onu
sûret-i umûmiyyede naklettikleri bir âdet-i sâf-dilâneden edilen is-
hâli üzere bırakırlardı.
tidlâl budur. Fakat Peygamber’in terceme-i hâlini yazan eski bir
(Cenâb-ı Hakk’ın halk ettiği şeylerden ma’nâsına olan
muharrir bu âdeti Yemen’de kendi nâmıyla müsemmâ bir arâzi iş-
gal eden “Havlân” kabilesine hasren atfediyor. Bu âdet şundan
(‫ذرأ‬ َّ ِ ) kavl-i kerîmi Hâlık’a kendi halkında hiçbir şeye hâ-
ََ ‫مما‬
iz-i kudret olmayan cemâdâtı teşrîk, belki tercîh etmekte ol-
ibâret idi ki ilâhlara tahsîs olunan buğday ile deve yavrularından
malarından nâşî müşriklerin fart-ı cehâletlerini iş’âr etmek-
ibâret nezirler iki hisseye taksîm olunurdu. Bunlardan Allah’ın his-
sesine düşen şey fukarânın ve kabileye gelen seyyâhîn-i ecnebiy-
ْ ِ ِ ْ َ ِ ) kaydıyla da bu yaptıkları muâmeleler onların
tedir. (‫بزعمهم‬
ihzâ’-gerdeleri olan ebâtîl cümlesinden olup emr-i ilâhîye
yenin ihtiyaçlarını tehvîne sarf edilmek lâzım idi. Sanemlere ait olan
müstenid olmadığı ifâde buyurulmuştur.)
hisse hem nezir olur, hem de rahiplerin hıfz ü iâşelerine yarardı.
İşte bu nazm-ı şerîfteki (‫جعلوا‬ ُ َ َ ) zamîrini Beyzâvî alel-ıtlâk
Lâkin eğer tesâdüfen Allah “Teâlâ” sanemin hissesine düşen nezire
nisbeten daha iyi bir nezir alırsa saneme vermek için onu “Allah
Arap müşriklerine ircâ ediyor. Bundan sûret-i umûmiyyede
Teâlâ”nın elinden alırlardı. Ona güzel hisse yerine fenası verilirdi.”
Arapların bu âdete mülâzemetleri anlaşılmaz. İçlerinden bir
Putperestlerin bu hâlleri “esteîzu-billâh” sûre-i En’âm’da kabilenin bu minvâl üzere hareket etmeleri kifâyet eder.
mezkûr 1( ‫لله‬ ِ ّٰ ِ ‫هـذا‬ ُ َ َ ‫نصيبا‬
َ ٰ ‫فقالوا‬ ِ َ ْ َ ْ َ ‫الحرث‬
ً ٖ َ ‫والانعام‬ ِ ْ َ ْ ‫من‬َ ِ ‫ذرا‬ َّ ِ ‫لله‬
َ َ َ ‫مما‬ ِ ّٰ ِ ‫وجعلوا‬
ََُ َ Demek isteriz ki ne Kur’ân-ı Kerîm’in, ne de [98] mü-
...‫وما َكاَن‬ ِ ّٰ َ
َ َ ‫يصل الى الله‬ ِ ِ ِ ِ
ْ ِ َ َ ُ ‫كان‬
ُ َ ‫لشركائهم َ َفلا‬ َ َ ‫فما‬ ِ
َ َ ‫لشركائنا‬ ِ َ ٰ
َ َ َ ُ ‫بزعمهم َوهـذا‬ ْ ِ ِ ْ َِ ) fessirîn-i kirâmın bir sûret-i umûmiyyede nakil ile bütün ka-
nazm-ı celîlinde beyân buyurulmuştur. bâile isnâd-ı macerâ ettiği yoktur. Bu halde “Fakat Peygam-
Ma’nâ-yı şerîfi: Müşrikler Cenâb-ı Hakk’ın halk etmiş ol- ber’in terceme-i hâlinin eski bir muharriri Yemen’deki Hav-
duğu hubûbâtla çâr-pâ hayvanlardan kendisine nasip ta’yîn lân kabilesine hasren atf ediyor” demekten ne ma’nâ çıkar?
ettiler, bir menzûru ikiye bölerek zu’m-ı bâtıllarınca bu hisse
Bârî Teâlâ’ya, bu da âlihemize mahsûstur, dediler. Bu sû- *
Alel-ıtlâk hayvan yavrusu demek ise de alel-ekser deve yavruları
retle tefrîkten sonra âlihenin hissesi Bârî Teâlâ’ya vusûl bul-
bu taksîme ma’rûz olurdu.
**
Hâdim ma’nâsına “sâdin”in cem’i. Burada puthâne hademesin-
1
En’âm, 6/136. den ibârettir.
Kur’ân-ı Kerîm ıtlâk üzere beyân-ı keyfiyyet ettiği cihetle yorlar. Biz beyânât-ı Kur’âniyye’nin kat’iyyetine Resûl-i Ek-
muamele-i mezkûrenin yalnız bir kabilede sübûtu kâfî ola- rem efendimiz hazretlerinin tebliğ buyurduğu Kitâb-ı Ke-
cağı emr-i âşikârdır. O kabile Havlân kabilesinden ibâret rîm’in hıfzen ve kitâbeten tevâtür-i sahîh ile menkul ve ez-
olursa ne lâzım gelir? Haydi farz edelim ki Kur’ân-ı Kerîm her cihet masûn olmasıyla beraber* nübüvvet ve risâletine
ma’nâ-yı umûma dâll imiş. Bu takdîre göre Hazret-i Resûl-i berâhîn-i bâhire ikāme ediyoruz ki onların biri –mukaddi-
Ekrem’in terceme-i ahvâl-i seniyyelerini yazan o eski mu- mede bi’l-etrâf izâh olunduğu üzere– kendisi asla teallüm ve
harririn buna muhâlefet etmesi kendi sözünün butlânını tahsîl ile iştigâl buyurmamış bir recül-i ümmî olduğu halde
müstelzim olur, berâhîn-i kat’iyye ile hücciyyeti sâbit olan ulûm-i evvelîn ve âhirîne âşinâ olmalarıdır. Bu hâl ve hakī-
Kur’ân-ı Kerîm’in beyânına halel gelmez ki bundan Dozy kate binâen Kur’ân-ı Kerîm kütüb-i ahdeyne muvâfık oldu-
bir şey kazanabilsin. Merâmına nâil olsun. ğu ahbârda olanları tasdîk, meskûtun-anh kalan bir şeyi be-
İşte merkūmun âdeti daima böyledir. Herhangi mes’ele- yân ettiği takdîrde yeni baştan i’lân eylediği gibi muhâlif bir
de Kur’ân-ı Kerîm’e veya tevârîh-i İslâmiyye’ye muhâlif ola- ihbârda bulundukta onlarda vâki’ galat veya nisyânı tashih
rak söylenmiş bir söz bulursa onu diline dolayarak İslâmiyet etmiş olacağı vâreste-i iştibâhtır. Çünkü o kitapların asılları
aleyhine bir hüccet-i kātıa gibi sened ittihâzına yeltenir, o zâyi olduktan yüzlerce sene sonra yazılmış, neşredilmiş ol-
sözün bâtıl olmak ihtimâlini asla hesaba katmaz. Merkūmun maları kābil-i inkâr değildir. Hiç birini kâtib ve nâşirine is-
bu hareketleri de yalnız mütercim-i bî-vâyenin nazar-ı nâd-ı muttasıl ile inhâ etmek mümkün olamıyor.**
mûşikâfânelerinde büyük bir ihâta, derin bir im’ân âsâr-ı Bize karşı duracak muârız esâs-ı müddeâmızı tahkîm et-
bâhiresinden ma’dûd, akl-ı selîm husûlü denilmeye şâyân mekte olan delâil ve berâhîne dokunacak bir söz bulup söy-
oluyor. Ve mahzâ bu hikmet-i âliyyeye(!) mebnî her sözü- lemeli, kānûn-ı münâzara dâiresinde i’tirâz serd etmelidir.
nün kabulünü din kardeşlerine(!) tavsiye ediyor. Yoksa esâsı bırakıp da teferruâta ait bâde gûyâne sözlerden
Doktor Dozy’nin ittihâz etmiş olduğu bu meslek-i nâ- bir şey kazanamaz. Çünkü isbât-ı nübüvvet berâhîni her tür-
hemvâr fevkinde mükâbere ve mücâdele bil-bâtıl tasavvu- lü halelden vâreste olarak, hiçbir mukaddimesi kadh [99] ü
runa bütün a’dâ-yı İslâm bir yere toplansalar çâre bulamaz- taarruza uğramayarak sıhhat ve metânetini muhâfaza ettik-
lar. Herifin insâfına bakın! Kur’ân-ı Kerîm’in tasrîh etmediği çe ortaya atılan sözler hep efsânedir, safsatadan başka bir
bir şeyi sarîh addediyor. Sonra da ona muhâlif bulduğu bir mâhiyet ihrâz edemezler.
kelâmı sıhhatine ikāme-i delîle lüzum görmeyerek kat’î sû- Yine o diyor:
rette gösteriyor. “Allâh Teâlâ şânühû” ile mâdûn ulûhiyetler arasında mevcûd
İ’tisâf-ı mezmûmda bu mertebe ifrât-perver bulunan bir münâsebâta gelince; bunları onun kızları zu’m ediyorlardı. Fazla
mücâdil ile münâzaraya girişmek hakkā ki pek büyük bir olarak bu mâdûn ulûhiyetler “Cenâb”-ı Allah’ın taht-ı emrinde idi-
tenezzüldür. Fakat doktor ünvânını takınan iki kimsenin ler. Bu ulûhiyetler hüküm sürerlerdi, fakat hükümdârı tarafından
tenâsur ve tevâfuku ile husûle gelmiş bir eserin –her neye kendisine iktidâr verilen vâlî-i vilâyet gibi hüküm sürerlerdi ve in-
dâir olursa olsun– bütün muhteviyâtını hakāik-i sâbite farz sanlar ile Allâhu “Teâlâ” arasında vasıta teşkîl ederlerdi.”
ve tevehhüm edecek kûteh-bînân-ı bed-endîşânı mezleka-i
dalâletten vikāye vazîfesi insanı bu tenezzüle de mecbur *
ediyor. Bu şaşkınlar düşünmüyorlar ki doktor olmayan bir Bu hakīkat Mister Stobart’ın İslâm ve Müessisi nâm eserinin
87’nci sahîfesinde aynen i’tirâf olunduğu gibi yine onun ifâdesi-
zât doktorluk serâirine âşinâ olmadığı gibi doktorluğa hasr-ı ne nazaran İslâmiyet’in en büyük, en hâzık ve en mâhir düşmanı
mesâî eden kimse de mebâhis-i dîniyye ve hakāik-i İslâmiy- olan Moyer’in de inkâra mecâl bulamadığı bir emr-i kat’îdir. İşte
ye’den o nisbette bî-gânedir. Bir adam müsteşrik addolun- bunlar da Kur’ân-ı Kerîm’in vahy-i Rabbânî olmasında tereddüd
makla da her şeye âgâh olamaz. ediyorlarsa da tebliğ olunduğu gibi kalmış, asla kalem karışma-
mış ondan başka kitâb-ı mukaddes olmadığını cezm ediyorlar.
**
Enâcîl-i erbaanın yekdiğerine mübâyenet-i kâmilesi hasebiyle
derece-i mevsûkiyetleri beyândan müstağnîdir. Tevrât nâmına
Bu tarz-ı acîble îkā-i cidâl ve ibrâz-ı husûmet nâşir-i Nas- Hazret-i Mûsâ’ya mensup Esfâr-ı Hamse de Azrâ nâm kâhin ta-
raniyyet olan Cizvitler'in i’tibâr etmiş oldukları cidâl-i bâtılın rafından yazılıp neşrolunmuştur. Çünkü heykel-i mârûfta mevdû
da kat kat fevkindedir. Onların bu babdaki prensipleri şun- bulunan bütün kütüb ve emânât-ı İsrâiliyye Buhtunnasr istîlâsın-
dan ibârettir: Kur’ân-ı Kerîm’de beyân buyurulan bir hakī- da mahv u itlâf olunduğu ulemâ-yı Yehûd’un kendi i’tirâflarıyla
sâbit ve ma’lûmdur. Azrâ ise 15’inci vasıta ile Cenâb-ı Hârûn’a
kat ellerindeki kitaplarda aynen mübeyyen olursa “Bunu müntesib addolunmaktadır. Yazdığı Esfâr-ı Hamse de Hazret-i
Kur’ân falan kitaptan almıştır, çünkü onun aynıdır” derler. Mûsâ’nın vefâtını ve muahharan cereyân eden vekāî-i İsrâiliy-
Eğer onların birindeki beyâna muhâlif olursa “Kur’ân’ın beye’yi muhtevî bir tarih kitabıdır. İçinde birtakım ahkâm-ı şer’iyye
yânı vâkıa mutâbık değildir, zîrâ bizim kitaplarımıza mugâ- bulunmakla bizce musaddak olan Tevrât-ı Şerîf’in aynı olmak lâ-
zım gelmez. Demek olur ki Cenâb-ı Azrâ müteferrik bir halde bu-
yirdir” derler, eğer onların kitaplarında ne isbât, ne de nefy
lunan yekdiğerine mübâyin kitapları tashih ile esfâr-ı mâlûmeyi
edilmiş değilse yine “gayrisahîhtir, çünkü bizim kitaplarımız- meydana koymuştur. Kâtib ve kâhin ünvânlarıyla ma’rûf, nübüv-
da yoktur” derler. veti meşkûk olan Azrâ’nın kütüb-i sâlifenin hatalarını tashih et-
Ulemâ-yı İslâm bu kuru iddialara karşı izhâr-ı hayretle mek salâhiyetini hâiz bulunduğunu teslim eden ulemâ-yı ehl-i Ki-
“Hayâ ve insaftan müberrâ bulunan bir münâzirin diğerine tap risâlet-i celîleleri berâhîn-i kat’iyye ile sübût bulan Nebiyy-i
Zîşân efendimizin bu salâhiyetini adem-i teslîmde pek büyük in-
mukābil mükâbere-i husûmet-kârânesi işte bu kadar olabi- safsızlık ibrâz etmiş oluyorlar. Fakat garaz öyle bir marazdır ki
lir” diyorlar. Ve kemâl-i metânetle de şu hakīkati i’lân edi- insan ile kabûl-i hak arasına hâil-i azîm olmaktadır.
“Mâdûn ulûhiyyetler” dediği bil-cümle âlihe-i bâtıla, es- bir taraftan levâzım-ı medeniyye ve ictimâiyyenin artması,
nâm vesâireye şâmildir. Fakat Cenâb-ı Hakk’ın “hâşâ” kız- diğer taraftan muâmelâtın teşaübüyle Arab’ın gayrı olan ak-
ları olmak i’tikād-ı bâtılı yalnız melâike hakkında şâyi’ idi. vâmın İslâm’a duhûlü yüzünden şuûn ve hâdisâtın teced-
1
ُ َ ْ َ ‫هدوا‬
(...‫خلقهمْم‬ ُ ِ َ‫ َاش‬.‫اناثا‬ً َ ِ ‫الرحمن‬
ِ ٰ ْ َّ ‫عباد‬ ُ َ ِ ‫هم‬ْ ُ ‫الذين‬ َ َ ِ ٰ َ ْ ‫وجعلوا‬
َ ٖ َّ ‫الملئكة‬ ُ َ َ َ) düd eylemesi gibi esbâb dâire-i kazâyı tabiatıyla tevsî’ ettiği
nazm-ı şerîfi onların bu iftirâ-yı azîmlerini hikâye ve ibtâl et- için ahkâm-ı şerîatin teşettüte uğramasından, herkesin kazâ
mektedir.) Cinlere zaten doğrudan doğruya ibâdet olun- ve iftâya kalkışması gibi bir ihtilâl-i şer’înin zuhûrundan kor-
mazdı. Dozy’nin yukarıki iddiası hilâf-ı hakīkattir. Merkūm kularak iki yeni mühim işe ihtiyaç görüldü ki birincisi şerî-
“cin” ta’bîrinin bilhassa onların mütemerridleri olan, iğvâ-yı atin kitaplara yazılmak sûretiyle zabt u tedvîninden; ikincisi
ibâda sâî bulunan şeyâtîne de ıtlâk olunduğunu bilmediği ahkâm-ı muamelâtta tahaddüs eden mesâili kavânîn-i şer’e
cihetle bu tevehhüme kapılmıştır. Şeyâtîne ibâdet etmeleri tatbik edebilmek için usûl-i şerîatin tefrîine hâdim birtakım
ise hakīkati üzere olmayıp belki onların tesvîlâtına mütâbe- kavâid vaz’ından ibâret idi.
atla ibâdet-i esnâma inhimâklerinden ibârettir. Mine’l-kadîm Zannıma göre bu iki emr-i mühimme olan ihtiyacı her-
nâsı putperestliğe sevk eden onlar değil midir? Hatta Dozy’- kesten evvel hisseden halîfe-i âdil Ömer bin Abdülazîz ol-
nin dediği gibi putlardan sadâ işitildiği emr-i vâkı’ ise o da muştur ki birinci ihtiyacı bertaraf etmek için kibâr-ı tâbiîn-
onların bizzat yahud sedene vasıtasıyla îkā ettikleri iğvâât den karn-ı evvel-i hicretin sonlarında kibâr-ı tâbiînden Züh-
kabîlinden bir şey olacağı derkârdır. 2( ‫الانس‬ ِ ْ ِ ْ ‫من‬َ ِ ‫رجال‬
ٌ َ ِ ‫كان‬َ َ ‫وانه‬ُ َّ َ َ rî’ye hadîsi defterlere yazarak memleketlere dağıtmak emri-
‫رهقا‬ ْ ُ ُ َ َ ‫الجن‬
ً َ َ ‫فزادوهم‬ ْ
ِّ ِ ‫من‬ ِ
َ ‫برجال‬ ٍ َ ِ ِ ‫يعوذون‬
َ ُ ُ َ ) nazm-ı celîli müfâdınca ni vermiş, Zührî de bu emri infâz etmiştir. Nitekim vak’a
devr-i câhiliyyette Araplar cinlerden istimdâd ederlerdi, es- herkesin ma’lûmudur.
nâ-yı seferlerinde muhavvif yerlerde beytûtet edecekleri za- İkinci ihtiyaca gelince, halîfe-i Emevî bunun da farkına
man “Bu vâdînin seyyidine süfehâsının şerrinden istiâze e- varmış ise de te’mîni kendisinden sonra gelen eimme-i
derim” derlerdi. müctehidîne kalmıştır. Evet, İmâm Malik bin Enes öyle rivâ-
Melâike-i kirâmı ma’bûd ittihâz eyledikleri de esteîzü- yet ediyor ki Ömer bin Abdülazîz “İnsanlar arasında ne ka-
billâh 3( ‫كانوا‬ ُ َ ‫اياكم‬ ْ ُ َّ ِ ‫اهؤلاء‬ ِ َ ِ ٰ َ ْ ِ ‫يقول‬
ِ َ ُ ٰ َ ‫للملئكة‬ ُ ُ َ ‫ثم‬َّ ُ ‫جميعا‬
ً ٖ َ ‫يحشرهم‬
ْ ُ ُ ُ ْ َ ‫ويوم‬
َ َْ َ dar fücûr hâdis olursa o kadar mesâil-i kazâ tehaddüs eder”
َّ ِ ْ ‫يعبدون‬
‫الجن‬ َ ُ ُ ْ َ ‫كانوا‬ ُ َ ‫بل‬ ْ َ ‫دونهم‬ ْ ِ ‫ولينا‬
ْ ِ ِ ُ ‫من‬ َ ُّ ِ َ ‫انت‬
َ ْ َ ‫سبحانك‬ ُ َ .‫يعبدون‬
َ َ َ ْ ُ ‫قالوا‬ َ ُ ُ َْ dermiş.
َ ُ ِ ْ ُ ‫بهم‬
‫مؤمنون‬ ِْ ِ ‫اكثرهم‬ َ ْ َ
ْ ُ ُ ) nazm-ı kerîmi ile sâbittir. ma’nâ-yı şerîfi:
. Bu mühimmeyi Ömer bin Abdülazîz idrâk etmiş olduğu
Zikr eyle ol günü ki Rabbü Zülcelâl kâffe-i müşrikîni haşr u gibi Mâlik, Şâfiî, Ebû Hanîfe, Ahmed bin Hanbel ile Dâ-
cem’ edip –kendilerini takrî’ ve tebkît, tevakku’ ettikleri şefâ- vud-ı Zâhirî gibi zamân-ı hâzırda hiç erbâbı kalmayan diğer
atten ıknât için– melâikeye hitâben buyuracak ki: Bunlar birtakım mezâhibin imamları, kezâlik Zeyd bin Ali, Câfer-i
size mi hasr-ı ibâdet ediyordu? Cevaben diyecekler: Ey Sâdık gibi mezhebleri hâlâ pâyidâr olan eimme-i Şîa da işi
Rabbimiz! Biz daima seni takdîs ederiz, şerîkten tenezzü- anladıkları için sünnet-i Resûl’ün defterlerde, kitaplarda zabt
hünü biliriz, bizim velîmiz ancak zât-ı ulûhiyyetindir. Müşrik- u tedvîniyle iktifâ etmeyerek beyân u tafsîle, tefrî’ u tertîbe
lerle muvâlâtımız, onları ibâdetimize da’vet ettiğimiz yoktur. olan ihtiyâc-ı kat’îyi gördüler; Kitap ve sünnetteki usûl-i şe-
Kendileri mâsivâullâha ibâdet husûsunda şeyâtîne mutâvaat rîate nazar-ı im’ân ile bakarak oradan birtakım ahkâm çı-
ettikleri için alel-hakīka onları ma’bûd ittihâz etmiş oluyor- kardılar; sonra mezheblerinin, usûlüne ictihâdlarının kavâ-
lar. Nâsın ekserîsi bize değil, onlara iman ve inkıyâd ediyor- idine göre o ahkâmı tevsî’, tertîb, tedvîn eylediler ki usûl ki-
lardı. taplarında musarrah olan bu mebâhisi her biriniz benden iyi
“Âlihe ittihâz olunanlar içinden melâikenin bu hitâba bildiğiniz için izâhât vermeye kalkışmıyorum. Bu sûretle ka-
ma’rûz kılınmaları onların hitâba hâiz-i salâhiyyet olması, vânîn-i şer’i ictihâdlarının, sa’ylarının müsâid olduğu merte-
heyâkil ve esnâma ibâdetten maksad-ı bâtıl ervâh-ı ulviy- bede zaptettiler. Binâenaleyh her mezhebin kitabı erbâbının
yeye takarrüb olduğundan ibâdet-i melâike asıl ve mebde-i bu güne kadar düstûr ittihâz eylediği bir şerîat oldu.
şirk bulunması hikmetine mebnî olmak gerektir” (Beyzâvî) Biz bu büyük imamların edâ etmiş oldukları hizmet-i ce-
Manastırlı İsmail Hakkı lîleyi uzun uzadıya senâ edecek değiliz. Zaten bunların mil-
*** lete, şerîate ettikleri hizmetin azametine mikyâs olarak yalnız
şunu söylemek kâfîdir ki:
İftâ ve kazâ mertebe-i bülendini ilm-i dîne, sünnet-i Re-
MÜSLÜMANLIKTA FERDİN HÂKİMİYETİ İLE
sûl’e vukūfunu iddia [100] eden rast gelen adamın dereke-i
CEMAATİN HÂKİMİYETİ
aczine düşmekten ancak onlar sıyânet eylemişlerdir. Ne o-
–geçen nüshadan mâba’d– lurdu, sonradan gelen ulemâ da kavânîn-i fıkh ile ameli yo-
Vaktâ ki dâire-i fütûh tevessü’ ederek Müslümanlık pek luyla edâ edeydi...
uzaklardaki memleketlere kadar yayıldı; vaktâ ki ahkâm-ı Evet, kütüb-i mezâhib meydana çıkdıktan sonra usûl-i
şerîatin hâfızları, râvîleri arzın muhtelif noktalarına dağıldı; şerîat bırakılarak taklîd-i sırfa tebaiyet edilmek yüzünden te-
haddüs eden hâl eimme-i selefin birçoğu tarafından intikād
1
Zuhruf, 43/19. edilmiştir. Lâkin bu intikādâtın hedefi müctehidler değildi;
2
Cin, 72/6. müctehidlerin ancak hata ettikleri noktalar intikād edilir idi.
3
Sebe, 34/40, 41. Asıl intikādın büyüğü müctehidlerden sonra gelen fukahâ-
ya, mukallidîne râci’ idi. Zîrâ bunlar acaba selef muhtî mi- şey kuvve-i teşrîiyye tarafından vaz’ olunarak hükûmetin
dir, yoksa musîb midir? diye hiç delile bakmaksızın eimme- kabulüne iktirân eden kānûnlardır ki artık bu kānûnlar bıra-
nin sözlerini usûl-i şer’îat menzilesine çıkarırlar, ne söylemiş- kılıp da hâşiyelere, şerhlere, kezâlik erbâb-ı hukūkun der-
lerse onunla amel ederlerdi. Halbuki delili sâbit olmadıktan meyân edeceği reylere bakılmaz; bu berikilere ancak pek
sonra sözlerinden hiç biriyle amel edilmemesini eimmenin vâzıh olmayan bir madde-i kānûniyyenin tefsîri yahud me-
kendileri tavsiye ediyor. sâil-i hâdiseden bazısının bazısına tatbîki için mürâcaat olu-
Eimme-i müctehidîn istediler ki kendilerinin tefrî’de itti- nur.
hâz ettikleri tarîk –mesâil-i hâdisenin bir kısmını diğerine kı- Nutkumuzun baş taraflarında demiştik ki: Şerîat-i İslâ-
yâs etmek, erbâb-ı mesâlihin işini tesviye için icâbında o miyye’de birtakım usûl, birtakım kavâid-i külliyye vardır ki
mesâili usûle ircâ eylemek husûsunda– kendilerinden sonra teşrî’ için esas i’tibâr edilir. Bunlardan çıkacak ahkâm kat’î
gelecek ulemâya bir şâhrâh olsun. Onların istiksâda, be- olmakla beraber devr-i ashâbda fukahâ-yı sahâbenin şûrâ-
yânda, tefrî’de o kadar ileri gitmeleri ise herkesin bilir bil- sıyla amel olunurdu. Nas mevcûd olduğu takdirde bile meş-
mez usûl-i şerîate mürâcaatla fetvâ vermeye kalkışmasına verete mürâcaat olunursa artık ictihâda, yahud o asıllara kı-
meydan bırakmamak içindi. Çünkü öyle yapılmasaydı tâbi- yâsen teşrî’e, yahud o asıllardan istinbâta muhtaç olan me-
înden, tebe-i tâbiînden olan huffâz-ı şerîatin inkırâzından, sâilde ne yapmış olmaları lazım geleceğini siz düşününüz.
kezâlik dâire-i İslâm’ın müslümanlarca kolayca anlaşılabilir Yukarıda da söylemiştik ki ashab-ı kirâm bir hükmü ancak
birtakım kavânîne ihtiyaç hâsıl olacak derecede tevessüün- ümmetin ihtiyarıyla, ulemâsıyla istişâre ederek cümlesinin
den sonra kazâ teşettüte, ihtilâle, uğrayabilirdi. muvâfakatini istihsâl ettikten sonra verirlerdi. Hatta eimme-i
Lâkin eimme-i müctehidînden sonra gelen ulemâ bu gā- müctehidînden bir kısmı ahkâm-ı sahâbeden bazısını şer’,
yeti hakkıyla anlayamadıkları için kendilerini eimme-i müc- yahud tefrîe esas olacak usûlden bir asıl olmak üzere kabul
tehidînin vukūundan sakındıkları tehlikeye attılar: Evet, etmiştir ki usûl kitaplarında musarrah olduğu vechile buna
bunlar iki mütebâyin meslek tuttular ki biri en ufak bir hat- amel-i sahâbe, yahud icmâ’-i sahâbe nâmını verirler.
ve-i terakkīye bile mâni’ olan tazyîk-i müfrit mesleği, diğeri Şimdi, ashâb-ı kirâmın bir mes’ele hakkında bil-icmâ’
hiçbir had ile hiçbir kayd ile mukayyed olmayan tevsî’-i kabul ederek şer’ i’tibâr eyledikleri hüküm bizim için düstû-
müfrit mesleğidir! ru’l-amel olmak lazım gelirse bu lüzum iki emr-i mühimmi
Evvelki meslek icâbınca ictihâdı kendilerine külliyen ha- istilzâm ediyor:
râm ettiler; hatta gerek zarûretin, gerek gözetilmesi şerîat-i 1- Cemaatin bir mes’ele hakkında şer’ i’tibâr olunmak
İslâmiyyece en büyük kavâid ve makāsıddan bulunan men- üzere bil-icmâ verdikleri hüküm bizim için düstûru’l-amel ol-
faat-i âmmenin icâb ettiği mesâilde bile ictihâda yanaşma- mak lazımdır. İşte Avrupalıların bugün vaz’-ı kavânîn husû-
dılar. İşte ümmetin bu kadar müz’ic bir darlık içinde kalma- sunda ta’kîb ettikleri şu tarz için şerîat-ı İslâmiyye’de bir asıl
sı, hükûmât-ı hâzıra-i İslâmiyye’den bazısının bilhassa u- mevcûd iken biz onu bırakmış da garplıların hâllerine, kā-
mûr-ı cinâiyye ve ticâriyyede, Avrupa kānûnlarını kabule nûnlarına, yahud usûl-i meşveretlerine gıptalar ediyoruz!
mecbur olması bu taassub yüzündendir. 2- Fukahânın kütüb-i fürûda musarrah bulunan bütün
İkinci meslek iktizâsınca da kitapların karnını hâşiyelerle, ihtilâfâtı bütün akvâli ancak usul-i şerî’âte redd u ircâı kābil
şerhlerle doldurdular; hatta en ehemmiyetsiz, yahud âlem-i olabilen bazı ahkâmı müştemil bulunması haysiyetiyle şer’
maîşette tesâdüfü muhâl olan bir mes’ele hakkında nâmü- olabilir; yoksa bunlarda zikri sebk eden şart-ı teşrî’ bâligan-
tenâhî akvâl serd ettiler ki bu kavillerin kâffesi şer’, yahud mâ-belağ mütehakkık değildir. Bir kavlin [101] asla akreb
şerîat i’tibâr olunuyor. Sonra bu kavillerden sahîhi, yahud olması i’tibâriyle diğer bir kavle tercîhini şahs-ı vâhide bırak-
esahhı, yahud müftâ-bihi ile amel etmek cihetini kadıların mak o kavlin, yahud o hükmün düstûru’l-amel tutulacak bir
reyine bıraktılar ki bu sûretle hâkimiyet-i ferdiyyenin inânını şer’, yahud kānûn şeklini almasına medâr olamaz; meğer ki
bilâ-kayd u şart alabildiğine koyvermiş oldular. Binâenaleyh cumhûr-ı müteşerriînin, yahud cemâat-ı müreccihînin maz-
eimme-i müctehidînin uzaklaştırmak istedikleri tehlikeye har-ı kabûlü olsun. İşte bizim vücûb-ı bekāsını te’yîd etmek
hem kendileri düştüler, hem de bizi düşürdüler, müslüman- istediğimiz bu türlü bir ictihâddır, yoksa rast gelen adamın
ları adâletin zâmin-i yegânesi bulunan hâkimiyet-i cemâ- rast gelen mes’eleyi bildiği gibi kesip atması değildir! Hayır
atten mahrum bıraktılar. İşte bu hâl asr-ı evvel-i İslâm’ın hayır! Mesâlih-i ibâdın, tegayyür-i ezmânın icâb ettiği ahkâ-
nihâyetinden başlayarak zamanımıza kadar devam edip mı takrîr etmek ancak ulemâ-yı müslümînden müteşekkil bir
gelmiştir. cemâatin vücûduna mütevakkıftır. Böyle bir cemâat-i ilm
Evet, vâkıa aynı mes’elede muhtelif reyler beyân olun- için usûlde ictihâd lâzım olduğu gibi fürû’da da lâzımdır. Bu
mak, kavânîn ve şerâî-i mevcûde üzerine birçok şerhler, da mezâhib-i muhtelife erbâbı arasından neş’et eden fuka-
hâşiyeler yazılmak bize hâs değildir; her millette vardır. Me- hânın akvâlini cem’ ederek, bu akvâl içinde hakīkate, mas-
selâ Fransa kānûnunun erbâb-ı hukūktan Dalloz, Carpen- lahata mutâbık gelen, Kitap, sünnet, icmâ, kıyâs-ı sahîh ile
tier, Jean-Baptiste Sirey gibi birçok şârihleri, müfessirleri bu- müeyyed usûl-i şerîate tevâfuk eden kısmının muâmelâtta
lunuyor. Ancak bu milletlerde kazâ cemaate mevdû’ bulun- mer’î tutulmasına o ulemâ tarafından müttefikan karar veril-
duğu, kuvve-i teşrîiyye ferdin hakkı olmayıp milletin, millet- mesiyle olabilir. Bu sûretle her müslüman kendi hukūkunu
vekillerinin hakkı olduğu için onlarca düstûru’l-amel tutulan iyice tanıyarak kadıların, müftîlerin aynı mes’eleye dâir mü-
tehâlif birçok akvâl-i fukahâdan istediğiyle hükmetmesi gibi Mazlumun feryâdını bizzat dinle; hâkim ihkāk-ı hak ederken
keyfî muâmelâta meydan bırakılmamış olur. bizzat hazır bulun. Fukarâ-yı zürrâın imdâdına yetiş, zîrâ
Zaten ihtilâf-ı mezâhib mesela bir Şâfi’î’nin lehinde ya- zulm bîçareleri helâk edecek, öyle işittim ki me’mûrların
hud aleyhinde Hanefiye’nin, kezâlik bir Mâlikî hakkında da ehl-i harâcı güneşin altında tutuyorlarmış, dövüyorlarmış,
Şâfi’iye’nin kavliyle hükmetmeye mâni değildir. Zîrâ bütün onlara hiçbir vechile helâl olmayacak muâmelelerde bulu-
bu mezâhibe tâbi olanlar aynı dinin evlâdıdır; kütüb-i fuka- nuyorlarmış!”
hâda münderic bütün akvâlin me’hazı ise birdir ki o da şe- İşte, efendiler, Hârûn er-Reşîd’in asrında hâl bu merkez-
rîattir. Zaten bu sözümüzü vukū’-i hal de te’yîd eder; evet: de idi. Eimme-i şerîat ise o zamanlar refâh u naîm içinde
Memâlik-i İslâmiyye’nin kısm-ı a’zamında muâmelât devle- bulunuyorlardı. Pekâlâ, sonraki asırlara ne diyeceksiniz ki
tin mezhebi üzerine cereyân ederdi, hâlâ da öyledir. Hatta emr-i teşrî’ muharric, müreccih, fakîh, müftî nâmı altında
bazen ahâlînin ekseriyetini teşkîl eden kısmı mezhebine tâbi’ nâmütenâhî ellere tevdî’ olundu ki bunların her biri: “Şerî-
olmadığı bir devletin zîr-i hükûmetinde bulunur. atullâh benim şu sözümden, yahud fülânın şu sözünden
Bununla beraber ulemâ için bu husûs da ricâl-i hükû- ibârettir. Müftâ-bih olan kavl ancak budur...” demeye baş-
meti muâhezeye vesîle olamaz. Evet, kütüb-i mezâhibden ladı. Bu hâl râbıta-i kazânın ayrılmasından, kuvvet-i cemâ-
îcâb-ı zamân u maslahata muvâfık olan akvâli toplayarak atin teşettüte uğramasından başka bir şey değildir. Fe lâ
muamelât-ı müslimîn için etraflı bir kānûn meydana getir- havle ve lâ kuvvete illâ billâh!
mek lüzumuna kāil olanlara yan bakmak doğru değildir. Efendiler, netîce-i kelâm: Adâletin zâmin-i yegânesi hâ-
Belki ıslâh-ı kazâ için tevessül olunacak en hayırlı bir vesile kimiyet-i cemâattir, yoksa hâkimiyet-i ferd değildir. Vaz’ u
varsa o da budur. tenfîz cemaata mevdû’ olmadıkça yalnız başına teşrî’-i kazâ
İslâm’da kazânın ıztırâba, tezelzüle uğraması yeni bir şey da adli kâfil olamaz. Zannetmeyiniz ki karşınızda duran bu
olmadığı gibi, müslümanların kendi zâlim hâkimlerinden, “fesli” ulemâ-yı dinden, eimme-i müctehidînden olmadığı
adâletsiz hükûmetlerinden gördükleri mezâlim kazâdaki za- halde kalkmış da dine yeni bir şey sokmak, yahud ahkâm-ı
afa istinâd etmelerinden başka bir sebepten değildir. Evet dîniyyeyi değiştirmek istiyor.
noksan dine yahud şerîate râci’ değil, ancak turuk-ı teşrî’ ve Asla!.. Hâkimiyet-i cemâat müslümanlıkta yeni bir şey
tenfîze ait bulunuyor. Bir din ki zâlimlerin başına yıldırımlar değildir, belki asr-ı sahâbeden kalmadır. Nitekim İslâm’ın
yağdırır; zulmü şirk ile müsâvî tutar; kemâl-i adl ü hakkaniy- devr-i evvelinde kazâ için bu esâs-ı metîni vaz’ edenler on-
yet ile emreder; muhît-i şefkatine aldığı cem’iyet-i insâniy- lardı.
[102] Devr-i sânîye gelince buna dâir söyleyeceğim söz
yenin saâdetini ister... Böyle bir din için zulmetmek imkânı
şundan ibârettir: Düvel-i İslâmiyye’den iki devlet bu lüzûmu
yoktur, olmamıştır, hem ebediyen olmayacaktır. Ortada bir
takdîr etmiştir. Birincisi Endülüs Devlet-i Emeviyyesi’dir ki
zulüm varsa onu müslümanların kendileri yapıyorlar; hem
karn-ı sâlis-i hicrette Kurtuba şehrinde ecille-i ulemâdan
yine kendilerine yapıyorlar.
müteşekkil bir şûrâ-yı kazâ te’sîs eylemiştir. Doğrusunu söy-
Efendiler,
lemek lâzım gelirse bu meclis hakkında size tafsîlât vereme-
Biliyorum ki kazânın uğradığı za’af o tezelzül ile bu yüz-
yeceğim. Ancak sahâif-i târîh arasında gördüğüm ma’lûmat
den meydan alan cevr u i’tisâfın yeni bir şey olmadığı hak-
Endülüs şûrâ-yı kazâsının ehemmiyetini müeyyeddir. Maat-
kındaki sözüme benden bir delil isteyeceksiniz. Evet böyle
teessüf bugün yanımda bulunmayan Kurtubî’nin Kitâbü’l-
bir delil talebinde haklısınız. Size, hep bir araya getirilse ga-
Ahkâmı’nda şu sözler münderecdir: “Şûrâ birçok ahkâmda
yet cesîm bir kitap olabilecek kemiyette delâil serd etmek
İmâm Mâlik’e muhâlefet ederek Ebu Kāsım’ın kavlini ihtiyâr
kābil iken, burada yalnız bir tanesiyle iktifâ edeceğim:
etmiştir.”
Bilirsiniz ki ulemânın, müftîlerin, fukahânın, müteşerri’-
İkinci devlet ise Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye Cem’iyyet-i
lerin kesreti, medeniyet-i İslâmiyye’nin kemâl-i mecd ü şev-
Âliyyesi’ni te’sîs eden Devlet-i Osmâniyye’dir.
keti i’tibâriyle en parlak bir asr-ı İslâm’ı varsa o da Hârûn
Mütercimi: Mehmed Âkif
er-Reşîd’in devridir. Zîrâ bu devirde şerîat unfuvân-ı kemâ-
linde, tefrî’ bidâyet-i mecdinde idi. Eimme-i müctehidîn teş- –son–
rî’ ile meşgûl olur, fetvâ ise onların kitaplarına mürâcaatla Hâmiş – Refik Bey Mecelle Cem’iyeti’nin maksad-ı te-
verilirdi. şekkülünü izâh ediyor ki kāriîn-i kirâm için ma’lûm oldu-
İşte böyle bir asırda İmâm Ebû Yusûf gördüğü mecbû- ğundan tercümesinden vazgeçtik. Daha sonra sözlerinde
riyet üzerine Kitâbü’l-Harâc’ı emîrülmü’minîn Hârûn er-Re- hatası varsa afv olunmasını bir lisân-ı mahviyyet ile ricâ e-
şîd’e vermiştir ki içinde âyetten, hadîsten, yahud ashâb-ı ki- derek nutkuna hâtime veriyor.
râmın kazâsından başka bir şey yoktur. Yani bütün mün-
derecâtı şerîat-i tâhirenin esaslarından ibârettir. Ebû Yusûf
bu kitabında Allah’ın, Resûl’ünün kazâsıyla ashâb-ı Resûl’-
ün kazâsına yahud cemâatin kazâsına rücû’ lüzumunu bildi- MENKIBE-İ CELÎLE-İ Mİ’RÂCİYYE
riyor. Diyor ki: İlk mevlid-i saâdet-mevrid-i Hazret-i Risâlet-penâhî cem’-
“Yâ emîrelmü’minîn, siyâset-i raiyyet, cibâyet-i harâc, iyetinin târîh-i teessüsüne dâir Sırâtımüstakīm’e derc olunan
tevzî’-i fey husûsunda sen yalnız bu asıllara mürâcaat et. makāle-i vâkıfâne dâîlerince menkıbe-i celîle-i mi’râciyyeye
dâir de ma’lûmat-i târîhiyyeyi ve ol babdaki rivâyât-ı sahî- bildiğim için belki Sırâtımüstakīm'e derc buyurulur ümîdin-
hanın neşri için bir arzu-yı hâlisâne husûle getirdi. Şâyân-ı de bulundum.
derc ü kabûl görüldüğü sûretinde makāle-i dervişânem Sı-
râtımüstakīm’in bir köşesine sıkıştırılmak ricâsıyla takdîm o- (Sûret-i Mektûb)
lundu. Nûr-ı aynım kardeşim
Habîb-i Hudâ hâce-i her-dü-serâ aleyhi ekmelü’t-tehâyâ Medîne-i Münevvere’den bir meveddet-nâme-i âşıkāne
sallallâhu teâlâ aleyhi ve sellem efendimiz hazretlerinin tahrîr ü takdîmini va’d eylemiş idim. İşte bu vaadimi ifâ
menkıbe-i celîle-i mi’râciyyeleri Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye’de ilk eyliyorum:
defa bin yüz ile bin yüz otuz senesi içinde Üsküdar’da
Bi-hamdillâh müyesser oldu vuslat bezm-i cânâne
Doğancılar’da defîn-i hâk-i ıtır-nâk pîrân-ı tarîkat-ı aliyye-i
Halvetiyye’den ve sâdât-i kirâm-ı zevî’l-ihtirâmdan Hazret-i Kalbimde öteden beri pek büyük yer tutan aşk-ı celîl-i
Pîr Muhammed Nasûhî kuddise sırrıhu’l-hâdî’nin hânkāh-ı Cenâb-ı Muhammedî’nin te’sîrât-ı hasenesiyle iktitâf olunan
feyz-iktinâhlarında ta’zîmât-ı fâika ve tekrîmât-ı lâyıka ile semere-i nâfia-i muvaffakıyyet; bugün Ravza-i ıtır-nâk-i
kırâat edilmiş ve bu resm-i bihîne mahsûs olmak üzere i’mâl Hazret-i Seyyidü’l-Kevneyn’e yüz sürmek şeref-i azîmine
ettirilen kürsî de el-yevm hânkāh-ı mezkûrda mevcûd ve nâil olmaklığımdır. Eylerim hamd ü senâ Allah’a.
mahfûz bulunmuştur. Menkıbe-i celîlenin nâzımı ise Galata Bu abd-i bahtiyâr; bugün bir başka âlemdedir, başka bir
Mevlevîhânesi meşâyih-i kirâmından Nâyî Osman Dede hayata mazhar olmuştur, bu saâdet-i uzmâya mazhariyeti-
merhûmdur. Hazret-i nâzım ekseriyâ pîr-i müşârun-ileyh min ulviyetini düşündükçe sevincimden ne yapacağımı bile-
hazretlerinin meclis-i ârifânelerine müdâvim olduklarından miyorum.
bir gün esnâ-yı sohbette uşşâk-ı üdebâdan bir zât-ı sütûde- Hazret-i Şeyh Osman Şems’in:
sıfâtın zâde-i tab’-ı âşıkânesi olan nuût-ı nebeviyyeden bir Bir dilde ki zâhir ola envâr-ı Muhammed
na’t-ı şerîfi huzûr-ı pîrde kırâati esnâsında mecrâ-yı kelâm Zâhir görünür çeşmine dîdâr-ı Muhammed
bahs-i kudsî-i mi’râca tebdîl olunduğu cihetle Dede haz-
retleri de çoktan beri bu vâdîde bir manzûme-i âşıkâne naz- buyurmasındaki hikmete bugün âsârıyla vâkıf oluyorum.
metmek niyâzında iseler de mazhar-ı kabûl-i âlî ümniyye-i Vâktâ ki Yanbu’dan Medîne-i Münevvere’ye mütevecci-
hâlisânesine medâr-ı azîm olmak üzere delâlet-i ruhâniyye hen hareket olundu; dakīka-be-dakīka kuvve-i câzibe-i Mu-
ve muavenet-i ma’neviyyelerini istirhâm eylediklerinden bu hammediyye’nin te’sîrât-ı hayât-bahşâsıyla semt-i cânâne
niyâza kalben iştirâk buyuran hazret-i pîr hemen teveccüh kurbiyet hâsıl olmaya ve âdetâ sermedî bir hayat kokusu
ve vâki olan işâret-i aliyye üzerine cenâb-ı nâzım menkıbe-i duyulmaya [103] başladı. Fakat günler uzamış, yollar ise git
celîleyi ve hazret-i pîr de arabî tevşîhlerini nazm u inşâd bu- git bitmez olmuştu. Hazret-i Sezâî’nin:
yurmuşlardır. Nâzım-ı müşârun-ileyhin müsellem olan fazî- Yâ Rab reh-i maksûdumu pâyâne yetiştir
letleri derecesinde fenn-i mûsikīye de intisâb-ı tâmları oldu- Ya’nî dil-i dîvânemi cânâne yetiştir
ğundan usûl-i mevzûası vechile besteleyip bir leyle-i mi’- Cûlar gibi tâ key dolaşam vâdî-i Hicr’i
râcda kırâat edilmiş ve bundan sonra Hazret-i Sünbül Sinân Bir sâhili yok lücce-i ummâne yetiştir
kuddise sırrıhu’l-Mennân ve Hazret-i Hüdâyî kuddise sırrı- Sermest-i mey-i aşk olarak ortada kaldım
hu’l-Hâdî gibi pîrân-ı tarîkat hânkāhlarında ve git gide bil- Ey sâkī-i vahdet bana peymâne yetiştir
cümle tekâyâ ve cevâmi’-i şerîfede emr-i kırâat teammüm
etmiştir. Menkıbe-i celîle-i mezkûre münâsebetiyle hânkāh-ı gazelini okur okur da ağlardım; ara sıra nâire-i aşkın te’sî-
mezkûrda azîm bir cem’iyet teşekkül edip o asrın ekâbir-i riyle:
meşâyihi kâffeten hâzır bulunmuş ve şu muvaffakıyetlerin- Yâ Resûlallâh visâlin bezmine şâyeste kıl
den dolayı gerek Pîr-i müşârun-ileyh ve gerek Dede hazret- Tâ gönül olsun şarâb-ı aşkının mestânesi
leri tebrik edilmişlerdir. Bursalı Süleyman Çelebî merhûmun diye feryâd ile hâl-i isti’câl gösterir idim. Hareketimin be-
meşhûr-i âfâk olan manzûme-i vilâdet-i nebeviyyeleri ne şinci günü idi; Bi’r-i Ali denilen merhâleyi geçtikten sonra
derece mazhar-ı kabûl-i hâs u âmm ise bahsi sadedinde bu- şafak atmış, her şey fark olunmaya başlamıştı. Uzaktan Kub-
lunduğumuz menkıbe-i celîle-i mi’râciyye de o nisbette hâ- be-i Hadrâ göründü. Şu müşâhede-i zevk-perverâne çeşm-i
iz-i mevki’-i ta’zîm ü ihtirâmdır. âşıkānemi tenvîr, kalb-i hazînimi tesrîr edince vücûduma bir
Nasûhî-zâde Kerâmeddin
lerze ârız oldu, kendimden geçecek bir hâle geldim. Bilâ-
ihtiyâr deveden atılarak yayan yürümeye ve yana yana âh-
lar çekmeye başladım. Bu sırada kafilede öyle bir gulgule-i
ZİYÂRET-İ RAVZA-İ MUTAHHARA meserret zuhûr etmişti ki vasfında kemâl-i aczim vardır.
Hazret-i Şeyh Şemsî-i Sîvâsî’nin de aynı halde olarak söy-
Medîne-i Münevvere’de Ravza-i Hazret-i Seyyidü’l-E-
lediği şu sözler hâtırıma geliverdi:
nâm’ı ziyâretle şeref-yâb olan bir arkadaşımın oradan gön-
derdiği bir mektubun sûretini irsâl eyledim. Pek âşıkāne ya- Cânân ilinin güllerinin bâğı göründü
zılmış olduğundan kāriîn-i kirâmınızın hoşuna gideceğini Dost ikliminin lâlesinin dağı göründü
Dil hastesinin derdine dermânı erişti Herkes olur gerçi mezîdâr-ı aşk
Eyyûb’e dahi sıhhatinin çağı göründü Lîk ele girmez dür-i şehvâr-ı aşk
Kaygu gecesi gitti heman kalmadı korku Ukde-i ser-bestedir esrâr-ı aşk
Şemsî’ye bugün dostunun otağı göründü Böyle demiş hazret-i hünkâr-ı aşk
Umûm ehl-i kafilede şeydâlık, lâubâlîlik zuhûr eylemişti. Âh mine’l-aşki ve hâlâtihi
Lâkin Cenâb-ı Nâbî merhûmun: Ahraka kalbî bi-harârâtihi
Hüseyin Vassâf
Sakın terk-i edebden, kûy-i Mahbûb-i Hudâ’dır bu,
Nazar-gâh-ı İlâhîdir, makām-ı Mustafâ’dır bu
na’t-ı âşıkānesi bir şahs-ı mücessem misâli cümleyi makām-ı
sahve da’vet eylemiştir. Âh kardeşim bu vâdîde yazacak çok ÂLEM-İ İSLÂM
şey var. Ne çâre ki yazacak tâkat yok. Zaten bu hissiyât kā- İkinci Konferans:
len tasvîr olunamaz, hâl ile anlaşılır. Sırr-ı hâl ise AHVÂL-İ ÂLEM-İ İSLÂM HAKKINDA
Nakl olur neş’e-i esrâr gönülden gönüle Seyyâh-ı Şehîr
Berk urur eşia-i ızmâr gönülden gönüle Abdürreşid İbrahim Efendi Tarafından
muktezâsınca kalb-i ârifânelerine elbette mün’akistir.

– Esselâmü aleyküm!
Ne saâdet, ne devlet ki: Bugün mâsivâdan tecerrüdle
– Ve aleykümüsselâm...
huzûr-ı Hazret-i Fahr-i Âlem’de gönlümü o nebiyy-i efha-
Efendiler, –ma’lûm-ı ihsânınız, bir seyyâh olduğumdan–
mın aşkına rabt ile müstağrak-ı zevk-i rûhânî olmuşum...
elbette seyâhatime dâir ma’lûmat almak istersiniz. Onun
Ne saâdet, ne devlet ki: Bugün 1(...‫قبرى‬ْ َ ‫زار‬
َ َ ‫من‬
ْ َ ) hadîs-i için yine seyâhatime devam edeceğim. Evvelki konferansta
şerîfinin sırrına mazhar olmuşum. epeyce izâhât vermişsem de, ihtisâr etmiştim. Bunun için
Ne saâdet, ne devlet ki: Bugün sebeb-i îcâd-ı kâinât o- [104] bazı şeyleri ikmâl etmek istiyorum. Maamâfih seyâha-
lan o güzeller güzeli Server-i A’zam’ın hâmil-i aşkı olmu- time dâir ma’lûmat ve meşhûdâtı böyle birkaç konferansta
şum. tamamen söylemek mümkün değildir. Fakat pek mühim
Hazret-i Şeyh Müştâk ne güzel söylemiştir: cihetlerini, husûsiyle İslâm’a ait kısımlarını biraz daha teşrîh
Sarây-ı devletin dârü’l-emandır yâ Resûlallâh etmek istiyorum.
Matâf-ı bûse-gâh-ı ins ü candır yâ Resûlallâh Seyâhatimin evveli Türkistan ve Buhâra cihetleri idi. O
Gubâr-ı hâk-i pâyin lâ-cerem iksîr-i a’zamdır cihetlerde tamamen dolaştım. Fakat oralarda on beş sene
Cilâ-yı dîdehâ-yı âşıkandır yâ Resûlallâh evvel de cevelân etmiştim. Ona nisbetle bu son seyâha-
Mübârek ravzana ihlâs ile rû-mâl olan uşşâk timde o cihet müslümanlarında büyük intibâh gördüm.
Ser-efrâz-ı gürûh-ı ârifandır yâ Resûlallâh Buhâra pek eskiden beri bir menba’-i ilm ve merkad-ı
ulemâ-yı İslâm olmak üzere meşhurdur. Bu ilim, o zaman-
Bâbü’s-Selâm’dan huzûr-ı saâdete kadar ne sûretle gitti- larda Buhâra-yı Şerîf’te “şerîf” ünvânını verdirecek dere-
ğimden haberdâr olmadığımdan bundan bahiste arz-ı i’tizâr cede bir hizmet etmiş; ve bu şerâfet ona bir izâfet-i ebediyye
eylerim. Cenâb-ı Sâib’in: 2(‫ )آمدم مست بكوى تو رفتم مجنون‬bey- olarak kalacaktır. O cihet ahâlîsi Buhâra’nın ismini zikrettik-
ti tercemân-ı hâlimdir. leri zaman “Buhâra-i Şerîf” derler. Fakat şimdiki zamanda o
Heybet-i saltanat-ı Muhammediyye’nin derecâtını idrâk- şerâfet kalmamıştır. Maamâfih o sıfat o isimde hâlâ bâkīdir.
te akıl hayrandır, insan sermesttir. Ancak vüs’at-i tasarrufât-ı Çünkü bugün müfessirîn-i kirâm içinde en meşhur olanları
Ahmediyye sâyesinde züvvâr alâ-derecâtihim nâil-i zevk-i orada yetişmiş; fukahânın, muhaddisînin en meşhurları o
câvidânî ve mazhar-ı feyz-i Rabbânî oluyor. muhîtin âgûş-i irfânında perver-şiyâb-i kemâl olmuş.. Onun
Hülâsa nûr-ı aynım bugün öyle bir haldeyim ki için o yer şerâfet sıfatına kesb-i istihkāk etmiş, fakat bugün
Ben beni bilmem neyim dünyâ nedir ukbâ nedir acaba o istihkāk bâkī midir? Oralarını görmeyen, oranın ah-
Söyleyen kim söyleten kim aşk nedir sevdâ nedir vâline dâir haber almayanlarca el-ân bâkīdir. Maamâfih teş-
kîlât-ı kadîme yine var. Mesela medreseler duruyor ve ora-
Medîne-i Münevvere’de züvvârın kesretinden dolayı lara devam eden talebenin miktarı da lâ-ekall 27.000’dir.
müddet-i ikāmetin bil-mecbûriyye birkaç güne inhisârı, bir Ben medreseleri birer birer gezerek ta’dâd ettim. Belki ziyâ-
de yolculuk iştigâli ve bâ-husûs hâsıl olacak iftirâkın şimdi- de de var. Lâkin ta’tîl münâsebetiyle bir kısmı hâriçte oldu-
den yüz gösteren te’sîrâtı hasebiyle ancak bu kadar yazabil- ğundan ben o kadar sayabildim.
dim. Vesselâmu alâ menittebealhüdâ. Netîce-i kelâm: Fakat, vâ-esefâ, bu binlerce talebenin azîz ömürleri he-
bâen mensûrâ olup gidiyor. Yirmi, otuz sene tahsîl ve ted-
1
rîste bulunurlar da netîcede yine bir şeyden haberleri yok.
Suyûtî, Câmi’u’s-Sağîr, 12382.
2 Yalnız “El-hamd” kelimesini iki sene tedrîs ediyorlar. Bir ki-
“Senin yanına, kendimden geçmiş halde girdim; mecnun olup çık-
tabın mukaddimesini geçip maksada doğru hiçbir vakit gir-
tım.”
memişler. Daima dîbâce ile uğraşırlar. Kendilerine sorarsa- Bizim Buhâra’da ve Türkistân-ı Çînî’deki Türkler Rus-
nız, “İstihrâc-ı mesâil için bir mütâlaa istihzâr edeceğiz” diya’nın tazayyuku altında çiğnene çiğnene bir dereceye ka-
yorlar. Halbuki mülâhaza olunmalı ki bu uğurda yirmi yedi dar, on beş yirmi sene evvelki hâline nazaran, bir nevi’ inti-
bin şübbân-ı İslâm’ın umûmu mahvolup gidiyor. Bunlar o bâh gelmiştir. Maamâfih bu intibâh hâl-i ibtidâîdedir. Her-
kadar okumakla beraber, yirmi otuz sene çalışarak ilme hiz- hangi şehire karyelere gidilirse ibtidâiye mektepleri küşâd
met ümîdiyle beraber yine diyânet-i İslâmiyye’den külliyen olunmakta olduğu görülür ve olunmuşları da pek çoktur.
bî-haberdirler. Nitekim aralarında meşhur darb-ı meselleri Bununla beraber istikbâllerini de düşünmeye başladılar.
vardır ki namaz, oruç kazâya kalırsa (‫ )يقضى هى لا هو‬derler. Bu cihetler mülâhaza edilirse şevk ve memnuniyetimiz
Yani –fiili muzâri mechûl bir kelimeyi ma’lûm okuyarak– artar.
kadın kazâ eder, erkek etmez... ma’nâsını verirler. Halbuki Özbekler'de bir isti’dâd-ı ticâriyye de var. Hatta bizim
bu mes’ele bütün müntesibîn-i fıkıhça tamamen ma’lûmdur. Rusya’daki meşâhîr-i tüccârân beyninde meşhurdur ki Tür-
Yani o derece câhil imişler. Yirmi otuz sene ömürlerini neye kistân müslümanlarına (‫ )يهود هذه الامه‬derler. Ticârette Yehû-
sarf ettiklerine haberleri yok. Bakınız gaflet ne dereceye ge- dîlerden ziyâde istîdâdı olduklarından kendi beynlerinde ko-
tirmiş. nuştukları zaman böyle derler, yani “O kadar ticârette isti’-
Fakat şu kadar var ki talebe-i ulûmun mütâlaa ile meş- dâdları var...” demek isterler.
gul olması yine fikirde bir isti’dâd bulunduğuna delâlet edi- Moskova en büyük ticâret merkezidir. Rusyalı Türkler'-
yor. Biri tarafından bir şey söylenirse anlamak isti’dâdı var. den 40, 50 büyük tüccâr bulunur. Fakat Buhâralılardan iki,
Fikir mahdûd olması münâsebetiyle onu ekser-i evkāt sûis- üç yüz tâcir var. Ve bütün ticâret merkezlerinde de Buhâ-
ti’mâl ediyorlar. ralılar gayet terakkī etmektedirler. Kendi memleketlerinde
Ben Buhâra’ya geldiğim zaman ulemâ ile talebe ile bazı de en büyük ticâret yine kendi ellerindedir.
ictimâ’larda bulunduk. Fakat böyle konferans sûretinde de- Her ne kadar Amerika’dan pamuk tüccârları gelse de
ğil, mevâiz şeklinde, câmide onlara hayli nasîhatlerde bu- evvelâ Buhâra tüccârının elinden geçmedikçe ecnebî eline
lundum. Rusların tasallutundan hikâyeler naklederek zihin- giremez. İsterse orada ecnebîye satar, istemezse tâ Lon-
lerine bir nevi’ intibâh vermek fikriyle bazı şeyler söylemiş- dra’ya, Amerika’ya kadar götürür. New York’ta, Mances-
tim. İki gün zarfında şehrin içini “evrâk-ı muzırra”(!) ile dol-
ter’da kendilerine meydan açmışlar. Ticâretçe istikbâlleri ga-
durmuşlar. Bu gün Ruslara adâvet şöyle olur, böyle olur...
yet parlaktır. Her ne kadar ilmen geri kalmışlarsa da istik-
diye harbe hazır olmuşlar. Üç yüz sene uyumuş bir millet üç
bâlleri bizim Rusya Türklerinden gayet parlaktır. Diyânet
gün içinde kalktı. İşte isti’dâd olması hasebiyle asırlarca kö-
mes’elesine gelince bu husûsta ittifakları tamdır. Emr-i ma-
relmiş zihinleri bir gün içinde uyanabilir; fakat cehâlet yine
aşta ayrılsalar da diyânette birleşirler. Aralarındaki habl-i
yanlış yola sevk ediyor. Kendi mevcudiyetlerinden, varlıkla-
diyânet pek metîndir. Bu i’tibârla istikbâlleri parlaktır.
rından cüz’î bir şeyler anlayınca “Bizde intibâh var, yürüye-
İstikbâllerine ait fena bir cihet, karanlık bir nokta varsa o
lim...” hûlyâsına zâhib olurlar. Halbuki böyle birkaç cüz’i-
da Rus hükûmetinin binlerce âile Rusları onların içerisine
yâtı bilmeye intibâh denemez.
Bizim Rusya müslümanları 25-30 senedir kendilerinde hicret ettirmesi mes’elesidir. En câhil Ruslar bütün Türkis-
bir intibâh var zannediyorlar. Vâkıa Buhârîlere nisbetle bir tân’nın içerisine, müslümanların orta yerine yerleşmektedir.
nevi’ intibâh vardır. Fakat nefsü’l-emrde bize lâzım olan ha- Her sene iki yüz, iki yüz elli bin adam Buhâra cihetlerine
kīkī intibâh yoktur. Bize lâzım olan intibâhı otuz senedir, hükûmetin cebriyle nakl-i mekân etmektedir.
hâlâ meydana getiremeyiz. Daha matlûb dereceye gelme- Maamâfih bu hicretin oradaki müslümanlara zararı ol-
mişlerdir. Ve gelmeleri de uzakçadır. Onunla beraber efkâr-ı makla beraber faydası da yok değildir. Mazarratı var, çünkü
umûmiyye terakkī lüzumunu hissetmiştir. Bütün Rusya’daki yerlerine Ruslar mâlik oluyor. Faydası var, çünkü bunları
müslümanlar berây-ı tahsîl her tarafa dağılmakta. Bugün el- gördükçe intibâh hâsıl olur. Rusların o koyu ve kızıl cehâle-
hamdü lillâh yalnız İstanbul’da yüzlerce talebe görülmekte- tini görünce bunlar ilme rağbet ederler. Rusların câhilliği
dir. Evvelce de gelirdi, fakat yer bulamazdı, “Tatardır” diye zaten bütün dünyaca meşhurdur. Onlar nereye gitseler yine
sürerlerdi. Lâkin şimdi elhamdü lillâh o vartadan kurtulduk. öyle cehâlet içinde yüzeceklerdir. Zîrâ Rus milleti kendi-
Din ve kan kardeşlerimiz bütün kollarını bize açtılar. Bunun liğinden mektep açmaz. Hükûmet açarsa ve cebr ederse o
için biz umûm Osmanlı milletine minnetdârız. Gerek kalb ile vakit çaresiz gidip gelirler. Bu derece mutaassıb câhillerdir.
gerek lisan ile umûmî husûsî beyân-ı teşekküre borçluyuz. Ama müslümanlardan çok ümîdimiz var. İnşaallah fıtrat-
Türk diyorsam da, Türk, Tatar diye ayrı gayrı kavim larında merkûz istîdâdı izhâr ederek en âlî bir derece-i terak-
i’tikād etmeyelim. İkisi bir kavimdir. Cerman etnoğrafların- kīye vâsıl olurlar. Burasını bilmiyorum, ama bizim taraflarda
dan meşhur “Fischer” diyor ki: Sibirya Tatarları'nın aslı Os- hemen her karyede müslümanların iyi kötü birer mektepleri
manlı Türkleri'yle bir olduğunda –etnoğrafya fennine tatbik bulunur. [105] Bizim memleketimizde on beş hâneli bir köy
olunursa– şüphe yoktur. Bunu Tatarlar da inkâr edemez. varsa mutlaka bir mektebi de vardır. Hatta göçebe hâlinde
Bunun için şimden sonra Türk, Tatar demeye hâcet yoktur. dolaşan Kazaklar var, onlar eyyâm-ı sayfta bir iki hâne bir-
Hepsine “Türk” diyeceğiz. Binâenaleyh Rusya Türkleri Os- leşerek bir muallim tutarlar, çocuklarını okuturlar. O derece
manlı Türkler'e bu himâye ve kabulden dolayı müteşekkir- ulûm-ı dîniyyeyi çoçuklara bildirmek için çalışırlar. Muallim-
dir. ler bi-hakkın muallim olsa az zamanda tamamıyla tenevvür
edecekleri şüphesizdir. İşte bu eski zaman usûlüyle beraber Farz olan birçok teâvün ve tenâsurlar vardı; bunları hiçbir
yine bir dereceye kadar okuyup yazmak cihetini te’mîn e- vâiz ne mescidlerde, ne sâir mahallerde söylememiş, yalnız
derler. Bu cihetle Rusya müslümanları Ruslar'dan geri kal- “Nevâfil kıl, cennete git” programını vermişler.
mayacaklardır. Belki müslümanların istikbâlleri daha parlak- Hazret-i Peygamber efendimiz ashâb-ı kirâma diyordu
tır. ki: “Siz bana bakarak nevâfil ile çok iştigâl etmeyiniz, kor-
Zahiren her ne kadar ricâl-i devlet Rus ise de umûmiyet- ُّ َ َ ‫حتى‬
karım ki sonra size melâl gelir. 1(‫تملوا‬ ُّ َ َ ‫الله َلا‬
ّ َ ‫يمل‬ َ َّ ‫إن‬
ّ ) “Ne-
le bakılırsa Ruslar'ın maîşetine nisbetle müslümanların maî- vâfil ile iştigâliniz mesâî-i dünyeviyyenizi ihlâl edecek dere-
şeti daha iyidir. Bunun için komşu Ruslar ihtidâ etmekte- cede olmasın...” diye men’ ederdi.
dirler. Komşusuna bakar, görür ki müslümanların hâli hıris- İşte bu nevâfil çoğaldıkça millete o kadar melâl getirmiş
tiyanların hâline nisbetle çok müterakkī. Bir kere müslü- ki şimdi ferâizle iştigâl edenler Mançurya’da az bulunur. Bu
manların evleri güzel ve temiz. Halbuki kendilerinin köpeği hâlin nihâyeti ikiden hâlî değil: Ya onları büyük bir intibâha
de orada, domuzu da orada. (Handeler). Vâkıa avâm, fakat sevk edecek, yahud da –hâriçten bir imdat yetişmezse– mâ-
ne kadar olmasa da yine bir idrâki var, düşünüyor, bulun- zallah küfre sürükleyecek. Neûzubillâh, cehâletin nihâyeti
duğu din bu hâle sebep olur, der; İslâmiyet’i kabul eder. budur.
Hatta gazeteler yazmış: Senede elli bin Rus İslâmiyet’le Nerede olursak olalım bu atâlet, bu tenbellikleri üzeri-
müşerref oluyor, diye. Vâkıa bu mübâlağadır; fakat herhal- mize yükleterek gidersek hâlimiz pek acınacak, pek ağlana-
de birkaç bin kişi müslüman oluyor. Onun da sebebi işte cak dereceye varacaktır. İşte Çinliler'in i’tikādı bugün bu
komşuluk te’sîri. Hizmetçilerimizin çoğu da Ruslardır. Müs- merkezdedir:
lüman âileleri içinde bulunurlar; temizliği, saâdeti görürler, – Ulemâ bizi bu hâle getirdi, bizi dünyadan tenfîr ettiler,
kalblerinde bir incizâb hâsıl olur. Çünkü dîn-i İslâm, dîn-i fıt- çalışmadan men’ eylediler. Çalışmamak, tenbel tenbel yaşa-
rîdir. Tabiata, fıtrata muvâfık gelir. Görür, anlar mürûr-ı za- mak. Âkıbet bu hâle geldik. Bugün diğer milletlere karşı ze-
manla müslüman olur gider. Ma’lûm, müslümanlarda mis- lîl, esir, mahkûm kaldık... Bizi yalnız hammallıkta kullanırlar.
yonerlik yok, kabul edenler hep kendiliğinden. Milyonlarca halk böyle hazîz-i esârette inliyoruz...
Şimdi yine Mançurya’daki müslümanlara nakl-i kelâm Ben yüreğim sızlayarak, kalbim acıyarak bu hakīkati o
ediyorum. Evvelki konferansta onlar hakkında bazı ma’lû- milletten telakkī ettim. Onun için umûm müslümanlara bu
mat vermiştim. Hakīkaten onların ahvâl-i dîniyyeleri gayet hakīkati söylemeyi kendimce bir vazîfe-i mukaddese adde-
tedennîdedir. Bundan üç yüz sene mukaddem Desûkīleri A- derim.
rap lisanından Çin lisanına tercüme edecek adam bulunur- Mançurya’da umûmiyetle müslümanların miktarı pek
ken bugün sûre-i Fâtiha’yı okuyacak adam bulunamıyor. çok değildir. Olsa olsa nihâyet üç, dört milyon. Maamâfih
Bittabi’ sâmîîn-i kirâmın hatırına gelir ki: Acaba bu kadar bunların bu sûretle cehâlette kalmaları bizim a’zâmızdan bir
tedennî neden ileri gelmiş? Ve Bunun neticesi ne olacak? cüzünün ölmesi, kaybolmasıdır. Hazret-i Peygamber efendi-
Elbette neticesi vahîmdir. Cehâletin neticesi –maâzal- miz (sallallâhu aleyhi ve sellem) buyurmuş ki: müslümanlar
lah– küfürden başka nedir? Ama sebep ne imiş bu hâle gel- bir cesettir 2(‫)المسلمون كالجسد الواحد اذ اشتكى بعضه اشتكى كله‬
mesine? Bunun sebebi de, benim tahkik ettiğime göre, bir bir cüz’ü hasta olunca küllîsi hasta olur. Bunun için onlara
zamanlar ulemâ varmış. Ulûm-ı dîniyyede gayet kâmil fâzıl- pek acınır.
lar yetişmiş. Bunu o kitaplar gösterdiği gibi usûl-i tedrîste Mançurya’ya mülâsık “Şansi, Kansu, Şensi” isminde üç
ta’kîb ettikleri tarîk de gösteriyor. Çünkü okudukları kitaplar vilâyet var. Vilâyetlerde ulemâ kesretle bulunur bunlar mü-
bütün diyâr-ı İslâmiyye’de ma’rûf olan ve ta’kîb edilen ki- tedeyyin bir kavimdirler. Diyâneti bi-hakkın ifâ etmektedir-
taplardır. Fakat sonra her nasılsa bir taraftan Çin tasallut etler. Ulemâda ne varsa burada var. Maamâfih o ulemâ da o
miş, ezmeye çalışmış, diğer taraftan da ulemâ-yı İslâm bazı kadar gaflete dalmışlar ki yanı başındaki bu Mançurya müs-
hûlyâlar ile ahâlîyi okuyup yazmaktan men’ etmeye çalış- lümanlarının hâline hiç bakamıyorlar. Bunlar cehâlet deryâ-
mışlar. Bu hakīkat bugünkü ef’âl ve etvârdan nümâyân olu- sına batmışlar, bunları kurtaralım, diye hiç mülâhazalarına
yor. Çin’deki müslümanların ahvâline dikkat olunacak ve bile getirmiyorlar. Bu gaflet kâffesinde teammüm etmiş.
kendilerinden sorulacak olursa, diyorlar ki: Ulemâ sebep ol- Oradan, Çin’in ilim merkezi olan Lancico vilâyetinden
du. tâ Çin-i cenûbî’de Yonansi hudûduna kadar kâmilen bir
– Niçin ulemâ sebep oldu? Türk sülâlesi unsurudur. Ve lisanları da Türk lisanıdır. Bu-
Bugün Buhâra ve Türkistân’da ahâlînin kâffesi ulemâ- gün İstanbul’un Türkleri, hilâf-ı farz olarak, oraya düşerlerse
nın ağzına bakar. Ulemâ çalıştıkça ve ictihâd ettikçe ahâlî de bilâ-müşkilât onlarla anlaşabilir. Kazan Türkleriyle anlaş-
ictihâd eder, çalışır. Sâir memleketlerde de böyle değil mi? makta müşkilât çeker, onlarda çekmez. Dillerimiz o derece
Burada, Hindistan’da, Çin’de vesâir diyâr-ı İslâmiyye’de ne yakındır. Altı, yedi milyon Türk unsuru bir merkezde bulu-
vakit ulemâ çalışmış, ictihâd etmişse millet-i İslâmiyye te- nurlar. Ve Çin’in en kıymetli, en mu’temed tanıdığı kavim
rakkī etmiş. Ve ne zaman ulemâya bir melâl, bir fütûr gel- bunlardır. Fakat bunların içinde bin-nisbe ulemâ bulunduğu
miş, mesâîsini nevâfil ile iştigâle hasr etmişse millet-i İs-
lâmiyye tedennî etmiş... Bu nevâfil ile iştigâl milleti ferâiz- 1
Buhârî, Sahîh, Kitâbü’s-Savm, 51.
den uzak düşürmüş. Farz olan kesbler, uhuvvetler vardı. 2
Benzer şekilde, Suyûtî, Câmi’u’s-Sağîr, 10788.
gibi mütenebbih, münevver adamlar da var. Rusya’ya, Ja- Müslümanlık’tan bizde olanları sayacak olursak bir ke-
ponya’ya gitmiş kimseler de bulunur. Bunun için istikbâlde lime-i tevhîdden başka ne bulabiliriz? Onun üzerine namaz
evvel-be-evvel intibâh o merkezden, oradaki Türk akvâmın- da kılarız, diyeceğiz. Tabîî. Fakat acaba hakīkaten namaz
dan çıkacaktır. kılmış oluyor muyuz?.. Burası biraz şüpheli. Allah 1( ‫الصلوة‬ َّ ِ
َ ٰ َّ ‫ان‬
Bu, delâlet eder ki “Türk-Tatar” akvâmı mine’l-kadîm ‫والمنكر‬ ِ َ ْ َ ْ ‫عن‬
ِ َ ْ ُ ْ َ ‫الفحشاء‬ ٰ ْ َ ) buyuruyor. Biz camilerde dolu dolu
ِ َ ‫تنهى‬
di-yâneti muhâfaza için gayret etmişler. Her ne olursa ol- namaz kıldığımız halde acaba niçin bu fahşâdan kendimizi
sun, her ne halde bulunurlarsa bulunsun kendilerinde bir men’ etmeyiz ve edemeyiz? Mülâhaza edecek olursak... Ya
diyânet, bir taassub-ı dînî görülür. Bunun için istikbâlde kendimizde hata var... Tabîî hatayı kendimize alacağız.
coğrafyamızı mülâhaza edecek olursak o kardeşler istikbâ- Kur’ân-ı Celîl’e isnâd-ı hatâda ma’nâ yok. Allah’ın sözünü
limiz için bize lâzım ve muîn olacaktır. hiç inkâr etmeyeceğiz. Demek ki yine namazı kılmaklığımız
Onları bî-haber bırakmaklığımız hiç vicdâna sığmaz. On- o derecede.
lar bizden o kadar bî-haber ki Osmanlı deseniz hiçbir şey Ama Japonlarda Müslümanlık, İslâmiyet inşallah ümîd
anlamaz. Onlar, bize Rum padişâhı, Rum halifesi derler. Bu olunur ki istikbâl parlaktır. Ne sûretle? diyecek olursanız, bir
i’tikād onlarda kalmış. Hatta Çin müslümanlarında da böy- kere onların cemî’ ahlâkı İslâm’a gâyet mutâbıktır. Onlar
le. Vaktiyle Abdülhamid zamanında Ali Rıza nâmında bir için yalnız bir kelime-i tevhîd kalmıştır. Sâir ef’âlleri, hüsn-i
zât oraya gitmiş, “Rum halifesinin vekîliyim” demeye mec- ahlâkları, sadâkat ve istikāmetleri, yekdiğerine teâvün, tenâ-
bur olmuş. Osmanlı İslâm halifesi dememiş. Başka türlü sur ve muhabbetleri... Tamamıyla İslâm’a mutâbıktır.
kendisini anlatamamış. Ve o millet bizim için, tekrar ederim, Bu asırda o derece sadâkat ve istikāmet doğrusu onlara
istikbâlde gayet lâzımdır. Onlar bizim ırk, din ve kan kar- vergidir. Ben bir kere Yokohama’da bir köye geldiğim vakit
deşimizdir. Buradaki ulemâdan bazı zevât onların içine git- –paralarımın çokluğundan(!)- çantalarımdan birini bir binek
se, uhuvvet-i dîniyye ve nesebiyyemizi onlara anlatarak taşında bırakmışım. İki saat sonra geldim, aldım. Kimse ya-
kalblerini celbe çalışsa onlar can ile atılmaya hazırdır. İçle- nına bile gitmemiş.
rinde zengin bulunmaz, fakat fukarâ da bulunmaz. Çin hü- Sonra köylerde dolaşırken bir gün sabahleyin köyün bi-
kûmeti bütün kuvve-i askeriyyesi meyânında yalnız onlara rinde çay içtim. Gideceğim sırada çayhâne sahibi orada bu-
i’timâd eder. Bunlar her ne kadar avf olunur ise de, Türk lunmadı, kırk para masaya bırakarak gittim. O gün akşama
milletinin, Avrupa ortasında bir milletin onlardan gâfil olma- kadar dolaştıktan sonra yine o yol ile avdet ettim. Oradan
geçerken çayhâne sahibi –bir kadın imiş– arkamdan ses-
sı [106] asla câiz değildir. Onlardan gâfil olmak kendi istik-
lendi. Durdum. Ne dersiniz, otuz parasını iâde etmedi mi!.
bâlimizden gâfil olmaktır.
Meğer orada kahve on para imiş, otuz parayı iâde için ka-
Şimdi biraz da Japonya’ya nakl-i kelâm etmek istiyo-
dıncağız bütün gün üzülmüş ve nihâyet bana iâde ile içi
rum. Japonya’da milletin diyânet-i İslâmiyye’ye teşebbü-
rahat olmuştur.
sünü, âdetlerini ve bize meyillerini birçok adamlar benden
Bakınız ne derece sadâkat, ne derece emniyet!.. Acaba
sordular ve daima da soruyorlar. Bunun için diyeceğim o
biz camilerde ayakkabılarımıza dikkat etmeyecek olursak
kadar ki onların diyânete ne kadar meyli olduğunu düşü-
bulabilir miyiz?.. (i’tirâf-âmîz tebessümler) Zor buluruz. Hal-
nüp anlayabilmek için evvelâ kendimizin diyânete ne kadar
buki Japonya’da doktorların, avukatların kapısında sokakta
muhabbetimiz olduğunu düşünmeliyiz. ahâlînin ayakkabıları sürüsüyle yatıyor, kimse dokunmuyor.
Bugün biz kendimizi düşünecek olursak eben an ced (Çünkü onlar ayakkabılarını sokakta kapı önünde çıkarırlar,
müslüman olanlarda dine muhabbet acaba ne derecede hâne dâhilinde terlikle gezerler) emniyet o derecelere var-
bulacağız? Ciddî bir muhabbet, lisanımızdan başka bir yeri- mış. İffet, nâmûs... Kendilerinde son dereceyi bulmuş. Hal-
mizde, ef’âl ve harekâtımızda bulacak mıyız? Zannederim, buki bunlar evsâf-ı İslâmiyye’den, ta’lîmât-ı dîniyyemizden-
bulacağız diye da’vâ etsek, zor isbât ederiz. Zîrâ hakīkī mu- dir. Böyle olduğu halde biz bu sıfatlarla tamamıyla mutta-
habbetimiz olsa o dîn-i celîl-i İslâm nasıl emir verdiyse ta- sıfız, diye da’vâ edebilecek miyiz? Olmayan şeyi nasıl da’vâ
mamıyla yerine getirirdik. Yalnız lisanen da’vâ ile iktifâ et- edeceğiz. Etsek de ne çıkar? Sonra adama gel de gör, der-
mezdik. ler.
Bugün müslümanlık ne emr etmişse onları ifâ ediyor Hakīkat meydanda, size sorarım: Hanginiz ayakkabıla-
muyuz? Doğru söyleyelim, haydi âlemi aldatırız, fakat ken- rınızı cami kapısında bırakabilirsiniz?..
dimizi aldatmayalım, vicdânımıza karşı hakīkati i’tirâf ede- İşte ben her vakit diyebilirim ki onların mevki’leri hakī-
lim... Evet, bugün düşünecek olursak her birimiz diyebiliriz kat-i İslâm’a gayet yakındır. Benim gibi oraya gidip gören-
ki, hatta en büyük âlimimiz diyebilir ki: “Allah için söyleye- lerin hepsi de böyle diyecek. Oradaki misyonerlerin, ecne-
cek olursam i’tirâf ederim ki Allah’ın teklif ettiği evsâf bende bîlerin kâffesi de böyle demektedirler. Hatta oradaki misyo-
yoktur.” nerler bunun korkusundan “Japonlar istikbâlde İslâm’ı ka-
Taksîrâtımızı i’tirâf etmedikçe bizim adam olmaklığımız bul edecekler” diye telaşa düştüler, kabul etmemek için her
mümkün değildir. Ama i’tirâf etmezsek, “Biz böyleyiz, biz türlü tedâbîre mürâcaattan geri durmazlar. Kiliselerde dai-
şöyleyiz...” diyecek olursak o vakit kendi kendimize düşün- ma İslâmiyet aleyhinde nutuklar irâd ederler.
meliyiz ve vicdânımıza bu suâli irâd etmeliyiz:
– Bizde Müslümanlık’tan acaba ne var? 1
Ankebût, 29/45.
Acaba İslâmiyet kabul edilmemişken böyle aleyhinde basîrete imâ maksadıyla o sözü söylersem bir hakīkati or-
bulunmakta ne ma’nâ var? Ma’nâsı hep o korkuları. Misyo- taya koymaktan başka ne yapmış olurum? Hakīkat geri alı-
nerler, Japonların tabiatlarını tamamiyle bilmişler, İslâmi- nır mı?
yet’e gayet mutâbık olduğunu görmüşler. Bunun için ihtiyâ- (Burada dehşetli alkışlar başladı. O kadar ki eller kâfî
ten, İslâm oralara ayak basmasın, diye birçok tedâbîrde bu- gelmeyerek ayaklarla Darü’t-Temsîl yıkılacaktı. Reşîd Efendi
lunmuşlar. Bu husûstaki tedbirlerinden geçenlerde bir dere- daha birtakım şeyler söylemek istiyor, fakat alkıştan vakit
ce arz etmiştim. Hazret-i Resûl-i Zîşân efendimizin şahs-ı bulamıyordu. Alkışlar esnasında sâmiînden bir zât:
âlîleri aleyhinde birçok resâil neşr etmişler... Bunlar hep o – Sizin gibi hakīkati i’tirâf eden hocalar yaşasın...
korkunun alâmetidir. diye bağırdı. Yine alkışlar bütün dehşetiyle bu sözü selâm-
Hatta bir hadîs-i şerîfte öyle buyuruluyor: 1( ‫بالرعب‬ ُ ِْ ُ
ِ ْ ُّ ِ ‫نصرت‬ ladı. Dört beş dakika devam eden alkışlar biraz sükûnet bu-
‫هر‬ َ َ ِ َ ) Yani Allahu Zü’l-Celâl tarafından bana bir mu’ci-
ٍ ْ َ‫مسيرة ش‬ lur bulmaz Abdürreşid Efendi sözüne devam etti:)
ze verildi: Benden korkarlar, uzakta bile olsa, bir aylık yolda Zannederim hepiniz tarih mütâlaa buyurmuşsunuzdur,
bulunsun, yine korkuyorlar. Bu, o mu’cize-i bâhirenin alâ- Avrupa düvel-i muazzaması bundan iki yüz sene mukad-
metidir. dem bizim sadrâzamlarımıza mektup yazmak için toplan-
Filhakīka hıristiyanlar müslümanlardan korkmuştur. mışlar da öyle yazmışlar. Bugün ise sefâretten bir tercüman
Umûmiyetle bakılırsa Avrupa da korkuyor. Zâhiren bakar- geliyor da sadrâzamlarımızı korkutuyor. Vaktiyle şevket-i İs-
sak korkacak bir şey yok. Bîçâre müslümanların hâli ma’- lâmiyye bütün cihânı tutmuşken bugün bir şapkalı gelince
lûm. Top, tüfek, kuvvet, para... Hep onlarda, biz erzel-i ibâd tir tir titriyoruz. Bundan büyük rezâlet olur mu?
olup kalmışız. Ne var korkulacak? Nemizden korkarlar? İşte Asıl maksadım, efendiler, ma’lûmat satmak değildir.
bir kuvvetimiz olmadığı halde korkuları hakīkaten bir mu’- Belki müslümanların kalbini ikāz etmek ve intibâhlarına bir
cize-i bâhiredir. vesile aramaktır. Yoksa fazîlet satmak değil. (Yaşa... Alkışlar)
Maamâfih korkmakta haklıdırlar. Biz uhuvvet-i İslâmiy- Ben Japon milletinin fezâil-i ahlâkıyye ve muhabbet-i
ye’yi bi-hakkın elimize alacak olursak... Bu kadar ulemâ var milliyyesini size söylemekten murâdım, eğer biz de onlar
ki köylere gidiyor, eğer onlar hep hakāyık-ı İslâmiyye’den gibi ahlâk-ı hasene ile mütehallık olursak bu sâyede onlar
bahs eder ve İslâm’ın istikbâlini tenvîr için vaazını cennet ile kendilerini Avrupa’nın tasallutundan nasıl kurtarmışlarsa biz
teşvîke hasretmeyerek İslâm’ın hakīkatini, muhsenâtını, ahde kendimizi kurtaracağımızı anlatmaktır. (Alkışlar)
kâm-ı celîle-i ictimâiyyesini onlara söylerse... Emin olunuz Biz umûmiyetle Avrupa’nın meftûnu olmuşuz. İçimizden
ki bütün İslâmlar yek vücûd olarak bütün dünyayı titretirler. birinin cüz’î gözü açılacak olursa –ister ulemâ olsun, ister
(Cümle biter bitmez, samiînden bir zât –Beyânülhak re- Avrupa terbiyesi görenler olsun– Napolyon’un, yok bilmem
fîk-ı muhteremimizdeki makāleleriyle Hüseyin Hazım Efendi kimin sözleriyle ağzımızın suları kurur. Halbuki kendimizde
olduğu anlaşılmıştır– ayağa kalkarak:) hikmette olsun, siyâsette olsun âlî sözler söylenmiştir. Fakat
– Müsâadenizle iki söz söyleyeceğim, dedi, müslümanlar söylendiğinden bile haberimiz yok.
hakkında isti’mâl ettiğiniz erzel-i ibâd ta’bîrini ya te’vîl ediniz Napolyon “Muhârebede galip gelmek için üç şey lâzım-
veya geri alınız. Bunu buradaki ihvân-ı dîn nâmına reddey- dır, demiş, birincisi para, ikincisi para, üçüncüsü yine pa-
lerim. ra...” Bugün aramızda bu sözü bilmeyen çocuklar bile yok-
Abdürreşid Efendi “Evet...” diye cevaba başladı. Fakat tur. Halbuki bu söz nefsü’l-emre mutâbık mı, değil mi? Mü-
sâmiîn tarafından birçok sesler: “Ehemmiyeti yok, devam lâhaza eden yok. Almanlarla muhârebe ettikleri zaman
ediniz...” diye mecrâ-yı kelâmın bozulmaması arzusunu iz- Fransızlar'da para yok muydu? Eğer yok ise sonradan on-
hâr ettiler. lara parayı kim verdi? Tazmînât için o dehşetli milyarları ne-
Abdürreşid Efendi, o intibâh-ı İslâm’a vakf-i hayât ile fî- reden buldular? Demek ki paraları vardı. O halde niçin ga-
sebilillâh hakīkati söyleyen ve bunu seviye-i irfâna göre lip gelemediler. İşte paraları olduğu halde mağlup olarak
herkese anlatmaya cehd eden ve nihâyet İslâmiyet’e koca Napolyon’un sözünü bilfiil tekzip ettiler.
bir Japonya’yı kazandırmak mazhariyet-i mağbûtasına min- Ama bizim kendi cinsimizden olan bir zât, Timurlenk –
tarafillâh nâil olan o zât-ı muhterem bu i’tirâzı cevapsız bı- her ne kadar bazı a’mâli menfûr ise de, kan dökmesi üze-
rakmadı hakīkatin üstünden bir perde daha kaldırdı: rimize bir leke ise de, birçok şeylerini nazar-ı dikkate alırsak
– Evet, dedi, böyle bir mevki’de çok şeyler söylenirse yine büyük hikmetler, sözler buluruz– demiş ki: “Muhâre-
ağızdan hata da çıkabilir. Eğer hata ise, yani benim ağzım- bede galip gelebilmek için on şey lazım; birincisi asker, do-
dan çıkan söz şer’e muhâlif ise, ben o ta’bîri İslâm’ın İslâm kuzu da tabîat-i milliyye, ahlâk-ı milliyedir.”
olması hasebiyle söylersem istiğfâr ederim. Fakat bugünkü Bunu izâh için ben size Japon-Rus muhârebesinden ba-
hüsrânımızı, evet dünyanın her tarafında milyonlarca bîçâre zı şeyler söyleyeceğim. Japonların muhârebeyi kazanmaları
[107] müslüman kardeşlerimizin ecnebîler elinde esir ve paralarının çok olmasından mı idi? Vâkıa paraları yok de-
mahkûm olduğunu, ecnebîlere hammallık ettiğimizi erbâb-ı ğildi. Fakat Ruslar'ın parası ondan fazla idi. O halde onlara
muhârebeyi kazandıran ne idi? Evet, onlarda öyle bir fazîlet
vardı ki bütün esbâb-ı galibiyyet onda mündericdir: Onların
1 tabîat-i milliyyeleri pek âlî, pek müstesnâ bir derecede idi.
Buhârî, Sahîh, Kitâbü’s-Salâ, 55
Rusya’da esliha yoktu diye kimse iddia edemez, vâkıa Avrupalılar tamamen aksini mütâlaa etmişler. Bu on iki zâ-
ahâlîsi o kadar zengin değildir, fakat re’s-i kârdaki heriflerin bitin intiharını yazdığı Zare gazetesini hükûmet kapattı.
İngiliz bankalarında kaç milyonları var? Dünyanın en zen- Japonlar diyorlar ki: “Biz son nefese kadar müdâfaayı il-
ginlerinden sayılanlar orada mevcûddur. Yüzlerce milyon- tizâm etmiştik. Ve Portsmut muâhedesine de rûy-ı rızâ gös-
ları vardı. Eğer onlarda haysiyet-i milliyye, nâmûs-ı millî, termedik. Hükûmet kabul ettiğinden hükûmete karşı nümâ-
daha kısası tabîat-ı milliyye olaydı, o paraları ecnebî banka- yişler bile yaptık.” Hatta o gün büyük bir ihtilâl çıkmış. Böy-
larından alır, muhârebeye sarf ederlerdi. Fakat fesâd-ı ahlâk le rezîlâne bir muâhedeyi kabul etmeyeceğiz, demişler. Mil-
son derecede. O halde kalmayacaklarını biliyorlar. İstikbâl- let o kadar galeyâna gelmiş ki öyle galibâne bir muâhedeyi
lerini te’mîn için paraları ecnebî bankalarına aşırmışlar. İşte kabul etmek istemiyorlar.
bu milliyetsizlik muhârebeyi kaybetmelerine sebep oldu. Bunun için diyorum ki ecnebî muharrirleri şarka ait
Japonlar gibi çocuklarına varıncaya kadar kendilerini fe- ma’lûmatta tamâm-ı ma’lûmat vermek istemiyorlar. Biz on-
dâ etmediler. Her şeyden evvel tabîat-i milliyye, ahlâk-ı mil- lara arz-ı iftikar etmeden ise kendimiz doğrudan doğru men-
liyye, hubb-ı millî lâzım. O anlaşılacak olursa parayı bulmak baından istihsâl-i ma’lûmata çalışmalıyız. Biz şarklıların me-
güç değildir. Ruslar “Biz paraya muhtaç idik” derlerse “Mem- nâfi’-i umûmiyyemiz bir olduğundan ve bütün cihânda de-
leketinizde para yok muydu?” deriz. Fakat onlar memleket- verân eden ırk mes’elesi, şark mes’elesi gibi şeylerde bizi
lerini fedâ ediyorlar, paralarını saklıyorlar. Ama bir gün gi- birleştirmeye vesîle olacağını gördüğümüzden, Japonların
derse ecnebî banklarına terk edecek, gidecek. İslâmiyet’le müşerref ve istikbâlde bize zahîr olmalarını kal-
Bakınız ahlâk-ı milliyye neler yapıyor. Japonlar diyor ki: ben temennî ve bununla beraber diyâneten de iftihâr etme-
“Biz ahlâk-ı milliyyemiz sâyesinde galebe ettik.” Ve bunun miz tabîîdir. Japon ekâbir-i milletinden yirmi, otuz zâtın İs-
için “Ahlâk-ı Milliyye Muhâfazası Cem’iyeti” nâmıyla bir de lâm olması bizim için büyük şereftir. İstikbâl ise gayet par-
cem’iyet teşkîl etmişlerdir. Bu gün o cem’iyetin beş milyon laktır. (İnşallah)
a’zâsı var. Elbet böyle i’tikādları biz de beslersek bizim de is- Bugün diyânet nokta-i nazarından Japonya’da iki akıntı
tikbâlimiz onlar gibi olur. Biz de düşmanlarımıza göğsümüzü var: Birincisi Mecûsiyet ki Buda mezhebi. Diğeri de İslâm
gere gere galebe çalarız. mezhebi. İslâm mezhebinin bugün [108] hemen esası kurul-
Bunun için Avrupalılar'ın parlak nutuklarına, yaldızlı muş demektir. Yakında Buda ile mübârezeye çıkacak, sonra
makālelerine bütün bütün kapılmayıp bazı eskiden kalma bir de üçüncü mezheb var: Hıristiyân mezhebi. O ise solda
kendi ulemâmızın ve şürefâmızın sözlerini de hatırdan çıkar- sıfır. (Filibe’deki Avitaranyan Efendi’nin güneşine ziyâ(!)
mamalıyız. hülyâsına yaldız(!))
Bugün Japonlar'ın terakkīlerini herkes bildiğinden ona Yarım asır bir zamandan şimdiye kadar, misyonerlerin
ait hiçbir şey söylememe hâcet yoktur. Fakat ahlâk ciheti getirdiği şeyi kabul etmiş gibi görünenlerin adedi haydi
ecnebî matbûâtından alınma ma’lûmata münhasır olduğun- haydi birkaç yüz bin olsun. Maamâfih onlar da şimdi dön-
dan bu babda îzâhât-ı mümkine veriyorum. Çünkü ecne- mekteler. Vaktiyle nasılsa Japonlar'ın cehâlet zamanında
bîler ne kadar ma’lûmat verseler kendi menâfiine mugâyir para ile kandırabilmişler, onlar da peki meki demişler. Fakat
ma’lûmat vermezler ve vermek ihtimâli de yok. Ben o lisan- şimdi çoğu işi anlayarak rücû’ ediyorlar. Onun için o solda
ları bilmiyorum, fakat Rus matbûatına kıyâsen söylüyorum. sıfırdır.
Onlara karşı Rusların adâveti pek büyük olduğundan onlar Böyle iken misyonerler yine çekilip gitmezler. Oralarda
kābil değil hakīkati yazamazlar. Bazı ahrâr yazsalar bile ağ- ve bütün şarkta kendi diyânetlerini neşr için gece gündüz
râz-ı nefsâniyyesinden yine geçemezler. Bunun için yazanlar uğraşırlar. Hangi memlekete giderseniz gidiniz kocaman ki-
hep aksini yazmışlar. liseler, kocaman mektepler te’sîs etmiş olduklarını görürsü-
Hatta bu son muhârebede Japonya’nın galip olduğunu nüz. Bugün yalnız Japonya’da aşağıdan aşağı elli altmış
gördükleri halde birçok adamlar zannederdi ki Rusya biraz milyon sarf ederler. Geldikleri de elli sene olmuş. Böyle iken
daha mukāvemet etseydi galip gelecekti. Çünkü esnâ-yı yarım milyon adam hıristiyan yapamamışlar.
mütârekede Rusya pek çok yeni asker göndermişti. Fakat Çin içerisinde hangi şehre giderseniz Hıristiyanlık esasını
ne çâre ki o sırada sulha karar verildi. Eğer böyle olmayay- kurduklarını görürsünüz. Hatta dağlarda bile büyük kiliseler
dı, yine Rusya galip olacaktı... Buna dâir makāleler bile ya- kurmuşlar. Etrafından ahâlî geçerken “Gel biz seni besleriz,
zılmış. Bunun hakkında bizim bildiğimiz ma’lûmat bunun yiyeceğini içeceğini veririz, yalnız ben sizdenim deyiver” di-
aksinedir. O günler biz Petersburg’da siyâset merkezinin ye dinlerini neşirden bir dakika geri durmazlar. Ekser fukarâ
içindeydik. Portsmut Musâlehası akd olunacağı günlerde bunların paralarına kapılarak, dedikleri şerâitle, muvâfakat
idi, aksâ-yı şarktan bir telgraf geldi: “Askerimiz var; zâbit ye- eder gibi görünmektedirler. Husûsiyle Çin mecûsileri.
tiştirin. Bunun üzerine in’ikād eden mecliste zâbit gönderil- Bunların bu kadar çalışmaları, hayatlarını fedâ edercesi-
mesine karar verilir. Zâbit gönderileceği i’lân olunur. Ne ne gayretleri hiç bizim ulemâmızın dikkatlerini celb etmiyor
dersiniz, bir gün içinde on iki zâbit kendisini telef etmez mi? mu? Bizim ulemâmız acaba böyle bir vazîfeyi ifâ edemezler
Bıraktığı yazılar da öyle idi: “Biz orduya gidip düşman kı- miydi? Bütün o zulmet-âbâd kalblere envâr-ı hakāyık neşr
lıcıyla öleceğimize kendi âilemiz içinde ölmeyi tercîh ettik.” edemezler miydi?
Yani oraya gidecek değil asker, zâbit bile yoktur. Halbuki Onlar İslâmiyet’i bir kere anladılar mı, bu dîn-i celîli, bu
dîn-i fıtrîyi kabulden dünya toplansa onları men’ edemeye- mehdî nerededir? diye taharrîye dâir de şer’an bir teklif
cek. Bizim ulemâmız arasında ne için böyle fedâkârlar çık- göremem.
mıyor? Yahud şer’an böyle bir vazîfe yok mu? Acaba bizim Japonlar askerliği kendilerine o derece iltizâm etmişler ki
eslâf-ı kirâmımız âyât-ı İslâmiyye’yi neşir için şarkan, garben bize şer’an lâzım olan cihâd onlara tab’an farz olmuş. On-
gezmemişler miydi? Eğer gezmişlerse, Hazret-i Peygamber larda cihâdı kadınlar bile iltizâm etmişler, düşman galip gel-
efendimiz teblîğ-i ahkâm için etrafa adamlar göndermişse meye başlarsa hepsi gitmeye hazırlanmışlar. On iki bin Ja-
biz ne için o meslek-i âlîye sülûk etmiyoruz? Ne için bu te- pon askeri bir gün pusuya tesâdüf ederek bir haylisi telef
şebbüsü nazar-ı mülâhazaya almıyoruz? Bizde para bulun- olunca asker geri kaçmak lâzım gelirken çiğneyerek hücum
maz mıydı? Onu zihnimize bile getirmeyiz. Paradan kolay ettiler. Bunlar bununla iftihâr ederler. Hatta o sıralarda bü-
şey yoktur. İş orada değil, asıl nokta fedâkâr ve muktedir a- tün Tokyo içerisinde husûsî gazeteler ilâveler çıkarmış: Her-
damlar yetişmekte. kes silahlansın, Mançuri’ye gidiyoruz!.. diye.
Fakat biz bunları düşünüyor muyuz? Nerede? Hatırı- Bunlar, biz müslümanlara lâyık ahvâl değil mi? Şerîati-
mıza bile gelmez. Medresede okurken düşündüğümüz bir mizin ulviyetini, cihâdın derecesini düşünürsek böyle olmak
şey varsa birtakım hiç faydasi olmayan şeylerle ekser evkātı- lâzım. Bunun için hatıra gelir ki Japonlar pek çok şeylerde
mızı öldürmek, bir kitabın mukaddimesiyle senelerce vakti- İslâm’a yakındır. Ve İslâmiyet’e muhabbetleri tab’an gayet
mizi geçirmektir. Böyle âlî maksadları hiç düşünmeyiz. Yal- büyüktür, husûsan Osmanlı milletine. Yirmi sene mukad-
nız askerden kurtulmanın çâresini bulursak ilerisi Allah ke- dem oraya buradan vapur gittiği zaman büyük bir muhab-
rîm, deriz. Ben burasını yüreğimin çok acısıyla söylüyorum, betleri kalmış idi. Daha böyle birtakım şevâhid ile çok mülâ-
sakın gücenmeyiniz ve eminim ki gücenmezsiniz. Ben öyle hazalar ettim, istikbâlde Japonlar bizim büyük zahîrimiz ola-
düşünüyorum ki bizim ulemâmız kemâl-i hâhişle asker içeri- cağına ümîdim pek kuvvetlidir. (İnşallah) Ve böyle olmak da
sine gitmeli. Vazîfe-i İslâmiyye’yi ifâ maksadıyla en birinci lâzım. Siyâset bunu icâb eder. Onların en büyük düşmanı
ulemâmız askerliğe girmeli. Onlar arasında neşr-i hakāyık kim ise bizim de en büyük düşmanımız odur. (Alkışlar)
eylemeli, o bîçârelerin fikirlerini tenvîr eylemeli. Mükemmel Sözü uzatacak olursam size melâl verecek diye korkuyo-
bir terbiye-i İslâmiyye ile onları terbiye ederek, nâmûs-ı rum. Onun için sözümü kısaltacağım. Japonlarda gördü-
İslâmiyyet’i muhâfaza uğrunda gâzîlikle, şehâdetlerle askeri- ğüm şeylerden nazar-ı dikkatimi celb eden bir şey var ki bu
mizi tebşîr eyleyerek mükemmel bir ordu yetiştirmeli. İşte bu babda size ma’lûmat vermeyi muvâfık-ı maslahat görüyo-
maksad-ı mukaddes ile talebe-i ulûm bütün askerin içerisine rum. Japonlarda tesettür yoktur. Maamâfih iffet ve terbiye-i
intişâr etmeli. (Alkışlar) nisvân bizim müslümanlar terbiyesine gayet mutâbıktır. İffet
Biz Rusya müslümanları Rusya’da bulundukça Kazan son derecededir. Her ne kadar Avrupa muharrirleri
müslümanlarından asker alınırdı evvelden herkes askerlik- Japonya’da fuhşiyât pek çoktur, diye yazmışlarsa da o, yan-
ten kaçardı. Korkuluyordu. Ve böyle kaçmakta da haklı idi- lış bir telakkīden ileri gelir; kendi ahlâklarına muhâlif şeyi
ler. Çünkü pek çok mazarratı var. Domuz eti yemek var, fuhşiyât zannederler. Avrupa âdetlerini bilirsiniz: Bir erkek
lede’l-îcâb mü’min kardeşlere kurşun atmak var. Onun için bir kadın yanına kolalı gömleksiz, yahud boyun bağsız çık-
herkes çekinip duruyordu. Fakat son zamanlarda düşünen- ması bir terbiyesizlik, bî-edebâne bir hareket telakkī olunur.
ler oldu: Bu bizim yaptığımız hatadır, biz askere giderek o Kadın tarafından da hâkezâ. Bir kadın erkeklere çıkacağı
vesile ile neşr-i efkâra çalışmalıyız, dediler. Bunun üzerine vakit sûret-i mahsûsada bir elbisesi bulunacak. Halbuki Ja-
efkâr-ı siyâsiyye dağıtmak için birçok talebeler gönüllü git- ponlar avret mahallerini setre diyâneten mecburdurlar. Sâir
tiler. tarafları ha libâsen örtülmüş, ha hava ile; müsâvîdir. Fakat
Dediğim gibi orada askerlik müslümanlar için pek güç. bizde olduğu gibi kadınlara başka bir gözle bakmak da yok-
Böyle iken her türlü şeylere katlanırlar, fakat buradaki müs- tur.
lümanların askerden kaçmalarını çok düşündüm, sebebini Hatta hamamlar mülâsık olduğu halde, erkek ve kadın-
bulamadım. Mü’minlere nefîr-i âm zamanında askerlik farz- lara mahsûs olan mahaller küçük bir perde ile ayrılmışken
dır demişler. Husûsan askerde bir şehâdet de var, ki bu da erkekler tarafındakiler başlarını kaldırıp da kadınlara bak-
saâdet-i ebediyyedir. O saâdet-i ebediyyeden ulemâ ka- mazlar. Halbuki başını uzatsa görecek. Kadınlar tarafından
çarsa avâm ne yapmalı? Bunları mülâhaza etmek bütün u- da böyle. Ben buna terbiyenin en âlî derecesiyle bakarım.
lemânın vazîfesidir. Cemî’-i cesede bir el gibi, bir parmak gibi bakarlar. Kalble-
Vapurla İstanbul’a gelmekte iken bir şeye tesâdüf ettim, rinde fesâd-ı ahlâk olmadığından eyyâm-ı sayfta erkekler
çok teessüfümü mûcib oldu. Asker içinde bir imam vardı. köylerde çır çıplak geziyorlar, yalnız avret mahallerini setr
Bu imam Yemen’de çıkan İdris’in mehdî olmasına munta- ediyorlar. Böyle gezmek de ayıp değil. Hem lâubâlî. Kadın-
zırdı. Eğer asker içindeki imam mehdîye muntazır olursa o lar yanına da gelirler. İki taraftan yekdiğere o kadar emni-
askerin ne ehemmiyeti kalır? O asker düşmana karşı nasıl yet-i tâmme kesb etmişler ki birbirini cins-i vâhid gibi telakkī
çıkar? ederler.
Hatıra gelmesin ki mehdîyi inkâr edenlerdenim. Fakat Bir defa trende tesâdüf ettim. Trenle gidiyorduk. Vagon-
mehdîyi aramakla da hiçbir müslüman mükellef değildir. da bir de kadın vardı. Kadın soyundu, elbiselerini değiştirdi.
Şâyet çıkarsa istikbâle gideceklerin birisi de benim. Fakat Hiç kimse gözünü kaldırıp bakmadı.
[109] Maamâfih bunlar bizim şerîatimize muhâliftir. Biz kolaylıkla aramızdaki ulemâyı gavur yaparsak vay
Şer’an tesettür vâcibdir. Onlar tesettür husûsunda yalnız hâlimize. Taksîrâtmız görülürse ber-mûceb-i şer’ 1( ‫الدين‬ ُ ِّ
avret mahallerini mülâhazaya almışlar. Bunları söylemekten ُ َ ِ َّ ) kavline imtisâlen kavl-i leyyin ile yola getirmeye ça-
‫النصيحة‬
maksadım terbiyesinin en âlî derecesinde bulunduklarını lışalım. Yoksa küfür ile kenara çıkarmak bir iş değildir. Biz
anlatmaktır. İşte bu gibi hâller Avrupalılar tarafından yanlış yabancıları değil, kendi kardeşlerimizi çok görerek tekfîre
telakkī olunmuş. O Avrupalılar ki kadınlarının hâli, hâl-i varırız. Bunlar gayet vahîm fikirlerdir. Biz yaptığımız işlerin
iffeti(!) bütün cihânca ma’rûf ve müsellemdir. neticesini düşünerek yapmalı, aradaki sû-i telakkīlere, sû-i
Sonra esnâ-yı seyâhatimde Sumatra ve Singapur’daki tefehhümlere nihâyet vererek el ele vermeli, bir kitle-i muaz-
müslümanların ahvâli de pek ziyâde teessüfümü mucîb ol- zama-i müttehide hâlinde ilerlemeye çalışmalıyız. Zîrâ istik-
du. Oradaki müslümanların içerisinde mekâtib, medâris â- bâl müslümanlarındır... (Sürekli alkışlar)
detâ yok derecesinde. Müslümanların her ne kadar salâbet-i –son–
dîniyyeleri varsa okumak yazmak külliyen mefkūd. Bundan
başka birtakım âdât-ı kabîha da aralarında teessüs etmiş.
Bir kere bir mecliste bulunduğum zaman “nikâh meclisi”
dediler, erkekler huzûruna getirerek kadını secde ettirdiler. İNTİBÂH-I İSLÂM
Bu da âdet-i kadîmelerinden imiş, kadının erkeğine mutî’ Kahire’deki Müctemiü’l-Edebî Cem’iyet-i İslâmiyyesi 24
olmasına delâlet ediyormuş. Halbuki pek çok zamandan Safer sene 1328 tarihinde Abbâsiyye’de ictimâ ederek her
beri müslümanlık da’vâsında iken bu hâlleri ulemâ men’ tarafta İslâmlarda görülen tedennî ve inhitâta karşı ne ya-
etmemiş. Bu yüzden cehâlet ziyadelenmiş. Bu sebeple öyle pılmak lâzım geleceği hakkında müzâkerâtta bulunmuştur.
birtakım kabîh âdetler diyânet diye i’tikādlarına yerleşmiş Neticede takarrür eden esaslar şunlardır:
kalmış. Hatta onlar ahlâk-ı hasene kabîlinden addolunur. 1- İslâmların bu hâlet-i müessifesinden şeyhülislâmlar ve
Hindistan’da evliyâullâhtan birine gittikleri zaman te- ulemâ ve bilfiil medrese müderrisleri ve hutebâ ve vâizler gi-
gannî için mahsûs kadınlar var. Onun huzûrunda evvelâ bi ricâl-i dîn mes’ûldür. Zîrâ şerîat-i celîle-i İslâmiyye’nin â-
tegannî ettirirler sonra ibâdete başlarlar. Bunları hep ibâdet mir bulunduğu terakkıyâtı te’mîn edecek sûrette efkâr-ı u-
yerine kullanmışlar. Bu gibi şeyler mecûsîlerden gelmiş. Me- mûmiyye-i İslâmiyye’yi idâre edemiyorlar ve İslâmlarda
cûsîlerden ibâdet mahallerine böyle giderlermiş. meşhûd olan âsâr-ı tedennî ve inhitâta karşı fiilen lâkayt bu-
İşte bu cehâletin neticesi müslümanları ne derece vahîm lunuyorlar.
bir hâle getirmiş. Biz müslümanlar bunları son derece nazar- 2- Cem’iyet bir müzekkere tanzîm ederek aktâr-ı âlem-
ı i’tibâra almalıyız. deki İslâm cem’iyetlerine, İslâm cerîdelerine ve İslâm hükû-
Sonra Cava müslümanlarında yekdiğerine adâvet pek metleri parlamentolarına ve Rusya Duma’sının İslâm a’zâla-
ziyade. Hindistan’da elli nevi İslâm mezhebi var. Her nere- rına ve Makarr-ı Hilâfet’teki Meşîhat-ı Celîle-i İslâmiyye’ye
ye gidersek bir yeni mezheb çıkmış. Bunun esbâbını çok ve Ezher-i şerîf ulemâsına ve Mısır’da ve hâriçte İslâm tale-
mülâhaza ettim. Bizde bir âdet var. Fakat fena bir âdet: Bir besi bulunan mekâtib ve medâris nâzırlarına birer nüshasını
adamda bir kusur görürsek hemen tekfîr damgasını yapış- gönderecektir.
tırırız. Mesela Vehhâbî diye kenara atarız. O kenara çıkanlar 3- Bu müzekkere; şuûn-ı müslimînin ıslâhı, ahâlî-i müs-
da bir mezheb teşkîl etmeye mecbur olurlar. limeye, hâssaten etfâl-i ehl-i îmâna hakīkī bir terbiye-i dîniy-
Hindistan’da Hasan Sadîk nâmında bir zât varmış. Altı ye-i İslâmiyye ifâzası ve hurâfat ve bida’ ü ebâtîli hakāyık-ı
sene evvel ber-hayât imiş. Birçok eserleri var. Husûsiyle celîle-i dîniyyeden tefrîk u temyîz edecek vâizler seçilerek et-
“Fethu’l-Beyân” isminde on cilt büyük bir tefsiri var. Meş- rafa gönderilmesi ricâ ve temenniyâtını tazammun edecek-
hur “Bhopal” hâkimesinin zevci. Bazı ulemâ-yı İslâm o ada- tir.
ma Hasan-ı zındîk derlermiş. Ve Mekke ulemâsından da bir- 4- Cem’iyet epeyce bir zamandan beri lüzûm-ı in’ikādı
çok adamların böyle dediğini işittim. Ve Hindistan ulemâ- takarrür eden İslâm Kongresi’nin netîce-i müzâkerâtına inti-
sından Abdülhay bu adamın adüvv-i mübîni idi. Hatta ara- zâr etmek fikrinde ise de ta’yîn olunan miâdın henüz uzak
ve İslâmların ahvâl-i hâzırası ise yapılacak şeylerde tesâruu
larındaki adâvet birçok vakit münâzaralarında yekdiğerini
îcâb eder olduğunu teemmül eylemiştir.
küfre kadar sevk etmişti. Abdülhay’in vefâtı günü Hasan-ı
5- Cem’iyet kongrenin henüz toplanmamış olması terak-
zındîk dedikleri zât bir dostuna bir mektup yazmış, okudum:
kī-i İslâm’ı te’mîn için her ferd-i müslimin çalışmasını te’hîre
“Abdülhay’in vefâtıyla bütün Hindistan’ı zulmet kapladı. Biz
mazeret teşkîl etmeyeceği i’tikādındadır.
onun sözünü anlardık, o bizim sözümüzü anlardı. Böyle bir
6- İslâmlar şu mesâî-i terakkī-perverânelerini gerek hem-
âlimin vefâtıyla bütün Hindistan’ı zulmet kapladı...” hasmı
dînleri ve gerek sâirleriyle muhabbet ve teveddüd esaslarına
olduğu halde onun vefâtında müteessir olmuş, üç gün ek-
müstenid olarak bir sûret-i müsâlemet-kârânede icrâ etme-
mek yememiş. Ve o zındık dedikleri zâtın İslâmiyet’e o ka-
lerini kendilerine bedraka-i âmâl ve a’mâl ittihâz edinecek-
dar muhabbeti varmış ki İngilizler onu hapsetmişler, hapis-
lerdir.
hânede vefât etmiş. Şimdi hayatında zındık dedikleri zât için
bütün Hindistan ulemâsı ağlıyor. Şimdi kıymetini takdir e-
diyor. 1
Buhârî, Sâhîh, Kitâbü’l-Îmân, 40.
7- Cem’iyet; evliyâ-yı umûr-ı İslâm’a vecîbelerini ihtâr edilmesini ve bu kabil mekâtibe hazîne-i devletten muâve-
veya onları irşâd veya Cenâb-ı Hakk’a ve vicdânlarına karşı net edilmesini cümlenizden ricâ ediyorum. (Sol taraftan al-
mes’ûl bulundukları bir vazîfeyi ifâ etmeyi teklif gibi ma- kışlar.)
kāsıddan teberrî ederek şu teşebbüsâtının 1( ‫نفعت‬ ِ َ َ َ ‫فذكر ِ ْان‬
ْ ِّ َ َ
ٰ ْ ِّ ) emr-i celîl-i sübhânîsine imtisâlen mücerred bir tez-
‫الذكرى‬
kîrden ibâret olduğunu ve sâiki müşârün-ileyhimin ulüvv-i Mücâhid-i şehîr Edhem Rûhî Bey muhâkemesi münâse-
himmetleri ve gayret-i dindârâneleri ve hakk-ı kelimâtı ka- betiyle Bulgar müddeî-i umûmîsinin İslâmlar aleyhine müte-
bule müsâid olan saf ve münevver serîreleri bulunduğunu câvizâne dermeyân eylediği resmî mütâlaa Filibe’de mün-
bu vesile ile de beyâna müsâraat eyler. Cenâb-ı Hak cümle- teşir Balkan cerîde-i İslâmiyye’sinden aynen:
mizi ehl-i îmânın salâh-ı ahvâlini mûcib olacak husûsâtta “Hâkim efendiler, Edhem Rûhî hüsn-i münâsebât ve
muvaffak bi’l-hayr buyursun. muâşerette yaşamaları icâb eden iki millet arasına ilkā-yı
nifâk etmesine nazaran büyük bir cinâyet icrâsında bulun-
duğundan dolayı da’vâ ehemmiyetli ve şamatalı olmuştur.
Nifâk ve husûmetten bahs olunuyor. Halbuki bunlar hak-
[110] ELVÂH-I İNTİBÂH kında bahse girişildikte himâye ve siyânet edilen şahsın kim
olup nifâk ve husûmetin kimler beyninde cârî olduğunu
Rusya Duma’sında Kırım Meb’ûsu Mîrzâ Müftî-zâde’nin
anlamak elzemdir.
Lisân-ı Millîye Dâir îrâd Eylediği Nutuk Sûreti:
500 senelik bir esâretten sonra o esâretin numûnelerin-
Muhterem milletvekilleri, Rusya’ya tâbi’ milletlerden ilm den Bulgarlar arasında da kalmış olacağı misillü Türkler a-
u tahsîl cihetinde en geride kalmış olanlar müslümanlardır; rasında dahi mevcûd idüğü şüpheden âzâdedir. Nifâk ve
bu hâlin vebâl ve kabâhati maârif nezâretindedir. 1907’inci husûmet-i vâkıa şahsî olduğundan onun ref’ u izâlesine ri-
seneye kadar millî mektep ve medreselerimizde yalnız mu- câl-i hükûmet ve mütemeddin gençler gayret etmektedir.
kaddimât-ı dîniyye ve din ilmi tahsil olunuyordu. Ana dilin- Bulgaristan i’lân-ı istiklâlden sonra serbest ömür geçirmeye
de, millî dilimizde fünûn-ı asriyye mukaddimâtı tahsîline başlayıp din ve mezheb tefrîk olunmayarak bütün milletler
müsâade talep olundukça maârif nezâreti cevâb-ı red verip müsâvât-ı hukūka nâil oldular (!) Memleketimize en hür
dininizi okuyunuz, namaz duâlarını öğreniniz sizlere bu ka- kānûnlar tatbik ve ithal olundu. Adâlet lâyık olduğu derece-i
darı yeter daha başka şeyler tahsîl etmek ister iseniz Rusça i’tilâya terfî olunup (ilâ-mâşâallah) ber-vech-i hakkāniyyet
okuyunuz, Rus mekteplerine giriniz diye yol gösteriyordu. her şey icrâ olunduğu içindir ki Avrupa devletleri Bulgaris-
Böyle bir teklifte bulunmak kolay, fakat nasıl icrâ oluna- tan’dan kapitülasyonlarını bile kaldırdılar.
cak? Ruşça bir kelime bilmeyen çocukları Rus usûl ve âde- Bulgaristan’ın bu terakkıyâtı arasında bazı milletlerin ge-
tinde acemi sabîleri doğrudan doğruya Rus mekteplerine ri kaldığı sahîhtir. O millet de Türkler'dir. Fakat onların te-
vermek görülüyor ki mümkün olamıyor. rakkīsine Bulgaristan değil kendi dinleri(!) ve taassupları
Rusça okumak lüzumunu biz de takdir ederiz. Bu za- mâni olmaktadır. Bununla beraber onlar Bulgaristan’da
manda yalnız ibâdet usûlünü bilmek ile dünyada yaşamak, Türkiye’de bulunan Türkler'den daha mütemeddindirler.
çalışmak mümkün olmadığını anlıyoruz; öz dilimiz nasıl la- Edhem Rûhî bundan altı sene kadar evvel Türkiye’nin
zım ise Rus dili de böylece lâzımdır. Fakat bunun için tertîbli devr-i Hamîdî ta’kībâtından rehâ bulmak üzere Bulgaris-
mektep ve programları ıslâh edilmelidir; mekteplerimizde öz tan’a gelip burasını melce ittihâz etmiştir. Rûhî 1907 senesi
dilimizde her türlü fenlerin mukaddimesini okutmaya müsâ- Eylül’ünün yirmi ikisine kadar Bulgarların terakkıyâtından
ade edilmelidir. Millî mekteplerde, millî lisanda ma’lûmat-ı bahsetmiş, onları senâ etmişti. Ancak târîh-i mezkûrdan
ibtidâiyye almış evlâd-ı İslâm, Rusça okumaya ve fenlerin sonra Bulgaristan’da kollar kırılıp başlar yarıldığını, hesapsız
daha ilerisini görmeye heves ederler. Binâenaleyh maârif müslüman katl u telef edildiğini, ölmüş müslüman kadınları-
nezâreti bizleri boğmak politikasını artık terk etmelidir; fay- nın fercine kazık sokulduğunu, Bulgaristan’da yaşamak
dasız programları tebdîl ve ıslâh eylemelidir. Şehir ve müşkil olduğunu yazmaya başladı.
Zemski mekteplerinde birinci 3-4 senede fenni tahsil kendi Edhem Rûhî’nin bu gibi vukuâtı protesto etmeye hakkı
lisanımızla olmalıdır. Yalnız mekteplerin son sınıflarında ve var mıdır! Şüphesiz yoktu. Zîrâ zannıma göre vukūât-ı mez-
şubelerinde tahsil Rus lisanıyla olmalı. Böyle olursa ahâlî kûre hakīkat bile olsa Edhem Rûhî’nin protesto etmeye yine
mekâtibden fayda görüp emniyet ve muhabbet ederler ve hakk-ı ma’nevîsi yoktu. Zîrâ kendisi Türkiye’den gelmiş ol-
çocukları heves ile mektebe devam ederler. duğundan orada bu gibi vukūât arasında yetişmiş(!) ve bü-
Kırım vekîli ve Cem’iyet-i Hayriyye reisi sıfatıyla millet yümüştür.
vekillerine ricâ ediyorum. Bu işte dikkat buyursunlar, Du- Emin Recebov tarafından katlolunan bekçi Velo Mari-
ma’nın maârif encümeni gayr-ı Rus milletlerin millî lisanla- nov’un madde-i katlinden dolayı yapılan baskın hakkında
rına karşı bir derece müsâid bulunmak lüzumunu takdir ey- Balkan gazetesinin 680 numaralı nüshasında vâki’ olan neş-
lemiştir; encümenin bu kararına Duma’ca da muvâfakat riyâtı ba’det-tahkīk neşr etmesi lâzım gelir iken tahkīk et-
meyip öyle fülan söylemiş, diğerinden haber almış vesâire
1
A’lâ, 87/9. diyerek indî olarak yazmamalıydı. İşte bu esbâba mebnî
Balkan gazetesinin 680, 682, 684, 686 ve 688 numaralı nüs- Russkoe Slovo, Iskra, Niva, Rozanski Vestnik gazete ve mec-
halarında münderic neşriyât ki bunlar Bulgarlar ve Türkler mûaları geliyor.
meyânında ilkā-i nifâk u şikāk maksadıyla yazılmış olduğu-
na mebnî bir fi’l-i cünhadır. Binâenaleyh ceza kānûnnâme- Yalta İslâm Cem’iyet-i Hayriyyesi
sinin 173’üncü maddesinin fırka-i sâniyyesi ahkâmınca Ed- Yalta Cem’iyet-i Hayriyyesi’nin geçen seneye ait hü-
hem Rûhî’nin mücâzât olunmasını mahkeme-i aliyyenizden lâsa-i hesâbiyyesi cem’iyetin sene zarfındaki faâliyetini isbât
taleb u istirhâm ederim.” ediyor. Cem’iyet-i hayriyyelerimiz meyânında en mükem-
mel iş göreni bu cem’iyet olduğuna kanaât hâsıl oluyor.
Cem’iyetin geçen sene ibtidâsında 12807 ruble sermâye
mevcudu ve bu sene 6466 ruble geliri bulunuyordu. Bu ge-
[111] ŞUÛN-I İSLÂMİYYE: lirden 3800 miktarı sarf edilmiş ve 1300 ruble bilâ-fâiz 29
Rusya: fukarâya karz verilmiş. Ve sekiz mektepte cem’iyet hesabına
Üç beş seneden beri her vilâyette İslâmlar arasında tah- 99 erkek ve 56 kız çocuğu tahsil ettirilmekte bulunmuştur.
sîl-i maârif hevesi artmakta olduğu kemâl-i şükrân ile işitili- Mekteplere 1756 ruble iâne verilmiş; Odesa’da diş tabâbeti
yor. Beş on sene mukaddem Kazan ve Kırım müslüman- tahsîl eden Hayri Ahmedov Efendi’ye 450 ruble, Akmescid
larından idâdîlerde ve âlî mekteplerde talebe bulunmadığı İ’dâdîsi’nde tahsil eden Halil Efendi’ye 250 ruble iâne veril-
halde şimdi bin-nisbe çoğalıyor. Sâir milletlerin talebesine miş ve millî ve fennî tedrîsât için de 2456 ruble sarf edilmiş;
ve Rusya’daki İslâmların ihtiyacına nisbeten bu kadarı az ol- ve mütebâki ile fukarâya, yetimlere muâvenette bulunul-
makla beraber hiç yoktan elbette hayırlıdır. Fünûn-ı asriyye muştur.
tahsilinde her yerden ziyâde Kafkasya müslümanları him- Yalta cem’iyetinin tedrîsâta gösterdiği himmet şâyân-ı
met gösteriyorlar. Resmî tedkīkāt-ı ihsâiyyeden bunu anlı- takdîr u imtisâldir. Cem’iyetin bütün a’zâsı 235 ve muâvin-
yoruz. Bakü idâdîlerinde 120, Riyalini mektebinde 70, ibti- leri 33 zâttır.
dâî şehir rüşdiyelerinde 633 evlâd-ı İslâm tahsilde bulunu-
yor.
Hindistan:
Geçen sene Bakü vilâyetinde mekâtib-i İslâmiyye’den 8
Times gazetesinin rivâyetine nazaran Bengale’deki mek-
medresede 91 talebe ve 115 millî mektepte 3127 şâkird var-
tep ve dârü’l-fünûnlara ihtilâli teşvik eder evrâk tevzî olun-
dı. Görülüyor ki mektep ve şâkird lüzumundan çok azdır;
muş ve ecnebîlere karşı tahrîkât icrâ edilmekte bulunmuş-
gönül arzu eder ki millî mekteplere daha çok i’tinâ göste-
tur. Siyâsî cerâimden dolayı taht-ı muhâkemeye alınan 76
rilsin. Kızlar idâdiyyesinde ve Nina mekteb-i âlîsinde yalnız
24 müslime tahsîl-i fünûn ediyor.
zâttan beşinin kaybolması üzerine icrâ kılınan tahkikatta
Tiflis idâdiyelerinde 114, Mekteb-i Harbiyye’de 24, Yon- mevkufların kısm-ı a’zamının ihtilâl cem’iyetine mensup ol-
ker mektebinde 7, ticâret mekteplerinde 20 evlâd-ı İslâm ve duğu anlaşılmıştır.
âlî derece kız mekteplerinde 30 müslime tahsilde bulunuyor. Hindistan hükûmet-i mahalliyyesi muhtelif lisanlarda te’-
Hayli senelerden beri Rezan vilâyeti dahilinde Han Ker- lîf olunan pek çok âsârın matbûât kānûnuna tevfîkan Hin-
man beldesinde bir İslâm Cem’iyet-i Hayriyyesi devam edi- distan dahilinde men’-i intişârına kararlar isdâr eylemiştir.
yor. Bu sene daha vâsi’ programla “Terakkıyyûn-ı İslâm” Şûrâ-yı Kavânîn Meclisi’nde Hind bütçesi müzâkerâtı
cem’iyeti te’sîs edilmiştir. Nizâmnâmesini mücâhid-i şehîr münâkaşalı olmuştur. Hatîbler pek müdellel ve muknî îzâ-
İsmail Bey Gaspirinski tertîb eylemiştir. Nizâmnâme her ta- hâtta bulunmuşlardır. Bombay meb’ûslarının vukūf ve ihâ-
rafça mazhar-ı kabûl olduğu cihetle inşallah güzel semereler ta-i siyâsî ve ictimâîleri hâssaten nazar-ı dikkati celb etmiştir.
elde edilecektir. Cemaatlerin faaliyetinde nizâmnâmelerin En çok itiraz olunan cihet gümüşe dâir gümrük ta’rîfesidir ki
hayli faydası görülüyor. meb’ûslar bu ta’rîfenin Hind ticâretini sektedâr ettiğini iddia
Han Kerman Cem’iyet-i Hayriyyesi’nin bu seneki hülâ- ediyorlar. Maamâfih 18 re’ye karşı 34 re’y ile hükûmetin
sa-i hesâbiyyesine nazaran cem’iyetin 52 fahrî ve 105 hakīkī nokta-i nazarı kabul olunmuştur.
a’zâsı mevcûddur. Geçen sene ibtidâlarında 13400 ruble Meb’ûsların nüfûzunu kesr eder sûrette cereyân eden
sermâyesi ve senevî 1738 ruble geliri varmış. Han Kerman müzâkerât ile ittihâz olunan mukarrerâttan dolayı ahâlî-i
Cem’iyet-i Hayriyyesi sene zarfında fukarâya 908 ruble sarf mahalliyye müteessirdir.
ve ihtiyat olarak muhâfaza sandığına 300 ruble terk eylemiş İhtilâlciler demir yollarını bozuyorlar, katarlara karşı si-
ve bu sene başında 13930 ruble sermâyaye mâlik bulun- lâh isti’mâl ediyorlar. Hükûmet mücrimleri elde etmek için
muştur. para ve nişânlar vaad ediyor.
Maârif cihetindeki hizmeti de “kütüphâne ve kırâathâ- İbrahim Efendi isminde bir İslâm tâciri sanâyi ve ticâreti
ne”yi devam ettirmekte görülmüştür. Cem’iyetin kütüphâ- İslâmlara [112] öğretecek ulûm-ı müfîdenin Hindistan’da
nesinde 650 cilt İslâm kitapları ve 175 cilt Rus kitabı bulunu- beyne’l-müslimîn intişârı için 450,000 İngiliz rubyesi teberru-
yor. Kırâathânesine a’zâların hediyesi olarak Kırım’da mün- da bulunarak vâlî-i vilâyet Sir Clarke’a tevdî eylemiştir. Bu
teşir Tercüman, Vakit, Yulduz, Kazan’da münteşir Beyânül- teberruun İngiliz hükûmetine me’mûr yetiştirmekten ziyâde
hak, Şûrâ, İktisâd, Sırâtımüstakīm, Türk Derneği Mecmûası, memlekette ulûm-ı zirâiyye ve sanâiyyenin ta’lîmi esbâbını
te’mîne sarf olunacağını ümîd eder ve bu hamiyetli din kar- larını ve ictihâdlarını ve kalemlerini bir padişâhın takdir et-
deşimizi an-samîmi’l-kalb tebrik eyleriz. mesi tebeasının terakkī ve temeddününe şüphesiz ki büyük
bir vesîle ve istikbâl için de fâl-i hayrdır. Sultan Mehmed
Hân-ı Hâmis hazretleri yalnız kendi memleketlerindekini de-
Avf ğil başka memleketlerde olanların da âsâr-ı ilmiyyelerini
Sırbistan Kralı Der-Saâdet seyâhati münâsebetiyle bü- böyle iltifâtlarla ve bu gibi âlî mükâfâtlarla taltîf ve tergîb
tün Sırbistan’da mahbûs bulunan bil-cümle mahkûmîn-i İs- buyurmaları hakīkaten umûm ehl-i İslâm için mûcib-i şük-
lâmiyye’yi avf etmiştir. Müşârun-ileyh Kral’ın bu hareketi rândır. Siyâset ve politikadan ve meddâhlıktan sâf ve baîd,
bütün ahâlî-i İslâmiyye tarafından memnuniyet ve meserret- sırf fen nokta-i nazarından yazılmış bir ilmî eseri takdîr bu-
i azîme ile telakkī edileceği şüphesizdir. yurup siyâset ve politika ma’nâlarından ârî mükâfâtlar ile
(madalya para ile değil) taltîf etmesi hakīkat pek âkılâne ve
müdebbirâne muâmeledir. Sultan Mehmed Hân-ı Hâmis
hazretlerinin hedâyâ-yı seniyyeleri yalnız Hasan Atâ Kadı
MATBÛAT-I İSLÂMİYYE: hazretlerine değil belki zümrelerinden bulunduğu için bütün
Hedâyâ-yı Seniyye ve Rusya müslümanları Rusya ulemâ-yı İslâmiyyesi’ne mâ-bihi’l-iftihârdır. Ve efrâ-
dından biri olduğu için bütün Rusya ahâlî-i İslâmiyyesi’ne
Orenburg’ta münteşir Ma’lûmat gazetesi Türk Kavmi
de iltifât-ı âlîdir. Oğullarından biri olduğundan vatanımız
Tarihi nâm eser müellifine taraf-ı eşref-i cenâb-ı Hilâfet-pe-
Rusya için de bir şereftir.”
nâhî’den ihsân ve irsâl buyurulan hedâyâdan bahs ile diyor
ki:
“İstanbul’da çıkan ve hükûmetin nâşir-i efkârı addolu- Orenburg Müftîsi ve Devlet-i Aliyye Sefîri
nan Yeni Tanîn cerîdesinin 6 Muharremü’l-harâm sene
Ufa şehrinde neşr olunan Ma’lûmat gazetesi Orenburg
1328 tarihli nüshasında “Mahzûziyyet-i Seniyye” serlevha-
müftîsi efendi hazretlerinin Petersburg’a vâki’ olan seyâhat-
sıyla şöyle yazılıyordu:
lerinden bahisle diyor ki:
“Rusya ulemâ-yı İslâmiyyesi’nden Hasan Ata bin Molla
Petersburg Câmii şerîfinin vaz’-ı esâs resmi münâsebe-
Mehmed el-Abeşî tarafından te’lîf edilip arz-ı atebe-i ulyâ
tiyle icrâ kılınan merâsim-i ihtifâliyyede hazır bulunmak üze-
kılınan Târîh-i Kavm-i Türkî nâm eser mahzûziyet-i seniyye-
re Petersburg’a azîmet etmiş olan müftî efendi hazretleri
yi mûcib olarak mûmâ-ileyhe taraf-ı Hilâfet-penâhî’den bir
şehr-i mezkûra muvâsaletlerini müteâkib evvelâ Buhâra-yı
akīk tesbîh ve kordonuyla beraber altın saat ihdâ buyurul-
şerîf emîrini kışlık sarayında ziyâret eyledikten sonra doğru-
muştur” ondan naklen Vakit, Tercüman, Yulduz, İdil vesâir
ca Hilâfet-i Muazzama-i İslâmiyye sefîri Turhan Paşa’yı ziyâ-
cerîdeler dahi yazdılar. Bu hediye-i şâhâne sahibine isâl o-
ret etmek üzere Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye sefârethâne-
lunmak üzere Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye sefîri Turhan Pa-
sine azîmet buyurmuşlar ise de sefîr hazretlerini bulamamış-
şa hazretlerine gönderilmiştir. Sefârethâneden gelen bir
lardır. Sefârethâneden çıktıktan sonra nâzırlarla bit-telâkī
me’mûr-ı mahsûs müellif-i eser Hasan Atâ hazretlerine veril-
İslâmların ihtiyâcât-ı dîniyye ve milliyyesi hakkında teâtî-i
mek üzere hedâyâ-yı seniyyeyi Orenburg müftîsi cenâbla-
efkârda bulunarak müsâid cevaplar almışlar ve huzûr-i çârî-
rına tevdî ve müftî efendi hazretleri de bâ-kemâl-i ihtirâm
ye kabulleri takarrür etmiş ise de Petersburg’un vehâmet-i
sahibine isâl eylemiştir. Hediyye-i şâhâne: Dışı kadife ve içi
havası esâsen nahîfü’l-mizâc bulunmak hasebiyle âfiyetleri-
atlas gayet müzeyyen bir kutu derûnunda iri ve pek kıymetli
ni ihlâl ettiğinden dolayı etibbânın tavsiyesi üzerine mev’ûd
akikten dizilmiş bir tesbihtir ki imâmesinden yukarısı altın
olan merâsimden sarf-ı nazarla avdeti ta’cîl buyurmuşlardır.
bir kamçı ve ucunda soluk altından üç mercan ile müzeyyen
Maamâfih şu az müddet zarfında da dinî ve millî işlere dâir
topu vardır. Saat da yine müzeyyen dil-rüba bir kutu içeri-
birçok meb’ûslarla müdâvele-i efkâra muvaffakıyet hâsıl ol-
sindedir. Sefîr hazretlerinin beyânına nazaran taraf-i eşref-i
muştur. Devlet-i Osmâniyye sefîri Turhan Paşa hazretlerinin
hazret-i Hilâfet-penâhî’den isti’mâl buyurulduğundan kıy-
iâde-i ziyâretlerini kabule rahatsızlıkları ve sefîr hazretlerinin
met-i ma’neviyyesi dü-bâlâdır. İşâretleri açık ve müslüman
iâdeyi hayli geciktirerek geç vakit saat onda gelmiş olmaları
rakamıyladır. Altından olan kordonu kıble-nümâsıyla bera-
mâni olmuştur.”
ber pek şıktır. Selâtîn-i Osmâniyyece bizzat isti’mâl buyuru-
lan saatleri hediye etmek âdât-ı kadîmedendir ki hedâyânın
en kıymetdârı addolunur. Yalnız me’mûrlarının hizmetlerini
ve ihlâslarını ve âlât-ı harbiyyelerini değil ulemânın göz nûr- “Matbaa-i Hayriyye” ve Şürekâsı Müdîr-i Mes’ûl: Eşref Edîb

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
21 Nisan 1910 11 Rebîülâhir 328 Perşembe 8 Nisan 326 Dördüncü Cild - Aded: 85
MENÂKIB-I SENİYYE disîn beşinci bir şakk sâbit olmadığı cihetle emr-i şakkın beş
defa vukūuna dâir söylenen söz zaîftir. Ve asl-ı şakk her
–mâba’d–
peygamber için vâki’ olduğundan asl-ı şakk Resûl-i Ekrem
‫فارقته كرهاً وكان لديها ثاوياً لايمل منه الثواء‬ efendimizin husûsiyâtından olmayıp belki tekerrürü zât-ı
Halime Resûl-i Ekrem’den gönlü istemeyerek müfârakat nübüvvet-penâhîlerinin meziyyât-ı mahsûsasındandır.
etti, çünkü o tıfl-ı mübârek tûl-i meks ü ikāmetinden bezil- İhraç kılındığı beyân olunan mudga evvel-emirde halk
mez, usanılmaz bir mihmân idi. olunmamak ile de olabilir iken ibtidâ halk olunup sonra ih-
raç edilmesi bu mudga eczâ-yı insâniyye cümlesinden oldu-
Beyân-ı i’râb ve lügāt
ğu cihetle hiç olmayışı bedende naks olacağı içindir.
(‫ )فارقته‬müfârakatten mâzî. (ً‫ )كرها‬kef’in fethiyle gönlü iste-
meyerek demektir. (‫ )وكان‬cümlesi hâliye ve mâ-kablinin ta’lîli Beyân-ı i’râb ve lügāt
menzilesindedir. (‫ )لديها‬indehâ demektir. (ً‫ )ثاويا‬sevâdan ism-i (‫ )شق‬yarmak ma’nâsına olan şakktan mâzî-i mechûl, ( ‫عن‬
fâildir. Ve burada mihmân ma’nâsınadır. (‫ )لايمل‬sıfat ve usan- ‫’)قلبه‬nin zamîri Resûl-i Ekrem’e, (‫’)منه‬nun zamîri kalbe râci’dir,
mak ma’nâsına melâlden muzâri-i mechûl. (‫ )منه‬mâba’dindeki bazıları: Kalb fuâd da (‫ )وتين‬dedikleri kalın damara asılı lahm-
sevâya mütealliktir. (‫ )الثواء‬sâ’nın fethiyle bir yerde çok zaman pâreden ibâret olmağla fuâddan ehasstır dediler, bazıları: Kalb
meks u ikāmet eylemek ve alâ-kavl konmak ma’nâsınadır. ile fuâd her ikisi yürek ma’nâsına olmağla biri birine mürâdiftir
ve yüreğe kalb denilmesi takallübü, fuâd denilmesi taharruk ve
‫شق عن قلبه واخرج منه مضغة عند غسله سوداء‬ tevakkudu i’tibâriyledir dediler. Alâ-kavl fuâd yüreğin gışâsın-
dan ve kalb yüreğin habbe ve süveydâsından ibârettir. Zemah-
Nâzım hazretleri Resûl-i Ekrem sallallâhu aleyhi ve sel-
şehrî; fuâd kalbin vasatıdır, diye beynlerini tefrîk eylemiştir. Bu
lem efendimizin kıssa-i rıdâını ikmâl ettikten sonra şimdi de
cedd-i emcedi nezdine iâde olunmasının sebebi olan şakk-ı ُ َ ْ ً‫أرق ُقلوبا‬
iki lafzın terâdüfüne kāil olanlar 1( ‫وألين‬ ُّ ‫اليمن‬
ِ َ َ ‫أهل‬
ُ ْ ‫أتاكم‬
ً َ ْ ) hadîs-i şerîfinde fuâdı kalb ile tefsîr etmişlerdir. İnde’l-mu-
‫أفئدة‬
sadr kıssasını beyâna şürû’ ile diyor ki: Kalbinden şakk edildi
hakkikīn [114] kalbe müteallik olan latîfe-i Rabbâniyye’ye ki
ve kalbi yıkandıkta ondan bir siyah mudga ihraç olundu. O
mahall-i esrârdır fuâd denir. Ve lisanımızda ondan gönül ta’bîr
tıfl-ı mübâreğin kalbi şakk olunup gasl u tathîr edildi ve es-
olunur. Bu beyitte kalb yürek ma’nâsında müsta’meldir (‫)مضغه‬
nâ-i tathîrde kalbinden siyah bir lahm-pâre çıkarıldı.
mîmin zammı ve dâtın sükûnuyla bir çiğnem ete denir. Rivâ-
yet-i sahîhaya göre kalb-i enver-i Muhammedî’den siyah iki
Resûl-i Ekrem sallallâhu aleyhi ve sellem efendimiz için alaka ihraç edilmiş olduğundan kelâm-ı nâzımda dahi mudga
dört kere şakk vâki’ oldu. Birincisi: Müddet-i rıdâı olan iki ile alaka ta’bîr olunan şey murâd olduğuna ve alaka ile de cins-
seneyi bitirdikten iki veya üç mâh sonra, ikincisi: On yaşını i alaka maksûd olmasına mebnî nâzım hazretlerinin ta’bîri o
doldurdukda, üçüncüsü: Cebel-i Hirâ’da vâki gârda Cibrîl-i rivâyete münafî değildir.
Emîn zât-ı risâlet-meâblarına vahiy getirdiği zaman, dördün-
cüsü: Leyle-i İsrâ’dadır. Tahkīk olan budur. İnde’l-muhad- 1
Alaka: Aynın ve lâmın fethalarıyla bir kesim uyuşuk kana Halime-i Sa’diyye dedi ki Resûl-i Ekrem’i memeden
denir. (‫ )عند غسله‬ahrecenin zarfıdır. Gasl: Gayn’ın fethi ve zam- kesmekliğim üzerine iki veya üç mâh geçmiş olduğu bir gün
mıyla yıkamak ma’nâsınadır. süt kardeşiyle obalarımızın arkasında iken bir de kardeşi
(‫ )سوداء‬mudganın sıfatı ve esvedin müennesidir. Esved: Si- seğirterek geldi ve Kureyşî kardeşimin yanına beyaz rubalı
yah şeye denir. iki adam gelip kendisini yatırdılar ve karnını yardılar dedi.
‫ختمته يمنى الأمين وقد او دع مالم تذع له انباء‬ Benimle süt pederi hemen Resûl-i Ekrem’in bulunduğu ci-
Cibrîl-i Emîn’in sağ eli onu mühürledi ve nebe’ ve ha- hete doğru seğirttik. Ayakta levni mütegayyir bir halde bul-
berlerin işâa etmediği şey ona îdâ’ olundu. Kalb-i enver-i duk. Süt pederi Resûl-i Ekrem’in boynuna sarılıp oğlum sa-
Muhammedî şakk olunup gasl u tathîr edildikten sonra e- na ne oldu diye sordukda yanına beyaz rubalı iki kişi gelip
mîn-i vahy Cibrîl aleyhisselâm mahall-i şakka elini sürme- kendisini yere yatırarak karnını yardıklarını ve içinden bir
siyle iltiâm-pezîr olup hâl-i sâbıkını buldu. Ve kalb-i şerîf-i şey çıkarıp attıktan sonra hâl-i sâbıkına ircâ’ ettiklerini söy-
Muhammedî şakk olunduğu esnâda ona ol kadar iman, hik- lemesiyle alıp getirdik. Bunun üzerine süt pederi dedi ki Ha-
met, ulûm, esrâr tevdî olundu ki haber ve peyâmlar bunu lime: Gereği gibi korktum bu oğluma bir şey isâbet etmiş
ber-tafsîl neşr u işâa edemedi. El-hâsıl hâlet-i şakk-ı sadrda olmasın haydi kalk korktuğumuz hal zuhûr etmeden onu
kalb-i kerîm-i Ahmedî’ye tevdî olunan hüküm ve esrârın taf- velîsine iâde edelim. Bu mülâhazaya mebnî Resûl-i Ekrem’i
silâtı ma’lûm olmadı o hüküm ve esrârın tafsilâtını Cenâb-ı yüklenip vâlidesine götürdük vâlidesi niçin iâde ettiğimizi
Hakk’tan mâadâ hiçbir ferdin ilmi ihâta etmediğinden ha- suâl etti. Ve sebebini beyân etmekliğimiz için pek ısrâr ey-
ber ve peyâmlar o tafsilâtı neşr u işâa edemedi. ledi. Biz de vak’ayı olduğu gibi hikâye edince “Siz onu cin
mi çarptı diye korktunuz hayır hayır onu cin çarpamaz. Bu
Beyân-ı i’râb ve lügāt hâdise oğlum için bir şân-ı azîm vukū’ bulacağına delâlet
(‫ )ختمته‬mühürlemek ma’nâsına olan hatemden mâzî ve za- ediyor. Onu burada bırakınız” dedi.
mîr-i mansûb beyt-i sâbıktaki (‫’)شق‬nın masdarı bulunan şakka Beyân-ı i’râb ve lügāt
râcîdir. Şakkın birinci defasındaki hatem ile murâd şakkı iltiâm
(‫ )اسراره‬mef’ûl ve zamîr kalbe râci’. (‫ )الختام‬Fâil. Hitâm: Kitap
ettirmektedir.
(‫ )يمنى‬fâil ve sağ cânib ma’nâsına olan eymenin müenne- vezninde mühürlemek ma’nâsına mastar olduğu gibi mühür
sidir; te’nîsi mevsûf-ı mahzûfu olan (‫ )يد‬i’tibâriyledir. Sağ ele: ma’nâsına isim dahi olur. Burada ikinci ma’nâyadır. (‫ )الفض‬fâ-
Büşrâ vezninde “yed-i yümnâ” ve sol ele: Yine büşrâ vezninde nın fethi ve dâtın teşdîdiyle mektubun mührünü bozup kopar-
“yed-i yüsrâ” ta’bîr olunur. (‫ )الامين‬yümnânın muzâfun-ileyhidir. mak ma’nâsınadır. Dâd-ı müşeddede kısmen mısrâ-i evvelde
Emin gadr ve hıyânet nakīsasından me’mûn ma’nâsınca sıfattır kısmen mısrâ-i sânîde vâki’ olmağla mükerrer nakş olunmuştur.
ve mevsûf-ı mahzûfu Cibrîl aleyhisselâmdır. Cibrîl aleyhisselâm (‫ )ملم‬ilmâmdan ism-i fâil ve burada vâki ma’nâsınadır. (‫)الافضاء‬
kütüb ve vahy-i ilâhî üzerine me’mûn olduğundan bu sıfat ile hemze’nin kesriyle işâa ma’nâsındır. Kalb-i kerîm-i Muhamme-
tavsîf olunur. dî’ye îdâ’ olunan esrârın bazısı fâş ve şâyi’ olduğundan esnâ-yı
(‫ )وقداودع‬cümlesi (‫ )وقد اودع ذلك القلب حال الشق‬takdirinde şerhte işâret edildiği üzere işâa-i esrârın adem-i vukūuyla esrâ-
olarak hâliyedir. rın adem-i ihâtası murâddır. –bakiyesi var–
(‫)اودع‬: (‫’)ايداع‬dan mâzî-i mechûl. (‫)ايداع‬: Bir şeyi bir kim- Bereket-zâde İsmail Hakkı
senin yanında emânet komaktır. (‫ )ما‬nâib-i fâil ve iman ve hik-
mete ve ulûm ve esrâra mütedâir eşyadan ibârettir. (‫ )لم تذع‬tâ-
nın zammı ve zelin kesriyle cehd-i mutlak. İzâa: Hemzenin kes-
riyle sırrı fâş ve şâyi kılmaktır. Haber ve peyâmlar kalb-i mücel- ESKİ HÂTIRA
lâ-yı Muhamedî’ye îdâ’ olunan hüküm ve serâiri icmâlen işâa Sevgili kāri’lerimizin çoğu tahattur edecektir ki bundan
etmiş olduğu cihetle nefy ol hüküm ve serâirin tafsili i’tibâriy- on sene evvelki İkdâm cerîdesinin sütunlarında Muhîtü’l-
ledir. Maârif ünvân-ı mehîbi altında imzasız, lâkin gayet mühim
(‫’)له‬de lâm zaittir ve zamîr (‫’)ما‬ya râci’-i mef'uldür. (‫ )انباء‬fâil lisan makāleleri görülürdü.
ve nebe’ lafzının cem’idir. Haber ve ahbâr gibi. Nebe’: Haber-i Memleketin bütün okur yazar takımını hayran edecek
sâdıka ıtlâk olunduğundan mutlak haberden ehasstır. kadar derin bir vukūf ile yürütülen o mütâlaalar, hele Ispar-
‫صان اسراره الختام فلا الفض ض ملم به ولا الا فضاء‬ talı Hakkı ile beni [115] alıklaştırmıştı! Çünkü o vakte kadar
Hakkı’yı ne zaman görsem ya edebiyat menkıbeleri dinletir,
O mühür kalbin esrârını hıfz u siyânet etti, bu sebep ile
yahud lisan mebâhisi dinlerdim. Bazen edîbliği ona vererek,
ne o mührü bozup koparmak vâki’ oldu. Ne de işâa vukū’
lisan ulemâlığını kendi hisseme bıraktığım da olurdu. Ma’lû-
buldu. Kalb-i kerîm-i Muhammedî’ye îdâ’ olunan esrârı o-
mat-ı edebiyyemizin hudûdu şarkan Fuzûlî’de, garben La-
nun üzerine Cibrîl tarafından basılan hâtem hıfz eyledi. Ve
martine’de karar kıldığı gibi, tedkīkāt-ı lisâniyye nâmına ileri
bu cihetle ne o hâtem bozulup koparıldı ne de o esrâr ihâta
sürdüğümüz bahisler de medhal-i kavâid ile mahdûd idi.
olunarak tamamıyla işâa edildi.
Fakat biz bu dar sahanın yalnız sathında dolaşmazdık
ki!... Bilseniz ne ta’mîkāt, ne tedkīkāt icrâ ederdik! O bana
izâfet-i lâmiyye ile izâfet-i beyâniyye arasındaki bıçak sırtı
kadar farkı, usturanın keskin tarafından çok daha incelterek Baksan â gāye-i maksadına doğru ne muhkem bir azim ile
anlatmaya çalışırdı; ben ona vasf-ı terkîbîlerin adedini dört- yürüyor! Sağdan, soldan yükselmeye çabalayan tezyîf, istih-
le, onla takyîd etmek ilm-i şerîfe karşı bir nevi tazyîk olaca- zâ, techîl gürültülerine kulak bile asmıyor, cehele-i cemâate
ğını kabul ettirmekle uğraşırdım! İmlâ mes’elesine gelince karşı sîmâ-yı sâf-âsârında bir çîn-i işmi’zâz, yahud bir han-
ikimiz de, kendi isâbetine iman etmiş, ayrı ayrı birer müc- de-i istihfâf olsun, görülmüyor.
tehid idik...
Hayfâ ki demin söylediğim makāleler meydana çıkıve-
Hakkı beni iyice kandırdı. Hemen o hafta içinde pılıyı
rince bizim mütâlaâtın kâffesi su görmüş teyemmüm gibi
pırtıyı, çoluğu çocuğu yüklenerek Makriköy’e taşındım. Ev-
hükümden sâkıt oldu! Kendi âlemimizde pekâlâ birer lisan
velâ Baban-zâde İsmâil Hakkı, sonra Halil Edîb, Muhlis Bey-
ulemâsı geçinir dururken hiçliğimizi yüzümüze çarpan; fel-
lere mürâcaat ederek Emrullâh’a beni tavsiye etmelerini,
sefe-i lisânın ne olduğunu birinci defa olarak izâh eden bu
ara sıra harîm-i irfânına kabul olunmaklığımı ricâ eyleme-
azametli mebâhis kimin tarafından yazılıyor, diye merak etlerini söyledim. Nihâyet hazretin hiç kimseden iltifâtını dirîğ
tik. Emrullâh Efendi’nin mahsûl-i ictihâdı olduğunu anlayın- etmez bir fâzıl-ı deryâ-dil olduğuna dâir bu saydığım arka-
ca, ani’l-gıyâb müştâk olduğumuz o sîmâ-yı hikmet ü irfânı daşlarımın hepsinden te’mînât aldıktan sonra bir gece Muh-
görmek emeline düştük. lis Bey’in evinde kendisine mülâki oldum.
Gerçek, o sırada da İkdâm’ın Paris muhâbirliğini eden Filhakīka Emrullâh Efendi beni bir aşınâ-yı kadîm gibi
Ali Kemal Bey’in de lisana dâir mülâhazâtı görülmüştür. Lâ- gayet tekellüfsüz kabul etti. Birinci defa olarak girdiğim o
kin doğrusunu isterseniz beriki makālelerin yanında onlar meclis-i mehîb-i irfân o gece beni hayli sıktıysa da fıtratı da
metîn birer mülâhaza değil, açıktan açığa birer mülâhazasız- ma’lûmatı kadar yüksek olan o büyük adam bana öyle sa-
lık idi: Tâ Paris’ten üşenmeden İstanbul’a kadar gönderilen mimi, öyle cân âşina hitâbını tevcîh etti ki kimin karşısında
koca bir makālenin erbab-ı mütâlaaya öğretmek istediği ha- olduğumu unutmak derecelerine gelerek ara sıra söze karış-
kāyık-ı amîka “de” edâtı zarf için gelmezse âtıfe olur; binâ- maya bile başladım.
enaleyh ayrı yazılmalıdır. “Ma’yûb” kelimesi yanlıştır; (?) O günlerde ise zavallı Emrullâh nikbetin, hüsrânın en
bunun yerine fasîhi olan “muayyeb” lafzını kullanmalıdır... sâfil derekâtında çalkanıp duruyordu: İkmâline bin can ile
gibi hayır-hâhâne birtakım ihtârâttan ibâret kalıyordu! çalıştığı Muhîtü’l-Maârif ashâb-ı hayrdan birinin himmetiyle
Maamâfih Ali Kemal Bey telkīn etmek istediği hakāikı kapatılmış; eserin tab’ını deruhte eden Ahmed Cevdet Efen-
böyle üryân bir kıyâfetle göstermiyor, öyle telliyor, öyle pul- di’nin aldığı tazmînâttan da bu zavallının hisse-i âvâresine
luyordu ki insanın vehleten nîm-ilmî bir makāle diyeceği ücret-i tahrîr olarak yalnız hasbî mesâîsinin ecr-i ma’nevîsi
geliyordu. düşmüş idi!
Yalnız Emrullâh’ın bizi bitiren o bülend muhâkemât-ı Lâkin o metîn adam yine ye’se düşmüyor, yine âtî için
âlimânesi üzerine Ali Kemal Bey’in makālesi yüreğimize su birçok ümîdler, birçok hayâller besleyip duruyordu.
serpmedi, diyecek olursam hakīkati saklamış olurum. 1( ‫البلية‬ [116] Bu mülâkat iki üç defa tekerrür ettikten sonra Is-
‫)اذا عمت طابت‬ partalı Hakkı’dan başlayarak bütün sevdiklerimi, Ka’be’ye
Hakkı dedi ki: hacı taşıyan delîller gibi, Emrullâh’ın evine götürmeye baş-
– Emrullâh Efendi ile görüşmenin bir yolunu bulsak... ladım. Çok defalar Velî Efendi çayırında, Çobançeşme kı-
– İyi olur ama nasıl ederiz? Büyük adamlara sokulmak rında, yahud daha içeride akd ettiğimiz encümenler Allah
benim için pek zordur. Hazreti tanıyan bir zât yine hazretin bilir â enzâr-ı tecessüsü kamaştıracak kadar parlak olurdu.
müsâadesini aldıktan sonra beni yanına götürse idi; ben de Halin mehâlikini hepimizden iyi gördüğü için âtîyi hepi-
o ilk mülâkatta iltifât görse idim alt tarafı kolay olurdu. mizden fena tahayyül etmesi icâb eden koca Emrullâh’ın te-
– Beni de görüştürür müydün? vekkülünü, fakat mütemâdî bir sa’y, mütezâyid bir azim ile
– Hay hay beraber giden tevekkülünü gördükçe hakkındaki hissiyyât-ı
– O halde işin bütün müşkilâtını düşünerek cesaretsiz- vedâd ve hürmetime müntehâ tasavvur eyleyemiyorum.
lenme de bir an evvel çâresine bak. Aradan seneler geçti. Bir gün hazreti pek beşûş gördüm:
– Acele etme! Bu gibi teşebbüsler beni hayli düşündü- Meğer Konya’da açılacak Mekteb-i Hukūk müdîriyetine ta’-
rür. Çünkü canım yandı: Fazlına, kemâline hürmeten kimin yîn edilmiş imiş. Avn-i Hak’la orada bir lem’a-i ma’rifet u-
yanına sokulmak istedimse ya ısırdı ya tepti! Bizim memle- yandırabilsek... diyordu. Bir hafta sonra, Konya’da bulun-
ketin okumuşları –hikmet-i Hudâ– bütün huylu oluyor. ması icâb eden Emrullâh’ı yine İstanbul’da görünce, “Ne ol-
– Gevezeliği bırak! Dediğin ısırgan fıtratlı mahlûkları bili- du? Gitmediniz mi?” dedim.
yorum. Kabahat sende ki hayır umuyorsun da öyle herifle- – Gittim de geldim! Habîsler bırakmadılar ki! Ne kadar
rin meclisine gidiyorsun. Onlarda zaten kemâl nâmına, fazî- da şevkim var idi! Husûsiyle hükûmetin, memleketin ileri
let nâmına çok bir şey olmadığı için mâhiyet-i âcizelerini gelenleri beni pek güzel kabul etmişlerdi. Büyük büyük işler
göstermemek maksadıyla haşîn bir ridâ-yı ceberûta bürünü- göreceğimize âdetâ yakīn hâsıl eylemiş idim... Ne yapalım,
yorlar. Emrullâh’ı bir insan-ı kâmil göreceğinden emin ol. el-hükmü-lillah! Biraz daha bekleriz...
Zavallı Emrullâh yine metânetine sahip idi!
1 Bu vak’adan tahmînen bir buçuk sene kadar sonra idi ki
“Belâ herkese ise şenlik olur.”
hazrete Sultan Ahmed bahçesinde tesâdüf etmiş idim. O neşrettiği Hayat ve Memât ünvanlı kitabında maddiyyûn
gün de ferdâ-yı hürriyete müsâdif Cumartesi günü idi. Bî- meslek-i ahîrine dâir gayet mühim delâil ve berâhîn cem’u
çâre fart-ı sürûrundan asabî bir nöbet geçirmiş olmalı ki ar- bast eylemiştir.
kadaşları kendisine Kordiyal içirmeye çalışıyorlar idi: Sorbonne mualliminin delâilini tenkīd ve tedkīk etmek
O güne kadar neşât ile inbisât ile yakından muârefesi ol- için bu nazariyeyi son istihkâmına kadar ta’kīb etmekliğimiz
mayan Emrullâh’ın kalbi o gün ziyâ-yı saâdetin ufukları leb- lâzımdır. Fen gösteriyor ki bütün zevi’l-hayâtın vücûdu esâ-
rîz eden tecellî-i nûr-a-nûru karşısında gaşy olmuş da, zan- sen protoplazmadan teşekkül etmiş ve bir veya birçok hü-
nederim, ömründe birinci defa olarak metânetini kaybetmiş cerâttan terekküb eylemiştir. Muallim Daster dahi alâim-i
idi... hayâtiyyenin ancak taazzuv etmiş ve nüveli hücre teşekkü-
lünü iktisâb eylemiş protoplazmada müşâhede olunabile-
İstanbul gazetelerinin şu günlerde Mekteb-i Sultânî mes’- ceğini bildiğinden diyor ki: Eğer bu kavânîn mutlak olsa idi;
elesini bahane ederek nâ-hak yere Maârif Nezâreti’ne, do- eğer hayat, hücre şeklinde olan albumini protoplazmadan
layısıyla nâzıra hücum eylemeleri bütün bu hâtırât-ı mâziy- başka şeyde bulunmasaydı maddenin hayatı “La vie de la
yenin birer birer canlanmasına, o hâtıraların sînesinde sak- matière” mes’elesi aksine olmak üzere halledilmiş olacaktı.
lamak istediğim ümîdsizliklerimin, cesâretsizliklerimizin yeni- Ba’dehu bu kavânînin sıfat-ı mutlakasını zaafa dûçâr
den ayaklanmasına sebep oldu. etmek için şu istisnâyı dermeyân ediyor: “Cüz’-i hücrevî
Muâsırları tarafından tekfîr edilen hakîm-i şehîr İbni Sî- Mrotomie tecrübeleri cism-i hücrevî ve nüvenin mevcudi-
nâ’nın “Dünyada benim gibi bir müslüman var; o da kâfir yetini yani hücrenin tamamiyeti lüzumunu bildiriyor. [117]
ise hiç müslüman yok demektir!” dediği gibi bütün bir ömrü Fakat bu tecrübelerden şunu da anlıyoruz ki hücre tamam
maârifin neşrine, i’lâsına vesâit ihzârıyla geçen Emrullâh ha- olmadığı zamanda mevt doğrudan doğruya husûle gelmiyor
zırdaki bir müessese-i ma’rifeti tahrîb ile ithâm olunacaksa ve alâim-i hayâtiyyenin bir kısmı yine nüvesiz ve sakat ve
bence memleketini seven, memleketinin teâlî-i irfânına ça- nâ-tamâm protoplazmada devam ediyor.”
lışan adam yok demektir! Bu müstesnâ hali teşkîl eden vekāyi’ dikkatle muâyene
Meşrûtiyet bize gayet acı bir hakīkat öğretti ki o da va- olunursa isbât olunur ki, nüveden mahrum hücre parçası
tanımızda her ma’nâsıyla büyük adamın yok denecek kadar artık neşv ü nemâ ve tekessür melekesine mâlik değildir.
ender bulunmasıdır. Yani hayatı tavsîf eden hiçbir fi’l-i şeklî ve vücûdî (morfo-
Evvelce “At var, meydan yok!” diye kendimizi aldatıyor- lojik) irâe etmez.
duk, oyalıyorduk. Bugün de aynı hülyâlara kapılacak mıyız? Nüvesiz olan cüz’-i hücrevîde devam eden alâime ge-
Tedkīk-i habere, ta’mîk-i nazara hâcet görmeksizin, Emrul- lince: Hâvî olduğu gıdâ-i ihtiyâtînin istihlâkine merbût hare-
lâh gibi kendisinden bu kadar hizmetler beklediğimiz bir a- kâttan ibârettir, çok zaman devam etmeyip bir müddet son-
damı isti’câlimize kurban edecek miyiz? Biz daha ne zama- ra kat’î bir sûrette munkati’ olur: Mevt, daima zarurî ve mec-
na kadar hissiyâta kapılmakta devam edip duracağız? Gari- burî ve gayet serî’ ve daima protoplazmanın adem-i tamâ-
bi neresi, mes’elenin mâhiyetini anlattığınız adamlar da “İyi miyetini ta’kîb eder. Binâenaleyh hiçbir fi’l-i hayâtî nüvesiz
ama mesela falan gazete böyle yazmıyor!” diyorlar. Sanki protoplazmada tehassül etmez.
size inanmıyorlar da o falan gazeteye inanıyorlar! Allah Hülâsa, mevcûdât-ı zevi’l-hayâtın vahdet-i kimyevî ve
cümlemize insaf versin. vahdet-i vücûdiyyeleri kavânînini cerh etmek şöyle dursun
Mehmed Âkif Mösyö Daster’in beyânâtı bilakis bir tarz-ı bedîhîde onları
tasdîk ediyor. Biz yine onun sözlerini alarak deriz ki: Evet,
protoplazmasız ve hücresiz hayat olamaz. Maddenin hayatı
KIT’A mes’elesi menfî olarak halledilmiştir.
Müşâhedât gösteriyor ki; zât-ı zî-hayât bir muhît-i münâ-
–Bir resmin arkasına yazılmış idi:–
sibe konulursa orada bulduğu mevâdd-ı gıdâiyyeyi (müvel-
Zıll-i zâildir bakılsa dîde-i im’ân ile
lidü’l-mâ-i karboniyye, azotiyye, ma’deniyye) imtisâs ede-
Rû-nümâ-yı sûret-i hestî olan levh-i şühûd
bilmek üzere tahavvüle dûçâr ediyor. Ba’dehu vücûdunun
Hurde-bîn-i akl u hikmetle bakan sâhib-nazar
mürekkeb olduğu mevâdda müşâbih kılmak üzere temessül
Aldanıp bu sûret-i mevhûmeye vermez vücûd
eyliyor ve böylece tedrîcen bir şekl-i husûsî iktisâb ve cerî-
Ferid
halarını ta’mîr ve tedâvî eyliyor. İşte bu hal zevi’l-hayâtın
evsâf-ı mümeyyizesi gibidir.
Mösyö Daster’e göre ecsâm-ı gayr-ı uzviyye de bu mele-
kâta mâlikmiş hele bilhassa billûrât-ı ma’deniyye muvâfık
Felsefe-i Hayat
Yahud İsbât-ı Vâcib
bir kültür derûnuna konulursa yani yine kendisinin bir mah-
lûl içine atılırsa bu cürsûme (billûr) neşv ü nemâ bulurmuş!
MENŞE-İ HAYAT
Madde-i mahlûleyi temsîl eder ve bunun eczâsını vücûduna
Fransa’nın Fen Akademyası a’zâsından ve darü’l-fünû- idhâl eyler ve şeklini muhâfaza ettiği halde büyürmüş! Bu
nun fen şubesi fizyoloji muallimi Daster birkaç sene evvel eşhâs-ı billûriyye sakatlıklarını [ta’mîr] husûsunda da zevi’l-
hayâtın aynı kabiliyâtını gösterirmiş! Ve bu nokta-i nazar- Gerney, billûrun kısm-ı mütegayyiri seviyesinde ana su-
dan zevi’l-hayâtın ecsâm-ı cemâdiyye arasında mükemmel yuna diğer taraflardan ziyâde fevka’l-meşbû’ bir hale gelir
bir müşâbehet mevcûd imiş! diyor. Ne olursa olsun billûrâtın tegayyürâtı ta’mîri sırf bir
Daster’in müşâbehet-i tâmme dediği şey, pek sathî bir te’sîr-i hükmîdir. Fakat zevi’l-hayâtın yaralarını iltiyâm ettir-
müşâhededen ibâret olup muhtelif eşyaya aynı ismi vermesi de böyle midir? Müşâhedât gösteriyor ki vahîdü’l-hü-
mekten mütevelliddir. Şimdi birer birer cerh edelim: cerâtta ta’mîr ve iltiyâm, billûrâtta olduğu gibi yalnız yara-
1) Daster’in muhît-i zer’î dediği şey yine bu cismin kendi lanmış olan yere, muhîtin hâvî olduğu mevâddın terâkibiyle
mahlûlüdür. Her bir mahlûl bir mâyi’-i muhallilin zerrâtı a- husûle gelmiyor; bütün hücrenin tagaddîsi şiddet peydâ e-
rasına dağılmış, karışmış cism-i münhallin zerrâtından mü- derek mevâdd-ı gıdâiyyenin temessülü ve onların protop-
teşekkildir. Ne zaman ki cism-i mahlûl tebellür eder, eczâsı lazmaya tahavvülü daha faâl bir sûrette vâki olmasıyla icrâ
tabiatını değiştirmeksizin yeniden toplanır. Binâenaleyh ge- olunuyor. Zevât-ı kesîrü’l-hücerâtta ise mahall-i cerîhada bir
rek billûr şekli ve gerek mahlûl şekli zerrâtı toplanmış veya inbisât-ı ev’iye ve bunun [118] neticesi olarak bir fart-ı ta-
dağılmış aynı bir maddedir. Bir muhît-i zer’îye konulan bir gaddî ve tekessür-i hücerât husûle geliyor. Ve bu hücerât
mikrop ise bilakis bu muhîtin zerrâtını sadece toplamak de- öyle bir nizâm üzere tavazzu ediyorlar ki bu, yalnız kuvâ-i
ğil onların gayet muhtelit imâlât ve ıslâhâta dûçâr ettikten hükmî-i kimyevî ile izâh edilemez. Binâenaleyh tagyîrât ve
sonra muhîtin maddesine benzemeyen, kendi madde-i zâ- cerîhâtı ta’mîr husûsunda billûrât ile zevi’l-hayât arasında
tiyyesine tahvîl eder. Şu halde bir mikrop ile bir billûr bey- hiç bir müşâbehet ve iştirâk yoktur. Mâdiyyûn-ı ahîreye gö-
ninde ve bir mahlûl ile bir muhît-i zer’î arasında hiçbir mü- re bazı ecsâm-ı gayr-ı uzviyye, zevi’l-hayât gibi bir tenâsül
şâbehet yoktur.
ve tekessüre mâliktir.
2) Billûrâtın teşekkülü temessül ve neşv ü nemâ nâmla-
M. Les. Errera, Felsefe-i Nebâtiyye ünvânlı kitabında
rıyla tavsîf olunuyor. Bu, hak mıdır? Bir billûr aynı madde-i
tarz-ı tebellür ile hayvânât ve nebâtâtta görülen tarz-ı tenâ-
kimyeviyyenin zerrâtının toplanmasıyla teşekkül etmiş eczâ-i
sül arasında bir karâbet görmüş ve bunu pek şa’şalı bir sû-
billûriyyeden mürekkeptir. Bu eczâ-i billûriyye mütecânis o-
rette bast u beyân eylemiştir.
lup madde-i kimyeviyyenin mahlûl-i mütekâsifi ka’rında
Bugün muhakkaktır ki zevi’l-hayât, kendine müşâbih bir
madde-i mezkûre zerrâtının yanyana tavazzuuyla ayrı ayrı
andan evvel mevcûd bir zî-hayâttan tevellüd eder. Mösyö
olarak teşekkül ederler ve bunlar da yine yanyana, üst üste
Daster, bazı billûrât da kendinden evvelki bir şahıstan tevel-
“jixtaposotion” tavazzu ederek billûru hâsıl ederler ki bu
keyfiyet tamamen kuvâ-yı hükmî-i kimyevîyi izâh eder. lüd ediyor Binâenaleyh bir billûr-ı mütekaddimin halkı gibi
Mahlûlde müşekkel olduğu halde zerrâtın bu eczâ-i billûriy- mütâlaa olunabilir diyor. Bu billûrâtta zevi’l-hayâtın bi-zâtihi
yenin tavazzuat-ı mihânîkiyyesiyle mevcûdât-ı zevi’l-hayâtın tenâsülüne dahi mikropların teksîr ve tebzîrine müşâbih alâ-
temessülü yani muhît-i zer’înin gayr-ı mütecânis olan me- im müşâhede ediyor.
vâddının protoplazmaya tahavvülü arasında bir müşâbehet Mahlûl-i meşbû’ ve mahlûl-i fevka’l-meşbû’ ne demek
kabul olunabilir mi? Eczâ-i billûriyyenin yanyana gelmesin- olduğunu bilir. On beş derece-i harârette bir litre mâ-i mu-
den mütahassıl billûrâtın hacminin tezâyüdü ile hücerâtın kattara bir kilogram kibritiyyet-i sûd (kmn 24) koyalım ve
büyümesinden ve yekdiğerinden tevellüd etmek şartıyla çalkalayalım. Bu tuzun bir miktarı (360 gramı) mâyiin içinde
bunların tekessüründen mütevellid zevi’l-hayâtın neşv ü ne- kaybolur. Mütebâkīsi kabın dibinde kalır, işte böyle bir
mâsı arasında ne münâsebet vardır? Eczâ-i billûriyye ka’r-ı mahlûle meşbû’ denir, zîrâ on beş derece-i harârette bir litre
mahlûlde müteferrikan zâhir değil midir? su üç yüz altmış gram kibritiyyet-i sûd halleder. Eğer, çal-
3) Billûrâtın tegayyürâtını iltiyâm ve teneddüb ettirmek kalamaya devam ettiğimiz halde mâyiin derece-i harâretini
hâssasına gelince: Sâir hükemâdan sarf-ı nazar bu hali Pas- otuz dört dereceye kadar çıkarırsak kabın dibindeki milhin
teur pek güzel mütâlaa etmiştir: de hallolduğu görürüz (34 derecede bir litre mâ-i mukattar
“Bir billûr herhangi bir tarafından kırılıp da yine kendi 4122 gram billûra kibritiyyet-i sûd halledebilir.) Bu son mah-
ana suyuna konulursa görülür ki aynı zamanda billûr her lûlü on beş derece-i harâreti hâiz bir mahalle koyacak olur-
tarafından eczâ-yı billûriyye teressübâtıyla büyür: Kırılmış sak soğumaya başlayarak billûr şeklinde milh münhallin bir
veya bozulmuş olan tarafında bir sa’y-ı şedîd hâsıl olur ki kısmını terk eder ve tamam on beş dereceye geldiğinde
birkaç saat zarfında billûrun her tarafında vâki olan i’mâl-i mahlûlde üç yüz altmış gramdan fazla milh kalamaz müte-
muntazamadan başka, kısm-ı mütegayyirin intizâmı iâde ve bâkisi kabın dibine tekrar tavazzu’ eder. Bundan anlaşılabi-
yeniden te’sîs olunur.” lir ki teberrüd tebellürü icâb ettirir. Mahlûle fevka’l-meşbû’
Mösyö Daster bunu ele alarak diyor ki: Billûrun teşek- denir. Fevka’l-meşbû’ mahlûl nâ-mütenâhî sûrette mâyi’
külünde vâki’ olan sa’y u i’mâl âfetzede olan noktada şe- halinde kalabilir. Fakat bu mahlûle kibritiyyet-i sûd billûrun-
râit-i âdiyyede vâki’ olmayan bir şiddet ve faâliyet kesb e- dan bir parça konulacak olursa derhal tebellür başlayarak
der. Bir zî-hayâtta vukūa gelen hal de bundan başka bir şey bu ilk nüvenin etrafına süratle intişâr eder. Ve milhin fazlası
değildir. tamamen teressüb edinceye kadar devam eder. Ve bu hâ-
Az bir dikkatle muâyene olunursa şeklin ta’mîri husûsun- dise intişâr-ı harâretle terâfuk eyler. Bazı hâlâtta mahlûl-i
da zevi’l-hayât ile billûrât arasında maddiyyûnun koymak fevk-i meşbûun derûnunda kendiliğinden birtakım küçük
istediği müşâbehet-i hayâliyye derhal zâil olur. billûrlar görülür. Ve bunlar âdetâ hâriçten konulmuş gibi ta-
sallub ve tebellürün nokta-i azîmeti olur fevk-i zevebân dahi sına beni muvaffak eyledi. Buna yüz bin lisan ile teşekkür
fevk-i meşbûa benzer bir keyfiyettir. Filhakīka betolde görü- etsem yine azdır. Zîrâ, ma’lûm-i âlîniz, kaç yüz seneler geç-
len (salicylate de naphthol) alâim-i fevk-i zevebân, alâim-i tiği halde bizim ulemâ-yı İslâm içerisinde kimse hâriçteki ih-
fevk-i meşbû’ gibidir: Betolü yüz derecede eritiniz ve bir ka- vân-ı dînini düşünerek bir vazîfe-i dîniyyeyi ifâ maksadıyla
palı unbûb içinde otuz derecelik bir fırında muhâfaza ediniz. ortaya çıkmamıştır.
Betol burada mâyi’ halini ilelebed muhâfaza eder. Bilakis Bu, teessüf olunur bir hâldir. Zîrâ Kur’ân-ı Kerîm’de
derece-i harâreti tenzîl ederek bir iki dakika on derece-i ha- 2
ِ ْ َ ْ ‫سيروا ِفى‬
ُ ُ ْ َ ‫الارض‬
(‫فانظروا‬ ُ ٖ ) kaç kereler tekrar olunmuştur. Böyle
rârete bırakırsanız mâyi’ içinde cürsûmeler (billûrlar) görün- evâmir-i ilâhiyye ile zimmetimize terettüb eden bir vazîfe-i
meğe başlar. –daha var– mukaddeseden gaflet ettiğimizi düşündüm, pek müteessir
Ankaralı: Ali Rıza oldum, ben de bu hitâb-ı celîle ma’rûz olduğumdan vicdâ-
nım beni devr-i âlem seyâhatine sevk etti, umûm ehl-i İs-
lâm’a ait bir vazîfeyi Allah bana nasîb kıldıysa ne büyük ni’-
met! diye çantamı alarak yola çıktım.
ÂLEM-İ İSLÂM [119] Avrupalılar dünyanın bir tarafından öbür tarafına
Üçüncü Konferans: gezerler, gitmedik yer bırakmazlar. Fakat onlar ya hükûmet,
AHVÂL-İ ÂLEM-İ İSLÂM HAKKINDA yahud da büyük bir cem’iyetin muâvenetiyle gezerler. Külli-
yetli paralar sarf ederler. Para bulunmadıkça hiçbir vakit ge-
Şehzâde Kulübünde Abdürreşid İbrahim zilmez. Lâkin şerîat-i garrâ-yı mutahharanın hikemiyyât-ı
ve Mûsâ Kâzım Efendiler Tarafından ma’neviyyesindendir ki müslümanların –ne kadar fakir, ne
kadar câhil olursa olsun– umûmiyetle birbirine karşı büyük
2 Nisan, 1326: Cuma gecesi bir muhabbet-i ma’neviyyeleri vardır. O muhabbet-i ma’ne-
Evvelâ üstâd-ı muhterem Mûsâ Kâzım Efendi hazretleri viyye nereye gitse bir müslümanı aç bırakmaz. Bir müslü-
tarafından, orada toplanmış ulemâ ve talebe-i kirâm efendi- man İslâm memleketine gittiği zaman husûsan evsâf-ı İslâ-
lere, şu kısa nutuk ile Abdürreşid Efendi hazretleri takdîm miyye ile muttasıf olursa hiçbir vakit zelîl olmaz, belki muaz-
olundu: zezen, mükerremen bir parasız seyâhat edebilir.
Efendiler, mücâhid-i şehîr Abdürreşid İbrahim Efendi’yi İşte böyle mukaddes bir vazîfenin ifâsını Allah bana na-
size takdîm ediyorum. Bu zât, âlem-i İslâm’ın fedâkârıdır, sip ettiğinden, böyle bütün âlem-i İslâm’a ait bir vazîfeyi ifâ
1
َ ِ ْ َ ْ ‫ورثة‬
(‫الانبياء‬ ُ َ َ ُ ) hadîs-i şerîfi sırrına mazhardır. Bütün
ُ َ َ َ ‫العلماء‬ edecek kimseler Makām-ı Hilâfet’ten çıkmak lâzım iken Al-
müslümanları düştükleri hâk-ı mezelletten kurtarmak mak- lah beni tâ Sibirya’dan çıkararak bu vazîfeyi bana tevdî’ ey-
sadıyla Hindistan, Japonya, Çin vesâir memâlik-i İslâmiy- lediğinden, ne kadar iftihâr ve teşekkür etsem yine azdır.
ye’de seyâhat ederek şimdi de yine o niyetle makarr-ı Hi- Esnâ-yı seyâhatimde icrâ etmiş olduğum tedkīkāt ekseri-
lâfet’e gelmişlerdir. Az zaman sonra yine oraya, Japonya’ya yetle müslümanların ahvâline dâirdir. Otuz senedir bu uğur-
gidecektir. Maksadı müslümanları uyandırmak, ittihad ve itti- da seyâhat etmekteyim. Hatta Avrupa’ya da, Avusturya ve
fak ettirmek, dîn-i celîlimizin ulviyetini aksâ-yı şarktaki ahâ- Almanya’ya da gitmişimdir. Onları da gördüm. Fakat on-
lîye bildirmek, dîn-i mübînimizi etrâf-ı âleme neşretmektir. larda olan parlak şeyler beni hiç müteaccib etmemiştir. Ben
Şimdi size bu husûstaki mesâîsine dâir bir mikdar izâhât i’tâ onlarda hiçbir vakit hakīkī bir hüsün göremedim. Ama İs-
buyuracaklardır. (Teşekkür ederiz) lâmlarda her ne kadar zâhir-i hâl mezellette gibi görülse de,
ruhî ve ma’nevî bir ulviyet var ki daima nazar-ı dikkatime
– Esselâmu aleyküm! çarpardı. Bunun için ben her ne vakit her nereye gittiysem
– Ve aleyküm selâm... daima ahvâl-i İslâm ile iştigâl etmişimdir.
Böyle bir mecma’-i ulemâ olan makamda benim gibi bir Rusya’nın içerisinde gitmediğim bir şehir, yahud köy
âcizin cesâret ederek söz söylemeye hakkı yoktur. Fakat pek nâdir bulunur. Rusya müslümanları içinde otuz senedir
bugün zarûret o hale getirmiştir ki intibâh-ı İslâm uğrunda çalışıyorum, onların uhuvvet-i dîniyyelerini te’kîd ve takviye
bir âciz bile kendisini ortaya atarak feryâda mecbur oluyor. etmek, hepsini bir araya toplamak üzere kābil olabilen her
Bunun için afvınıza mağrûren birkaç söz söylemeye cesâret türlü tedbirlere mürâcaat ettim. Ve bu husûsta ben yalnız
değildim. Gerek ulemâdan, gerek tüccârdan bazı ihvânla
ediyorum, kusurum olursa afvınızı ricâ ederim.
beraber çalıştık. Onların bazıları hâlâ da mevcûddur. Otuz
Ma’lûm-ı ihsânınız, insan ne kadar bilse yine kusurdan
senelik ictihâdın çalışmanın mücâhedenin semeresini gör-
hiçbir vakitte hâlî olmaz. Husûsan şurasını tekrar edeceğim
medik değil, gördük. Rusya müslümanları şarkan ve garben
ki insan çok söyleyince hata da çok olur. Fakat bu gibi ha-
Ruslar'a nisbetle çok terakkī etmişlerdir. Bugün Ruslar Rus-
talar, niyyet-i hâliseye binâen, hata sayılmaz.
ya’da müslümanlara muhtaçtır. Müslümanlar mahkûm ol-
Elhamdülillâh... Ben daima Cenâb-ı Hakk’a şükrederim
duğu halde yine mevki’-i ticârîleri daha büyüktür. Yalnız bir
ki tevfîkāt-ı Rabbâniyyesiyle böyle büyük bir vazîfenin ifâ-
2
Âl-i İmrân, 3/137; Nahl, 16/36; Neml, 27/69; Ankebût, 29/20;
1
Buhârî, Sahîh, Kitâbü’l-İlm 10. Rûm, 30/42.
şey, çekilmez bir dert varsa o da Rusya hükûmetinin tasal- Bu, ulemânın vazîfesi olduğunu kimse inkâr edemez. U-
lutudur. Fakat bu bizim kusurumuzdan değil. Allah imtihan lemâ bunu deruhte etmedikçe indellâh ve indennâs mes’ûl
için bizi bir belâ-yı esâretle musâb etmiş. Üzerimize o belâyı kalacaklardır. Bunun için biraderâne siz kardeşlerimden is-
çöktürmüş. Sonra ulemâ uyumuş. Bu ağır yük kat kat üze- tirhâm tarîkıyle ricâ ederim ki biz ulemâ mesleğinde olanlar
rimize yüklenmiş. Âkıbet tahammül haricine çıkınca Rusya gözümüzü açıp millete ön ayak olmalıyız. Millet terakkī et-
müslümanları yeniden gözlerini açtılar. Etrafa baktılar, âlem medikçe hükûmet terakkī etmez.
büyük bir süratle terakkī ve tekâmül yolunda kat’-ı mesâfât Bugün Rusya hükûmeti hiçbir şeye muhtaç değildir.
ediyor. Onun üzerine –yirmi sene mukaddem– oradan Orada her şey var. Mekâtib var, maârif var, hem öyle cesîm
çocuklar toplayarak buraya getirdim. Dârüşşafaka’ya, Dâ- mektepler ki Paris’te de olsa olsa bu kadar olur. Hiçbir şey
rüttedrîs’e yerleştirdim. Dârüttedrîs o zaman henüz yeni eksik değildir. Rusya’da umûr-ı maârif her cihetle Avrupa
açılmıştı. Tâ Sibirya’dan getirdiğim altı çocuğu ilk şâkird devletlerinden aşağı değildir. Böyle iken hükûmetin istikbali
olarak oraya ben götürdüm. Böylelikle memleketimizi ikaza, o kadar karanlıktır ki günden güne inkırâza sürükleniyor.
müslümanları hâb-ı gafletten kaldırmaya çalıştığımız zaman Bunun da sebebi millette hissiyyât-ı milliyye olmamasıdır. O
ilmi, maârifi buradan almaya çalıştık. Her sene birçok talebe cesîm, o süslü mekteplerde tahsil edenler hissiyât-ı milliyye-
İstanbul’a gelmeye başladı. Onlar okudular, memleketlerine den mahrum oldukları için hiçbir şey yapamıyorlar ve
avdet ederek muallim oldular, ta’lîm ve tedrîse başladılar.
yapamayacaklardır. Ufacık Japonlara karşı mağlup ve zelîl
Bu sûretle bütün Rusya dâhilinde bir intibâh hâsıl oldu. Bu-
olmaları hissiyât-ı milliyyenin yokluğundan ileri gelmiştir.
nun neticesi olarak Rusya’da son hareket olduğu zaman bü-
Yoksa paranın bulunmamasından değil. Eğer Ruslar'da ah-
tün müslümanlar kāfile-i hürriyyetin önünde bulundular.
lâk-ı milliyye olaydı, o zilleti ihtiyâr etmezlerdi. Bu hâl ile
“müslümanlar İttifâkı” nâmıyla bir cem’iyet teşkîline muvaf-
bugün inkırâza doğru o kadar süratle gidiyorlar ki... gözleri
fak oldular. Ve mevki’-i tatbîke koydular. Her nerede bir
kapanmış, göremiyorlar. Bütün memleket cehâlet içinde
muvaffakiyet görüldüyse ilk gayret müslümanlardan oldu.
kalmış. Bin hâneli, iki bin hâneli köylere gidersin de okur
Hatta Kazan şehrinde... Kazan eski bir şehirdir. Bir va-
yazar kimse bulunmaz.
kitler müslüman hânlığı imiş. Ama şimdi Ruslar elinde bir
vilâyettir. Burada olan müslümanların adedi Ruslar'a nisbet- Bundan on iki sene mukaddem amelî bir hesap yapıldı.
le öşür derecesindedir. Maamâfih hareket zamanında müs- O vakit hükûmet sâf-derûnluk etti: Herkes kendi eliyle imzâ
lümanların gayretiyle Kazan’da... umûr-ı idâre hükûmet e- edecek, dedi. Onun üzerine her şey meydana çıktı. Görüldü
linden millet eline geçmişti. ki kimse yazı bilmiyor. Müslümanlar Ruslar için Rus hurû-
Valileri, polisleri sıkıştırarak kâmilen idâreyi millet eline fâtıyla imzâ ettiler. Elhamdü lillâh, müslümanlarda okuyup
aldılar. Üç gün üç gece hükümdârlık ettiler. Bu müddet zar- yazanlar yüzde altmıştır. Bazı vilâyetlerde ise okuyup yaz-
fında hiçbir vukūat olmaksızın memleketi idâre edebildiler. mak bilmeyen hiçbir müslüman yoktur. Viatka, Pirme, O-
Bu da o otuz sene hazırlığın neticesidir. renburg vilâyetlerindeki müslümanların kâffesi okur yazar.
Tabii bu hal çok devam edemedi. Aradan çok geçmedi, Terakkī etmiş müslümanlar bunlardır. Duma intihâbında
istibdad tekrar geldi. Üç gün sonra kuvve-i askeriyye ile idâ- Ufa’da 12 meb’ûs intihâb olunmak icâb ettiği halde Ruslar
reyi aldılar. okumak bilmediklerinden intihâb nedir bilmediler. Müslü-
Fakat böyle vukūat Kazan’dan başka yerde olmadı. manlar tamamiyle intihâbı anladılar. Bütün vilâyetten on iki
Başka vilâyetler idâreyi hükûmet elinden alamadılar. Rusya meb’ûs intihâb olunmak lâzım idi, on ikisi de müslüman
da tasdik etti ki bu, müslümanların gayretiyle oldu. Dört yüz oldu.
senelik mazlum bir millet, otuz sene bir intibâhta bu kadar- Bunun üzerine sâir Rusya vilâyetleri galeyâna geldi: Ne
cık bir iş görebildi. Fakat sonra istibdad geldi, bugün eski- demek, Ruslar çok olduğu halde on iki meb’ûsun kâffesi
sinden fena bir hale dûçâr oldu. Maamâfih çok sürmeyecek, müslüman olsun?.. Sonra müslümanlar hüsn-i rızâları ile
inşallah yakın zamanda Rusya müslümanları Ruslarla bera- Ruslardan üç kişiye yer verdiler. Bu sûretle intihâba hitâm
ber kendi hukūklarını istirdâda muvaffak olacaklarına kat’iy- verildi. Yani burada da müslümanların daha müterakkī ol-
yen eminiz. duğu görüldü. Bunun için Rusya birinci Duma’yı kapattı.
Bunu da arz etmekten maksadım bu meclis ulemâ mec- [120] İkinci intihâbda müslüman sokulamasın diye o kadar
lisi görülüyor. Rusya müslümanlarının intibâhına hizmet e- çalıştılar ki hayret. Maamâfih müslümanlar gayet müdeb-
denler ulemâ idi. Benim fikrime göre nerede olursa olsun birâne, müttehid ve azimkârâne hareket ederek çalıştılar.
İslâm’a hizmet edecek tâife ulemâ tâifesidir. Çünkü müs- Birinci Duma’da 22 müslüman meb’ûs olduğu halde ikinci
lümanları bu hâl-i mezellete getiren ulemâ olduğu gibi bu Duma’da 39 meb’ûs intihâbına muvaffak oldular.
halden kurtaracak da yine ulemâdır. Husûsan şerîat-i garrâ Bunlar hep gayret semeresidir. Yoksa Ruslara nisbetle
mûcebince ulemâmız emr-i bil-ma’rûf, nehy-i anil-münker ile biz zerreyiz. Ruslar 150 milyondur. Müslümanlar ise olsa ol-
mükelleftir. Mesâcidde, medâriste va’z u nasîhat ile ahâlînin sa 25, 26 milyon. O nerede, bu nerede?...
ahlâkını envâ’-i denâetten tathîr ederek terbiye ederlerse, Sonra Rusya ikinci Duma’yı da yine dağıttı. Üçüncü Du-
ulemâ tarafından ahâlî böyle ahlâk-ı İslâmiyyeye muvâfık ma için ayrıca bir kānûn yaptı ki müslümanlar sokulmaya
sûrette terbiye olunursa bizim yakın zamanda bu zulmetten çâre bulamadı. Ancak 9 meb’ûs intihâb edebildik. İşte şim-
kurtulacağımıza şüphe yoktur. diki hürriyet! Böyle bir hürriyettir.
Bu istibdad devam edemeyecek, büyük bir meclis-i duk. 65, 70 yaşında bir adam. O kadar çalışmış ki bütün
meb’ûsân açılacaktır. Şimdi istibdad bütün hükmünü icrâ memleketiyle muhârebe etmiş, hepsine galip gelmiş. Mem-
ediyor. Yalnız iki yüz bini mütecâviz sürgünler var. Bunların leketi için memleketiyle muhârebe etmiş. En nihâyet bu
içinde iki bin kadar da müslüman var. Mikado ile de muhârebe eylemiş. Kemâl-i metânetle galip
Bunları söylemekten maksadım biz mahkûm bir millet olmuş. Mikado o zaman on altı yaşında bir imparator imiş.
olduğumuz halde ulemânın sa’y u gayreti semeresiyle işi o Fakat Kyoto şehrinde oturuyormuş. Tokugawa da Tokyo’da
kadara getirdik ki koca Rusya ile mübârezeye çıkabildik. hükümrân oluyormuş. Galip olduktan sonra Mikado’nun
Halbuki burası elhamdü lillâh Makām-ı Hilâfet’tir. Bütün yanına gider, kemâl-i hulûs-i kalb ile der ki:
cihân gözünü buraya dikmiş. Bütün cihân-ı İslâm nefha-i ir- – Ben sende olan metâneti, sende olan kuvvet ve isti’-
fânı sizden bekliyor. Böyle bir makamınızı takdîs ederek ke- dâdı gördüm... Her ne kadar ben galip oldumsa da, bu
mâl-i ictihâd ve gayretle çalışsanız, köylere gidildiği zaman memleketin idâresi senin elinden iyi geleceğine kesb-i ka-
iştigalâtınızı büsbütün cerre hasr etmeyerek bazen de ref’ ile nâat eyledim. Binâenaleyh ben bütün memleketi sana tes-
uğraşsanız az zamanda bu halk uyanır, Makām-ı Celîl-i Hi- lim edeceğim. Yalnız bir şart var: Bu şehrin makarr-ı salta-
lâfet’in şerefi de o nisbette artar. Ve bütün cihân-ı İslâmiy- nat olması münâsib değildir, benim şehrime gel, tekmîl sal-
yet de intibâh ve harekete gelir. Şunu iyi biliniz ki âlem-i İs- tanatı sana terk edeceğim...
lâm’ın uyanması buraya bağlıdır. Buradaki ulemâ, buradaki Mikado’yu alır, Tokyo’ya getirir, sarayın içinde ne kadar
müslümanlar intibâh ederse bütün âlem-i İslâm’ın uyanaca- mücevherât varsa kâffesini Mikado’ya terk eder. Kendisi
ğı şüphesizdir. çekilir, şehrin haricinde bugün küçük bir evde oturuyor.
Onun için buradaki ulemânın vazîfesi pek büyüktür. Bizim mevâiz kitaplarında bir İbrahim Edhem var. O da
Husûsan İslâmlar gayet müsteiddir. Şimdiye kadar mevâiz olmuştur ya, fakat biz onu hikâye kabîlinden addederiz. Bu
dinleye dinleye kuvve-i fikriyyeleri her şeye hazırdır. Binâ- ise şimdi mevcûddur. İsteyen gidip görebilir. Ve oğlu ikinci
enaleyh intibâh Rusya’da otuz senede olduysa, Osmanlı ül- Tokugawa o memlekette a’yân meclisinin reisidir. Kendileri
kesinde üç senede olur. Yalnız ulemâ çalışmalı. Eğer ulemâ eben-an-ceddin erkândandır. Bak hulûs-i kalbe. Eğer bizim
bu husûsta ihmâl ve tesâmuh ederse dünya ve âhiret mes’ûl de birbirimize karşı muhabbetimiz o dereceye gelse yüz kere
olacakları şüphesizdir. ziyade terakkī edeceğimiz şüphesizdir.
Ben her yerde milletimizin ahvâline dikkat ettim. Ve Sonra Tokugawa’nın bu hareketini gören bütün dere-
bunlar içerisinde dikkatimi nihâyet derece celb eden Japon- beyleri Mikado’ya emânetleri teslim ederler, derler ki: Bu-
ya’dan tekrar ma’lûmat vereceğim. Zîrâ oradan büyük ümî- günden i’tibâren biz birer hâdiminiz. İşte üçyüz derebeyi
dim var. Ümîd ederim ki oradan tulû’ edecek güneş bütün hepsi emâretlerinden vaz geçerek bir kenara çekilmişler, u-
âlemi tenvîr edecektir. Çünkü bunlar gayet terakkī etmiş ve mûr-ı idâ-reyi Mikado’ya teslim etmişlerdir.
günden güne de etmekte. Sa’y u ictihâddan bir dakika geri Bunların içerisinde yüz otuz adam mevcûddur. Yirmi,
durmuyorlar. Ve bize olan ma’nevî merbûtiyet-i tâmmeleri otuzuyla mülâkat ettim. Kâffesi memleketin bu günkü hâline
de şâyân-ı hayret bir derecededir. memnundurlar. Bunların hulûs-i kalbi de şâyân-ı hayret bir
Bunlardaki ahlâk-ı hasene İslâm’a o kadar yakın, o ka- dereceye gelmiş. Allah bunlara öyle bir hâl vermiş ki kalb-
dar münâsibdir ki keşke biz müslümanlar onlar gibi olaydık. lerini bir araya cem’ etmiş.
Hiçbir vakit zalemeyi Allah bize musallat etmezdi. İşte bunlar böyle bir millet. İnşallah tevhîd-i Rabbânî ile
Ma’lûm, bunların musallat olması bizim kusurumuzdan- müşerref olurlar. Onlarda İslâmiyet terakkīye başlayınca biz
ْ ِ ِ ُ ْ َ ِ ‫يغيروا َما‬
dır. 1(‫بانفسهم‬ ُ ِّ َ ُ ‫حتى‬ ُ ِّ َ ُ ‫الله َلا‬
ٍ ْ َ ِ ‫يغير َما‬
ّٰ َ ‫بقوم‬ َّ ِ ) Biz müstehak
َ ّٰ ‫ان‬ de kardeş olarak, ellerimizi açarak meydana çıkalım.
olduk ki Allah bunları bize musallat etti. Hazret-i Peygamber Bunun için şimdiden bütün vücûdumuzla çalışmak,
Efendimiz de öyle istiâze buyurmuştur: ( ‫اللهم لا تسلط علينا من‬ sarf-ı gayret eylemek lâzım. Bu da fedâkârlıkla olur. Halbuki
‫ )لا يخافك ولا يرحمنا‬O Allah’tan korkmaz zaleme bize musal- zerre kadar bizde fedâîlik yok. Bütün âmâlimiz maaş üzerin-
lat olmuşlar. Her yerde, her memlekette vatanımızı hâricen, de kalmıştır. Aman maaş gitmesin de ne olursa olsun, ister-
dâhilen işgal etmektedirler. Bugün bunu bilmeyen bir çocuk se âhiret de gitsin... İşte biz bunu düşünmeliyiz: Diyânetimiz
bile yoktur. Bundan sonra da intibâh etmezsek bizim için uğrunda altı yüz kuruş fedâ edemezsek halimiz ne olur?
mevt-i ahmerden başka bir şey kalmıyor. Bugün meşhûr-ı cihân bir adam, “Togo”... Bu adamın
Japonlar vatanlarını hâricin tasallutundan kurtarmak i- hükûmetten alacağı senevî maaş üç yüz liradır. Bunun da
çin vaktiyle üç yüz hükûmet iken bugün hepsi birleşerek bir yüz yirmi lirasını sarf eder, yüz seksenini devlete iâde eder.
hükûmet teşkîl etmişler. Bunların da en büyükleri kırk sene Bu tamam bizim hulefâ zamanında olan evsâftan değil mi?
mukaddem Tokugawa nâmındaki bir hâkim imiş. Her ne Aksâ-yı şark kumandanı Mareşal Oyama milleti millet
kadar mukaddes tanıdıkları imparatorluk Mikado’da olsa da ruhu ile terbiye edeceğim diye mektep müdürlüğü ediyor.
kendi beynlerinde muhârebe ede ede Mikado’ya impara- Biz ise milletimizi Fransız, yahud İngiliz ruhuyla terbiye ede-
torluğu veren Tokugawa nâmındaki zât imiş. Hâlâ ber-halim diye kavga ediyoruz. Harp zamanında yine kumandan-
yâttır. Kendisiyle görüştüm, birçok müzâkerâtta da bulun- dır. Her hafta başı mektebe gelir, tâ hafta nihâyetine kadar
mektepte kalır, gece gündüz çocukların terbiyesiyle uğraşır.
1
Ra’d, 13/11. Ben çok defalar tesâdüf ettim, çocuklarla beraber yemeği
yer, İşte Japonlar millet için kendilerini böyle fedâ etmişler. dolaşır, onlar gelir, sonra başka üç yüz adam tekrar gider.
Maaşı da beş yüz lira kadardır. Nihâyet iki yüzünü sarf eder, İlâ-yevminâ hazâ bu minvâl üzere diyânet anlatılmakta.
kalan üç yüzünü de hep mektebe sarf eder. Evindeki idâresi Diyânetten anlatacak şeyler: Sirkat harâmdır; zî-rûhu
de pek sâde. katl harâmdır; müskirât kat’iyyen harâmdır; yalan kat’iyyen
Ben Cenâb-ı Hakk’a hamd ederim, burada da böyle bir harâmdır; âlemi aldatmak, kandırmak harâmdır; kesbden
zât gördüm, ki hiçbir zaman hatırımdan çıkmayacaktır. Ho- çekilmek kat’iyyen câiz değil.
ca Efendi (Mûsâ Kâzım Efendi) sâyesinde İstanbul’da bir Sonra nisâ ile muâşeretin vaktini ta’yîn etmişler. Bu ga-
nâzırın evinde gittim; tıbkı onlardaki hârikulâdeliği gördüm. rip şeydir. Japonya’da kadınlar umûmiyetle Teşrînievvel’de
Sâdelik, samimiyet... Oyama’lar, Togo’lardakinin aynı. El- doğururlar. Teşrînievvel geldi mi doğuracak bütün Japon
hamdü lillâh Makām-ı Hilâfet’te böyle bir nâzırı gördüm, kadınları doğurmaya başlar, on beş, yirmi gün, nihâyet bir
diye kalbim son derece münşerih oldu. Hocaya söyleme- ay zarfında çocuklar hep dünyaya gelir. Çünkü kışın meş-
dim, fakat kalbim iftihâr ve inşirâh ile dolmuştu. Halbuki bi- guliyet yok, kadınlar istirâhatle çocuklarına bakabilirler; beş
zim eski nâzırların ejderle muhât kapılarına kim uğrayabilir- altı ay zarfında çocuklar epeyce gelişir. İlkbahar gelince yine
di? İnşallah bundan sonra bizde de böyle millet fedâîleri ço- kocasıyla beraber kadın tarlada çalışır. Bu, hârikulâde bir
ğalır. şeydir. Hiçbir memlekette bu yoktur.
[121] Japonlar işlerini fevkalâde sâdeleştirmişler: Köy- Faaliyet, çalışmak Japonlara mahsus. Erkek, kadın kâf-
lere giderseniz yalnız bir büyük hâne bulursunuz, ki o da fesi çalışır. Mezrûât o kadar çok ki arzullâhtan zer’ olunma-
mekteptir. Sâirleri hep ufak ufak hâneler. Bu zengin evi, bu mış bir karış yer yok. Dağları merdiven merdiven yapmışlar,
ekmişler; denizleri doldurmuşlar, tarlalar vücûda getirmişler;
fakir evi diye tefrîk olunamaz. Hepsi bir boyda, hepsi bir
kābil-i zirâat olmayan yerleri terbiye ederek zirâata sâlih bir
renkte, ne kadar zengin olsa olacağı iki, nihâyet üç oda.
hale koymuşlar. Toprak o kadar azdır ki 51 milyon ahâlî için
Ama mektepleri gayet büyük; iki katlı, üç katlı...
müsâid gelmiyor. Her sene beş yüz bin adam artmaktadır.
Evvelâ bütün vücûdlarını, bütün varlarını, nafakalarının
Eğer muhârebe eder de bir milyon adam zâyi’ ederse birkaç
ziyâdesini, millet için sarf etmekteler. Yoksa ecnebî banka-
senede ikmâle muvaffak olurlar.
larına aşırmaya gayret etmiyorlar. İşte böyle bir millet elbet-
Bunun için Ruslarla muhârebeye mecbur oluyorlar ki o
te terakkī edecektir.
cezîrede kalsalar geçinemeyecekler. O kadar milyon ahâlîyi
Bunları bu hale getiren kimdir? Mikado derler. Şüphesiz
o küçük cezîre besleyemez. Bunun için Kore’yi, Mançuri’yi
dahli vardır. Çünkü o gayet müstakīm, müdebbir, âkıl bir istîlâ ettiler. Onlar da kâfî gelmeyecek. Sibirya’yı da almak
adamdır. Bizzat görüşemedim, fakat böyle cem’iyetlerde istiyorlar.
bulundum. Mekteplerde imtihan zamanında hazır bulunur. Elbet bu gidişle, bu ictihâdla onların her arzularına mu-
Bir âlî sınıf imtihanında ben de gitmiştim. vaffak olacakları, pek ziyâde terakkī ve tevessü’ edecekleri
İkmâl-i tahsîl etmiş bir çocuk yarım saat karşısında söy- şüphesizdir. Eğer onlar diyânet-i İslâmiyye ile terakkī eder-
ledi. Milletin kendisini on iki sene terbiye ederek verdiği lerse bu bizim için nûrun-alâ-nûr. O vakit bütün Avrupa tit-
ma’lûmat bedeli olarak ömrünün âhirine kadar bütün mev- reyecek, ırk-ı asfer rüyâları gözlerinin önüne gelecek. Allah
cudiyetiyle millete hizmet edeceğini o kadar mufassal, o ka- bizim de basîret gözlerimizi açarak burada şu Makām-ı Ce-
dar samimî ve harâretli bir lisan ile beyân etti ki Mikado lîl-i Hilâfet’i terakkī ettirerek onların öyle müterakkī bir za-
dayanamadı, kalktı, yanına gitti, cebinden saatini çıkarıp o manlarında biz de terakkī eder, onlara arkadaş olabilir bir
çocuğa verdi. İşte böyle teşvik ve iltifât gören diğer talebe hâle gelebilirsek ecânib için memleketlerimizde dikiş tuttu-
neler yapmaz, nasıl çalışmaz. racak yer bulunmayacak. İki yüz seneden beri çektiğimiz
Bu böyle. Sonra ulemâ-yı dîniyyesinde bir şey tecrübe kahırların acısı çıkaracağız.
ettim. Onların ulemâsı bizim bildiğimiz gibi değil, onlarda Bunun için şimdi geceyi gündüze katarak çalışmalı. Bu-
bir tâife var ki hiç diyânetle iştigal etmez. Ne Allah’ı tanır, rada ön ayak olmak ulemânın vazîfesidir. Ne kadar şâyân-ı
ne başkasını. Nazarlarında yalnız mukaddes bir zât varsa o esef hâldir, İstanbul’da herhangi sokağa girsen iki tarafı
da Mikado’dur. Ama bir tâife var ki onlar bizim mutasav- kahve dolu. Kahveler de baştanbaşa dolu. Bu kadar atâlet
vıfîn gibidir. Onlara “baban” derler. Kendilerine birçok mü- bizi nereye sürükler, hiç düşünmez miyiz? Bunlar ne şer’e,
rîdân ve ihvân toplamışlar. Bunların vazîfesi bazı yerlerde ne akla yakışır. Husûsan o iskanbil kağıtları ulemânın elleri-
hiç kadın olmaksızın kâmilen erkeklerden bir mahalle teşkîl ne yakışır şey mi? Onun için ulemâ artık vakar ve haysiye-
ederek orada otururlar. Buraya “dasan” derler. Hıristiyan- tini bilmeli, onu muhâfazaya çalışmalı, içlerindeki o kabîl a-
ların “manastır” dedikleri gibi bir şey. Bunlar ricâl-i rûhânî- damlara boykotaj yapmalı. Medreselere almamalı, hocalar
dir. Bunların vazîfesi bütün ömürlerini orada geçirmek. Bu- derslere kabul etmemeli. “Artık bu rezâleti çekemeyeceğiz”
radan nöbet nöbet yirmisi bir tarafa, onu bir tarafa sevk o- demeli.
lunurlar, onlar köy köy gezerler. Ahâlîye ahlâk-ı milliyyeye Avf edersiniz, müslümanların bu günkü halinden pek zi-
dâir vaaz ve telkinâtta bulunur, zamana göre ne lâzımsa o- yâde müteessir olduğumdan, kalbim son derecede sızladı-
nu söylerler. Bunların bütün vazîfeleri bu. Hem gezerler. ğından, bunları söylüyorum.
Hem para toplarlar. Adamlar yetiştirirler. Daima sevkiyât Japonlarda hiçbir vakit muattal adam görülmez. Boş
devam eder. Mesela üç yüz kişi bir tarafa gider, bir ay adam hiç yoktur. Şâyet olursa hükûmet mecbur eder, bir iş
bulur. Japonlar o kadar terakkī etmiş ki komşusunun bile mına etmedikleri zulüm, yapmadıkları hakaret kalmadı. Â-
boş durmasına râzı olmazlar. Bir iş getirirler, haydi beraber lem-i İslâm’ı perîşân ettiler. Sonra diğer akvâmı da İslâm’-
çalışalım, derler. dan tenfîr ettiler.
Biz el ele verirsek inşallah onlar gibi çalışırız. Husûsiyle Onun için adeden çoğaldık ise de mevcudiyetimizi his-
ulemâmız rehber olursa istikbâlimiz gayet parlaktır... settiremedik. Vâkıa Hind’de, Çin’de adeden tekessür ettik,
(Alkışlara müstağrak olarak bu kadarla iktifâyı ricâ et- adedimiz üç yüz milyona bâliğ oldu. Ama hiçbir yerde mev-
tiler. Bunun üzerine Musâ Kâzım Efendi hazretleri de nutk-ı cudiyetimizi göstermedik. Sebebi, mülûk-ı İslâmiyye’nin o
âtîyi irâd buyurdular:) şâhrâh-ı hakīkatten nükûl etmiş olmaları idi.
*** Ara sıra bazı ulemâ-yı din zuhûr etti, mukābele eyledi-
Arkadaşımız Abdürreşid Efendi bize söyleyecek söz bı- ler; Çi fayda ki kötüler galip olduğundan galebe çaldılar. O
rakmadı. Ne lâzımsa söyledi. Ben yine o sözleri hülâsa ede- zavallıları mahv ettiler. Mesâîleri semeresiz kaldı. Yani İs-
ceğim. lâm’ı hâl-i aslîsine ircâ’ kābil olamadı.
Hepimiz biliriz ki bundan 1300 küsür sene evvel zuhûr e- Onlar, o ulemâ hakīkat-i Kur’ân’dan, adâletten, bahs e-
den nur-i İslâm bütün âlemi tenvîr etmişti. Bu nûr sâyesinde diyorlardı. Başka bir şey demiyorlardı. Fakat bu, o mülûkun
elli, altmış sene zarfında yüz milyona yakın insan dîn-i İs- ve avanesinin işlerine gelmiyordu. Bîçâreleri mahv eyledi-
lâm’a dâhil olmuş ve insân-ı kâmil sıfatını hâiz bulunmuş ler.
idi. Bu da mücerred dîn-i İslâm’ın insanlara ta’lîm ettiği Vâkıa bunlar acıdır. Fakat hakīkattir. Böyle oldu maat-
hüsn-i ahlâk sâyesinde idi. tessüf. Sonra tabîî herkes o münevver zamanları unuttu.
Bilirsiniz ki ahlâkın üssü’l-esâsı: Adâlet, istikāmet, şe- Zâlimlerin zulmünden herkes korktu. Kimisi şeyh oldu, Al-
câat, mahlûkāt-ı ilâhiyyeye merhamettir. İslâm bu esasları lah, Allah... diye tekkelere çekildi, kimisi terk-i dâr u diyâr
efkâra öyle yerleştirdi ki o zamanlarda behâimden farkı ol- etti. Ne yapsınlar, başka çâre yok. Birçok merâsim, rüteb,
mayan insanlar nûr-i nübüvvet sâyesinde bu ahlâk-ı âliyye menâsıb... Bunlar hep onun için, istibdadı muhâfaza için ih-
ile tahalluk ederek bütün âleme rehber oldular. dâs olundu. Fakat kendisini bilen mert adamlar buna te-
Bundan evvel en ziyade vahşet Arabistan’da hüküm- nezzül etmediler, çekildiler, i’râz ettiler. Birer köşeye çekile-
fermâ idi. Orada vahşet o kadar ileri gitmişti ki kız çocuk rek Allah’a karşı vazîfelerini ifâ ettiler, dünyadan birer birer
doğarsa diri diri gömerlerdi. Kızı olması güyâ o adam için gittiler.
bir zillet imiş, bir kusur imiş; nâmûsunu ihlâl edermiş. Çün- Fakat Avrupa o zamanlar vahşette idi, henüz terakkī et-
kü onlar daima birbiriyle gazve ederlerdi. O gazveler ardı memişti. Her ne kadar âlem-i İslâm zulme, i’tisâfa dûçâr ol-
arası kesilmeksizin devam eder. Sonra biri diğerini mağlup duysa da; ağyârın âlem-i İslâm’ı istîlâ tehlikesi yoktu. Çünkü
edince evlâdını yağma eder. Kız olursa istifrâş eder. Artık ne terakkī etmemişler, arada münâsebet de yoktu. Vesâit-i
yaparsa yapar. Bu hal pederlere gayet ağır, gayet girân ge- nakliyye mefkūd, gidip gelme yok. Hükûmât-i İslâmiyye ile
lir: Avrupa âlemi ihtilât edemiyor. Avrupa vahşet içinde, nere-
– Nasıl olsa bir kabile gelip alacak, ırzını pâymâl edecek. de kaldı İslâm memleketlerini istîlâ fikrini besleyebilsin. O-
İyisi mi diri diri kendim mezara gömeyim.. 1(‫)خير الختن القبر‬ nun için her yerde müslüman hükûmetleri birbiriyle uğraş-
der, bîçâre ma’sûmları mahv ederlerdi. 2( .‫سئلت‬ ْ َ ِ ُ ‫الموءدة‬ َِ َ
ُ َ ُ ْ َ ْ ‫واذا‬ tığı, yekdiğerini ezdiği halde hâriç tecâvüz edemiyordu.
ْ َ ِ ُ ‫ذنب‬
‫قتلت‬ ِّ َ ِ ) âyet-i celîlesi bunun hakkında nâzil olmuştur.
ٍ ْ َ ‫باى‬ Lâkin sonra Avrupa gözünü açtı. Usûl-i meşrûtayı vaz’
Demek vahşet son dereceye gelmişti. etmeye başladı ki evvelâ İngiltere’de vaz’ olundu. Sonra di-
[122] Böyle bir zamanda idi ki Hazret-i Peygamber sal- ğer tarafa da sirâyete başladı. Maatteessüf müslüman hükû-
lallâhu aleyhi ve sellem efendimiz mücerred lütf-ı ilâhî ola- metler bundan bir ders-i ibret almadılar, demediler ki: “Bu
rak insanlara ba’s buyuruldu. Bütün o kabâili vahşetten kur- güzel bir şey, bizim yapacağımız bir şeydir. Terakkī ede ede
tardı. Onlara hüsn-i ahlâk ta’lîm etti... Behîmiyetten kurtara- bunlar nihâyet dünyaya hâkim olacaklar, memleketlerimizi
rak gerçekten insân-ı kâmil etti. Bütün âleme numûne-i im- zabt edecekler. Sonra ne din, ne iman kalacak. Biz de böyle
tisâl oldu. yapalım. Kendi dinleri emr etmediği halde mücerred sâika-i
O vakitten beri medeniyet her yerde teâlîye başladı. Bü- ihtiyâc ile bunu yaptılar. Halbuki Kur’ân, sünnet bunu emr
tün kâinata ders-i medeniyyet veren İslâm’dır. Ondan evvel eder. Bunlardan evvel biz bunu yapalım. İcap ederse biz
bütün dünya vahşet içinde idi. O medeniyet, o teâlî İslâm’ın onları istîlâ eyleyelim...”
ta’lîm ettiği hüsn-i ahlâk sâyesinde idi. Böyle bir fikir gelmedi. Bazı ricâl-i siyâsiyyemize gelmiş-
Vâ-esefâ ki bu çok devam etmedi. Hulefâ-yı Râşidîn za- se de söyleyemezlerdi, efkârını halka neşredemezledi. Çün-
manıyla beraber ufûl eder hükmünde oldu. Zulüm, istibdad kü söyleyeni öldürüyorlardı. Binâenaleyh te’sîri olmuyordu.
yavaş yavaş parlamaya başladı; gittikçe arttı, bütün mülûk-ı Sonra nihâyet bir hale geldik ki hâl-i meskenetimizi izâh
İslâmiyye zaleme oldu, gaddâr oldu, cebbâr oldu. Din nâ- için lügat bulunmaz. Geçende Abdürreşid Efendi bu ah-
vâlimizi tasvîr sadedinde “erzel-i ibâd” demiş. Bizim arka-
daşlardan bazıları da buna müteessir olmuşlar. Hatta bunu
1
“En hayırlı damat kabirdir.” küfre kadar çıkarmışlar. Tövbe, istiğfâr et, demişler.
2
Tekvîr, 81/8, 9.
Maksad belli ya: Ahkar-ı ibâd, erzel-i ibâd demek. Doğ- İşte bu, kuvve-i maddiyyedir. Olmazsa o ulviyet-i ma’neviy-
ru. Bu kadar zelîl, bu kadar hakīr başka millet yoktur. Yoksa ye tezâhür edebilir mi? Yalnız ulviyet-i ma’neviyye olup da
Reşîd Efendiyi ithâm için mes’eleyi başka şekle koymak, ulviyet-i madiyye de olmazsa ne hükmü olur? Memleketleri
avâmın o saf, o ma’sûm zihinlerini tereddüde düşürmek ecânib istîlâ eder, bir batın geçince müslüman kalmaz.
muvâfık-ı insâf değildir. Abdürreşid Efendi nâşir-i dîndir, fe- İşte maddiyat da olursa o zaman İslâm’ın ulviyeti tezâ-
dâkârdır. Asırların yetiştirdiği nâdir vücûdlardandır. hür eder, akvâm-ı İslâm’ın şân u şevketi cihânı tutar. Yoksa
Müslümanları kurtarmak için hayatını vakf etmiş, müs- diyâneti sû-i tefsîr etmemelidir. Kuvve-i maddiyye olmazsa
lümanları uyandırmak için canını fedâ eylemiş. Bütün ci- insan yerine bile bizi koymazlar. İçimizde ihtimal ki evliyâ-
hân-ı İslâm’ı dolaşmış. Pek çok yerlerde intibâhlar husûlüne ullâh da var; fakat hani topları, hani tüfekleri?... Hazret-i
muvaffak olmuş. Fî-sebîlillâh mücâhede ediyor. Başka mak- Peygamber muhârebeye ne ile giderdi? Cihâd-ı ma’nevî
sadı yok. Reşîd Efendi’nin hüsn-i niyyeti bütün âlem-i İs- başka, cihâd-ı maddî başka.
lâmca ma’rûf. Bizi bu hâle getiren hep cehâlettir; zulümler, gadirler,
Japonya’da, Çin’de, Hindistan’da, Mekke’de, Medine’- i’tisâflar, hakāretler, esâretler... Başka bir şey değil. Başta
de bütün ulemâ-yı İslâm kendisine hürmet etti. Hizmetini bir hükûmet var, Allah’ın gazabı.
takdir etti. Muvaffakiyetine gıptalar ettiler. Bu zâtın fedâkâr- – Siz kazanın ben yeyim, avaneme vereyim, diyor, ka-
lığını bütün ekâbir-i ümmet teslim etti. Âlem-i İslâm hakkın- rışmayın. Karışırsanız denize atarım...
da verdiği ma’lûmatı bütün erbâb-ı basîret nazar-ı im’âna Binlerce adam mahv etti. Binlerce hanümân söndürdü.
alıyor. Nihâyet gayretullâh çûş u hurûşa geldi. Bir tâife zuhûr ede-
Müslümanları bu halden kurtarmak için çâreler taharrîsi- rek bu istibdadı [123] yıktı, bu devi, bu istibdad devini yere
ne başlanıldı. Bu zâtın bir garazı yok. Ne para bilir, ne rüt- çarptı, mahv etti. İslâmiyet’i hâl-i aslîsine ircâ’ etti. Adâlet,
be, ne nişân, dünyanın parasını versen anlamaz. Öyle fedâ- müsâvât teessüs etti. Şimdi bütün bütün mevâni’ zâil olmuş-
kâr bir zât bu. “Burada otur, gitme” desen de yine gidecek. tur.
Âlem-i İslâm’da gezmediği şehir, gitmediği kasaba kalma- Yalnız bir şey var, o da sa’y u gayrettir. Eğer bundan
mış. İnsâf etmeli, hakīkati söylemeli. Hiç böyle fedâkâr bir sonra da çalışıp teâlî ederek ulviyet-i İslâmiyye’yi bütün
zâtın sû-i niyeti olur mu? Âlem-i İslâm’ın felâketini, mesâi- âleme gösteremezsek dünyevî, uhrevî mes’ûlüz...
bini; ecnebîler elinde esâret ve mahkûmiyetini ta’bîr eder- – Ne yolda çalışalım?...
ken “erzel-i ibâd” demiş. İbret almalı, mütenebbih olmalı, Çalışmanın birçok yolları var. Hülâsası maddî ve ma’-
hakīkaten ahkar-ı ibâd değil miyiz? İşte bizi tezlîl ediyorlar. nevî terakkīdir. Maddî çalışıp ulûm ve sanâyi ilerletmeli. Te-
Hani sözünü yürütür şanlı bir İslâm hükûmeti? İşte İran, işte rakkīnin işte tevakkuf ettiği şey budur. Bununla terakkī hâsıl
Hindistan, işte Cezâir, işte Fas... Hepsini eziyorlar, hepsini olur. Bir milletin ilmi, san’atı olmazsa o millet terakkī etmez.
zulm ve esâret altında inletiyorlar. Halleri perîşân, istik- İşte bu terakkī maddî bir terakkīdir. Fakat tabîî biz bunu
bâlleri muzlim. Feryâd ediyorlar. Gûş-i hamiyyetlerimize yapmayacağız. Çünkü insanlar hep sanatkâr olamaz. Tak-
vâsıl olmaz. Tahlîs-i nefs ile meşgulüz, cihânı görmeye vakti- sîm-i a’mâl kāidesi var. Herkes tabiatine, isti’dâdına göre bir
miz yok. Hazret-i Fârûk zamanında İslâm’ın şevketi ne idi? iş yapacak. Ticâret var, zirâat var, daha sâir işler var. Bunlar
Şimdiki hâli nedir? İnsâf ederek düşünmeli. Hayâ hilye-i hep taksîm olunacak. Mesela köylüler zirâatle iştigal edecek.
îmândandır, hakīkati i’tirâf etmeli. Fakat onlara emr-i zirâati öğretecek mektepler var. Oradan
1
(‫يعلى عليه‬ َ ْ ُ َ ‫يعلو َولا‬
ُ ْ َ ‫الإسلام‬
ُ َ ْ ِ ) ... Evet, bunda, şüphe yok. Lâ- çıkanlar onlara ta’lîm eder. Onların vazîfesi odur.
kin o ulviyet-i ma’neviyyedir. Ulviyet-i ma’neviyye ulviyet-i Fakat biz ulemâ ne yapacağız? Bizim vazîfemiz nedir?
maddiyye ile mütecellî olabilir. Hadd-i zâtında ulviyet var; Bizim de vazîfemiz işte diyâneti muhâfaza, halkın ahlâkını
fakat mazharı, mahall-i zuhûru yok. Onun için bizi bütün tehzîbe çalışmak, yani ta’lîm-i ahlâk, ta’lîm-i ahkâm etmek.
âlem tahkīr ediyor. Ahlâk olmazsa bir millet terakkī edemez. Etse bile az za-
Yani maksadı müslümanlar alçaktır, denîdir demek de- manda mahv olur. Ahlâksız terakkī temelsiz binâya benzer.
ğil. Müslümanlar, sâirlerden elbet âlîdir. Muvahhid ile müş- Ahlâkı muhâfaza edecek de ulemâdır, yani biziz. Halkın di-
rik müsâvî olur mu? Diyânet-i İslâmiyye, diyânet-i hakkadır. yânetini öğretecek, yani ne gibi ahlâk ile mütehallık olmak
2
ُ َ ْ ِ ْ ‫الله‬
(‫الإسلام‬ ِ َّ ‫عند‬ َ ِ ‫الدين‬
َ ِّ ‫إن‬ َّ ِ ). Fakat bu ulviyet bugün yalnız ma’- lâzım geleceğini biz öğreteceğiz. İşte biz bunu yapacağız.
neviyâtta kalmıştır. Halbuki maddiyat da olmazsa hiç hük- Eğer hem ahlâk, hem sanâyi’ terakkī ederse o milletin
mü yok. Maddiyatsız ma’neviyâtın hükmü kalmaz. Delili: terakkī edeceği şüphesizdir. Lâkin yalnız ahlâk olur da ilim,
3 ِ َّ
( ‫عدو الله‬َّ ُ َ ‫به‬ َ ُ ِ ْ ُ ‫الخيل‬
ِ ِ ‫ترهبون‬ ِ ْ َ ْ ‫رباط‬ ِ َ ‫قوة‬
ِ َ ِّ ‫ومن‬ ٍ َّ ُ ‫استطعتم ِّمن‬ ُّ ِ َ َ
ُ ْ َ َ ْ ‫وأعدوا َ ُلهم َّما‬ sanat, ticâret hiç olmazsa; bu halde de yine terakkī olmaz.
ُْ َّ ُ َ َ ) Allah diyor ki: Siz muhârebe için kuvvet hazırlayın,
‫وعدوكم‬ Hepimiz sufî olduk, tesbihler aldık, kenara çekildik... Olur
ki onunla Allah ve Resûlü’nün düşmanlarını korkutursunuz. mu bu? Kim işleyecek, kim âlât ve edevât, kim top tüfek ya-
pacak? Milleti muhâfaza edecek, ordu, donanma yok. Me-
sela otuz milyon hoca var. Ne yapabilir? Tabîî hiçbir şey
1
Buhârî, Sahîh, Kitâbü’l-Cenâiz, 79. yapamaz. Demek yalnız bu cihet kâfî değil. Yalnız ma’nevi-
2
Âli İmrân, 3/19. yâtla dini muhâfaza kābil değil. Çünkü maâzallâh düşman-
3
Enfâl, 8/60.
lar gelecekler, istîlâ edecekler. İkinci batında İslâmlar mahv AMERİKA’DA İSLÂM
olup gidecek... –2–
Onun için evvelâ ahlâk olmalı, sonra da kuvve-i mad- Devr-i sâbıkta pek çok İslâmlardan bahs edildi. Japon-
diyye bulunmalı. İkisi beraber giderse, Japonlar gibi olursa ya’da bile dehşetle İslâmiyet ilerliyor denildi. Bunların bu-
o vakit az zaman içinde Avrupa’yı titretiriz. Japonların te- gün ne kadar boş sözler olduğu anlaşılıyor. Amerika’da İslâ-
rakkī etmesinin sebebi, onlar maddiyat ile ma’neviyâtı na- miyet ilerliyor, türlü türlü isimde İslâm cem’iyetleri teşekkül
zar-ı i’tibâra almışlar, onun için ilerlemişler; eğer böyle ol- etti... şâyiaları da etrafa yayılmıştı. İslâmlar, Amerika gibi te-
mazsa terakkī mümkün değildir. rakkīnin bütün şa’şa’alarına mazhar bir memlekette İslâmi-
Bugün Avrupa’da bazı yerler var ki yalnız biri var. İngil- yet’in tevessü ve terakkīsini alkışlıyorlardı. Bu, alkışlanacak,
tere’de ikisi de var: Ahlâk da var, maddiyat da var. Fakat iftihâr edilecek bir mes’ele idi. Fakat hakīkat olmaması da
Fransa’da ahlâk bozulmuş. Böyle giderse yarım asır sonra teessüf edilecek bir mes’ele değil midir?
ahlâk nâmına bir şey kalmaz. Belki biz görmeyiz. Fakat Eski gazeteler “Mohammed Alexander Russell Webb”
gençlerimiz görecek. Bu ahlâksızlık yarım asır sonra Fran- isminde bir müslümandan bahs etmişlerdi. İhtimal hatırlara
sa’yı bitirecek. Kurtuluş yoktur. Olamaz. Tarih bu hakīkati gelir. Mohammed Alexander Russell Webb sîmâca müslü-
göstermiştir. Herhangi millet ahlâkı bozulmuşsa o millet mana benzer sakin bir adamdır. Fakat Abdülhamid müslü-
mahv olmuştur. Mâ-bihi’l-kıyâm ahlâktır. manıdır. Abdülhamid kim bilir hangi fikrinin esiri olarak “A-
İşte bu vazîfeyi de biz ulemâ ifâ edeceğiz. Biz numûne-i merika’da İslâmiyet” sözünün deverânını istemiş ve o esnâ-
imtisâl olacağız. Bu yalnız kavlen olmaz; hem kavlen hem da Mister Alexander Russell Webb tesâdüfî olarak Abdülha-
de fiilen ta’lîm edeceğiz. Bizim vazîfemiz budur. Hodbinliği mid’e mürâcaat etmiş; Abdülhamid Russell Webb’e maaş
kaldırmalı, mesela hüsn-i ahlâktan birisi mütevâzı olmaktır, ve para vermiş, vaad etmiş, ortaya bir Amerika İslâmiyet’i
kendini mahv etmek, yani kendisini herkesten aşağı gör- sözüdür çıkmış... İşte Amerika’daki İslâmiyet şâyiası bundan
mektir. Enâiyet da’vâsından vazgeçmeli. Ötekini ta’yîb, be- ibârettir. Hakīkat-i halde bugün Amerika’da hiçbir tam müs-
rikini tahkīr etmek... Kendisinde varlık hissetmeden ileri lüman Amerikalı yoktur. Yalnız geçen defa da yazdımdı,
gelir. Demek ki kendisinde bir ulviyet, bir büyüklük hisse- İslâmiyet ile Protestanlık arasında bulunan Bahaîlik vardır ki
diyor; binâenaleyh başkası bilmiyor... İşte bu, ahlâk-ı seyyi- onlar da kendilerine “Ben de Muhammedânım” derler ve
enin birincisidir. Bir kere bundan vazgeçmeli. İslâmlara hürmet ederler.
Hodbinlikle iş olmaz. Mesela baktın ki bir adam hadd-i “Müslim World” isminde New York’ta bir cem’iyetin vü-
zâtında fâsıktır, fâcirdir; o adamı zemm u takbîh etmemeli. cûdu yoktur, bu gibi şâyialar da Abdülhamid devrinin bî-
Çünkü herkesin izzet-i nefsi var; hiddetlenir; kendisinde üç esâs tatlı havâdisleridir. Maamâfih Amerika ahlâkını bilenler
sû-i ahlâk varsa altı olur. Hatta maâzallâh daha kızarsa küf- ve geçen mektubumda yazdığım husûsâtı nazar-ı dikkate
re kadar varır. Sen şunu yapmazsın, sen namaz kılmazsın... alanlar Amerika’da İslâmiyet’in pek kolay kabul edileceğini
diyecek olursan mesela üç vakti kılarsa o vakit hiç de kıl- [124] takdîr ederler. Bu husûsta ulemâ-yı kirâmın nazar-ı
maz. İnsan böyledir. Bunlar tecrübe edilmiş şeylerdir. Nasî- dikkatini celb ederim.
hati öyle yapmalı ki o adam içinden kendi kendisini muâ- Hükûmet-i seniyye birkaç ay evvel Amerika sefâretine
heze etmeli. muktedir bir imam göndermiştir. Hükûmet-i meşrûtamızın
İşte Peygamber’in mesleği bu idi. Nasîhatleri bu yolda şu teşebbüsü ne kadar alkışlansa câizdir. İmam Efendi’nin
idi. Yoksa tahkīre kalkışılırsa o daha fena olur. sa’y u gayreti ve umûmî yerlerde nutukları, irşâdâtı diğer
Ne hâcet! Kur’ân meydandadır. 1( ‫ربك‬ ِ ٖ َ ‫ادع ِ ٰالى‬
َ ِّ َ ‫سبيل‬ ُ ُْ ulemâ-yı İslâmiyye’nin mûmâ-ileyhe muâveneti sâyesinde
‫احسن‬ ْ
ُ َ َ َ ‫هى‬ ِ َّ
‫بالتى‬
ٖ ِ ْ
‫وجادلهم‬
ْ ُ ِ َ َ َِ
‫الحسنة‬
َ َ ْ ِ َ ِ
‫والموعظة‬ ْ ْ
َ َ َ ِ ْ
‫بالحكمة‬ ِ ْ ِ ) diyor, ki sen Amerika’da Amerikalılar arasında nûr-i İslâmiyyet parlaya-
bunları hikmetle, mev’ize-i hasene ile mübâhase-i müstah- bilecektir. Amerikalıların memleketimize binlerce Protestan
sene ile doğru yola da’vet ederek gılzet, şiddet gösterme. misyoner gönderdiğine bedel biz onun nısfının, nısfının nıs-
2
(...‫حولك‬َ ِ ْ َ ‫من‬
ْ ِ ‫لانفضوا‬ ِ ْ َ ْ ‫غليظ‬
ُّ َ ْ َ ‫القلب‬ َ ٖ َ ‫فظا‬ًّ َ ‫كن َت‬ ْ َ َ ) Eğer senin kalbin
ْ ُ ‫ولو‬ fını, bir cüz’-i kalîlini gönderecek olsak onlarla pek çok mu-
galîz olsaydı etrafından dağılır giderlerdi. Yani ulemâ kat’iy- vaffak olacağımız tabîîdir. İmam Efendi’nin Amerika’ya git-
yen galîz olmamalı. Çünkü ulemâ verese-i enbiyâdır. mesinden dolayı müteessir olanlar da var; bâ-husûs bazı
İşte böyle her sınıf kendi hissesine düşen vazîfeyi ifâ e- Amerika’da münteşir Arapça Suriyeli Hıristiyan gazeteleri
derse o milletin terakkī edeceği şüphesizdir. hükûmet (imama 50 lira) maaş veriyor, Amerika’da İslâm
İnşallah bundan sonra böyle yapalım. Çünkü artık bir yok, bu paraya yazık diye bağırıyorlar...
mâni’ kalmamıştır. Bizim için lâzım olan, lâyık olan budur: Bu yaygaraların vukūu tabîîdir. 100 milyon ahâlîsi olan
El birliğiyle çalışmak, dinimizi, mevcudiyetimizi i’lâ etmek... bir memlekette 10.000 Osmanlı İslâm bulunursa oraya i-
(Alkışlar) mam göndermek neden icâb etmez imiş. Amerika’daki Os-
manlılar arasında mücâhede-i milliyyesiyle tanılan Üsküdar-
lı Enver Bey’den İmam Efendi’ye dâir aldığım mektubu ay-
nen zîre yazıyorum:
1
Nahl, 16/125. “Washington sefâretine ta’yîn edilen İmam Efendi ile
2
Âli İmrân, 3/159. Metinde sehven (..‫كنت‬ ‫ )وان‬şeklinde yazılmıştır. görüştüm. Mehmed Ali Efendi isminde bir zât. Suriyeliler'in
mahallesi olan Washington Street’te bir ev tutmuş, oturu- Amerika’daki Osmanlıların, İslâmların ekserîsi ameledir.
yor. Bîçâre devr-i istibdad mazlumlarından imiş, senelerce Fakat zannedilmesin ki Amerika ameleliği bizdeki kadar
İstanbul’da hapis yatmış. Mehmed Ali Efendi Hindistan’da, hordur; hayır, amele sınıfı Amerika’da hâiz-i i’tibâr ve hay-
Çin’de, Japonya’da on beş sene oturmuş olduğunu söylü- siyettir. Amerika’da amele gündeliği mevkiine göre tebed-
yor ve o memleketlerin lisanını da az çok biliyor. Hele İngi- dül eder; New York, Rhode Island, Massachusetts, daha di-
lizce’ye tamamiyle vâkıf. Hindistan’daki prenslerden pek ğer şark tarafındaki hükûmât dâhilinde bulunan fabrikaların
çoğunu tanır ve onlardan dostları da varmış, inkılaptan son- amelesi garb hükûmetleri ahâlîsine nisbetle az yevmiye alır-
ra İstanbul’a gelen Hind ve Çin müslümanları Abdülha- lar. Çünkü bu cihete Avrupa’dan gelmekte olan muhâcirler
mid’in huzûruna çıktıkları zaman tercüman sıfatıyla orada çoğalmıştır. Garba nisbetle şarktaki nüfûs üç mislidir. Amele
bulunmuş... İmam Efendi müslümanlarca gayet muhterem- şarkta çok olduğundan yevmiyeler tabîî arz ve talep kāide-
dir; yalnız Osmanlı müslümanlarının imamı değil, Hindli, sine tevfîkan mütenâkıstır. Garpta teşekkül etmiş bazı kum-
Filipinli, Çinli vesâir memleketli Amerika’da mukīm İslâm- panyalar, New York’tan vesâir cihâttan kâffe-i mesârifi ken-
lar'ın imamıdır. Burada Rumlar'ın, Ermeniler'in kiliseleri, dilerine ait olmak üzere fazla yevmiyelerle amele ararlar,
musevîlerin havraları olsun da biz müslümanların neden bir garba yollarlar.
camii bulunmasın. Sanat sahibi olan makinist, elektrikçi, mühendis gibi a-
İmam Efendi ve bütün İslâmlar burada bir Câmi-i şerîf melelerin yevmiyeleri şarkta 3 dolardan 4, 5, 6 dolara ka-
inşası için çalışacağız, teşebbüs edeceğiz. New York gibi ar- dardır. Sanat sahibi olmayıp da orta iş yapan ameleler yev-
sa fiyâtı gālî olan bir yerde, şân-ı Osmânî ve İslâmî’ye mu- miye bir dolar, bir dolar 30 cent ve bir buçuk dolar ve iki
vâfık bir Câmi-i şerîf inşâ etmek için çok paraya ihtiyaç var- dolar almaktadırlar. Bundan on sene evvel bu yevmiyeler
dır. Tabîî hükûmet şimdi para veremez. pek yüksek idi; çünkü o vakit arz ve talep kāidesi böyle icâb
Washington’daki sefâretimiz ve İmam Efendi’nin mürâ- ettiriyordu.
caatı üzerine Amerika hükûmetinin lâzım gelen arsayı beda- Müslüman ameleleri Providence’de demir, basma, lastik
va vereceğine şüphe yoktur. Sonra on, on beş bin dolar fabrikalarında, [125] Peabody’de tabakhânelerde, Lovell’de
kadar toplu paramız olsa –ki bunu iâne ile toplamaya çalı- demir fabrikalarında, Worcester’de tel, demir, tahta fabrika-
şacağız– Amerika’da i’tibâra, borca ev, kilise, ibâdethâne larında, yollarda, tünellerde çalışırlar. İçlerinde ustabaşı o-
yapan kumpanyalara mürâcaat edilir, istenilen tarz ve plan- lanlar bile vardır. Müslüman ameleler efendilerine sâdık ol-
da yaptırılarak, mütebâki borç her sene ta’yîn edilen miktar duğundan fabrikatörler kendilerini severler. Bir fabrikada
üzere kumpanyaya te’diye edilir. Her halde Amerika’daki senelerce çalışan ve akrabâ ve teallukātını orada çalıştıran
câmi-i şerîf için bütün İslâmlar çalışacaktır... İmam Efendi müslüman ameleler vardır. Amerika’ya gelen İslâmlar hiç
Providence, Worcester şehirlerine gitti oradaki İslâmlarla satıcılığa heves etmezler. Heves edenler mahduttur. Halbuki
görüşecek, sonra müslüman bulunan diğer şehirleri geze- satıcılıkla epey para kazanılır.
cektir...” Harputlu amele pek çoktur. Fakat bunlar birbirine kıs-
Enver Bey’in verdiği şu ma’lûmat bizim için mühimdir. kanırlar, arkadaşının, hemşehrîsinin kendisinden çok kazan-
Amerika’da Çinliler'e, Afrikalılar'a kadar herkesin, her mille- dığını istemez. Lisan öğrenmezler. Halbuki Trabzonlu, Erzu-
tin ma’bedi var da İslâmların bulunmaması teessüf edilecek rumlu, Kiğılı, Makedonyalı, Adalı, Suriyeli müslümanlar
bir hâl değil mi? Müttehide-i Amerika’nın Providence, böyle değildirler. İyi geçinirler, yekdiğerine İslâmiyet’in emr
Worcester kasabalarında en çok İslâm vardır. New York’ta ettiği gibi muâvenet ederler. Müslüman ameleleri, Amerika
ise müterâfıktır. Herhalde inşa edilecek câmi-i şerîfin New amele ittihâdları cem’iyetlerine hiç dâhil olmazlar. Grevlere
York’ta bulunması iktizâ eder. Çünkü New York hem şimâlî iştirâk etmezler. Amele grevlerinde büyük mudârebeler olur.
Amerika’nın en büyük şehri ve hem İslâmların en çok uğ- Fabrikayı muhâsaralar ederler, hâriçten başka amelenin gir-
rağı olan mühim bir iskeledir. mesini men’ ederler. Amele ile polisler beyninde kavgalar o-
İmam Efendi’ye ve câmi-i şerîfe ait sözlerimi ikmâl et- lur, vurulan ve ölen de bulunur. İslâm ameleleri böyle gü-
meden şunu da arz edeyim ki: İmam Efendi ve New York rültülere pek girişmezler.
İslâmları şimdilik New York’ta muvakkat bir cami yapmak Chicago’da vesâir taraflarda Bosnalı İslâmlar da vardır.
istiyorlar; büyük bir oda kiralanacak ve derûnu cami gibi Bunlar da gayet mukdimâne ve nâmûskârâne çalışırlar.
tefrîş olunacak... Müslümanlar Cuma ve tatil günleri oraya Hangi İslâma, olursa olsun muâvenet ederler. Devr-i sâbıkta
toplanarak ibâdet edeceklerdir. Amerika gazeteleri büyük İstanbullu birkaç zâta iyi muâvenet etmişlerdi. Hele bir ta-
yazılarla Türkiye Amerika’ya misyoner gönderiyor, diye ya- nesini aylarca yanlarında misafir etmişlerdi.
zıyorlar. Hatta bazı Amerika gazeteleri İmam Efendi’nin re- Osmanlı amelesi nâmı altında toplanan diğer, Ermeni-
simlerini gazetelerine geçirmişler. “Türkiye Amerika’ya mis- ler, Rumlar, Musevîler de müteaddid fabrikalarda çalışırlar.
yoner gönderiyor” kelimelerine istihkak kesb etmek için in- Ermeni vatandaşlar arasında ufaktan ticârete başlayarak ka-
şallah ileride pek çok ulemâmız irşâd maksadıyla bu tuhaf zananları, dükkan, ticârethâne sahibi olanları çoktur. Çünkü
memleketi ziyâret ederler. bunlar pek eskiden gelmişler, çalışırlar. Ermeni dükkan ve
mağazalarında hiç İslâm amele ve satıcı istihdâm etmezler.
Rumlar da kezâ fabrikalarda çalışırlar. Sokak, sokak gezerek
el arabalarıyla yemiş satan Osmanlı Rumlardan büyük dük- izâh etmekten maksadım bizim müftîlerimiz yalnız fetvâ ver-
kan açanlar da vardır. Bunlar ekseriyâ şekerci, dondurmacı mekle me’mûr ve mükellef değillerdir hükûmetçe mevki’-i
dükkanları açarlar. icrâya konur i’lâm verebilirler. Ma’lûmdur ki yalnız fetvâ
Musevî vatandaşlarımız ise gezici satıcılıkla te’mîn-i maî- vermekle; usûl ve şerâiti dâhilinde icrâ-yı muhâkemeden
şet ederler, bunlardan kazananlar çoktur. Amerika’daki Os- sonra i’lâm vermek bir değildir. Bunun için hükûmet-i se-
manlılar içerisinde en ciddî çalışan Suriyeli vatandaşları- niyye hâkimlere ayrıca bir nüvvâb mektebi te’sîs etmiş ve
mızdır. Washington Sokağı kâmilen Suriyelidir. Bunlar da onlara bazı fenler öğretip müftîlerden fazla ma’lûmat edin-
yekdiğerine muâvenet ederler, cem’iyetleri vardır. Başlıca dirmekle mükellef kılmıştır. Demek ki müftîlerimizin zü’l-ce-
iştigalleri satıcılıktır. nâheyn olması lâzım geliyor. Fazla olarak Bulgaristan müf-
Amerika’daki Osmanlı ameleler yekdiğeriyle bazı husûs- tîlerinde bir de reis-i rûhânîlik “Reisü’l-İslâm” sıfatı vardır ki
ta kardeş gibi geçinirler, bazı husûsta milliyeti ortaya sürer- bu, şahsın ehemmiyetine, müftînin dirâyet ve kiyâsetine gö-
ler; İslâm amelelere karşı fazla bürûdet gösteremezler... re menâfi’-i İslâm nokta-i nazarından hâiz-i ehemmiyettir.
Birçok Ermeni, Rum amelesi Amerika’da senelerce ikā- Mesela zeki ve fatîn bir müftî [126] bulunduğu memleket
met ettiği halde İngilizce öğrenmedikleri gibi İslâm işçilerde ahâlîsine karşı icrâ edilen bazı nâ-becâ hareketlerden dolayı
de İngilizce öğrenmeyenler vardır. Bu pek büyük bir kusur- reis-i rûhânî sıfatıyla teşebbüsâtta bulunur ve teşebbüsâtı da
dur. Öğrenilen bir lisan insana her zaman fayda te’mîn ede- hüsn-i sûretle kabul ve semeredâr olur. İşbu ta’dâd eyledi-
ceğinden sarf-ı nazar İngilizce iyi bilen ameleler daha iyi iş ğim vazîfe her ne kadar beş madde üzerine hükm ve kâza,
bulabilirler, daha çok maaş alabilirler. Amerika gibi fennin evkāfa nezâret bir de reis-i rûhânîlik sıfatıyla teşebbüs olu-
terakkıyâtı sâyesinde medeniyetin evc-i bâlâsına çıkmış bir nacak işlerden ibâret olmakla mahdûd, muhîti küçük gibi
memlekette ikāmet ettikleri halde bazı hemşehrîlerimizin görünürse de hadd-i zâtında pek yüksek bir mevkii olduğu
“Lisan benim işime yaramaz” demesi teessüf edilecek hal- şüpheden âzâdedir.
lerdir. Fakat heyhât ki şimdiye kadar ne bir istediğimiz gibi sı-
Tütün fabrikalarında çalışan tütüncülük yapan İslâm fât-ı lâzımeyi câmi’ müftî bulabiliyor ve ne de bulsak bile in-
hem-şehrîlerimizden hemen hepsi İngilizce bilirler. Maamâ- tihâb ve ta’yînine muvaffak olabiliyorduk.
fih umûmiyetle lisan öğrenmiyorlar demek câiz olamaz. Birincisi: Şimdiye kadar müftîlerimizin maaşları bir jan-
Otomobil şöförlüğü, satıcılık yapan İslâmlar da vardır. darma maaşı kadar sancak müftîlerinin yüz frank en kaba-
Keder edilecek bir şey var ise İslâmlar birbirlerinden ga- dayısı yüz yirmi beş frank idi kazâ müftîlerinin ise çoğu alt-
yet uzak yaşıyorlar; ittihadları, cem’iyetleri, teâvün şirketleri mış frank raddesinde idi.
gayet azdır. Ümîd ederim ki New York’taki münevver İslâm- İkincisi: Şimdiye kadar müftîlerimizin azl ü ta’yînleri
lar ve İmam Efendi sâyesinde bir umûmî İslâm Teâvün meşrûtiyete sığmaz bir tarzda olduğundan ileri gelmekte idi.
Cem’iyeti teşekkül edebilecektir. Cidden Bulgar komşularımız bizi bu noktada pek ez-
Erbâb-ı fikr u ictihâdımızın bu yeni dünya ve yeni dün- mişlerdir. Otuz seneden beri İslâmların şâyân-ı tebcîl ü ta’-
yadaki İslâmlar ile uğraşmalarını görmek, pek büyük bahti- zîm olan işbu mevâki’-i âliyyesini ne gibi eşhâs işgal etmiş
yârlıktır. Bizim verdiğimiz ve vereceğimiz ufak ma’lûmat ile olduğunu bilseniz hayret etmez! Ağlarsınız.
dindaşlarımıza, ukalâmıza ta’kîb edilebilecek bir fikir, bir iz Bizim müftîlerimiz bu güne kadar Bulgaristan Mezâhib
ibrâz edebilir isek kalben müsterîh yaşarız. Nezâreti tarafından nasb olunur ve yine o mevki’den azl
Alasonya, 1 Nisan 1326 Edhem Nejad edilir idi. Diyebiliriz ki, bu, her yerde böyledir. Evet! Böy-
ledir. Fakat bir Bulgar nâzırı bir müftînin müftîliğe olan eh-
liyet ve iktidârını nereden bilir? Bilse bile o memleket ahâ-
lîsinin göstereceği bir zâtın ehil olduğunu anlar da ona göre
nasb u ta’yîn eder sonra da kānûn dâiresinde şikâyâtta
BULGARİSTAN MÜFTÜLÜKLERİ
bulunurlar da eğer şikâyetleri azlini mûcib ise azl eder. Buna
Müftî denince zihne kelimenin tazammun ettiği “fetvâ kimse bir şey diyemez. Bulgaristan’da bir defa üç beş büyük
verici” ma’nâsı tebâdür ediyor ve esâsen İslâmlar bu keli- kasaba müftîlerinden başka intihâb olunur müftî yok idi. O
meyi kendi ma’nâsında kullandıkları için Bulgaristan müftî- üç beş büyük kasabada dahi bazen intihâb olunur bazen de
leri de aynı vazîfe ile muvazzaf oldukları anlaşılmasın. üç sene, beş sene müftî intihâbsız müftîlik yapar dururdu.
Filvâki bundan yirmi sene mukaddem buralarda da bi- Müftîleri ta’yîn ettirmek sırf mensup olduğu memleket meb’-
lâd-ı Osmâniyye’de olduğu gibi müftî başka nâib başka idi ûslarına terk edilmiş idi. Bir kabine değişip meb’ûs intihâbı
sonra hükûmet müftî unvânı tahtında yalnız müftîleri bırak- verildi miydi? Meb’ûs namzetlerinin İslâmlar üzerinde ilk ya-
mıştır. pacakları iş müftîyi azl ettirip her kim olursa olsun kendi
Bulgaristan müftîleri; hükûmet-i mahalliyyenin kendileri- partisinden birini müftî ta’yîn ettirmek ve o sûretle partizan-
ne nikâh, talâk, vasiyet, verâset, vesâyetten ibâret olan beş lığını icrâ etmek olurdu. Eğer meb’ûs müftînin azlini kendi
madde üzerine verdiği hakk-ı salâhiyyet dâiresinde icrâ-yı intihâbının sonuna bırakır da müftî kendisine yardım etmez-
hükm ü kâzâ eden hâkim ve kadılardır. Fetvâ vermek u- se yine azl ettirirdi. Demek ki şimdiye kadar Bulgaristan’da
mûr-ı evkāfa nezâret etmek de vazîfeleri dâhilindedir. Bunu müftîler müftî değil birer partizan aleti imişler. Buna hiç
şüphe olunmasın çünkü Bulgaristan’da mevcûd olan otuz tehâlikâne [127] beklemektedirler. Baş müftînin şimdi ma-
dört otuz beş müftîden beş tanesi istisnâ edilirse otuz tanesi aşı da evvelki gibi üç yüz frank değil, Bulgar Hükûmeti dört
köy imamlarıyla köy hocalarından ibâret çıkar ki bunlar; ne yüz frank Türkiye Hükûmeti de üç bin guruş vereceklerini
o beş madde üzerine icrâ-yı hükm edebilirler ne de umûr-ı teahhüd ediyorlar ki cem’an elli elli beş napolyon bir para
evkāfa akıl erdirebilirler reis-i İslâm gibi hukūk-ı İslâm’ı ediyor. Bu cidden bir baş müftîye lâyık bir paradır. Şimdi
aramak ise bunlardan esâsen pek uzaktır. Bunun için Bul- acaba bu paraya lâyık bir müftî nasıl bulacağız? Burada
garistan’ın pek çok yerlerinde i’lâmât-ı şer’iyye sırf Bulgarca yalnız paranın çok ve azlığı nazar-ı i’tibâra alınmamalıdır
olarak verilmekte idi. Bunu iyi bilmelidir ki müftîlerimizin şu ben eminim ki Sofya müftîliğine ehil olan zât-ı muhteremin
sûretle nasb u ta’yînlerinde bir kasd-ı siyâsî gözetilmekte idi. başlıca emel ve düşüncesi mâhiye elli napolyondan ziyâde
O maksad-ı siyâsînin de ne olduğu azıcık tefekkürle zanne- milletine hizmet olacaktır. Onun için an-asl Bulgaristan’da
derim ki bulunur. Bir milletin başına câhil bir reis getirmek o tevellüd etmiş de bilâhare berây-ı tahsîl İstanbul’a gidip ya
milleti cehâlet içinde yuvarlandırmanın en birinci planıdır. hukūk ya nüvvâb veyahud dârülfünûnu bitirmiş kimseler
Biz müftîlerimize ta’dâd eylediğimiz maddelerden ziyâde İstanbul’da eksik değildir. İşte işbu zevât-ı muhtereme he-
imtiyâz istemiyoruz. Nitekim 6 Nisan sene 1324 tarihinde iki men kendilerini bildirip nâmzetliklerini vermelidirler. Çünkü
hükûmet hâriciye nâzırları yani Rıfat Paşa ile Lapçef beyn- Bulgarisan’ın her tarafında mâh-ı hâlin yirmi beşinde mün-
lerinde imzâ edilen protokolde bir fazlalık görünmüyor. tehib-i sânîler ayrılacak fî 9 Nisan sene 1326 tarihinde on
Çünkü bir millet-i hâkime mahkûm milletlere bundan ziyâ- dört müftî intihâb edilecektir. Bu husûsa dâir Bulgaristan
de imtiyâz verecek olursa millet-i hâkime ile millet-i mah- Mezâhib Nâzırı’nın emirnâmesi her tarafa vârid olmuştur.
kûme fark edilemez. Biz bunu her yerde böyle görmek iste- Sofya müftîsi olacak zât, protokol mûcebince bidâyeten
riz. Yalnız bizim arzumuz şimden sonra olsun bizi intihâb- sancak müftîsi olarak intihâb edilecek. Bilâhare sancak ve
larımızda serbest bırakmaktır. kazâ müftîleri (müftî vekîlleri) aralarından intihâb olunacak
Gelelim protokol mûcebince nasb u ta’yîn olunacak müf- olduğundan tâlip olanların ilk önce bir sancağa nâmzedlik-
tîlere: Protokolde Bulgaristan Hükûmeti kendi menâfiini lâ- lerini vermeleri muktezîdir.
yıkıyla gözetip, kabul ettirmeye de muvaffak olmuştur. Bir
kere müftîler Bulgar tebeasından olmak lüzumu protokole
Bulgaristan Hükûmeti’nin 1910 Senesi Bidâyetinde
derc edilmiş. Bu; o kadar gayr-ı ma’kūl görülmez. Fakat
Müftîler Hakkında İcrâ Eylediği Tensîkat Ber-Vech-i Âtîdir:
müftîlerin azl u nasbları Mezâhib Dâiresi’nde teşekkül ede-
Senevî
cek bir komisyon vâsıtasıyla yine ministere bırakılıyor. Biz Frank Aded
bu azl u nasbı ancak Sofya müftîsinin taht-ı riyâsetinde ola- 8280 Sofya Baş Müftîliği’ne Hükûmet-i Seniyye 1
cak bir komisyonun delâletiyle olmasını bekliyorduk. Sofya cânibinden
müftîsi Mezâhib Nezâreti’nde in’ikad edecek komisyonda 4800 Sofya Baş Müftîliği’ne Bulgar Hükûmeti’nden
bir a’zâ gibi görünüyor. Çünkü protokolde deniyor ki: 13,080 Cem’an senevî (654) Napolyon ediyor
Birinci Sınıf Müftîlik
Üçüncü Madde 5520 Filibe Müftîliğine Hükûmet-i Seniyye cânibinden 1
2100 Filibe Müftîliğine Bulgar Hükûmeti’nden
“Müftîlerlerle vekîllerinin azli me’mûrîn-i hükûmet hak-
Birinci Sınıf Müftîlik
kındaki kānûna tevfîkan vukū’ bulacaktır. Baş müftî veya 2100 Varna, Rusçuk, Şumnu 3
tevkîl ve terhîs edeceği me’mûr bir müftînin ve bir müftî ve- İkinci Sınıf Müftîlik
kîlinin azli hakkında Tedkīk-i Ahvâl-i Me’mûrîn Komisyo- 1380 Silistre, Hezargrad, Plevne, Hasköy, Vidin, İslimye, 10
nu’nca karar verileceği zaman komisyon-ı mezkûrda bulun- Tuna, Bergos,Vraçe, Eski Zağra
Birinci Sınıf Müftî vekâletleri
maya da’vet edilecektir. Maahâzâ baş müftînin meclis-i
1200 Dobriç, Yeni Pazar, Eski Cuma, Pravadi, 8
mezkûrda re’yi sırf bir mâhiyyet-i dîniyyeyi hâiz olan şikâ- Tatar Pazarcık, Osman Pazarı, Tutrakan, Balçık
yâtın takdirince esas teşkîl edecektir.” İkinci Sınıf Müftî vekâletleri
Biz protokolü tenkīd edecek değiliz. Şu kadar ki bunu 1080 Preslav, Ziştovi, Kızanlık, Niğbolu, Aydos, Balpınar,
evliyâ-i umûrumuz eksâr-ı halk mes’elesinin hallinde mukā- Lofça, Karlova, Selvi, Kurtpınar, Rahova, Piştere 12
bele-i bil-misle numûne olarak göstermeyi unutmasınlar. Filibe Câmi-i Kebîr Hatîbi
Bizim şimdi en ziyâde korktuğumuz cihet; baş müftî ola- Hâfız Hasan Sânî
cak zâtın evvelki müftîlerimizden birisinin olmasıdır.
Çünkü bunların içinde baş müftiliğe ehil bir kimse işite-
miyoruz. Eğer böyle olursa eski hamam eski tastan başka
bir şey olmayacak demektir. Biz değil yalnız Sofya müftî-
ŞUÛN-İ İSLÂMİYYE:
sinin diğer sancak müftîlerinin bile icâzetnâmesini olmakla
beraber bir mektepten diploma almış ellere tevdî olunma- Hindistan:
sını istiyoruz. Bilhassa Sofya’da olacak baş müftîyi bütün Sevâhilin bir kısmında silah ticâreti men’ edilmiştir. Ce-
Bulgaristan ahâlîsi milel-i sâire reis-i rûhânîleri gibi şerîate, râim-i siyâsiyye maznûnlarından bazılarının muhâkemesin-
hukūka, umûr-ı idâreye, lisana vâkıf olduğunu görmeği mü- de vekîl-i müdâfi’ kabul olunmamıştır.
Tibet ekâbir-i ricâli mütenekkiren Kalküta’ya geliyorlar teceddüdde ilerlemekte oldukları makām-ı tefâhürde der-
Dalai Lama’nın dahi erkân-ı hükûmetiyle muvâsaletine in- meyân ediliyor. Sonra bunlar hep sözde kalarak âsâr-ı fi’liy-
tizâr olunmaktadır. ye gösterilemiyor. Halbuki burada boş havâdis duyulmadığı
Afganistan: gibi abes sözlerle de vakit geçirilmez. Ortalık velveleye veril-
Emîr hazretlerinin vukū’ bulan da’veti üzerine Afganis- meksizin, sessiz, sadâsız, âsâr-ı terakkī ve temeddün müsâ-
tan’a azîmetle bir müddet orada maden kömürleri hakkında raaten vücûda getirilir. Şimdiye kadar füyûzât-ı medeniy-
tedkīkāt-ı fenniyyede bulunmuş olan İngiliz ulemâsından bir yeden Afganlılar ne gibi şeyler istifâde etmişlerdir? diye bir
zât müşâhedât ve tedkīkātına dâir İngiliz gazetelerine ber- suâl hatıra gelip de istiknâh edilince Afganlılar'ın hayli za-
vech-i âtî ma’lûmat veriyor: man evvel noksânlarını telâfi etmiş oldukları görülür. Hülâ-
Emîr hazretleri âhîren Hindistan’da icrâ buyurdukları se- sâ söz az; iş çok nazariyesi Afganlılarca şaşmaz bir düstûr-
yâhatten pek ziyâde istifâde ederek makāsıd-ı terakkī-perve- dur. Binâenaleyh yakında gürültüsüzce meşrûtiyet-i idâre-
rânelerine hâdim olacak netâyic elde etmişlerdir. nin dahi teessüs ettiğini ansızın işitecek olursak müteaccib
Müşârun-ileyhin avdetini müteâkib sokaklarla kasabât olmamalıyız....
arasındaki yollara son derecede ehemmiyet verilmeye baş- Âlim-i mezkûr; terakkī husûsunda âlem-i İslâm’dan
lanmıştır. Bu gün bütün Afganistan’da bu kabîl umûr-ı nâfia gayr-ı muntazar olan bu terakkī ve intibâhın garblıları tedhîş
ile on bini mütecâviz zevât uğraşmaktadır. Ekseriyâ yollarda edecek raddede bulunduğu mülâhazasına terdîfen “Müşâ-
oturarak mürûr u ubûru tas’îb eden ahâlî tevsî-i turuku run-ileyh Emîr hazretleri memlekette yalnız maârifi ta’mîm
müeddî olacak bütün bu mesâinin fevâidini derk u teferrüs ile değil aynı zamanda sanâyiin de terakkīsiyle uğraşıyor ve
ederek memnun görünüyor. Ez-cümle hükûmet bilâ-lüzûm bütün bu mesâî ve mücâhedâtında ecânibin siyâsî ve ikti-
yollarda durmak ve oturmak gibi hâlâtı ahîren i’lânât-ı res- sâdî ticârî, zirâî her türlü tahakkümünden kurtulmak ümni-
miyye ile men’ eylemiştir. yesine doğru bilâ-ârâm koşuyor” sözleriyle mütâlaâtına ni-
Müşârun-ileyh Emîr hazretleri müşâvereye pek rağbet hâyet veriyor.
etmezlerse de matbûat-ı hâriciyyeyi tedkīkten bir an hâlî
kalmıyorlar. Memleketinin göstermekte olduğu âsâr-ı salâh
Emîr hazretleri için mûcib-i mübâhâtî olmaktadır. Geçen-
MATBÛAT-I İSLÂMİYYE
lerde mensûcât için te’sîs olunan fabrikanın resm-i küşâdın-
da müşârun-ileyh bizzat hazır bulunarak irâd buyurdukları Serbestî-i Edyân Husûsunda
nutukta ahd-i karîbde Afganistan’nın bütün ihtiyacâtını te’- Avrupalılar ve İslâmlar
mîne medâr olacak müessesât-ı kâfiyyenin vücûda getiril-
mesi hakkındaki niyât-ı mahsûsalarını yâd u tezkâr eylemiş- Edirne’de münteşir Âfitâb gazetesi Tan’da münderic İs-
lerdir. Yün mensûcâtı garblıların mûcib-i hayreti olacak de- panya’da Protestanlığa dâir olan mektuptan bahis ile diyor
recede âsâr-ı tekemmül gösteriyor. ki:
Müşârun-ileyh Emîr hazretleri umûr-ı askeriyyeye hâssa- “Mektubu aynen tercüme ve neşretmeyeceğiz yalnız hu-
ten ihtimâm buyuruyorlar. Az bir zaman zarfında Afgan asâ- lâsa-i meâlini kāriîn-i kirâmımızın enzâr-ı dikkatlerine vaz’
kirinin ahvâli her sûretle tensîk ve ıslâh edilmiştir. Esliha ve ile iktifâ edeceğiz. Parisli refîkımızın muhâbiri mektubuna şu
elbiselerinin intizâmında yeknesaklığında büyük bir eser-i sözlerle başlıyor:
terakkī ve teceddüd görülüyor. Hemen her gün Emîr Haz- “Madrid’de bulunan yerli Protestanlar Barbieri Tiyatro-
retlerinin huzûrunda on bin kişiden mürekkeb asâkir-i mun- su’nda içtima ederek İspanya’da serbestî-i edyân lehinde
tazamaya resm-i geçîd icrâ ettirilmektedir. Nevâkıs-ı askeriy- konferans verdiler nutuklarını irâd ettiler. Netîce-i mukarre-
ye büyük bir dikkat ve ehemmiyetle tedkīk olunarak müsâ- rât: 1869’da i’lân olunan Kānun-ı Esâsî mûcebince bil-cümle
raaten izâlesi esbâbına tevessül ediliyor. Afganistan [128] edyânın serbestî-i âyînlerini, mekâtib-i umûmiyyenin –hangi
Mekteb-i Harbiyyesi’nde memleketin eâzim ve ricalinden cemaate mensûb olursa olsun– bîtaraflığını, izdivâcta tah-
birçoğunun evladı tahsilde bulunuyor. Şehâdetnâmelerini vîl-i dîn mecburiyetinin ilgâsını, askerin, kışlalarda, mer-
aldıktan sonra Japon Mekâtib-i Harbiyyesi’nde ikmâl-i tah- zânın hastahânelerde hürriyyet-i vicdânlarına taarruz edil-
sîl etmeleri husûsu tekarrür etmiştir. memesini talepten ibârettir.”
Makarr-ı hükûmet olan Kâbil şehri elektrik ile tenvîr edil- Muhâbirin şu sözlerinden anlaşılıyor ki, İspanya’da hür-
mektedir. Telefon da te’sîs olunmuştur. Otomobil de görül- riyet-i vicdân, serbestî-i edyân yok, mekteplerde, kışlalarda,
mektedir. Vâkıa bu gibi te’sîsâtı şimdilik ecnebî me’mûrlar hastahânelerde tedrîsât-ı dîniyye, telkīnât-ı mezhebiyye Ka-
idâre etmekte ise de yakında millî idârelere geçmesi me’- tolik âyîni üzere oluyor. Kiliselerde icrâ kılınan izdivâc me-
mûldur. râsimi de Katolik mezhebi üzerine vukū’ bulmakta. Ma’lûm-
Bütün bu âsâr-ı terakkī Emîr hazretlerinin sözden ziyâde dur ki İspanyalılar; papalık makamının en sâdık, en fedâkâr
işe ehemmiyet vermekte olduklarını isbât eder. Memâlik-i evlâtlarıdır. Edvâr-ı salîbiyyede bunların Roma Kilisesine
sâire-i İslâmiyye’den yapılacak edilecek diye havâdisler du- ibrâz ettikleri hidemâtın ne kadar harâretli bir sevdâ-yı diyâ-
yuluyor, parlak parlak nutuklar söyleniyor; tarîk-i terakkī ve netle olduğuna oradaki İslâmlara karşı gösterdikleri şiddet-i
vahşiyâne –ki engizisyon mezâlimi nâmıyla meşhurdur– de- icadı ne için; işte biz müslüman olduğumuz halde, insaniyet,
lildir. Târîh-i insâniyyet; o tüyleri ürperten, ruhları titreten, medeniyet şerefine, hürriyet-i vicdân, serbestî-i edyân nâ-
zerre kadar rikkat ve merhamete mâlik kalblere kan kus- mına İspanya Protestanlarının feryâdlarına beyân-ı teessür
turan vahşetlerin fâillerini –dünya durdukça– lânetle yâd e- eder. Ve sevgili vatanımızda edyânın –şimdi değil!– yüzlerce
decektir. seneden yani edvâr-ı şükûh-ı cihângîrânemizden beri hâiz
Katoliklik vaktiyle İspanya’da ne müdhiş telkīnât ile ne olduğu serbestî-i mutlakı göstererek hâmî-i insâniyyet ve
vahşet-âmûz teblîgat ile te’sîs olunmuş ki aradan yüzlerce diyânet olan dîn-i celîl-i İslâmımızla iftihârlar eyleriz”
sene geçmiş, mihr-i medeniyet(?) bütün âfâk-ı garbı yaldız-
larına müstağrak etmiş iken el-ân orada taassub volkanları
sönmemiş! Mezheb husûsunda hâlâ o eski şiddetlerin mu- RED
hâfazasına çalışılmakta, Hıristiyanlık’tan başka bir şey olma-
Rüfekāmızdan birinin muhâbere-i aleniyye kısmında ge-
yan Protestanlık kalbler içinde titremekte vicdânların gizli
çen nüshamızdaki konferansın mültezimâne muharrifâne bir
safahâtı arasında uyumakta!
sûrette derc edildiğine dâir olan fıkradan tahrîf isnâdı müd-
Şarkta serbestî-i edyân yok demeğe cür’et edenler, mek-
deîsine redd olunur.
teplerimiz, kiliselerimiz Türklerin, müslümanların dûçâr-ı ta-
arruzu oluyor diye iftirâ icad edenler İspanya’daki Protes-
tanların acaba şu feryâdlarına ne derler? Ne garip hâlet-i
rûhiyye! Bunlara karşı sükût neden? Bizim aleyhimize iftirâ

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
28 Nisan 1910 18 Rebîulâhir 328 Perşembe 15 Nisan 326 Dördüncü Cild - Aded: 86
ARZ-I TEBRÎK Evvelâ onun dediği gibi Mekke şehri beşinci asr-ı mîlâ-
dîde Kureyşîler tarafından yeniden binâ edilmiş değildir.
Hilâfet-penâh-ı meşrutiyyet-perver efendimizin sabâ-
Belki o sırada riyâset Kureyşîler'de takarrur ederek şehr-i
hu’l-hayr-ı saâdet-i ümmet olan rûz-ı cülûs-ı hümâyûnları
mübârek daha ziyâde vüs’at peydâ etmiş idi. Kâmûsu’l-
sene-i devriyyesinden dolayı Sırâtımüstakīm en samimî ve
a’lâm’da diyor ki Mekke-i Mükerreme pek kadîm bir şehir
hâlisâne tebrikâtını arz eder ve melek-haslet padişâhımızın
olup ne vakit ve kimler tarafından binâ olunduğuna dâir ta-
deymûmî-i ömr ü âfiyet-i şâhâneleri hakkında bütün âlem-i
rih bir gûne ma’lûmat-ı sahîha veremiyor. Her halde Ka’-
İslâm’dan i’lâ-yı bârgâh-ı Rabb-i Müteâl kılınmakta olan
be-i şerîfe bir zamanlar secde-gâh-ı muvahhidîn bulunduk-
da’avâta iştirâk ile kesb-i mübâhât eyler.
tan sonra nice zamanlar puthâneye tahvîl edilmiş olmakla
câhiliyet zamanında bütün Cezîretü’l-Arab ahâlîsince bir
ma’bed-i umûmî ittihâz olunduğundan eskiden beri Araplar
her taraftan îfâ-yı hac için Mekke-i Mükerreme’ye toplanır,
TÂRÎH-İ İSLÂMİYYET şehrin ehemmiyyet-i mevkiiyyesi, Cezîretü’l-Arab’ın hemen
Nâm-ı Müsteârıyla Doktor Dozy’nin vasatında bulunması münâsebetiyle ziyâretle beraber ticâret
Türkçe’ye Mütercem Risâlesine Karşı Reddiye dahi ederlerdi. Mekke ahâlîsi yalnız hüccâcın alış verişiyle
– 14 – kalmayıp Bahr-i Ahmer ve Şam ve Irak ve Yemen’le dahi ti-
Yine birinci mebhasta şu fıkralar okunur: câret eder mukannen sûrette bu cihâta kervanlar işletirlerdi.
“Arabistan-ı vustâda merkez-i âyîn “Mekke” idi. Bu şehir beşin- Hicâz kıtası eskiden beri hiç bir hükümdâra tâbi olmayıp
ci asr-ı mîlâdî içinde en geniş yeri yedi yüz kademi geçmeyen . . . . . daima rüesâ ve ağniyâ-i ahâlî bil-ictimâ bir nevi hükûmet-i
. . . gayet dar ve 400, 500 kadem irtifâında çıplak dağlarla muhât eşrâfla idâre olunurdu. Kâh Cürhüm kavmi ve kâh Benî
kumlu bir vâdide Kureyşîler tarafından binâ olunmuştu. Şehrin me- İsmail olan Arab-ı Müsta’ribe Mekke’de tefevvuk edip nihâ-
dâr-ı iftihârı olan “Ka’be” mabedi her ne kadar defaatle tecdîd(!) yet riyâset, Benî İsmail’den Kureyş kabilesine geçmiş ve
yahud yeniden inşa edilmiş ise de şehirden daha ziyâde kadîm idi. Fahr-i Kâinât (sallallâhu aleyhi ve sellem) bu kabileden zu-
Ka’be kireçsiz olarak yekdiğeri üzerine mevzû kaba taşlardan müte- hûr etmiştir. Nebiyy-i Zîşân efendimiz Medîne-i Münevve-
şekkil dört duvar idi. Duvarlar adam boyunda idi ve teşkîl ettiği hare’ye hicret buyurduktan sonra da Ümmü’l-Kurâ’dan bîzâr
rîm iki yüz kadem gelirdi.” ve müteneffir olmayıp bilakis bu şehr-i mübâreğin fezâili
İleride tarihe coğrafyaya ait daha bir hayli hatîât enzâr-ı hakkında birçok âyât-ı kerîme nâzil ve ehâdis-i şerîfe vârid
kāriîne nümâyân olacaksa da biz buradaki hataları nümûne olmuştur.
olarak göstermekle iktifâyı münâsib görmekteyiz, maksad-ı [130] Ka’be-i muazzamanın şehr-i Mekke’den daha ka-
aslî olan müdâfaamıza tealluk-ı tâmmı olmayan hatâyâ-yı dîm olması şüphesizdir. Çünkü Hazret-i Âdem devrinden
maddiyyeyi kāle almayacağız, bu takım hatalardan iğmâz beri ziyâret-gâh idi fakat kable’t-tūfân ref’ olunmağla buk’a-i
ile kāriînin temyîzine terk edeceğiz. mübârekesi binâdan hâlî kalmış ve nihâyet Hazret-i İbrahim
(aleyhisselâm) zevcesi Hâcer ve oğlu İsmail (aleyhisselâm) ve mancınık ile taşlar atılması gibi bazı esbâb ile bazı ma-
ile birlikte Hicâz’a vardığında telakkī eylediği emr-i ilâhî üze- hallerinin inhidâmı vukū’ bulmuş ise de ihtirâkı asla vâki
rine melâikenin yardımı ve irâesiyle o mevki’de Ka’be’yi bi- değildir. Dâhil-i beyt muhterik olsa bile hâricen bir köşesine
nâ edip Hazret-i İsmail ile beraber tavâf etmiş ve o vakitten mevzû, sahn-ı cidâra mevdû bulunan hacer-i mezkûra harî-
i’tibâren muvahhidîn için bir ziyâret ve ibâdet mahalli ol- kın te’sîri zaten tasavvur olunamaz.
muş idi. Bir de Ka’be tesmiye kılınması da mük'abu’ş-şekl Doktor Dozy muahharan Hacer-i Es’ad hakkında yalan
yahud mürtefiu’l-binâ olmasına mebnîdir. Çünkü duvarları- yanlış daha bir kaç söz sarf ettikten, Harem-i Mekke’den
nın irtifâı Dozy’nin dediği gibi bir adam boyu değil belki bahisle devr-i câhiliyette de mer’î bulunan bazı ahkâmını
tamam yirmi yedi zirâdır. zikr ve her senenin sonunda icrâ-yı menâsik için etrâf u ek-
Filvâki ibtidâ-yı emrde Ka’be üstü açık dört duvardan nâftan nâsın Mekke-i Mükerreme’ye gelmekte olduklarını
ibâret idi. Muahharan Yemen’in Himyer mülûkündan Ce- beyân eyledikten sonra putperestliğe tahvîl-i kelâm ile ber-
nâb-ı “Tubba’” ziyârete geldiği vakit çatı yaptırıp üzerini ört- vech-i âtî gayet sathî, yekdiğerine mübâyin birtakım ma’lû-
müştür. O zamandan beri Beyt-i Şerîf müsakkaf olarak de- mat veriyor.
vam ediyor. “Muhammed (sallallâhu aleyhi ve sellem)in muâsırlarından bi-
“Ka’be Kureyşîlerin mülkü değildir filhakīka Ka’be bir se-ciyye-i ri* şöyle yazar: Güzel bir taş bulduğumuz vakit ona tapıyorduk. Gü-
umûmiyyete mâlik idi. Ve müşterek bir menfaat-i politikiyyenin bir- zel bir taş bulmazsak bir yere kum yığıyorduk üzerine sütü çok bir
leştiği birçok kabilelerin ma’bed-i umûmîsini teşkîl ediyordu. Her deve getiriyorduk. Sütünü o yığının üstüne akıtıyorduk. Sonra o
kabile kendi sanemini bu mabede koymuştu. Bir halde ki Ka’be mevki’de kaldığımız müddetçe ona tapıyorduk.”
360 sanemi muhtevî bulunuyordu. Serbestî-i âyîn o derece büyük Bu kavmin kısm-ı a’zamı bilakis ağaçtan, taştan ilâhlara
idi ki direklerin üzerinde İbrahim (aleyhisselâm)’ın ve melâikenin, inanmayacak bir derece-i âliyye-i medeniyyete vâsıl olmuş
mâder-i bâkir Meryem ile çocuğu İsâ’nın resimleri dahi görülürdü.”
idi. Sûret-i zâhirede hâlâ ilâhları temcîd ediyorlardı. Onların
Filhakīka istîlâ-yı cehâletle kavm-i Arab’ın alâ-ekser put- harîmlerini ziyârete gidiyor ve mutantan ihtifâlât ile civarla-
perest olmaları üzerine Ka’be-i Muazzama birçok kabâil
rını tavâf ediyorlardı. Mabedde kurbanlar kesiyorlardı...
beyninde müşterek bir puthâneye tahvîl edilmiş, her kabi-
Müşkilât içinde bulundukları ve istikbâlden haber almak
lenin ilâh-ı bâtılı oraya konarak putların adedi üç yüz altmışı
istedikleri vakit kâhinlere mürâcaat ediyorlardı. Fakat artık
bulmuştu. Tefâsîr-i Şerîfe’de şöyle bir ibâre vardır. ( ‫ولما فتح‬
iman kalmamıştı. Verdikleri haber çıkmadığı vakit veyahud
‫ مكة وجد حول البيت ثلاثمائة وستين صنماً فجعل‬-‫رسول الله –صلعم‬
irtikâb edilmiş bir cinâyeti meydana çıkarmaya cesâret et-
‫يطعن بسية قوسه فى وجوهها وعيونها ويقول »جاء الحق وزهق الباطل ان‬
tikleri[!] vakit kâhinler katliam edilirdi. Başları pek sıkıştığı
‫الباطل كان زهوقا« وهى تتساقط على رؤسها ثم امر بها فاخرجت من‬
vakit ilâhlardan birine bir koyun kurban etmeyi vaad ettik-
‫ )المسجد و حرقت‬yani Resûl-i Efham efendimiz hazretleri
leri vâki olurdu. Fakat tehlike ber-taraf olduktan sonra para
Mekke-i Mükerreme’yi feth eylediği zaman Beyt-i Şerîf’in
ile iştirâ olunan koyun yerine hiç bir kıymeti olmayan bir di-
ittâsâlinde 360 sanem buldu. Kavs-i mübârekeleri başlarıyla
şi geyik kurban ederlerdi. Bir taş parçası o kadar şeyin farkı-
onların yüzlerine, gözlerine vurarak 1 ( ‫وزهق‬ ُّ َ ْ ‫جاء‬
َ َ َ َ ‫الحق‬ َُْ
َ َ ‫وقل‬ na varmaz derlerdi. Hoşlarına giden bir haber verdiklerini
ُِ َ ْ ) âyet-i kerîmesini okumasıyla putlar birer birer
‫الخ‬...‫الباطل‬
işittikleri vakit kâhinler mazhar-ı ihtirâm olurlardı. (Burada
başları üzerine düşmeğe başladılar. Cümlesi ser-nigûn olun-
esnâma sebb u tahkīri mutazammın iki uzun hikâye nakl
ca bâ-emr-i Nebevî Mescid-i Haram haricine çıkarılarak tah-
rik ve tefrik olundular. ediyor ve muahharan sadede avdet ile şöyle diyor:)
“Benî Hanîfeler sanemlerine karşı o kadar az ihtirâma mâlik
“Fakat oradaki eşyanın en mukaddesi “Hacer-i Esved” tesmiye
oldular ki onu yediler. Hakkını söylemeli ki onların ilâhları bir nevi
olunanı idi. Müslümanların iddia ettikleri üzere hacer-i mezkûr ev-
velce beyaz iken mabedde defaatle vukū’ bulan harīkler sebebiyle hurma hamuruyla sütten ve tereyağından mamûl idi ve o esnâda
siyah olmuştur. Ehl-i İslâm ulemâ-i akāidinin “Hacer-i Esved” hak- kabilelerinde büyük bir kıtlık hüküm sürüyordu. İşte görülüyor ki
kındaki nakil ve hikâyeleri ber-fasl âtîde beyân edilecektir.” artık ilâhlara iman edilmiyordu.”
Biz de asıl sözümüzü oraya bırakıyoruz ancak Dozy’nin Bu sözlerde mübâyenet var diyoruz. Zîrâ bir taraftan
buradaki muâmelesine gülmekten de kendimizi alamıyoruz. müşriklerin âlihe-i bâtılaya [131] ne derece ihtifâlât ve ihti-
İnsaf ve iz’andan pek uzak yaşayan bu Mösyö müslüman- râmâtta bulunduklarını beyân ve tasvir ediyor. Diğer cihet-
ların beyaz dedikleri şeye behemehâl siyah demeyi şart etten de onların kısm-ı a’zamı derece-i âliye-i medeniyyete(!)
miş olmasına binâen hacer-i es’adın fi’l-asl beyaz ve berrak vâsıl olabildiklerinden esnâma perestişleri emr-i zâhirî olup
ve gayet nuranî olmasını da kabul edemiyor. Hatta vukū’ iman ve i’tikāddan hâlî olduğunu iddia eyliyor. İçlerinden
bulan harīklerden dolayı kararmıştır deseler bile yine prensi- bazı kesânın bir hiddet ve tehevvür üzerine esnâma hakaret
bine muvâfık görmüyor. Halbuki biz ulemâmızdan böyle di- etmesini buna delil ittihâz ediyor. Bunun umûm hakkında
yen hiç kimse görmedik. delil olamayacağı ise aşikârdır.
Hacer-i mukaddesin esvedâdına birtakım esbâb-ı mâne- Gayet sathî ma’lûmat veriyor dedik. Çünkü târîh-i İslâ-
viyye serd olunmaktadır. Çünkü Beyt-i Şerîf’in sel hücûmu miyyet; İslâmiyet’in zuhûr ve intişârına mukârin olan ahvâl
*
Ebu Recâ Utâridî. Ki muahharan nâil-i hidâyet-i Rabbâniyye ol-
1
İsrâ, 17/81. muştur.
ve esbâbı tedkīk esasına müstenid olacağından o esnâda Bu halde açıktan açığa Mevlâ-yı Müteâl’e evlâd ve en-
kavm-i Arab’ın sâlik bulunduğu bilcümle mezâhibden icmâl dâd azv u isnâdında olanların putperestlerden daha ziyâde
sûretiyle olsun bahs edilmeyi muktezîdir. Araplarda 1( ‫وما‬ gālî ve mütecâsir oldukları sâbit olmaz mı?
‫ )يهلكنا الا الدهر‬diyen Dehrîler bulunduğu gibi şems ve ka- Manastırlı İsmail Hakkı
mere hasr-ı ibâdet, “Seneviyye” mezhebine mutâbaatla nûr
ve zulmete isnâd-ı ulûhiyyet edenler de var idi. Pek çok
kimseler Sâibe mezhebine sâlik olarak müneccimînin sey-
MUSÂHABE
yârât hakkındaki i’tikādları gibi envâî (menâzil-i kamerden
ufukta sâkıt ve garib olan yıldızları) müessir-i i’tikād, yağ- ‫»بجهان خرم از آنم كه جهان خرم از وست؛‬
mur ve rüzgâr gibi havâdis-i cevviyyenin kâffesini onlara is- «!‫عاشقم بر همه عالم كه همه عالم ازوست‬
nâd ederlerdi. Arab’ın 2(‫ )مطرنا بنوء كذا‬sözleri bu kabilden-
diyen Sa’dî-i Şîrâzî hakkında ne perestiş-kârâne bir hürmet
dir.*
beslersem;
Dozy ise bunlardan asla bahs etmediği gibi kavm-i A-
،‫»وعلى تفنن واصفيه بحسنه‬
rab’da en ziyâde şüyû ve revâc bulan putperestliğin esbâb-ı
mûcibesine de taarruz etmemiştir. Bu halde bütün hakāik- «.‫يفنى الزمان وفيه مالم يوصف‬
ten iğmâz ile zevâhir-i ahvâle kasr-ı nazar etmiş oluyor. Fa- terâne-i vicdân-rübâsıyla her dem istiğrâk olan İbn Fârız’a
kat ibâdet-i esnâmın esbâb-ı vukū’ ve şuyûundan olsun karşı ruhumda ne büyük bir incizâb duyarsam;
bahs edecek olsaydı ne kadar vâhî ve gayr-ı ma’kūl olduğu :‫»اى كه بهر جا حضور كرده بنام دكر‬
tebeyyün ederek dîn-i mübîn-i İslâm’ın ulviyet ve kudsiyeti «!‫ هم عجمى را خدا‬،‫هم عربى را اله‬
bir kat daha tezâhür edecek, Nasrâniyet’in de esbâb-ı mez-
kûrede putperestliğe iştirâk ve mukarebetten hâlî olmadığı tehlîl-i ârifânesiyle cihân-ı şi’rin ber-terîn tabakâtına yükse-
meydana çıkacak idi. Bu türlü netâyic ise Doktor’un kitabını len Feyzî-i Hindî’ye nasıl hayrân olursam;
okuyacakların istifâdelerini te’mîn etmeyeceğinden maksadı “Gerçi cânândan dil-i şeydâ içün kâm isterem
âlem-i insâniyyetin menâfi’-i âliyyesine(!) hâlis muhlis hiz- Sorsa cânân bilmezem kâm-ı dil-i şeydâ nedir!”
metten ibâret bulunan hakîm-i mezbûr(!) hiç bu cihetlere neşîde-i lâhûtîsiyle aşkındaki kemâl-i fevkal-hayâli duyuran
yanaşır mı? Fuzûlî’yi ne kadar seversem; Lamartine’i de o kadar sever,
Mesela halâiki ibâdet-i esnâma sâik olan esbâb-ı gavâ- o kadar hürmetle, o kadar iştiyâk ile yâd ederim.
yetin birisi de mahluka ta’zîmde gulüvv ü ifrâttır. Nâs maz- Bugün bile pek kifâyetsiz olan Fransızcam, o garp bül-
har-ı havârık gördükleri veya işittikleri, gayet severek rabt-ı bülünün ilâhî zemzemelerini ilk dinlediğim zamanlar, hiç de-
kalb eyledikleri birtakım zevât ve eşyayı şân ve mertebeleri rekesinde iken yine anlamakta o kadar müşkilât çekmez-
fevkine çıkarıp kendilerine ulûhiyetten haz ve nasîb i’tâ, dim; onun lisanı benim sâmıa-i vicdânıma bîgâne gelmezdi
Hallâk-ı Zü’l-Celâl’e teşbih ile bazı hasâis-i ilâhiyyede iştirâk diyecek olursam ihtimal ki istiğrâb edersiniz. Hakīkat ne o-
iddia ederlerdi. lursa olsun, şurası mukakkaktır ki ben o zamanlar bile La-
Bu zu’m-ı bâtıla binâen nâmlarına heykeller nasb oluna- martine’in âsârından pek çok zevk duyardım.
rak perestiş edilir, kendilerinden havf u recâ ile isimlerine Şark ile garp arasındaki mesâfe ba’de’l-maşrikayn ol-
yemin ve berây-ı ta’zîm zebh-i karâbîn olunurdu, secdeler, makla beraber ben Iraklı Fuzûlî ile Fransalı Lamartine’i aynı
niyâzlar, istimdâdlar istigāseler hep bu mülâhaza ile yapı- hâk-i nâmiye-dârın feyz-i mübîni zannederdim. Graziella’yı
lırdı. okurken Leylânâme-i Fuzûlî’yi okuduğuma zâhib olurdum.
El-hâsıl her müşrik hâlik ve râzıkı Allâhu Teâla hazretleri Hele Meditasyon benim için bir Sa’dî külliyâtı, yahud İbn
olduğunu i’tirâfla tevhîd-i rubûbiyyet i’tikādında bulunsa da Fârız dîvânı idi!
mahzâ ilâh ve mabûdunu hasâis-i ilâhiyyenin bazısında Ce- [132] Lamartine’in dest-i san’atındaki erganûnu Fuzû-
nâb-ı Bârî’ye teşbih ile tecâvüz-i hadde bulunmuş oluyor. lî’nin be-nân-ı rikkatinde inleyen nây-pâre ile hem-âhenk
Binâen-alâ-zâlik İslâmiyet tevhîd-i rubûbiyetle beraber tev- bulur, ikisinden de aynı muhrik terâneleri duydukça ser-
hîd-i ulûhiyyeti de takrîr ve tahkik etmektedir. germ-i istiğrâk olurdum.
Nekāisle âlûde bulunan âciz mahlûklar ulûhiyet ma- Birinin samîm-i rûhundan kopan safîr Dicle vadisinin
kamına lâyık görülünce Bârî Teâla hazretlerinin şân-ı mu- nesîmi gibi âteşîn, diğerinin sîne-i ma’sûmundan yükselen
kaddesine isnâd-ı nekāis edilmiş olacağı da vâreste-i îzâhtır. sürûd Sorrent sâhilindeki çamların enîn-i rakīki gibi hazîn
3
(‫)تعالى عما يقول الظالمون‬ olsa da, hilkatin bu iki bestekâr-ı giryânı başka başka edâ,
başka başka sadâ ile aynı nagamâtı terennüm edip duru-
yordu. Çünkü ikisi de bir hüsn-i lâ-yezâlin medhûş-i cemâli
idi.
1
“Bizi ancak zaman yok eder.” Graziella’nın nigâh-ı kebûdu Lamartine’in muhît-i istiğ-
2
“Şunun bunun sayesinde bize yağmur yağdı.”
* râkında nasıl sermedî bir cihân-ı ezelî-i ziyâ açıyorsa, Ley-
Bulûğu’l-Ereb fî Ahvâli’l-Arab kitabında bu mezâhib-i bâtılanın
her biri beyân olunmuştur.
lâ’nın şeb-renk nazarları da Fuzûlî’yi öyle bir âlem-i bâkī-i
3
“(Allah) zalimlerin söylediğinden yücedir.” vecd içinde bîdâr ediyordu!
Acaba Graziella’nın arkasında ağlayan Lamartine’in “İlk Şemseddin Sâmî Bey merhûm, Hugo’nun Sefiller’ini tercü-
Acı”sında. meye başladığı zaman edîb-i a’zam Kemâl: “İyi ama bil-
Câm-ı mey-i gam tutanda âlem, mem yapabilecek mi?” demiş. Tercümenin birinci formasını
Hem sen içtin o câmı hem ben. getirmişler: “Fena değil, fakat Türkçe’den ziyâde Arnavut-
Bir hayli zamân eğerçi yandın, ça’ya benziyor!” tarzında latîfe-perdâzlık etmiş.
Sûz-ı dile durmadın usandın! Şarkta garpta birçok bedâyi-i edebiyye var ki lisanımıza
Bîdârlığa getirmedin tâb,
nakli üdebâmız için âdetâ farz-ı kifâyedir. Sa’dîlerden, Fir-
Şehlâ gözün oldu mâil-i hâb!
devsîlerden, Senâîlerden, Mevlânâlardan, İbn Fârızlardan,
nevehâtıyla Leylâ’sının hayâl-i girîzânını teşyî eden Fuzûlî’yi Ebû Temmâmlardan, Mütenebbîlerden, Ebu’l-Alâlardan,
duymamak kābil midir? kezâlik garbın dühât-ı edebinden bizim fakir edebiyâtımız
nasıl müstağnî olabilir? Niçin bu işi başa çıkarabilecekler kû-
Yâr-ı cânım Ferid ile ara sıra Meditasyon’dan parçalar şe-i mahviyyete çekiliyorlar?
okuruz. Bu büyük şâiri Ferid’in de benim kadar sevdiğini, Vaktiyle Ahmed Naîm Bey kardeşimiz Bedâiü’l-Arab
âsârı hakkında onun da benim gibi düşündüğünü gördükçe ünvânı altında ne müntehab eserler bulmuş, tercüme etmiş
incizâb-ı kadîmim –bilmem rekabetin te’sîr-i sihri midir ne- idi! Sırâtımüstakīm’in sahîfeleri o mesâînin devamını görse
dir?- bir kat daha arttı. ne olur!
Bir gün Ferid: “Biz Lamartine’i pek iyi anlıyormuşuz. Ferid Lamartine'in “Cenâb-ı Hakk” ünvanlı neşîde-i âri-
Baksan â kendisi bile ne söylüyor...” diyerek Meditasyon’un fânesini tercüme etti, okuyanlar mest oldu. Fakat vâ-esefâ
o zamana kadar gözüme ilişmeyen bir parçasını gösterdi. ki alt tarafı gelmedi. Mesnevî’de neler var! Lâkin hiç biri-
İnce hurûf ile hâşiye kılıklı yazılan o parçanın meâli şuna mizin haberi yok. Vaktiyle uğraşmış, okumuş olanlar bize
yakın idi: bilmediğimiz, okumadığımız, bu gidişle okuyamayacağımız
“Fıtrat beni Paris âlemi için yaratmamış... O hayat zev- eserleri birer birer yazmalı, okutmalıdır. Evvelce böyle teklif
kime elvermiyor, ruhumu bîzâr ediyor. Ben şarklı doğmu- vârid olsa reddi pek kolay idi; lâkin teşekkür olunur ki şimdi
şum, hem şarklı öleceğim. Ben ıssız yerler, çöller, denizler, öyle değil.
dağlar, atlar, tabiatla derûnî müşâfeheler, meâlini takdîs e- Şimdiye kadar şifâhî da’vetlerde bulundumsa da rû-yı
deceğim bir neşîde-i cemâl, musâhabesiyle oyalanacağım kabûl gösteren olmadı. Hatta bazıları başından savmak için
bir enîs-i cân... Hülâsa Araplar'da, Osmanlılar'da olduğu gi- “Kendin yapsan â!” [133] dediler. Ben kendimde o servet-i
bi metâib-i cismâniyyeden âzâd bir lâkaydî içinde, fakat iktidârı görsem kalkar da ihvân-ı safâya keşkül uzatır mı-
ruhum, müfekkirenin mesâisiyle, tahayyülât-ı mülhimâne- ً ‫)رحم الله‬.
yım? 1(‫امرءا عرف قدره ولم يتعد طوره‬
siyle geçen bir hayat için yaratılmışım. Bir hayat ki baştan
Mehmed Âkif
başa şiir ile iman ile hissiyyât-ı necîbe-i hamâsetle pîrâye-
dâr...”
Lamartine'e ait ihtisâsatımın galat-ı his şâibesinden pâk
HUTBE
olduğunu o büyük şâirin kendisinden işitince içimde ne sa-
– 10 –
mimi bir sürûr, ne tabîî bir gurur uyanacağını ben tasvir
edemezsem de elbette siz takdir edersiniz. ً ‫الحمد لله الذي اذا أراد‬
‫ الحمد لله الذي اذا قضى‬.‫امرا هيأله الأسباب‬
‫ الحمد لله الذي اذا قدر النجاة مهد السبيل‬.‫بالنجاح وفق للصواب‬
Ne olur bir hayır sahibi çıksa da bize Meditasyon’ları, ‫ استغفره واشهد ان‬.‫ الحمد لله الذي له الحكم واليه ترجعون‬.‫للطلاب‬
Armoni’leri, Graziella’ları Rafael’leri tercüme etse! Vâkıa iki ‫ واشهد ان سيدنا محمدا بلغ الرسالة وحذر من‬.‫لااله الا الله يفعل ما يريد‬
sonraki eser lisanımıza nakl olunmuş, lâkin bugün için kâfî ‫ وعلى آله وصحبه اهل‬.‫ اللهم صل وسلم على هذا النبى السعيد‬.‫الوعيد‬
değildir, çünkü birçok yerleri geçilmiştir. Husûsiyle bu gibi ‫ "اما بعد فيا عبد الله" قلب النظر في الوجود تجد كل امة في‬.‫الكمال‬
âsâr-ı muhallede aslındaki nezâhete müsâade-i imkân nis-
betinde yaklaşılıncaya kadar birçok erbâb-ı kalem tarafın-
.‫ ثم قلبه في المسلمين تجد القلوب في تباغض وتضاغن‬.‫تألف وتعاون‬
dan tercüme edilmelidir. Rafael’in tamâm nâtamâm iki üç ‫ قل اين الضعفاء‬.‫قل اين نصراء الإسلام تجد هذا في تخاذل وهذا في تهاون‬
tercümesinden ben birini gördüm ki iyi değildi. Lamartine'e ‫ نحن لاغنى منا الا وهو يتعاظم كأنه ملك ملك‬.‫الاذلاء يجبك المسلمون‬
tercüman olacak adam Fransızca’yı ne kadar iyi anlasa, ‫ نخن لا‬.‫ نحن لا رئيس منا الا وهو يتجبر كأنه نسى الدار الأخرى‬.‫كسرى‬
Türkçe’yi de ne kadar doğru yazsa, hasîsa-i şi’r ile meftûr
olmadıkça, kābil değil ihrâz-ı muvaffakiyyet edemez. Hele
‫ نحن لاجماعة منا الا وهم‬.‫مجلس منا الا وفيه للغيبة ذكر وللمساوى ذكرا‬
benim gördüğüm tercümede “Mezkûr kadının çehresinde ‫ اما آن‬.‫ اما آن ان نترك العظمة في زمن صارت فيه العظماء اذلاء‬.‫متحاسدون‬
nûr-ı sabâhat lemeân etmekte bulunmuş idi...” ibâresine ‫ اما آن ان نتمسك‬.‫ان نتبع محاسن اللآداب في زمن كثرت فيه الاسواء‬
yakın cümleler bile vardı! Evet, bu mütercim bir tarih ter- ‫ اما آن ان نعمل كما يعمل‬.‫بدين اعرضنا عنه فعرضنا انفسنا للبلاء‬
cüme edebilir, bir bend-i siyâsî yazabilirdi, lâkin hiç bir vakit
‫ كل ملة في انتظام‬.‫ كل امة في تقدم ونحن في تأخر واختباط‬.‫الآخرون‬
Rafael’i tercüme edemezdi.
Her vâdide kalem yürütmek fıtratın pek nâdir yetiştirdiği
erbâb-ı dehânın kârıdır. Bize pek müfîd eserler bırakan 1
“Kendini bilen, haddini aşmayana Allah rahmet etsin.” Hz. Ali.
‫ نحن المقصرون‬.‫ غيرنا في ارتقاء ونحن في انحطاط‬.‫ونحن في اختلاط‬ mek iktizâ ederse ilk mikrop ikinciyi tevlîd ettiği gibi ilk billûr
‫ نحن نبخل على البيت بالدرهم ونجود على الفساد‬.‫نحن المهملون‬ da ikinci billûru doğurmuş mu demelidir? İkinci billûrun vü-
cûdunu tevlîd eden birinci billûrun maddesi değildir. İkinci,
‫ نحن في‬.‫ نحن نقصر في التربية ونلوم على البنين والبنات‬.‫بالعشرات‬
birincinin yanında kuvâ-yı zerreviyyenin bir eseri olmak ü-
‫ نحن في الملاهى لنا‬.‫الخير لا يقوم واحد الا وبجنبه للشرور جماعات‬ zere teşekkül etmiştir.
.‫شوؤن وشئون‬ Bir muhît-i münâsibde bir mikrobun tekessürüyle bir
‫ نبهوا‬.‫ تمسكو بالسنة والكتاب تغنموا‬.‫هزوا القلوب للمتاب تسلموا‬ mahlûl-i fevk-i meşbûun tebellürü arasında maddiyyûnun
kabul ve tasdik ettirmek istediği müşâbehet-i tâmme kelime-
،‫ اتركوا الملاهى و اتقوا الله لعلكم تفلحون‬.‫العقول للعمل ترحموا‬
si arz ve izah edilen vekāyie şümûlu olmayan bir ta’bîrdir.
‫روى أبو داود عن سراقة ابن مالك بن جشعم قال خطبنا رسول الله صلى‬ Daster’in fikrince “Bir mahlûl-i fevk-i meşbûun sînesin-
‫ وروى‬1«‫يأثم‬ َ ‫عشيرته ما لم‬ ُ ِ َ ُ ‫خيركم‬
ِ َ ‫المدافع عن‬ ُ ُ َ » ‫الله عليه وسلم فقال‬ de billûrâtın binefsihi teşekkülü (tenessül binefsihi)’den baş-
‫ضار‬
َّ َ ‫من‬ ٌ ُ ْ ‫ »َم‬-‫الترمذى عن ابى بكر الصديق قال قال رسول الله –صلعم‬
ْ َ ‫لعون‬ ka birşey değildir. Gliserin billûrâtının bit-tesâdüf zuhûru bir
nevi zî-hayâtın yaratılışına (création) tatbîk edilecek bir key-
.‫ صدق رسول الله‬2«‫به‬ َ َ َ ‫مؤمنا َ ْأو‬
ِ ِ ‫مكر‬ ًُِْ fiyettir. Zîrâ bu zî-hayat (nev’-i billûrî) bir defa zuhûr edince
Ali Şeyhü’l-Arab devam edebiliyor.”
Mösyö Daster o kadar ileri gitmiştir ki hayvânât ve ne-
bâtâtın tenâzur-ı dâhilî ve hâricîlerini billûrâtın tenâzuruna
tatbîk ederek eşkâl-i billûriyye ile eşkâl-i hayâtiyye arasında
Felsefe-i Hayat
da bir müşâbehet bulmuştur. Hatta sınıf-ı [134] hayvânînin
Yahud İsbât-ı Vâcib
altı enmûzec-i asliyyesini altı tarz-ı billûrî ile mütevâzi bir
MENŞE-İ HAYAT hâle ifrâğ eylemiştir.
– 11 – Mösyö Daster bu kadar ileri gittiğini görerek kendisi bile
Gliserin de bi-zâtihi tebellür etmek hâssası irâe eder. Fa- “Mes’ele, vâhî bir hâl ve sıfat iktisâb ediyor” demiştir.
kat bunun hangi şerâit tahtında vukūa geleceğini bilmiyo- Maddiyyûn ecsâm-ı gayr-ı uzviyyenin de zevilhayâtın te-
ruz. Halbuki mevsim-i şitâda Viyana’dan Londra’ya gönde- kâmülüne müşâbih bir tekâmülü olduğu zannında bulunu-
rilen bir fıçı gliserinde kendiliğinden (spontanément) billûrât yor. Bu babda Mösyö Daster diyor ki: “Kudemâ âlem-i nü-
görülmüştür. cûmu lâ-yetegayyer ve mümteniü’l-fesâd zannederlerdi. Bu
Bu billûrlar mütâlaa edilerek isbât edilmiştir ki sulb gli- doğru değildir. Kay’in dediği gibi yıldızlar daima mevcûd
serinin derece-i zevebânı (18) derecedir. Bu derece-i harâre- değildir. Bunlar, bir devr-i teşekküle ve gaye-i intifâya mün-
tin tahtında mâyi gliserin tasallub etmek icâb ederken fevk-i cer olan bir devr-i inkırâz ve inhitâta mâildirler.” Daster için
zevebâna dûçâr oluyor. Fakat betolde yapıldığı gibi gliserin- bu kadar uzun ve uzak misâller toplamaya ne ihtiyaç vardı?
de bu billûrâtın zuhûru şerâiti ta’yîn edilememiştir. Maamâ- Benim odamı bir dakikada tenvîr eden mum daima mev-
fîh tıpkı kibritiyyet-i sûd mahlûl-i fevk-i meşbû’unun derû- cûd değildir. Önünde bir devr-i teşekkülü ve intifâya mün-
nuna konulan billûrlarla başka billûrât istihsâl edildiği gibi cer bir devr-i inhitâtı vardır. Eğer ecsâm-ı semâviyye hakī-
bit-tesâdüf elde edilen bu gliserin billûrâtının yardımıyla katen tekâmüle tâbi iseler benim mum da bunlara benzer ki
başka billûrât teşkîl edilebilmiştir. İşte maddiyyûnun alâim-i mumun tekâmülü ile zevi’l-hayâtın tekâmülü beyninde bir
tabîiyye-i gayr-ı uzviyye ile alâim-i hayâtiyye arasına koy- müşâbehet-i asliyye vardır demek lâzım gelir.
mak istedikleri müşâbehet buradan çıkıyor. 230 derecede eritilmiş kükürt soğuk suya akıtılırsa yu-
1) Bir mahlûl-i fevk-i meşbûun derûnuna bir cüz billûrun muşak kauçuk gibi elastikî, şeffaf, anber renkli bir nevi kü-
konulması bir et suyu kültürüne bir mikrobun tebzîrine kürt istihsâl edilir.
müşâ-bih imiş! Âdî derece-i harârette bu kükürt yavaş yavaş elastikiyet
2) Mahlûl-i fevk-i meşbûun tebellürü oraya konulan bil- ve şeffafiyetini kaybederek kesîf, sert, kābil-i inkisâr bir hâle
lûrun tenâsül ve tekessürü imiş! gelip tekrar müsemmenü’s-sutûh kükürt hâline avdet eder
Daster’in kavlince eğer bu hâdise münâsib bir kültür dâ- ki bu şekli, şekl-i tabîî ve ibtidâîsi olup âdî derecede dûçâr-ı
hiline tebzîr edilen bir nevi mikrobun tekessürüyle mukâye- tegayyür olmaksızın ilâ-nihâye muhâfaza eder. Kezâ bir po-
se olunursa hiçbir fark olmadığı görülürmüş! Ve ilk billûr tada eritilmiş olan kükürt tekrar soğumağa terk edilirse men-
kendine müşâbih ikincisini ve o da bir üçüncüsünü ve şûriyyu’ş-şekl kābil-i inhinâ ve şeffaf uzun iğneler şeklinde
ilânihâye birçok evlâd ve ahfâd hâsıl eder imiş! Ne kadar tasallub eder. Bu iğneler, yine kendi hâline bırakılır ise ya-
acâyip bir muhâkeme!... vaş yavaş şeffaflığını kaybederek kesîf ve kābil-i huş bir hâle
Münâsib bir kültür dâhiline zer’ edilen bir mikrop büyür. gelir ki mikroskopla bakılır ise müsemmenü’s-sutûh şekl-i
Sonra vücûdu iki diğer mikrop teşkîl etmek üzere iki parça- ibtidâîden başka bir şey olmadığı görülür.
ya ayrılır ve bunlar da kendi başlarına büyüyerek ve tecezzî Bir hâl-i zerrevîden diğerine olan bu intikāl gayet batî ve
ederek her biri iki yeni mikrop tevlîd eder. Fennen söyle- gayr-ı mükemmel olsa ve çok defa müteaddid senelerden
sonra husûle gelse bile bunda bir zî-hayâtın tekâmülüne
1
Ebû Dâvud, Sünen, Kitâbü’l-Edeb, 120. benzer bir şey var mıdır? Yoktur. İşte ecsâm-ı gayr-ı uzviy-
2
Tirmizî, Sünen, Ebvâbü’l-Birr, 27. yenin de zevi’l-hayâtın tekâmülüne müşâbih bir tekâmüle
mâlik olduklarını isbât için getirilecek misâller hep bunun nebbihât” denilen şerâit-i muvâfıkaya ihtiyacı vardır. Tecel-
aynıdır. liyât-ı hayâtiyyeye lâzım şerâit-i hâriciyye yahud şerâit-i
Daster diyor ki: “Zev’il-hayâtın harekâtını taklîd eden hükmî-i kimyevî dörttür: Rutûbet, hava yahud müvellidü’l-
me-vâdd-ı câmidenin fezâ-yı semâvîde hareket ve intikālini humûza, harâret ve muhîtin terkîb-i kimyevîsinden ibârettir”
taharrî etmeye lüzum yoktur. Onu bulmak ve anlamak için diyor. –daha var–
etrafımıza bakmak ve ilmu’l-arz ulemâsından hikmet-şinâ- Ankaralı Ali Rıza
sândan ve kîmyâgerândan suâl etmek kifâyet eder. İlm-i ar-
za vukūf-ı kâfiyyesi bulunan Dantec esbâb-ı nesîmi te’sîriyle
bünye ve tekâmülü değişmeye müstaid olan maâdini “sah-
[135] ÂLEM-İ İSLÂM
ra-i zî-hayât” ve bu tebeddülâtın gayesinde istirâhat-ı kat’iy-
yeye nâil olan “kil” gibi maâdini de “sahra-i meyyite” nâ- ELVÂH-I İNTİBÂH
mıyla taksim ve tevsîm eylemiştir. On altıncı asrın meşhur –1–
ulemâsından Yerôme Cardan –tabib, tabîiyyûn ve riyâziy- Duma’da İslâm Meb’ûsu
yûndan idi– taşların yalnız candâr olmalarını değil onların Sadreddin Maksud Efendi’nin Nutku.
belki de hastalık ıztırâbını çektiklerini, ihtiyarladıklarını ve Rusya Meclis-i Meb’ûsan’ı Müzâkerât Mecmûası’ndan
nihâyet öldüklerini kabul ediyor. Bugün cevâhirciler de, fî- aynen nakledilmiştir:
rûze gibi bazı ahcâr-ı kıymet-dâr için böyle söylemektedir- “Efendiler! Hükûmetin müslümanlara ait olan politika-
ler.” sından bahs edeceğim: Maklakov vesâir meb’ûsların nutuk-
Cevâhircilerin sözü bir nazariyye-i felsefiyye için delîl-i larından sonra hükûmetin umûmî politikasından bahse çok
fennî olamaz. Mösyö Daster en mâhir mücerribler tarafın- hâcet kalmıyor. Milletvekîllerinin ve bâ-husûs müslümanla-
dan tasdik olunmuş yeni ve kat’î vekāyiden bahisle diyor ki: rın sözüne hükûmet kulak vermediği ma’lûmum olduğun-
Maddenin eşkâl-i mahsûsa ve muayyenesi ebedî bir hâl-i dan sükût etsem de olurdu. Fakat müslüman şubesinin sü-
istirâhate vâsıl olmak üzere tevcîh-i fikr ve niyyetle bir istikā- kûtu, her tarafta görülen nizâmsızlığa rızâ makamında telak-
mette batî ve dâimî bir tarzda tegayyür ederek yaşar ve dû- kī edilmek ihtimaline karşı söylenmeğe mecburum.
çâr-ı mevt olurlar. Efendiler! Cümle teessüflü vak’aları, müslümanları rahat-
Bu hesapça yumuşak kükürt ve menşûrî kükürt mü- sız eden halleri birer birer arz etmeyeceğim; mekteplerin ka-
semmenü’s-sutûh olmak üzere aynı bir istikâmet ve niyetle panmasından, muallimlerin, imamların azl edilmesinden ve-
batî ve dâimî bir tarzda tegayyür ederek yaşıyor ve tama- sâireden ayrı ayrı bahs etmeyeceğim. Ancak hükûmetin bu
men müsemmenü’s-sutûh olunca telef oluyor demektir. Zî- politikasına sebep olan hâli beyân edeceğim:
râ, istirâhat-ı ebediyyeyi hâiz bir hâle vâsıl olmuş oluyor. Efendiler! Rusya’nın hâl-i hâzırdaki nizâmsızlığından
Ecsâm-ı câmidenin tekâmül-i farazîsiyle zevi’l-hayâtın müslümanlar dahi cümle sâir tebea ile beraber zahmet çek-
tekâmülü beyninde bir müşâbehet bulmak kelimelerin ma’- tiklerinden mâadâ hilm ve mülâyimlikleri zaafları sâyesinde
nâsını zorla değiştirmek demektir. Zevi’l-hayât maksad-ı te- daha başka belâlara dûçâr ediliyorlar. (Gürültü patırtı)
nâsül için doğar, büyür ve bu vazîfe-i asliyyeyi ifâ ettikten Reis – Ricâ ederim, sakin ve rahat olunuz.
sonra inhitâta başlayarak kaybolur ecsâm-ı câmide ile hiçbir Maksud Efendi - Maîşet-i İslâmiyye’yi en ziyâde rencîde
müşâbeheti yoktur. ve rahatsız eden misyoner belâsıdır; efendiler! Biz bu kürsî-
den misyonerlerden şikâyet ettiğimizde mecliste refîklarımız
Müşâhede gösteriyor ki; ne zaman şerâit-i muhîtiyye taaccüb ederek bir iki yüz rahibin, papazın bilâ-cebr yalnız
tegayyür eder ve zevi’l-hayâtın tetâbuk ettiği hâle gayr-ı vaaz u irşâd ile neşr-i dîne çalıştıklarından ne için bu kadar
muvâfık olur veyahud bir hâl-i gayr-ı tabîî ârız olursa şahs-ı ürküyorsunuz, korkuyorsunuz? diyorlardı. Eğer böyle olsa
zî-hayât o şerâit-i gayr-ı muvâfıkadan kurtulmak ve nefsini idi biz bundan ürkmez, korkmaz idik. Vâiz ve mürşid rahip-
müdâfaa eylemek için bir teâmül icrâ eder. Esbâb-ı teâmül, lerden ürkmüyoruz, şikâyetimiz, rahatsızlığımız politikacı
yani şerâit-i muhîtiyyenin tegayyürâtı “münebbihât” nâm-ı misyonerlerdendir. Bunlar da’vet ile iktifâ etmeyip bir ma’-
umûmîsiyle ve zevi’l-hayâtın buna karşı icrâ ettiği teâmülât nâ ve bahanecik ile bizleri Ruslaştırmak politikasına çalışı-
dahi “kabiliyyet-i taharrüşiyye veya tenbîhiyye” nâmıyla yorlar, vâizlikten, mürşidlikten ziyâde hükûmet elinde âlet
yâd olunur. O kadar sâde ve açık olan bu ta’bîrât yekdi- ve hâdim olan rahiplerden şikâyet ediyoruz. Yirmi otuz se-
ğerine benzemeyen muhtelif şeyleri ta’rîf ve tavsîf için bir neden beri hükûmetin müslüman politikası meşhur Pobye
“münebbih” kelimesi isti’mâl edildiğinden dolayı birtakım de Nosçef tertibi üzere bulunduğu cümlenize ma’lûmdur.
teşvîşâta uğramıştır. Pobye de Nosçef’in mürşidi ise meşhur misyoner İlminskiy
Bugün hâlâ fizyolojide hükümrân olan bu karışıklıktan idi. Bunların efkâr ve matlabları üzere mekteplerimiz kapa-
maddiyyûn bilistifâde kendi nazariyeleri lehinde delâil ta- tılıyor idi. Matbûâtımıza yol ve müsâade verilmiyor idi. Fa-
savvurunda bulunuyorlar. Bazı fizyolojistler şerâit-i muhîtiy- kat 17 Teşrînievvel tarihli âlî beyânnâmeden sonra hürri-
ye-i muvâfıkayı münebbihât gibi telakkī ederler. Daster de yet-i dîniyye ve müsâvât-ı medeniyye sâyesinde rahat ola-
bu fikirde bulunarak “Alâim-i hayâtiyye tezâhür etmek için cağımız ve hükûmetin ruhbânî irşâdından halâs bulacağımız
şahs-ı ibtidâî ve protoplasmaînin âlem-i hâricîye ve burada ümîd olunmuş idi. Lâkin bu ümîdimiz boşa gidiyor; zîrâ
tesâdüf edilen ve şerâit-i hâriciyye-i hayâtiyye veya “mü- hükûmet hâlâ misyonerlerin irşâdına kulak verip iş görüyor.
Müslümanların ahvâline dâir ma’lûmât ruhbândan alınıyor. mizi dinimizden ayıramaz, başta birini zaîf düşürüp ba’dehu
Bu cümleden Kazan’ın Ruhban Mekteb-i Âlîsi nâzırı Aleksi ikincisini bastıramaz. Efendiler! Bizler ibtidâ müslüman ola-
cenâblarından Dâhiliye Nezâreti’ne verilmiş bir takrîr şâyân- rak yaşayacağız, ikincisi Rusya’da bir millet-i mahsûsa sıfa-
ı dikkattir. Böyle ise de ben bundan bahs etmeyip geçer tında ikāmet edeceğiz, buna eminim, geçmiş zamanlarda
idim. Lâkin Dâhiliye’nin Mezâhib-i Ecnebiyye Dâiresi buna ateş ve kılınç ile bizleri tanassur ettirmeğe çalışan İvan Groz-
büyük bir ehemmiyet verip müslümanlar arasında müşâ- ni’ye karşı mukāvemet edebildiğimiz halde şimdiki Mezâhib
hede olunan hareketi keşfetmek ve müslümanların millî ar- Dâiresi’nin hîle-i cedîdelerine daha ziyâde mukāvemet gös-
zularına sed çekmek üzere mahsûs komisyon teşkîl etmesi o tereceğiz.
büyük rahibin raporuna nazar-ı dikkatimi celb ediyor. Efendiler! Hülâsa-i kelâm biz Rusya müslümanları, mil-
Nâzır Aleksi Cenâblarının fikr ü mülâhazası budur: let sıfatıyla imrâr-ı hayât edeceğiz, hür olarak hür Rusya’da
“Rusya müslümanları ittihâd-ı İslâm yolunda çalışıyor; mek- yaşayacağız.
tepler açıyorlar; gazeteler jurnaller neşrediyorlar; Rus Cim- (Soldan kol vurulup (el çırpmak) tahsînler gösterilir.)
nâz mekteplerine girip tahsil ediyorlar, hülâsa tenvîr-i efkâr Bahçesaray’da münteşir Tercüman
ve terakkīye çalışıyorlar ki bunun gayesi ittihâd-ı İslâm’dır.”
–2–
Efendiler! Rahip Cenâblarının Panislâmizm yani ittihâd-i
İslâm dediği şey; bana ma’lûm değildir. Fakat tenvîr-i efkâ- Mısır Cem’iyet-i Umûmiyyesi’nin
Taleb-i Meşrûtiyyete Dâir Olan Kararı
ra, tahsîl-i ulûm ve kemâlâta çalışmak Panislâmizm olmadı-
ğı ma’lûmumdur. Aleksi Cenâblarının nazarına göre İslâmi- Bu hafta vürûd eden Mısır gazeteleri Mısır Cem’iyet-i
yet, kan dökmek, cihâd etmekten ibârettir. Genç müslü- Umûmiyyesi’nin taleb-i meşrûtiyyete dâir olan kararını mev-
manlar da bu metâlibi gözlüyorlar imiş. Efendiler! İslâm’ın zû-i bahs ederek uzun uzadıya makāleler yazıyorlar. Mes’-
hikmeti, mesleği başkadır. İslâmiyet esası ve gayesi medeni- elenin cem’iyette müzâkeresi pek harâretli olmuş a’zâ-yı
yet ve teâlîdir. Bağdad ve Endülüs Hilâfet-i İslâmiyyelerinin meclisten müteaddid zevât tarafından vâkıfâne dûr-endîşâ-
ulûma temeddüne ettikleri hizmet tarihleri ile müsbettir. Hâ- ne nutuklar irâd olunarak tezâhürât-ı milliyet-perverânede
zırda müslümanların arzu ettiği Panislâmizm değildir, ancak bulunulmuştur.
temeddün ve ıslâh-ı hâl ve maîşettir. Mâliye ve Hâriciye nâzırlarından mâadâ nüzzâr ictimâda
Cenâb-ı Râhib belki bundan hoşlanmaz, lâkin bu başka isbât-ı vücûd ederek yüzlerindeki âsâr-ı sürûr ile temenniy-
mes’ele. yât-ı meclise kalben iştirâklerini göstermişlerdir. Muhâlefete
Müslümanlar Cem’iyet-i hayriyyeler te’sîs ediyorlar imiş; dâir sarâhaten bir re’y vermemişler, içlerinden birinin itizârı
bunun politika ve ittihâd-ı İslâm ile ne münâsebeti var? üzerine reis tarafından adem-i muvâfakatları beyân olun-
Dâhiliye Nezâreti’ne büyük raport vermiş olan bu Rahip muştur. Nüzzârın mevkii hakīkaten müşkil idi. Meclisin a’zâ-
Cenâblarını lisanımıza, ahvâlimize âşinâ bir kişi zanneden yı tabî-iyyesinden bulunmak i’tibâriyle telkīnât-ı vicdâniyye-
hata eder; çünkü bu adam lisanımızı bilmez ve hakkımızda lerine ittibâ etmek lâzım geliyor. Nâzır olmak haysiyetle de
yazdıklarını ma’lûm bir Fransız mecmûasından almış. Böyle henüz bu mes’ele hakkında nokta-i nazarı taayyün etmeyen
köşeden bucaktan cem edilmiş haberlere binâen Dâhiliye kuvve-i icrâîyyenin re’yini ihsâstan tevakkī iktizâ ediyor idi.
Nezâreti müslümanlar ile uğraşmak çârelerini müşâvere edi- İslâmlardaki âsâr-ı intibâhı gösterdiği cihetle bu ictimâa
yor. Bu matlaba binâen hükûmet yeni bir politika kurmak ait zabtnâmenin mühim nukātını tercüme etmeyi münâsib
istiyor. Bu politika, dini milliyetten tefrîk etmek, ayırmak çâ- gördük:
relerinden ibâret olacaktır. Müslümanların dinine karışma- Taleb-i meşrûtiyyete dâir olan takrîrler: Emin Bey Ârif,
yıp millî hey’etine mümânaat edecektir. Ahmed Mehmed Bey Haşebe, Halil Efendi el-Adîsî, Ahmed
Efendiler! müslümanların dini ve milliyeti birdir. Dinleri Osman Bey el-Hilâlî, Mustafa Halil Paşa, Abdüllatîf Bey
Sûfânî, Emin Şemsi Paşa, Mehmed Efendi Ebû Hadra,
milliyetten, milliyetleri dinden ayrılamaz, asırlarca bu iki ci-
Etrebî Bey, İbrahim Cârim Efendi, Îsâ Nevvâr Bey, Mustafa
het birleşip gelmiştir işbu kürsîden bendeniz ve şube refîkla-
Vicâd Bey taraflarından verilmiştir.
rım defa defa i’lân ettik ki Rusya müslümanları yalnız müs-
Takrîrlerdeki mühim fıkralar:
lüman insanlar, ya ki müslüman dininde bulunan Rusyalılar
“Meclis-i meb’ûsânın mevcûdiyeti bir ümmetin saâdet
demek değildir. Rusya müslümanları bir millettir ve millet
ve terakkīsini te’mîn eden yegâne devâdır. Meşrûtiyetsiz
sıfatıyla yaşamaya, millet sıfatı taşımağa haklı bir millettir,
hiçbir ümmet pâyidâr olamaz.”
ben bunu demişim daha ve daha diyeceğim, tâ ağzımız
–Haşebe Bey’in Takrîrinden–
bağlanana kadar diyeceğim: bizler müslüman dininde bu-
lunan bir milletiz, millet olduğumuz halde millî lisanımızın, “Mısır’ın henüz meclis-i meb’ûsân küşâdına ehil olmadı-
millî edebiyâtımızın terakkī ve teâlîsine çalışacağız, tebealığa ğına dâir olan sözler bu yoldaki azim ve himmetleri işgal
sadakate mâni olmaz derecede milliyetimizi muhâfaza ede- için hâssaten tertîb ve tasnî olunmuş akvâl-i bed-hâhânedir.
ceğiz. Bundan böyle hükûmete arz [136] u beyân ediyorum Ahâlî-i Mısriyye temeddün ve hadarî olmak i’tibâriyle meş-
ki milliyetimize sed çekmek, mümânaat etmek husûsundaki rûtiyete nâil akvâmdan hiçbirinin mâdûnunda değildir. Hat-
tedâbîri semeresiz kalacaktır, milliyetimize karşı kasd ve te- ta terakkīde gösterdikleri süratle bazılarına tefevvuk bile e-
dâbîrini dinimize karşı vukū’ bulmuş addedeceğiz. Binâena- derler. Mısır’da bugün meşhûd olan terakkıyyât-ı ilmiyye, a-
leyh hükûmet veya Mezâhib-i Ecnebiyye Dâiresi milliyeti- hâlîde ta’mim ve ta’lîm-i maârif için görülen hâhişler da’vâ-
mızın en parlak bir delilidir. Kaldı ki gaye-i kemâle vâsıl ol- Takrîrler okunduktan sonra Abaza Paşa söz almış ve
madıkça nâil-i meşrûtiyyet olmamak hiçbir kavim için tatbik mevzûu talep ve münâkaşaya tealluk etmek üzere ikiye
olunmamıştır. Esâsen meşrûtiyet terakkī ve tekemmülün son ayırarak takrîrlerden anladığına göre Cem’iyet-i Umûmiyye
devresidir. Kemâl-i tâm ancak onunla elde edilir. Şu halde a’zâsının bir kısmı Meclis-i Umûmî-i Millî’yi ve bir kısmı
meşrûtiyete nâiliyet için gaye-i tekemmülü teklif etmek mu- Meclis-i Meb’ûsân’ı ve bir kısmı da yeniden Kanûn-ı Esâsî
hâli teklif olur.” istemekte olduğunu maamâfîh bu sözlerin hepsi bir ma’nâ
–Hilâlî Bey Takrîrinden– etrafında dönerek o da vaktiyle Şûrâ-yı Kavânîn Meclisi’nin
“Meclis-i Meb’ûsânın açılmasını istemek şimdiye kadar ibâresini bile kararlaştırdığı talepten ibâret bulunduğunu
defaat ile izhâr olunan iştiyâkātı bir defa daha irâe etmektir. söylemiş ve vâkıa Cem’iyet-i Umûmiyye’nin tasvîbine ikti-
Maamâfih i’tikādımca iştiyâkātımızı irâe husûsundaki tekrar- rân eden bu kararı hükûmet cevap vererek ısgā etmemiş ise
larımız mücerred bir tekrardan ibâret değildir. Ümmetin mu- de bugün tekrîr-i mutâlebeye mâni tasavvur etmediğini nite-
hassala-i irfânında yevmen-fe-yevmen görülen âsâr-ı te- kim Şûrâ-yı Kavânîn Meclisi de kararını muhâfaza ederek
nemmüv u tekâmülün bir tazyîk-i tabîîsidir. Zîrâ memleket- meclisin ihtisâsâtını tevsî lâzım geleceğini musırran derme-
lerimiz son zamanlarda sâha-i terâkkiyyâtta geniş hatveler yân eylediğini ve binâenaleyh takrîrlerde müsta’mel ta’bîr-
atmış vatanımız her sûretle meşrûtiyete kesb-i liyâkat etmiş- lerin bit-tevhîd Şûrâ-yı Kavânîn Meclisi’nin kararnâmesini
tir. Umûrun meşveretle idâresini ise şerîat-i celîle-i İslâmiy- tasvîb mütalaasında bulunduğunu beyân ederek kâtibe ka-
yemiz âmir bulunmaktadır. Kānûn-ı Esâsî’ye ise Mısırlılar rarnâmeyi kırâat ettirmiştir. Bunu müteâkib söz alan Sofi
daha 1882 senesinden beri nâildir. İngilizler ise Mısır’ın hu- Bey:
kūkuna sâdık kalacaklarını vaad etmişlerdir. Binâenaleyh – Kararnâmedeki ümmetin hükûmetle iştirâk-ı fi’lîsi ta’-
vaadlerini ifâya herkesten ziyâde çalışacakları derkârdır. Hi- bîrinden bir şey anlayamadım niçin doğrudan doğruya
div ise meşrûtiyete nâil memleketlere daima tereddüd et- meclis-i meb’ûsân demiyoruz bizi böyle söylemekten kim
mekte ve senenin bir kısmını oralarda imrâr eylemektedir. men’ edebilir.
Bizzat Tan muhâbirine meşrûtiyetin fevâidinden dahi bahs Mustafa Halil Paşa - Daha umûmî bir ma’nâ ifâde et-
eylemiştir. Şu halde meclis-i meb’ûsân’ın küşâdına mâni mekte olduğu cihetle her halde meclis-i meb’ûsân demeli-
nedir?” yiz. Meşrûtiyetin ilk vücûd bulduğu Avrupa memleketlerinde
–Mustafa Halil Paşa Takrîrinden– ümmetin hükûmete müşâreketi gibi bir ta’bîr isti’mâl edil-
memiştir.
“Koca bir ümmeti sayısı parmak adedlerini tecâvüz et-
Abaza Paşa – Sâir ümmetler gibi olmamızı biz de te-
meyen bir kaç kişiye idâre ettirmek ve mukadderâtını on-
mennî ve iftihâr ederiz. Şu kadar ki ahvâl ve zurûfun mü-
ların emr u meşiyyetine tâbi bırakmak nasıl tecvîz olunur.
sâid olmadığı bir şeyi istemekten de tevakki etmeliyiz. Hak-
Millet işini emniyet ettiği adamlara gördürmelidir. Hiç şüphe
kımızda tenfîz olunacak bütün kānûnlarda meclisin söz sahi-
edilemez ki milletin kendi vekîlleri bunların her hangisine
bi olması şimdilik bizim için kâfîdir. Ne zaman şahsî işleri-
olursa olsun ilmen ve hibreten fâik bulunacaktır. Vekîller
mizde re’yimizin kat’î olacağı bir devreye vâsıl olur isek işte
millet ile düşüp kalkarlar. Mâder-zâd-ı eâzımdan ziyâde mil-
o zaman bundan daha fazlasını da isteriz. Meclis-i Şûrâ bu-
letin ihtiyacâtını bilirler. İstikbâlin bizim olduğundan niçin
ralarını nazara alarak hükûmete iştirâk hakkını istemiştir. Ar-
tecâhül ediyoruz. İnsaf ediniz bugün yeryüzünde meşrûti-
tık buna meclis-i meb’ûsân demek veya başka türlü ad koy-
yetten mahrum şu ümem-i vahşiyyeden! başka kim kaldı”
mak sizin bileceğiniz şeydir.
–Ebû Hadra Efendi Takrîrinden–
Gımâr Bey – Abaza Paşa ümmetin hükûmete iştirâkini
“Ümmetimizin Kanûn-ı Esâsî’ye mâlikiyet husûsundaki Sûfânî Bey de meclis-i meb’ûsânı istiyor. Ben bu ihtilâfa
liyâkatı inkâr olunamaz. Tarih bize Mısır’ın daima büyük mahal olmadığı zannındayım mâdem ki zât-ı talepte ittifâk
mev-cûdiyetlere makar olduğunu gösterir. Ahlâfa bırakılan vardır. İsim takmak husûsunu kānûnun gelmesine bırakalım
âsâr-ı medeniyyeyi bugün herkes görüyor. Hükûmet-i se- o zaman düşünürüz.
niyyemiz liyâkatımızı bi’t-takdîr bize istiklâl-i dâhili ihsân bu- Sûfânî Bey – Ümmetin hükûmete müşâreketi ta’bîri her
yurmuştur. Metbûumuz 1882’da bizleri nâil-i meşrûtiyyet müfessiri şaşırtır meclis-i umûmî kuvve-i kānûniyyedir. Hü-
eylemiştir. Tarih bunlara da şâhiddir. Artık bu delâil ve be- kûmet ise kuvve-i icrâiyyedir. Bu iki kuvvet birbiriyle nasıl
râhîne karşı ve bu kadar zaman geçtiği halde yine kendi iştirâk eder? Her birinin kendine göre yapacağı iş vardır.
başımıza iş görmeğe sâlih olmadığımız [137] nasıl iddia edi- Hepimiz bugün Mısır’ın mevkiini biliriz. Devletlerin hâiz ol-
lebilir. Sırp ve Yunan gibi bizim her sûretle mâdûnumuzda dukları hukūku da biliriz. Biz ne Avrupa ve ne imtiyâzâtına
bulunan akvâm bile bugün füyûz-ı meşrûtiyyetten istifâde taarruz fikrinde değiliz. İstediğimiz şey Avrupa işlerine değil
ediyorlar. Bunlardan da sarf-ı nazar topu topu on altı bin ki- kendi işlerimize bakmak üzere bir meclis-i meb’ûsândan i-
şiden mürekkeb şu küçük Monako bile meşrûtiyet istiyor. bârettir.
Artık böyle devirde meşrûtiyeti vücûda getirmekte Mağribî- Abaza Paşa – Hükûmet bir hey’et-i tenfîziyyedir. Mecli-
lerden, Iraklılardan, Kürtlerden geri kalmaklığımız nasıl tec- simizin kānûnlarda hâl-i hâzırdaki re’yi meşveret sûretiy-
vîz olunur” ledir. Bizim istediğimiz şey; re’y-i meclisin kat’î olmasıdır
–Etrebî Bey takrîrinden– yani meclis kuvve-i icrâiyyenin hey’et-i istişâresi olmasın.
Ayrı bir kuvvet, kuvve-i kānûniyye olsun ta’bîr-i dîğerle hü- meb’ûsân te’sîsine dâir bir kānûn tanzîminin ve bu kānûna
kûmet kānûnları yapsın, ümmete arz etsin, verecekleri re’yi İntihâb Nizâmnâmesi’ni ta’dîl ve aded-i a’zâyı ümmete ve-
tenfîz eylesin yoksa yalnız meşveret sûretiyle re’yini alarak kâleti tahakkuk ettirecek mertebeye iblâğ eder bir kānûn ter-
yapıp yapmamakta muhtâr kalmasın. İştirâkten biz böyle bir dîfinin hükûmet-i hidiviyyeden talep olunmasına karar veril-
ma’nâ kastediyoruz. Meclis-i meb’ûsân ta’bîrinin ise herkes- di” işbu şekl-i muaddelin kırâatını müteakib reis; nüzzâr ile
çe ma’rûf bir ma’nâsı vardır. İstediğimiz şey ile bu ta’bîrin müdâvele-i efkârda bulunduktan sonra:
medlûlünü tevfîk edemeyiz. Bâ-husûs istenilen şey güzelce – Meclis-i meb’ûsân istenilmesine ekseriyetle karar veril-
anlatılmalı ta’rîf ve tahdîd olunmalıdır. di.
Sûfânî Bey – Meclis-i meb’ûsân ta’bîrinden ihtirâzın hik- A’zâ – İttifâk ile ittifâk ile.
metini bir türlü anlayamıyorum niçin meclis-i meb’ûsân de- Reis – Nüzzârdan mâadâ.
meyelim. Ne gibi bir mâni mülâhaza ediliyor? Biz muhâ- Saîd Paşa – (Reîsü’n-nüzzâr) sizinle beraber değiliz.
tablarımızın muvâfakatını nazara alarak ona göre mi ta’yîn-i Abaza Paşa – Nüzzârdan mâadâ ittifâk-ı ârâ ile yazılsın
metâlibde bulunacağız yoksa doğrudan doğruya milletin, Îsâ Nevvâr Bey – İntihâb Kānûnu’nun ta’dîline lüzum
vatanın menâfiini neyi iktizâ ediyorsa onu mu isteyeceğiz. görmem.
Mâdem ki bugün milletin ihtiyacı meşrûtiyetedir. Bunu niçin Reis – O halde karar ekseriyetledir.
doğrudan doğruya söylemeyerek kaçamak yollar tutalım. İşbu kararnâme hükûmet-i icrâiyyeye tevdî’ edilmiş ve
Ahvâl ve zurûfu gözetlemek lâzım imiş pekâlâ o dâirede reîsü’n-nüzzârın gazete muhâbirlerine vukū’ bulan beyânâtı-
cehd ü gayret ederiz mâdem ki böyle bir talepte bulunmak na nazaran hükûmetin bu taleb-i meşrûu tervîce mütemâyil
için ahvâl müsâid görülüyor o halde bunu açık veya kapalı bulunduğu anlaşılmıştır.
söylemekte ne fark var. İtikadımca daima açık söylemek iyi-
dir. Ben meclis ve hükûmetin ayrı ayrı iki kuvvetten ibâret
olduğunu ve bunların her ikisinin bir kuvvet olması müm-
JAPONLAR VE ÂLEM-İ İSLÂM
kün olmayacağını söylediğimden hiç bir vakit geri durmam.
Abaza Paşa – Pekâlâ. İstediğiniz şeyi ta’rîf ediniz. Mak- Bir nice senelerden beri Japon kavmi âlem-i İslâmiy-
sad budur. Yalnız meclis-i meb’ûsân sarâhati kâfî gelecekse yet’e dikkat edip âlem-i İslâmiyyet’e meyl gösterdikleri gö-
rülüyor. Japon kavmi çalışıcı, her işten istifâde edici, her işin
o sarâhat esâsen mevcûddur.
âkıbetini güzel fehm edici, hikmet ve hakīkat sevici bir ka-
Mustafa Halil Paşa – Meclis-i meb’ûsân ta’bîri daha u-
vim olduklarından onların İslâmiyet’e mâil olup ta’lîmât-ı
mûmîdir bu cihet re’ye konsun iştirâk meclisleri diye hiç bir
İslâmiyye’yi tahkike meyl etmeleri hâl ve zaman icâbından-
yerde meclis yoktur.
dır. Japon kavmi eski usûl idâreyi def’aten silkip atarak
Sûfânî Bey – İstediğimiz şey bizim mevkiimizi gösterecek
usûl-i idâre-i cedîdeyi kabul ettiklerinden geçmiş asırlarda
ve Mısır’a ait husûsâtta re’y-i kat’î sâhibi olacak bir meclis-i
Avrupa’da, hâl-i hâzırda Rusya’da olan müdhiş kanlı felâ-
meb’ûsândır. Müşâreket mes’elesinin hiç bir ma’nâsı yoktur.
ketlerden Japonlar masûn kalıyor. Japonya’nın şimdiki hü-
Zaten hükûmetin buna dâir olan cevabını vaktiyle aldık:
kümdârı (Mikadosu) hükûmet başına geçtiği zamandan i’ti-
“Nâzırların mecliste bulunması ümmetin müşâreketini te’-
bâren kırk seneden az bir müddet zarfında, büyük sınıf-ı
mîn eder” demişlerdi. ahâlîden başlayarak aşağı sınıflara kadar, ahâlî ile el bir-
Abaza Paşa – Maksad işte şimdi anlaşıldı ta’rîf ettiğiniz liğiyle ıslâhât-ı cedîdeyi bir uğurda kabul ederek Avrupa’da
lis-i meb’ûsâna muhâlif değilim. Hatta bu kuyûda muvâfık olan ulûm ve sanâyii memleketlerine sür’at-i fevkalâde ile
bir meclis te’sîsini teklif [138] ederim ve buna meclis-i meb’- naklettiler ve hatta bazı husûsatta üstâzları olan Avrupalıları
ûsân tesmiyesi için bir teklif vâki olur ise ona da muvâfakat hayrette bırakacak derecede tevsî etmeye muvaffak olmuş-
ederim. lardır.
Bu müzâkerâttan sonra kararnâmedeki ümmetin hükû- Japon kavminin bu muvaffakıyeti tarih sahîfelerinde
mete müşâreketi ta’bîrleri tayy olunarak “meclis-i meb’ûsân parlak sûrette ahz-ı mevki’ edecektir. Zîrâ gerek ümem-i
te’sîsi için bir kānûn hazırlanması” sûretiyle tashihât icrâ mâziyye medeniyetinde, gerek ümem-i hâzıra medeniyetin-
edilmiş ve ta’bîrât-ı sâirede yapılan cüz’î tadîlât ile karar- de, Japon kavmi içinde olan medeniyet kadar çabuk terakkī
nâme şu şekli almıştır: eden ve bü-tün ahâlî ittifâk ederek el birliğiyle ve kemâl-i
“İdarî ve mâlî her türlü umûr-ı dâhiliyyede ve şuûn-ı hâhişle yeni medeniyeti kabul eden hiç bir kavim görülmüş
mahalliyyeyi tedbir ve ahâlîye tatbik olunacak kānûn ve değildir.
lâyihaları takrîrde ve muahedât-ı düveliyye ve konsoloslar Gerçi Japonya’nın hükümdâr-ı hâzırı (Mikadosu) ikinci
imtiyâzâtına ve Düyûn-ı Umûmiyye ve Tasfiye Encümeni bir sülâleye mensup hükümdârdan zimâm-ı umûr-ı hükû-
Kānûnuna ve Avrupalılara tealluk eden mesâlihe ve vâci- meti kendi eline geçirmek için dâhilî muhârebâtta bulundu;
bü’l-ihtirâm olan hukūklarına ve Devlet-i Aliyye-i Osmâniy- fakat umûr-ı idâre-i devlet o vakit genç olan bu hükümdârın
ye’ye verilecek vergiye ve hükûmetin kānûnen mücâz ol- yed-i idâresine geçtikten sonra ahâlî bu hükümdârın te’sîs
mak sûretiyle merbût bulunduğu teahhüdât ve ittifâklara ettiği ıslâhât-ı cedîdeyi ale’r-re’s ve’l-ayn kabul etti ve bu se-
hâiz-i te’sîr olmamak üzere vergi ve resm vaz’ında re’y-i beble memleket içinde tebdîl-i hükûmet gibi büyük tebed-
kat’î sahibi olacak hidiviyete mahsûs bir meclis meclis-i dülâttan hâsıl olacak adâvet Japon kavmi içinde ateşe yakıl-
mış şeyler gibi mahv olup gitmiştir. Bu ise bu yeni genç hü- mesleklerini vâsi’ programla Çin’in eline vermek zamanı
kûmetin istibdaddan el yıkamasından ileri gelmiştir. geldikte; da’vetsizler mukāveleye iştirâk da’vâsı edip musâ-
İşte Japonların bu muvaffakıyeti âlemde misli görülme- lehaya iştirâk edeceklerini teklif ettiler, onların bu teklifleri
miş bir muvaffakıyettir. Bu ise Japon kavminin tab’ını her her ne kadar Japonların şân-ı galibiyyetlerine dokunduysa
şeyde ibtidâdan faydayı, hikmeti, hakīkatı kabûl meyyâl ol- da Japonlar Avrupa’nın beş altı hükûmetiyle de bozuşmayı
duğunu gösteriyor. Japon kavmi başladıkları işi nâ-tamâm muvâfık-ı maslahat görmediklerinden onları musâleha ve
bırakmadıkları, geçmiş on seneden ziyaderek vakit zarfında mukāveleye teşrîke muvâfakat etmişlerdi.
olan hareketlerinden ma’lûm olmaktadır. Sulh müşâveresinde Rusya diplomatları Çin’den taraf
(Kāriîn-i kirâm, bu makāleyi okudukları vakit biraz sabır- çıktılar; diğer hükûmât diplomatları da Japonya’nın fayda
lı olmalarını temennî ederim, çünkü makāle evvelâ Japonla- ve menâfiini gözetmediler; tuvaletini sık, sık tebdîl etmeyi
rın âlem-i İslâmiyyet’e meyyâl olduklarından başlayıp Çin, âdet edinmiş Japonya’nın dost hemşîresi İngiltere gerçi bazı
Japon, Rus muhârebâtına kadar ilerlemiştir. Bu ise Japon- maddelerde Japonlar tarafında olduysa da bu hizmetinin
ların hâl ve hareketlerini beyân sırasında el-kelâm yecürrü’l- mükâfâtı için az masrafa mâl olmayan tuvalet masrafını der-
kelâm kabîlinden vâki’ olmuştur.) hâtır ettirmekte ve başka diplomatın da harc-ı râh hatırdan
Geçen on sene zarfında Japonların koca Çin hükmetini lisana gelmeye hazır idi.
hâb-ı gafletten uyandırmak tarîkını meslek ittihâz etmişlerdi. O vakitler Rusya’nın erkân-ı hükûmet ricâli dimâğında
Evvelâ Japon hükûmeti kendinin büyük diplomatlarından Rusya’nın Bahr-i Muhît-i Kebîr’de hükûmet-i hâkimiyye nü-
“Marki İto” vâsıtasıyla Çinliler'i nasîhat tarîkıyle ikâz etmek fûzu kazanmak hayâl ve vâhimesi galip idi. Bu hayâli fiile
istemişlerdir. “Marki İto” ise Japonya’nın birinci siyâsiyyû- koymaya mevsim-i şitânın ekser günlerinde buzlarla mestûr
nundan idi. Japonya hükûmeti bu zâtı fevkalâde murahhas olan Rusya’nın “Vladivostok” limanı lüzumunca hizmet e-
sıfatıyla Çin sarayına göndermişti. “Marki İto” Çinlileri ten- demeyeceği ma’lûm olduğundan, Çin’in cenûbî limanların-
bîh yolunda Çin vüzerâsı ve saray me’mûrlarıyla nice aylar dan her vakit açık olan bir limanı zabt etmek hayâl-i mezkû-
çalışmışsa da 3,000 seneden ziyâde hâb-ı gafletten baş kal- run icâbından idi. Bu vâhimenin başlıca mürevvici, Rus-
dıramayan cebbâr, mütekebbir Çinliler Japonların nasîhatı- ya’da siyâsiyyûn-ı ricâl-i devletten ma’dûd o vakit Mâliye
nı kabul etmeyip reddeylemişlerdi. Nâzırı olan Witte Cenâbları idüğü söylenmekte idi. Rusya
Fakat Japonlar mesleklerinde devam ederek Çinlileri hükûmet ricâlinin ukalası bu yolda da fevkalâde bir cid-
tenbîh için silaha sarıldılar, Çin’in taht-ı hükümrânîsinde diyetle çalışmışlar, her neye mâl olursa olsun, Rusya için bir
olup imtiyâzlı vilâyeti bulunan Kore’ye asker sevk ettiklerini açık limanın elde edilmek politikası kurulduğu söylenmekte
görünce Çin hükûmeti başını kaldırarak böyle küstâhlık e- idi. Ama bu aldatıcı limanın da Japonların Çin’den zabt
den Japonları memleketinden koğmak maksadıyla [139] ettiği “Port Arthur” limanı idüği de söyleniyor idi. Zabtı ta-
kendi re’ylerince galibiyeti mukarrer olan asâkir-i gayr-ı savvur edilen bu yeni limanın “Vladivostok” hattından i’ti-
muntazamasıyla Japonlara karşı çıktı. Daha birinci defa mu- bâren Mukden, Ledopan şehirlerinden geçer bir demir yol
kābele-i askeriyye vâki’ olur olmaz Çin askeri firâr eylediler. hattıyla rabt edilmesi taht-ı karâra aldığı ve bu yolda lâzım
Bu seferde Japon ordusu üç noktadan hareket ettiler: Bir olan para istihsâlini Cenâb-ı Witte iltizâm eylediği de söyle-
kol Rusya– Japon Muhârebesi’nde General Kuroki’nin yü- niyor idi. İşte bu politikayı kuvveden fiile çıkarmak için, Çin-
rüdüğü yolla yürüyüp Yalu Nehri’ni geçti ve “Fin-Hwan- Japon vâkıası muvaffakıyetli bir tesâdüf olduğundan esnâ-
Chin” şehrini zabt ile Çin pâyitahtı olan Pekin şehrine mü- yı müşâverede Rusya diplomatları Çin hükûmetinden te’mî-
teveccih oldu. İkinci kol asker ise denizden gelip “Dalni”, nâta karîb vaadler aldıklarından Rusya diplomatlarının tale-
“Port Arthur” limanlarını zabt edip Pekin’e müteveccihen bini Çin’in o vakitteki politika umûrunda vukūflu, nâzik,
yürüdükleri gibi üçüncü kol asker de “Weihaiwei” limanını tedbirli diplomatı olan ihtiyar Li Hongzhang pek acele kabul
zabt ile Pekin’e doğru âzim oldu. eylemiş ve bununla beraber Li Hongzhang Kore’ye de istik-
Bu hâli gören ihtiyar Çin; sabî Japonya’nın önünde diz lâliyet vermeye muvâfakat eylemiştir.
çökerek “Eyvallah” demeye mecbur olduğu zaman Avru- O vakit âlem-i siyâset “Li Hongzhang, umûr-ı siyâsette
pa’dan ve Amerika’dan dehşetli zırhlılar içinde da’vetsiz gafletinden, Çin’i Rusya’nın ağzına düşürdü” diye hükm
mihmânlar, insaniyet hâmîleri, haksızlık dâîleri, para tâ- ediyordu. Lâkin âkıl, müdebbir, ihtiyar diplomat tuzağı (ağı)
mi’leri yetişip galip Japonya’ya askerini geri çekmesini teklif Rusya-Japonya için kurduğuna kani olup, bu dakīk ted-
ettiler. Gerçi Japonya, ebediyen uyumaya azmetmiş ihtiyar birinden âlem-i siyâsetin gafil bulunmasından ihtiyar Li
Çin’i köklerinden1 vurup ileri yürümeyeceği ma’lûm idi. La- Hongzhang tebessümden hâlî olmamıştır zannederim. Li
kin hakīkate karşı boyun eğen Çin’e hîn-i mukāvelede ken- Hongzhang’ın fikrince, eğer reviş-i umûr Rusya’nın marzî-
di mesleği olan ve intibâh-ı Çîn’i müeddî bulunan umûr ve sine muvâfık olur ise Japonları Liaotung şibh-i cezîresinden
ahvâlin sûret-i vâsiada icrâsını şart koyacak idi. İşte bu ka- çıkarmak, onlara Kore’den parmak miktarı toprak verme-
dar büyük fedâkârlıklarla, bu kadar kahramanlıklarla, gale- mek lâzım geliyor, bu kadar fedâkârlıkla zabt eyledikleri ma-
belerle kazandığı muvaffakıyetten sonra Japonlar kendi halden mukāvele mûcebi Japonlar çıkarıldıktan sonra onla-
rın halefi olarak o yerleri hâriçten gelip Rusya zabt ederse
Rusya ile Japonya arasında bitmez tükenmez azîm ihtilâflar
1
Metinde (‫ )كوكراكندن‬şeklindedir. meydana çıkacağına Çin’in basîretli ihtiyar diplomatı kāni
imiş. Japonlar'ın Çin’le muhârebeden bir maksadları da Ko- yed-i idâresine alıp genç imparatoru sarayda şiddetli göz
re’yi zabt olduğundan, Kore ise Rusya ile hem-hudûd bu- karakoluna almışlardı.
lunduğundan; Li Hongzhang Rusya ile Japonya arasına ih- Vaktâ ki Çin-Japon Muhârebesi’nde Çinlilerin hilâf-ı farz
tilâf bırakmak maksadıyla, Kore’den kat’-ı alâka ederek olarak Japonlar Çin askerini perîşân ettiler, Çinliler emân
istiklâliyet vermeye râzı olmuş, semere-i ihtilâf ve nizâ olan çağırıp sulh istediler, Japonlar sulh ve müşâveresi için, Çin
zavallı Kore’yi, Kore İmparatorluğu maskesiyle Rus ve Ja- tarafından Li Hongzhang ta’yîn edilmeyi teklif ettiler, o za-
pon arasına alınmıştır. man i’tidâl-i demini kaybetmiş Çin hükûmeti ma’zûl Li
Çin ve Japon musâlehası esnâsında Rusya diplomatları Hongzhang’a ilticâya mecbur oldu. Li Hongzhang ise epey-
ekserî Çin’den taraf olmuşlardır. Diğer devletler diplomatları ce imtinâdan sonra bu fevkalâde sefâreti kabul eylemiştir.
da kendi devletleri menâfiini unutmamışlardır. Japonya’ya Bu ise Li Hongzhang’ın yegâne maksadı olan Çin’in inti-
demişler ki: “Sen denizle muhât cezîrelerde maîşete alışmış- bâhı esası kurulmuş demekti.
sın, ihtiyar ana toprağın havâ-yı yâbisi senin işine yaramaz. Gerçi Çin’in intibâhı mes’elesinde Li Hongzhang Japon-
Binâenaleyh ihtiyar vâlide huzûrundan senin çekilmen iktizâ larla hem-efkâr ise de onun asıl esas politikası Japonları müs-
eder, senin için Formosa Adası muvâfıktır. Al da çekil, bu- tevlî bir kavm-i ecnebî tanımak üzere kurulmuştur. Li Hong-
nunla beraber Çin Hükûmetinden bir miktar mesârif-i har- zhang Çin ve Japon sulh müşâveresinde bir miktar fedâkâr-
biyye al” diye cesur ve gayûr Japonya’nın gayret ve cesa- lıkta bulunmuş, Çin toprağından bir miktarı ecânibin tasar-
retini kesr ederek, [140] sûretâ galib, ma’nen mağlup Ja- rufuna geçmesine rû-yı muvâfakat göstermiştir. –mâba’di var–
ponya’nın izzet-i nefsi sekte-dâr olup çâr-nâçâr ihtiyar vâli- Sibirya: Zisan (Çin hudûdunda)
de huzûrundan çekilmeye mahkum olmuştur.
Veliyyullah Enverî
İşte bu keyfiyette Çin ve Japon arası hallolunup hal-
lolunmayan mes’ele kadıların hissesi idi. Bu mes’elede ka-
dılar da pek çabuk anlaştılar, onlar yağlı parçaları hisse-
lerine ayırdılar: Rusya Liaotung’da yerleşti, Kore’ye açık yol HİDİV ABBAS HİLMİ PAŞA’NIN BEYÂNÂTI
buldu, Japonya’nın dost hemşîresi İngiltere’ye Weihaiwei Tan gazetesinin Mısır’da bulunan muhâbir-i mahsûsu
Limanı, Almanya’ya Kiachow, Fransa Tonkin’de te’kidlen- Mösyö Jean Rode’un mensup olduğu gazeteye gönderdiği
di, İtalya dostlarına da muâvenet olundu, Amerika Mançur- mektubun Tanîn refîkımızda manzûrumuz olan tercümesini
ya’yı ticâret için açık etmeyi muâhedeye kaydettirdi. Bu ber-vech-i âtî nakl ediyoruz:
halden tabîî Japonya memnun değildi. Onun kendini maz- Hidîv-i Mısır’ın rufekâ-yı tahririyyemizden Mösyö Rene
lum addedeceği ma’lûm idi. Bolivie bundan iki sene evvel vâki olup şu sahîfeler üzerine
Kāriîn-i kirâm, “Çin diplomatı Li Hongzhang bu gibi po-
nakl edilen beyânâtı gerek Mısır’da, gerek bütün Avrupa’da
litika ittihâzıyla niçin Çin arâzîsini Frenkler hissesine düşür-
büyük bir te’sîr hâsıl eylemiş idi. İfâdât-ı vâkıa Hidiv’in pek
dü, bu ise Çin Devleti için maddî zarardan mâadâ Çin’in
müşkil bir mevki’de bulunduğu zamanlara tesâdüf etmişti. O
şânını sekte-dâr etmek demektir” diyeceklerdir. Zâhiren
zamanlarda Lord Cromer’in mütehakkim ve şedîd politikası
böyle görülse de Li Hongzhang’ın bu tedbîri hâl ü zamân
hidivin mevkiini o kadar işkâl ediyordu ki bir aralık müşâ-
iktizâsından idi, Li Hongzhang’ın yegâne murâdı Çin’in inti-
rün-ileyhin istifâ edeceği lakırdısı bile ortaya çıktı.
bâhı olup ahâlî-i Çîn’in menâfi’-i millet ve devleti himâyeye
Beyânât-ı mezkûre esnâsında Hidiv’in lakırdılarından te-
muktedir hâle gelmesi idi. Bu cihetten o, Çin’in terakkīsini
reşşuh eden acılık şâyiât-ı mebhûseyi te’yîde hizmet eyliyor-
cân u dilden arzu ediyor, Çin’in terakkīsi ise bu gibi şiddetli
du.
derslerden sonra memleketin âsâyişi olup âsâyiş de Avrupa-
Filhakīka ya kendisinin terk-i mevki’ etmesinden yahud
lılara lokma atıp teskîn edilmedikçe mümkün değil idi. Çin’-
İngiliz me’mûrunun avdet eylemesinden başka bir çâre yok-
in terakkīsi için Li Hongzhang Avrupa usûlü mektepler aç-
mak, Çin ahâlîsini Japonlar gibi harekete getirmek, ıslâhât tu. Mes’ele ikinci sûret-i tesviyye ile nihâyetlendi, yani Lord
yapmak, Çinlilerin kapanıp yayılmaktan ibâret eski âdetle- Cromer istifâsını verdi.
rini selb etmek tarafında olup bu husûsta Çin’in genç im- Milliyet-perverân Fırkası, kendisinin genç reis ve müessi-
paratoruyla hem-efkâr olmuştur. si olan Mustafa Kâmil Paşa’nın teşviki sâyesinde İngiliz işga-
Li Hongzhang Çin mandarinlerinin en büyüklerinden ve line karşı muarazât-ı şedîdeye Hidiv’in ifâdât-ı vâkıası üzeri-
eski zâdegânlarından olup terakkī tarafdârı olan genç impa- ne büsbütün germî verdi.
ratorun kayınpederi olmuştur. Ve pek çok vakitler hükûmet O vakit Hidiv, Mısırlılar'ı medh ettikten ve bunların Av-
başında büyük me’mûriyetlerde bulunup bütün maksadı, rupa medeniyetini temsil ettirmek husûsunda gösterdiği ze-
bütün fikri, Çin’i tasallut-ı ecânibden kurtarmak olmuştur. O kayı lisân-ı sitâyişle yâd eyledikten sonra ber-vech-i âtî idâ-
vakitler Çin me’mûrları içinde genç imparatorun ve Li re-i kelâm eylemişti:
Hongzhang’ın maksadını, fikrini fehm edenler pek az olup – Şarkta cârî olan usûle tatbîk-i hareketle iktidâr ve nü-
bu fikrinden nâşî Li Hongzhang’a Frenk tarafdârı vatan hâ- fûz-ı şahsîmin tevsî ve takviyesine çalıştığım iddia ve te’mîn
ini nazarıyla bakıp bir vakit onu hâin-i vatan tutup bütün ediliyor. Buna cevaben size şunu söyliyeyim ki ben Avru-
rütbe ve nişânlarını selb ederek umûr-ı hükûmetten teb’îd pa’da terbiye edildim. Ve bir memleketin te’mîn-i menâfii
eylemişlerdi. Genç imparatoru da zimâm-ı umûr-ı hükûmet- için hükümdârla milletin beraber çalışması lüzumunu şid-
ten el çektirip umûr-ı hükûmeti ihtiyar imparatoriçe kendi detle hisseyledim. Eğer benim maksadım gurûr ve âmâl-i
şahsiyyemin tervîcine hizmetten ibâret olsa idi on beş sene- ğini söyleyince gayet memnun oldu. O vakit bana Mısırlı-
lik müddet-i hükûmetim gayr-ı kābil-i tahammül bir ıztırâb- ların zekâsını, gayret ve faâliyetlerini, iktisâd-perverliklerini
dan başka bir şey olmazdı. medh etti. Ve bazı a’yâd-ı âileviyye vesâire için mesârif-i
Hidiv bu lakırdılarına âtîdeki kelimelerle hâtime vermişti külliyye ihtiyâr etmeseler zengin olacaklarını söyledi. Ve
ki bunlar bugün bile pek ma’nîdârdır. ber-vech-i âtî devam etti:
[141] – Fransızlara kesretle Mısır’a gelmelerini söyleyi- – Evet Mısır’ı pek derin bir muhabbetle severim. Ve her
niz. Bizim için yaptıklarını unutmuyoruz. Bununla beraber tarafını pek iyi bilirim. Çünkü her tarafını gezdim ve ahâlî-
yine kendilerini pek severiz. sinin kıymetini takdîr ettim. Mekke-i Mükerreme’yi ziyâret
Şu ifâdeyi millet-perverânın kendi programlarına ne ka- ettiğim esnâda orada tesâdüf ettiğim bütün sunûf-ı İslâmiy-
dar muvâfık gördükleri ve bu sebeple hükümdârı kendile- ye içinde cidden Mısırlıların temeyyüz ettiklerini görmekle
riyle hem-fikir ve İngiliz işgaline hasım olarak telakkī ettikleri müftehir olduğumu size te’mîn eylerim. Ben daima memle-
çabucak anlaşılır. ketimi terakkī ettirmeye ve teceddüdât-ı asriyyeden müste-
Fakat Lord Cromer’in halefleri tarafından Hidiv hakkın- fîd eylemeye çalıştım. Maalesef bazı müfrit ve acelecilerin il-
da gösterilen hürmet, nüzzâra verilen istiklâl ve hürriyet ah- kāâtı memleketin tekâmül-i tabîîsini ağırlaştırdı. Maamâfîh
vâli kâmilen tebdîl etti. Pek sıkı bir i’tilâftan ibâret olan bu ağır ağır ve hakîmâne bir sûrette ileriye doğru gidiliyor. Biz
yeni politikayı Abbas Hilmi Paşa, tamamen kabul ettiği için usûl-i meb’ûsiyyeti ta’dîl etmemekle beraber kuvve-i teşrîiy-
genç Mısırlılar kendisine karşı birden tebdîl-i tavr ettiler. Bu yenin ehemmiyetini tezyîd eyledik. Ba’demâ bütün bütün
gençler kendilerinin müfrit milliyyet-perverliği içinde Hidiv’- mekâtib kavânîn ve nizâmâtı da oraya bırakılmıştır. Müzâ-
in İngilizlerle işbu i’tilâfını bir hıyânet gibi telakkī ettiler. Ve kerât alenîdir. Ve bir kaç vakitten beri nâzırlar da orada bu-
gazeteleriyle Hidiv’i Mısır’ın tamamen İngilizler elinde kal- lunmakta ve kendilerinden ledel-îcâb her şey üzerine îzâ-
masına hâdim olmak üzere gösterdiler. hât-ı lâzımede bulunmaktadır.
el-Livâ gazetesinin yerliler üzerindeki te’sîri o derece şe- – Şu ifâdelerinizden tarâfdâr-ı meşrûtiyyet olduğunuz
dîd idi ki bir aralık Hidiv’in ahâlî arasındaki şöhret ve nü- neticesini istihrâc edebilir miyim?
fûzunu kesr eyledi. Hatta Abbas Hilmi Paşa’nın ahîren Mek- – Hiç şüphe yok, zaten bunun böyle olmaması kābil mi-
ke-i Mü-kerreme’yi ziyâret eylemesi de hissiyyât-ı dîniyyesi dir? Ben Avrupa’da ve hükûmât-ı meşrûta arasında büyü-
pek şedîd olan ahâlînin bu sûretle yeniden teveccühünü düm. Bende hasm-ı meşrûtiyyet olacak bir mâhiyet nasıl
mevcûd olabilir? Bunlar yukarıda da söylediğim gibi bazı
celb etmek maksadına mübtenî olduğu söylenmektedir.
müfrit ve acelecilerin lakırdılarıdır. (Tebessümle) görüyorsu-
Bir ay evvel Kahire’de söylendiğine ve kendisinin avde-
nuz ki gazetelerinde de bana karşı en yeni vâsıtalarla taarruz
tinde ahâlînin istikbâl için gösterdiği şitâb ve heyecâna na-
ediyorlar!
zaran bu husûsta Abbas Hilmi Paşa iyice muvaffakıyet dahi
Bu memlekette vatan-perverlikten en evvelâ bahs eden
iktisâb eylemiştir.
ben olduğum halde bana bir hâin-i vatan nâmı verilmedi
Bütün şu sebeplerden dolayı hidivi bizzat görerek ken-
mi? Memleketimi satmakta olduğum söylenmedi mi? Mek-
disiyle konuşmak ve ifâdâtını iki sene evvelki beyânâtıyla
ke’den avdet ettiğim zaman ahâlînin beni ne sûretle kabul
mukâyese etmek lüzumu günden güne kesb-i ehemmiyyet
ettiğini gördünüz? Demek oluyor ki kendilerinin hakkımdaki
ediyor idi.
i’timâd ve muhabbetlerinden emin olabilirim. Ben de onlar
Müşârun-ileyhle iki defa mülâkat etmek şerefine nâil ol-
hakkında o kadar vefâkâr ve samimiyim. Bi’l-âhire Hidiv,
dum. Evvelâ kendisine takdim edildim. Ve benimle beraber
Meclis-i Millî tarafından ba’det-tedkīk reddolunacak olan
üçüncü bir şahıs daha bulunduğu için bittabi’ kendisiyle iyi-
Süveyş Kanalı tecdîd-i imtiyâzı mes’elesinden bahs ederek
ce konuşamadım. İkinci mülâkatımda iki saat kadar yalnız
dedi ki:
görüşmeye muvaffak oldum o vakte kadar kendisini yalnız
– Zannederim ki proje müntic-i muvaffakiyyet olacaktır.
sokakta alay arabasında görmüştüm. Ve kendisini resmî el-
Ve bu sûretle hükûmetin eline geçecek olan yüz milyonla
biseler içinde ifâdesi biraz ağır olan çehresiyle biraz haşin hayli faydalı şeyler yapacağız. Zîrâ icrâsı muktezî hayli umûr
bulmuştum. var. Mısır’ın teceddüd ve terakkīsi husûsunda pek büyük
Bu mülâkatlar esnâsında Abbas Hilmi Paşa’nın gayet muâvenetlerde bulunan bir devletin himmetiyle bu vazîfeyi
sâde ve nâzik bir adam olduğunu görmekle mahzûz oldum. dahi hüsn-i îfâ edeceğimizi ümîd eylerim. Hükûmet-i müşâ-
Sarayında kabul salonunun bir köşesine çekilerek konuştuk. rün-ileyhânın memleketimizde bulunan me’mûru Sir Eldon
Bana karşı kemâl-i emniyyetle idâre-i kelâm ediyor, gözle- Gorst bu husûstaki te’mînâtın en büyüğüdür.
rinde bir ziyâ-yı şebâb ve hayr parlıyordu. Kendisiyle görüş- Mûmâileyh Dâhiliye Müsteşârı ve sonra da Hükûmet-i
tüğümüz şeylerin buraya ancak bir hülâsasını nakledebilece- Mısriyye Umûr-ı Mâliyye müşâviri bulunduğu zaman kendi-
ğim: siyle pek çok çalışmıştık. Her ikimiz de beraber çalışmaya a-
Hidiv ibtidâ iki sene evvel zuhûr eden buhrân-ı mâlî es- lıştık. Yekdiğerimiz hakkındaki hürmet-i mütekābilemiz de
nâsında bütün ecnebî sermâyedârânı çekilirken Fransızlar bunu büsbütün teshîl etmektedir.
Mısır’a karşı gösterdikleri fedâkârlıktan dolayı pek büyük bir Bundan sonra Hilmi Paşa nâzırları ve bilhassa bir kaç
memnuniyet hissettiğini söyledi. Sâniyen Mısır’ın benim ü- gün sonra katl edilen reîs-i nüzzârı uzun uzun medh etti.
zerimde icrâ ettiği te’sîri sordu. Ve ben cevaben memleketin
mamûriyet ve faâliyyet-i zâhiresi nazar-ı dikkatimi celb etti-
[142] ŞUÛN-I İSLÂMİYYE: dîn Efendi Varna, Şevket Efendi Dağıstan, Eyûb Sabrî E-
Darü’l-Hilâfe fendi Kars, Fâik Efendi Dağıstan, İsmail Hakkı Efendi Bos-
na, Mehmed Emîn Efendi Bosna, Ali Rıza Efendi Kars, Kâ-
Sıhhat-i Hümâyûn-ı Hazret-i Hilâfet-penâhî zım Efendi Hezargrad, Nûreddîn Efendi Fas.
Sevgili Pâdişâhımız Emîrü’l-mü’minîn efendimiz hazret-
lerinin rahatsızlıkları lehü’l-hamd ve’l-minne mübeddel-i â-
Afganistan:
fiyyet olarak hâl-i nekâhete girdikleri istibşâr olunmuştur.
Esliha ticâretinin men’i hakkındaki tedâbîr akīm kalmış-
Berây-ı iyâdet Sarây-ı Hümâyûn’a giden vükelâyı huzûr-ı
tır. Afganistan’a hemen her gün mütenevvi esliha ithal edil-
hümâyûn-ı cenâb-ı hilâfet-penâhîlerine kabul ile iltifât bu-
mektedir. Ahâlîde de iştirâ için büyük rağbet görülüyor. E-
yurmuşlar ve rahatsızlıklarının ilk gününde şiddet-i harâret-
mîr hazretleri tebeasının silâhlanmasına iğmâz-ı ayn buyur-
ten endişe ettiklerini ve hastalıklarının kızamık olduğunu hiç
makla beraber bu eslihanın lüzumsuz yerlerde isti’mâlini
zannetmemiş olduklarını ve mamâfîh kendileri Cenâb-ı
tahdîd edecek tedâbîri düşünmekten dahi hâlî kalmıyorlar.
Hakk’a son derecede mütevekkil bulunduklarını söylemiş-
Hatta geçenlerde bil-münâsebe irâd eyledikleri nutukta “Si-
lerdir. Zât-ı Hazret-i Mülûkâne:
“Mevt bir emr-i Rabbânîdir. Cenâb-ı Hakk’a i’tikād-ı
lâhlar ırz ve mal ve İslâm’ı muhâfaza için tedârik edilir kafile
samîmî ile mütevekkil olanlar mevtten çekinmezler. Be-
vurmak nehb u gārette bulunmak için değil” buyurmuşlar-
nim yalnız bir arzum vardır ki o da milletimi tamamen
dır. Emîr hazretlerinin bu nesâyihini her zaman için nazar-ı
mes’ûd ve bir devre-i refâha dâhil görmeden hayata vedâ
îtinâdan dûr tutmamalarını biz de hasbe’l-uhuvve temennî
etmemektir. Eserini görmekte olduğum refâhiyet ve terak-
ederiz.
kī tamamiyle hâsıl olduktan sonra terk-i hayât edeyim. Bir Hindistan:
pâdişâh için en büyük mahzûziyet milletini bahtiyâr gör- Meşhûr Dâru’l-Ulûm Mektebi müessisi Üstâd Fâzıl Şiblî
mektir, bahtiyâr bırakmaktır.” Numân Efendi hazretleri karîben Dehli’de in’ikādına delâlet
Bunun üzerine vükelâ-yı müşârün-ileyhim bütün mille- etmekte oldukları kongrede mevzûubahis edilecek ulemâ
tin de en samimi arzusu pâdişâhını daima sıhhat ve âfiyyet- cem’iyetinin makāsıdı hakkında matbûat-ı mahalliyyeye
te görmek ve pâdişâhının zîr-i idâresinde olarak mes’ûd bu- teblîğāt-ı âtiyyede bulunmuştur.
lunmak olduğunu ve bütün vilâyetlerden buna dâir telgraf- Cem’iyet-i Ulemâ:
lar vürûd ettiğini arz etmişler ve bu ma’rûzât pek ziyâde 1. Muhtelif memleketlerden kongrelere iştirâk eden ze-
mahzûziyyet-i mülûkâneyi müstelzim olmuştur. vât-ı fâzılaya berây-ı tedkīk mesâil-i mezhebiyye ihzâr ede-
Böyle âlî sözlü, âlî özlü büyük ve muhibb-i millet pâdi- cek ve bu mesâil cümlesinden olarak:
şâhın tûl-i ömrü için bütün efrâd-ı ahâlî Cenâb-ı Hakk’a 2. İslâmlarda mezâhib ihtilâfâtından tevellüd eden te’sî-
ref’-i eyâdi-i duâ eyler ve iâde-i âfiyyet-i mülûkâneden do- rât-ı sakīmenin izâlesi.
layı secde-i şükrâna kapanır. 3. İslâmların bir terbiye-i dîniyye-i hakīkıyye görerek
muhtacı bulundukları akāid ve umûr-ı sahîha-i mezhebiy-
Tanîn refîkımız şu beşârete terdîfen beyânât-ı âtîyyede yelerinin kendilerine ta’lîmi
bulunuyor: Sevgili Pâdişâhımız Sultan Mehmed Han hazret- 4. Tarih-i İslâm’ın beyne’l-müslîmîn ta’mîm-i tedrîsi
leri kâmilen iâde-i âfiyyet buyurmuşlardır. Şimdi yalnız has- 5. Yalnız İngilizce’ye rağbet gösteren bir kısım evlâd-ı İs-
talığın devre-i nekâheti kalıyor ki bunun da kemâl-i âfiyyet lâm’ın ulûm-ı dîniyyeye de teşvikleri husûsâtını da kongre-
ve suhûletle güzerân olacağı inâyet-i Bârî’den me’mûl-i ka- nin nazar-ı tedkīkine arz eyleyecektir.
vîdir. Yalnız berây-ı ihtiyât bu hafta yine selâmlık resm-i â- § Hindistan Matbûat Kānûn-ı Cedîd’i Bengale vilâyetin-
lîsi icrâ buyurulmayacaktır. de şiddetli bir sûrette tatbik edilmektedir. Pekçok gazeteler
Zât-ı Hazret-i Pâdişâhî Dâhiliye, Adliye, Mâliye nâzırla- kapanmış ve sahipleri derecât-ı mütefâvitede hapse mah-
rını huzûr-ı şâhânelerine kabul buyurarak mehâmm-ı umûr- kum olmuştur.
ı devlet hakkında ma’lûmat ahz u telakkī etmişler ve evrâk-ı § Afganistan’daki Mes’ûd kabilesi Hindistan hudûduna
ma’rûzayı tedkīkle irâdât-ı şâhânelerini erzân buyurmuşlar- doğru [143] tecâvüzâtta nehb u gārette bulunmaktadır. Ve
dır. Molla Bâvend isminde bir zât Afganistan’da eslihanın ucuz
Bu haber-i âfiyyet, bütün Osmanlılar için bir haber-i sa- bulunduğu bir zamanda teslîhine muvaffak olduğu asâkiriy-
âdet u beşârettir. le Hindistan hükûmetine karşı müşkilât ihdâs eylemektedir.
Hükûmet emn ü âsâyişi dâimî sûrette ihlâl eden bu ah-
İstifsâr-ı hâtır-ı hümâyûn için Sarây-ı mülûkâneye gitmiş vâlden dolayı endişenâktır.
olan birçok ricâl-i devlet, defter-i mahsûsuna isimlerini kayd
Mısır:
ettirmişlerdir.
Ezher talebe-i umûmu [ulûmu!] mitingler akd ederek hü-
kûmetten mutâlebât-ı âtiyyede bulunmuşlardır:
Bu sene Mekteb-i Harbiyye-i Osmâniyye’den zâbitliğe 1. Vazîfe-i tedrîsin ehil ve küfüv olan zevâta tevdîi ve
neş’et eden zevâttan Memâlik-i Osmâniyye’nin gayrı bilâd-i derslerin talebenin sinnine ve iştigal edecekleri zamana göre
İslâmiyye’ye mensup bulunanlar. Piyâde sınıfından: Saded- netîce-i matlûbeyi bir an evvel elde edecek sûrette taksîmi.
dîn Efendi Bosna, Mehmed Saîd Efendi Tacora, Şehâbed- 2. Ulûm-ı cedîde-i asriyyenin hâl-i hâzırından daha mü-
kemmel sûrette tedrîsi ve mekteplere verilmekte olan âlât ve nuyor. Rusya’da İslâm mektepleri kapanıyor. Bîçâre Ezher
edevât-ı fenniyye ve tedrîsiyyenin medreselere de tevzîi. talebesi Kahire sokaklarında âvâre âvâre dolaşıyor. Hindis-
3. Ezher Kütübhânesi’ne ulûm-ı cedîdeye dâir de kitaptan’da mekâtib-i İslâmiyye ağır istibdad zincirleri altında in-
lar konularak talebenin her zaman için o kitaplardan mec- liyor. İşte Tunus Darül-ulûm’u da musanna’ müretteb baha-
cânen istifâdesi esbâbının te’mîni. neler ile arkadaşlarına ilhâk olunuyor. Ulemâ-yı İslâmiyye-
4. Pek ağır imtihânlara tâbi tutulan mertebe-i ûlâ ve sâ- miz ise hâlâ bu mühim mesâil-i hayâtiyyeyi nazar-ı ihmâl ve
niye mezûnlarına bu külfetle mütenâsib derecede imtiyâzât lâkaydî ile telakkī ederek birbirleriyle uğraşmaktan ratb ü
tanılarak mesela mertebe-i ûlâ mezûnlarının mekâtib-i sâire- yâbis elfâz gürültülerinden vazgeçmiyor. Lâ havle ve lâ kuv-
den kendi derecelerinde bulunanlara bahş edilen imtiyâzâta vete illâ billâh.
nâil olarak merkezdeki mehâkim-i şer’iyye ve Ezher ve ev-
kaf idârelerinde istihdâm ve mertebe-i sâniyye mezûnlarının
da cevâmi-i şerîfede hitâbet, vâizlik ve mehâkim-i şer’iyye-i MATBÛAT-I İSLÂMİYYE:
külliyyede kitâbet gibi vazîfelere ta’yîn edilmeleri.
Kazan’da münteşir Beyânülhak gazetesi muallim yetiş-
5. Ulemâya tefrîk edilen tahsisâtın ulemâ ile talebenin
tirmekten bahisle diyor ki:
ma’rûz bulundukları ihtiyacât ile mütenâsib bir sûret-i ma’-
kūlede taksimi. “Muallim yetiştirmek ve mürebbî hazırlamak ne kadar
6. Mekteb-i Kuzât mezûnlarına kazâ ve iftâ husûsunda mes’ûliyetli, ne kadar mühim bir iştir. Bir kere dikkat ediniz:
tanılan hukūkun mertebe-i sâlisede âlimiyet ruûsunu hâiz Muallim hazırlayacak muallim, binlerce çocukları terbiye
Ezher mezûnlarına teşmîli. edecek müstakbeldeki mürebbîleri yetiştirecektir. Vatan yav-
7. Esâsen her sene imtihân vermeye kānûnen mecbur rularına hüsn-i ahlâk ve İslâmiyet ta’lîm edecektir. İstikbâlde
bulunan Ezher talebesinin askerlikten muâfiyeti için ayrıca milletimize edilecek hizmetler bunların sözüne bunların ter-
kur’a imtihânına tâbi’ tutulmaması. biyesine bağlıdır. Eğer milliyet ve kavmiyetimizi himâye e-
8. Ezher’de bil-fiil tedrîse me’mûr olan zevâta târih-i ta’- dip ulûm ve fünûna rağbetli vatanına hizmet eder muallim-
yînlerinden i’tibâren maâş tahsîsi. ler yetiştirirse o muallimler de şâkirdlerini şu ruha ve şu fikre
9. Sene imtihânlarının talebenin bir senelik müktesebât-ı muvâfık terbiye etmeye gayret edecektir.
ilmiyyesine hasrile ulûm-ı cedîde tahsîli için vaz’ olunan ku- Bir kaç gün mukaddem takrîben 35 seneden beri mual-
yûdun talebe lehine tefsîri. limlik etmekte olan Rus Tatar ucitelski işkola[shkola]sının
10. Ezher şeyhi ile vekîlini ve idâre a’zâlarıyla müfettişi dîn-i İslâm ve Tatar lisanı muallimi Tayyib Efendi merhû-
Ezher ulemâsından lâ-ekall yüz zâtın bi’l-ictimâ’ intihâb et- mun irtihâli vukū’ buldu Cenâb-ı Hakk ruhunu şâd ve kab-
meleri ve mezâhib meşâyihi o mezhebde bulunan ulemâ rini münevver etsin. Âmîn.
mevcudunun nısfından fazlasının ictimâıyla intihâbı, müfet- Şimdi yerine diğer muallim ta’yîni elbette lâzım olacak-
tiş muâvinlerinin ve revâk şeyhlerinin ve bu derecede bulu- tır. Lâkin bu zâtın yerini kim işgal edecek, 20 milyon halka
nan me’mûrîn-i sâirenin lâ-ekall elli zâttan teşekkül edecek muallimler hazırlamayı kim üstüne alacak?
bir cem’iyet-i ulemâ tarafından intihâbı ve bütün bu inti- Elbette bu vazîfeyi deruhte etmek isteyen efendiler yal-
hâblarda re’y-i hafîye mürâcaatla ekseriyet-i ârânın mu’- nız hükûmetten alacağı maaş ile hayatını nasıl te’mîn ede-
teber addolunması ve tesâvî hâlinde kur’a-i şer’iyyeye te- ceğini öz hâlini nasıl ıslâh edeceğini düşünmemeli, en evvel
vessül edilmesi - mevcûdların bu kavâide tatbîkan bekā-yı yirmi milyon halka muallimler vermeyi ve yirmi milyon hal-
me’mûriyyetleri ve idâre a’zâsıyla müfettişlerin üç senede kın muallimlerine en mühim dinî muallim olabilmek elinden
bir tebdîlleri icrâ edilmelidir. gelip gelmeyeceğini vicdânen [144] muhâkeme ederek ken-
11. Kānûna tecâvüz hâlinde müderrislere tatbik olunan disinin bu hizmete hakīkaten müstehak olduğunu vicdân
ahkâm-ı cezâiyyenin bil-umum Ezher müstahdemînine teş- tasdik ederse ondan sonra bu yükü üzerine almalı.
mîli. Cümlemiz biliriz ki mekteplerimize muallimler hazırla-
12. Ezher meşîhatından infisâl eden zevâta kayd-ı hayât mak pek müşkilâtlı bir şekil aldı. Hatta hazır muallimlerimiz
şartıyla şerefleriyle mütenâsib miktar-ı kâfî maâş i’tâsı. bile müsâade istihsâlinde çok sıkıntı çektiler. Binâenaleyh
13. Ulemâ ve talebenin senede bir defa memleketlerine bundan sonra resmî muallimler ancak bu mektepten çıkan
azîmet ve avdetlerinde şimendöfer kumpanyalarınca mec- efendiler meyânında bulunacaktır hem Rus lisanı muallimi
cânen nakilleri. hem Tatarca ve dinî muallimi olacaklar velhâsıl bu mektep-
14. Ezher’e dâir vakfiye hüccetlerini ihtivâ eder bir def- ten bu güne kadar görülen hizmet hâlihazırda katmerleşe-
terle a’yân-ı vakfiyyenin ahvâlini gösterir diğer bir defterin cektir.
Ezher kütübhânesinde enzâr-ı umûmiyyeye vaz’ı. İmdi bu mektebe lâzım olan dinî muallimi bunların cüm-
Tunus: lesinden haberdâr hakīkaten usûl-i terbiyyeye vâkıf ve din
ve lisan derslerinde mütebahhir bir zât olmalıdır. Bu kadar
Tunus’ta Câmi-i Kebîr Darül-ulûm’u talebesiyle hükû-
met arasında bir ihtilâf tehaddüs etmiştir. Talebenin müsel- mühim bir vazîfeye fülân muallim veya fülân mollâ ehildir
lehan medreseye devam ettikleri bahanesiyle Tunus hükû- desek ve bu babdaki istihkakı bir zâta hasr etsek elbette pek
met-i mahalliyyesi medreseyi kapatmaya karar vermiştir. İs- fâhiş bir hata etmiş olur idik, şüphe yok ki mektep idâresi
lâmlardaki âsâr-ı intibâh ecnebîlerin işine gelmediğinden de bu fikirde bulunacak olursa fâhiş bir hata etmiş olacaktır.
menâbi’-i intibâh olan mekteplere, medreselere hücum olu- Binâenaleyh eğer mektep idâresi hakīkaten ma’nâsına mu-
tâbık muallimler hazırlamak fikrinde ise bu hizmete ehil ze- nı başını almış, hakāyık-ı ahvâli anlamış olanlardaki ise, di-
vât arasında bir müsâbaka imtihanı açmalıdır. Bu imtihan- mâğsızlıktan, yahud sebepsiz bir nefret ve gayzdan mütevel-
da birincilik kimin hissesine düşerse yani kim birincilik dere- lid değilse, mutlaka menfaat-i şahsiyyenin te’mîni hissinden
cesini alırsa o muallim olmalıdır. Mektep idâresi de bu ka- ileri geliyor. Genç dimâğları tehyîc edenlerin de bu ikinciler
dar bir iyiliği hizmet ve vazîfesi uğruna nazara alacağı ümîd olduğunu, bu zavâllı ma’sûmları kendi menfaatlarine âlet
olunur. etmeğe çalıştıklarını maat-teessüf anlamakta gecikmedik.”
Mektep idâresi her ne kadar resmî bir hükûmet dâiresi
ise de hizmetinin faydalı olması için bu kadarcık bir gayr-i
resmîlikten kaçmasa gerektir.” Kahire’de münteşir El-Livâ gazetesi hükûmet-i Mısriy-
ye’-nin akd etmek üzere bulunduğu istikrâzdan bahisle di-
yor ki:
Selânik’te münteşir Rumeli gazetesi kavmiyete müteal-
“Yeni bir istikrâz akdine muvâfakat edemeyiz. Bâ-husûs
lik neşriyyât-ı ma’lûmeden bahis ile diyor ki:
İngiliz mukrizlerle asla muâmeleye girişemeyiz. Zîrâ netice-
“Araplarla Türkleri birbirine bağlayan râbıta-i kaviyye, nin nereye varacağını pek iyi takdir ederiz. Esâsen istikrâza
asırların mürûruyla salâbetini arttırmıştır. “Bütün mü’minler da ihtiyaç göremiyoruz. Hükûmet cem’iyet-i umûmiyyede
kardeşdir” diyen Furkān-ı Mübîn akvâm-ı İslâmiyye’de salâ- muamelât-ı mâliyyesinin mihver-i lâyıkında bulunduğundan
bet-i dîniyye bâki kaldıkça, Türkler'le sâir İslâm unsurları a-
bahs etmiş hatta Süveyş Kanalı’nın temdîd-i imtiyâzı mes’e-
rasında her türlü tefrikanın hudûsuna mâni-i kavî olacaktır.
lesi mücerred bir fırsattan istifâde emeline mübtenî bulun-
Kavmiyetini dinine tercih etmek isteyenlerin daha pek çok
duğunu beyân eylemiş idi. Şu halde Sir Cassel’in pençesine
asırlar için muvaffakıyet ümîd etmeleri imkânını göremiyo-
zavallı Mısır’ı atmakta ma’nâ ne. Haydi hükûmetin ihtiya-
ruz.
câtını kabul edelim. İstikrâzdan evvel istifâde edilecek birçok
Tan gazetesine, Türklerin anâsır-ı sâire-i İslâmiyye’ye
menâbi-i mâliyye vardır. Cüz’î iktisâd milyonlar te’mîn eder.
karşı bile müsâvâtsızca hareket ettiğini yazmak hafifliğinde
Müddehar ihtiyât akçesine mürâcaat olunabilir. Fakat hükû-
bulunan zât evvelisi günkü Tanîn refîkımızda, Harbiye Nâ-
met İngilizlerin arzularına körü körüne mutâbaat sûretiyle
zırı paşa ile bütün Osmanlı orduları kumandanları meyânın-
eser-i za’f gösteriyor. İngilizler ise yüz milyondan aşağı bor-
da bir Türk bile bulunmadığı hakkındaki yazıları görerek
cun tenzîlini kat’iyyen arzu etmedikleri gibi yüz milyonu da
müteessir olmaz mı?
asla istiksâr etmiyorlar. Maksadın ne olduğu meydanda. Biz
Türkler mevcûdiyet-i milliyyelerine, anâsır-ı sâire-i İslâ-
ümmet-i Mısriyye bu borca râzı değiliz ve zararı istememek-
miyye’yi o kadar karıştırmışlardır ki, tarihimizin kemâl-i şe-
te şüphesiz ki haklıyız. Hükûmet-i metbûamız olan Devlet-i
refle yâd ettiği en büyük ricâl içinde sâir unsurlardan olan-
Aliyye-i Osmâniyye de yanı başımızdadır. Metbûumıza iş-
ların mevcudu Türkler'in yekûnundan pek çoktur.
galcilerin maksadlarını ve paralarımızı ne sûretle sarf etmek-
Türkler'e “asabiyyet-i müfrite” isnâd edenler, bu nakīsa-
te olduklarını bildirmeliyiz. Her ne denirse densin bugün Mı-
nın kendilerinde daha ziyâde olduğunu düşünemiyorlar.
sır’ın eczâ-i memâlik-i Osmâniyye’den olduğu inkâr oluna-
Terbiye-i kavmiyyeden Türkler kadar mahrum kalmış sâir
maz. Hükûmet-i Osmâniyye ise Mısır’ın böyle herkese mü-
bir unsur gösterilebilir mi? Bugün “Jön Türk” unvân-ı mef-
ekkel olmasına rızâ-dâde olamayacağı gibi emaneti iâdede
haretiyle bu mülk-i muazzezde hidemât-ı vatan-perverâne
mümâtale gösterenlere vedîa bırakmayı da hoş görmez.”
ibrâz edenler içinde acaba kaçta kaçı Türktür? Vatanın âfâk-
ı mukadderâtında parlayan nâmus-kâr ziyâların ekseriyetini
kimler teşkîl ediyor? En çok “taassub-ı kavmî” ile ithâm olu- Tahran’da münteşir İran-ı Nev gazetesi asâkir-i ecne-
nan İttihâd ve Terakkī Cem’iyyet’i a’zâ-yı muhteremesinin biyyenin henüz avdet etmemiş olduğundan bahis ile diyor
ekseriyeti Türkler'den mi müteşekkildir? ki
Türkler, kavmiyetlerini her vakit vatan-ı müşterekin sa- “Vâkıa Muhammed Ali ile a’vânını harice çıkardık. Fa-
âdet-i hakīkıyyesine fedâ etmişlerdir. Vatan için çalışan bir kat buna mukābil binlerce nefer-i ecnebî askerini içimizde
Arabı, bir Arnavutu, bir Çerkesi, bir Kürdü... ilh. en büyük görerek telh-kâm oluyoruz bu hâl şüphesiz ki istiklâlimizi
bir mevki’-i tebcîlde tutmuşlardır. Bunlar inkâr olunamaya- tehdîdde istibdâd-ı dâhilîden daha müdhiştir. İşte Muham-
cak hakāyık-ı târîhiyyedendir. med Ali Mîrzâ’nın memlekete en son büyük hıyâneti. Gö-
Bunları unutarak Türklüğü müsâvâta adem-i riâyetle it- rülüyor ki kendisini bir kenara atmakla muhârebesinden
hâm etmeye kalkışanlar, bize göre iki nokta-i nazara hizmet
kurtulmuş olmuyoruz. İstediğimiz muvaffakıyeti henüz elde
ediyorlar:
edemedik. Millet mukadderâtında re’yin nâfiz olduğunu he-
Birincisi kavmiyetlerini menfaat-i müşterekenin fevkinde
nüz söyleyemiyor. Memleket, toprağının müstakil sahibi ol-
bir taassubla sevmek, bu husûsta mantıka büsbütün bîgâne
duğunu farz etmeye henüz muktedir bulunmuyor. Ecdâdı-
kalmak, ikincisi, bu gürültülerle belki büyük bir mevki’ kap-
mızın mezarları pâmâl-i huyûl-i ecânib oldukça iddiâ-yı is-
mak.
tiklâlde bulunmak pek vâhîdir... Acaba istiklâl-i kâmili elde
Birincisine en çok, henüz yirmi yaşını ikmâl etmemiş
etmek için yeni baştan yine fedâkârlıklara lüzum görülecek
genç dimâğlarda tesâdüf ediyoruz. Filhakīka daima âmâde-i
midir?”
teheyyüc bir halde bulunan, bu genç asabîler için, an’anât-ı
kavmiyyenin büyük bir te’sîri olduğu inkâr olunamaz. Yaşı-

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
5 Mayıs 1910 25 Rebîülâhir 328 Perşembe 22 Nisan 326 Dördüncü Cild - Aded: 87
Kitâbullah bir nazm-ı dil-nişîn-i zî-kemâldir. En âlî hakā-

TEFSÎR-İ ŞERÎF iki gösterir. Silsile-i beşeriyyetin ezele doğru müntehî olduğu
Envâr-ı Kur’ân vahdet-i asliyye ile fıtrattaki tesâvîye remz u işâret ettikten
sonra mâye-i hilkatçe biribirine müsâvî bulunan efrâd-ı be-
şerin şeref u izzetleri ve yekdiğeri üzerine fazl u rüchânları
Dîbâce ancak salâh ve takvâ ile olduğunu ve bununla tezyîn-i vic-
Hamd Allah’a ki eltâfı amîm dân ü ef’âl etmeyenlerin şâyeste-i iftihâr bir kıymetleri bu-
Hâlık-ı mün’im Rahmân-ı Rahîm lunmadığını beyân ile kulûb ve ezhânda hiss ü fikr-i maâlî
Hân-ı ihsânı küşâde her dem ve fezâil uyandırır. 1( ‫وانثى‬ ٰ ْ ُ َ ‫ذكر‬
ٍ َ َ ‫من‬ ْ ِ ‫خلقناكم‬
ْ ُ َ ْ َ َ ‫الناس ِ َّانا‬ ُ َّ ‫ايها‬ َ ُّ َ ‫َيا‬
Feyz-i lütfu ile kāim âlem ‫اتقیكم‬ ِ ّٰ ‫عند‬
ُْ ٰ ْ َ ‫الله‬ َ ْ ِ ‫اكرمكم‬
ُْ َ َ ْ َ ‫ان‬ ُ َ َ َ ِ ‫وقبائل‬
َّ ِ ‫لتعارفوا‬ َِ َ َ َ ‫عوبا‬ ُ‫ش‬
ً ُ ْ َ ََ َ ُ
‫وجعلناكم‬ ْ )
Zât-ı a’lâsıdır ancak ma’bûd Bütün akvâm-ı cihânı semt-i salâh u felâha da’vet eder.
Anı takdîs eder her mevcûd İnsanları ef’âl-i hayriyyeye mesâlih-i dünya ve ukbâya irşâd
Şevk u feryâd ile her lahza vü ân eyler. Adl ü ihsânı, kesb ü ticâreti emreder, 2( ‫يامر‬ ُ ُ ْ َ ‫الله‬
َ ّٰ ‫ان‬ َّ ِ
Zikr ü tesbîhte hep kevn ü mekân ِ َ ْ ِ ْ َ ‫بالعدل‬
‫والاحسان‬ ِ ْ َ ْ ِ ), 3(‫الله‬ ِ ّٰ ‫فضل‬ ِ ْ َ ‫من‬ ِْ ‫وابتغوا‬ ِ ْ َ ْ ‫فانتشروا ِفى‬
ُ َ ْ َ ‫الارض‬ ُِ َ ْ َ ).
Mâlik-i rûz-ı cezâdır o Hudâ Mekârim-i ahlâkı, tasfiye-i kulûbu, hüsn-i niyyet ve te-
Fark olunmaz hiç o gün şâh u gedâ fekkürü, âdâb-ı muaşereti [146] ta’lîm ile vicdânı meftûn-ı
Cümle dembeste-i haşyettir o gün fezâil kılar. 4(‫الله‬ ُ ّٰ ‫به‬ ِ ِ ‫يحاسبكم‬
ْ ُ ْ ِ َ ُ ‫تخفوه‬ ْ ُ ِ ُ ْ َ ‫تبدوا َما ٖفى‬
ُ ُ ْ ُ ‫انفسكم َ ْاو‬ ُ ْ ُ ‫وان‬ ْ ِ َ ),
Zâlime nekbet ü haybettir o gün 5 ُ
(‫بينكم‬ َ ْ َ ْ ‫تنسوا‬
ْ َ ْ َ ‫الفضل‬ ُ َ ْ َ ‫) َ َولا‬, ( ‫عظيم‬
6
ٍ ٖ َ ‫خلق‬ ٰ َ َ ‫وانك‬
ٍ ُ ُ ‫لعلى‬ ِ
َ َّ َ ).
Ne meded var ne şefâat ne penâh Maîşet-i ictimâiyyenin erkânı ve kavâidini ta’yîn buyu-
Dehşet-efzâdır o gün hükmullâh rur. Dâd u sitedde, muâmelât ve muâvezâtta iltizâm-ı râstî
Süreriz vechimizi leyl ü nehâr ile hu-kūk-ı nâsın pâymâl-i zulm ü teaddî edilmemesini ve
Hâk-i dergâhına bâ-şevk u mesâr rûy-ı ze-mînde îkā’-ı şûriş ve fesâd ederek nizâm ve âsâyiş-i
Şâmilü’l-feyzdir ol Rabb-i Samed âlemin ihlâl olunmamasını emreder. 7( ‫والميزان‬ َ َ ٖ ْ َ ‫المكيال‬َ َ ْ ِ ْ ‫اوفوا‬ ُ َْ
Kereminden dileriz avn ü meded ِ
َ ٖ ْ ُ ‫الارض‬
‫مفسدين‬ َ ْ
ِ ْ ‫تعثوا فى‬ ِ َ ْ ُ َ َ ْ َ ‫الناس‬
ْ َ ْ َ ‫اشياءهم َولا‬ َ َّ ‫تبخسوا‬ َ
ُ َ ْ َ ‫بالقسط َولا‬ ِ ِ
ْ ْ ِ ).
Yâ İlâhî niamın müzdâd et
Süedâ mesleğine irşâd et
1
Bakma isyânımıza Rabb-i Kerîm Hucurât, 49/13.
2
Eyle şâyeste-i cennât-ı naîm Nahl, 16/90.
3
Cum’a, 62/10.
Ba’de-zâ rûh-i Nebiyy-i hareme 4
Bakara, 2/284.
Rehber-i ümmet olan muhtereme 5
Bakara, 2/284.
Olsun envâ-i salât u tekrîm 6
Kalem, 68/4.
Âl ü ashâbına da bin ta’zîm 7
Hûd, 11/85.
Cem’iyetin inzibât ve âsâyişini, devam ve bekāsını, ef- zaran taht-ı kudret-i ilâhiyyede bulunduğuna şehâdet edi-
râdın refah ve saâdetini mütekeffil olan esbâb ve hâlâtı birer yor. 10( .‫والنهار‬ َ ْ َّ ‫لكم‬
َ َ َّ َ ‫اليل‬ ُ ُ َ ‫وسخر‬ ِ ْ َ ِ َ ‫والقمر‬
َ َّ َ َ ‫دائبين‬ َ َ َ ْ َ ‫الشمس‬ ُ ُ َ ‫وسخر‬
َ ْ َّ ‫لكم‬ َ َّ َ َ
birer nazar-gâh-ı ehl-i irfâna vaz’ eder. Emânâtın ehline ve- َ َ ْ ِ ْ ‫ان‬
‫الانسان‬ َّ ِ ‫تحصوها‬
َ ُ ْ ُ ‫نعمت اللّٰ ِه َلا‬
َ َ ْ ِ ‫تعدوا‬ ْ ِ َ ‫سالتموه‬
ُّ ُ َ ‫وان‬ ُ ُ ُ ْ َ َ ‫كل َما‬
ِّ ُ ‫من‬ ُْ َٰٰ
ْ ِ ‫واتیكم‬
rilmesini, beyne’l-enâm adl ile hükmolunmasını ve Cenâb-ı ُ
ٌَّ َ ‫لظلوم‬
‫كفار‬ ٌ ). َ َ
Hakk’a ve Resûl-i Ekrem’ine itaat ile beraber ser-sübha-i ir- Vezâif-i beşeriyyeyi, beyne’l-enâm hukūk-ı mütekābi-
tibât olan ülü’l-emre dahi itaat ve inkıyâdı emreyler. leyi, iktisâb-ı fezâilin menâfi’-i hâssa ve âmmesini ve kibr ü
‫الناس َ ْان‬
ِ َّ ‫بين‬
َ ْ َ ‫حكمتم‬ َ ِ َ ‫اهلها‬
ْ ُ ْ َ َ ‫واذا‬ َ ِ ْ َ ‫الامانات ِ ٰالى‬
ِ َ َ َ ْ ‫تؤدوا‬ ْ ُ ُ ُ ْ َ ‫الله‬
ُّ َ ُ ‫يامركم َ ْان‬ َ ّٰ ‫ان‬َّ ِ ) gurur, hased, tama’, hıyânet, zulm ve i’tisâf, riyâ ve sum’a
2 ُ
(‫كم‬ ِ
ْ ‫الامرمن‬ ْ ِ
ْ ِ ْ َ ‫الرسول َ ُواولى‬
َ ُ َّ ‫واطيعوا‬ َ ّٰ ‫اطيعوا‬
ُ ٖ َ َ ‫الله‬ ُ ٖ َ ) ، (‫بالعدل‬
1 ْ
ِ ْ َ ِ ‫تحكموا‬ُُ َْ gibi rezâilden lüzûm-ı ictinâbı kemâl-i belâgat ve hikmet ile
takrîr ve bunları emsâl îrâdı ve güzeşte-gân-ı akvâmın kısas
Âşinâyân-ı esrâr-ı fıtrat, vâkıfân-ı savâlih-i ümmet bulu-
ve hikâ-yâtı ve avâkıb-ı ahvâli ile tavzîh ve tenvîr eyledikçe
nan ehl-i ilmi câ-be-câ tevkīr ve i’zâz ile onların câh-ı bü-
kulûb-ı müstemiînden bir hiss-i tâat ve inkıyâd feverân eder.
lend ve rıf’atlerini aksâ-yı merâtib-i beşeriyyete i’lâ buyurur.
Bu Kitâb-ı Mükerrem’in ma’nâ-yı zâhirini sıbyân ve avâma
Kâh onların âsâr ve ekvânda temessül etmiş azamet ve me-
kadar cümle ehl-i lisân anlar ve havâs onun mezâmîn-i aliy-
hâbet-i Rabbaniyye’yi temâşâ ederek rehîn-i havf u haşyet
yesinde nice işârât-ı sırriyye, nice âyât-ı tekvîniyyeye, nice
olduklarını beyân ile idrâk-i maâlîdeki menziletlerini ve kâh
hafâyâ-yı hazâir-i kudse, nice habâyâ-yı serâir-i inse muttali
istitâat-i ilmiyyeleriyle istinbât-ı ahkâm eylediklerini beyân
olur. Döner dolaşır, her mevziinde tekrar tekrar vezâif-i be-
buyurarak onların kuvve-i fâika-i irfânlarını gösterir.
şeriyyenin akdes ve akdemi Hâlik-ı Teâlâ hazretlerini bilmek
ُ َ ْ َ ْ ‫وتلك‬
‫الامثال‬ َ ْ ِ َ ) ،3(‫درجات‬ َ ْ ِ ْ ‫اوتوا‬
ٍ َ َ َ ‫العلم‬ ْ ُ ْ ِ ‫امنوا‬
َ ٖ َّ َ ‫منكم‬
ُ ُ ‫والذين‬ ُ َ ٰ ‫ين‬ َ ‫الذ‬ٖ َّ ‫الله‬
ُ ّٰ ‫يرفع‬ َِ َْ)
ve Zât-ı ulûhiyyetine ibâdet ve ubûdiyet etmek olduğunu
ِ‫والى ُاولى‬
ٰ ِ َ ‫الرسول‬
ِ ُ َّ ‫ردوه ِ َالى‬
ُ ُّ َ ‫ولو‬ َ
ْ َ ) ، (‫العالمون‬
4 ِ ْ
َ ُ َ ‫يعقلها الا‬َّ ِ ُ ِ
َ ْ َ ‫وما‬ َ َ ‫للناس‬ ِ
ِ َّ ‫نضربها‬ َُِ ْ َ beyân buyurur. Silsile-i hâdisâtın fevkinde, vücûd-ı zıllîlerin
5
ْ ُ ْ ِ ‫يستنبطون ُه‬
(‫منهم‬ َ ُ ِ ْ َ ْ َ ‫الذين‬
َ ٖ َّ ‫لعلمه‬
ُ ِ َ
َ َ ُ ‫الامر‬
‫منهم‬
ْ ْ ِ ِ َْ ْ mâverâsında, kavânîn-i kevniyye ve ilel ve esbâb-ı maddiy-
Vatan ve diyârımızı istilâya tasaddî eden muhâriblerden yenin ezelen ve ebeden nihâyetinde olup bütün aksâm-ı
mâadâ hiç bir ferd-i insânî ile hubb u muvâlâttan ve adl u kâinâtı tahrîk eden birinci bir kuvve-i muharrikenin, bir
ihsân ile muâmeleden men’ etmez. Ancak rahât u sükûna hayy-ı kayyûmun vücûduna ukûlü irşâd ve şu menba-i feyz-
dalınmış olduğunu düşman anlarsa diyârımıza istilâ tama’- i kâmil ve mükemmelin aşk u şevkiyle gönülleri nâlân eder.
ıyla hücum edeceğine ve şu hâle göre harbe hazır ve mü- 11
ُ ُّ َ ْ ‫الحی‬
(‫القيوم‬ ُّ َ ْ َ ‫هو‬ َ ٰ ِ ‫الله َلا‬
َ ُ ‫اله ِ َّالا‬ ُ ّٰ َ ).
heyyâ bulunmak husûl-i emn-i umûmîye bâis olacağına Elfâz-ı cezle ile rûz-ı cezânın ve azâb-ı cahîmin ahvâl-i
mebnî kuvâ-yı harbiyyenin i’dâd edilmesini emreder. hevl-nâkini ve elfâz-ı rakīka ile rahmet ve mağfiret, lütuf ve
ُ ُ ٰ ْ َ ‫ ) َلا‬،6(‫الخيل‬
ُ ّٰ ‫ينهیكم‬
‫الله َعِن‬ ْ ِ َ ‫قوة‬
ِ َ ِ ‫ومن‬
ِ ْ َ ْ ‫رباط‬ ْ ِ ‫استطعتم‬
ٍ َّ ُ ‫من‬ ْ ُ ْ َ َ ْ ‫لهم َما‬ ُّ ِ َ َ )
ْ ُ َ ‫واعدوا‬ tesliyet beyân eden bu nazm-ı şerîf tertîl olunur iken kâh ne-
ْ ُ ُّ َ َ ‫دياركم َ ْان‬
‫تبروهم‬ ِ
ْ ُ ِ َ ‫من‬ ِ ْ ُ ُ ِ ْ ُ ‫ولم‬
ْ ‫يخرجوكم‬ ْ َ َ ‫الدين‬ ِ
ِ ّ ٖ ‫يقاتلوكم فى‬ ِ
ْ ُ ُ َ ُ ‫الذين َ ْلم‬ َ ٖ َّ sîm gibi hafif hafif vezân ve kâh mevce mevce envâr-ı ma’-
(‫المقسطين‬ِ ْ ْ ‫يحب‬ِ ّٰ
‫الله‬ َّ
‫ان‬ ِ ِ
‫اليهم‬ َ ِ ُ
‫وتقسطوا‬ِ ُْ َ neviyye pertev-feşân olmağla gönüller bir neşve-i rûhânî ile
7
َ ٖ ُ ُّ ُ َ ْ ْ
lebrîz-i meserret ve kâh ra’d u berk ile müterâfık nüzûl eden
Tahâret ve nezâfeti ve düstûr-ı âfiyet bulunan cevâmi-
bârân-ı hâtıl gibi dehşet-âver olarak yürekler endîşe-i ikāb-ı
u’l-kelim ile esbâb-ı sıhhate ait umûru ta’lîm eyler.
azîzü zi-intikām ile garka-i haşyet olur.
‫نعمته‬ َّ ِ ُ ِ َ ‫ليطهركم‬
ُ َ َ ْ ِ ‫وليتم‬ ْ ُ َ ِّ َ ُ ِ ‫يريد‬ ْ ِ ٰ َ ‫حرج‬
ُ ٖ ُ ‫ولـكن‬ ٍ َ َ ‫من‬ ْ ِ ‫عليكم‬ َ َ ْ َ ِ ‫الله‬
ْ ُ ْ َ َ ‫ليجعل‬ ُ ّٰ ‫يريد‬ُ ٖ ُ ‫) َما‬
[147] El-hâsıl mâverâ-yı serâdıkāt-ı celâlden zuhûr etmiş
9 ُ ِ ْ ُ ‫واشربوا َ َولا‬
(‫تسرفوا‬ ْ
َُ َ ُ
‫وكلوا‬ ُ ) ، 8
( ُ
‫تشكرون‬
َ ُ ْ َ ْ َ َ ‫عليكم‬
‫لعلكم‬ُ َّ ْ ُ َْ َ bir kitâb-ı kudret... Fesâhat ve belâgat-ı hârikulâdesine ci-
Ulûm ve fünûnun fütûh u keşfiyyâtı tezâyüd ettikçe o hân-ı belâgat meftûn. Bir şems-i dırahşân-ı ilâhî... Lemaât-ı
kitâb-ı mükerremin ulüvv ü rıf’ati kat kat nümâyân olur. kudsiyyesiyle azamet-i Rabbâniyye’yi, acâib-i mülk u mele-
Günlerce kat’ olunabilecek mesâfâtın bir kaç saatte tayy o- kûtu seyr u temâşâ ettirir, onun feyz-i envârıyla ukūl fezâ-i
lunması ve biribirlerine aylarca bu’du bulunan iki mahallin nâ-mütenâhî-i avâlimde cevelân eder. Bir bedraka-i hidâyet
beyninde lahzada muhâbere edilmesi gibi nice eşya vaktiyle ki insana dâreyndeki selâmet ve saâdet yollarını gösterir.
muhâlâttan addolunur iken peyâpey zuhûra gelen hâdisât-ı
Var iken Kur’ân gibi bir âsumânî mu’cize
ilmiyye bunların mümkün olduğunu bize re’yü’l-ayn gösteri-
Âşinâyân-ı hakāik başka bürhân istemez
yor. Ve tayy-ı zamân ve mekâna dâir vakt-i evâilde ezhân-ı
müşrikînin bir vech ile kabul etmediği ihbârât-ı Kur’âniy- Sadr-ı İslâm’da müslimîn belâgat-ı Kur’âniyye’deki ha-
ye’nin günden güne keşf olunmakta olan serâir-i fıtrata na- vâss ve esrârı selîka-i Arabiyyeleriyle fehmederlerdi. Kur’-
ân’ın lutf-ı esâlîbi, uzûbet-i beyânı onların ihtisâslarını tehzîz
eder ve mevâiziyle yürekleri sûzân olup kendilerinden ge-
1
Nisâ, 4/58. çerler idi. Koyun güden bir çoban bile câzibe-i Kur’ân ile
2
Nisâ, 4/59. meslûbu’l-ihtiyâr olarak Kitâbullah’ı istimâ’ eylediği zaman
3
Mücâdele, 58./11. kalkıp secdeye kapanır idi. Sonra nitâk-ı İslâm tevessü e-
4
Ankebût, 29/43.
5
derek Arap eâcim ile ihtilât edince o selîka-i necîbe zâil ol-
Nisâ, 4/83.
6 du. Ulemâ-i sadr-ı evvel ise kulûb-ı nâsı İslâm’a cezbde
Enfâl, 8/60.
7
Mümtehine, 60/8.
8 10
Mâide, 5 /6. İbrahim, 14/33-34.
9 11
A’râf, 7/31. Bakara, 2/255; Âl-i İmrân, 3/2.
Kur’ân-ı Kerîm’in fevka-mâ-yetesavver te’sîrini görerek İs- İ’tikād-ı şirkin bu şubesi tavâif-i beşeriyye içinde şua-
lâm’ın ancak bu nefîse-i belâgat ile hıfz u hirâset olunabile- bât-ı sâiresinden ziyâde intişâr ve imtidâd etmiştir. Binâen-
ceğini teyakkun etmişlerdi. Bunun üzerine meleke-i zevk-i alâ hazâ İslâmiyet bunun mahv u izâlesine her inâyetin fev-
Arabî ile onun tenmiye eylediği rikkat-i şuûr ve lütf-ı vicdân kinde bezl-i inâyet ediyor. Birçok kimselerin tevehhüm et-
gibi fehm-i Kur’ân’ın mevkūfun-aleyhi olan umûru sâha-i tikleri gibi Kur’ân-ı Azîm’in kemâl-i şiddetle takbîh ve tel’în
husûle îsâl için lügat-i Arabiyye’yi müfredâtı ve esâlîb ve â- ettiği küfür vücûd-ı Hâlık’ı inkâr yahud tahlîk ve terzîkte
dâbıyla zabt u cem’e müsâberet ederek fünûn-ı mukteziy- kendisine iştirâk eder âlihe-i sâire isbât etmekten ibâret de-
yeyi tedvîn ettiler ve karn-ı sâlis-i hicrîde tefsir yazılmaya da ğildir. Çünkü küfrün bu türlüsünü iltizâm eden cühelâ-yı nâs
başlandı. her zaman ve mekânda nisbeten az bulunmaktadır. Gerek
Dîn-i hakkı başkaca isbâta hiç hâcet mi var kavm-i Arab, gerek İslâmiyet’in intişâr ettiği akvâm-ı sâire a-
Gark-ı envâr eyliyor Kur’ân dem-â-dem âlemi rasında şâyi olan şirk sâlifu’z-zikr şubeden ibâretti. Müşrik-
Bereket-zâde İsmail Hakkı lerin ekseriyet hâiz olan sunûfu 1( ‫السموات‬ ِ َ ٰ َّ ‫خلق‬
َ َ َ ‫من‬
ْ َ ‫سالتهم‬ ْ َِ َ
ْ ُ َ ْ َ َ ‫ولئن‬
ُ ّٰ ‫ليقولن‬
‫الله‬ َ ْ َ
َّ ُ ُ َ َ ‫والارض‬ْ َ ) nazm-ı âlîsi müfâdınca âlem-i ekvânın hâ-
lık ve mübdii birdir. Ancak kendisi gayb-ı mutlak olması ha-
sebiyle esnâ-yı ibâdette bazı mezâhir-i kudret-i bâhiresi vec-
he-i ibâd kılınmak iktizâ eder diyorlar, bu zu’m-ı bâtıl icâ-
bınca zî-rûh ve bî-rûh nevi’lerinden bazı mahlûkātı mazhar-ı
kudret-i bâhire i’tikād ederek Cenâb-ı Bârî ile ibâdı arasın-
da vâsıta-i nef’ u darr ittihâz ediyorlardı. Şeyâtînü’l-ins ve’l-
–15 – cin tarafından da “Evet! Âmme-i nâsın kesret-i zünûb ve ha-
Dîn-i mübîn-i İslâm tevhîd-i ulûhiyyetle beraber tevhîd-i tâyâsı hasebiyle ilâhu’l-âlihe dergâh-ı âlîsine ref’-i hâcât et-
rubûbiyyet esâs-ı azîmini de nüfûs-ı beşeriyyede kararlaştır- meleri lâik olmayıp uzemâ-yı mülûk ve selâtîn-i şân-vâlâları
mak için bütün envâ-i şirki tahrîm etmiş, Hallâk-ı Müteâl’in gibi mukarrebîni vesâit ittihâz olunmağa lüzum vardır” diye-
gayrısını kâinatta te’sîr ve tasarruf sahibi, kullara îrâs-ı nef’ rek bu fikr-i bâtıl tervîc olunmakta idi.
ve zarar husûsunda onun vekîl ve nâibi i’tikād etmeye de Bu fikir zâhiren ta’zîm-i ilâhîye müstenid bulunuyorsa
asla müsâade göstermemiştir. Beyânât-ı Furkāniyye’ye göre da Kur’ân-ı Kerîm’de küfr-i sarîh addolunarak mürevvicleri-
nevâmîs-i kevniyye, saâdet ve şekāvet-i beşeriyye yeknesak nin şüphesi tezyîf buyurulmuştur. Buna dâir bir kaç âyet-i
bir intizâm-ı tâm üzere cârî olmaktadır. kerîme okuyalım.
Binâenaleyh ihyâ ve imâte gibi terzîk ve tesbîb* ve ten’- َ َ ِ ْ َ ‫دونه‬
‫اولياء‬ ٖ ِ ُ ‫من‬ ْ ِ ‫اتخذوا‬ َ ٖ َّ َ ...‫الله‬
ُ َ َّ ‫والذين‬ ِ ُ ْ َ ‫بالحق‬
َ ّٰ ‫فاعبد‬ ِّ َ ْ ِ ‫الكتاب‬َ َ ِ ْ ‫اليك‬َ ْ َ ِ ‫انزلنا‬
َ ْ َ ْ َ ‫) ِ َّانا‬
îm ve ta’zîb dahi hasâis-i ilâhiyyeden olup hiçbir ferd bu ta- ‫من‬ ِ
ْ ‫عبدون‬
َ ُ ُ ْ ‫وي‬ َ َ ) (...‫الله‬
2 ّ
َ ‫ان‬ ِ ٰ ْ ِ ّٰ َ
َّ ‫ليقربونا الى الله ُزلفى‬ِ ِ َّ ِ
َ ُ ِّ َ ُ ‫نعبدهم الا‬ْ ُ ُ ُ ْ َ ‫[ َما‬148]
kım umûr ve ahvâl-i beşeriyyeyi keyfe mâ-yeşâ husûle ge- ِ ّٰ ‫عند‬
ْ ُ ‫الله‬
‫قل‬ َ ْ ِ ‫فعاؤنا‬ ِ َ ُ ٰ ‫ويقولون‬
َ ُ َ َ ُ‫هؤلاء ش‬ ْ ُ ُ َ ْ َ ‫يضرهم َ َولا‬
َ ُ ُ َ َ ‫ينفعهم‬ ْ ُ ُّ ُ َ ‫الله َما َلا‬ ِ ّٰ ‫دون‬ ِ ُ
tiremediği gibi –makamı ne kadar âlî olursa olsun– izn-i ilâ- 3
(َ ُ
‫يشركون‬ ِ ْ ُ َّ َ‫عما‬ ...
hî olmadıkça nezd-i sübhânîde şefâate de cür’et edemez.
Bunun hilâfını i’tikād etmek, hikmet-i ilâhiyye iktizâsınca İşte bu âyetlerde Cenâb-ı Ma’bûd-ı Zü’l-Celâl zât-ı ulû-
menât-ı te’sîr kılınan esbâb-ı zâhire haricinde bir kimseyi hiyyete takrîb için olsun mâsivâ-yı ibâdeti mâni’-i ihlâs, şirk-
kudret-i teshîriyyeye mâlik bilmek şirk ve dalâldir. i bâtıl addediyor, şürekâyı şüfeâ ittihâz etmenin de ma’bûdi-
İşte İslâmiyet bu hakīkati tenvîr ederek bu sâyede selâ- yet i’tikādına münâfî olmayacağını [olacağını!] tasrîh buyu-
met-i beşeriyyeyi te’mîn etmektedir. Çünkü i’tikād-ı şirk se- ruyor.
bebiyle kable’l-İslâm bî-nihâye milel ve akvâm giriftâr-ı şa- ُ ِ ُ ‫وما‬
Kezâlik 4( ‫امروا‬ ِ ّٰ ‫دون‬
َ َ ...‫الله‬ ْ ِ ‫اربابا‬
ِ ُ ‫من‬ ً َ ْ َ ‫ورهبانهم‬ ُ َ َّ ِ
ْ ُ َ َ ْ َ ‫اتخذوا‬
ْ ُ َ َ ْ ُ َ ‫احبارهم‬
...‫واحدا‬ِ ٰ
ً َ ‫الـها‬ ِ
ً ‫ليعبدوا‬ ِ َّ ِ
ُ ُ ْ َ ‫ )الا‬nazm-ı kerîminde rüesâ-yı rûhaniyyeyi
kāvet olmakta idi. Bu i’tikād-ı bâtıl kendi irâdesini ebnâ-yı
cinsinden bir kimsenin irâdesiyle takyîd ederek insanı saâ- erbâb ittihâz ettikleri için Ehl-i Kitâb’ı müşriklere ilhâk edi-
det-i matlûbede en büyük müessir olan irâde-i zâtiyyeden yor. Halbuki onlardan hiçbir fırka kendi rüesâsını hakīkaten
mahrum ediyor. Bu i’tikād-ı bâtıl insanın mazarrat ve men- erbâb ve âlihe ittihâz etmiş, icâd ve ifnâda şerîk-i Bârî olma-
faat tevlîd eden esbâbı, terakkī ve tedennî husûlünde mut- sı i’tikādında bulunmuş değildir. Yalnız Allahu Teâlâ hazret-
tarridü’l-cereyân bulunan sünen-i ilâhiyyeyi idrâk etmesine leri ile kulları arasında vesâtet ve mesâlih-i dünya ve âhiret-
mâni-i hâil oluyor. Bu i’tikād-ı bâtıl akl u fikrini tedhîş ile te şefâat salâhiyetine kāil oluyorlar.**
insanı korkulmayacak şeylerden hâif, mümteniü’l-husûl o-
1
lan şeyleri ümîd-vâr kılıyor. Bu i’tikād-ı bâtıl hüriyyet-i fik- Zümer, 39/38.
2
riyye ve harekât-ı istiklâliyyeden mahrum ederek insanı zil- Yunûs, 10/18.
3
Zümer, 39/2.-3.
let u hirmâna düşürüyor. 4
Tevbe, 9/31.
**
(‫ابا‬ َ ْ َ ‫بعضا‬
ً ‫ارب‬ ً ْ َ ‫بعضنا‬ َ ِ َّ َ ‫[ ) َ َولا‬Âl-i İmrân, 3/64] nazm-ı şerîfinde mez-
َ ُ ْ َ ‫يتخذ‬
*
Her şeye bir hâssa ve tabiat vererek müsebbibâtı esbâba göre vü- kûr olan “erbâb” lafzı ilâh ma’nâsına “rabb”ın cem’i olup açıktan
cûda getirmek, (ta’bîr-i âharla) kâinatta gayr-ı kābil-i tahvîl bir açığa ulûhiyetle tavsîf olunan kimseye şâmil olduğu gibi levâzım-ı
ً ٖ ْ َ ‫الله‬
sünnet-i câriyye ta’yîn eylemek (‫تحويلا‬ ِ َّ ُ ِ ‫تجد‬
ِ ّٰ ‫لسنت‬ ْ َ َ ) [Fâtır,
َ ِ َ ‫ولن‬ ulûhiyyetin biriyle ittisâfı i’tikād edilen kesâna da şâmildir. Mesela
35/43] (Mevâidü’l-En’âm’a bak.) kendisine gāyetü’t-ta’zîm iş’âr eden îfâ-yı secde ve zebh-i kurbân
Cenâb-ı Bârî ile ibâdı arasında vâsıta-i sahîha ancak en- müsteşrik tarafından** şöyle bir ifâde dermeyân olunmuş
biyâ-i izâm hazerâtıdır. Onların da vesâtetleri te’sîr-i hakikî “Muhammed aleyhisselâm” cüzûr-ı veseniyyeti bi’l-külliyye
sûretiyle olmayıp belki teblîğ-i ahkâm ve irşâd-ı enâm cihe- kal’, esâtîri levh-i vücûddan mahv etmek için bütün belâga-
tine münhasırdır. Nasıl ki âyât-ı kesîrede î’tâk-ı ebâtîli kātı’ tini, kâffe-i himmet ve inâyetini sarf etmiş, yirmi seneden zi-
olmak için bu hakīkat hasr tarîkıyle beyân buyurulmuştur. yâde mücâhede buyurmaları sâyesinde maksadına zafer-
Esteîzu-billâh 1(‫ومنذرين‬ َ ٖ ِ ْ ُ َ ‫مبشرين‬ َ ٖ ِّ َ ُ ‫المرسلين ِ َّالا‬ َ ٖ َ ْ ُ ْ ‫نرسل‬ ُ ِ ْ ُ ‫وما‬ َ َ ), 2( ‫وما‬ ََ yâb olmuş idi. Veseniyyet ve işrâki tevhîd-i kâmil ü hâlise
‫ونذيرا‬ َ
ً ٖ َ ً َُ ِّ
‫مبشرا‬ َّ
‫الا‬ ِ َ
‫ارسلناك‬ ْ
َ َْ َ ), 3 ُ
( ‫البلاغ‬َ َ ْ َّ
‫الا‬ ِ َ
‫عليك‬ َ
ْ َ ْ
‫ان‬ِ ) nazm-ı şerîfleri gibi. kalb ve tahvîl ettiği kābil-i inkâr değildir. Lâkin ahkāb-ı tavî-
Bu hasrların hâvî olduğu cüz’-i selbî de diğer âyât-ı ce- le içinde tevârüs sûretiyle temekkün etmiş olan cüzûr-ı mez-
lîlede tasrîh olunmuştur. Mesela 4( ‫بمصيطر‬ ٍ ِ ْ َ ُ ِ ‫عليهم‬ ْ ِ ْ َ َ ‫لست‬ َ ْ َ ) nazm-ı kûra nev’-i beşerde rüsûh-ı tâm peydâ eylediğinden akîde-i
kerîmi ile Nebiyy-i A’zam efendimizden saytara 5( ‫تسلط وتجبر‬ tevhîd hemîşe pâyidâr olamadı. Müslümanlar daha bir asır
‫ )على الناس‬selb edilmiş, 6(‫هدیهم‬ ْ ُ ٰ ُ ‫عليك‬ َ ْ َ َ ‫ليس‬ َ ْ َ ) ( ‫من‬
7
ْ َ ‫تهدى‬ ٖ ْ َ ‫انك َلا‬َ َّ ِ tamam etmezden evvel veseniyyet avdete başladı, tedrîcen
‫يشاء‬
ُ َ ََ ‫من‬
ْ ‫يهدى‬
ٖ ْ َ ‫الله‬
َ ّٰ ‫ولكن‬
َّ ِ ٰ ‫احببت‬
َ ََْ ْ َ ) gibi nusûs-ı celîle ile de bil-fiil bütün envâı, fakat başka esmâ ve elvânla istilâ ederek dinin
îsâl-i hayr ve ikmâl-i saâdet ma’nâsına hidâyet-i şân-ı rubû- mezâyâsını mahv etti.”
biyyet olduğu ifâde kılınmıştır.* 8( ‫ولا‬ َ َ ‫ضرا‬ ًّ َ ‫لكم‬ْ ُ َ ‫املك‬ُ ِ ْ َ ‫قل ِ ٖ ّانى َلا‬ُْ İşte bu söz her ne maksadla söylenmiş olursa söylensin
‫ ) َرشَ ًدا‬nazm-ı kerîmiyle de ızrâr ve is’âdın hiç birine alâ-vec- maatteessüf fıkra-i istidrâkiyyesine varınca doğrudur. 10( ‫قد‬
hi’l-hakīka mâlik olmadığını i’tirâf etmesi Resûl-i Ekrem’e e- ‫ )يصدق الكذوب‬fehvâsınca Hazret-i Peygamber’in ulviyet-i
mir buyurulmuştur. Nihâyetü’l-emr enbiyânın efrâd-ı üm- şânına, nev’-i beşere büyük bir şâh-râh-ı selâmet açmış ol-
metten farkları 9( ‫الخ‬...‫الی‬ ِ ٰ ُ ‫مثلكم‬
َّ َ ‫يوحى‬ ْ ُ ُ ْ ِ ‫بشر‬ ٌ َ َ ‫انما َ َانا‬ َ َّ ِ ‫قل‬ ْ ُ ) âyet-i masına dâir bir hüsn-i şehâdet, daha doğrusu bir i’tirâf-ı ha-
kerîmesi mantûkunca vahiy ve risâlet-i mezâyâ-yı celîlesiyle kīkattir. Bizim iddiamız zaten dinimizin ulviyet-i mübecce-
teferrüd ve temeyyüz etmelerinden ibâret kalmaktadır lesine karşı dermeyân olunan türrehâtın vuzûh-ı butlânın-
dan ibârettir. Yoksa dîn-i mübînin kudsiyet ve hakkāniye-
tine iğtirâr ile tatbîkātına lüzum görmeyen; irşâdât-ı hakāik-
Bu ma’rûzâtımızın kâffesi bahr-i tevhîd-i Kur’ân’dan bir âyâtına ittibâ’ etmeyen gafillerin, sûrî ve sathî intisâb ile ka-
katredir. Bununla beraber sad-hezâr eseflerle i’tirâf ederiz ki lıp da atâlet ve evhâm sâyesinde ihrâz-ı saâdet sayıklayan
ahâlî-i İslâmiyye ekseriyetle bu dekāike tenebbüh etmemiş, sersemlerin vâsıl-ı ser-menzil-i maksûd olacaklarını hiçbir
zikrolunan vesâyâ-yı celîleye riâyet-i kâmile devri çok sür- vakit da’vâmıza katmıyoruz.
memiştir. Nasıl ki “el-Menâr” mecellesinin nakline göre bir Ziyâ-i şems ile sahâif-i ekvân ne kadar müstenîr olursa
olsun insanın gözleri kör olunca, yahud bi’l-iltizâm gamz-ı
ebsâr ile istitlâ’-i hakāikten i’râz edince istîlâ-i zulûmât ile
elvân ve eşkâl-i âlemden bîhaber kalacağı tabîîdir. Bundan
yahud nâmına yemin edilmeye şâyeste görülmek, kezâlik dilediği dolayı hûrşîd-i cihân-tâba bir nakīsa isnâd olunabilir mi?
şeyi helal ve dilediğini haram etmek, günah bağışlamak ve cen-
Binâen-alâ-zâlik sırâtımüstakīmden inhirâfla giriftâr-ı
nete koymak hasâisiyle mümtâz bilinmek sarîhan ulûhiyetle tavsîf
edilmekten asla farkı yoktur.
hüsrân ve helâk olan süfehâ-i enâm kendi sû-i hareketle-
Rivâyet olunur ki ( ‫والمسيح‬ َ ٖ َ ْ َ ‫الله‬ِ ّٰ ‫دون‬ ْ ِ ‫اربابا‬
ِ ُ ‫من‬ ً َ ْ َ ‫ورهبانهم‬ ُ َ َّ ِ
ْ ُ َ َ ْ َ ‫اتخذوا‬
ْ ُ َ َ ْ ُ َ ‫احبارهم‬ rinin cezasını görmüş olurlar. Fi’l-vâki daha asr-ı evvel evâ-
‫مريم‬ ‫ابن‬
َََْ َْ ) [Tevbe, 9/31] âyet-i celîlesi nâzil olduğu esnâda –evvelce hirine doğru millet-i İslâmiyye’ye müntesib [149] geçinenler
Nasrânî bulunan– Adiyy bin Hâtem (radıyallahu anh) huzûr-ı ri- içinde sû-i tefehhüm sâikasıyla bu makūle bî-vâyeler zuhûr
sâlet-penâhîde bulunup: Yâ Resulallah! Biz rahiplere ibâdet etmi- etmeye başlamış idi. Hayru’l-kurûn içinde İmâm Ali
yorduk demiş, Resûl-i Ekrem efendimiz de bu hadîsle cevap i’tâ keremullahu vechehu hazretlerine isnâd-ı ulûhiyyet eden
buyurmuş idi: (‫ )اليس كانوا يحلون لكم ويحرمون فتأخذون بقولهم‬Yani Harûriyye tâifesini bırakalım. Çünkü onların sadâsı zaîf ve
değil mi ki onlar size arzuları vechile helâl ve haram ederlerdi. Siz
dalâletleri âşikâr idi, zuhûr etmeleriyle beraber mahv olup
de sözlerini tutardınız. Adiyy: Evet! Öyle olurdu deyince buyurdu-
lar ki (‫ )هو ذاك‬işte böyle onların re’y-i hodlarıyla vukū’ bulan tah-
gittiler. Fakat te’sîrât-ı seyyi’esi ümmetin cân-gâh-ı hayâtına
rîm ve tahlîllerini kabul etmek de bir nevi ibâdettir. Risâle-i Hami- işleyen Bâtıniyye tâifesine atf-ı enzâr ettiğimizde ne müdhiş
diyye. âfetler görürüz. O tâife-i mahzûlenin mekr u mefâsidinden,
1
Kehf, 18/56; En’am, 6/48. Kur’ân-ı Kerîm’i sû-i tefsîre uğratan, binlerce ehâdîs-i bâtıla
2
İsrâ, 17/105. vaz’ ve ihtirâ eden mülâhidenin, o hâin heriflerin mikrop-
3
Şûrâ, 42/48. larından âzâde kalmış fırak-ı İslâmiyye pek az bulabiliriz.
4
Gāşiye 88/22, âyet metinde sehven (‫ )وما انت عليهم بمسيطر‬şeklin- Hatta onların fiten u fesâdâtı sirâyetiyle değil midir ki
de yazılmıştır. esâsen pek muhik olan tavâif-i sûfiyye bile mürûr-ı zamânla
5
“İnsanlara zorbalık etmek.”
6
Bakara, 2/272.
7
Kasas, 28/56. **
Garâibden olmak üzere El-Menâr bu müsteşrikin Hollandalı Dok-
*
(‫مستقيم‬ ٍ َ ِ ‫لتهدى ِ ٰالى‬
ٍ ٖ َ ْ ُ ‫صراط‬ َ َّ ِ َ ) [Şûrâ 42/52] nazm-ı kerîminde Haz-
ٖ ْ َ َ ‫وانك‬ tor Dozy olmasını da tasrîh etmiştir. Artık bilemeyiz ki mezbûr bu
ret-i Resûl’e isbât olunan hidâyet, beyân-ı hak ve irşâda himmet sözünü burada esirgediği halde başka bir eserinde mi söylemiş,
ma’nâsına olduğu ma’lûmdur. yoksa bu eser-i dalâlet-rehberin bir tarafına sıkıştırdığı halde mü-
8
Cin, 72/21. tercim-i bî-vâye tarafından mı tayy edilmiş!..
9 10
Tevbe, 9/31. “Yalancı doğru da söyleyebilir”
i’tidâllerini kaybederek çığırdan çıktılar. İş bu dereceye vâsıl HUTBE

oldu ki tâife-i Bâtıniyye’nin kendi eimme ve hulefâsına – 11 –
bezl-i ta’zîmâtta gulüv ettikleri gibi ehl-i sünnetten ma’dûd ‫ الحمد‬.‫ الحمد للّه الذي يقبل على من اناب‬.‫الحمد لله الذي يقبل من تاب‬
kimseler de şuyûh-ı sûfiyye ve pîrân-ı tarîkat haklarında o ‫ الحمد للّه مولى الورى ومولى‬.‫للّه الذي يهدى المخلصين للصواب‬
mertebe gulüv ve ifrât cihetini tuttular. Ez-cümle esbâb ve
eşrât-ı kevniyye hâricinde onlara tasarrufât-ı keyfiyye isbât
‫ واشهد ان سيدنا‬.‫ اشهد ان لا اله الا هو وصل من انقطع اليه‬.‫الاحسان‬
etmek ve irtihâllerinden sonra bile mu’cizât-ı enbiyâ fevkin- ‫ اللّهم صل وسلم على هذا النبي الذي‬.‫محمدا جرت الحكمة من بين شفتيه‬
de birtakım kerâmetlerine kāil olmak bu ifrâtın netâic-i acî- ‫وعلى آله وصحبه الامجاد الاعيان وسلم تسليماً كثيرا‬.‫عز الإسلام به وعليه‬
besindendir. ‫ هل اضلوك عن طريق‬.‫»اما بعد فيا عبد الله« لما ذا لا تسمع كلام الخطباء‬
İşte bu hâller ve i’tikādlar yüzünden âlem-i İslâmiyyet
‫ ام لعب الهوى ز غلب‬.‫ ام مات القلب فليس يسمع النداء‬.‫الفوز والهناء‬
rahne-dâr olup gidiyor. Çünkü bu girîveye sapan avâm-ı
nâs esbâb-ı zâhire-i selâmeti terk ve ihlâl ederek atâletle ‫ دين ضعف وشرع ضاع في‬.‫ أي حال من احوالك لا يستحق البكاء‬.‫الشيطان‬
te’mîn-i saâdet hevesine düşüyorlar. Meşâyihin ber-hayât ‫ ما‬.‫ ماضر الإسلام والمسلمين سواك‬.‫ ورجال ساؤا وساءت الأحوال‬.‫الهواء‬
olanlarına perestiş derecesinde ta’zîm ve inkıyâd, emvâta il- ‫ ما اهانك الغريب الا حين اهنت اخاك ما‬.‫اضعف الدين الا هجرك وجفاك‬
tihâk edenlerin türbelerine rûy-mâl olarak istiğâse ve istim-
.‫ تمسك بالدين تجده رجع لمجده المعهود‬،‫كسر سلاحك الارضاك بالهوان‬
dâd ile hilâf-ı meşrû’ ahvâle, dinin ve Peygamber’in emr et-
mediği bî-nihâye bid’atlere hasr-ı evkāt ediyorlar. Bunun ‫ ادحق الإسلام تجده قلاء لاء‬.‫راع واجب الشرع تجده فزعت منه الاسود‬
neticesi ise hüsrân-ı dâimîden başka ne olabilir? ‫ التفت فقد جاوزت‬.‫ اطع ربك تجد النصر والعفو والغفران‬.‫نوره الجحود‬
Gürûh-ı ceheleden olan müntesibîn vesâtet ile onun ‫ التفت فقد شمت فيك العدو‬.‫ التفت فقد فعلت فعل عاد وثمود‬.‫الحدود‬
ma’nâsındaki te’vîlâtı hatırlarına bile getirmeyerek evliyâ
‫ التفت فقد صار الميسر في كل‬.‫ التفت فقط اضعت السنة والقرآن‬.‫والحسود‬
zannettikleri kimseler hakkında tasarruf-ı hakīkī i’tikādında
bulunurlar. Hele pîrân-ı tarîkatten, câ-nişîn olan babalardan ‫ التفت فقد صار كل شيء عارا في‬.‫ التفت فقد صار الربى تجارة التجار‬.‫دار‬
o kadar korkarlar, ictilâb-ı rızâlarına ol mertebe i’tinâ ederler ‫ روى الامام احمد عن ابى هريرة ان‬.‫ التفت وانق الله تنل الرضا والأمان‬.‫عار‬
ki o havf u recânın aşr-i mi’şârını Hallâk-ı Zü’l-celâl’e karşı ‫رسول الله )ص( قال »قال ربكم عز وجل لو ان عبيدى اطاعوني لأسقيتهم‬
hâiz değillerdir. Hatta içlerinden pek çoğu bile bile nâm-ı 3
« ‫المطر بالليل واصلعت عليهم الشمس بالنهار و لم اسمعهم صوت الرعد‬
pâk-i kibriyâya kâziben yemin etmeye mütecâsir bulunduğu
.‫صدق رسول الله‬
halde o zâtlardan birinin huzûrunda veya türbesi yanında
mümkün değil yemin edemezler. Ali Şeyhü’l-Arab
Bidâa-i ilmiyyeye intisâbla biraz müterakkī olanları da
bu ta’zîm ve i’tikādda avâma müşâreket ettikleri halde bun-
lar te’vîle saparak dîn-i İslâmca mahzûrâttan olan bi’l-istiklâl
te’sîr ve tasarrufa kāil olmaktır yoksa Allahu Teâlâ ile ibâdı [150] SAFAHÂT-I HAYÂTTAN:
beyninde vesâtet i’tikādı bâtıl değildir derler. Lâkin bu türlü
Kocakarı ile Ömer
vâsıtanın ma’nâsı ve delîl-i şer’îsi neden ibârettir? diye sora-
cak olsak, bu kadar ehemmiyeti hâiz olan bir mes’ele-i dî- – Üstâd-ı Necîbim Ali Ekrem Bey’e –
niyyenin 1(‫یء‬ ْ ِ ‫الكتاب‬
ٍ ْ َ‫من ش‬ ِ َ ِ ْ ‫فرطنا ِفى‬
َ ْ َّ َ ‫ ) َما‬nazm-ı münîfini hâvî Var mı Abbâs’ı bilmeyen?.. Yoktur.
Furkān-ı Hakîm’de neden tasrîh buyurulmamış ve bilakis O sahâbîyi dinleyin ne diyor:
vesâtet ve vekâlet nefy u ibtâline dâir –bâlâda zikrolunan– Bir karanlık, soğuk geceydi, yine
nusûs-ı Kur’âniyye’den başka dergâh-ı Bârî’den gayrı mel- Ömer’in gitmek istedim evine.
ce-i ibâd olmadığı beyân buyurulmuş diyecek olsak mebhût Geç vakit kimsesiz sokaklardan
olup kalırlar. Verilecek cevap yok ki ortaya kosunlar. Yürüyordum; uzaktan oldu iyân
“Fesübhânallah” Cenâb-ı Bârî 2( ‫كالظلل‬ ِ َ ُّ َ ‫موج‬
ٌ ْ َ ‫غشيهم‬ َِ َ
ْ ُ َ ِ َ ‫واذا‬ –Kalb-i leylin mehîb râzı gibi–
ّ
‫الدين‬ َ
َ ٖ ‫مخلصين ُله‬ِ ْ
َ ٖ ُ ‫الله‬ ّٰ
َ ‫دعوا‬
ُ َ َ ) misillü nusûs-ı Kur’âniyye’de devr-i Ansızın bir müheykel a’râbî!
câhiliyyet Araplarını istîlâ-yı dehşet hengâmında münhası- Bembeyaz bir ridâ içinde nihân,
ran bârgâh-ı Rabbanî’ye ilticâ ederler, hiçbir ferdi araya tev- Geliyor muttasıl o tayf-ı girân.
sît etmezler diye tavsîf buyurduğu halde müslüman ve mu- Ben sokuldum, o geldi, yaklaştık;
vahhid sayılan bir abdin en ziyâde müzâyaka zamanında Durmadan karşıdan selâmlaştık.
hâlıkını, ma’bûdunu unutup da türbelere koşması, pîrler- Düşünürken selâm alan sesini,
den, babalardan çâre beklemesi yakışık alır mı? O heyûlâ uzandı tuttu beni:
Manastırlı İsmail Hakkı Bir de baktım, Ömer değil mi imiş!
– Ya Ömer! Böyle geç vakit, bu ne iş?
– Şu mahallâtı devre çıktım ben;
Gel beraber, dolaşmak istersen.
1
En’âm, 6/38.
2 3
Lokmân, 31/32. Ahmed İbn Hanbel, Müsned, 8693.
Dûş-i ma’sûmu sâye-pûş-i huzûr, Medîne halkını üryân bırak, Mısır’da dolaş..
Koca bir belde bî-telâş ü fütûr Gazâ! Gazâ! diye git soy cihânı, gel paylaş!
Uyuyorken, Ömer sıyânet-i Hak [151] Çocukların yeniden yükselince feryâdı,
Gibi etrafı devr edip duracak! Kadın tehevvürü artık cünûna vardırdı:
O semâlar kadar bülend cebîn, – Bu nevhalar ki çıkar tâ bulutların içine:
İki şeb-i zinde-dâr gözlerinin Ömer! Savâik-ı tel’în olur, iner tepene!
Parlıyor in’itâf-ı nûruyle: Yetîmin âhını yağmur duâsı zannetme:
Necm-i sâhirde sanki bir hâle! O sayha ra’d-ı kazâdır ki gönderir ademe!
Duruyor her evin önünde Ömer, “Açız! Açız! Bize bir lokma olsun ekmek ver. ..”
Dinliyor, bî-haber içerdekiler! “Susun a yavrularım, işte oldu, şimdi pişer!”
Geçmedik en sefîl bir yapıyı; Gidip de söyleyeyim ha?... Dilencilik yapamam!
Yoklayıp sağlı sollu her kapıyı, Ömer de kim! Benim ondan kerîm adamdı babam.
Geldik artık Medîne hâricine; Ölür de yüz suyu dökmem sizin Halîfenize!...
Bir çadır gördü orda durdu yine. Ömer bozuldu fena halde:
– Haklısın teyze!
Ocak başında oturmuş bir ihtiyarca kadın, Avut çocukları ben şimdicek gider gelirim.
“Açız! Açız!” diye feryâd eden çocuklarının
Halîfe önde, bu sözlerle mündehiş, nâdim;
Karıştırıp duruyor muttasıl nevâlesini..
Ben arkasında, perîşân, çadırdan ayrıldık.
Zaman zaman duyurup girye-pûş olan sesini,
Sabaha karşı biraz başlamıştı aydınlık.
Diyor: – A yavrularım işte şimdicek pişecek..
Köyün köpekleri ejder misâli saldırıyor,
Fakat ne hâl ise bir türlü pişmiyordu yemek!
Bırakmıyor bizi yoldan, fakat kim aldırıyor!
Dışarda durduğu müddetçe hep o nâleleri
Medîne’nin dalarak münhanî sokaklarına,
Duyunca daldı Ömer bir selâm verip içeri.
Dönüp dönüp hele geldik zahîre anbarına.
Selâmı aldı kadın pek beşûş bir yüzle.
Halîfe girdi açıp, ben de girdim emriyle.
– Çocukların ne için teyze ağlıyor böyle?
Arandı her yeri bir mum yakıp ale’l-acele.
– Bugün ikinci gün aç kaldılar...
– Şu tek çuval onu gördün ya! Haydi yükle bana,
– O halde neden
Bu desti yağ doludur, elverir o yük de sana.
Biraz yemek komuyorsun?
Çuval Halîfe’de, yağ bende, çıktık anbardan;
– Yemek mi? Çömleği sen
Kilitleyip geri döndük deminki yollardan.
Tirid mi zannediyorsun?
Mesâfe baktım uzun, yük ağır, Ömer yorgun...
– Nedir ya?
Dedim ki: Sen bırak artık, çuval benim olsun.
– Sâde sudur,
– Hayır! Yorulsa değil, ölse yardım etme sakın:
Dibinde bir kocaman taş fıkırdayıp duruyor!
Vebâli kendine âiddir İbni Hattâb’ın.
Garaz çocukları aldatmadır uyutmak için...
Kadın ne söyledi Abbâs, işitmedin mi demin?
– Güzel! Fakat kocan, oğlun, hülâsa, yok mu senin
Yarın, huzûr-ı İlâhîde, kimseler Ömer’in
Bir erkeğin? Bu ne hâl!
Şerîk-i haybeti olmaz, bugünlük olsa bile!
– Hepsi öldü... Kimsem yok.
Evet, hilâfeti yüklenmeyeydi vaktiyle!
– Senin midir bu küçükler?
Kenâr-ı Dicle’de bir kurt aşırsa bir koyunu,
– Torunlarım.
Gelir de adl-i İlâhî sorar Ömer’den onu!
– Ne de çok!
Bir ihtiyar karı bîkes kalır, Ömer mes’ûl!
Adam Emîr’e gidip söylemez mi hâlini?
Yetîmi girye-i hüsrân alır, Ömer mes’ûl!
– Âh!
Bir âşiyân-ı sefâlet bakılmayıp göçse:
Emîr’e öyle mi? Mahv etsin an-karîb Allah!
Ömer kalır yine altında, hiç değil kimse!
Yakında râyet-i ikbâli ser-nigûn olsun...
Zemîne gadr ile bir damla kan akıtsa biri:
Ömer belâsını dünyada isterim bulsun!
O damla bir koca girdâb olur boğar Ömer’i!
– Ne yaptı, teyze, Ömer böyle inkisâr edecek?
Ömer duyulmada her kalbin inkisârından;
– Ya ben yetîm avuturken, Emîr uyur mu gerek?
Ömer koğulmada her mâtemin civârından!
Raiyyetiz, ona bizler vedîatullâhız;
Ömer halîfe iken başka kim olur mes’ûl?
Gelip de bir aramak yok mu?
Ömer ne yapsın İlâhî bütün odur mes’ûl!
– Haklısın, yalnız
Ömer’den isteniyor beklenen Muhammed’den...
Zavallının işi çoktur; zaman bulup gelemez;
Ömer! Ömer! Nasıl aldın bu bârı dûşuna sen!
Gidip de söylememişsen ne haldesin bilemez.
– Niçin hilâfeti vaktiyle eylemişti kabûl? – Sen almasan acabâ kim gelip de senden iyi
Sonunda böyle çürük özrü kim tutar makbûl? İdâre eyleyecek düştüğün bu ma’rekeyi?
Zavallının işi çokmuş!... Nedir, muhârebe mi? Evet, adâleti “mutlak” hayâl edersen eğer,
İşitme sen de civârında inleyen elemi, Ömer değil ya ne olsan bırak ki hepsi heder!
Beşer “adâleti mutlak” tahayyül eylerse, Çıkacak tutmasam hemen dışarı.

Görür ümîdini mahkûm her zaman ye’se. – Teyze afveyledin değil mi beni?
Sen ey Ömer ne meleksin, ne bir emîr-i zalûm... – Böyle göster fakat adâletini...
Fakat elinde ne var? Fıtraten beşer mazlûm! – İşte bağlandı şimdicek nafakan:
Görür bürûc-ı semânın bütün sitâreleri, Alacaksın her ay gelip buradan.
Zalâm içinde, yük altında inleyen Ömer’i! -son-
Huzûr-ı Hakk’a çıkarken bu unlu cebhenle, Mehmed Âkif
Değil zemîni, getir şâhid âsumânı bile!
– Uzak mı yol? Daha çok var mı?
– Ancak üç beş adım. Dördüncü Konferans:
Mecâli kalmamış artık zavallının... Baktım: AHVÂL-İ MÜSLİMÎN VE ULEMÂ HAKKINDA
Olanca azmini tahkîm edip, nefes nefese,
Yavaş yavaş yürüyor. Geldi bin belâ neyse! Bursa’da İlmiyye Kulübünde
Sokuldu haymeye, indirdi arkasından unu:
– Bırak da testiyi yerleştirin kenâra şunu. Seyyâh-ı Şehîr Abdürreşid İbrahim Efendi
Ömer hemen taşı çömlekten indirip attı; Hazretleri Tarafından
Uzandı testiye, yağ koydu, sonra un kattı. 15 Nisan 1326 Perşembe
Oturmak istedi lâkin belâya bak ki ocak
Efendiler, burada, meclisinizde hazır bulunan zevât-ı ki-
Hemen sönüp gidecek!
râm muhtelif sınıflara mensup bulunduğu cihetle ben de sö-
– Teyze, yok mu hiç yakacak?
zümü ona göre söyleyeceğim. Maamâfih aranızda sözün ba-
zı yerlerini anlamayan adamların bulunması ihtimali de var-
Kadın getirdi beş on parça yaş odun Ömer’e;
dır. Ya mes’elenin rikkatinden, ya ifâdenin kusurundan an-
Ömer de onları yakmak için eğildi yere:
laşılamayan sözler olursa hatırda tutarsanız, sonra istîzâh e-
Ocak tüter, Ömer üfler zefîr-i hârıyla;
dersiniz, ben de kemâl-i iftihârla izahına çalışırım. Çünkü bu
Zemîni lîhye-i beyzâ-yı târumârıyla,
sebeple çok vakitler bir kelime kīl u kāli mûcib oluyor. Bir
[152] Sücûd tavr-ı huşûunda, muttasıl süpürür;
adam böyle bir yere geldiği zaman kemâl-i dikkatle dinle-
İçinde rûhu yanarken yüzünde ter köpürür!
meli; sözlerin evvelini, âhirini birbirine rabt etmeli, meclisin
Döner muhît-i nigâhında tûde tûde duman,
evvelinden nihâyetine kadar hazır bulunmalıdır. Yoksa gaf-
Bulut geçer gibi necmin hiyât-ı nûrundan!
lete pûyân olarak dinlemez, nutkun ötesinden berisinden bir
Ocak tutuştu, yemek pişti; kaç kelime işitir de, i’tirâza kalkışırsa böyle adamın i’tirâza
– Var mı teyze kabın? hakkı olabilir mi? Dinlememiş, bir iki kelime nazar-ı dikkati-
Getir de indirelim... ni celb etmiş, o sırada uykudan uyanmış, siyâk u sibâk-ı ke-
– Var büyükçe bir kap, alın. lâmdan, sözün gelişinden bî-haber. Her kelimenin mevkie
Yemek sıcaktı fakat kim durup da bekleyecek! göre ma’nâsı olur, onu cümlelerden ayırarak silâh-ı ta’rîz
Ömer çocuklara bir bir yedirdi üfleyerek! makamında kullanmak ne edebe muvâfık olur, ne de insa-
Kesildi haymede mâtem, uyandı rûh-i sürûr: fa. Başımdan çok geçtiği var da onun için mukaddemâ ihtâ-
O yavrucuklara baktım ki oynaşıp duruyor! ra mecbur oluyorum, afv edersiniz.
Ömer bu âlemi, bîtâb, seyre dalmıştı... Bendeniz otuz senedir diyânet-i İslâmiyye’ye hizmet
Dedim: Sabah oluyor kalkalım... maksadıyla önüme çıkan mevâniin kâffesine göğüs gererek;
– Evet, haydi! ne meşakkat, ne belâ gelirse hepsine râzı olarak meydana
Yarın Emâret’e gel teyze, öğleyin beni bul; çıkmışım ve otuz senedir bu uğurda mücâhede eder, uğra-
Emîr’e söyleriz, elbette hayr olur me’mûl. şırım. Hiç bir düşman kuvveti beni bu fikrimden geri çevire-
Yüzü gülmüştü teyzenin, baktık, meyecektir... Fikrim, maksadım, emelim diyânet-i İslâmiy-
Biz de çıktık vedâ edip artık. ye’ye son nefese kadar hizmettir. Maamâfih insan olmak
Hiç görünmeksizin gelip geçene, hasebiyle bazen kusur ederim, hilâf-ı şer’ bir harekette bu-
Doğru indik Halîfe’nin evine, lunurum, fakat matlabım doğrudur. Yine Cenâb-ı Hakk’tan
– Şimdi neredeyse gün doğar, gitme. lütf u inâyet beklerim. Çünkü bütün fikrim İslâmların intibâh
Dinledim ben de: Gitmedim yerime. ve teâlîsidir.
Etti az sonra subh-ı velveledâr İşte ben bu maksadla Avrupa şehirlerine gittim, büyük
Uyuyan şehri kâmilen bîdâr. zâtlarla görüştüm. Vaktiyle memâlik-i Osmâniyye’den de o-
raya birtakım zevât ilticâ ediyordu, belki ma’nâlı bir şey bu-
Öğle geçmişti, çıktı geldi kadın. labilir ümîdiyle ben de bi’l-ihtiyâr gidiyordum; bazı zevât ile
– Galibâ teyze uykusuz kaldın! görüşür, teâtî-i efkârda bulunurdum. Fakat bir kaç defa Av-
Kimdi akşamki, anlayınca karı, rupalılarla görüştükten sonra onlardan gelecek hayırdan el
çekmeye mecbur oldum. Çünkü onlar kendi menfaatlerini alınca okumak bilmeyenler “Çabuk oku” diye isti’câl e-
daima bizim menfaatimize takdîm etmekte idiler, daha doğ- diyor. Baş makāleyi okumaya başlarsa, “Dur, diyor, evvelâ
rusu kendi menfaatlerini bizim mazarratımızda aramakta telgrafa bak, İstanbul’dan ne haber var...”
idiler. Ben bunu hissedince el çektim, müslümanların kendi İşte bunların hepsi gösteriyor ki hâriçteki müslümanların
aralarında bir intibâh husûlüne çalışmayı tercih ettim. buraya olan irtibâtları pek kavîdir. Fakat bu makamı onlar
Bunun üzerine evvelâ Rusya müslümanlarını ikāza gay- takdir ederler. Asıl burada takdir ve takdîs olunmak lâzım
ret ettim. İbtidâ-yı emrde bana refâkat edecek çok adamlar iken hâlâ burada:
zuhûr etti. Çok ashâb-ı hamiyyet bize rehber oldu, büyük – Acaba ne olacak? İdâre-i meşrûta nedir; şerîate mu-
fedâkârlıklarda bulundular, bizden ayrılmadılar. Elhamdülil- hâlif mi, yoksa muvâfık mı? diye hülyâlara sapmaya, onları
lâh bu otuz sene zarfında çok fedâîler gördük. Bazıları el-ân fıkıh kitaplarında aramaya kadar kalkışırlar. Bunlar, böyle
mücâhede ediyor. Bazıları da irtihâl eylediler. Evet terk-i hülyâlar bizim taraflarda hiçbir vakit ağıza alınmazlar. Biz
hayât ettiler, fakat istikbâl-i İslâm’dan tamamiyle mutmain yirmi senedir İstanbul’da idâre-i meşrûta ne vakit olacak di-
olarak, müslümanların bir zafer bulacağına, teâlî ve terakkī ye bütün müslümanlar bekliyorduk.
edeceğine tamâmiyle kesb-i kanâat ederek öyle gittiler. Vâ- Hem yalnız idâre-i meşrûta ile devlet terakkī etmez, eğer
kıa hiçbir şey göremediler, fakat istikbâli görmüş gibi, his- millet terakkī ederse o vakit devlet terakkī eder. Millet uy-
setmiş gibi idiler. kuda olursa elbet devlet de sendeler. Devlet çarkı para ile
O zamanlar Dersaâdet’e ve Hicâz’a iki üç senede bir ke- döndüğünü bilmeyen var mı? Halbuki bugün para yok.
re gidip geliyordum. Bazı senelerde birer bahane ile tem- Devlet milyonlarca lira istikrâz etmeye mecbur oluyor. Çün-
dîd-i ikāmet etmekten geri kalmadım. kü dâhilde yok. Eğer kasasında para olursa hâriçten istikrâz
Teşebbüsâtımızın her birinde isâbet ettik, dersek yanlış- eder mi? Millet terakkī ederse hâriçten istikrâza hâcet kal-
tır. Bazı teşebbüsâtta çok büyük hatalar yaptığımızı da anlamaz. Bunun için milletin terakkīsi lâzım.
dık ve bu hatamızı i’tirâf ettik. [153] Fakat beyne’l-ulemâ Millet terakkīsi ne ile olur? Hiç şüphesiz ilim ve ma’ri-
bir söz vardır; “Müçtehid hatasında dahi müsâbdır” derler; fetle. Bugün ekin ekilecek olsa bilenin ektiği ile bilmeyenin
biz bu sözü o müctehidîn-i izâma hasr etmeyip, zamanı- ektiği bir olur mu? Tabîî her şeyde erbâb aranır. Her şey
mızda da sa’y u ictihâd edenlere, matlaba hizmet eyleyen- böyledir; eğer erbâbı elinden geçerse onun menfaati hak-
lere de teşmîl etmeliyiz. Böyle olursa hiçbir vakit mesâimiz kıyla istihsâl olunur. Erbâbı olmadı mı ne kadar çalışsa nâ-
boşa gitmez. filedir. Bunun için ahâlîmizi, milletimizi her san’ata erbab
Bundan otuz küsür sene mukaddem Sultan Azîz’in za- yapmak için ilim lâzım, ma’rifet lâzım.
mân-ı hilâfetinde memleketimiz olan Rusya’da Sultan A- Bu ilim ve ma’rifet yoluna hizmet edecek adamlar kim-
zîz’in kim olduğunu bilmeyen adamlar çoktu. Duâ ettikleri lerdir? Bizim müslümanlarda kime sorsanız hocalardır diye-
zaman “Rûm Pâdişâhı Abdülazîz” diye duâ ederlerdi. Ma- cek. Ben de onu diyeceğim. Fakat hoca efendi kendisi bil-
kām-ı hilâfet kelimesi hiç hatırlarda yoktu. Bugün ise Rus- mezse nasıl hizmet eder? Bugün bütün müslümanların gözü
ya’da makām-ı hilâfete geçen zevâtın isimlerini bilmeyen bir hoca efendilere ma’tûf. Her hayrı sizden bekliyorlar, bizden
çocuk bile yoktur. Meselâ “Mehmed Hân-ı Hâmis” nâm-ı intizâr ediyorlar. Ve bizden beklemekte de haklıdırlar. Biz
celîli zikr olunduğu vakit hatıra makām-ı hilâfet gelir; müs- vazîfemizi ifâ etmezsek yevm-i adlde huzûr-ı Rabbülâlemîn’-
lümanların makarr-ı saltanatları, merkez-i diyânet ve vahde dûçâr-ı itâb olmaktan da kurtulamayacağız. Hâlimiz o
detleri diye düşünülür. Bunu hatırlamayacak bir çocuk bile kadar müşkil olacak, ki derecesini ta’rîfe hâcet yok, bilirsiniz
tasavvur olunamaz. İşte otuz sene zarfındaki terakkīyi bu- 1 ِ ِ ِِ
ٍ َ ُ ‫كل‬
(‫بامامهم‬
ْ َ ‫اناس‬ ُ ْ َ ‫يوم‬
َّ ُ ‫ندعوا‬ َ ْ َ ) bizim imamlarımız, yine ulemâ-
nunla muvâzene edebilirsiniz.
mızdır. Bunu kim inkâr edebilir?
Asıl maksad, efendiler, müslümanların bugün gayet müş-
Şu halde hiç şüphesiz millete rehber olmak vazîfesini
kil bir mevki’de bulunduğunu arz etmektir. Bu müşkilâtı bi-
ulemâ iltizâm etmeli. Zaten vazîfesidir. Bunu iltizâm edince
zim ulemâ bugüne kadar tamamiyle keşf edememektedirler.
artık yine eskisi gibi Halebî, Vikāye, Kudûrî’ye, filâna... İşi
Belki de ekser yerlerde, husûsan şu memâlik-i Osmâniy-
hasr etmemeli. Yalnız bunları okutup da bununla adam ye-
ye’de ulemâmız külliyen gaflet içindedirler.
tiştireceğiz dersek felâh bulamayacağımız gün gibi âşikâre-
Hâriçte olanlar, bizim gibi Rusya’da, Hindistan’da, Ca-
dir.
va’da... Ecnebî zulmü altında çiğnene çiğnene siyâsetle işti-
E ne yapmalıyız? Evvelâ biz ulemâ kendimizi bir yere
gale mecbur olmuşlar. Bir dereceye kadar kendi mevki’lerini
toplamalıyız. Biz müslümanların en büyük belâmız aramıza
ve merci’leri olan buranın mevkiini takdîr etmeye, ona bir
düşen şu iftirâktır. Bir kere şunu kaldırmalıyız. Eğer böyle
kuvvet tahsîs etmeye muvaffak olmuşlar. Bunun için bugün
iftirâk üzere kalır, kalblerimizi bir yere bağlamayacak olur-
her nereye giderseniz makām-ı Hilâfet-i uzmâ denilince duâ
sak hiçbir vakit matlûba muvâfık hizmet edemeyeceğiz. En
ederler. Bu duâyı etmeyen hiçbir köylü bile bulamazsınız;
nerede kaldı ki ulemâsı. Avâmımız böyle burasının ahvâlin- büyük vazîfe kalblerimizi bir yere bağlamaktır.
den haberdâr olmak üzere gazetelere dört gözle muntazır Zaten mu’tekedâtımızdandır ki Allah bizim kalblerimizi
olur. Devlet-i Osmâniyye’ye ait bir haber alırsa kemâl-i Ka’be’ye bağlamış, ki daima kalbimiz bir noktaya bağlı ol-
memnûniyyetle yekdiğerine tebliğe çalışırlar. Bazı köylüler
birleşerek gazeteler getirtirler. Sabahleyin gazeteyi ellerine 1
İsrâ, 17/71.
sun. Onun için teveccüh ettiğimiz zaman “Allâhu Ekber” Rusya’da senelerce kanlar döküldü. Nefs-i Petersburg’-
dedik mi hepimizin kalbi bir noktaya ma’tûf olur. Fakir, zen- da on iki bin adam itlâf olundu. Almanya sefîri penceresin-
gin, büyük, küçük hepsi müsâvîdir. Hepsi Allah’ın huzûrun- den şöyle bakardı. Bir taraftan İngiltere’nin de bir seyirciden
da bir makamda duruyorlar. Bundan ziyâde müsâvât üzere farkı yoktu. İnsaniyet nâmına “Ya hû! Ne yapıyorsunuz?”
kurulmuş bir esas tasavvur olunur mu? Tefekkür ve mülâ- diyen bir adam çıkmadı. Burada cüz’î bir bahane bulurlarsa
haza eden der ki: Asla ve kat’â olamaz. insaniyet nâmına hemen müdâhale hazır. Bunları da fark
Bizim de işte zimmetimize düşen vazîfe bu fikre hizmet- edemezseniz, hoca efendiler, sonra milletin hâli yamandır.
tir, biz müslümanları bir noktada cem’dir. O nokta da Ma- Mine’l-kadîm ulemânın mesleği gayet güzel te’sîs olun-
kām-ı Hilâfet-i Kübrâ’dır. Ve buna hizmet edecek zevât da muştur: Sekiz ay tahsil, üç ay cerr. Cerr zamanında İstanbul
ulemâmızdır. Bunun için evvelâ ulemâmız kendilerini ıslâh medârisinden, Bursa medârisinden binlerce talebe-i ulûm
ederek bir araya toplamalı. Böyle dağınık yaşarsa, cüz’î bir köylere dökülür. Vah zavallılar, sorunuz ne için giderler.
mes’ele için ihtilâf, münâferet zuhûr ederse sonra diyânete Alacağınız cevap bir ekmek parası içindir. Yazık değil mi, bir
kim hizmet eder? Bizim beynimizde, ulemâ beyninde zuhûr ekmek parası için köy köy gezerek ahâlîyi kandırmak. Hal-
eden mesâil daima cüz’iyâttır. Bâri bir esaslı ihtilâf olsa. Bir buki münevver giderse neler ta’lîm etmez, nelere teşvîk et-
adam (ve kīle) ile fetvâ verir. Öteden biri çıkar: mez, ne gibi adam yetiştirebilmez. Şerîat nedir öğretir, vazî-
– Ne demek? Müftâ-bih kavl varken (kīle) ile fetvâ verilir fe nedir bildirir, ma’rifet nedir ta’lîm eder, itaat nedir, sultan
mi; böyle şey olmaz. nedir, imâmet nedir izah eder. Hep köy ağalarını dinden,
Derken al bir mücâdele. Mes’ele ne için imiş? Ali A- dünyadan haberdâr eder. Makām-ı Hilâfet’i bilmeyen, itaati
ğa’nın öküzünün derisi için. İki para ehemmiyeti yok. İki öğrenmeyen bir adam kalmaz. Fakat maatteessüf bir ekmek
hoca kavga etmişler, iş büyümüş, ecnebîleri tasallut ettirme- parası için giderler. Bundan sonra da böyle giderlerse tale-
ye muvaffak olmuşlar. Hoca Efendiler, her ne kadar acı ise belik sırf askerden kurtulmak için bir vasıtadan başka bir şey
de bu böyledir. Zîrâ çok tecrübeler geçti başımızdan. Rus- olmaz, tenbellikten başka bir netice vermez. Böyle tenbel-
ya’da çok çalıştık, otuz senedir çalışıyoruz, toplanacağız dilerin çoğalması hizmet gibi geliyor. Fakat maatteessüf bu gi-
ye. Elhamdü lillâh toplandık. Aksi tarafında kalan varsa on- dişle hizmet değildir. Diğer milletlerin nasıl çalıştıklarını gör-
lar da dörtten ziyâde değildir. Elhamdü lillâh ulemâmızın mek, nazar-ı dikkate almak lâzımdır. Misyonerler tâ Çin
basîret gözleri açılmıştır; dinin, milletin teâlîsine çalışmakta- memleketlerinde yüksek dağlarda manastırlar yapmışlar,
dırlar. Bugün Rusya’da on bin mekâtib, medâris var ki hep- yalnız tebligat ile iktifâ etmeyip, fiilen dahi fedâkârlık göste-
si müslümanların kendi parasıyla açılmıştır, köy ağalarının riyorlar:
beş kuruşuyla, on kuruşuyla meydana getirilmiştir. Hükû- – Geliniz, diyorlar, aç iseniz ekmek verelim.
met bir para bile vermemiştir. Rusya gibi müstebid bir hü- Ekmek verirler, hastalarını tedâvi ederler. Üç gün, beş
kûmetin idâresinde bulunan sizin din kardeşleriniz kendile- gün, bir ay karnını doyurur.
rini onun şerrinden muhâfaza için bu kadar çalışırlarsa siz ki Sonra yavaş yavaş telkīnâta başlar:
burada hiçbir mâni yoktur, bir köye gider de ta’lîmâtta bu- – Vücûd için ekmek lâzım olduğu gibi ruh için de diyâ-
lunursanız hangi Mehmed Ağa var ki çıksın da “Ben bunu net lâzım.
kabul etmem” desin? Hiç kimse tasavvur olunmaz. Elham- Ben bunları hiç ta’yîb etmem. Dinlerine hizmet ederler.
dü lillah bu imâme sâyesinde her nereye gitsek zerre kadar Devletten para istemezler. Dilene dilene para toplarlar, din-
fütûrumuz olmaz. Kan içerisinde bulunan Arnavutlar'a karşı lerini neşr ederler. Aşk olsun heriflere. Halbuki bizde dilen-
çıksak kırk bin Arnavut’u kırk hoca durdurur. (Herkes ağlı- meye de hâcet yok. Köylere gidip de Mehmed Ağa’ya öşür
yordu) Allah bize böyle bir ni’met vermişken bugün mü’min nedir anlattığımız gibi çıkarıp verecek. Zekât nedir izah et-
kardeşlerimizin kanlarını döktürmeli miyiz? tiğimiz gibi kırk koyunun birisini verecek. Parası varsa yüzde
– Yâhu ne yapıyorsunuz? Nedir bu nifâk? Dini mahva iki buçuğunu verecek... Şerîat-i garrâmız planını kurmuş.
vesile mi olmak istersiniz? diye kırk, elli, yüz hoca oralara Esasını hazırlamış. Biz hazır pişmişi yemeden imtinâ ederiz.
dökülelim. O saat teskîn olur. Fakat maatteessüf, yüz bin Bizimkisi mezellet, meskenet böyle kan ağlayarak hayatı sü-
kere teessüf, böyle bir yerde iki kelime söylemeye iktidâ- rüklemek... Korkarım bu atâlet bizi mezara sevk etse gerek.
rımız yok. Allah muhâfaza eylesin, fakat bu gidişle işimiz yaman. Der-
– Acaba Arnavutluk’tan ne haber gelecek? [154] diye dimiz büyük, tedâvimiz mefkūd. Her nereye baksak, her ne-
gözlerimiz yaşarmış bekler dururuz. Kendi vazîfemizi ifâya yi tedkīk etsek elemden, kederden, hüzünden başka bir şey
ne cesâretimiz var, ne iktidârımız. Sonra da dinin muhâfı- hâsıl olmaz. Her şeyde bir inhitât, bir meskenet bir kansızlık,
zıyız diye iftihâr eder dururuz. bir nifâk ve şikāk. Yazık değil mi? Biz de insan değil miyiz?
Böyle vazîfelerimizi ifâ için, hoca efendiler, zaman gel- Bizim ecdâdımız nasıl adamlar imiş. Vaktiyle İslâmlar nasıl
miştir. Eğer biz bundan sonra da gaflet edecek olursak yakī- muazzam, nasıl şevketli bir millet imiş. Niçin şimdi böyle ze-
nen biliniz ki bu sarık bizim başımızdan gidecektir. Bugün lîl olsun? Niçin şimdi böyle dertli yaşasın? Böyle hasta kal-
ecnebîler bütün İslâm’ın aleyhinde bir sözde müttefiktirler: sın? Niçin şimdi nifâk ve şikāk ile inkırâza sürüklensin, ne idi
Burada cüz’î bir mes’ele olduğu zaman insaniyet nâmına o eski satvet, nedir bu şimdiki zillet?... Dertlerimizi ta’dâda
himâye edeceğiz diye donanmalar yekdiğerini ta’kîb eder. imkân yok... Uyanalım, hoca efendîler, uyanalım. Düşman-
larımızın hakkımızda besledikleri fikirleri görelim de ona ne de naklen şeytandan sudûruna cevâz imkânı göremeye-
göre intibâh edelim. cek. Eğer zenâdıka vaz’ etti diyecek olsa an’ane-i müfessirî-
–mâba’di var gelecek hafta– ne ve bi’n-netîce 3(ً ‫)ان الطرق اذا كثرت وتباينت دل على ان لها اصلا‬
kāide-i usûliyyesine mugāyir. Binâenaleyh îkān-ı îmân tüke-
necek. Cevâb-ı alenîsini görelim efendilerim.
Selânik Mekteb-i Hukūku Talebesinden
Evrâk-ı Vâride: Üsküplü Eyüb Sabri
GARÂNÎK MES’ELESİ
Sırâtımüstakīm İdârehânesi’ne: SIRÂTIMÜSTAKĪM
Doktor Dozy’nin Târîh-i İslâmiyyet’ine karşı yazılan red- Bir zamanlar her sözü körü körüne kabulde ısrâr eden
diyelerden ne kadar şâyeste-i şükrân iseniz; vazîfe i’tibâriyle şarktaki mutaassıblara sıhhatini isbât edeceğiz diye vesîle-i
o kadar da tahtieye cedîr ve müstehak bir hatt-ı hareket kīl ü kāl olan ve şimdi de birtakım ecnebî garaz-kârlarca
ta’kîb ediyorsunuz. vird-i zebân ittihâz olunarak ikide birde temcîd pilavı gibi
Fazîlet-meâb Efendilerim! ısıtılıp ortaya konulan şu mes’ele kütüb-i İslâmiyyemizde
Benden daha iyi biliyorsunuz. Reddiye yazmanın usûl-i “Garânîk Mes’elesi” diye ma’rûftur.
mer’iyyesi böyle mi olur, sahîfe, sahîfe ta’kîb etmek, hangi Vukūf ve ihâtaları müsellem-i âlem olan eâzım-ı ulemâ-
yerler doğrudur, nereler yanlıştır, müfteriyât nelerdir bildir- mız bu mes’eleyi uzun uzadıya tedkīk etmişler hiçbir muzlim
mek şerâit ve levâzım-ı reddiyyâttan değil midir. cihetini bırakmaksızın dirâyeten ve rivâyeten hikâyenin mu-
Artık emniyet hâsıl olmuştur ki (eslâftan bazılarının ta’- sanna’ ve müretteb olduğunu meydân-ı alâniyyete çıkar-
kîb ettiği) ilcâm-ı avâm denilen o merdûd esas ezhân-ı ule- mışlardır.
mâdan tard edilmiştir; ulemâ-yı dînimiz hak ve hakīkate hiz- Devrimizdeki garaz-kârların tesvîlât-ı ebleh-firîbâneleri
met edegelmededir... gibi İslâmiyet bed-hâhları da vaktiyle binlerce mevzû’ ehâdîs
Asıl en büyük muammâ esrâr-ı vahiydir. ihtirâ ederek ezhân-ı nâsı tağlît eyledikleri cümleye ma’lûm-
Bu mes’ele ki mu’zamât-ı mesâil-i dîniyyemizden biridir, dur. Yalan havâdis uydurmak her devrin her zamanın en
bir defa bu halledilmeli, çünkü ehemdir. Mühimler sonraya müzmin ve müstevlî bir hastalığıdır. Mesela bugün Arnavut-
bırakılmalıdır. İşte Dozy’nin kitabına yazılacak reddiye bu luk’ta küçük bir hâdise olur. Elsine-i nâsta öyle birtakım eş-
gibi mevzulara tealluk etmelidir. Dozy kitabının mukadde- kâl alır ki hâdise fâilinin bile kendinden şüpheleneceği gelir.
mâtına, evveliyâtına doğru bir yerinde şöyle, yani şu zemin- İşte bu kabîlden olarak cem’-i ehâdîse i’tinâ olunduğu za-
de diyor: “Sûre-i ve’n-Necm” âhirinde şu âyet de vâriddir manlarda türlü türlü hurâfeler, gûn-â-gûn İsrâiliyât mazhar-ı
fakat Kur’ân’a derc edilmemiştir. Ulemâ-yı İslâmiyye bunu revâc olarak yalnız mesleğine hasr-ı mevcûdiyyet etmiş, bü-
şeytan söyledi diyerek işin içinden çıkmışlardır ve ibâre-i tün nazarını muhâtı bulunduğu mesâile kasr eylemiş ve bir
mezkûre âyet-i mahzûfe ( .‫تلك الغرانيق العلى فان شفاعتهن لترتجى‬ insanın yalan söyleyeceğini asla hatır ve hayâlinden geçir-
‫فاسجد والله واعبدوا‬.) şeklindedir; ki 1( ‫ومنوة‬ ّٰ ُ ْ َ ‫اللات‬
َ ٰ َ َ .‫والعزى‬ ُ ََََُْ
َ َّ ‫افرايتم‬ memiş serîresi saf bazı ulemâmız bu rivâyât-ı musannaayı
‫الاخرى‬ َ َ ِ َّ ) âyet-i celîlesi akabinde vârid olmuştur.
ٰ ْ ُ ْ ‫الثالثة‬ olduğu gibi kitaplarına geçirmişler ve bi’n-netîce pek çok
Bazı tefâsîre mürâcaat ettim. Fakat teşfiye-i sadra kâfî hakāikini hurâfâta boğmuşlardır.
değil. Kimi şeytan, kimi şeyâtîn-i ins söyledi, diyor... Kimi Şân-ı beşeriyyeti tezlîl eder diye şâhidlerin tezkiyesine,
iftirâ-yı mahzdır, Resûlullah’ın lisanından sudûr etmediği gi- tahkīk-i ahvâline lüzum görmeyen muhterem ulemâmız bir
bi şeyâtîn de taklîd eylememiştir, diyor... Kimi zaten bu İslâm’ın Peygamberi nâmına yalan söylemesine şüphesiz ki
mes’ele mevcûddur teferruâtını Allahu a’lem, diyor. asla ihtimal veremez. Hayru’l-kurûndan sonra yetişen müte-
ٍ َ ْ ُ ‫عليكم ِم ْن‬ ِ َ َ ‫وما‬ ahhirîn-i ulemâ bu ekāvîl ve muhteriât-ı bâtılanın bilâhare
Hazret-i Şeyhu’l-ekber 2(‫سلطان‬ ْ ُ ْ َ َ ‫لى‬
َ ‫كان‬ َ َ ) nass-ı ahfâd için birer fitne menbaı, birer düşünce mezlakası ola-
Furkānîsiyle ihticâcen esâsen şeytanda bize karşı bir istitâat-
cağını muhâkeme ederek hiç olmaz ise ehâdîs-i sahîha ile
ı tasallut yoktur, kalsın ki vahye diyor.
mevzûayı ayırmak lüzumunu takdir etmişler ve bu yolda
Şimdi bir mü’min ne kadar hâlisu’l-i’tikād bulunsa bu
pek büyük himmetlerde bulunmuşlardır ki tarih-i İslâm bu
mes’elede şüpheye düşmez mi.
mesâî ve netâicini kemâl-i tebcîl ile kayd eder. Koca Suyûtî
Eğer bu söz, Resûlullah’tan (sa) sudûr etmiştir, hakkan
el-Leâli’l-Masnûa fi’l-Ehâdîsi’l-Mevzûa nâmı altında ehâ-
[155] (...‫ )تلك الغرانيق العلى‬dahi âyât-ı Kur’âniyye’den ma’-
dîs-i mevzûayı toplayıp bir araya getirerek bu ümmete pek
dûddur, dese küfr-i sarîh.
büyük hizmetler etmiştir. Cenâb-ı Hak garîk-i lücce-i rahmet
Eğer şeytan ve şeyâtîn-i ins taklîd-i savt-ı Resûl etmiştir, eylesin. Suyûtî’nin ahlâfı bu çığırı ta’kîb etseler idi bugün
dese bir defa akla tevâfuk etmeyeceği meydanda. Nakle kütüb-i İslâmiyye İsrâiliyâttan ve hatta teşvîk ve tergīb-i
mürâcaat edeyim dese Hazret-i Muhyiddîn’in bâlâda arz ibâdâtı tazammun eden ehâdîs-i mevzûadan dahi kurtulmuş
ettiğim ihticâcı göze çarpacağından dolayı bunun ne aklen olurdu.
1
Necm, 53/19, 20.
2 3
İbrahim, 14/22. “Yolların çoğalıp farklı farklı olması, asıllarının olduğuna delildir.”
Fakat maatteessüf kendilerini cereyân-ı elfâza kaptıran lâgat ve fesâhat ve i’câzdan niçin mahrumdurlar bütün
ve herhangi tefsirde, kitapta olursa olsun gördüğü mütâla- Kur’ân’ı mislini ityândan âciz bırakacak bir sûret-i belîgada
ayı müdâfaa etmeyi levâzım-ı dîniyyeden addeyleyen ed- vücûda getiren –mu’terizler her kimi i’tikād ediyorlarsa– yal-
vâr-ı ahî-redeki ulemâmız bu mühimmeyi takdir için i’mâl-i nız bu iki cümlede mi izhâr-ı acz etmiştir. Mes’ele pek bedî-
fikre bile lüzum görmemişlerdi. hîdir. Rivâyetlerin esası anlaşıldıktan sonra usûliyyûnun kāi-
Maamâfih bu istitrâdımız “Garânîk Mes’elesi” gibi her desi kābil-i tatbîk olamaz. Garânika ve garânîkdeki tenâfür-i
ciheti halledilmiş mesâil için değil henüz haklarında şakk-ı hurûf dahi nazar-ı dikkatten dûr tutulmamalıdır. Kur’ân-ı
şefe edilmemiş hurâfât-ı sâire içindir. Sâhib-i varakanın mü- Azîmüşşan’da garânîk gibi mütenâfiru’l-hurûf hiçbir kelime-
râcaat ettiği tefsirlerin hangileri olduğunu bilmiyoruz. Fakat ye tesâdüf edilmez.
elde bulunan kütüb-i tefsîriyyemizin en çok tedkīkāta müs- Haydi hâşâ bu ibâreleri Kur’ân’dan farz edelim. Tayyi
tenid bulunanlarında tafsîlât-ı mükemmele mevcûddur. Za- için gösterilen sebep ve lüzumu teslim etmeyiz çünkü bu
ten ma’lûmât-ı târîhiyye mes’eleyi o derecelerde tenvîr et- cümleleri ilâve sûretiyle ma’nâyı toplayacak olsak şîvemize
miştir ki bugün artık su götürür hiçbir yeri kalmamıştır. muvâfık olarak:
Mekke’de cereyânından bahs ettikleri vak’ayı müteâkib “Lât ve Uzzâ’yı ve Menât denilen üçüncülerini hani şu
şeref-nüzûlünü iddia eyledikleri âyet-i kerîmenin Medeniyye muhterem tuttuğunuz ve şefâatlerini ricâ eylediğiniz beyaz
olması, Peygamber efendimizin cemaatle namaz kılarak bu putları görmediniz mi” tarzında bir ma’nâ elde etmiş oluruz
sözleri tilâvet buyurduklarına dâir ruvâtın ta’yîn eyledikleri ki bundan taharruz ve tehâşîye sebep göremeyiz. Naklen
zaman ve mekânın mebâdi-i İslâmiyyet bulunmak hasebiyle berây-ı istihzâ medhe tealluk eder kelimâtın isti’mâl olun-
münkirler cânibinden Ka’be’de cemaatle edâ-yı salâta mü- masından ma’nâ-yı medh çıkarılamaz.
mânaat edildiği bir zamana müsâdif bulunması bu cahil ga- Nitekim müfessirlerimiz de bu nükteye işâret eylemişler-
razkârlar bu cerî yalancılar mumunun ancak yatsıya kadar dir. Hemze-i istifhâm inkâriyyedir. Makām makām-ı tevbîh
yanabileceğini pek güzel isbât eylemiştir. İlm-i târîhi istihfâf ve takrî’dir. Âyetin mâba’di de onu gösterir. Kendi kendini-
edenler esâs-ı dîne tealluk eden bir müşkilin ancak bu sâye- ze taktığınız birtakım isimlerdir fermân-ı ilâhîsi şeref-vârid
de tenevvür ettiğini nazar-ı i’tibâr ve insafa almalıdırlar. olmaktadır. Beyhakī hazretleri bu kıssanın min-ciheti’n-nakl
Belâgat ve fesâhattan ârî, Kur’ân olmadığına kendisi en sâbit olmadığını tasrîh ediyor Kādı İyâz Şifâ-yı Şerîf’inde bu
büyük şâhid olan bu musanna’ ibârelerin muhteri’leri elfâ- rivâyetlerin ne derecelerde bî-esâs olduğunu anlamak için
zında bile ittihâd edememişlerdir. Toplayabildiğimiz eşkâl râvîleri içinde sözünün sıhhati sâbit olmuş hiçbir kimsenin
şunlardır: bulunmadığını şâyân-ı dikkat ve ehemmiyet olan bu mes’e-
‫ تلك الغرانيق العلى وان شفاعتهن لترتجى‬- 1 lede sikadan hiçbir rivâyet mevcûd olmadığını ve bu rivâ-
‫وان شفاعتهن ترتجى‬- 2 yetleri kitaplarına kabul edenlerin sahîh ve sakīmine bak-
‫وان شفاعتهن لترتجى وانها لمع الغرانيق العلى‬- 3 maksızın tuhaf şeyleri cem’ hevesinde bulunan zevâttan ibâ-
‫تلك الغرانيق العلى منها الشفاعة ترتجى‬- 4 ret bulunduğunu bilmek kâfîdir diyor. Sîret-i Nebevîyye’yi
cem’ eden meşhur İmâm Muhammed bin İshâk, bütün üm-
‫وانهن لهن الغرانيق العلى وان شفاعتهن لهى التي ترتجى‬- 5 metin mazhar-ı itimadı olan bu zât-ı muhterem şu hikâyeyi
‫تلك الغرانيق العلى و شفاعتهن ترتضى و نثلهن لاينسىى‬- 6 zındıkların mevzûâtından olmak üzere gösteriyor. Ve buna
‫تلك اذن في الغرانيق العلى تلك اذن شفاعة ترتجى‬- 7 dâir müstakil bir eser te’lîf ediyor. İ’tikādda imamımız olan
‫تلك الغرانقة العلى وان شفاعتهن ترتجى‬- 8 Ebû Mansûr Mâturîdî hazretleri bu kıssaya ait rivâyetten
bahs eder iken (Şeytan bu cümleleri hâşâ Peygamber’e değil
Her hangi şekli olursa olsun hiçbirinde kelimât ve âyât-ı şimdi bu zındık heriflere söyletiyor. Hakīkī terbiye-i dîniyye
Kur’âniyye’deki fesâhat ve belâgat ve i’câz görülmez. Feyz-i görmeyen ezhân-ı ma’sûmeyi şüpheye düşürüyor. Risâlet-
ilm ile müstefîz ezhân-ı mütefekkire şöyle dursun az çok selî- penâh efendimiz bu kabîl rivâyâttan berî ve münezzehtir)
ka-i Arab’a vâkıf zevk-i [156] selîm sahibi bu musanna’ tarzında hasb-i hâlde bulunuyor. Tefsirlere gelince müfessi-
cümlelerin ahenksizliğini derhal tefrîk ve temyîz eder. Belâ- rîn-i kirâmımızın mütâlaalarını ber vech-i âtî hülâsaten nakl
gât-ı Kur’âniyye, kelimât-ı mübârekedeki ahenk ve intizâm u tercüme ediyoruz:
nerede bu âdî sözlerdeki intizâmsızlık, ahenksizlik nerede Âlûsî merhum bu mes’eleye dâir uzun uzadıya beyân-ı
1 ‫این الثری و الثريا‬
( ). Sâhib-i varakanın Arapça’ya vukūfu anla- mütâlaâttan ve rivâyât-ı musannaaya rabt-ı kalb eyleyenlere
şılıyor. Şu halde kendilerine bir tecrübe tavsiye edelim: câ-be-câ sihâm-ı ta’rîz havâle eyledikden sonra diyorlar ki:
َ َ ِ َّ ‫ومنوة‬
“Ve’n-Necm” sûresini cehren okuyarak ve 2( ‫الثالثة‬ َ ََٰ “Bu hâdisenin vukūuna asla ihtimal verilemez. Pey-
ْٰ ُ ْ ) âyet-i kerîmesine terdîfen bu sözleri kırâat etsinler
‫الاخرى‬ gamber efendimizin melek ile şeytanı, nûr ile zulmeti tefrîkte
derhal ahenk ve intizâmın ve insanı gaşy eden o selâset ve şüpheye düşmesi asla kabul olunamaz. Düşünmeliyiz ki bu
belâgat-i hârikulâdenin bozulduğunu bizzat hissederler. Bu sözler mu’ciz olup olmamaktan hâlî kalamazlar. Mu’ciz
sözler Kur’ân’dan ise Kur’ân’ın her kelimesinde görülen be- iseler kelâm-ı İlâhî olmaları lâzım gelir. Zîrâ başkası irâdına
muktedir değildir. Mu’ciz değil iseler Peygamber efendimiz
1
“Yeryüzü nerede Süreyya yıldızı nerede!” tefrîk ve temyîz buyuracaklarından şaşırmak ihtimali bulun-
2
Necm, 53/20. maz. Bütün muhakkıkīn bu vak’anın asıl ve esası olmadığını
beyânda müttefik bulunuyor. Bu zevâtın ulûm-ı nakliyye- sûr’unda rivâyetleri aynen alıyor fakat hiçbiri sened-i sahîh
deki tebahhurlarını kimse inkâr edemez. Azîm bir ekseriye- ile muttasıl görülmüyor. Nişâburî de pek çok izahât vermek-
tin mütâlaasını tahkīkini ihmal hiçbir zaman doğru bir hare- le beraber rivâyâtın adem-i sıhhati fikrindedir.
ket sayılamaz. Şüphesiz ki bu zevât turuk-ı rivâyeti tedkīk ve –mâba’di var–
ta’mîk ederek rivâyâtın mecrûh olduğunu anlamışlardır ki
bu derece aleyinde bulunuyorlar. İşbu rivâyâtın âyât-ı kerî-
menin zevâhirine olan muhâlefeti meydandadır. Hiçbiri
BEYRÛT CERÂİD-İ İSLÂMİYYESİ
usûlü dâiresinde sâbit olmamıştır. Bahs ettikleri âyet-i kerî-
me sûre-i Hac’dadır ki Medeniyye’dir. Bu vak’anın sıhhatini Beyrut’ta intişâr eden Müfîd ve Re’yü’l-Âmm refîkları-
kabulden gerek Risâlet-penâh efendimizin ve gerek sahabe-i mızda meşhûdumuz olan bazı mütâlaâttan müteessir olma-
kirâmın senelerce işbu ibârât-ı musannaayı kırâat ve Kur’ân dık der isek hakīkati ketm etmiş oluruz. Meşrûtiyetin yevm-i
olarak i’tikād etmiş olduklarını kabul lâzım gelir ki şüphesiz i’lânından beri ümmet-i İslâmiyye’ye bu saâdeti çok gören
bunu rivâyet eden bulunacaktı. Halbuki bu babda hiçbir ri- bazı garazkârlar ezhân-ı sâfiyyeyi bulandırmaya ve İslâmi-
vâyete tesâdüf etmiyoruz. Bir kaç adamın ihtirâ’ ettiği hikâ- yet’in kökünden baltaladığı kavmiyet fikirlerini, tefrika şece-
yenin vech-i sıhhatini bulacağız diye zevâhir-i Kur’âniyye’yi re-i habîsesini yeniden garsa başladılar. Dindar muhîtlerde
kâffeten te’vîle kalkışmayı cemm-i gafîrin pek çok tefahhus bu tesvîlât ve mübdeât semere-bahş olmamış ise de ulemâ-
neticesi olarak adem-i sıhhatine kāil oldukları bir fikrin mü- mızın himmetsizliğine, gayretsizliğine inzimâm eden amâ-yı
istibdad neticesi olarak son batında yetişen gençlerimizde
dâfaasıyla uğraşmayı bî-taraf bir vicdân kābil değil tecvîz e-
tahassüsât-ı dîniyye lâyık olduğu meclâyı bulamadığından
demez. Bir de düşünelim ki hakīkaten böyle bir vak’a tahad-
bu bedbahtlığa uğrayan bazı şübbân-ı Arab’ın birtakım ağ-
düs etmiş olsa idi Kütüb-i Sitte’de buna dâir hiçbir rivâyet
râz-ı sefîlenin tatmîni için tedrîcen tesmîm edilmekte oldu-
bulunmayacak mıydı? Vak’anın garâbeti hasebiyle şüphesiz
ğunu refîklarımızın bu neşriyâtı nazarlarımızda tamamiyle is-
ki çok kimsenin nazar-ı dikkatini celb edeceğinden râvîsi o
bât eylemiştir. İşte bu tesmîm neticesi olarak gûyâ Türkler;
da münkatı’ sûrette bir kaç zâta mı münhasır kalacaktı? Bu-
şahıslarıyla bile teberrük eyledikleri kavm-i necîb-i Arab’ın
gün sıhâh elimizdedir. Hangisinde böyle bir rivâyete tesâdüf
hukūkunu hazm(!) etmek dâiyesinde bulundukları fikri ileri
ediyoruz ilh...”
sürülmekte ve ahvâl-i gayr-i müstakarra-i inkılâbiyye dolayı-
Sıddîk Hân:
sıyla tekevvün eden bazı hâdisât-ı muvakkate sübût-ı müd-
“Bu rivâyetlerin hiçbiri teeyyüd etmemiş ve hiçbir sû-
deâya delil olarak gösterilmektedir.
retle de isbât edilememiştir. Maamâfih muhakkikīn şu a-
Halbuki nâfiz nazarlar marzî-i umûmîye muhâlif hâlâtın
dem-i sübûtu ve daha doğrusu butlânı nazara almaksızın
devr-i Meşrûtiyyet’te daima zevâle mahkum bulunduğunu
müdâfaât-ı akliyye ve nakliyyede bulunmuşlardır. (Aklî ve
takdir ederek mesela Adliye Nezâreti’nin lisân-ı Arab’a vâkıf
naklî pek çok delâil serd ettikten sonra devam ile) bizler
olmayan hükkâm ve me’murîni bilâd-ı Arab’a göndermekte
Peygamber efendimizden isnâd-ı muttasıl ile rivâyet edilmiş ve Maârif Nezâreti’nce vilâyât-ı Arabiyye’de kavâid-i Ara-
bu mevzû’da bir hadîs bilmiyoruz diyor. Beyhakī rivâyât-ı biyye muallimliklerine gavâmız-ı lisâniyyeyi derk ve temyîz-
meşrûha râvîlerinin kâffeten mat’ûn zevâttan bulunduğunu den bî-behre birtakım Türk muallimler ta’yîn edilmekte ol-
söylüyor. İmâm Râzî böyle bâtıl ve mevzû’ bir hikâyeyi söy- masının pek muvakkat bir şey olduğunu anlarlar. Bu nevâ-
lemek bile câiz değildir mütâlaasında bulunuyor. Hülâsa bu kıs bi’t-tedrîc ıslâh ve telâfî olunacaktır. Düşünmeliyiz ki
rivâyetleri te’yîd [157] edecek ne aklî ve ne naklî bir delil Adliye Nâzırı Necmeddin Bey Maârif Nâzırı Emrullah Efendi
bulunmadığı gibi re’yine i’timâd olunan mukakkikīnin kâf- fevkalbeşer bir mahlûk olmayıp bizim gibi insanlardır. Binâ-
fesi bu rivâyetlerin aleyhinde bulunuyor. Esâsen işbu rivâ- berîn bütün yolsuzlukları bir anda mahv u izâle edecek, her
yetlerin cümlesi mürsel veya münkatı’ olmaktan kurtulma- fenalığı kökünden istîsâl eyleyecek kuvâ-yı kudsiyyeye mâ-
dıkları cihetle isbât-ı müddeâya da değeri görülmüyor. Sika- lik değildirler. İttihat ve Terakkī Fırkası da meleklerden te-
dan olarak rivâyet etmiş bize bir zât göstersinler tedkīke şekkül etmemiştir. Vüs’leri derecesinde memleketin saâdet-i
müstenid tefsirlerin hangisini bu fikre müzâhir görüyorlar? hâline çalışıyorlar.
Kitaplarına kabul edenler her işittiklerini yazmak hevesinde İctihâdlarında hata ediyorlar, milleti izmihlâle sürüklü-
bulunan birtakım müfessir ve müverrihlerdir. Rivâyetlerdeki yorlar ise istibdadda bütün menâbi’-i hayâtiyyesi sed ü bend
ıztırâbı senedlerdeki inkıtâı, elfâzdaki ihtilâfı kim inkâr ede- edilen şu ümmet-i necîbe netîcetü’l-emr nasıl muhâfaza-i
bilir. Bu derece zaafı bulunan bir rivâyet nasıl medâr-ı mu- hukūka muvaffak olduysa bütün hukūkuna sahip bulun-
hâkeme olur. İbni Abbâs’ın tefsirindeki senedde Kelbî’nin duğu devr-i Meşrûtiyyet’te bi-tarîki’l-evleviyye eşhâs-ı ma’-
dahi ismine müsâdif oluyoruz. Bu zâtın zaafı ise cümleye dûdenin kurbân-ı cehli olamaz. Aksini tasavvur ümmeti be-
ma’lûmdur. Daima mevzû’ hadîslerin râvîleri meyânında bu lâhat ve dalâlet ile ithâm etmektir ki ümmet hiçbir zaman
isme tesâdüf olunur... ilh” dalâlet üzerine ictimâ’ etmez.
İbn Kesîr: Türkler canlarından azîz bildikleri dinlerinin lisanını o
“Bu rivâyetleri tedkīk ettim. Hiçbirini vech-i sahîh ile mertebe muazzez tutarlar ki bu mübârek lisanı günde beş
müsned bir halde bulmadım. Tesadüf ettiğim rivâyetlerin vakit ibâdetlerinde seve seve isti’mâl ederler. Hutbelerini,
kâffesi mürsel bulunuyordu” diyor. Suyûtî Dürr-i Men- tahiyyelerini, niyetlerini, duâlarını hep bu lisân-ı mübîn ile
icrâya çalışırlar. Evlâd-ı Arab’dan bir zât-ı muhterem gör- azzama için maârifine bu kadar tahsisât vermek şüphesiz
düler mi sevgili Peygamberlerinin bütün hâtırât-ı kudsiyyesi züldür. Biraz sabredelim, iş başına geçirdiğimiz adamlara
kalblerini tehzîz eder. Nasıl ikrâm edeceklerini nasıl tatyîb biraz vakit bırakalım. Eğer neticede cümlemizi memnun e-
eyleceklerini şaşırırlar. Ellerini öperler, koklarlar, kucaklarlar, decek semerât elde etmeye muvaffak olamazlar ise Sadrâ-
seve seve tûl müddet evlerinde misafir ederler. Makarr-ı zamımızın geçenlerde mecliste dediği gibi o zaman onları
Hilâfet’te şürefâyı başlarında taşırlar. A’yân ve ekâbirden “Süpürge sopasıyla koğalım.” Ve birbirimizi anlamak için
mürekkeb herhangi bir mahalde şürefâ-yı kirâmdan birinin gümrükçülerin me’mûriyete devam için yazdıkları i’lânı
nâmı geçtiği zaman bütün huzzârda amîk bir hiss-i ihtirâm Türkçe Fransızca yazıp Arapça yazmamalarını mikyâs-ı mu-
âsârı görülür. Şürefâ-yı muhteremeden bahs olunur iken habbet ve teveddüd ittihâz etmeyelim. Birtakım harekât-ı
esnâ-yı musâhabede bile “şerîf hazretleri” demeyi unutmaz- câhilâneyi i’zâm ederek ayrılık gayrılık hatırlarından geçme-
lar. Halbuki son derece sevdikleri hükümdârları için bile yen iki büyük İslâm kavmi yekdiğerinden tebrîd etmeyelim.
“zât-ı şâhâne” demekle iktifâ ederler. Bu cüz’iyât bile Türk- Bu hareketin vehâmetini fâzıl-ı sütûde-şiyem Corci Zeydan
lerin kalbinde Arapların işgāl ettiği mevki’-i hürmet hakkında Efendi Kahire’de münteşir el-Hilâl refîkımızda ne güzel
bir fikir verebilir. Bütün bu ahvâl meydanda durup durur- teşrîh ve tasvîre muvaffak olmuşlar idi. İrâd eylediği emsi-
ken “Türkler Arapça’yı istihfâf ediyorlar. Hatta Donanma َ ُ َ ْ ‫يتبعهم‬
leden ibret-bîn olalım 1(‫الغاون‬ ُ ُ ُ ِ َّ َ ‫والشعراء‬
ُ َ َ ُّ َ ) nass-ı celîlini
Cem’iyeti bütün lisanlarda i’lânlar neşrettiği halde Arapça li- nazara alarak bir iki cidâl-cû şâirin her zaman için kâiline
sanıyla i’lân neşrine tenezzül etmedi” demenin ne kadar in- şeyn ve nefrîn getiren hicviyeleriyle maâzallah esâret-i İslâ-
safsızca bir ithâm olacağının takdîrini ta’rîz makāleleri yazan miyye’yi intâc edecek tefrikalara meydan vermeyelim. Bu
zevâtın vicdânına bırakırız. Böyle bir ithâmda bulunmazdan şiirlerden bir kaçını gördük tüylerimiz ürperdi. Dinen lisanen
evvel hiç olmaz ise bir kere bu Donanma Cem’iyeti’ni teşkîl merbût bulunan ve mefâhir-i Arab’ı mefâhir-i milliyye bilen
eden zevâtı anlamak lâzım idi. Cem’iyetin başında salâbet-i hatta zamân-ı câhiliyyette yetişen eâzım-ı Arabla bile iftihâr
dîniyyeleriyle müştehir iki büyük rüknü nazara almak iktizâ eden Türklere karşı şu:
ederdi. Ziyy-i millîyi bile değiştirmemiş olan Yağcı Şefik E-
fendi, evlâd-ı Arab’dan muhterem Abûd Efendi unutulma-
‫وبينكم في الجل منه وفي الدق‬ ‫»تعالوا الى امر نساويه ليننا‬
malıydı. Bu zâtlar mı dinlerinin lisanını istihfâf edecekler? ‫والافيا سحق المعاند من سحق‬ ‫فان يفعلوا هذا فيها مرحباً بهم‬
Veya şubelerinin böyle bir fikr-i istihfâf taşımasına müsâade ‫سنطلب هذا الحق بالسيف والقنا وشيب وشبان على ضمر بلق‬
eyleyecekler? Bugün Arapça lisanını tahkīr ve istihfâf dini ‫بعزم من السيف المهند مشتق‬ ‫بكل ابن حرب كلما شدهزها‬
tahkīrdir. Dini tahkīr ve istihfâf ise maâzallah küfürdür. Bu-
‫بوجه يلاقى الموت متبسم طلق‬ ‫تراه اذا ماعبس الموت وجهه‬
na hangi İslâm kāil olur. Kim zihninden geçirebilir. Böyle
çocuklukları [158] artık bırakmalıyız. Terakkīmizi arzu etme- «‫من العرب مطبوع الطباع على العلى بديع معانى الحسن في الخلق وفي الخلق‬
yen bed-hâhlara karşı yek-vücûd olmalıyız. veya târîz-gûne:
Bugün bütün kabinenin evlâd-ı Arab’dan veya Arnavut-
lardan terkibiyle Türkler iftihâr eder. Evlâd-ı Arab’dan bir
ً‫»هم القوم ماكانوا مماليك غيرهم ولا اتخذوا اعراضهم للملاتجرا‬
Hakkı Paşa bir Câvîd Bey yetişince Türkler seve seve serkâ- «‫هم اهل بيض قد حموها بيضهم وقد نصبوا سمر القنادونها خدرا‬
ra geçmelerine çalışır. Bir Emrullah Efendi bir Zuhrâb Efen-
veya:
di yetiştiremedik diye teessüf ve telehhüf eden yine Müfîd
refîkımızdı. Bundan bâhis olan nüshaları nezdimizde mah- ‫وان كنت منهم في نفوسهم ادرى‬ ‫»اليك الهى نشتكى طيش معشر‬
fûzdur. Türkler din ve mezheb istisna etmeksizin bütün güzî- ‫وتضحى منا الأموال راحتنا صفرا‬ ‫يريدون منا ان ندوم بجهلنا‬
de evlâd-ı vatanla iftihâr ederler. Süleymân Elbistânî, Ab- ‫وترحب في أفعال طيشهم صدرا‬ ‫يريدون منا ان تموت نفوسنا‬
dülhamid Zehrâvî, Ferid Vecdî, Corci Zeydan Efendiler gibi
‫وان نخفض الأصوات في مجلس الثورا‬ ‫يريدون منا ان تطيش حلومنا‬
mütefekkirîn-i Arab’ı kemâl-i muhabbetle severler. Türkler-
ce yegâne gaye bu vatanın mütefekkir evlâdının müktese-
‫انت بالذي تبغيه من امرنا امرا‬ ‫حنانيك يارباه في امر عصبة‬
bât-ı irfâniyyesinden istifâdedir. Bu gayeyi te’mîn eden her ‫مرامهم المكنون في سرهم جهرا‬ ‫لقد اظهروا في قولهم وفعالهم‬
kim olursa olsun lâyık olduğu mevkie irtikāsına çalışmayı ‫لابلغ فيها من لدن قومنا عذرا‬ ‫اليكم نبى الاعراب ارفع قصتى‬
Türkler kendilerine bir vecîbe-i vatan-perverâne bilir. Ama ‫ومن جدكم مانعظمون به قدرا‬ ‫لعلى أرى من عزمكم مايسرنى‬
cahil Türkleden birkaç kişi hâkim olarak diyâr-ı Arab’a gön-
«‫مصانا لديكم لايباع ولايشرى‬ ‫عليكم سلام الله مادام عرضكم‬
derilmiş, cahil bir Türk kavâid muâllimi gelmiş de “karîn”i
“kurûn” diye cemi’lemiş. Bunlar ifrâddır. Hüküm ise daima beyitlerini irâd eylemek nasfet ve ulüvv-i cenâb-ı Arab ile
cinse muzâftır. Bunlara bakarak “Türklerin maksadı bize nasıl kābil-i tevfîk olur?
karşı tahakkümdür. Bu vazîfeyi ifâ edecek bizde bâligan- Muhabbete karşı gösterilecek cemîleler bu mudur?
mâ-belağ zevât mevcûd iken bunları göndermekte ısrâr et- Vâkıa Türkler ne kadar istiskal görseler ne kadar böyle
mek hukūk-ı Arabiyye’yi hazme yeltenmektir.” demek insaf- acı sözler işitseler râbıta-i dîniyye dolayısıyla yine hatırların-
sızlıktır. Maârifin daha neresi düzeldi. Henüz mebâdîde bu- dan ayrılık gayrılık geçmez. İsr-i Nebevîye ittibâ ile “Yâ Rab-
lunuyoruz birtakım yolsuzluklara ma’rûzuz. Maârif bütçemiz
bile henüz bir milyon lirayı bulamadı ki bir hükûmet-i mu- 1
Şuarâ, 26/224.
bi her sûretle merbût bulunduğumuz Arap kardeşlerimizin deceği şüphesizdir. Fırkanın reisleri terakkī-perver Şîa ule-
kalbine muhabbet-i İslâmiyye’yi ilhâm et. Onlar netâici tak- mâsı ve rûhânîleri olup, bunlar: “İran; Türkiye ile mutlaka
dir etmeden bizi incitiyorlar” demekten başka bir mukābe- ittifâk etmelidir. Aksi halde İran’ın istikbâli parlak olamaz,
lede bulunmaz. Fakat düşünmeli ki Türkler de nihâyet bir belki de muhâtaradadır” diyorlar. Bu iki memleketin ittifâkı
kalb sahibidir. Kalbleri pulâddan değildir. Hüsn-i niyyetle- içinde, Sünnî-Şîa gibi mezheb ihtilâfından daha doğrusu
rinin daima böyle ağrâz-ı sû’ ile ithâm edildiğini gördükçe hâssaten ihdâs olunan esbâb-ı tefrikadan dolayı araya giren
me’yûs olmalarından korkulur. Ye’s ise fena şeydir. Mukad- sû-i tefehhümlerin izâlesi şarttır. Binâenaleyh bu fırkaya “İt-
dime-i izmihlâldir. Türkler; bugün öyle ağır bir vazîfe deruh- tihâd-ı İslâm” Fırkası diyerek de isim veriyorlar. Fırka kendi
te etmişlerdir ki bi-lütfihi ve keremihi teâlâ muvaffak olur- meslek ve maksadlarını neşr u ta’mîm etmeye hizmet ede-
larsa âlem-i İslâm lâyık olduğu mevkı-i i’tilâyı bulacak. Lâ cek pek muktedir hatîb ve vâizlere mâliktir.
semehallâh bu teşebbüsâtta müntic-i muvaffakıyyet olmaz Tahran’da Şeyh Ali ile Za-Kafkasya müslümanlarına da
ise bütün âlem-i İslâm rıbka-i esârete geçecektir. Sözün doğ- ma’lûm olan Hacı Tâc, bu fırkanın en nüfûzlu a’zâlarından-
rusu budur. Artık bundan sonra Türklere yardım etmek mi dır. Bunların serbest ve harâretli nutuklarını halk, gayet mu-
lâzım gelir, yoksa muhâtı bulundukları müşkilâtı tezyîd et- habbet ile dinlemektedir.
mek mi iktizâ eder bunu herkesin kendi hamiyeti ta’yîn Bu fırkanın tarafdârları Memâlik-i İslâmiyye’deki Yahudi
eder. ve Hıristiyanları kendilerine pek yakın kardeş gibi görmek,
onları özleri ile müsâvî görerek, adâlet ile muâmele etmek
fikrindedirler. Müslümanlar arasından nâ-bemehal ve lü-
zumsuz mezheb nizâ’ ve taassubunu bitirmeye çalıştıkları gi-
ŞUÛN-I İSLÂMİYYE:
bi başka din mensuplarına dahi başka nazar ile bakmayı da
Buhâra Emîri ve Sivastopol Cemâat-i İslâmiyyesi hoş görmüyorlar. Peygamberimizin bu babdaki ehâdîs-i şe-
Martın 18’inci günü Yalta şehrinde Buhâra Emîri Abdül- rîfesini nakl ederek onlara nazar-ı nefret ile bakmamalıyız
ahad Hân hazretleri Sivastopol Cemâat-i İslâmiyyesi vekille- diyorlar.
rini huzûrlarına kabul eylemişlerdir. Vekiller Sivastopol İma- Hacı Tâc dahi de hür fikirli olup dîn-i İslâm’ı eski vak-
mı Yusuf Efendi Rahîmov, Seyyid Celîl Çeşmesî [159] ve tindeki saf hâline koymak yani sonradan zuhûr etmiş mez-
Mehmed Ârif Galaviç Efendi’den ibâret idi. Emîr hazretle- heb ihtilâflarını ber-taraf etmek lüzumunu pek iyi takdir et-
rine cemaat tarafından Arapça, Farsça ve Türkçe’den mü- mektedir. Hacı Tâc’ın vaazları pek te’sîrli ve da’vâları pek
rekkeb bir lisan ile yazılan arîza takdim edilmiştir. Arîzada mantıkî ve delâile müsteniddir. Islâhât tarafdârlarının böyle
Emîr-i müşârun ileyhin yirmi beşinci sene-i devriyye-i cü- vaaz ve nutukları ahâlîye fevkalâde büyük bir te’sîr etmek
lûsiyyesi tebrik ediliyor idi. ile beraber Şîa mollalarının keyiflerine asla uymuyor imiş.
Emîr hazretleri vekilleri selâmlık dâirelerinde kabul edip Dîn-i İslâm’a olan nazarları Sünnîlik ve Şîalıktan ileri geç-
musâfaha ederek görüşmüştür. Arîzayı İmam Yûsuf Efendi meyen birçok rûhânîler bugünkü “Islâhiyyûn” Fırkasına kar-
huzûr-ı emâret-penâhîlerinde cehren kırâat ettikten sonra E- şı bir hareket göstermiyorlar ise de, çok geçmeden bu mü-
mîr hazretlerine takdim eylemiştir. Arîza yeşil kadife kap i- ceddidler aleyhine ittifâk ile karşı gelmeye başlayacakları
çinde olup dışı altın yaldız ile: “Buhâra-yı Şerîf Emîri Es- şüphesizdir. Maamâfih bu fırkanın ictihâdı sâyesinde Sünnî
Seyyid Abdulahad Hân hazretlerine Sivastopol Cemaât-ı ve Şîiaların birleşmesine birinci temel atılmış demektir. Bu
İslâmiyyesi’nden” diye yazılıdır. ise mezheb ihtilâfâtına karşı hayli müessir bir darbedir.
Emîr hazretleri vekillere ve cemaate şu samimi tebrikle-
rinde ve Sivastopol’da câmi inşâsı emrinde gösterdikleri
Manastır’da münteşir Neyyir-i Hakīkat refîkımız Girid
mesâîden dolayı müteşekkir kaldığını beyân etmiş ve vekil-
mes’elesinden bahisle diyor ki:
leri kapıya kadar teşyî’ eylemiştir. Bi’l-âhire yaverlerini gön-
“Giridli hıristiyan vatandaşlarımıza gelince: O bîçârelerin
dererek câmi-i şerîf binâsının ne derecelere kadar ilerle-
hiçbir şeyden haberleri yoktur. O zavallılar yalnız Venize-
diğini dahi ayrıca tahkīk buyurmuşlardır.
los’la rüfekāsının Yunan fabrikalarında imâl ettikleri iltihâk
düdüklerini çalarak Girid’in sâhil-i garbîsinden zuhûruna
MATBÛAT-I İSLÂMİYYE: muntazır oldukları mâvi bandıralı yolcuları karşılamak için
Vakit gazetesi İran’daki “Islâhât-ı İslâm” Fırkasından kaç tane İslâm kurbanı kesmek lâzım geleceğini düşünmekle
bahisle diyor ki: âdetâ akıllarına hiffet getirmişlerdir. Fakat intizâr edilen şey
“Bir vakitler İran’da zuhûr ederek, istibdad ve ihtilâlin gelmez. Her arzunun vücûd bulmaz olduğu hakkındaki kāi-
en şiddetli devirlerinde meydandan kaybolmuş “Islâhiy- de-i külliye-i hayatiyyeden bî-haber olan o zavallılar günün
yûn-ı İslâm” Fırkası yeniden mevcudiyet göstermeye başla- birinde Osmanlı zırhlısıyla vürûd edecek bir Osmanlı pâdi-
mıştır. Bu defa ahâlînin fikri bunu anlayacak derecede açıl- şâhı fermânının Hanya Hükûmet Konağı Meydanı’nda kırâ-
mış ve bu fikre hizmet edenlerin reisleri iyi ve mu’teber a- at olunduğunu ve bütün Giridlilerin de bu fermânın kırâa-
damlar bulunmuş olduğundan mezkûr fırkanın yakın vakitte tine sufûf-ı sâmiîn teşkîl eylediklerini gördükleri ve bu fer-
kuvvet alacağı ve İran’ın siyâset ve maîşetine hayli te’sîr e- mân-ı âlî ile Girid’in en doğru ve en hakīkī menfaat ve se-
lâmetinin yine bir Osmanlı Pâdişâh-ı âlîcâhı tarafından te’- içerisinde birisi de şu âcizdir. Fakat cehâletinden ziyâde
mîn buyurulduğunu anladıkları zaman: Yunanistan için bir i’tikādına bağışlayarak şu iki satır teşekkürün yazılmasında
vasf-ı lâyık olarak bu gün bizim söylediğimiz (aftos piyos) kendisini ma’zûr tutarsınız. Felekte kalben sizlere karşı med-
terkîbini yine Yunanistan’a karşı Giridli vatandaşlarımızın yûn olunan bir teşekkür böyle âciz bir insanın değil yine
ağzından işiteceğimizi muhakkak addediyoruz. sizler gibi insaniyet ve İslâmiyet’in feryâdına acır bir mücâ-
Bu kadar uzun bir mukaddime ile yazdığımız şu makāle hidin ağzından çıkmalı idiğine zâhirî sözlerinden biraz emin
sebepsiz değildir. Yunanistan kabinesi bir taraftan Bâbı- olasınız! Hemen temelleşmek üzere böyle bir fesâd-ı ahlâk-ı
âlî’ye karşı öteden beri verdiği te’mînâtta Girid ile Girid- millete göğüs geren bir merd-i vegāya binlerce teşekkür o-
lilerle Yunanistan’ın hâlen ve istikbâlen hiçbir münâsebeti lunsa azdır.
olamayacağını ve hükûmet-i Yunaniyye’nin Girid üzerinde- Yaşa ey koca hatîb! Âlemde, yalnız milletin saâdet-i ha-
ki hukūk-ı pâdişâhîye riâyetkâr bulunduğunu i’tirâf edip du- yâtiyyesini te’mîn için değil, belki milletin hep bu gibi acıklı
rurken diğer taraftan Yunanistan’a [Girid’e!] Yunanlı posta feryâd u figânlarına dayanamayarak kurban olup giden
me’mûrları ta’yîn ve i’zâm etmek, Girid Meclis-i Millî a’zâ-yı bunca ervâh-ı mukaddeseye de Fâtiha okutmak için ya-
cedîdesini Yunan Kralı nâmına tahlîfe icbâr ettirmek, Yuna- ratılmış bir büyük müslümansın!..
nistan Meclis-i Umûmî-i Millî’sine Giridlilerden Yunan tebe- Ahkar-ı hâdiminizden
ası maskesi altında meb’ûs-ı murahhas kabulü için teşebbü- İbrahim Edhem
sât-ı hafiyyede bulunmak gibi Girid’in doğrudan doğruya
sahip ve metbûuna ait hukūk-ı hükümrânî cümlesinden o-
lan müdâhelâta cesâret etmesi eğer İttihâd-ı Zâbitân Cem’i-
yeti’ne bir cemîle veya hakk-ı sükût için vâki olup da o ÂLEM-İ İSLÂM
cem’iyetin dağıtılması bu sâyede vâki olmuş ise Yunan hay- VE
siyyet-i siyâsiyyesini rahne-dâr eden bu gibi entrika şeker- JAPONYA’DA İNTİŞÂR-I İSLÂMİYYET
lemeleri bugünkü Bâbıâlî’nin midesinde kolay kolay hazm
Bu nâm ile seyyâh-ı şehîr Abdürreşid İbrahim Efendi
olmaz sanırız. Bütün mevcûdiyetleriyle Bâbıâlî’ye muîn ve
hazretlerinin gayet kıymetdâr ve âlem-i İslâm hakkında ga-
zahîr olan Osmanlılara gelince: Yunanistan’ın bizi iğfâle ça-
yet müfîd ve esaslı ma’lûmatı hâvî mufassal bir seyâhat-
lışmasına bu entrikalarına karşı merdâne üç sûret-i mukābe-
nâmeleri Sırâtımüstakīm idârehânesi tarafından cüz cüz
leyi düşünmektedirler. Birincisi Yunan emtiasına, hatta bü-
neşr olunmaya başlanacaktır.
tün Yunan mevcûdiyet-i iktisâdiyyesine karşı şiddetli bir
Abdürreşid Efendi hazretleri Türkistan’dan başlayarak
boykotaj yapmak, ikincisi de düvel-i muazzama mukarrerâ-
bütün Sibirya, Mançurya, Japonya, kıt’alarını tekmîl ceve-
tını istihfâf cür’etinde bulunan Yunanistan’ı bu entrikalar-
lân etmiştir; Kore’yi şarktan garba doğru kat ederek, Çin dâ-
dan cebren vazgeçirmek için hazırlanmak, üçüncüsü ise arş
hilinde birçok vilâyetleri gezdikten sonra, Hankou’dan, –
emrini Bâbıâlî’den istemektir.”
Singapur tarîkıyle– Malayu akvâmı dâhilinden Penang bel-
desinden geçmiş ve Kalküta’dan Hindistan’a vâsıl olmuştur.
Hindistan dâhilinde de meşhûr beldeleri gezerek Bengale ci-
Kırım’da münteşir Tercüman gazetesi de bu fırkanın
hetlerini dolaştıktan sonra, Bombay, Aden tarîkıyle Bâbül-
mesâîsinden bahisle diyor ki:
Niyet çok saf, çok hâlis ve çok nâfidir. Fakat idâresi ve mendeb’den geçerek, Hicâz-ı mağfiret-tıraza ve oradan da
meşrûtiyeti hâlâ kesb-i kuvvet edememiş olan İran’da böyle Hicâz demir yoluyla Şâm, Beyrut’u ziyaret ederek Der-Sa-
mühim bir mes’elenin kurcalanması mutaassıbîn ve muhâli- âdet’e muvâsalet eylemişlerdir.
fîn elinde âlet-i hücûm ve nifâk olması ihtimalinden korku- Bütün gezdiği kıtalarda yaşayan akvâm hakkında mu-
yoruz. Bu gibi mes’elelerin ortaya konulacağı mahall-i mufassal tedkīkāt ve tetebbuât icrâ buyurmuşlardır. Bilhassa
kaddes Mısrü’l-Kahire’de ictimâ edecek “Mu’temer-i İslâmî, Japonya’da intişâra başlayan İslâmiyet hakkında mükem-
yani Müslüman Kongresi’dir.” mel ma’lûmat verilmiştir.
Şimdiye kadar böyle mükemmel hakīkate müstenid bir
seyâhatnâme yazılmamıştı. Çünkü seyyâhların hemen hepsi
Avrupalılar olduğu için tetebbuâtları, muhâkemeleri, te’lîf-
HATÎB-İ ŞEHÎR leri de kendi nokta-i nazarlarına göre idi. Ne tamamiyle ha-
ABDÜRREŞİD İBRAHİM EFENDİ HAZRETLERİNE kīkati anlayabilmişler, ne de anladıklarını söylemek işlerine
Merhaba ey muhibb-i insâniyyet ve İslâmiyyet! gelmiş. Daima hakīkati ketm ederek istedikleri gibi yazmış-
Şimdiye kadar vermiş olduğunuz hutbeler, Sırâtımüsta- lar. Âlem-i İslâm hakkında ma’lûmat almak isteyenler o e-
kīm’ in en [160] saf, en acınaklı sahîfelerini teşkîl ettiğine serlerden başka bir merci bulamadıklarından yanlış ma’lû-
cümle mü’minîn şâhiddir. Çünkü dalâlette kalmış böyle bir mat, garaz-kâr muhâkemât ile zihinler dolmuş. Bu sûretle
ümmetin en mazlum bir feryâdına istimdâdda bulunuyorsu- şark bizim için bir perde-i mechûliyyet altında, ehemmiyet-
nuz. Husûsiyle ebediyen yıpranmaz bir temel kuruyorsunuz. siz çöller gibi kalmış. Ne ricâl-i siyâsetimiz oralarını düşün-
Maddî, ma’nevî bütün saâdet-i beşeriyye bu temel üzerine meğe lüzum görmüş, ne müslümanlar oradaki kardeşlerinin
bina olunmayacak mı? Doğrusu hep acıdığınız bu millet ahvâline vâkıf olabilmiş.
İşte hep bu netâyic o garaz-kâr müelliflerin gāye-i makā- lete teveccüh etmiştir. Teâlîsine bi-havlihi teâlâ hiçbir kuv-
sıdı idi. Hiçbir zaman onların kalemleri şarktaki milyonlarca vet mâni’ olamayacaktır. Elverir ki biz bunu takdîr edelim.
halkın buraya olan irtibât ve muhabbet-i kalbiyyelerini tas- Seyâhatnâme’nin yetmiş seksen forma kadar tutacağı
vire tahammül edememiştir. Halbuki o kardeşler bizim öz tahmîn olunuyor. Haftada iki forma yetiştirilmesine gayret
kardeşimiz. Onların yüzlerini çevirdiği nokta bizim kalbimi- olunacaktır. Formalar Sırâtımüstakīm’in ilâvesi olan Usûl-i
zin müteveccih olduğu noktadan gayrı değil. Onların kalb- Fıkh kıt’asında olacaktır. İki forma bir cüz i’tibâr edilmiştir.
lerine nur saçan kelime-i mübâreke, bizim ruhumuza da Münderecâtı gibi tab’ının nefâsetine de son derecelerde i’ti-
bahş-ı envâr ediyor bizim onlardan ayrımız gayrımız yoktur. nâ olunacaktır. Fiyatı da ta’mîm-i menâfii maksadıyla gayet
Vâkıa hayli zamanlar bizi yekdiğerimizden cüdâ düşürdüler, ucuz kararlaştırılmıştır: Her cüz 40 paraya. Taşralar için de
fakat yine bir gün bu kardeşler babalarının hâne-i mes’û- posta ücreti alınmayacaktır abone yazılmaya başlanmıştır.
dunda, saf ve samimî yurdunda el ele vererek izhâr-ı şevk ü Şimdilik yirmi cüz’üne yani kırk formasına abone kayd edi-
şâdî, i’lân-ı şevket u şân eyleyeceklerdir. Onlar bizi düşün- lecektir. Abone bedeli yirmi kuruştur. Gerek İstanbul’dan,
meye, bize el uzatmaya başlamışlardır; bizim de onları bil- gerek taşradan abone kayd olunur. İstanbul’da olanlar idâ-
meye, tanımaya şitâb etmemiz gerektir. Onları bize bildire- rehâneden alacak, taşrada olanlara da her cüz’ü çıktıkça
cek, tanıtacak olan Abdürreşid Efendi hazretlerine ne kadar posta ile gönderilecektir.
teşekkür etsek azdır. Bu seyahatnâme, bu eser-i güzîn bir
tohm-ı ittihâd olacaktır ki neticesi saâdet-i İslâm olması
me’mûl-i kavîdir. Cenâb-ı Hakk’ın lütuf ve inâyeti bu mil- “Matbaa-i Hayriyye” ve Şürekâsı Müdîr-i Mes’ûl: Eşref Edîb

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
12 Mayıs 1910 3 Cemâziyelevvel 328 Perşembe 29 Nisan 326 Dördüncü Cild - Aded: 88
TÂRÎH-İ İSLÂMİYYET Binâen-alâ-zâlik insan husûsât-ı kesîrede, bilhassa me-

sâlih-i meâdiyyesinde hidâyetin dördüncü mertebesine, hi-
Türkçe’ye Mütercem Risâlesine Karşı Reddiye dâyet-i dîniyye-i tekemmülesine arz-ı iftikār ediyor ki bâlâda
ifade kılındığı üzere Cenâb-ı Mennân bunu da inâyet ü ih-
– 16 – sân buyurmuştur.
Akliyyât-ı mahzâda olduğu gibi şer’iyyâtta din bâbında Nev’-i beşerin gerek hissiyât, gerek akliyât nokta-i na-
da sû-i tefehhüm vâki’ olur mu? Evet! Vâki’ olur. Hatta zarından kusuru alelekser saâdet-i meâdiyyelerine ait oldu-
bunun netîcesi olarak pek çok bidatler erkân-ı dîniyye sıra- ğundan ta’lîmât-ı dîniyyenin başlıca aksâmı necât-ı ukbâ ta-
sına geçirilir. Esbâb-ı mûcibesini de izâh edelim. rîkına tealluk eden beyânât ve irşâdâttan ibârettir.
Tefsîr-i Fâtiha’ya derc olunduğu üzere insanı saâdet-i İşte sâir nevi’ esbâb-ı hidâyete ârız olan hata ve sû-
matlûbeye sâik olan hidâyet-i Rabbâniyye dört mertebeye isti’mâl hidâyetin bu nev’ine de ârız olup insanı şahrâh-ı
mütennevi’dir. Birincisi: Vicdân-ı tabîî, ilhâm-ı fıtrî vasıtasıy- saâdetten udûl ettirir. Nasıl ki insanın havâssında vâki’ bir
la olandır ki mebde-i tufûliyyetteki hidâyet buna münhasır-
maraz ve âfetten, yahud adem-i i’tinâ ve dikkatten nâşî id-
dır. 1(‫النجدين‬
ِ ْ َ ْ َّ ‫وهديناه‬
ُ َ ْ َ َ َ ) nazm-ı şerîfini bazı erbâb-ı tefsîr bu mer- râk-i mahsûsâtta, kezâlik kusûr-ı fıtrî, hatâ-i nazarî ve fikrî
tebeye hamlediyorlar. (Bunların nazarında «‫النجدين‬ ِ ْ َ ْ َّ » tıflın hasebiyle idrâk-i ma’kūlâtta hatalar vukū’ buluyorsa mizâc-ı
ilhâm-ı Rabbânî ile ilk gıdasını almakta olduğu 2«‫’»ثديين‬den
nâsa târî olan emrâz-ı ruhâniyyeden dolayı hakāik-i dîniyye
ibârettir.)
fehminde de hatî’ât-ı bî-nihâye vâki’ olmaktadır. Makāle-i
İkincisi: Havâss-ı selîme, meşâir-i idrâkiyye üçüncüsü:
sâlifede inbâ olunduğu üzere İslâmiyet’i ters anlayışları, tür-
Akıl, dördüncüsü: Din yani irsâl-i rusül ve inzâl-i kütüb va-
lü türlü bid’atler katmalarıyla mâ-vudıa-lehinden çıkaranlar,
sıtasıyla olan hidâyettir.
netâyic-i vahîme tevlîd edecek tarz-ı âhara tahvîle bâdî o-
Hidâyetin birinci ve ikinci mertebelerinde insana hay-
lanlar her vakit bulunur, hatta pek kesretli olarak bulunur.
vanların da müşâreketi bulunur. Hayvanın muhtaç olduğu
Hem de esbâb-ı adîdeden nâşî bu takım kimseler çoktan
hidâyet bundan ibârettir. Ancak insan bu iki nevi’ hidâyetle
beri peydâ olmuşlardır.
müstaid bulunduğu gāye-i kemâle vâsıl olamıyor. Belki
Esbâb-ı mezkûrenin en müdhiş ve müessiri
müdrikât-ı havâstan ma’lûmât-ı külliyye istinbâtına medâr
olan hidâyet-i akliyyeye de muhtaç bulunuyor. Evvelki mer- ُ َّ َ َ ‫كالذين‬
‫تفرقوا‬ ُ ُ َ ‫ ) َ َولا‬، 3(‫تفرقوا‬
َ ٖ َّ َ ‫تكونوا‬ ُ َّ َ َ ‫جميعا َ َولا‬
ً ٖ َ ‫الله‬ِ ّٰ ‫بحبل‬ ُ ِ َ ْ َ)
ِ ْ َ ِ ‫واعتصموا‬
tebelerin herbirinde hata ve su-i isti’mâl vukūu kābil-i inkâr 5
ً َ ِ ‫وكانوا‬
(‫شيعا‬ ُ َ َ ‫دينهم‬
ْ ُ َ ٖ ‫فرقوا‬ َ ٖ َّ ‫ان‬
ُ َّ َ ‫الذين‬ َّ ِ ) ، (‫واختلفوا‬
4
ََُ ْ َ
olmadığı gibi mertebe-i akliyye de böyledir. Akıl da envâ-i
hatâya ma’rûz, hem de ihâtaca kāsırdır. İnsanın cemî’-i me-
sâlihini, meâş ve meâd esbâb-ı saâdetini muhît olamaz. 3
Âl-i İmrân, 3/103.
4
1
Beled, 90/10. 5
En’âm, 6/159, metinde âyetin başına sehven bir önceki âyetin ilk
2
“Anne göğsü.” iki kelimesi yazılmıştır.
misüllü evâmir ve nevâhî-i Kur’âniyye’ye [162] adem-i mü- mişlerdir. Hiçbir millet asr-ı nübüvvetle ona karîb olan de-
râât yüzünden intişâr eden bid’atlerin, ihtirâ olunan ârâ ve virlerinde usûl-ı dîniyyeye muhâlefet edemezdi. Fakat za-
mezâhibin tervîci için ortaya atılan te’vîlât ve tezvîrâttır. man uzadıkça fitneler ve tefrikalar hâdis olur, bed’ u dalâlâ-
Tevhîd-i Bârî ve i’tilâf-ı beyne’l-akvâmı müessis ve âmir, ta temâyül ile caddeden inhirâflar vukū’ bulur, te’vîl ve tah-
her türlü tefrika ve ihtilâftan nâhî ve zâcir olan dîn-i mübîni- rifler ortalığı karıştırır, binâenaleyh mevki’lerini muhâfaza e-
mizde bu sûretle teferruk ve ibtidâ’ vukūuna hayret etme- denler gayet azalır, ekseriyeti teşkîl edenler hissiyât-ı kadî-
melidir. Çünkü dîn-i İslâm az müddet zarfında iftâr ve âfâk-ı meyi zâyi’ ederler.
âlemi ihâta ve istilâ edince gönüllü, gönülsüz kabûl-i diyâ- Kur’ân-ı Kerîm bu türlü cereyânlara kapılmaktan da bizi
net edenler, milel ü akvâm-ı muhtelifeden bî-nihâye kimse- ْ ُ ُ ُ ُ ‫تخشع‬
zecr etmiştir. Esteîzü-billâh 2( ‫قلوبهم‬ ُ َ ٰ ‫للذين‬
َ َ ْ َ ‫امنوا َ ْان‬ َ ٖ َّ ِ ‫يان‬
ِ ْ َ ‫الم‬
ْ ََ
ler ile müslimînin ihtilâtları hadden ziyâde tekessür etmiş idi. ُ َ َ ْ ‫عليهم‬
‫الامد‬ َ َ َ ‫قبل‬
ُ ِ ْ َ َ ‫فطال‬ ْ ِ ‫الكتاب‬
ُ ْ َ ‫من‬ َ َ ِ ْ ‫اوتوا‬ َ ٖ َّ َ ‫يكونوا‬
ُ ُ ‫كالذين‬ ِْ ِِ
ِ ّٰ ‫لذكر‬
ُ ُ َ ‫ َ َولا‬... ‫الله‬
Dîn-i İslâm’a giren kimseler içinde sâdık zevât bulunduğu ...‫قلوبهمْم‬
ُُ ُ ُ ‫فقست‬
ْ َ َ َ ) nazm-ı celîli misdâk-ı müddeâmızdır.
gibi münâfıklar da çok idi. Bunlar ta’lîmât-ı dîniyyeyi ifsâd (Bu ifâdâtımızla diğer birtakım vâdî-i i’tisâfa sapanlara,
maksadıyla edyân-ı sâireden me’hûz birtakım mesâil-i acîbe a’sâr-ı ahîredeki müslümanların ahvâl-i gayr-ı lâikasını se-
idhâline tasaddî ettiler, hem de bunlara İslâmiyet süsü ver- ned ittihâz ederek İslâmiyet’e ta’n-endâz olan bî-insâflara
mek için sâhib-i şer’-i enver efendimize mensûb birçok ehâ- da cevap vermiş oluyoruz. Bunların i’tirâzları birkaç fıkrayı
dîs de uydurdular. hâvîdir:
(Ehâdîs-i şerîfenin de Kur’ân-ı Kerîm gibi vaktiyle tama- 1) Sû-i tefehhüme meydan kalınca beyânât-ı dîniyyenin
men mazbût ve mahfûz olmaması bu fesâda yol açmış idi. vâzıh olmadığı anlaşılır. Bu ise nâşir-i dîn hakkında bir ku-
Bu adem-i inzibât ise tekessür-i fütûhât-ı İslâmiyye hasebiy- surdur.
le ashâb-ı kirâmın etrâf-ı memâlike teferruklarından neş’et “Hayır! Çünkü dîn-i mübîn esâsen pek sade, beyânâtı
etmekte idi.) şüphe ve hafâdan âzâdedir, nasıl ki 3( ‫نقية‬ ً َّ ِ َ ‫بيض َاء‬
َ ْ َ ‫بها‬ ُْ ُِْ)
َ ِ ‫جئتكم‬
Bir de feth olunan yerlerde sâkin ümem ve akvâm-ı sâ- misillü ehâdiste musarrahtır. Telbîsât ve zevâid esbâb-ı meş-
irenin ahlâk-ı seyyi’eleri refte refte müslümanlara sirâyet et- rûha ile hâriçten katılmıştır. İ’tikādımızca zaten dünyada sû-i
meye başladı. Zîrâ iki şahıs veya iki kavim arasında tesâhüb tefsîre uğratılmamış bir hakīkat yoktur.”
ve temâzüc müddeti uzayınca birinden ötekine ahlâk ve â- 2) Bin seneden beri ulemâ-yı şark ahkâm-ı dînlerini
dât sirâyeti umûr-ı tabîiyyedendir. Sâir ümmetler müslü- yanlış mı anlıyorlardı ki muâsırlarımız tashîhe lüzum görü-
manların ahlâk-ı hasenesinden müstefîd oldukları gibi müs- yorlar.
lümanlar da onların seyyiât-ı ahlâkiyyesinden mütezarrır o- “Evet! Bundan bin sene akdem geçen kurûn-ı selâsede
luyorlardı. Halbuki fıtrat-ı beşeriyyenin ma’lûm olan teşek- ihtilâfât yok gibi idi. Bin seneden beri ise ters anlayanlar ve-
külâtına nazaran fenalık daha kolaylıkla sirâyet etmektedir. ya anlatmak isteyenler peydâ olmuş ki furuk-ı dâlle pek zi-
ٍ َ ِ ِ ‫وذراعا‬
Nasıl ki 1( ‫بذراع‬ ً َ ِ َ ‫بشبر‬
ٍ ْ ِ ِ ‫شبرا‬
ً ْ ِ ‫قبلكم‬
ْ ُ ْ َ ‫سنن« من كان‬ َّ ُ ِ َّ َ َ
َ َ ُ » ‫لتتبعن‬ yâde çoğalmıştır.
ُ ْ َ َ َ ‫ضب‬
‫لدخلتموه‬ ٍّ َ ‫جحر‬
ْ ُ ‫دخل‬ ‫احدهم‬
ْ ُ َ َ َ ّ
‫ان‬َ ‫لو‬
ْ َ ‫حتى‬
َّ َ ) hadîs-i şerîfinde bu Bir de fünûn ve sanâi ahîren çok terakkī etmekle a’sâr-ı
hakīkat vâzıhan tefhîm buyurulmuştur.* kadîmede bilinmeyen bir hayli hakāik-i İslâmiyye bugün
El-hâsıl birtakım telkīnât-ı muzırra tohumları arz-ı İs- meydana çıkmış, ulemâ-yı müteahhirîn bunları izâh ile işti-
lâm’a saçılmış, taassubât ve ehvâ-i bâtıla miyâhiyle iskā ve gali kendilerine büyük bir vazîfe ittihâz etmiştir.”
irvâ edilmiş ve bit-tedrîc neşv ü nemâ bularak dal, budak 3) Bir dinin ulviyyetini anlamak için kitaplarını değil,
salmış idi, bu ağaçlar acı ve iğrenç meyveler vermeye baş- etbâ’ ve müntesiblerinin netâyic-i ef’âl ve ahvâlini teftiş et-
ladı. Bu ahvâl-i fecîaya tenebbüh eden ulemâmız eşcâr-ı fit- melidir.
neyi kal’ edemediler. Kat’ ile uğraştılar, fakat budandıkça “Hayır! Zira merci’-i ahkâm olan kitâb-ı ümmette tasrîh
evvelkinden ziyâde kuvvet ve tarâvet peydâ ediyordu. olunan bir hükmün erkân-ı dînden olmasında –mahzâ mün-
Demek isteriz ki ulemâ-yı İslâmiyye, a’sâr-ı ahîrede re- tesibînin muhâlif harekâtta bulunmalarıyla– şüphe etmeye
vâc bulan mesâvî-i âdât ve mefâsid-i ahlâkın def’ u izâlesine imkân olamaz.”
himmet etmişlerse de, her nasılsa muvaffakıyyet-i kâmileye Bu ma’rûzâtımız sırası gelince birer makāle teşkîl edecek
mazhar olamamışlardır. mebâhisâtın bir fezleke-i nâfiasıdır.)
Kurûn-ı selâse-i ûlâda ta’lîmât-ı sahîha-i dîniyye gâlib
olmağla ahlâk ve âdâb-ı İslâmiyye muhâfaza olunmakta idi.
Yine Dozy söylüyor:
Zaten her dinin müntesibleri bu minvâl üzere hareket et-
“Fakat ilâhların fevkınde Allahü Teâlâ vardı. Lâkin Allah Arap-
larla doğrudan doğruya münâsebette değildi. Onun hakkında çok
1
Benzer şekilde, Müslim, Sahîh, Kitâbü’l-İlm, 3. bir şey bilmiyorlardı. Allah’ın [163] rahipleri bulunmadığından irâ-
*
Sizden evvel geçenlerin tarîkına mutâbaat edeceksiniz, karış karış
detini Araplara tebliğ etmesi ve mukadderât-ı beşer mes’elesi üzeri-
ve zirâ’ zirâ’ bu mütâbaatınız tezâyüd edecek, hatta onların içinde
keler gibi haşerâtın daracık yuvasına girenler olmuş ise siz de gire- ne bir sûret-i hall vermesi için kimse ihtimâm etmemiş idi.”
cek, yani zarar ve vehâmet tevlîd edebilecek muhâtarâta da ikti-
hâm eyleyeceksiniz.
2
Bu hadîs-i şerîf nehy sadedinde vürûd etmiş bir ihbâr-ı Nebevîyi Hadîd, 57/16
3
mütazammındır. Ahmed İbn Hanbel, Müsned, 15156.
Görüldüğü üzere bu sözler ta’bîrât-ı sahîfeyi hâvî olduk- ihtivâ eylediği her zerrenin bir hikmete ibtinâsını tavzîh ey-
tan başka ibhâmdan da hâlî değildir. Doktorun ne demek ledi. Bu sâyede Cenâb-ı Fâtır’ın hâkim-i mutlak ve fa’âlün
istediğini ifâde etmiyor. Açık ve doğru ta’bîrlerle ifâde-i me- limâ yürîd olması sâbit oldu.
râm murâd olunursa şöyle denir: İntizâm-ı umûr-ı avâlim için vaz’ u te’sîs buyurulan ne-
“O sırada yani kable’l-İslâm putperestliğe münhemik vâmîs-i kevniyye ve kavânîn-i tabîiyye irâde-i rabbâniyye-
olan Araplar zamân-ı fetrette, hayli müddetten beri peygam- sini takyîd edemeyeceğinden bir hikmet ve maslahata binâ-
ber yüzü görmeyerek cehâlet-i muzlime içinde yaşıyorlardı. en –mu’cize veya keramet olmak üzere– dilediği gibi harika-
Cenâb-ı Hakk’ın varlığını tasdîk ettikleri halde sıfât-ı ilâhiy- lar icâdına da kudret-i bâhiresi tealluk etmekte olmasını de-
yesini bilmezler, kemâ yenbağī takdîs edemezlerdi. Kendi- lâil-i kātıa ile rütbe-i bedâhete îsâl etti. (Bu icmâlin tafsîlât-ı
lerini ma’rifetullâha irşâd edecek, evâmir-i Rabbâniyye’yi lâzımesi Risâle-i Hamîdiyye mütâlaasıyla ma’lûm olur.)
tebliğ buyuracak bir nebîye ihtiyaçları âşikârdı.” Yine Dozy’den:
Çünkü bütün tevârîh-i ümem şehâdetiyle hakīkat-i hâl “Bu babda efkâr muhtelif idi. Bazıları vardı ki bu hayattan son-
bundan ibârettir. Hatta mukaddimede bir nebze inbâ olun- ra bir hayata i’tikād ediyordu. Yalnız insanların değil, hatta hay-
duğu üzere yalnız Araplar değil, bil-umum insanlar Bârî-i vanların da öldükten sonra dirileceğine inanıyordu. Araplar ba’s
Teâlâ’nın evsâf-ı kudsiyyesini bilmiyorlardı. Cümle nâs işrâk günü yayan yürümeye lüzum görmemeleri için mezarlarına birer
veya ta’tîl i’tikādından hâlî değildi. Halâikın bir kısmı ifrâta deve defn yahud mezarlarının üzerinde açlıktan ölmeye terk ediyor-
kapılarak teaddüd-i ilâha zâhib olmuş idi. Ekseriyeti teşkîl e- lardı. Fakat ekseriyet-i azîme bu i’tikādı gülünç buluyorlardı. Ve şâ-
den bu sınıf halk muhtelif şubelere inkısâm ederek kimisi irin şu sözlerini her tarafta biliyorlardı.
“seneviye” olup nûr ve zulmetten ibâret “ilaheyn-i isneyn” Yaşamak ölmek sonra da dirilmek
kimi de “teslîs” yani ekānîm-i selâse i’tikādında bulunurdu. Ahmakça masal hep bunlar ey kadın
Birçoğu da ikiye, üçe kāni olmayarak üç yüz altmış kadar
âlihe isbâtına lüzum görüyorlardı. Bunda da mûcib-i taaccüb hiçbir şey yok. Zîrâ Hind ve Cer-
men ırkı için pek muazzez olan bu fikir Sâmîler için ecnebîdir. Ya-
Vahdâniyet-i ilâhiyyeyi zihinleri bir türlü kabul etmediği
hudiler dahi bu fikri ancak müddet-i nefylerinin sonlarına doğru
cihetle fikr-i tevhîdi gayet acîb telakkī ederler, Furkân-ı
İranîlerden aldılar. Ve hatta târîh-i mîlâdînin bidâyetlerinde Orto-
Hakîm’de hikâye buyurulduğu üzere nâşiri hakkında 1( ‫اجعل‬ ََََ
‫عجاب‬ ‫لشیء‬
ٌ َ ُ ٌْ َ َ َ ٰ
‫هـذا‬ َّ
‫ان‬ ِ ِ
‫واحدا‬
ً ٰ
‫الها‬
َ ً َ ِ َ ِ ٰ
‫الالهة‬ْ ) derlerdi. doksların kesîru’n-nüfûs fırkası olan Sâdıkīler tarafından bu fikr-i
ba’s kabul edilmemiş idi.
Diğer kısmı da teaddüt-i ilâhın adem-i imkânını berâhîn-
Muhammed (sallallâhu aleyhi ve sellem) dahi bu akīdeyi teblîğ
i akliyyeye istinâd ettirerek esâs-ı tevhîdi iltizâm, ancak
ve neşr eylediği vakit hiçbir zaman müsâdif olmadığı bir derecede
tenzîh ve takdîste ifrât ederek Hallâk-ı zü’l-Celâl’in sıfât-ı ke-
mukāvemet gördü ve el-yevm bedevî Araplar bu akīdeye karşı pek
mâliyyesini inkâr ediyorlardı. Bunların i’tikādınca teaddüd-i
lâkayd bulunur.”*
sıfat da münâfi-i vahdâniyyet olup takrîr ve tahkīk-i tevhîd
Dozy’nin burada sarf ettiği bu kelimât-ı âtıle tâlib-i yakīn
için sıfât-ı subûtiyyenin nefy ü inkârına lüzum görülmekte
olan ashâb-ı akl-ı selîmi şaşırtacak kuvveti hâiz değildir. Fa-
idi. Felâsife-i ilahiyyûn ünvânını takınan bu sınıf-ı mütefek-
kat sathî-nazarât haklarında sû-i te’sîrden hâlî kalmayacağı
kirler (vücûbu’l-vücûd) ile müfesser ulûhiyetten başka bir
gayr-ı münkerdir. Binâenaleyh bî-ser u bün olan bu telbîsâ-
vasıf tanımadıklarından vâcibu’l-vücûd min-külli vechin vâ-
ta karşı esaslı ve metânetli mukâbelede bulunmak [164] için
hiddir, binâenaleyh kendisinden ancak ma’lûlun vâhid sâdır
İmâm Gazzâlî hazretlerinin Mîzânü’l-İlm ve’l-Amel kitabın-
olabilir derler. Çünkü 2(‫ )الواحد لا يصدر عنه الا الواحد‬kaziyesini
dan mebhas-i haşr u neşre dâir kelimât-ı hakāik-âyâtını ber-
kat’î ve zarûrî bilirler. Bu fikir ve i’tikādlarından dolayı Hâlık
vech-i âtî tercümeye ibtidâr ediyoruz:
ile âlem arasında bir silsile-i ilel farz ederek vâcibu’l-vücû-
İnsanın dâr-ı âhirete imanı ne kadar zayıf olursa olsun
dun fâil-i muhtâr değil, mûcib-i bizzât olmasını iddia eder-
kendisinde biraz intibâh bulunduğu takdîrde tahsîl-i ilm ve
ler, havâdis-i yevmiyyeyi mu’iddât vasıtasıyla husûl bulan
isti’dâda tâbi’ emr-i zarûrî gösterirlerdi.
*
İşte bunlar da Hallâk-i zü’l-celâlin hikmet ve irâdesi ikti- “Bu babda” ta’bîrinin müşârun-ileyhi yoktur. Fi’l-vâki devr-i câhi-
liyyetteki Arapların ekserîsi ba’s ve haşrı münkir idi. Kabul edenler
zâsına göre doğrudan doğruya Hâlık olmasını kabul etme-
de develer hakkında zikr olunan muamele-i vahşiyâniyyede bu-
dikleri için ma’rifet-i ilâhiyyeden mahrum kalmışlardı. lunuyorlardı. İnâyet-i Bârî ile İslâmiyet fikirleri tevhîd ve tashih et-
Sultân-ı Enbiyâ (aleyhi ekmelü’t-tehâyâ) efendimiz haz- miştir. Dozy’nin iddiasına rağmen Yehûd ve Nasârânın da dîn-i
retleri cümle ibâda karşı ma’rifet-i sübhâniyyeyi “kemâ hü- sahîhlerinde ba’sü ba’de’l-mevt vardır. Çünkü bütün şerâi-i ilâ-
ve hakkuhâ” tebyîn buyurarak akāid-i fâsideyi ortadan kal- hiyye bu husûsta müttefiktir. Ancak sâir i’tikādiyâtı muahharan
tebdîl ettikleri gibi bazı fırkalar bunu da tebdîl etmiş olabilirler.
dırdı, zât ve sıfât-ı ilâhiyyenin ne vechile takdîs ve tebcîl olu- Bedevî Araplar eğer bu i’tikādı kabul etmeseler İslâmiyet’ten hâriç
nacağını bildirdi. Tilâvet buyurduğu âyât-ı Kur’aniyye ile kalırlardı. İrâd ettiği beytin Arapçası
serâir-i hilkati, bedâi-i masnûât-ı rubûbiyyeti teşrîh, kâinatın ‫ حديث خرافة يا ام عمرو‬/ ‫حياة ثم موت ثم بعث‬
tarzında olup nâşir-i veseniyyet olan Amr bin Luhay nâm reise
mensuptur.
1
Sâd, 38/5. («‫ »حديث خرافة‬ta’bîrinin yalnız ba’se in’itâfı der-kâr olmakla tercü-
2
“Birden ancak bir sudûr eder.” medeki “hep” haşv-ı müfside misâl teşkîl etmektedir.)
ıslâh-ı amel tarîkıyle istihsâl-i saâdet husûsunda külliyen âtıl etmeye başladı. Lâkin merhale-i ûlâda dizlerinde kuvvet
kalması câiz olmayacağı gibi îmân-ı mezkûru re’sen fâit olan kalmadı. Aman, bu benim cevelân edeceğim saha değil,
kimsenin dahi ihtiyât haricinde hareket etmesi ma’kūl de- döneyim dedi. Hele biraz daha dedim. Zar zor biraz daha
ğildir. gitti. Fakat biraz daha gidecek olursam helâk muhakkaktır,
Ahvâl-i âhireti tasvîr ve tasdîk bâbında tavâif-i beşeriyye diye feryâd ediyor idi. Yalvarmasına dayanamadım; öyle
dört fırkaya ayrılmaktadır ki bunların her hangisinin re’yine ise dön, hâlini haddini bil de dâiren dâhilinde cevelân et
muvâfakat edilse insanın hayvan gibi mutlaku’l-i’nân yaşa- dedim. Pür-lerze-i haşyet yerine çekildi. Fakat hâlâ tiril tiril
ması dâire-i akl u hikmetten hâriç kalır. Evvelâ bu mezâhib-i titriyor, hâlâ nâsiyesinden dolu taneleri gibi terler döküyor
erbaayı telhîs edelim, ba’dehu her mezhebin muktezâsını idi.
gösterelim. Onu orada bıraktım. Ufka doğru tevcîh-i nigâh ettim.
Fırka-i ûlânın mezhebi – Bunlar haşr u neşri, cennet ve Kamer dâmen-i ufuktan nâzân u hırâmân görünmeye baş-
cehennemi Kur’ân-ı Kerîm’in nâtık, şerâi-i ilâhiyyenin müt- ladı, uçuk ziyâsı sâhâ-i semâya bir reng-i hüzn-âkîn veriyor
tefik olduğu vechile kabul, envâ-i adîdeye inkısâmı ma’lûm idi. En yakın olan hem-sâye-i semâvîmizin çehresinde
olan lezâiz-i cismâniyyeyi bi-tamâmihâ isbat ile berâber vâ- gerd-i küdûret gibi duran kelefler gittikçe nazarımda hutût-ı
sifînin ihâta-i tavsîfâtından bîrûn olan envâ-i sürûr-ı câvi- ibtisâm şeklini aldı. Kamerin bu ibtisâm-ı latîfi gönlüme de
dânı, lezzât-ı ruhâniyyeyi de i’tirâf ediyorlar. Fi’l-vâki bu le- sirâyet etti.
zâiz-i cismâniyye ve ruhâniyyenin suver u keyfiyâtı o kadar Hatîb-i nev-bahar, bedâyi-i rebîi nağme sûretine temsil
bedî’ ve âlîdir ki dâr-ı dünyada tasavvur ve ihâtası havsala-i ile sâmialara hisse çıkarmaya, ruhu o noktadan da mütees-
idrâk-i beşerî fevkinde bulunuyor. sir etmeye başladı. Beyân-ı belîğiyle ruhuma birçok şeyler
Bu naîm-i uhrevî kâmilen ebedî olup gayr-ı mütenâ- söyledi. Ruhum onun söylediği şeyleri anladı. İkisi birbirine
hîdir. Buna nâiliyet de ilim ve amel-i sâlih sahibi olmaya âşina çıktı arada ben bîgâne kaldım. Soluma tevcîh-i nigâh
menûttur. ile denize baktım. Tatlı tatlı uyuyor idi. Fakat o sırada es-
Bu fırka bilcümle müslimîn ile beraber enbiyâ-yı izâma meye başlayan genç, yaramaz bir rüzgâr, gündüzün ızdı-
mütâbeatta bulunan Yehûd ve Nasârâ’dan ibârettir. râb-ı ta’b-engîzinden yorgun düşmüş, o yorgunlukla derin
(Fırka-i sâniyye) felâsife-i İslâmiyye’den bazı ilâhiyyîndir bir uykuya dalmış olan o safha-i nûr-ı mevvâc ile oynaşmak
ki bunlar da keyfiyeti kalb-i beşere tamamen inkişâf etme- için onu uyandırmaya çalışıyordu. Deniz, rüzgârın işve-i şe-
yen lezâiz-i akliyye isbâtında tereddüd etmezler. Ancak le- bâbı andıran iz’âcât-ı mütevâliyyesine bir fütûr-ı lâkaydiyle
zâiz-i cismâniyye tahakkukunu değil, yalnız tahayyülünü i’ti- mukâbele ettikçe, o yaramaz çocuk yine rahat durmuyor,
râf ediyorlar. Diyorlar ki: İnsan hâlet-i nevmde ekl u şurb yine onun ötesini berisini gıcıklıyor idi. Nihâyet uyandırdı,
vesâire tahayyülâtıyla mütelezziz olmaktadır. Fakat uyan- uykusunu kaçırdı. Mülâabeye mülâtafeye başladılar. Yara-
masıyla bunu fevt eder. Âhiretteki tahayyülât-ı lezîze ale’t- maz çocuk onun yanağına hafifçe dokunup kaçar, o da bir
te’yîd olduğu için şâyân-ı rağbet ve ihtimâmdır. Maa-hâzâ tavr-ı rehâvet-nümâ ile elini kaldırıp arkasından sular serper
bu nevi telezzüzât avâm-ı müslimîne mahsûstur. Çünkü idi. Latîfeler gittikçe şiddet kesb etmeye, sükût ile başlayan
dünyada onların nazar ve iltifatı bu cihete maksûr idi. Le-
bu mülâtafât arasında sesler işitilmeye başladı. Rüzgârın sesi
zâiz-i akliyyeyi takdîr edemezlerdi.
kahkaha-i şebâbı, denizin sadâsı da hafif bir nevha-i iştikâ-
Manastırlı İsmail Hakkı yı, iktirâbı andırıyor idi. Ne ise sesler pek o kadar yükselme-
di. Rüzgâr kaldı; deniz de tekrar hâb-ı nûşîne daldı.
[165] Âfakta tecellî eden bu hâlâtı gördükçe ben de neş-
MUSÂHABE velenmeye başladım. Kendi kendime dedim ki: Oh ne âlâ!
Üç beş gece evvel gönlüm gibi hava da pek durgun idi. Feleğin şu bâd-ı hevâ [bedâva] safâsından biraz müstefîd o-
Kendi kendime âsûde bir vakit geçireyim dedim. Saat ya- layım.
rıma doğru karşımızdaki ormancığa nâzır pencerenin önüne Derhal bir lisân-ı gayb-ı semâvî bana şu sözleri söyledi:
oturdum. Bütün anâsır-ı nâmiyyeye rûh-ı neşve sârî, bütün Bâd-ı hevâ dediğin safâ hangisi? O safânın husûlüne
mevcudâta aşk-ı nev-bahârî târî olmuş idi. Her taraftan bû- bâdî olan şu levha-i gârrâ, silsile-i a’dâdında milyonlar vâ-
yi hayât intişâr ediyor, mâziye ait latîf hâtıralar kalbimi tatlı hid hükmünde kalan edvâr-ı takallübâtın mahsûl-i mesâisi-
tatlı ihtizâza getiriyor idi. Aradan biraz geçti. Sakf-ı lâciver- dir. Fikrini gayet mahdûd bir dâire dâhilinde cevelân ettir-
dîye çakılmış altın baş çiviler câ-be-câ görünmeye başladı. diğin için i’lel-i müessirenin mebdeinden gafil oluyorsun. Şu
Dâire-i ufk-ı mer’înin merkezinde bir mevki’-i safâ işgal edi- dakikada kalbinde hâsıl olan neşvenin, şemsten zerreye
yor idim. Etrafa baktım manzaranın hey’et-i hâzırasını eski varıncaya kadar bütün eczâ-yı mükevvenâtın netîce-i faâ-
zamanın fanuslu konsol saatlerine benzettim. Hakīkat, ek- liyyeti olduğunu düşünmüyorsun. Bâd-ı hevâ dediğin o sa-
vâna nazar-ı mahdûd ile bakılınca, bu teşbihim pek de mü- fâda, bütün âlem-i tabîatın hisse-i mesâîsi bulunduğunu u-
nâsebetsiz değil idi. Fakat küre-i havâyı, nazar-firîb bir man- nutuyorsun. Bu hakīkatten gafil olmasa idin, o neşvenin
zaradan başka bir şey olmayan o tabaka-i letâfet-nümâyı kıymet-i sahîhasını takdir eder, bâd-ı hevâ demez idin!
aradan kaldırdım. Matıyye-i hayâlimi sâhâ-i lâ-tenâhîye Hakīkatin hayâl, yahud hayâlin hakīkat sûretinde bir te-
doğru sevk ettim. Menzil almaya, neşveli neşveli tek u tâz cellî-i garîbi olan bu hâtıra beni biraz değil gereği gibi dü-
şündürdü. Aklım başıma geldi. Âlemde bâd-ı hevâ gibi gö- edilir; kendi kendinden haberdâr olmayan bu kuvvet nasıl
rünen pek çok şeylerin hakīkatte pek pahalı, pek kıymet-dâr olur da insan gibi bir mahlûk-ı müdriki vücûda getirebilir?
olduğunu ekser zaman ben de düşünür, hayatın en ehem- Âlemde bu intizâm nasıl olur da tesâdüf denilen bir lügat-ı
miyetsiz görünen ahvâlinde pek büyük ehemmiyetler görür, amyânın medlûl-i bî-ma’nâsıyla vücûd-pezîr olur? Asgar-ı
halkın hiçe saydığı şeyleri nazarımda pek büyük bulur idim. nâ-mütenâhîden ekber-i nâ-mütenâhîye kadar her şeyde te-
Lisân-ı gayb-ı semâvînin bu ihtârından sonra fikrimin o cellî eden bu intizâm-ı müstakar, bir Hakîm-i müdebbirin
i’tiyâd-ı sakīmi, yahud müstakīmi olanca kuvvetiyle yine te’- eser-i sun’u, eser-i tertîbi olmadığı ne vechile kabul edilir.
sîrini göstermeye başladı. Bu hâtıranın mikyâsını zihnimde Benim i’tikādıma kalırsa tedbîri, tasarrufu kâinatta cârî
büyüttüm; birçok şeylere tatbik, teşmîl ettim. Tevârüd eden olan kudret-i mutlaka-i ilâhiyyeyi kör kuvvet gibi tahayyül
fikirler dâire-i hayâle sığmayacak dereceyi buldu. Düşün- edenler, 1( ‫ولهم‬ ْ ُ َ َ ‫بها‬ َ ُ ِ ْ ُ ‫اعين َلا‬
َ ِ ‫يبصرون‬ ْ ُ َ َ ‫بها‬
ٌ ُ ْ َ ‫ولهم‬ َ ُ َ ْ َ ‫قلوب َلا‬
َ ِ ‫يفقهون‬ ْ َُ
ٌ ُ ُ ‫لهم‬
dükçe düşündüm. Nelere mâlik, ne tükenmez hazâine sahip ُّ َ َ ‫هم‬
‫اضل‬ ْ ُ ‫بل‬ ِ َ ْ َ ْ َ ‫اولـئك‬
ْ َ ‫كالانعام‬ َ ِ ٰ ُ ‫بها‬ َ ُ َ ْ َ ‫اذان َلا‬
َِ ‫يسمعون‬ ٌ َ ٰ ) âyet-i kerîmesinin
olduğumu mülâhaza ettim. Hülâsa yokluk içinde bir varlık, mâ-sadak-ı tâmmı olan kör dil, mahrûm-ı basîret kimseler-
varlık içinde bir yokluk buldum ki ta’rîf edemem. Bir saat dir ki bunlar tıpkı gemide giderken geminin hareketinden
kadar imtidâd eden bu cevelân-ı zihnî matıyye-i fikrimi ge- gafil olup karaları müteharrik zanneden galat-ı his erbâbı
reği gibi yordu. Kendi kendime dedim ki: Haydi şu bulun- gibi kendi basar-ı basîretlerine târî olan amâdan zâhil olup,
duğum âlemi hakīkat dâiresinden şiir ve hayâl dâiresine Sâni-i Hakīkī’yi kör kuvvet sûretinde tahayyül ediyorlar.
nakledeyim. Şu menâzır-ı dil-güşâya, şu cirm-i nevvâra bi- Daha doğrusu mir’ât-ı şuûn-ı ilâhiyyede kendi hakīkat-i zâ-
raz da şair gözüyle bakayım. Herkesin kendine göre bir şiiri tiyyelerini görüyorlar.
bir şairliği vardır. Hatta Âşık Ömer bile kendi âleminin bir Avâlim-i gayr-ı mütenâhiyyeye sevk-i matiyye-i hayâle
büyük şâiri idi. Herkes fikrinde hürdür. Varsın kimse beni ne hâcet?
şair olmak üzere tanımasın. Fakat ben şu dakikada kendime İnsan Hakîm-i Ezelî’nin numûnesi, modeli olmaksızın
şair diyecek olursam ona da kimsenin karışmağa hakkı ola- sîne-i ademden çıkardığı â’yân-ı mevcûdâta, bunlar meyâ-
maz ya.? Kamerle hasb-ı hâl yahud enîs-i rûhum Âkif’in ta’- nında en yakını olan kendi vücûduna nazar-ı insâf ile bakıp
bîriyle derûnî bir müşâfehe edeyim diye vâridât-ı hayâliyye onda tecellî eden sanâyi’-i acîbe-i kudreti mülâhaza etse
hazinesine mürâcaat ettim. Vâ-esefâ ki onu da bazı hazine- Cenâb-ı Hakk’ın tasdîkinde muztar kalır. Semâvâta, hare-
ler gibi tam takır buldum. Adam sen de dünya istikrâz ile kât-ı muntazamalariyle o sâhâ-i lâ-tenâhîde seyreden lâ-yu-
kāim. Bende sermâye yoksa, sermâyedârân da iflâs etmedi ad ecrâma bakmaya onların [166] vücûduyla isbât-ı sâni’e
ya? Servet-i fikriyye ashâbının hazîne-i irfânı sağ olsun. İşte istidlâl etmeye hâcet görmez.
koca Fuzûlî yazıhânenin üstünde duruyor. Açar bir tefe’ül 2
‫و الجرعة تدل على الغدير‬ ‫القليل يدل على الكثير‬
ederim. Elbette kâfil-i hasb-i hâl olacak bir neşîde zuhûr
Fakat insanın ilmi mahsûsâttan muktebes, mahsûsâta
eder! –mumu yaktım– Fuzûlî’yi aldım. Açar açmaz:
münhasır olduğu için, sâhâ-i tefahhusta icâle-i efkâr ettikçe,
Gîceler encüm sayârım subha dek mahsûsât haricinde bir şey kabul etmek istemiyor, gururu
Ey şeb-i hecrin bana yevmü’l-hisâb daima kendisini girîve-i inkâra saptırıyor, ilmini ihâtasını
mahdûd değil, mutlak gösteriyor.
beyti zuhûr etti. Beytin muktezâ-yı hâle mutâbakatını hakī-
Halbuki bugün ihâta-i hissiyyemiz dâhiline aldığımız, en
katen garip buldum. Dîvânı yastığın üzerine koydum. Ka-
ziyâde hakīkatine vukūf iddiasında bulunduğumuz şeyler
merin safha-i pertev-bârına bir nazar daha atfettim. Yâ Rab
hakkındaki ma’lûmatımızın, o şeylerin sathından, kışrından
şuna ne söyleyeyim? diye düşünüp dururken kapının çaldı-
ileri geçemediği erbâb-ı insâf nezdinde hakāyık-ı müber-
ğını işittim. Aradan iki dakika geçti. Bizim refîk-ı muhterem
hene cümlesindendir.
odadan içeri girdi. Teâtî-i selâmdan sonra aramızda şu söz-
Havâss-ı hams ile müdrik olduğumuz, tahlîl ve terkîbiyle
ler cereyân etti.
birçok şeyler vücûda getirdiğimiz maddenin ne olduğunu
Refîkım - Karanlıkta oturuyorsunuz.
bilmiyoruz. Maddenin hakīkatine dâir birçok nazariyeler fa-
– Evet biraz mehtaptan istifâde edeyim dedim.
raziyeler serdediliyor. Bunların kâffesi mechûlü mechûl ile
– Demek bu gece şairliğiniz tuttu? ta’rîf derekesinde kalıyor. Hakīkate doğru hayli mesafe kat-
– Öyle gibi. ettiğimize zâhib oluyoruz. Sonra dönüp arkamıza bakıyoruz,
– Şu halde sânihâtınızı görebilir miyim? bulunduğumuz noktadan bir hatve bile ileri gidemediğimizi
– Sânihât filan yok. Fakat deminden beri zihnime lâyıh görüyoruz. Hakîm-i meşhûr Newton’un mesel-i sâir sırasına
olan efkârı bir yere toplamış olaydım, tavîlü’l-zeyl bir eser geçen bir sözünün burada irâdı zarurîdir. Newton demiş ki:
vücûda gelirdi. Hayrân-ı intisâkı olduğum âsâr-ı kudrete Biz sahilde oynayan çocuklara benzeriz, ara sıra asdâf-ı
baktım. Sâni-i hakîmin kudretini, azametini düşündüm; â- bahriyyeden bir zarif sedef bulur, onu bir şey zannederiz.
sâr-ı gayr-ı mütenâhiyyesinde tecellî eden, nâmütenâhî kud- Halbuki gözümüzün önünde duran ummân-ı bî-girânda
reti aklıma durgunluk verdi. Kendi kendime: Ne büyük kuv- daha ne sedefler, cevherler olduğunu görmeyiz.
vet! Ne büyük tasarruf! dedim. Cenâb-ı Hak nasıl inkâr olu-
nur? Bu kadar havârık-ı hilkat, bu kadar dekâyık-ı san’at şu- 1
A’râf, 7/179.
ûr-ı nefsî hâssasından mahrum bir kör kuvvete nasıl isnâd 2
“Az çoğa, bir yudum su akarsuya delâlet eder.”
Bilmediğimiz şeyleri ayağımızın altına koysak başımız çıkamayız. Vehmin iânesiyle yakuttan bir dağ tasavvur ede-
göğe ererdi diyen pek doğru söylemiş. Bildiğimiz katre bil- biliriz. Fakat yakut ile dağın müdrikât ve mahsûsâtımız cüm-
mediğimiz deryâdır. Halbuki o katre hakkındaki ma’lûmatı- lesinden olduğunu unutmamalıyız. Buradaki tasarrufumuz
mızın nefsü’l-emre muvâfakatı da muhtâc-ı nazardır. Böyle eczâsı maddeden müsteâr, bir tasarruf-i vehmîden başka bir
meşkûk, mahdûd bir dânişle nasıl hakīkate vusûl iddiasında şey değildir.
bulunuruz? İhâtamızın, dâire-i vukūfumuzun haricinde bi- Âlemin bildiğimiz safhalarından başka bir safhasının ne
zim bilmediğimiz birçok şeylerin mevcûd, yahud mümki- olduğunu bize bildirecek altıncı bir hisse mâlik olmamızı farz
nü’l-vücûd olduğu ne vechile inkâr olunabilir? Kudret-i fâ- etsek, o hissin ne olması lâzım geleceğini, o hiss-i mefrûz ile
tıranın dimâğımıza tevdî ettiği kuvânın bütün serâir-i hilkati idrâk edilecek safhanın meşâir-i hams ile idrâk olunan safa-
ihâtaya kâfî olduğunu bize kim te’mîn etmiş? Dimâğımızı hât-ı vücûd haricinde ne sûrette, ne mâhiyette taayyün, te-
zorlaya zorlaya bir noktaya kadar gidebiliriz. O noktayı geç- cellî edeceğini kıyamete kadar düşünsek bulamayız. İşte
mek isteyince bize geri dön derler. Ma’kūlâta gitmeyelim bizim mâ-fevka’t-tabîiyyât nâmını verdiğimiz, el yordamıyla
maddiyatta bile acz-i mutlak âleminde pûyânız. Vücûdumuz gezmek istediğimiz sahanın ser-haddi buradan başlar. Hu-
arzın tabiatına göre yaratılmıştır. Acaba vücûdumuzun hâl-i dûd-ı hissiyyemiz haricinde olan bu âlemin hakīkatinden
hâzırıyla küre-i kamerde yaşayabilir miyiz? Başka bir cirme bahsetmemiz tıpkı anadan doğma bir körün elvândan bah-
intikâlimizi farz edecek olsak o cirmde devâm-ı hayâtımıza setmesi gibidir. Bizim için yapacak bir şey varsa o da dâire-i
imkân mutasavver olmadığını anlıyoruz. Çünkü hilkatimiz, hissiyyemizin hudûdu dâhiline girmeyen bu âlemin imkân-ı
tabiatımız o cirmin hilkatine tabiatına uymuyor. vücûduna kāil olmak, onu inkâr etmemektir. A’mâ-yı mâ-
Hâl böyle iken fikrimizin ma’neviyat sahalarında ceve- der-zâd kırmızı, yeşil, sarı lügatlerini telaffuz eder. Fakat
lân edemeyeceğine bizim şu kütle-i hâkîde hakīkat olmak ü- bunların medlûllerine dâir dimâğında [167] hiçbir renk ta-
zere kabul ettiğimiz bir şeyin onun haricinde mecâz bile ola- hayyül bulamaz. Çünkü amâ-yı mâder-zâd idrâk-ı elvâna
mayacağına neden bir şıkk-ı imkân görülmesin? mâni-i mutlaktır. Yüz bin sene çalışsak o a’mâya levn hak-
Tabâyi-i maddiyatta meşhûd olan bu tebâyün, beyni- kında bir fikir veremeyiz. Lâkin a’mânın müdrik olmaması
mizdeki alâka-i maddiyyetin vücûduyla beraber bizi bu ka- hasebiyle elvânın da mevcûd olmaması lâzım gelmez. Bu
dar müşkil bir mevki’de bırakıp durur iken ma’neviyat saha- mukaddimeyi burada bırakalım, vücûd-ı Bârî hakkında vâ-
sında niçin kendimizi bu kadar serbest, bu kadar mutlaku’l- rid olan mülâhazât-ı âtiyyeyi istitrâd kabîlinden olarak serd
i’nân görüyoruz? Niçin o âleme ait hakâyıkın ihâtasına nef- eyledikten sonra her ikisini birleştirerek bir netice çıkaralım.
simizde iktidâr-ı mutlak mülâhaza ediyoruz. Ma’lûmunuzdur ki mürekkebâtı tahlîl ede ede nihâyet ec-
İşte bu hodbinliktir ki insanlardan bazılarını vücûd-ı Bârî sâm-ı basîtada, anâsırda karar kılıyorlar.
gibi her bedîhîden daha bedîhî olan bir hakīkat-i vâzıhayı Anâsırdan ötesine de geçiyorlar. Fakat biz orada dura-
inkâr vadisine sevk ediyor. Cenâb-ı Hakk’ın vücûdu güneş lım çünkü öteye geçmenin neticeye te’sîri yoktur. Mürekke-
gibi delilden müstağnîdir. Hatta benî beşerin o noktadaki bâtta tecellî eden âsâr-ı tekemmülün anâsır-ı basîtada mev-
ittihâdı vücûd-ı Bârî’ye istidlâl olunan delâil sırasına geçmiş- cud olmadığı iki kere iki dört eder gibi sâbittir. Acaba bu
tir. Güneşi biraz daha iyi göreyim diye nuruna teveccüh anâsır-ı maddiyye, basît-i nâkıs derekesinden mürekkeb-i
edenlerden büsbütün hâssa-i rü’yet müntefî olduğu gibi vü- kâmil derecesine nasıl irtikā etmiş; bu kemâli nereden müd-
cûd-ı Bârî’de ta’mîk-i delâil vâdisine sapanların sa’y-i bey- rik olmuş ki her tekemmülünde kendisini onun fevkinde bir
hûdeleri de bazı kere eşkâl-i matlabdan başka bir şeye yara- tekemmüle namzed kılıyor onun husûlü esbâbını istikmâl
maz. Hazret-i Hüdâî’nin olmak üzere hatırımda kalan şu be- ediyor? Süllem-i tekâmülünün birinci kademesinden i’tibâ-
yit bu hakīkatin tarz-ı dîğerde ifâdesidir: ren yüksele yüksele cemâd derekesinden nebât oradan hay-
van oradan insan derecesine kadar çıkıyor? Basîtin mürek-
Zuhûru perde olmuştur zuhûra
kebde tecellî eden kemâli hâiz olmadığı bedâheten sâbittir
Gözü olan delîl ister mi nûra
ve böyle olmak lâzım gelir. Çünkü o kemâli hâiz olması lâ-
Mâdem ki söz buraya kadar geldi bari biraz daha söyle- zım gelse silsile-i edvâra merbût olan tekâmül, hâsılı tahsîl
yelim: ve binâenaleyh abes olmak iktizâ eder idi.
Cenâb-ı Hak kendi varlığını bildirmek için bizi halk et- Tekemmülün terkîb ile mebsûten mütenâsib olmasına
miş merkez-i idrâk olan bir kütle-i sagīreyi kafatasının içine nazaran hadd-i zâtında basit olan, ta’bir-i dîğerle vücûda
koymuş. Onu, vücûd-ı hâricînin safahâtından haberdâr e- getireceği eserden min-ciheti’t-terkîb dûn bir mertebede bu-
decek meşâirle mücehhez kılmış. Meşâir-i hamsten meselâ lunan bir şey kendisinin vücûda getireceği şey’-i dîğerde te-
kuvve-i bâsıramızı halk buyurmamış olsaydı. Âlem-i mubsı- cellî edecek kemâli –ondan nâkıs olması hasebiyle– kable’l-
rât bizim için yok hükmünde olurdu. Hilkat-i hâzıramızla â- vukū’ nasıl ta’yîn edebilir? O kemâlin husûlünü tehiyye e-
lem-i vücûddan bize bildireceği kadarını bildirmiş. Fakat decek esbâbı nasıl istihsâl eyleyebilir?
kim bilir? Bu âlemin, bizim ihâta-i hissiyyemiz haricinde da- Eşyada meşhûd olan ve bizce kemâl nâmı verilen şeyin
ha ne kadar safahâtı var? Biz onların ne olduğunu bileme- tabiatça maksûd-ı bizzât olmadığını, tabiatın onun husûlüne
yiz. Çünkü bilmeye yeltenecek olur isek, dolaşacağımız dâ- bilerek çalışmadığını iddia edenlerin bu iddiası benim i’tikā-
ire behemahal yine havâss-ı hams dâiresidir. Onun haricine dıma göre Cenâb-ı Hakk’ın mevcûdiyetini müeyyid delâilin
en kavîlerinden ma’dûddur. Sâhâ-i tekvînde tecellî eden mümkün olmadığı gibi zerrât ve anâsır da, bir mürekkeb-i
ahvâle ta’lîl ba’de’l-vukū’ demek, taannüdden, mükâberede kâmil hâsıl edecek bir kuvvet-i hâriciyyenin tedbîr ve tasar-
daha doğrusu idrâksizlikten başka bir şey değildir. rufu tealluk etmeksizin hôd-be-hôd kendisini tekemmüle
Filhakīka gözün görmek, kanadın uçmak için yaradılma- sevk ile mürekkebât-ı mükemmele vücûda getiremez.
dığını bunların yaradıldıkları için o vazîfeyi ifâ ettiklerini iki Çünkü onlarda cârî olan kānûn câzibe ve dâfiâ-i müte-
bin bu kadar sene evvel iddia edenler gelmiş, pek çok kim- kābile gibi bir kānûn-ı basîtten ibârettir.
selerin el-yevm bu i’tikādda sabit-kadem oldukları müşâhe- Mâdem ki anâsır cemâdiyetten mertebe-i idrâke kadar
de edilmekte bulunmuştur. Fakat âlem-i mubsırât ile onu yükseliyor onu o derekeden bu dereceye irtikā ettirmek için,
dimâğımıza idrâk ettiren uzv-ı basar iki mevcûd-ı müstakil husûl-i idrâk ve şuûru müstelzim bir terkîbe mukārin edecek
olduğu halde mubsırâtın hakīkatiyle, gözün hakīkat-i mub- haricî bir kuvvet lâzım, o kuvvetin kendi zâtında mütecellî
sırâta mülâyim, muvâfık olmak üzere ihtivâ eylediği dekā- kemâlin vücûdu için kuvvet-i uhrâya ihtiyacı olmamak za-
yık-ı san’at beyninde nasıl bir telâzüm nasıl bir irtibât ve rurîdir. Çünkü kuvvet-i uhrâya ihtiyacı hâiz kemâl-i mutlak
münâsebet bulunduğu azıcık münsıfâne teemmül edilecek mutlak olmasına manidir. Silsile-i mümkinâtta tecellî eden
olursa aks-i kaziyyenin teeyyüd ettiği görülür. eser-i tekemmülü vücûda [168] getirecek kudret, tasarruf, o
ِ َ َ ِ َ ‫اللهم‬ kuvvet-i hâriciyyenin muktezâ-yı zâtı olmasa yukarıda söy-
1
(‫هي‬
َ ‫كما‬ َ َ ْ ْ ‫أرنا‬
َ َ ‫الأشياء‬ َّ ُ َّ ) lendiği vechile maddede mütehakkık olan ihtiyaç kendisin-
Eşyanın noksandan kemâle gitmesine ve bu takdîr üzere de de mütehakkık olmak lâzım gelir. O da vücûdunda kuv-
bir şey’-i nâkısın vücûda getireceği diğer bir şeyde tecellî ey- vet-i uhrânın te’sîrine muhtaç olur, âlemde meşhûd olan bu
leyecek kemâli, min-ciheti’l-kemâl ondan dûn olan o şey’-i tekemmül kuvvede kalır idi. Silsile-i kuvânın ilâ-gayrı’n-ni-
nâkısın istihzâr eylemesine aklen imkân mutasavver olmadı- hâye temdîdi ise teselsülü intâc eder ki aklen ve mantıken
ğından tertîb-i anâsırdan mütevellid silsile-i tekâmülün mad- bâhiru’l-butlândır. Çünkü bir mebde-i evvel, bir vücûd-ı vâ-
de ile alâkası münâsebeti olmayan bir kuvve-i müdrike-i hâ- cib isbât edilemez ise silsile-i mümkinâtın tarafeyni müsâvî
riciyyenin eseri olduğu, olması lâzım geleceği kendi kendine kalır vücûdunu ademine tercîh edecek bir müreccihin fık-
tahakkuk eyler. dânı hasebiyle hiçbir şey lâbis-i kisve-i vücûd olamaz idi.
İşte o kuvvet de şâibe-i terkîb ve hudûstan ârî, mâverâ- Silsile-i mümkinâtın vücûdu için bir müessir kabul et-
yı serâdikāt-ı ezeliyyette mütevârî olan Zât-ı Vâcibü’l-Vü- mek silsile-i a’dâdda vâhid kabulü gibi zarurîdir.
cûd’dur. Vâhid taayyün etmedikçe a’dâdın taayyününe aklen im-
Eğer bu kuvve-i müdrikeyi yahud tabîiyyûnun ta’bîrince kân mutasavver olmadığı gibi vâcib tahakkuk etmedikçe
gayr-ı müdrikeyi maddenin muktezâ-yı zâtı, lâzım-ı gayr-ı mümkinin tahakkukuna da öylece imkân-ı aklî yoktur. Ka-
müfârıkı olmak üzere farz edersek evvelki mahzur yine bâkī bulü zarurî olan bu kuvveti, maddenin muktezâ-yı zâtı ad-
kaldıktan başka, tekâmül etmemiş anâsır-ı perakendede te- detmek cevaptan müstağnî bir iddiâ-yı vâhîdir. Çünkü bu
kâmülü müdrik bir kuvvet tahayyülü gibi butlânı beyyin bir takdîr üzere o kuvvet kuvve-i müessire, müdebbire olmak
tenâkuzun vücûdu kabul edilmiş olur. derecesinden madde derekesine iner. Ve madde ile beraber
Anâsır-ı müteferrikada, bu kuvvetin vücûdunu tahayyül, kendi fevkinde bir üçüncü kuvvete müftekır olur ki bunun
dimâğın eczâsı bir yere gelip dimâğı vücûda getirmeden butlânını şimdi söyledik.
evvel, dimâğda tecellî edecek idrâki onun eczâ-yı peraken- Bu âleme vücûd nâmını vermeyenler türlü türlü esmâ
desinde tahayyül gibi bir garâbeti tazammun eder. ile tesmiye hatta onu külliyen inkâr edenler de olmuş. Biz
Bu kuvveti maddenin muktezâ-yı zâtı olmak üzere farz bu tebâyün-i esmâya bu inkâra bakmayıp âlemin mâhiye-
etmek kuvvetlikten çıkarıp madde gibi acz derekesine tenzîl tinden kat’-ı nazar, yalnız müsemmaya, hâl-i hâzıra bakarak
ve kendi fevkinde bir kuvve-i hâriciyyeye müftekır kılar. bir müessire ihtiyaç olduğunu cezm ederiz.
Maddedeki takallübâtın behemahâl bir kuvvet-i hâriciy- Bu kuvvet terkîb-i hudûs gibi şevâibden külliyen muar-
yenin eser-i tedbîri olduğunu teslim zarûrîdir. Çünkü madde râdır. Mesela kendisinde terkîb tasavvur edilse derhal şu
kendi kendisini noksandan kemâle sevk edemez. Basît-i nâ- mülâhazanın vürûdu zarurîdir: Bir mürekkebin eczâsı alel-
kısdaki noksan mürekkeb-i kâmildeki kemâlin tecellîsine il- infirâd nazar-ı i’tibâra alınsa vücûda getirdiği küll-i mükem-
let-i kâfiyye olamaz. O kemâli vücûda getirecek esbâbın is- melden nâkıs olduğu görülür. Eczâ-yı nâkısa sırf kendi kuv-
tihzârı, nâkısın dâire-i isti’dâdından hâriç olmak lâzım gelir. vetiyle bir küll-i mükemmel vücûda getiremez demiş idik.
Yalnız tabîat-ı eşyadaki isti’dâd-ı tekemmül müessir-i hâricî- Küll-i mükemmeli vücûda getirmek için, onun eczâsını,
den istiğnâsını müstelzim olamaz. küll-i mükemmeli vücûda getirecek sûrette tertîb ve tensîk
Bir saatin makinesini vücûda getiren eczâ-yı ma’deniy- edecek bir müessirin vücûduna ihtiyaç messeder ki böyle
yede o makineyi vücûda getirecek isti’dâd ne ise zerrât ve bir müessire müftekır olan bir şey de tabîî hâlık olamaz.
anâsırda, mürekkeb-i mükemmel husûle getirecek isti’dâd Şundan anlaşılır ki Cenâb-ı Hak terkîbden, terkîbe mü-
da odur. Meselâ demirin bir müessir-i hâricînin tertibi teal- mâsil şevâibin kâffesinden münezzeh ve müberrâdır. Bu gi-
luk etmeksizin bir milyon sene kalsa saat hâline gelmesi bi şeyler de maddenin icâbâtındandır.
Cenâb-ı Vâcibu’l-vücûd hakkında serdedilen bu mülâ-
1
Fahreddin Râzî, Mefâtîhü’l-Gayb, Beyrut, 1420, c. 13, s. 37. hazât isbât-ı vâcib delâilinden olmayıp zâtî mülâhaza kabî-
lindendir. İsbât-ı vâcib delâili felsefe, kelâm kitaplarında İşte Enbiyâ-yı Zî-şân’ın da bize kendi nübüvvetlerini anlat-
başka yoldadır. Maksadımız o kitapların münderecâtını bu- mak husûsunda dûçâr oldukları müşkilât biz gözlülerin kör-
raya nakletmek değildir, nakledilmiş olsa idi, Sırât’ın sahîfe- lere tefevvukumuzu anlatmak hususunda dûçâr olduğumuz
leri kâfî gelmez idi. Serdedilen bu mülâhazât belki bazı ef- müşkilâtın aynıdır.
kâra göre, şâyân-ı kabûl görülmeyebilir. Körlerin burada yapacağı bir şey varsa o da gözlülerin
Pekâlâ, bizim vücûd nâmı tahtında bildiğimiz vücûdların eline yapışıp, bir uçurumdan aşağı tepe taklak gitmeden,
haricinde olan bu kuvvet ne mâhiyette ne hakīkatte bir vü- mahall-i maksûda vâsıl olmaktan ibârettir. Çünkü bu ba-
cûd olabilir? histe herşeyi bilirim demek hiçbir şey bilmem demenin ay-
İşte o vücûd hakīkatine infâz-ı fikr u nazar için imkân nıdır.
mutasavver olmayan Zât-ı Bârî’dir. Onun ne olduğu bilin- [169] Burada ikinci bir i’tirâz vârid olabilir? O da şudur:
mez yalnız varlığı tasdik olunur. Mâdem ki Cenâb-ı Hakk’ın bizi yaratmaktan maksadı ken-
َ ِ َ ِ َ ِ ‫خطر‬ disini bize bildirmek imiş bu isti’dâdı bu kuvveti niçin doğ-
1
(‫ذلك‬ ‫غير‬ ُ َ ‫ببالك‬
ُ ْ َ ‫فالله‬ َ َ َ ‫كلما‬
َ َّ ُ ) rudan doğruya herkesin zâtında tecellî ettirmeyip de araya
Onun hakīkat-i zâtiyyesini idrâk mümkün olmadığını birtakım vasıtalar koymuş bunlar olmasaydı daha muvâfık
idrâk etmek aynı idrâk bunun gayrı efkâra vücûd vermek olmaz mı idi? Nev’-i mantıkî tahtında taayyün eden efrâd-ı
mahz-ı işrâktir. beşeriyyeye doğrudan doğruya o isti’dâdın adem-i tevdîi bir
Bahsimizin yukarılarında: Bu mukaddimeyi burada bı- çok ihtilâfâta sebebiyet vermiş emr ber-aks olaydı ortada bu
rakalım da vücûd-ı Bârî hakkında vârid olan bazı mülâha- ihtilâfât da kalmaz muamelât-ı nâs daha ma’kūl, daha mü-
zâtı istitrâd kabîlinden olarak dermeyân eyledikten sonra nâsib bir mihverde deverân eder idi.
her ikisini birleştirerek bir netice çıkaralım demiş idim. Bah- Bu i’tirâzın cevabına şıkk-ı ahîrinden başlayalım:
sin o şıkkına rücû’ edelim: Amâ-yı mâder-zâd idrâk-i elvâna İnsan, olmuş, vücûd bulmuş şeyleri beğenmeyip de
mâni’-i mutlak olduğu gibi bizdeki acz-i kat’î de idrâk-i bunları kendi aklınca olmasını vücûd bulmasını daha muvâ-
künh-i Bârî’ye mani’-i kavîdir. Çünkü Cenâb-ı Hak kendisini fık gördüğü şeylerle mukayeseye kalkışacak olursa edyâna
muhît olacak kuvveti bizim dimâğımıza koymamıştır. Çünkü intikāl, edyânın mûcib olduğu ihtilâfâtı mevzûubahis etme-
o zaman muhît iken muhât olur idi. 2( ‫علوا‬ ً ‫تعالى ذاته عن ذلك‬ den evvel kendi vücûdundan da başlayabilir. Mesela bu
ً ) A’mâ-yı mâder-zâd için elvân husûsunda yapacak bir
‫كبيرا‬ gün bir akıllı çıkıp da dese ki Cenâb-ı Hak bizde iki göz ya-
şey kalırsa o da mâhiyetine infâz-ı fikrden sarf-ı nazar e- ratmış fakat bunların ikisini de mevzî-i hâzırlarında halk e-
derek gözlülerin “renk vardır” dediğini kalbiyle tasdik lisa- deceğine birini ensemizde yaratmış olaydı daha münâsib ol-
nıyla ikrâr etmekten ibârettir. maz mı idi? Çünkü yolda giderken hem önümüzü hem de
Bu böyle olduğu gibi vücûd-ı Bârî hususunda biz de bizi arkamızı görür, ciheteyni muhît olan bu ru’yet-i muzâafa-
Cenâb-ı Hakk’ın vücûdundan haberdâr eden Enbiyâ-yı Zî- dan daha mükemmel bir sûrette istifâde eder idik. Sonra
şân’ın sözlerine inanmaya iman etmeye mecburuz. Çünkü öteden bir akıllı daha çıkıp ne olurdu Cenâb-ı Hak insanda
a’mâ-yı mâder-zâdın hakīkat-i elvâna karşı hâli, mevkii ne iki kanat halk edeydi. Onun iânesiyle cevv-i hevâda seyre-
ise bizim de Cenâb-ı Hakk’ın künh-i zâtî’sine karşı hâlimiz der, o lezzetten de hisse-mend olur idik. Öteden biri daha
mevkiimiz ayniyle odur. çıkıp mü’ziyâtın, ilel ve eskāmın halkına el-hâsıl her biri bir
Şimdi siz diyebilirsiniz ki: Beni Cenâb-ı Hakk’ın mevcû- şeye i’tirâz edebilir idi. Bu i’tirâzât ne dereceye kadar ma’-
diyetinden haberdâr edenler de benim gibi insan onlar bu kūl ne dereceye kadar muhık ise ihtilâfât-ı edyân hakkında
ma’lûmatı nereden almışlar da beni söylediklerine inanma- serdedilen i’tirâzât da o dereceye kadar muhık o dereceye
ya icbâr ediyorlar? Enbiyâya karşı bu sizin söylediğinizi, kadar ma’kūl olabilir.
a’mâ-yı mâder-zâd da size söyleyebilir idi. Çünkü o da sizin Hilkate karşı serdedilmesi melhûz olan ve bu gibi i’tirâ-
gibi âdem. Ama siz onun mâlik olduğu hislerden fazla bir zâta ne zaman Cenâb-ı Hakk tarafından bir cevap alınırsa
hisse mâlik olduğunuz cihetle kendinizin ondan mükemmel, ihtilâf-ı edyân hakkında dermeyân olunacak i’tirâzâta da o
onun fevkınde olduğunuzu, a’mânın hiss-i rü’yetten mahrû- zaman belki bir cevap alınabilir. Gelelim i’tirâz-ı sâbıkın:
miyeti hasebiyle sizden dûn bir mertebe bulunduğunu bilir- Cins-i mantıkî tahtında ta’yîn eden, efrâd-ı beşeriyyeye
siniz. Fakat ona bu hakīkati yani hissen ondan mükemmel doğrudan doğruya o isti’dâdın adem-i tevdîi şıkkına, bu i’ti-
olduğunuzu anlatmak ihtimali yoktur. Çünkü a’mâ-yı mâ- râza âfâktan bir misal serdedeceğim. Onun munsıfâne te-
der-zâd levn gibi, zât-ı rü’yetin de ne olduğunu bilmez ki emmülü i’tirâzın o şıkkını başka cevap serdinden müstağnî
hatta o feyzin sizde vücûduna onun vesâtatıyla mübsırâtı id- kılar. Öteki musâhabelerde serdettiğim edillenin ekserîsi gibi
râk ettiğinize kāil olup sizin kendisinden mükemmel bir fıt- bu da bir delîl-i semâvî oluyor. Fakat ne çâre öyle tevârüd
rata sahip olduğunuzu anlasın! Kıyamete kadar çalışsanız o- öyle tesâdüf ediyor.
na bu sûretle olan tefevvukunuzu, o tefevvukun hakīkati Cins-i mantıkî tahtında taayyün eden efrâd-ı beşeriyyeyi
a’mânın zihninde taayyün edecek sûrette, anlatamazsınız. mevzû-i bahs etmeden evvel yine o cins tahtında taayyün
eden efrâd-ı kevâkıbi nazar-ı i’tibâra alalım: Seyyârât ile
1
“Allah aklına gelen her şeyin ötesindedir.” onların mebde-i feyzi olan şemsten müteşekkil bir manzûme
2
“Allah’ın zâtı bundan yücedir.” mevcûd olduğunu görüyoruz değil mi? Bu seyyârâttan hep-
sinin kendisine mahsûs bir tabiatı, bir tarz-ı hilkati olduğu- [170] BAHRİYE ŞARKISI
nu, üzerlerinde kendi tabiatları, hilkatleriyle mütenasip mah- Deryâ ki vatan nâmı alan mâderimizdir;
lûkat olması muhtemel bulunduğu da işitiyoruz. Acaba bu Her katresi baksan küre-i dîgerimizdir,
seyyârâta bu feyz nereden geliyor? Güneşten. Şu halde gü- Her mevcesi tâbût-i semâ-peykerimizdir,
neş nedir? Cins-i nücûm tahtında taayyün eden lâ-yuad ef- Her cûşişi Allâh’a varan makberimizdir.
râd-ı kevâkibden bir kevkeb. Pekâlâ mâdem ki seyyârât-ı
Bir ferdimiz öldükçe yaşar bir koca millet..
sâire gibi güneş de bir kevkebdir; niçin Sâni-i Ezelî cins-i vâ-
Gitmek ebedî ömr ile ukbâya ne devlet!
hid tahtında taayyün eden güneşe yine o cinsin tahtında ta-
Dünyâlara kalsın yine dünyâdaki zillet!
ayyün eden kevâkib-i sâireden fazla bir hâssa bir meziyet
Yok bastığımız yerde bile hâk-i mezellet!
vermiş de, ona tâbi’ olan kevâkib-i sâireyi onun feyzine
muhtaç ve müftekır kılmış? Acaba Cenâb-ı Hak ona tâbi’, Her meyyitimiz yatmada, na’şında kefen yok:
onun etrafında sâir olan seyyârâtı da güneşin feyzine muh- Bir rûh-ı mücerred ki o, dûşünde beden yok,
taç ve müftekır olmayacak bir mâhiyet-i müstakılle üzere Bak kabr-i hazîninde bile hâk-i vatan yok,
halk, kendi tekâmülleri için muhtaç oldukları havâs ve ku- Bir makberi yok, zâiri yok, mâtem eden yok!
vâyı kendi eczâ-yı ferdiyyelerinde mündemiç edemez mi Lâkin bu vatan hâk-i mezâr olmaya gelmez,
idi? Niçin böyle yapmamış da bir nevi’den olan kevâkib Topraksa da toprak gibi hor olmaya gelmez!
beynine böyle bir fark koymuş onların birçoğunda tecellî Millet hele bir zâir-i zâr olmaya gelmez,
ettireceği fezy u kemâl için şart-ı lâ-büd hükmünde olan ha- Âtî ki seherdir, şeb-i târ olmaya gelmez.
vâs ve kuvâyı içlerinden yalnız birine tevdî’ ve tahsis etmiş?
Döndükçe ecel şevk ile pîrâmenimizde,
Bu böyle olduğu gibi Cenâb-ı Hak cins-i vâhid tahtında
Dönmez yürürüz kanlı kefen gerdenimizde!
taayyün eden efrâd-ı beşeriyye meyânında dahi tıpkı bu kā-
Hûn-âb-ı şehâdet lekesiz dâmenimizde:
nûn-i ilâhîsinin hükmünü cârî kılmış. Yani o efrâddan müte-
Envâr-ı şafaktır yıkanır sanki denizde!
şekkil manzûme-i beşeriyye dâhilinde yine beşer cinsinden
birtakım efrâd-ı zekiyye halk ederek kevâkıb-i seyyâredeki Girmiş yatıyor kalb-i vefâdârına ecdâd..
feyzi, kemâli husûle getirecek havâs ve kuvâyı güneşe tevdî’ Deryâ bize bîgâne değil, makber-i mu’tâd!
ettiği gibi, manzûme-i beşeriyyenin efrâdında da tecellî e- Her mevce-i pâkinde nihân bir ebedî yâd,
decek feyzi, kemâli vücûda getirecek havâs ve kuvâyı da o Bir yâd-ı şehâmet ki unutmaz onu ahfâd.
manzûmenin güneşleri mesâbesinde olan Enbiyâ-yı Zî-şân’- İnsanda da, toprakta da, her yerde vatan var:
a tevdî’, onları bu imtiyâz-ı bülend-i ilâhîsiyle efrâd-ı sâire- Bak unsur-ı hâkîsine, mâderde vatan var;
den mümtâz efrâd-ı sâireyi onlara muhtaç ve müftekır kıl- Bak hâk-i siyeh rengine, makberde vatan var;
mıştır.
Göklerde büyük Arş ise, yerlerde vatan var!
‫كار ٿاكانرا قياس از خود مكير‬
Ölmezsek eğer millet için şânlarımızla:
‫كر چه ما نددر نوشتن شير و شير‬
Feryâd ederiz Hâlık’a ummânlarımızla,
Seyyârât-ı ma’lûmeden birinin, hâl-i hâzırıyla mesela Tûfânları tasvîr kılan kanlarımızla,
şemsten istiğnâ vâdisine sapması farz edilecek olsa acaba o Bir sâika şeklindeki vicdânlarımızla.
seyyarenin hâli ne sûrete iktirân eder? Zâtında tecellî eden
Âfâk-ı şehâdette yüzen rûh-ı necîbe
feyzden, tekemmülden eser kalır mı? Ne gezer derhal nûr-ı
Dünyâda mezâr olmaya şâyeste mi Ka’be?
feyzi, nûr-ı hayâtı muntafî, kemâli zevâle mübeddel olur.
Arş olmalıdır yerde kalan na’şına türbe,
İşte insan da tıpkı böyledir şems-i nübüvvetten iktibâs-ı nûr-
Kur’ân da hitâb-ı ezelîsiyle kitâbe!
dan istiğnâya meylettiği dakika zulmet-i mutlaka âleminde
Midhat Cemâl
kalır kendisinde nurdan, hayattan el-hâsıl insanı hayvanât-ı
sâireden mümtâz eden havâs ve mezâyâdan eser kalmaz.
Sözün hülâsâsı insan nefsinde cem’ ettiği katreyi deryâ gö-
rerek o katre dâhiline girmesi müstehîl olan hakāyıkı inkâr Letâiften:
etmemeli. Çünkü bu muammâ-yı ebediyyu’l-işkâlin henüz EBÂN İLE A’RÂBÎ
tarîk-ı halline ayak atan olmamış, çünkü muammâyı tertîb Hazret-i Osman ne kadar ağır başlı, ne kadar halîm ise
eden, tarîk-ı hallini bizden mektûm tutmuştur. İnsanın ben oğlu Ebân da bilakis o kadar hezle mâil, o kadar hafif imiş!
bu muammâyı hallettim demesi, hakīkatten fersah fersah u- Günün birinde meşhur Eş’ab ile beraber kırda oturur-
zak olan, kendi zannından kendi da’vâsından başka bir şey
ken karşıdan devesi yedeğinde bir A’râbî zuhûr etmiş ki en-
değildir.
gerek yılanı gibi etrafa zehir püskürür, yanına kimseyi sok-
Bu zan, bu da’vâ sahibi için ânî bir lezzet, muvakkat bir
maz önüne geleni ısırır. Arkasına sokulanı tepermiş!
sürûr hâsıl eder; fakat muammâ-yı hilkat olduğu gibi durur.
– Şu cehennem yüzlü herif bâdiyeden gelmiş olacak...
Ferid Fena eğlence değil... Müsâade ederseniz çağıralım da biraz
kızdıralım..
– Hay hay! yüzüne çarpmış, devesinin yularını tutmak isteyen herifin e-

Ebân’ın adamlarından biri A’râbîye “Emîr Ebân bin Os- linden öyle bir çekmiş ki az daha bîçârenin kolu kopuyor-
man seni yanına da’vet ediyor” deyince A’râbî icâbet etmiş, muş; sonra dönüp Ebân’a şu sözleri söylemiş:
selâm vererek Ebân’ın karşısına çökmüş, Ebân herife kabi- – Bilir misin ben neden ölürüm?
lesini, nesebini sormuş; yalandan hısım çıkmış: – Hayır!
– Ne iyi tesâdüf! Senin şu deven gibi bir deve edinmek – Baban Osman’a yetişemedim ki katilleri arasına gire-
istiyordum. Bu kadar zamandır arattım, bir türlü bulunmadı. yim de dünyaya senin gibi bir evlâd getirdiği için ben de
Demek ki akrabamdan birisiyle ahz u i’tâda bulunacakmı- kanına iştirâk edeyim!
şım.. Evet, evet tam bu renkte, bu irtifâda, bu yaşta, bu Ebân Arâbi’nin bu tehevvürüne, bu sözüne o kadar gül-
kalıpta bir hayvan aramıştım. Satar mısın? müş ki kendini tutamayarak yerlere serilmiş.
– Satarım yâ Emîr! Sonraları A’râbî Eş’ab’a rast geldikçe “Seni kahpenin
– Pekâlâ! Ben de sana yüz altın veririm. doğurduğu seni! Dur da emîrin metâlarını ucuz ucuz satma-
On altından on para fazla değeri olmayan devesine yüz yı sana öğreteyim” der, Eş’ab ise tabanı kaldırır, kaçarmış!
altın verildiğini işitince A’râbî’nin abûs çehresinde hırs ile Mehmed Âkif
sürûr berk ile zulmet gibi hem-âhenk-i zuhûr olmuş.
Ebân Eş’ab’ın kulağına eğilerek “Bizim hısım sizin aileye
pek yabancı değilmiş! Haydi bakalım hünerini göster!” de-
miş. Felsefe-i Hayat
– Baksan a dayı, Emîr hazretleri senin devenin altmış Yahud İsbât-ı Vâcib
liradan fazla etmeyeceğini bilmiyor zannetme! Kırk lira fazla MÜNEBBİHÂT – İHTİYÂR– CEMÂDÂTTA GĀİYET
vermesi hem seni sevdiğinden, hem de yanında para olma-
Muhîtin şerâit-i muvâfıkası bazı fizyolojistler için müneb-
dığı için nakid yerine mal vermek istediğindendir. Râzısın
bihâttan addolunuyor. Fakat bize kalırsa hakīkat böyle de-
değil mi? ğildir. Şerâit-i muhîtiyye-i muvâfıka tegayyür etmedikçe mü-
– Razıyım. nebbih olamaz. Harâret derece-i münâsibede (münebbih)
Eş’ab bir aralık kaybolmuş sonra koltuğunda bir bohça değildir. Fakat bu derecenin fevk veya tahtı münebbih ola-
olduğu halde çıkagelmiş. Ebân: Getirdiğin emtiayı birer bi- bilir. Kezâ muhît-i hâricîde bulunan müvellidü’l-humûzanın
rer çıkarıp kıymetleri ile birlikte yazdır, deyince Eş’ab evvelâ nisbeti nisbet-i matlûbeden ziyâde veya az olmadıkça mü-
eski bir sarık parçası çıkarmış: nebbih olamaz. Yalnız hâl-i muvâfık ve matlûbun fevk veya
– Emîr hazretlerinin mübârek imâmeleri! Kendileri Cu- tahtındadır ki zevi’l-hayâtta bir fart-ı faâliyyet, bir meyl-i
ma, Bayram [171] namazlarında bu imâmeyi sardıkları gibi tedâfü’, bir teâmül husûle gelir. Eğer tegayyürât pek ziyâde
hulefâ huzûruna da bununla çıkarlar... Elli altın! ileri giderse faâliyet-i hayâtiyye zayıflanır ve nihâyet tevak-
Eş’ab yanındakilerinden birine “Haydi bunu bir tarafa kuf eder. İşte muhîtin bu şerâit-i müfrite veya mütenâkısası
kayd et” diyerek bohçaya tekrar elini sokmuş. A’râbî gay- hakīkī münebbihât olabilir ve bunun tahrîk ettiği teâmülâta
zından patlamak derecesine gelmiş ise de nutku tutulduğun- dahi (tenebbüh) denilir. Eşkâl-i kudret veya mevâdd-ı kim-
dan bir şey söyleyememiş. yeviyyeden müteşekkil bir sınıf-ı münebbihât daha vardır ki
Eş’ab bu sefer yarı beline kadar yağ bağlamış eski bir bunlar muhît-i muvâfıkta mevcûd değillerdir. Mesela: Elek-
takke çıkarmış: trik, a’sâb ve adalât için hakīkī bir münebbihtir. Semûm-ı
– Emîr hazretlerinin mübârek takkeleri! Beş vakit na- muhtelife, ensâcın huceyrât-ı muhtelifesini tenbîh ederler.
mazları edâ, nâs arasında adl ile kazâ ederken bunu giyer- Bu sınıf münebbihât için bir hâl, bir derece-i muvâfıka yok-
ler. Kıymeti takdîrimden hâriç ise de haydi otuz altın diye- tur. Belki bunun hâl-i muvâfıkı mefkūdiyetleridir. İşte bu sı-
lim! Bunu da ötekinin altına yazınız. fırın fevkınde ibtidâ alâim-i hayâtiyyenin fart-ı faâliyyeti ba’-
A’râbînin yüzü büsbütün korkunç bir renk bağlamış, dehu teâmülâtın tenâkus-ı şiddeti (yorgunluk) ve nihâyet
gözleri cevfinden dışarı uğramış; atılmak istemiş, lâkin ken- felç ve mevt husûle gelir. Şerâit-i gayr-ı tabîiyyenin yorgun-
dini tutarak oturduğu yerde deli deve gibi homurdanmaya luk tevlîd etmesi (bir faâliyet-i mütemâdiyyeyi müteâkib te-
başlamış. âmülâtın tenâkus-ı şiddeti ve ihtiyât-ı gıdâînin tükenmesi)
Eş’ab üstü yırtık, altı delik iki pabuç eskisi çıkararak: iddiamıza bir delil olabilir. Zîrâ şerâit-i muhîtiyye-i muvâfı-
– Emîr hazretlerinin mübarek na’leyni! Cemâat-i müs- kada yorgunluk husûle gelmez. Filhakīka ne rutûbet, ne ha-
limîne karşı o belîğ hutbeleri inşâd ederken bu mukaddes râret ne müvellidü’l-humûza ne agdiye muhîtte nisbet-i
na’leyne süvâr olurlar! Bilmem, ne kıymet koyalım? Haydi mu’tedile ve matlûbede bulundukça zevi’l-hayâtı yormazlar.
kırk altın olsun! Şerâit-i mütegayyire veya gayr-ı tabîiyye ile şerâit-i muvâfı-
Ebân, A’râbî’ye mallarını toplamasını, yanındakilerden ka karıştırılıyor. Bu karışıklığın başlıca neticesi yekdiğere
birine deveyi çekip getirmesini, bir diğerine de A’râbî’nin benzemeyen eşya arasına girerek bir hataya sebebiyet ver-
zimmetine geçen yirmi altını almasını emr etmiş. A’râbî artık mesidir. Filhakīka bundan atâletin mevcûdiyeti zevi’l-hayâ-
duramayarak hemen önündeki sarık, takke, pabuç parça- tın adem-i muhtâriyyeti ve bu nokta-i nazardan ecsâm-ı câ-
larını derleyip toplayıp olanca kuvvetiyle hazır bulunanların midenin aynı olduğu istintâc olunuyor.
Mösyö Daster; “Kânûn-ı atâlet cemâdâta mahsûs değil- herhangi bir noktasında hâlini tağyîr etmek fırsatını ihzâr
dir. Ecsâm-ı zî-hayâta da tatbik olunur. Onlarda görülen ih- ediyor. Bu hâl-i fevkalâde nazar-ı dikkati câlib olmakla be-
tiyâr, zâhirî ve bir vehm-i hayâlîdir. Bütün fizyoloji onu tek- raber bazı husûsâtta bu melekenin icâbı olarak bir i’tiyâd
zîb eder” diyor maatteessüf bu hâl, arz ettiğim karışıklığın hâlini kesb ediyor. Bu i’tiyâd bir hayvanın muhîte tetâbu-
neticesidir. Muhtâriyeti tekzîb eden fizyoloji değil, bazı fiz- kuna yahud mukāvemet için isti’mâl ettiği tarz-ı tedâfüe pek
yolojistlerdir. Bir beyza-i mülakkahanın ve neşv ü nemâ bu- müşabihtir. Mesela: Üstüvâniyyü’ş-şekl bir sâk-ı ma’denî zi-
lan bir ruşeymin ve umûmiyetle şerâit-i muhîtiyye-i münâsi- yâde bir kuvve-i ciryeye dûçâr olursa haylice uzar. Şâyet
beye konulan bütün zevi’l-hâyâtın muhtâriyeti nasıl inkâr kuvvet devam edecek olursa sâkın bir noktasında bir daral-
olunabilir. Filhakīka ihtiyâr, bir te’sîr-i haricîden ayrı ve ma, bir boğum müşâhede olunur. İşte çubuğun kırılacağı
müstakil bir faâliyetin tezâhürüdür. Eğer şahs-ı zî-hayâttan nokta burasıdır. Fakat biraz zaman kuvve-i cirye ta’tîl edilirse
kendi muhtâriyeti isbât etmesi istenilirse faâliyetine lâzım nikât-ı sâiresinde yumuşak olan ma’den bu boğum nokta-
olan şerâiti yani muhît-i muvâfıkı dirîğ etmemelidir. Zî-ha- sında tavlanmış bir ma’den manzarası alarak artık uzan-
yâtın faâliyeti dâimî ve sâbit bir gayeye müteveccih olan maz”. Başka mahallerden ziyâde bu noktada kesb-i şiddet
ef’âl-i teşekküliyye ve hâdisât-ı fizyolojiyyeden ibârettir. Bu eden kuvve-i câzibe-i zerreviyye eczâ-yı ma’deniyyeye (ki
ef’âl ve hâdisât esâsen madde ve kuvvetin tahavvülünden onları tefrîk etmeye say’ eden kuvve-i ciryenin kesilmesini
başka bir şey değildir. Ve nisbât-i muayyenede madde ve müteâkib) bir vaziyyet-i cedîde i’tâ eder ki bu sâyede ma’-
kuvvet olmazsa ta’bîr-i âharla muhît-i muvâfık bulunmazsa denin manzarası değişir. Bunda eser-i gāiyyet bulunabiliyor
bu ef’âl ve hâdisâtı icrâ edemez. mu, niçin müdâfaa-i kahramânâne ta’bîrini kullanmalıdır?
Bir ressama “resim bildiğinizi isbât ediniz” denilse ve Ma’den neyi müdâfaa ediyor? Şeklini mi? Kendine mahsûs
aynı zamanda [172] bez, fırça, boya vesâire tedârik etme- bir şekil yoktur. Safha, tel, çubuk, küre gibi eşkâlden hangisi
sine de müsâade edilmese bunun cebrî olarak işleyememe- verilirse onu alır: Bir çelik levhası alıyorum ve bunu ikiye
sinden ressam kānûn-ı atâlete tâbidir. Bez, boya, fırça vesâ- katlamağa çalışıyorum. Filhakīka eğilip bükülüyor, kuvveti
ire bunun münebbihidir mi diyeceğiz? Ecsâm-ı gayr-ı uzviy- kestiğim gibi hemen elastikiyeti hasebiyle tekrar şekl-i ib-
ye hakīkaten muhtâriyetten ârîdir. Meselâ bir parça kömür tidâîsini iktisâb eyliyor kuvvet devam edecek olursa kırılıyor.
alalım ve bunu herhangi muhîte vaz’ edersek edelim orada Kimsenin hatırına gelir mi ki bu levha katlanmaya mümâ-
âtıl bir sûrette kalacaktır. Te’sîrât-ı hâriciyyeden müstakil naat ve mukāvemet için kıvrılıyor: Yahud kuvvetin te’sîri
hiçbir faâliyet gösteremeyecektir. Ecsâm-ı câmide böyle ol- tahtında bulundukça şeklini muhâfaza ve mevcûdiyetini
duğu gibi bir gāye-i sâbiteyi hâiz faâliyet-i ihtiyâriyyeden müdâfaa için zerrâtı bir vaziyet-i cedîde ahz eylesin? Ve’l-
mahrum ecsâm-ı meyyite de yani lâşeler de böylece atâlete hâsıl bilâ-mukāvemet ahmakçasına bükülüp katlanan kur-
tâbi’dir. Şerâit-i muvâfıkaya konulsa da ef’âl-i teşekküliyye şun levhası bu hâssa-i müstemîleden nasibe-dâr olsun?
ve hâdisât-ı fizyolojiyyeden hiç birini izhâr edemez. Hakīkati Mösyö Daster’in fikrince “Burada cemâdâtın dâhilinde
doğruca ifâde etmek lâzım gelirse: Bir muhît-i muvâfıka vaz’ hüküm-fermâ olan faâliyyet-i em’âiyyenin nümûneleri var-
olunan zât-ı zî-hayât, dâimî ve sâbit bir gayeye mübtenî dır. Bu hâlât fazla olarak bize bir delil daha kazandırır. Ve
teşekkülî veya fizyolojî bir faâliyet-i zâtiyye ve ihtiyâriyyeye gösterir ki bu faâliyet, hayvanâtta olduğu gibi bir müdâha-
mâliktir. Ne vakit ki şerâit-i muhîtiyye ifrât ve tefrîte dûçâr le-i ecnebiyyeye redd-i cevâb “riposte”dir bu mukābele-i
olur veya şerâit-i gayr-ı tabîiyye ârız olursa şahsın yaşadığı cevâbiyye yine hayvanâtta vukūa geldiği üzere şahs-ı câmi-
müddetçe teâmül hâsıl eden bir tenebbüh ve teharruş vu- din muhâfaza ve müdâfaasına tevâfuk eder.”
kūa gelir fakat öldükten sonra hâl-i atâlete girer. Bu teâmül, Daster bize bir misal daha irâd ediyor ki kendi dediği
gelişi güzel değildir, o şerâit-i gayr-ı muvâfıkadan uzaklaş- gibi o kadar şâyân-ı ehemmiyyet değildir “Klor veya iyod
mak maksadına mübtenîdir. fuddalı sincâbî bir safha alalım. Bunu kırmızı bir ziyâya
tutacak olursak hemen süratle kırmızı olur. Müteâkiben yeşil
ziyâya arz olunursa donuk, kirli renklerden geçtikten sonra
Maddiyyûn, ecsâm-ı câmidenin de bütün zevi’l-hayât gi- yeşil olur.” Bu hâl bir hâdise-i hükmî-i kimyevîdir emlâh-ı
bi gāye-i sâbite alâimi izhâr ettiğini ve bu alâimin muhâfaza fuddanın ziyâ ile ircâında yahud beyaz bir huzme-i ziyâiy-
ve müdâfaa maksadına tevâfuk eylediğini beyân ederler. yenin bir menşûr-i zücâcî ile tahallülünde bir maksad ara-
Mevcûdât-ı zevi’l-hayâttan nez’ ettikleri gāiyeti ecsâm-ı câ- mak düşünülmez. Halbuki Daster bu hâdiseyi fudda milhi-
mideye isnâd etmek ne tuhaf da’vâ-yı mücerreddir. Bu da’- nin mevcûdiyetini tehdîd eden ziyâya karşı bir müdâfaası
vâ zevi’l-hayâtın gāiyetini, ecsâm-ı câmidede bulmaya ça- gibi telakkī ve izâh ediyor mûmâ-ileyh cemâdât ile zevi’l-
lıştıkları gāiyetin seviyesine tenzîl etmek içindir. hayât arasında mevcûd müşâbehet-i tâmmeye ikna etmek
Ma’lûmdur ki ecsâm-ı câmide gerek gaz, gerek mâyi’ ve için tabakātu’l-arz ulemâsının, kimyâgerânın, hikmet-şinâsâ-
gerek sulb olsun zerrâtı harekât ibrâz eder bu hâl bugün nın kullandığı birçok ta’bîrât-ı teşbîhiyyeyi irâd ediyor. Su-
herkesçe ma’lûm ve gayr-ı kābil-i i’tirazdır. hûr-ı hayyeden, suhûr-ı meyyiteden ve bir demir çubuğu-
Mösyö Daster bu harekâtın birçoğunun bir maksad-ı nun mukāvemet-i kahramânânesinden bahsederek bir ta’b-ı
müdafaa üzerine icrâ olunduğunu isbât etmeğe kalkışıyor ma’denî, bir ta’b-ı elâstikî, bir ta’b-ı elektrikî, bir tetâbuk-ı il-
ve diyor ki: “Zerrâtın bu tebdîl-i mekân melekesi ma’dene tivâ, bir tevâfuk-ı zücâcî, bir hafıza ve bir demir telin hâtırası
gibi ta’bîrâtı izâha cesâret ediyor. Nasıl oluyor da hekîm-i Eğer biz yekdiğerimizi tanımak, tanıştırmak için tama-
muallim fennî olmaktan ziyâde şâirâne olan bu mahsûl-i ha- miyle bir devre-i sükûna dâhil olmayı beklersek o halde hiç-
yâline birçok kıymet vererek maddiyyûn nazariyesine isti- bir şey yapamayacağımız, eskisinden ziyâde ihtilâf ve nifâk
nad-gâh olacak bir delîl-i ciddî gibi irâd ediyor? Akıl ermez. girdapları içinde kalacağımız şüphesizdir. Pek açık bir hakī-
Şimdi söylediklerimizi icmâl ile maddiyyûn usûlünü mey- kat olmak üzere deriz ki biz ne yaparsak, ne muvaffakıyet is-
dân-ı aleniyyete vaz’ edelim: tihsâl edebilirsek mütevekkilen alellâh-i teâlâ hep bu gaileler
1) Maddiyyûn hâle, vukuâta şümûlü olmayan ta’bîrât arasında yapacağız, edeceğiz...
isti’mâl ve sonra onu keyfe göre ta’mim ederler. Böyle olduğu halde yevmî gazetelerimizin bu ana kadar
2) Kelimât-ı müşevveşe ile yekdiğere benzemeyen şey- âlem-i İslâm hakkında husûsî sütunlar açarak o âlemi yakın-
lere aynı ismi [173] takarlar. Sonra lisanın sû-i isti’mâlâtın- dan görmüş, tedkīk etmiş husûsî muharrirler tedârik ederek,
dan mütevellid bu karışıklıktan bil-istifâde cemâdât ve ze- bütün şuûn ve matbûât-ı İslâmiyye’den Osmanlılar’ı haber-
vi’l-hayâtın yekdiğere müşâbih ve hatta aynı olduğunu ka- dâr eyleyecek ve bu vatan evlâdının ekseriyetini teşkîl eden
bul ve i’tirâf ederek buradan nazariyelerinin lehinde delâil İslâmların ahvâl-i rûhiyyelerini nazara alarak tehassüsât-ı
istihrâc eylerler. Safsataya sevk eden bu tarz muhâkeme milliyyet-perverânelerini okşayacak vesâile tevessül etme-
şüphesizdir ki fennî olamaz. –mâba’di var– meleri menâfi’-i milliyyeye muvâfık bir hatt-ı hareket olma-
Ankaralı Ali Rıza sa gerek. Zaten bu lâkaydâne etvâr yalnız bizim gazetelere
mahsûs bir garâbettir. Dünyanın herhangi İslâm matbûâtı
tedkīk edilse bu teseyyüb ve ihmâle tesadüf edilmez. İster
Mısır, ister Hind, ister Rusya, ister İran gazetelerini alınız; gö-
receğiniz meslek-i metîn sizi hayran eder. Hepsi İslâm’ın in-
ÂLEM-İ İSLÂM
tibâhı için, me’ser-i medeniyye-i hakīkıyyeden müstefîz ola-
bilmesi için yek-vücûd, yek-zebân olmuş, neşriyyât-ı mun-
Matbûâtımız ve Âlem-i İslâm tazamada bulunuyorlar. Nokta-i nazarlarını, meslek-i müt-
Sırâtımüstakīm bugün bir refîkını daha muhterem kā- tehazlarını ara sıra matbûat-ı İslâmiyye sütununa nümûne
ri’lerine takdîm ile müftehirdir: Kürsî-i Milel geçenlerde Teâ- olarak derc ettiğimiz makālât gösteriyor. Eğer sahîfelerimiz
ruf-i Müslimîn ve Hikmet namlarıyla beyne’l-müslimîn tev- müsâid olaydı, programımız yalnız ahvâl ve şuûn-ı İslâmiy-
hîd-i kelimeye hâdim iki mu’teber İslâm cerîdesinin intişâra ye’ye münhasır olaydı, onların düşünüşlerinden, yaşayışla-
başladığını muhterem kāri’lerimize tebşîr etmiş idik. Ümîd rından, Makām-ı Hilâfet’e karşı besledikleri lâ-yezâl muhab-
ederiz ki kāri’lerimiz onları görmüş, okumuş, ta’kîb ettikleri betlerinden, faâliyetlerinden tamamiyle bahsetmekte hiç te-
meslek-i âlîden, vusûlüne çalıştıkları maksad-ı muazzezden reddüd etmezdik. Çünkü onlar gizli kapaklı yazmıyorlar.
memnun olmuşlardır. Şimdi de yine tavsiye ederiz ki maz- Yazdıklarını herkes görüyor, okuyor, tedkīk ediyor. Biz bir
devr-i evhâm içinde yetişmiş, kuru kuru vehimler tâ damar-
lum milletlerin ma’kes-i feryâdı olacak bu Kürsî-i Milel’deki
larımıza kadar işlemiş olduğundan hakkıyla hiçbir iş göre-
mûcib-i ibret hutbeleri, intibâh-âver neşîdeleri gûş-i cân ile
miyoruz, görmeye cesaret edemiyoruz. Misyonerler tâ cân-
dinlesinler.
gâhlarımıza kadar gelmişler, cesîm cesîm mektepler açarak
Matbûâtımızın ihtiyâc-ı hakīkī-i milleti takdir ederek bu
etfâl-i milletimizi kendi ruhlarıyla terbiyeye hasr-ı mesâî ey-
yolda neşriyâta başlaması İslâmlar için ve belki bütün ak-
lemeleri için ümmetin müstakbel vâlideleri olacak ma’sûm
vâm-ı şarkıyye ve milel-i mazlûme için bir fâl-i hayr olsa ge-
kızlarımızı terbiye-i milliyyeden, tahassüsât-ı vatan-perverâ-
rek. İki seneye karîb bir zamandan beri memleketimizde söz
neden mahrum bırakmak için İslâmların tâ kalb-gâhında
söylemek hakkı... Mağdur ümmetlerin, hazîz-i esârette kalan
müesseseler açmışlar; sıhhatimizi, hayatımızı, saâdetimizi
mazlum kardeşlerin tercümân-ı şekvâsı olabilmek salâhiyeti
muhâfaza eden kavâid-i esâsiyye-i milliyyemizden bizi esir
ihrâz olunduğu halde bilinmez hangi siyasettir ki onları bir eylemek için ne yapmak lâzımsa icrâdan çekinmemişler. Biz
metrûkiyet-i elîme içinde bıraktı. Şimdiye kadar cerâid-i hâlâ kendi memleketimizde söylemek, derdimizi dökmek
yevmiyyemiz ne onların ahvâlini tedkīke lüzum gördüler, ne cesaretinden mahrum... Babalarımızın ecdâdımızın hânele-
de onların yaşayışlarından, âlem-i mevcûdiyyetteki mevki’- rine, yurtlarına gidip de kendi kardeşlerimizin hâlini sor-
lerinden Makām-ı Hilâfet’i haberdâr eylemek vazîfesini na- maktan korkar bir halde bulunuyoruz. Ne kadar kanımız ku-
zar-ı dikkate aldılar. rumuş... Ne derecelerde hâk-i mezellete düşmüşüz!... Mil-
Eğer bu sükûnları, husemâyı kuşkulandırıp da bizi dû- yonlarca kardeşimiz bugün hazîz-i meskenette inliyor, zulm
çâr-ı gavâil eylemelerinden havf u ihtirâz politikasına müb- ü kahr altında eziliyor, mahv ü perişân oluyor da o müte-
tenî ise emin olalım ki biz bu mazlum akvâmın bulundukları hakkimlere karşı:
hâl-i esâret ve mağdûriyette kalmalarına onlardan ziyâde – Yazıktır. Etmeyiniz, bunlar da sizin gibi insandır... di-
çalışsak bile yine düşmanlarımız bizi gavâil-i siyâsiyyeden yecek bir kalb-i hamiyyet bulunmuyor. Makedonya’da hem-
âzâde bırakmayacaklardır. Biraz göz açtığımızı hisseder et- cinslerinden birinin burnu kanar, bütün Avrupa medeniyeti
mez, bizi başka bir hâilenin önünde bulunduracaklar ve bu galeyana gelir; beride şarkta milyonlarca [174] efrâdın hu-
keşmekeşlerin hiçbir zaman nihâyet bulmaması için bütün kūku paymâl olur, ses çıkaran muhibb-i insâniyyet ferd-i â-
kuvvetlerini sarf eyleyeceklerdir. ferîde bulunmaz.
Bu hakīkati bugün bilmeyen kalmamışken, gariptir, bi- bıtadan bile ziyâdedir. Bugün bir Hind İslâm gazetesini açı-
zim gazetecilerimiz onlar için bir sütun bile açmaktan muh- nız, Tunus’taki ihvân-ı dînden haberdâr olunuz. Bugün ulu
teriz, mütehâşî, müseyyib dururlar. Sonra da on bin, nihâ- orta Mısır’ın bir İslâm gazetesini açınız, Cava’daki ihvân-ı
yet on beş bini geçemeyen gazetelerinin sürümünden şi- dîninizin ahvâlini öğreniniz. Bizim gazetelere gelince şuûn-ı
kâyet ederler: İslâmiyye’yi mütehakkimâne bir edâ ile muhtasarca ecnebî
– Bu kadar câhil millet de görmedik; koca bir pâyitahtta, gazetelerinden menkul görürsünüz. Öteden bütün âlem-i İs-
–yalnız pâyitahtta değil– koca bir ülkede bir gazetenin an- lâm’ın kahkahalarla güleceği Giga gibi bir had-nâ-şinâsın
cak on bin kārii bulunsun.. Ne hâl bu?... Arnavut Prensliği ihtimalinden bahseden urcûfelere tahsîs
Diye kabâhati yine millete atfederler. olunmuş sütunlar bulursunuz. Kezâ yalnız Osmanlılığın de-
Onlara dense ki: – Siz gazetelerinizi millet için yazmı- ğil, Hilâfet-i Muazzama-i İslâmiyye tâcının en parlak pırlan-
yorsunuz ki millet okusun, neşriyâtınızda sırf kendi hevesle- tası olan Arnavutluk’un şimâl kısmı gibi dindar bir muhîtin
rinizi ta’kîb ediyorsunuz. Ümmetin ruhuyla ruhlanmıyorsu- güyâ hurûf-ı Arabiyye aleyhinde bulunduklarına dâir ecnebî
nuz. Ecnebîlerin uydurduğu her havâdisi olduğu gibi gaze- gazetelerin li-garazin işâa ettikleri havâdisin bizim gazete
telerinize kabulleniyorsunuz, ümmetin hissiyât-ı necîbesini sütunlarına gelişi güzel geçmiş olduğunu görürsünüz. Ve ni-
rencîde edecek ta’bîrler isti’mâlinden çekinmiyorsunuz. Va- hâyet kıta’ât-ı İslâmiyye’nin Merkez-i Hilâfet’ten uzak kalan
tanın mukadderât-ı âtiyyesi için endişe-nâk olan vicdânlar aksâmında Makarr-ı Hilâfet gazetelerinden naklen bu ha-
her sabah gazeteleri büyük bir halecân ile süzüyor. Akvâm-ı vâdise sahîh nazarıyla baktıklarını anlayarak kalbinizden
İslâmiyye arasında sû-i tefehhümü mûcib olacak bir şâyia, kan ağlar, müteessir olursunuz.
ehemmiyeti takdîr edilmemiş bir ta’bîre tesadüf edeceğin- İşte hakīkate taban tabana zıd bir uydurma havâdisin
den korkuyor. Cerîdelerimizin bu hâlini gören bazı garaz- bizim gazetelermizde bilâ-tekzîb yer bulması yüzünden ak-
kârlar, kendi dilimizde, maksadlarını mürevvic gazeteler neş- vâm-ı İslâmiyye arasına sû-i tefehhümler girer ve binâ-berîn
rine cesaretlenerek efkâr-ı İslâmiyye’yi tesmîme çalışıyorlar. muhâfazası mültezem Hükûmet-i Osmâniyye’nin mevkii ha-
İslâmların muhabbetini kazanmış bir gazete mevcûd ol- tar-nâk olur, menâfi’-i siyâsiyye, menâfi’-i milliyye kaybolur
madığından dolayı türedi gazeteler İslâmlar arasında kāri’ gider. İşte Arnavutluk iğtişâşı, işte sonunda Girid fâciâsı!..
bulabiliyor; mâhiyetleri taayyün etmiş bu sefil cerâid pâyi- Görülüyor ki hep bunlar milletin ihtiyacını nazar-ı dik-
tahtın en hücra köşesindeki kahvelerde bile görülüyor. Sû- kate almamaktan, duygularına ehemmiyet vermemekten i-
ret-i haktan görünerek, mesela Arnavutluk vukūâtı için, İs- leri geliyor. Masa başına geçip de milyonlarca efrâdı kendi
lâmları İslâmlara kırdırıyoruz, diyerek ezhân-ı ma’sûmeyi fikrine getirmeye çalışmaktan ise onların duygularına da bi-
bulandırdıktan sonra arkadan zavallı İslâmların cehliyle is- raz havale-i sem’-i i’tibâr eylemek daha millet-perverâne bir
tihzâ ve Girid âsilerinin yemîn-i muvaffakiyâtıyla izhâr-ı sü- hareket, vatana daha nâfi’ bir hizmettir. Ahâlîyi gazete oku-
rûr eyliyorlar. 1( ‫ياطينهم‬ْ ِ ِ ٖ َ َ‫خلوا ِ ٰالى ش‬ َّ َ ٰ ‫قالوا‬
ْ َ َ ‫امنا َو ِ َاذا‬ ُ َ ٰ ‫الذين‬
ُ َ ‫امنوا‬ َِ َ
َ ٖ َّ ‫واذا َ ُلقوا‬ masına alıştırmak mühim bir mes’eledir, bunu nazar-ı dik-
َ ُ ِ ْ َ ْ ُ ‫نحن‬
‫مستهزٶن‬ ََّ ِ ‫معكم‬
ُْ َ ‫انما‬ ْ ُ َ َ ‫قالوا ِ َّانا‬
ُ َ ) Sonra bu zavallı ümmet katten dûr tutmak kat’iyyen tecvîz olunamaz.
zehirden şifa bekliyor, o gazetelerden yarasına derman u- Bu sözler bir dost ağzından, ruhu, mesleği ma’lûm bir
muyor. meslekdaş lisanından çıktığı için sû-i telakkīye uğramaz, i’ti-
Fakat bunun mes’ûlü kimdir? Şüphesiz gazetecilerimiz- kādındayız. Onun için serbestçe, açıkça konuşuyor, hasb-i
dir. Niçin ümmetin ahvâl-i rûhiyyesini nazara almıyorlar? hâl ediyoruz. Biz eğer kendi dertlerimiz için birlikte müdâ-
Niçin kendilerini sevdirmeye muvaffak olmuyorlar? Niçin İs- vele-i efkâra çalışırsak ve muhâtı bulunduğumuz müşkilâtın
lâmların hissiyât-ı necîbesine karşı lâkayd bulunuyorlar? ehemmiyetini, vatana, millete, vicdanımıza karşı deruhte et-
Cerîdelerimize olan rağbetsizliği bu noktalarda aramalıyız. tiğimiz vazîfenin kudsiyetini hatıra getirerek telkīnât-ı vicdâ-
Bu ciheti uzun uzadıya münâkaşaya da mahal göremi- niyyemize tevfîk-i hareket eylersek o zaman ümmetin mu-
yoruz. İşte bizim yevmî gazetelerin birkaç sütununa muâdil habbetini kazanır ve memlekette mûcib-i tefrika ve şikāk
şu küçük Balkan cerîde-i İslâmiyyesine kibr ü gurûrdan ârî için yükselen sadâ-yı tezvîrlerin çanlarına ot tıkamış oluruz.
bir nazar-ı tedkīk atf etsek, köylere varıncaya kadar intişârını [175] Dostun acı sözü düşmanın yaldızlı hapından şüp-
nazar-ı i’tinâya alsak hakīkat-i hâl kendini gösterecektir. hesiz ki hayırlıdır. Biz zaten muhâtablarımızın bize olan te-
Halbuki, o günden güne mahv u inkırâza sürüklenen, sü- veccühlerinden eminiz. Eğer biz birtakım sadâ-yı tezvîrâta
rüklendirilen bir avuç İslâm bekāyâsının müdâfi-i hukūku, kulak assaydık şakk-ı şefeye bile lüzum görmezdik. Fakat
ma’kes-i feryâdıdır. Bizim gazeteciler bilmiyorlar mı ki bizim isteriz ki milletimizin ruhuna, duygularına tercüman olacak
necîb, vefî dindar milletimiz kardeşlerini unutmazlar, hatır- büyük yevmî gazeteler bütün köylerimize kadar intişâr etsin,
larından çıkarmazlar. Dünyanın öbür köşesindeki bir müs- milletimizin efkârını tenvîr ederek sarsılmaz bir kitle-i mütte-
lümandan haber verilse aileleri efrâdından haber almış gibi hide hâline getirsin...
sevinirler. Hatta denebilir ki İslâm kardeşlerine olan hisleri, Bunun için işte evvelâ mümkün mertebe lisanların sade-
râbıta-i kalbiyyeleri âileleri efrâdına olan muhabbetten, râ- leştirilmesini, Arabî ve Farisî köylülerce bile me’nûs bazı ke-
limâtın alâ-hâlihi bırakılmasını, ümmetteki tahassüsât-ı milli-
yet-perverânenin tenmiye ve tanzîmine hâdim makāleler ya-
1
Bakara, 2/14. zılmasını ve ahvâl-i rûhiyyemizin daima nazara alınmasını,
sonra da âlem-i İslâm hakkında birer sütun açılarak müm- Evet, onlar böyle i’tikād, böyle tevehhüm ederler. Bun-
kün olduğu kadar ahvâl ve şuûn-ı İslâmiyye’den bahsolun- da ma’zûrdurlar. Çünkü onlar için o lâzım. Fakat biz İslâm’ın
masını gazete sahiplerinden sûret-i mahsûsada rica ve te- teâlîsini ümîd ederiz. Çünkü sâdıku’l-masdûk olan Peygam-
ِ َ ُ ‫ ِ ْان‬.‫الهوى‬ ُ ِ َ ‫وما‬
mennî ederiz. ber-i Celîlimiz, ki 2( ‫يوحى‬ ٌ ْ َ ‫هو َّالا‬
ٰ ُ ‫وحي‬ ٰ َ ْ ‫عن‬ِ َ ‫ينطق‬ َ َ .)
Vâkıa biz bu yolda bir meslek ta’kîb etmek istedik, nü- sırrına mazhar bir peygamberdir, hiçbir kelimeyi kendinden
mûneler gösterdik. Ve daima bi-mennihi ve keremihi teâlâ söylememiş, hep vahiy ile söylemiş; işte o zât-ı âlî-şân de-
çalışmaktan da geri durmayacağız, ancak bizim ekserîsi ilmî miş ki:
mevzûlara ait sahîfelerimiz bu makāsıd-ı muazzezeyi ta’kîbe 3
َ ِ ‫الله‬
( ‫فيها‬ ُ َ َ ْ َ ‫وبر ِ َّإلا‬
ُ ‫أدخله‬ ٍ َ َ ‫ َ َولا‬،‫مدر‬
ٍ َ َ ‫بيت‬ ِ ْ َ ْ ‫وجه‬
ُ ْ َ ‫الأرض‬ ِ ْ َ ‫على‬ َ ْ َ ‫َلا‬
َ َ ‫يبقى‬
kâfî gelmez. İntişârını tebşîr ettiğimiz haftalık cerîdeler de ‫الإسلام‬ َ َ ِ َ ) Küre-i arzda hiçbir ev kalmaz ki oraya kelime-i
ِ َ ْ ِ ْ ‫كلمة‬
buna kifâyet etmez, behemehâl yevmî büyük gazeteler ister. İslâm girmesin. Hepsine Allah kelime-i tevhîdi idhal eder...
Eğer intişâr etmekte olan Tanîn gibi, İkdâm gibi, Yeni Ga- Biz onu bekleriz. Misyonerler tevehhümâtıyla geçine
zete gibi yevmî gazetelerimiz dahi bu mülâhazâtı nazar-ı dursunlar. Biz iman etmişiz, o mu’cizenin zuhûruna munta-
dikkate alır da gazetelerini hem Osmanlı gazetesi, hem İs- zırız. Bunun için bize lâzımdır ki o yola hizmet edelim. He-
lâm gazetesi yapmaya teşebbüs ederlerse o vakit bütün men bir an evvel o zamân-ı mes’ûd gelsin. Zaten geleceği
âlem-i İslâm’ı minnet-dâr-ı mesâîleri etmiş olurlar, ümmet-i şüphesizdir. Bunun içindir ki İslâmiyet tâ Japonya’da inti-
İslâmiyye de kendi hukūklarını muhâfaza ve müdâfaa ede- şâra başlamıştır. Yakında inşallah sür’atle intişâr edecektir.
cek gazeteleri bulunmakla iftihâr eder. Sonra Çin’de yetmiş, seksen milyon, belki daha ziyâde din
Maamâfih, isterlerse gazeteler yine mesâil-i siyâse-i dâ- kardeşlerimiz var, Hindistan’da altmış, yetmiş milyon, Ca-
hiliyye hakkında kendilerine mahsus mesleklerini muhâfaza va’da da otuz milyon, daha nerede istersek elhamdü-lillâh
ederler; bizim onlardan istediğimiz şey sahâif-i hizmetle- hep mevcûd. Londra’da bile var. Birkaç sene mukaddem
rinde: hiç yok iken şimdi câmie ihtiyaç hissedecek kadar erbâb-ı
...‫جميعا‬
1 ِ ّٰ ‫بحبل‬
ً ٖ َ ‫الله‬ ُ ِ َْ َ
ِ ْ َ ِ ‫واعتصموا‬ îmân bulunuyor. Amerika’da kırk, elli bin müslümanın vü-
hakīkat-i âliyyesi lemeân etsin. Garazkârlara ser-rişte-i ta’rîz cûdundan haber veriyorlar. Japonya’da hiç yok iken el-
ve tesvîlât olacak ta’bîrlere karşı dikkat edilsin. O satırlardan hamdü-lillâh intişâra başladı.
yalnız beş on milyon değil, üç yüz milyon halk müstefîd Şu halde o zamanki aksâ-yı şarktan Japon müslüman
olsun. Bütün âlem-i İslâm bu cerâidi tebcîl etsin. kardeşlerimiz zuhûr edecek; bizim de buradan el uzatacak
İşte o vakit gazeteler hakīkī millet gazetesi olur. kadar bir kuvvetimiz bulunmak lâzım. O kuvvet de ne ile
Bize bu satırları yazdıran Teâruf-i Müslimîn, Hikmet, olur? Bu Makām-ı Hilâfet’in mevki’ ve ehemmiyet-i siyâsiy-
Kürsî-i Milel’in kalbimize verdiği şevk ve ümîddir. Kürsî-i yesini Avrupa devletlerine karşı teslim ettirmekle olur. Bu da
Milel ilk nüshasında mesleğini, programını çiziyor, bütün sa- memleketimizde ulûm ve maârifin terakkīsiyle olabilir. İşte
hîfelerini buna hasretmiş, şimdilik yarısı Türkçe, yarısı Fran- buna hizmet, tekrar edeceğim, hoca efendilerin zimmetine
sızca intişâr edecek; âtiyen Arapça nüshası da çıkacağını ha- terettüb eder. Hoca efendiler salâbetli ve yek-vücûd olarak
ber veriyor. Sevinmemek mümkün mü? Cenâb-ı Hakk’tan çalıştıkları gibi ahâlîyi de yek-vücûd olarak çalışmaya sevk
muvaffakıyet duâ ederiz. Cerîdelerimizi de inşallah yakın za- etmek yine onların vazîfesidir. Çalışmadıkça hiçbir vakit iş
manda kalblerimizin arzu ettiği gibi muhabbet-i umûmiy- görülmez. Bir iş görülmeye başlayınca mümânaat çıkma-
yeyi kazanmış bir halde görürüz. yacak değildir, çıkacak. Hazret-i Peygamber (sallallâhu aley-
hi ve sellem) efendimiz nûr-ı nübüvvetle çıktıkları zaman
Araplar cehâletle karşıladılar. Fakat Resûl-i Ekrem taham-
mül etti. O derece ezâ ve cefâ ettiler ki âkıbet memleketi ter-
Dördüncü Konferans: ke mecbur oldu. Mekke’den çıktıkları zaman arkasına dön-
AHVÂL-İ MÜSLİMÎN VE ULEMÂ HAKKINDA dü, gözleri yaş dolarak Mekke’ye teveccüh etti:
4
(‫ )لو لم اخرجنى اهلك لما خرجت يا مكة‬buyurdu. Bu sûretle
Bursa’da İlmiye Kulübünde memleketinden müfârakat etti. (Herkesin gözleri yaşardı) Ne
için? Diyânet-i İslâmiyye’nin neşri için. Biz ki onun vârisleri-
Seyyâh-ı Şehîr Abdürreşid İbrahim Efendi yiz, Bursa’dan ayrılıp da üç saatlik köye gidemeyecek mi-
Hazretleri Tarafından yiz? Köydeki kardeşlerimiz ilme, ma’rifete susamışlar. Gün-
den güne diyânet münkarız olmakta. Okumak yazmak bilen
15 Nisan 1326 Perşembe –geçen nüshadan mâba’d– yok.
Geçende de söylemiştim, Beyrut’ta çıkan bir misyoner Ama denecek ki: – Neme lâzım. Şimdiye kadar oku-
gazetesi doksan sene ömrümüz kaldığını yazıyordu. İstatistik mamış, yazmamışlar. Yine bir şey olmamış ya...
tutmuşlar. Müslümanların yeryüzünde daha doksan sene Olmamış dersek kendi cehâletimizi i’tirâf etmiş oluruz.
ömrü kaldı, diyorlar. Sonra hep müslümanlar tükenecek-
miş. 2
Necm, 53/3,4.
3
Ahmed İbn Hanbel, Müsned, 23814.
1 4
Âli İmrân, 3/103. Benzer şekilde, Tirmizî, Sünen, Menâkıb, Faslu Mekke.
Eski zamanda padişahların ulüvv-i himmetine, erbâb-ı ilm ü birinci planlarıdır. İki İslâm milleti birbirine tutuşunca o ka-
fennin derece-i teâlîsine bu mübârek câmi-i şerîfler, bu yük- dar takdirler, tahsînler yağdırırlar ki siyâsetten bî-haber o-
sek minareler şâhid-i âdildir. Başka şâhide hâcet yok. [176] lanlar bunun ledünniyâtını anlayamazlar. Hele Türklerle A-
Bugünki mühendisler gelsin de bunlara benzetebilsin baka- raplar arasına böyle bir münâferet düşürmek, arada bir Hi-
lım. Yalnız câmiler değil, her taraf âsâr-ı atîka ile mâl-â-mâl. lâfet kavgası çıkarmak düşmanların en birinci emelleridir.
Kim yapmış bunları? Hep müslümanlar. Artık bu hakīkatleri bu dolapları bütün müslüman kar-
Kara Mustafa Paşa Viyana’ya girdiği vakit, namaz kıl- deşler anlamak lâzımdır. Bâ-husûs Araplar ki zeki bir kavim-
mak için bir yer tedârik edelim demiş, imparatorun karşısın- dir, bu entrikaları derk ederler, i’tikādındayım. Zaten o Şark
daki kilisenin putlarını kırarak, içini temizleyerek, göklere Mes’elesi diye bizim mahvımız için yazılan kitapları Mısırlılar
doğru minareler inşa ederek... Câmie kalb eylemişler.. Bu- tercüme etmişlerdir. Hocalar mütâlaa edince husemânın
güne kadar bâkidir. Bunu yapan kimlerdir? Hep müslüman- maksadını anlayabilirler.
lar... (Ah!... diye kuru tahassürler) bir ay içinde o iki minareyi Biz bu günden i’tibâren düşmanlarımıza cihâda çıkmak
yapmışlar, bugün böyle mühendisler var mı? fikrinde değiliz. Ve bunu arzu eder bir müslüman da yoktur,
Demek o zamanlar öyle ashâb-ı fenn u ma’rifet askerle- Fakat onlar bizi rahat bırakmayacaklar. Biraz istirâhat
rimiz içinde bile varmış ki az bir müddet zarfında o koca mi- bulmaya başlar başlamaz hemen bir şey çıkaracaklar. Nasıl
nareleri dikmeye muvaffak olmuşlar. İşte o büyük ecdâdı- ki Bosna Hersek, Girid, Bulgar mes’eleleri hep bu maksadla
mız böyle çalışmaktan bıkmamışlar. Her nereye gittilerse â- çıkarılmıştır. Onlar bizi rahat bırakmamaya kat’iyyen niyet
sâr-ı san’atlerine ecânibi hayran eylemişler. Viyana Müze- etmişlerdir.
si’nde Kara Mustafa Paşa’nın gömleği var, Bursa’da işlen- Bunun için bizi hâl-i sükûnda bırakmazlar. Mutlaka bir
miş, “Lâ ilâhe illallah Muhammedün resûllullah” dokun- şey bulurlar. Bütün maksadları biz rahat etmeyelim de ne
muş, tarihi de yazılı. Bizim akın akın Avrupa’ya giden müs- olursa olsun.
lüman seyyâhlara sorarsak görenler pek azdır. Çünkü kendi Bundan iki yüz sene mukaddem Salîb muhârebeleri
ecdâdlarının âsârıyla iftihâr ederek onları görmeye gitmiyor- cümlenin ma’lûmudur, o zaman kılıç muhârebesinde mağ-
lar. Belki Avrupa’nın elbiselerindeki parlak düğmelerini gör- lûb oldukları için onun tadını biliyorlar. Onun için bugün
meye giderler. O vakitler Bursa’da gayet nâzik, rakīk ipekle kalem muhârebesi ediyorlar. Biz müslümanlar bu gibi me-
gömlekler dokurlarmış. Avrupalı seyyâhlar Viyana’ya gidin- sâilden gâfil olmak kat’iyyen câiz değildir. Bunu anlayıp
ce evvel be evvel o gömleği sorarlar. Sonradan Kara Musta- anlatacak adamlarımız hocalardır. Efkâr-ı âmme hocalara o
fa Paşa’nın kafasına bakarlar. kadar bağlanmış ki insan buna hayret eder. Bu kuvvet ha-
Müzehâne kapısından girilince en görülecek bir mevkie rikulâde bir kuvvettir.
Türkiye ile Avusturya muhârebesinin yani Kara Mustafa Pa- Fakat. Afv edersiniz, burası Cem’iyet-i ilmiyye olduğun-
şa’nın Viyana’ya girdiği resimlerini koymuşlardır: – İşte mu- dan ve sâmiîn-i kirâmın ekserîsi ashâb-ı imâme bulun-
hârebemiz, işte mağlûbiyetimiz... diyorlar. İlâ-yevmi’l-kıyâ- duğundan cesâret ederek sözü hocalara atf ediyorum. Mak-
me bunu unutmayınız bunun intikamını alacağız. Hepinizin sadım tahkīr değil. Maksadım milletimizin saâdeti hakkında
kalblerine bu yerleşsin... hayır-hâhâne bir ihtâr. Çünkü artık bu hâb-ı gafletten inti-
Biz böyle şeylere kulak vermiyoruz. Böyle şeyleri hatır- bâh zamanı gelmiştir. İnşaallah hoca efendiler bu feryâdla-
lardan bile çıkarmışız. Onların o kadar ehemmiyeti yok. Bi- rımı sem’-i i’tibâra alırlar da bir intibâh hâsıl olur. Milletimiz
zim en mühim mes’elelerimiz bundan sonraki mes’elelerdir. istifâde eder. Onun için bunlardan bahse cesâret ediyorum.
Bunları hâtıra için zikrettim. Bundan sonra mevkiimiz gayet Elbet çok söyleyenin hatası da çok olur. Fakat olsa bile
müşkildir. Buranın hayatı yalnız Türklerin hayatı değildir. hüsn-i niyetime, hulûs-ı kalbime bağışlayarak tashîh edersi-
Umûm ehl-i İslâm’ın hayat damarlarının merkezi burasıdır. niz. Eğer vakitleriniz müsâid ise biraz daha söylemek istiyo-
Bütün müslümanların kalbi, dimâğı burasıdır. Maazallah rum. (Teşekkür ederiz, var olunuz büyük müslüman...)
burası gittiği gibi hepsi gitti. Onun için bu Makām-ı Celîl’i Şimdi kusuru çok söylüyoruz. Fakat bir fayda çıkmıyor.
muhâfaza bil-umum müslümanlara farzdır. Beş vakit nasıl Yekdiğerimizin kusurunu söylemekten herkes müteessir,
farz ise bu da böyle. Canımızla, kanımızla, malımızla muhâ- müteellim oluyor. İleriye doğru ne yapacağız, diye kimse bir
ِ ّٰ ‫سبيل‬
faza edeceğiz. 1(‫الله‬ ِ ٖ َ ‫وجاهدوا ٖفى‬
ُ َ َ َ ) nass-ı şerîfi muktezâsın- hatve atlamak istemiyor. Onun için ben ileriye doğru bir
ca buranın mevkiini muhâfazaya çalışmak her mü’min-i adım atmak için düşünmek mecburiyetinde bulunuyorum.
muvahhidin vazîfesidir. Bunda zerre kadar ihmâli etmemeli. Bugün elhamdü-lillâh gerek burada, gerek İstanbul’da
Edersek memleketin gittiği gündür. Çünkü husemâ buranın gerek sâir diyâr-ı İslâmiyyede bu kadar ulemâ var; bunlar
mahv olmasına müttefiktir. Fransız, Rus, İngiliz lisanlarında kendi beynlerinde kemâl-i muhabbetle bir râbıta te’sîs ede-
Şark Mes’elesi diye pek çok kitaplar yazılmıştır. Ve her bi- rek bütün ağrâz-ı şahsiyyeyi bırakmalıdırlar, iki âlim bey-
rinde muharrerdir ki: “İslâmiyet’i külliyen yeryüzünden kal- َ ُ ِ ْ ُ ْ ‫انما‬
ٌ َ ‫المؤمنون ِ ْاخ‬
dırmak için evvel-be-evvel Makām-ı Hilâfet’i ortadan kal-
ninde cüz’î bir münâkaşa zuhûr edince, 2( ‫وة‬ َ َّ ِ
ُْ ْ َ َ َ ‫بين‬
‫اخويكم‬ ِ َ
‫فاصلحوا‬
َ َْ ُ ْ َ ) ihtâr-ı âlîsini nazar-ı dikkate alıp da, öte-
dırmak lâzımdır. Sonra İslâmiyet kendi kendine kalkacak.”
den diğer bir âlim çıkarak:
Onun için milel-i İslâmiyye arasında ihtilâf çıkarmak en
1 2
Bakara, 2/218; Enfâl, 8/74; Tevbe, 9/20. Hucurât, 49/10.
– Kardeşler, aman etmeyiniz, yazıktır, milletin geçirdiği şebbüs etmeli, hoca efendiler. Artık eskisi gibi yan yatmak
şu sıkıntılı devreleri nazar-ı ehemmiyete alınız... olamaz. Biz teşebbüs etmezsek ashâb-ı kalem edecekler ve
Derse muhâsımînin karşı çıkmayacakları şüphesizdir. ediyorlar. Hergün bir gazete çıkmakta. Fakat maatteessüf çı-
Fakat biz ne yaparız! Ondan birkaç kelime kapıp da öte- karanlar hep fesliler. Bugün Bursa gibi bir yerde ayda bir ol-
kinin kahvesini içmek için ona yetiştiririz. Bir fincan kahve i- sun bir diyânet gazetesi neşrolunmaz mı? Talebe bu fakir
çin nemmâmlığa tenezzül etmek ağlanacak hâllerden değil hâliyle yine almaya gayret eder i’tikādındayım. Hocalar
midir?.. Biz şerîat-ı garrâ-yı mutahharamızca kat’iyyen ha- kendi mesleklerini müdâfaa için muntazam bir matbaaları,
ram olan gıybeti; nemîmeyi terk etmeliyiz. Bütün ulemâ mükemmel bir cerîdeleri olmak lâzım iken maatteessüf yok.
yekdiğerini kucaklayarak kusurları var ise afv ederek hubb-i Bunu mutlaka yapmalı. Ve kendiniz yaptığınız gibi diğer-
fillâhı yekdiğerimize izhâra ve diğerlerine de va’z u nasihatle lerini de teşvik etmeli. Konya’da yapmalı, diğer vilâyetlerde
ifhâma, kabul etmeyenlere ettirmeye çalışmalıyız. Tekrar- yapmalı.
dan üşenmeyerek iki, üç, beş, belki on defa, yüz defa, bile Biz kendi ehemmiyetimizi takdîr edebilsek bu memle-
tekrar ederek kabul ettirmeye gayret etmeliyiz. kette ne nâfi’ hizmetler görebiliriz. Bu memleketi pek az bir
Böyle beynimizi ıslah ettikten sonra usûl-ı tedrîslerimiz zamanda uyandırmak hocaların elindedir. Bunu takdîr ede-
var, onları da yoluna koymağa çalışmalıyız. Birtakım havâ- bilseler, muntazam bir sûrette buna teşebbüs etseler ben e-
şîler var, lüzumsuz şeyler var. Bunları hülâsa ederek, okuttu- minim ki üç seneye varmaz memleket başka türlü olur. Fa-
ğumuz talebe ne okudu ve ne öğrendi diye tecrübe ederek kat ne çâre ki biz ne ehemmiyetimizi takdir edebiliyoruz, ne
ta’lîme başlamalıyız. Yoksa sen sabahleyin talebeye müellif- de vazîfemizi biliyoruz!.. Yoksa biz ne olduğumuzu bilsek,
lerin kavgalarını takrîr edersen, o da câmide ayaklarını yarın dört bir taraftan
uzatarak, dirseğini yastık yaparak, diğer elinde de büyük ta- – Kardeşler, ne yapıyorsunuz, nedir bu hâl?..
neli tesbihi şakırdatarak beyne’l-nevm ve’l-yakaza o ma- Diye telgrafları Arnavutluk’a yağdırır, bütün vekāyii bir
kamlı takrîri uyku nağmesi gibi dinler; sonra oradan kalkar, saatte durdururuz.
medreseye gider; fodlayı yer; başka hiçbir iş yok; mübârek – Yâhu! Siz müslüman değil misiniz, nedir yaptığınız?
talebe medresede yan gelir; sonra da ahâlî onun duâsına Vergileri biz vermesek bu millet nasıl yaşar? Anadolu’nun,
muhtaç... Rumeli’nin bütün köylüleri seve seve vergilerini, evlâdlarını
Artık böyle yolsuzluklardan yakamızı sıyırmalıyız. Talebe veriyorlar, devletin ihtiyacı budur, devlet bununla pâyidâr
ya adam olmalı, ya medreseden çıkmalı. Bugün (neveytü’l- olur, müfsidlerin sözlerine aldanmayınız, bu silahlar düşman
mevt) diye medreseye girmesin. Bir adam otuz sene med- içindir, Sultan Mehmed Han gibi mübârek bir halîfemizin
resede oturursa o adamdan artık hayır kalmaz. Bunları kat’- askerine karşı durulur mu?... Bütün ulemâ-yı İslâm nâmına
iyyen bir yoluna koymalı. Sonra o bîçâre koyun sürüsü gibi sizi hükûmete itaata da’vet ederiz...
talebelerimize güzel güzel fikirler vererek ahâlîyi uyandırmak Derse kim dinlemez. Ulemânın merkezi belli: Makām-ı
için köylere göndermeliyiz. Yalnız Dürretü’n-Nâsihîn’i koltu- Meşîhat. O da telgrafı zât-ı şahâneye arz eder. Kim ne di-
ğuna sıkıştırıp haydi cerre diye köylüleri hiç menzilesine in- yebilir?
dirmeyelim. Eğer bu hâl ile gidersek bir zaman gelecek, Ama devlet onları terbiye edemez mi? Eder. Fakat bun-
sonra köylüler bizi kabul etmeyecek. Cennetin [177] anah- dan kendi kalbi de sızlar. Yaramazlık eden çocuğunu döven
tarını almadan hoca efendiyi köyden salmayacaklar. Biz ta- validenin her tokatı kendi kalbini de cerîha-dâr eder. Kā-
lebelere güzel fikirler vererek, güzel eserler okutarak zihin- nûn-ı itâat böyledir. Koca bir halîfe kānûna karşı koyan ev-
lerini tenvîr etmeliyiz ki onlar da ahâlîyi tenvîre zafer-yâb lâdını te’dîb eder, sonra geçer karşısında ağlar. Devlet mil-
olabilsinler. Böyle ciddi eserler az mıdır? Ne kadar tefâsîr-i letin hayatı için koca bir sedd-i İskenderi yıkar, sonra yine
celîle, ne kadar ehâdîs-i şerîfe var, onlardaki hikmetleri ta- bütün mevcûdiyetini sarf ederek onu tekrar ihyâya çalışır.
lebeye anlatalım, onlar da Müslümanlık nedir öğrensinler, Devlet onların Avrupa’ya karşı olan siyâsî mevki’lerini tak-
sonra da ahâlîye öğretebilsinler. dîr etmez değildir, onun yıkılacak bir makam olmadığını
Böyle olursa kendileri de böyle kalmazlar. Birinci sene herkesten iyi bilir, koca bir devletin topunu yiyen kavimden
üç yüz alırsa, ahâlî bir şey öğrendiğini, hoca efendiden bir husemânın korkusu azalacağını hepimizden çok takdir eder;
şey istifade ettiğini anladı mı, gelecek sene altı yüz alır. Bir fakat ne yapsın. Ben eminim ki sadrazam da, harbiye nâzırı
kere menfaati hissedince ehl-i İslâm’ın hamiyeti öyledir ki da ağlayarak emir verirler.
hiç malını kıskanmaz. Bu hâle gelmeden evvel hocalar tedâbîrde bulunmalı
Türkiye’de on beş, yirmi milyon müslüman var. Her idiler. En ehemmiyetli mes’elelerde lâzım ki evvel-be-evvel
müslüman senede maârif için on kuruş verse kâfîdir. siz millete rehber olasınız. Bütün dünya müslümanları itti-
Londra’da, Paris’te maârif nasılsa burada daha ziyâde olur. hâd için hazırdır. Nihâyet beş sene geçmez. Rusya’dan,
Yazmayan, okumayan, ahvâl-i âlemden haberdâr olmayan Hindistan’dan, Cava’dan akın akın müslüman gelir. Birleşe-
kimse kalmaz. On kuruş değil, daha fazlasını herkes seve lim, derler. Ellerinde de muntazam programlar; mükemmel
seve verir. Yalnız anlamalı. İki gün yemek yemez, verir. kāideler... O vakit siz Makām-ı Hilâfet’ten koltuğunuzda Ab-
Bunları bu sûretle beynimizde kararlaştırarak müzâkere dülgafûr olarak mı karşılayacaksınız? Nasıl anlaşacaksınız?
ede ede daha nice nice paralar ortaya dökülür. Buna te- Bugün bizim memleketimizde hiç okumayan adam yok-
tur. Bizim tanzîmâtımız mükemmel hazırdır. Ve hangi cem’i- iş uygunsuzdur” dersek “Sen evvelâ kendini doğrult” der.
yet karşısına çıksa ibrâz etmekten çekinmez, sıkılmaz. Sizin Onun için pek oradan bahsetmeye hâcet yok. Biz evvelâ
ittihâdın ma’nâsından da haberiniz yok. Ve olup olmayaca- ilmiyemizi doğrultalım, sonra her şey düzelir. Talebe o hâle
ğından, olmak ihtimali tasavvurundan da haberiniz yok. gelince onları büyük büyük me’mûriyetlere de geçirmemek-
Yakışır mı? lik edenler bulunmaz. O zaman uygunsuz bir hâl görülünce
– Ne yapalım? softalar meydana çıkar: “Filan adam millete hizmet edemez,
Ne yapalımın zamanı geçmiştir. Neme lâzımın da zama- biz ederiz” der, hemen o makama geçirilir. Çünkü iktidâr
nı geçmiştir. Yapılacak şey çok. Her elimizden geleni bugün var, siyâset var, ilim var, fen var, her şey var. Ben böyle ta-
vakit geçirmeyip yapmaya başlamalı. lebe istiyorum.
Her şey devletten beklenmez. Devlet her şeyi yapamaz. [178] Ama medresede oturduğu yerden mesela “Sadra-
Millet yapar her şeyi. Millet hiçbir vakit devlete muhtaç de- zam o makama müstahak değildir” derse, “nasara”ya baş-
ğildir. Devlet millete muhtaçtır. Bunu böyle bilmeli. Bugün layan bir çocuğun vahdet-i vücûddan bahsetmesi gibi bir
gördüğümüz şu me’mûrlar yok mu, tâ vâlisinden tutunuz da şey olur. Onun için şimdilik böyle mes’eleleri müzâkereye
zaptiyelere, mahalle bekçilerine varıncaya kadar hepsine bile lüzum görmüyorum...
hürmet ederiz. Derece derece her birine hürmet-i mahsû- Size melâl gelmediyse biraz da seyahâtimden haber
samız var. Niçin hürmet ediyoruz? Malımızı, mülkümüzü e- vereyim. Bahsi başka tarafa çevirelim. Ben esnâ-yı seyâhat-
mânda bulundurdukları için. Fakat onların kıyâmı bizimle- te pek çok gezdim. Avrupa’da da bulundum. Fakat az.
dir. Onlar gider, yarın başkası gelir. Bir kere mal bulununca Şarkta hemen her tarafı dolaştım. Gezdiğim yerlerde mecû-
bekçisiz kalmaz. Asıl iş mal bulunmalıdır. sîler içinde de pek çok günler bulundum. Moğolistan’da Bo-
Talebeden biri : – Ama hoca efendi, dedi, bir me’mûra rat tâifesinden Buda mezhebine mensup “Hamba Lama”
altı bin kuruş, yedi bin kuruş verilir mi? Birçok zaman birçok derler bir zat var ki Buda mezhebi ulemâsının ikinci derece-
paralar alır, sonra tekāüd olur, haydi yine binlerle kuruş de bulunanıdır. En büyüğüne “Dalai Lama” derler. Ben
maaş. Böyle şey olur mu?.. Hamba Lama ile görüştüm. Bir de ikisinden de daha büyük
Hâ, hoca efendi, sizi iknâ için yine şerîat-ı garrâmıza rü- “hototo” hâşâ Allah’ları hototo “diri Allah” ma’nâsındadır.
cû’ edeceğim. Hazret-i Peygamber zamanında bunlar var Bununla da ben görüştüm.
mıydı; düşünelim. Sikāye si’āye ve daha bu gibi nâmlarla Bakınız cehâlet insanları ne hâle getirir. Kendi içlerinden
bazı me’mûriyetler vardı. Bazıları suların, bazıları yolların Allah yaparlar. Bunlar eski zaman hurâfeleri değil. Bugün
muhâfazası için. Şimdi yalnız adı değişmiş, meselâ Turuk ve hepsi mecvut. Kaç milyon ahâlî buna ibâdet eder. Tabîî ya-
Maâbir Nâzırı denmiş. Yine odur. Ve bunların her biri birer kında ölecek. Yaşı doksanı bulmuş. O ölünce yine bir Allah
kabileye tevdî olunmuş idi. Mesela sikāyeler Benî Şeybe’ye seçecekler yerine. Görüyor musunuz hoca efendiler, cehâlet
ve diğerleri de diğer kabilelere verilmiş idi. Onların tahsîsâtı müntehâsı nerededir.
da ta’yîn buyrulmuştu. Evkāf ile Sûk-ı Ukâz vâridâtıyla ma- Ben Hamba Lama ile çok müzâkere ettim. Çok âkıl a-
aşları te’mîn edilmişti. Ve onların evlatlarının maaşını da o- dam. Birkaç lisana âşina. Buna vahdetten bahsettiğimiz za-
radan gelen vâridâta bağlamıştı. Zannederim tekaüd de bu- man bana dedi ki:
radan çıkar. – Vahdeti inkâr eden adam avâm beyninde bulunur, o-
Belki büyük maaşlar fazladır. Fakat onlara tevdî’ olun- na taaccüb olunmaz. Zîrâ ona biz öyle telkinât vermişiz.
muş bir iş vardır ki eğer o işi tamamiyle yerine getirirlerse Zannederim sizin Muhammedîlerde de taklîd ile olmayarak,
aldıkları helâl olsun, der millet. Ben parasız hizmet ederim, şöyle tamamiyle bilerek tevhîd edenler nâdir bulunur...
ama o mülkü yıkarım. Ben bilmem onun idâresini. Ben en Bir mecûsî söylüyor bunu. Ben bir dereceye kadar mü-
büyük fabrikaya müdür olmaya hazırım. Fakat teslime em- dâfaada kusur etmedim. Bütün dindaşlarım namına müdâ-
niyet eden çıkarsa. Eminim ki bana teslim edecek kimse çık- faada bulundum. Maamâfih bu adam cihâna seyâhat etmiş.
maz. Hindistan’da bulunmuş, hatta buraya da gelmiş, Rusya’nın
Bende ehliyet olsa telgrafla çağırırlar. Bugün Devlet-i A- da her tarafını gezmiş.
liyye tâ Londra’dan bir adamı telgrafla da’vet ediyor, “Bi- Sonra benimle müzâkere ediyor. Böyle bir adam önü-
zim bahriyemizi idâre et” diyor. O gelmezse biz bir şey ya- müze çıktığı zaman insan aklını başına toplayarak konuş-
pamayacağız, düşmanlarımıza karşı çıkamayacağız. Onun mazsa nihâyette hacâletten başka bir şey çıkmayacak. Ben
için ona o kadar para veriyoruz. Eğer bizden de böyle a- gitmezden evvel bu zâtı bilirdim, öyle bir hazırlıkla gitmiş-
damlar çıkaydı o kadar para verir miydik? O kadar budala tim.
mıyız? O adam kendi diyanetinin butlânını pek o kadar anla-
Ben pek arzu ederim bir sarıklı vâli olsun. Fakat meccâ- mayanlardan değil. Fakat kendi akīdesince mezhebinin reisi
nen vâliliği kabul edip de bir işe yaramazsa o vakit para ve- olduğu vechile bana derdi: – Makāmımı muhâfaza için bu
rip de ondan kurtulamayız. mezhebde kalmam milletim nâmına vâcibdir. Yoksa ben di-
İstihzâ tarîkıyle söylemiyorum. Kendi iktidârımız haricin- yânet-i İslâmiyye’nin kıymetini takdir edenlerdenim ve hakī-
de olunca bir işe karışmamak lâzım geldiğini arz etmek isti- kati bilenlerdenim. Fakat milletim içerisinde diyânet-i İslâ-
yorum. Biz ıslâh olalım, sonra onları görürüz, yoksa biz fe- miyye ile mütedeyyin bir adam yoktur. Milletim namına bu
sâd hâlinde iken onlara gider de “Vâli efendi, senin yaptığın dinde bekāmı vicdânım tercîh etmiştir...
Bakınız, dikkat ediyor musunuz? Milleti nâmına diyor. kemer-i himmet “Yâ Allah” diye Kaşgar’a kadar gitmişler.
Memleketi Moğolistan. Buda mezhebinden başka mezheb Hangi kuvve-i askeriyye vardır ki Bağdat’tan Kaşgar’a ka-
yok. Milleti nâmına, bâtıl olduğunu bile bile o dinde kalma- dar gitsin. Bunu yapan yalnız himmettir. O himmet bulu-
yı ihtiyâr ve tercih ediyor. Ben bu adama vicdânsız bir a- nursa diyânet-i İslâmiyye’nin intişârı hiç başka şeye muhtaç
dam diyemececeğim. değildir.
Fakat Mecûsîlik ile beraber bu adamda bu kadar vicdân Bu himmeti kimden beklemeli? Ahmet ağadan mı, Meh-
bulunur da; bizim ulemâ, fuzalâ arasında kendini millet uğ- met ağadan mı, yoksa hocalardan mı? Tabîî herkes der ki:
runda bu derecede feda edecek adam bulunduğunu bir tür- Hocalardan. Yüz fesli bir hocanın işini yapamaz. Fakat git-
lü işitemiyorum. Eğer siz tesâdüf ettiyseniz söyleyiniz de bari mezlerse fesliler sarık saracak, gidecekler, biz kendi vazîfe-
ben de sevineyim. mizi başkasına vereceğiz. Kendiniz bir an evvel esbâbına te-
Bizde fesâd-ı ahlâk o dereceyi bulmuş ki Mecûsîlerde vessül etmeli, görülecek hizmet budur. İslâm’ın istikbâli par-
olan vicdân da bizde bulunamıyor. Maatteessüf bunu i’tirâf laktır. İnşâallah Hazret-i Peygamber efendimizin o kavl-i
edeceğiz. Ve illâ diyanetimizde zerre kadar meskenet yok. mübârekinin netîce-i behiyyesi buyurduğu gibi zâhir olacak-
Ama bunu yalnız lisanımla değil, bütün kalbimle söylü- tır. Ve bunda kelime-i tevhîdin dâhil olmadığı bir ev kalma-
yorum. yacak. Hepinizin daima bunu düşünmenizi, sarf-ı himmet
Bana dedi ki: – Ben Bûdî kavmi için doğmuşum ve bu- etmenizi istirhâm ederim.
nun için öleceğim, bunlara diyânet-i İslâmiyye’yi anlatmak (Ulemâdan bir zât: Memleket ulemâsı ve ahâlî nâmına
iktidârında değilim. Fakat hâriçten gelecekler zuhûr ederse zât-ı fazîletlerine fevkalâde teşekkürler ederiz. İhyâ buyurdu-
bütün mevcûdiyetimle muîn olacak da benim. nuz. Bizim kalblerimize büyük büyük hisler ilkā ettiniz, inşal-
Bu zât, bütün Moğolistan’da mevcûd iki yüz milyon, lah ba’demâ aramızda zerre kadar bir tefrika zuhûr etmez,
belki daha ziyâde milletin iki adamından biri. Bakınız diyâ- hep el ele vererek çalışacağız. İrşâdâtınızı gûş-i cân ile dinle-
net-i İslâmiyye’nin istikbâli ne kadar açıktır. Zaten insanların dik. Cenâb-ı Hak cümlemizin muîni olsun. Allah sizi eksik
biraz gözü açılınca vahdetten başka din kabul etmeyecektir. etmesin. Tekrarını istirhâm ederiz...)
Bugün Avrupa’nın eski dinlerine ısınamamaları bundan ileri –son–
geliyor. Yoksa dîn-i İslâm’ın hakīkat-i ulviyyesini anlamaya-
cak erbâb-ı hakīkat bulunduğunu zannetmem. Fakat taas-
subları çok da kabul edemiyorlar. Biz inşallah şevket-i İslâ-
TESHÎL-İ İZDİVÂC HAKKINDA
miyye’yi teâlîye muvaffak oluruz da herkes bu dîn-i celîle
intisâb ile ihrâz-ı şeref eder. Eğer biz çalışır; o Bûdîler rüesâ- Nisvânın tezvîcleri için gerek kendileri, gerek evliyâsı ve-
sını elde eder de onların içine dalarsak o dağ başlarındaki sâire tarafından mehirden gayrı başlık vesâire nâmlarıyla
cesîm cesîm manastırlar vız gelir. gayr-ı meşrû’ olarak bir şey mutâlebe ettirilmemesi ve hilâf-ı
Biz onlar gibi de yapacak değiliz. Biz gidersek yalnız şer’ fazla sarfiyât icrâ olunmaması ta’mîmen hükkâm-ı şer’e
vaaz ile gideceğiz. Haktan başka bir şey söylemeyeceğiz. iş’âr kılındığından cihet-i mülkiyyece muktezâsının ifâsı ta-
Para ile iknâya da hâcet yok. Yalnız va’z u nasihati, bu va- raf-ı âlî-i Meşihat-penâhî’den Dâhiliye Nezâreti’ne izbâr bu-
zîfeyi ifâ etsek kâfî. Ben yalnız bir adam, ilimden bî-behre; yurulmuş ve keyfiyet nezâret-i müşârun-ileyhâdan umûm
lisan yok. Gittim Japonya’ya altı ay içerisinde en büyük a- vilâyâta tebliğ kılınmıştır.
damlarından yirmi, otuz adamın şeref-i İslâm ile müşerref
olmasına muvaffak oldum. Bu, benim fazlım değil, bu lutf-ı
celîl-i Sübhânîdir. Bu mu’cize-i bâhire-i Muhammediyye’dir.
Sallallahu Aleyhi ve Sellem efendimizin mucizesidir. 1( ‫يبقى‬ َ ْ َ ‫َلا‬ [179] MATBÛÂT-I İSLÂMİYYE:
...‫الأرض‬َ ْ
ْ ‫وجه‬ِ َ
ْ َ ‫ ) َعلى‬Allah o hadîs-i şerîfin tecellîsini murâd İzmir’de münteşir İttihâd gazetesi Girid Rumlarının İs-
buyurunca böyle olur. Bir kişi bu kadar yapabilir. Eğer bu lâmlara karşı i’lân eyledikleri boykotajdan bahisle diyor
vazîfe yüz hoca tarafından ifâ olunsa elbet iş başka türlü o- ki:
lur. Girid’den bugünlerde vârid olan haberler, yine pek e-
Ama para lâzım... Onu kabul edemem. Seyâhate çıktı- lem-nâk ve kasvet-fezâdır Girid’in Resmo şehri âdeta bir
ğım zaman benim yüz altmış kuruşum vardı. Her şeyden meşher-i fecâat ve i’tisâf hâlindedir. Her gün tevâlî eden bu
evvel azm-i kavî ister. İnsan çalışmanın yolunu bilirse aç kadar mezâlim ve teaddî ve fevka’t-tahammül bu kadar te-
kalmaz. Zaten ashâb-ı kirâmdan Kutaybe hazretleri kuman- câvüz ve tasaddî kâfî değil imiş gibi yine Resmo’nun gayri-
dasındaki mücâhidîn-i İslâm Medine’den çıkmışlar, Kaşgar’a müslim ahâlî-i vahşiyyesi tarafından müslim vatandaşlarına
kadar gitmişler, hem o zamanlar demiryol da yok idi. Be- karşı yapılıp kuvvetini son zamanlarda biraz kaybetmiş olan
nim kat’ ettiğim mesâfe yetmiş bin kilometredir. Fakat yaya boykotaj yeniden iâde-i şiddet eylemiştir; bir Rum bir İs-
gezdiğim ancak iki, üç bin kilometredir. Kalanı ya vapurla, lâm’dan ahz u i’tâya me’zûn değildir. Şâyet hilâf-ı tenbîh ve
ya demiryoluyladır. Yalnız balona binmedim. Halbuki o za- telkīnât; bir Rum, bir İslâm’dan alışveriş ederse, mücâzât-ı
man bu vesâit-i nakliyyenin hiç birisi yoktu. Yalnız belde bir müteaddideye dûçâr olur.
Bu, birçok nokta-i nazardan pek ziyâde câlib-i ehem-
1
Ahmed İbn Hanbel, Müsned, 23814. miyyet bir hâdisedir. Bir millet kendisinden mutazarrır ol-
duğu âhar bir millete karşı birçok esbâb ve ahvâlden nâşi o zavallı İslâmlar hicret ede ede bugün cezîrede 40-50.000
boykotaj i’lân edebilir ise de bir memlekette doğup büyü- İslâm bir hâl-i merhamet-iştimâlde kalmışlardır.
müş, aynı alâka ve revâbıt ve aynı hukūk ile aynı vatana Bugün cezîrede hâmîsiz bulunan kırk bin İslâm acınıla-
merbût iki unsurdan birisinin diğeri aleyhine boykot i’lânına cak bir halde bulunuyor. Emlâk ve akâretlerine zâhiren mu-
asla hakkı olamaz zaten bunun henüz bir mâhiyet-i hukū- tasarrıf iselerse de ma’nen öyle değildir. Zîrâ İslâmların em-
kiyyesi olmadığından her vakit keyfe mâ-ittifak tatbiki câiz lâkinden başkaları müstefîd oluyor. İslâmlar yalnız darb,
olamaz. Diğer cihetten dahi Girid müslümanlarının orada katl, hakarete mahkûmdurlar. Bu ise şüphe yok ki hep bidâ-
bekāsı hukūk ve menâfi’-i devlet nokta-i nazarından gayet yet ve intihâsı olmayan “İstatükonun muhâfaza ve idâmesi
mühim ve âdeta orada bekā-yı İslâm, hukūk-ı Osmâniyye münasiptir” deyu her-bâr vâki’ olan cevaptan ileri geliyor.
için zî-hayât bir heykel-i ihtâr olduğundan mes’elenin kâffe-i Bunun üzerine düvel-i hâmiyyenin cidden cezîrede bulunan
safahâtında son derece hâiz-i ehemmiyyettir. elli bin nüfûs-i İslâmiyye’nin mahvını arzu etmez ise cezîre-
Girid müslümanları dahi hakīkaten fedâkâr ve metînü’l- nin sâhib u hâkim-i meşrûu bulunan Devlet-i Osmâniyye’-
ahlâk olduklarından her cefâya tahammül edebilirler ise de, nin teklîf-i muhikkı dâiresinde Girid mes’elesinin artık Dev-
açlığa ve düşmen-i dîn ü nâmusa karşı sefâlet ve üryânîye let-i Osmâniyye’nin lehine olarak hall ü tesviyesine muvâfa-
asla dayanamazlar. kat göstermeleri hakkaniyet ve adâletin icâbâtındandır.
Vatana karşı ölmek, evlâd u ıyâlini ve bütün mevcûdi-
yetini fedâ etmek; hiss-i fedâkârî ve civânmerdîye muvâfık
Kahire’de münteşir El-Liva gazetesi cülûs-ı hümâyûn-ı
olduğu için bundan hiçbir Girid müslümanı yüzünü çevir-
Cenâb-ı Hilâfet-penâhî sene-i devriyyesinin takarrübünden
mez. Fakat açlığa karşı mücâhede edecek bir kahramanı da
bahs ile diyor ki:
zaman henüz doğurmamıştır. Girid Rumlarının bu nokta-i
Büyük halifelerinin hâtıra-i cülûsunu ihyâ Mısırlılarca â-
nazardan i’lân ettikleri boykot unsur-ı İslâm’ın firâr ve hicre-
dât-ı kadîmedendir. Bugün ihtifâlât-ı azîme ile karşılanır.
ti için gayet esaslı ve müessir bir tedbirdir. Cümleten ferahlar, meserretler izhâr olunur. Geçen seneler-
Müslümanlar da Girid’de hâiz-i alâka ve hukūk oldukla- de Eylül bire (19 Ağustos) tesâdüf etmekte olan bugün
rından Rumların boykot i’lânına hiçbir hakları olamaz. Hü- a’yâd-ı umûmiyyenin en müstesnâsı addedilir umûmî şen-
kûmetin bu babda vesâit-i siyâsiyyeye tevessülü hüsn-i ne- likler yapılır ganî fakir bütün Mısırlılar iştirâk eder konaklar,
tîceye bâdî olacağı emsâliyle müsbettir.” ticaret-gâhlar, evler donanır akşamı Özbekiye Bahçesi bir
gelin gibi müzeyyen nazra-pîrâ etrafa envâr-nisâr olur, câ-
be-câ bayraklar sancaklar çekilir davullar vurulur gûn-â-gûn
Girid cerâid-i İslâmiyyesi’nden Ümîd gazetesi yemin
il’âb-ı nâriyye vesâire icrâ olunur. Hülâsâ sürûr ve bahti-
mes’ele-i ma’lûmesinden bahisle diyor ki:
yârîyi izhâr için ne yapmak lâzım gelirse yapılır ve bugünün
“Bunu nazar-ı dikkat ve i’tibârına alan Bâbıâli Girid
feyz-i meserretinden yalnız zenginler değil fukarâ dahi nasî-
mes’elesi hakkında yeniden düvel-i hâmiyyenin nazar-ı dik- be-dârdır. Zîrâ Cem’iyet-i Hayriyye bu mübârek gün hür-
katini celbedecek sûrette düvel-i mezkûre kabinelerine bir metine iâneler dağıtır ve bu sûretle umûmî bir bayram olur
nota tebliğ etmek üzere bulunduğunu matbûat-ı Osmânîye a’yân ve uzemâ-yı memleket müsâbakalara girişir, merâsime
dermeyân ediyor ise de düvel-i hâmiyye nezdinde cezîrede berây-ı nezâret teşekkül edecek hey’ete intisâb medâr-ı mü-
statüko idâmesi tensîb olunmakta olduğunu matbûat-ı ec- bâhât olur. Geçen sene Hilâfet-penâh efendimizin cülûsla-
nebiyye neşrediyor. rını müteâkib 10 Temmuz yevm-i mahsûsu hulûl etti bu
Ancak evvel ve âhir beyân ettiğimiz vech üzere bugün günde Mısır’daki Osmanlı kardeşlerimiz şenliklerine bir hu-
cezîrede cârî olan her bir muâmele Yunan Kralı namına ce- sûsiyet şekli vererek nizâmât-ı mahsûsaya tâbi’ ve eyâlet-i
reyân etmekte olduğundan düvel-i hâmiyyenin bitip tüken- mümtâze idâdına dâhil bulunmak hasebiyle Mısır’ın Os-
mesi bulunmayan bu statüko maksadı; acaba bugünkü idâ- manlı Kānûn-ı Esâsîsi’nde bir güne alâkası bulunmadığını
re midir? Yoksa komiser Zaimis’in müddet-i idâresi midir? işrâb ettiler binâenaleyh Mısırlılar o güne ait hatırâtı arzu et-
Eğer komiser Zaimis’in müddet-i idâresi ise maatteessüf tikleri sûrette ihyâ edemediler. Şu halde Mısırlılar için yegâ-
bugün o idâre külliyen mefkūddur. Yok eğer düvel-i hâmiy- ne kalan gün kendilerinin ve bütün ma’şer-i İslâm’ın büyük
yenin maksadı, bugünkü idâre ise yani hıristiyanlar tarafın- Halifesi’nin rûz-ı cülûsudur. Binâ-berîn bu günün kadrini bi-
dan hod-serâne bir sûretle cezîre Yunanistan’a ilhâk edildik- lerek devletimize ve Halifemize olan ihlâs ve muhabbetimi-
ten sonra olan idâre ise zannederiz ki cezîrede hâkimiyet ve zin âsârını göstermeliyiz. Bir Eylül ile 27 Nisan (Efrencî) ara-
hukūk-ı Osmâniyye’nin idâme ve vikāyesine dâir defaâtla sında bir fark görmemeliyiz. Düşünmeliyiz ki zât [180] de-
Bâbıâlî’ye verdikleri te’mînât beyhûde olduğu anlaşılıyor. ğişir fakat Hilâfet –ilâ mâşâallah– bâkī ve pâyidardır. Bu se-
Halbuki bu muvâfık-ı hakkāniyyet ve adâlet değildir. Zîrâ ne şenliklerde himmetsizlik gösterilmesini kat’iyyen tecvîz et-
hükûmet-i Osmâniyye’nin zamân-ı idâresinde yüz bin İslâm meyiz. Bu yevm-i mübâreke şurada üç gün kaldı. Hükûmet-
mevcûd idi. Hükûmet-i Osmaniyye’nin cezîreden infikâki te ber-mu’tâd istihzârât görülüyor. Dâru’l-muhâfaza etrafı,
yevm-i meş’ûmundan beri hâmîsiz kalmış olan 100.000 İs- Osmanlı Komiserlik Dâiresi tezyîn olunuyor. Devletli Komi-
lâm, “Girid mes’elesi halledilmek üzeredir” deyu düvel-i hâ- ser Paşa hazretleri o gün bir resm-i kabûl icrâ buyuracaklar-
miyye tarafından vâki’ olan vaadlerden bıkmış usanmış olan dır. Gayûr kardeşlerimiz bu günü lâyıkı olduğu vech üzere
tebcîl ve gerek devletimize ve gerek halifemize karşı taşı- rât-ı askeriyyesini kemâl-i taaccüb ile tahsîn ediyorlar. Zaten
makta olduğumuz hissiyât-ı ta’zîm ve merbûtiyyeti irâe hu- Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye Bulgarya ile Yunanistan hükû-
sûsundaki şu güzel vesileyi fevt etmeyeceklerine kaviyen metlerine ve onların kendisine karşı gösterdikleri nümâyişe
ümîd-vârız. mukābil eğer evvelki gibi eser-i tereddüd ve havf gösterse
idi, Abdulhamid zamanında olduğu gibi kollarını bağlayıp
temellüklar izhâr etse idi şüphe yok ki Balkan Hükûmetleri
Kazan’da münteşir Yulduz gazetesi İran ahvâlinden ba- ne Petersburg’u ve ne İstanbul’u ziyarete lüzum görmeye-
hisle diyor ki:
ceklerdi Petersburg’u ziyaret etseler bile İstanbul’u ziyarete
“İran memleketi Rusya ile İngiltere arasında ikiye bö-
tenezzül etmeyecekler idi. Lâkin Türkiye arslanca, mehâbet-
lünüyor bir kısmı Rusya’ya ve bir kısmı İngiltere’ye kalıyor
kârâne davrandı.”
idi. Taksim fiilen vâki değil ise de nüfûzen vücûd buluyor
İran’ı âtiyen kavgasızca paylaşmak maksadı ta’kîb olunuyor
idi. Lâkin iş tahminleri gibi çıkmadı, İran ezilmedi. Hâl-i Bahçesaray’da münteşir Tercüman gazetesi akvâl-i
hâzırda parçalandığı da yok. Şu kadar ki parasızlık İran’ı müftâbih beyne’l-müslimîn tevhîd-i tatbîkâtı hakkındaki
borca sevk ediyor. İngiltere ile Rusya kendi menfaatlerine temenniyâttan bahisle diyor ki:
muvâfık şartlar ile bir mikdar para ikrâzında bulunmak dâ- “Bu fikir hadd-i zâtında çok doğrudur. Mecelle-i i’ti-
iyesine düştüler İran ahâlîsi bunu ma’kūl görmedi. İstilâ-yı kādiyye ve hukûkiyye vücûda getirilip mesâil-i şer’iyyenin
iktisâdînin netâici gözlerini korkuttu. İstikrâz-ı dâhilîye te- hallinde teshîlât çâresi bulunsa elbette pek güzel olurdu. Fa-
mâyül ettiler. Fakat ağniyâlarını bu fikre müsâid bulmadılar.
kat böyle bir mecellenin tertîb ve tanzîmi için otuz kırk âli-
İşte bu sırada Almanya hükûmeti tam fırsatı ganîmet bilerek
min bi’l-müzâkere birkaç seneler çalışması lâzım geleceğin-
ikrâza, şimendifer hutûtu temdîdine, Urmiye Gölü’nde seyr-
den icrâsı müşkil olacaktır. İstanbul’un meşhur Mecelle’si
i sefâine müheyyâ bulunduğunu bildirerek ötekilerin pişmiş
için nice seneler uğraşıldı.”
aşına su kattı. Almanya Millî Bankası vekillerinden biri Tah-
ran’da bu husûslara dâir müzâkerâtta bulunuyor. Alman-
ya’nın maksadı Bağdat hattını İran dâhiline kadar ilerlet-
mektir. Rusya ve İngiltere ise bu fikirlerden kuşkulanıyorlar.
Almanya’nın beş sene evvel Fas’ta ta’kîb ettiği politikayı bu- ÂLEM-İ İSLÂM
rada da tatbik etmekte olmasından dolayı hiddetleniyorlar. VE
Fas ihtilâfında Fransa ve Almanya arasında muhârebe ihti- JAPONYA’DA İNTİŞÂR-I İSLÂMİYYET
malinin önü alınmakla beraber Fas Hükûmet-i İslâmiyyesi Bu nâm ile seyyâh-ı şehîr Abdurreşîd İbrâhim Efendi
sâha-i selâmeti bulmuş idi. İhtimal ki bu ihtilâf sâyesinde de hazretlerinin gayet kıymet-dâr ve âlem-i İslâm hakkında ga-
İran Hükûmet-i İslâmiyyesi gemisini kurtarır ve bu sûretle yet müfîd ve esaslı ma’lûmatı hâvî mufassal bir seyâhatnâ-
ٍ ْ َ ِ ‫بعضهم‬
de 1(‫ببعض‬ ْ ُ َ ْ َ ‫الناس‬ ِ ّٰ ‫دفع‬
َ َّ ‫الله‬ َ ْ َ َ ) âyet-i kerîmesinin sırrı bir
ُ ْ َ ‫ولولا‬ meleri Sırâtımüstakīm idârehânesi tarafından cüz cüz neşro-
daha tecellî eder.” lunmaya başlanacaktır.
Birinci cildi için abone yazılıyor. Bir cilt 20 cüzden ibâ-
rettir, her cüz de 16 büyük sahîfeli iki formadan, yani otuz
Hacıtarhan’da münteşir İdil gazetesi Avrupa siyâset-i iki sahîfeden ibârettir. Abone bedeli gerek İstanbul, gerek
umûmiyyesinin Devlet-i Osmâniyye lehindeki tezâhürâtın-
taşra için 20 kuruştur.
dan bahisle diyor ki:
“Mâzideki dehşetli düşmanlıklar dostluğa münkalib ol-
du. Osmanlı Hükûmeti’nin bütün düşmanları bugün ona
hayr-hâhlık ve dostluk gösteriyor. Bu dostluklarını İstan- MUHÂBERÂT-I ALENİYYE
bul’u ziyaretle isbât ediyorlar. Bundan iki sene mukaddem
Kavala’da idâdî muallimlerinden Ali Galib Bey’e – Kon-
Türkiye’nin tereke ve mirâsını taksime karar veren hükû-
feransların Kavala’da tenvîr-i efkâr husûsunda husûle getir-
metler bugün tamâmiyet-i mülkiyyesini te’mîn ve meşrûti-
diği hüsn-i te’sîr izdiyâd-ı şevk ü gayreti mûcibdir. Abdurre-
yetini muhâfaza etmek için vaadlerde, hizmetlerde bulunu-
şîd İbrâhim Efendi hazretleri tarafından verilen dört mühim
yorlar. Eskiden Türkiye ile küçük ya büyük bir hükûmet a-
konferans ile bir mev’ize de mazbuttur sırasıyla neşroluna-
rasında nizâ’ ve ihtilâf zuhûr etse Türkiye hükûmetine karşı
caktır. Neşrine başlanılmak üzere bulunan Âlem-i İslâm ve
parmak sallayıp, ültimatom gönderip hareketini durduran
Japonya’da İntişâr-ı İslâmiyyet nâm eserin ikmâl-i tab’ını
ve bununla durduramazlar ise iki üç zırhlıdan mürekkeb
müteâkib Rumeli’ye mutasavver olan seyahâtlerinde Kava-
filolarını İstanbul sularına göndererek Türkiye’yi niyet ve
la’ya da uğramaları mukarrerdir.
fikrinden vazgeçiren, tevbe ettiren düvel-i muazzama bugün
uzaktan seyirci bulunuyorlar. Türkiye’nin çeteler buhrânını
izâlede gösterdiği fedâkârlık ve gayret ve mahâretini, istihzâ-

1
Bakara, 2/251; Hac, 22/40.

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
19 Mayıs 1910 10 Cemâziyelevvel 328 Perşembe 6 Mayıs 326 Dördüncü Cild - Aded: 89
ُ ُ َ َ ‫كن‬
،2(‫فيكون‬ ْ ُ ‫يقول َ ُله‬
ُ ُ َ ‫فانما‬ َ َّ ِ َ ‫امرا‬ ً ْ َ ‫قضى‬ ٰ َ ‫واذا‬ َ ِ َ ) ،1(‫السماء‬
ِ َ َّ ‫استوى ِ َالى‬ ٰ َ ْ ‫ثم‬ َّ ُ )
TEFSÎR-İ ŞERÎF ْ ِ ِ َ ْ ِ ْ ِ َ ْ ُ ْ ُ َ
‫هل‬
ْ َ) ،( ْ3
ِ
‫الفجر‬ َ ‫من‬َ َْ ‫الاسود‬ ‫الخيط‬ ْ َ ‫من‬
َ ُ َْ ‫الابيض‬ ‫الخيط‬ْ َ ‫لكم‬
ُ ‫يتبين‬ ‫حتى‬
َ َّ َ َ َ ّٰ َ )
Envâr-ı Kur’ân
‫الله‬ ُ ُ َ ‫فقال‬
ُ ّٰ ‫لهم‬ ُ َ ِ ٰ َ ‫وال‬
َ َ َ ) ،4(‫ملئكة‬ ْ َ ‫الغمام‬ ِ َ َ ْ ‫من‬ َ ِ ‫ظلل‬ٍ َ ُ ‫الله ٖفى‬ ُ ّٰ ‫ياتيهم‬ُ ُ َ ِ ْ َ ‫ينظرون ِ َّالا َ ْان‬
َ ُُ َْ
–mâba’d– 6
(‫والارض‬ َ
َ ْ َ ‫السموات‬ْ ِ َ ٰ َّ ‫كرسيه‬ ِ
ُ ُّ ْ ُ ‫وسع‬ ِ
َ َ ) ، (‫احياهم‬
5
ْ ُ َ ْ ‫ثم‬ َ َّ ُ ‫موتوا‬
ُ ُ
Nazm hâlinde iken kâffe-i hasâis ve te’sîrâtını kulûb-ı sâ- emsâli mecâz ve kinâye ve temsil tarîkıyle irâd buyurulmuş
miîne ilkā eden bir manzûm-ı dil-firîb nesre tahvîl olunduğu kelimât ve ta’birât-ı celîle dahi aynen naklolunduktan sonra
zaman onun mantûku, mefhûmu, mücmelâtı, mahzûfât ve tefâsîrde beyân edildiği vech ile mürâdif ve mukābilleri veya
mukadderâtı, fasl u vaslı, müeddâ ve mahsûlü, rumuz ve ta’rîfleri ityân ve ma’nâ-yı murâdları izah edildi. Zamâir ile
işarâtı izah ve izhâr olarak tevsî’ edildiği gibi i’câzı ve nazm esmâ-i işârâtın merci’ ve müşârun-ileyhleri muhtelefun-fîh
u nesr arasındaki üslûb-ı yegâne-i dil-nüvâzı ile mümtâz ve bulunan mevâzi’de evvelâ asl-ı kerîm zamîr ve ism-i işârât
celîlü’l-kadr bulunan Kitâbullah da müfessirîn-i kirâm haze- olarak nakl olundu, ba’dehu merci’ ve müşârun-ileyhleri tef-
râtı tarafından bu cihetleri izah ve izhâr edilerek tefsîr olun- sîr sûretiyle gösterildi.
du ve bazı âyât-ı kerîme diğerini veya bazı ehâdîs-i nebeviy- Tefsîre ait cihetleri bazen terâkîb-i kudsiyyenin nakli a-
ye bazı âyât-ı furkāniyyeyi tahsîs veya nesh etmiş olduğun- rasında asl-ı kerîmin medlûlât-ı sarîhasından tefrîk ile şu ()7
dan esnâ-i tefsîrde buraları da gösterildi. Kâh âyât-ı kerîme- işaret içinde ve bazen ayrıca naklin zîrinde beyân edildi.
nin esbâb-ı nüzûlünden ve kâh Mekkî ve Medenîsinden
bahs olundu.
Bu abd-i âciz dahi Envâr-ı Kur’ân nâmıyla te’lîfine cür’-
Tefsîr ve Te’vîl-i Kur’ân
et-yâb olduğum şu tefsîr-i muhtasarda bu isre sâlik olarak
cihât ve ahvâl-i mezkûreyi müyesser olduğu kadar göster- Tefsîr: Fâ’nın fethi ve sîn’in sükûnuyla, mestûr bir şeyi
dim. Ve asl-ı celîlden tebâüd edilmemek için âyât-ı Furkā- keşf ü îzâh etmek ma’nâsına olan (‫’)فسر‬den tef’îldir. Bazıları
niyyenin tarz-ı ifâdemize muvâfık edâ ve ta’bîrler ile lisanı- (‫’)سفر‬in maklûbudur dediler. (‫)سفر‬: Sîn’in kesriyle, sabah ye-
mıza mümkün olduğu ve kudretim tealluk eylediği mertebe ri açılıp ağarmak ma’nâsınadır. Bazıları dahi dediler ki te-
aynen nakline ve mukadderât ve işârâtını mezcen şerh sûre-
tiyle ilâve etmeye i’tinâ eyledim. 1
Bakara, 2/29; Fussilet, 41/11.
Hıtta – musallâ – ümmet-i vasat – refes – silm – salât-ı vus- 2
Bakara, 2/117.
tâ – ısr – gibi medlûllerin de beyne’l-müfessirîn ihtilâf vukū’ 3
Bakara, 2/187.
bulmuş veyahud i’timâr – ihsâr – hedy – i’tizâl – îlâ’ –terabbus 4
Bakara, 2/210.
5
– kurû’ – ba’l – havl – hıtbe – kürsî vesâire gibi fıkıhta veya u- Bakara, 2/243.
6
sûl-i fıkhta veya ilm-i kelâmda ıstılâh ve ta’bîr-i mahsûs veya- Bakara, 2/255.
7
hud bir mebhase veya bir mes’eleye me’haz olmuş veyahud Metinde [] işareti vardır. Çeviri sırasında [] işareti yayına hazırla-
yanın notları için kullanılmıştır.
kemmüle vezninde (‫’)تسفره‬den me’hûzdur. (‫)تسفره‬: Teşhîs-i cet ise ya bir lafz-ı müşkilden veyahud lafzın haml olunama-
illet için tabîb hastanın bevline bakmak ma’nâsınadır. Alâ- yacağı bir ma’nâ-yı zâhirden veyahud bu gibi diğer esbâb-
kavlin (‫ )تسفره‬isimdir; tabîbin teşhîs-i illete istidlâl için nazar dan neş’et eder. Te’vîl alel-ekser cümlelerde vukū’ bulur.
[182] eylediği bevl-i marîze ıtlak olunur. Tabîb hastanın Tefsîr: Bahîre, sâibe, vasîle gibi ya elfâz-ı garîbede, yahud
(‫’)تسفره‬sine nazar etti denir ki hastanın illetini teşhîs ve 2
(‫الزكوة‬ ُ ٰ َ ‫الصلوة‬
َ ٰ َّ ‫واتوا‬ َ ٰ َّ ‫واقيموا‬ ُ ٖ َ َ ) gibi bir beyân-ı vecîzin şerhinde,
istidlâle medâr olan idrarına baktı demektir. Te’vîl: Hem- yahud 3(‫الكفر‬ِ ْ ُ ْ ‫زيادة ِفى‬
ٌ َ َ ِ ‫النسیء‬
ُ ٖ َّ ‫انما‬َ َّ ِ ) nazm-ı celîli ile 4( ‫بان‬ ُّ ِ ْ ‫وليس‬
ْ َ ِ ‫البر‬ َ َْ َ
ze’nin fethi ve vav’ın sükûnuyla, rücû’ ma’nâsına olan َِ ُ ُ ‫من‬
‫ظهورها‬ ِْ ‫البيوت‬
َ ُ ُ ْ ‫تاتوا‬
ُ ْ َ ) kavl-i şerîfi gibi bir kıssayı mutazammın
(‫’)اول‬den me’hûz olup bir şeyi diğer şeye redd ü ircâ’ eyle- bulunan kelâmda isti’mâl olunur ki kıssa bilinmedikçe o ke-
mek ma’nâsınadır, güyâ müevvil te’vîl eylediği âyeti müte- lâmı fehm u ihâta mümkün olmaz.*
hammil bulunduğu maânîye ircâ’ etmiş oluyor. Bazıları hü- Te’vîl bazen âm ve bazen hâs olarak isti’mâl olunur:
küm ve siyâset ma’nâsına olan (‫’)ايالت‬den me’hûzdur dedi- Küfür ve iman lafızları gibi, küfür bazen inkâr-ı mutlakta ve
ler. Bu iştikāka göre kelâmı te’vîl eden kimse sanki kelâmda bazen bilhassa Zat-ı Bârî azze ve celle hazretlerini inkârda,
hüküm ve siyâset ederek ma’nâ-yı kelâmı mevzuuna vaz’ iman da bazen alel-ıtlak tasdîkte ve bazen tasdîk-ı Hak’ta
etmiş oluyor. isti’mâl olunurlar. Bazen dahi te’vîl-i maânî-i muhtelife ara-
Tefsîr ve te’vîlde ihtilâf olunup ikisinin bir ma’nâya ol- sında müşterek lafızda isti’mâl edilir: Ve-ce-de lafzı gibi ki
duğuna zâhib olanlar varsa da bir cemaat bu kavli inkâr bulmak, zengin olmak, aşk ve muhabbet eylemek ma’nâ-
etmiş ve hatta İbn Habîb en-Nîsâbûrî inkârda mübâlağa e- larında müsta’meldir.
derek: Zamanımızda birtakım müfessirler zuhûr etti ki tefsîr
ve te’vîl arasındaki fark kendilerinden suâl olunsa cevabın-
dan âciz kalırlar demeye kadar ileriye gitmiştir. Farka kāil o- 2
Bakara, 2/43, 83, 110; Nisa, 4/77.
lanlar ise bu farkın neden ibâret olduğunda birçok cihetlere 3
Tevbe, 9/37.
4
zâhib olarak her biri bir fark beyân etmiştir. Bunlardan bir Bakara, 2/189.
*
kısmı tefsîr te’vîlden eamdır ve ekser isti’mâli elfâz ile müf- Zilka’de, Zilhicce, Muharrem, Receb aylarında kıtâl haram idi ve
redât-ı elfâzdadır, te’vîl ise alel-ekser maânî ile cümlelerde bu dört mâhın her birine “şehr-i harâm” denildiği gibi mecmûuna
birden “eşhur-ı hurum” ıtlak olunur idi. Müşrikîn-i Arab bu dört
isti’mâl olunur dedi. Birtakımı şöyle dedi: Tefsîr ancak ber-
mâhtan biri hulûl ettiği zaman şâyet muhârib bulunurlarsa onu
vech muhtemel olan lafzı beyân ve izah etmektir. Te’vîl ise helâl ederlerdi ve eşhur-ı hurumun adedi tenâkus etmemek için
maânî-i muhtelifeye müteveccih bulunan bir lafzı zâhir olan onun hürmetini diğer bir mâha te’hîr ile o mâhı haram kılarlar idi.
edilleye binâen o maânîden birine tevcîh eylemektir. Bazısı Onlar eşhur-ı hurumun adedi noksan olmamak için bu hileye te-
dahi tefsîr; bir lafızdan murâd şudur diye kestirmek ve o şebbüs etmişlerse de eşhur-ı hurumda aded ile beraber husûsiy-
lafız ile murâd-ı ilâhî budur diyerek Cenâb-ı Hak üzerine yet-i vakt dahi mu’teber olup şu sanîalarıyla eşhur-ı hurumun
şehâdet eylemektir. Eğer buna delil var ise doğrudur, delil adedine noksan gelmese bile bir şehr-i harâmın hürmetini diğer
bir şehr-i helâle te’hîr ettiklerinden dolayı Cenâb-ı Hakk’ın haram
yok ise tefsîr bi’r-re’y olur ki bundan nehy vâki olmuştur.
ettiği mâhı helal ve helâl eylediğini haram ediyorlar idi. Binâen-
Te’vîl murâd-ı ilâhî ne olduğunu kestirmeksizin ve şehâdet-i aleyh eşhur-ı hurumun adedi tenâkus etmemesi için buldukları
alâllah olmaksızın bir lafzın muhtemel olduğu maânîden bi- çâre dalâletlerini tezyîdden başka bir şeyi müfîd değil idi. Cenâb-ı
rini tercîh etmektir dedi. Bazıları şöyle dedi: Tefsîr, lafzın ha- Münzilü’l-Furkān (‫ ) ِإ َّ َ ا َّ ِ ُء‬âyet-i kerîmesinde onları bu sanîa-i
kīkaten veya mecâzen vaz’ını beyândır: (‫ )صراط‬kelimesini hüd’a-kârîlerinden dolayı takbîh ile buyuruyor: “Bir mâhın hür-
tarîk, (‫صيب‬ّ ) lafzını bârân ile tefsîr gibi. Te’vîl ise bâtın-ı lafzı metini diğer mâha te’hîr ancak küfürde bir ziyâde ve zamîmedir
izahtır ve âkıbet-i emre rücû’ ma’nâsına olan (‫’)ْاول‬den me’- (Küfür içinde bir bid’ât-i zâidedir, küfre diğer bir küfür katmaktan
ibâret olarak küfr-ender-küfrdür). Kâfir olanlar (Dalâl-i kadîmleri-
hûzdur. Şu halde te’vîl hakīkat-i murâdı, tefsîr delîl-i murâdı
ne ilâve olarak) bu te’hîr ile idlâl olunurlar. Bunlar Cenâb-ı Hakk’-
ihbârdır. Lafz, murâdı keşf eylediğine, kâşif olan şey ise o
ın haram ettiği dört mâhın adedini dörde doldurmak için onun
şeyin delili demek olmasına mebnî delîl-i murâddan mak- birisini bir sene helal edip diğer bir sene onu yine haram ediyorlar
sad, kâşif-i ma’nâ-yı murâd olan lafzdır. Bunun misâli, (Eşhur-ı hurumun bir mâhını bir yıl helal edip onun yerine haram
Rabb’in tarassud mahallinde olup muhakkak seni gözetiyor olmayan diğer bir mâhı haram ettikleri halde başka bir yıl bu tağ-
ِ َ ْ ِ ْ ِ َ ‫ربك‬
meâlinde bulunan 1(‫لبالمرصاد‬ َّ ِ ) kavl-i şerîfidir. Bu kavl-
َ َّ َ ‫ان‬ yîre lüzum görmezlerse o mâhın hürmetini olduğu gibice muhâfa-
i şerîfin şerhinde, mirsâd: Bir şeyi gözetmek ma’nâsına olan za ediyorlar) ve bu sûretle onlar Cenâb-ı Hakk’ın tahrîm etmiş ol-
(‫’)رصد‬dan ism-i mekândır ve mahall-i tarassud demektir de- duğu şeyi helal ediyorlar (Cenâb-ı Hak dört mâhı bi-husûsihi tah-
rîm etmiş iken bunlar o eşhur-ı mahsûsadan bazılarının hürmetini
nir, işte bu yoldaki şerhe tefsîr ıtlak olunur. Bir de bu kavl-i
helal olan diğer mâha nakl ederek mâ-harremallâhı helal kılı-
şerîfte maksûd, emr-i ilâhîde gaflet ve tehâvünden tahzîrdir yorlar). Onlara sû-i amelleri tezyîn olundu (Yaptıklarını beğenip
demek var, işte buna da te’vîl denir. Edille-i kātıa bu kavl-i hoşlandılar ve sû-i amellerini güzel görerek onda devam ettiler).
şerîfte lafzın vaz’-ı lügavîsi hilâfında olarak maksûd olan Allah kavm-i kâfirîne hidâyet etmez, (Cenâb-ı Hak kâfirleri mat-
ma’nâyı beyân etmeyi iktizâ eder. lûba îsâl eden hidâyet ile bi-eyyi hâl hidâyet etmez) onlar matlûba
Bazıları dedi ki tefsîr örf-i ulemâda maânî-i Ku’rân’ı keşf îsâl eden tarîke sâlik olurlarsa ancak bu zaman kendilerini o tarîke
ve ma’nâ-yı murâdı beyândır. Ma’nâ-yı murâdı beyâna hâ- hidâyet eder, bu tarîk ise onlara kendi sû-i ihtiyârlarıyla sedd o-
lunduğundan beyâbân-ı dalâlde helâk ve nâ-bûd oldular”.
İşte müşriklerin bâlâda zikrolunan hâl ü şânları bilinmedikçe bu
1
Fecr, 89/14. nazm-ı celîlin ma’nâsını fehm u ihâta mümkün olmaz.
[183] Bazıları: Tefsîr rivâyete, te’vîl dirâyete tealluk eder hissi insanın mesela yediği ve içtiği şeylerden nefsinde hâsıl
dedi. Bazıları dahi: Tefsîr ittibâ ve semâa maksûrdur istin- teessür semeresidir. İsti’mâl olunan şeyler teessür ve telez-
bât-ı te’vîle tealluk eden umûrdandır dedi. Bazıları dedi ki züzün esbâb-ı hâriciyyesidir. Yani lezzet doğrudan doğruya
Kitâbullâh’ta mübîn ve sahîh sünnette muayyen olarak vü- sebeb-i zâhirîden nâşî değil, belki onun vücûduyla hâsıl o-
rûd eden lafza tefsîr tesmiye olunur, çünkü o lafzın ma’nâsı lan teessüre tâbi’dir. Bu sûrette hâlet-i nevmde olduğu gibi
gereği gibi zâhir ve vâzıh olduğundan hiçbir ferdin o lafza sebeb-i zâhiri tahakkuk etmeyerek de nefs-i insâniyyede te-
ne ictihâd ve ne suver-i sâire ile taarruz etmesi câiz olmayıp essür-i mezkûrun husûlü mümkün olunca sebebin hâricen
onu vürûd ettiği ma’nâya hamleder, bu haddi tecâvüz ede- vücûduna ihtiyaç görülmez.*
mez. Te’vîl: Maânî-i hitâba âşinâ ve âlât-ı ulûmda mâhir u- Fırka-i sâlise – Dâr-ı âhirette lezzât-ı hissiyyenin ne bi-
lemâ-i âmilînin istinbât eyledikleri ma’nâdır. tarîki’l-hakīka, ne de tahayyül sûretiyle imkân-ı tahakkuku-
Bir cemaat de şöyle dedi: Te’vîl âyeti bir ma’nâya sarf nu kabul etmiyorlar. Çünkü tahayyül, âlât-ı hissiyye vücû-
etmektir ki o ma’nâ âyetin mâ-kabline veya mâba’dine mu- duna mütevakkıftır. Mevt ise nefis ile tahayyül vesâir ihsâ-
vâfık olduğu gibi nefs-i âyet de ona muhtemel olur ve istin- sâtta âlet olacak beden arasındaki alâkayı tamamen kat’ u
bât tarîkıyle o ma’nâ Kitap ve sünnete de muhâlif düşmez. izâle etmektedir. Binâenaleyh cilbâb bedeni nez’ ettikten
Bazıları dedi ki tefsîr istılâhta âyât-ı Kur’âniyye’nin zamân-ı sonra nefsin tedbîr-i bedene avdeti tasavvur olunamaz. Yal-
nüzûlünü, şuûnunu, kıssalarını, esbâb-ı nüzûlünü, sonra â-
nız ruhânî-i mahz olan lezâiz ve âlâmı idrâk etmesi kābildir.
yâtın Mekkî ve Medenîsini, muhkem ve müteşâbihini, nâsih
Lâkin lezâiz ve âlâm-ı ruhâniyye lezâiz ve âlâm-ı hissiyyenin
ve mensûhunu, hâs ve âmmını, mutlak ve mukayyedini,
kat kat fevkinde olduğu câ-yı iştibâh değildir. Hatta bu â-
mücmel ve müfesserini, helal ve haramını, vaad ve vaîdini,
lemde insanın mahsûsâtla şiddet-i irtibâtı bulunduğu halde
emir ve nehyini, iber ve emsâlini sırasıyla bilmektir.
bile lezzât-ı akliyyeye meyli ve âlâm-ı akliyyeden teneffürü
Bazıları da şöyle dedi: Tefsîr bir ilimdir ki o ilimde elfâz-ı
lezzât ve âlâmın nev’-i dîğerine nisbeten daha şedîd, daha
Kur’ân’ın keyfiyet-i nutkundan, o elfâzın medlûlâtından, ah-
gālibdir. Bundan dolayı değil midir ki merd-i âkıl pek ziyâde
kâm-ı efrâdiyye ve terkîbiyyesinden, hâl-i terkîbde hamlo-
ârzû-keş bulunduğu kazâ-yı şehvet gibi bir lezzet-i cismâniy-
lunduğu maânîsinden ve umûr-ı mezkûrenin tetimmâtından
bahs olunur. Tefsîri bu vech ile ta’rîf edenler diyor ki ta’rîfte yeden mahza âb-ı rûyunu sıyânet, haysiyet ve nâmusunu
vâki’ “ilm” lafzı cinstir. “O ilimde elfâz-ı Kur’ân’ın keyfiyet-i muhâfaza gayretiyle tebâüd eder. Bu tebâüd ve hırmân
nutkundan bahs olunur” kavlimiz ile murâd ilm-i kırâattir. zımnında kendisine pek acı gelen elem-i ruhânîye katlanır.
“O elfâzın medlûlâtından” kavlimiz ile murâd metn-i ilm-i İşte görüyoruz ki insan nâil olmak için her türlü maddî fe-
lügattir. “Ahkâm-ı efrâdiyye ve terkîbiyyesinden” kavlimiz dâkârlığı çok görmediği bir lezzet-i cismâniyyeyi daha mües-
ilm-i sarf ile beyân ve bedî’ ilimlerine şâmildir. “Hal-i terkîb- sir bir elem-i ruhânîden kurtulmak için fedâ ediyor. Bazen
de hamlolunduğu maânîsinden” kavlimiz hakīkaten delâlet de bir lezzet-i akliyye ihrâz için bir elem-i cismânîyi ihtiyâr
eden elfâz ile mecâzen delâlet eden elfâzı muhtevîdir. Bazen eder. Mesela bir satranç oyununda galebe etmek emeliyle
zâhir-i terkîb bir ma’nâyı iktizâ eylediği halde bir manî’ ter- birkaç gün açlığa tahammül eder. Hatta daha ileri gider, se-
kîbi o ma’nâya hamlden men’ eylediği cihetle diğer ma’nâya lâmet ümîdi pek baîd olan ma’rekede ortaya atılır, ihrâz-ı
hamlolunur ki bu ma’nâ ma’nâ-yı mecâzîdir. “Umûr-ı mez- nîk-nâm için fedâ-yı cân ediverir.
kûrenin tetimmâtından” kavlimiz ile murâd nesh, sebeb-i Bu fırka öyle iddia ederler ki dâr-ı âhiretteki lezâiz-i ru-
nüzûl, Kur’ân’da ibhâm olunmuş bazı umûru izah eden kıs- hâniyyeye nisbeten bizim bildiğimiz lezâiz-i cismâniyye –
sa vesâire gibi şeylerdir. âdetâ et’ıme-i nefîsenin ekline nisbeten [184] râyihâsını
Bazıları şöyle dedi: Tefsîr ol ilimdir ki Peygamberimiz koklamak, ma’şûkanın neyl-i vuslatına bedel uzaktan yüzü-
Muhammed salallâhu aleyhi ve sellem hazretlerine münzel ne bakmak gibi– gayet dûn mertebede kalır. Ancak bu cihe-
Kitâbullâh’ı fehmetmek ve maânîsini beyâna ve ahkâm ve ti fark u idrâk etmek cemâhir-i nâsın, ekseriyeti teşkîl eden
hükmünü istihrâca kudret peydâ eylemek o ilim ile hâsıl o- sunûf-ı beşeriyyenin şânı olmadığından bu lezâiz-i akliyye
lur. Bu ilmin istimdâdı lügat, sarf, nahiv, ilm-i beyân, usûl-i ve metâlib-i ruhâniyye kütüb-i ilâhiyyede kendilerine tanı-
fıkh, ilm-i kırâattendir. Esbâb-ı nüzûl ile nâsih ve mensûhu yıp ülfet ettikleri lezzât-ı cismâniyye ile temsîl ve tasvîr buyu-
bilmeye de muhtaç olur. rulmuştur. Nasıl ki vezâret ve riyâset gibi bir makām-ı âlî ih-
Bereket-zâde İsmail Hakkı râz edebilmesi için tahsîl ve terbiye ile iştigâl ettirilen sabî
*
İmam-ı Gazzâlî hazretleri ahvâl-i âlem-i berzâhın, kabirdeki ta’zîb
TÂRÎH-İ İSLÂMİYYET ve ten’îmin bu kabîlden, ruhun fi’l-cümle bedene tealluku bâkī
olmasına mebnî tahayyül nev’inden olmasını tecvîz etmiştir ki Ce-
lâl Devvânî de Akāid-i Adudiyye şerhinde nakl ediyor. (Nasıl ki
Mevâidü’l-En’âm nâm eser-i âcizîde tavzîh olunmuştur.)
– 17 – Fakat bütün ehl-i hak haşr-ı cismânîye kāil olduklarından dâr-ı
âhiretteki mücâzât ve mükâfâtın bi-tarîki’l-hakīka cismânî olma-
Bu fırkanın re’yine mütâbaat eden şahıs da umûr-ı
sında müttefik bulunuyorlar. Tahayyüle binâ etmeye, aklî ve ru-
âhirete ihtimâmsız davranmak iktizâ etmez. Çünkü iltizâz
hânî kısmına hasr etmeye asla mesâğ vermezler.
henüz o makamın lezzetini idrâk, ehemmiyetini takdîr ede- ya sürmüş, hem meşreplerini çoğaltmak fikriyle da’vet ettiği
cek sinde olmadığına mebnî dersine ciddiyetle çalışması ve süfehâ da kendisine alel-amyâ mutâbaat etmiş olmağla
tehzîb-i ahlâka ihtimâm etmesi maksadıyla mizâcına muvâ- böyle bir mezheb-i bâtıl meydana çıkıvermiştir. (Gazzâlî ra-
fık tergībâta mazhar kılınır, mesela kendisine oyuncaklar alı- himehullâh zamanında maddiyyûn mezhebi hâl-i revâcda
nır, güzel güzel kuşlar ve kuzular ihdâ olunacağı söylenir. bulunmadığı bu ifadelerinden münfehim olmaktadır.)
Çocuk da bu hevesle çalışır. Nasîbi var ise ileride büyük Cibillet-i beşeriyyede merkûz bulunan temâyülât-i nefsâ-
makam sahibi olur. İşte 1(‫ )كلموا الناس على قدر عقولهم‬fehvâ- niyye her ahmağı bu sözün tasdîkine müsâraat göstermeye
sınca böyle tab’ u mizâca muvafık mevâîd ile irşâd-ı enâma bâis olacağı der-kârdır. Husûsan bazı füssâk bu i’tikādı ahî-
himmet enbiyâ-i izâmın hâl u şânlarına cesbân bir meslek-i ren Aristo ve Eflâtun gibi dekāik-i ulûma ıttılâ’la ma’rûf bazı
güzîn-i hikmet olduğu kābil-i inkâr değildir. Her lisanda zevâta, felâsife gibi koca bir fırkaya isnâd ile büyük bir de-
envâ-i kinâyât ve istiârât şâyi’ olması hasebiyle bunda zerre sîse ikāına cür’et etmişlerdir. Bunlar lede’l-îcâb şaşkınları id-
kadar hilâf-ı hakīkat addolunacak bir cihet de yoktur. lâl için “Hiçbir vakit senin ma’rifet ve idrâkin bu erbâb-ı ted-
Bil-farz umûr-ı âhiret bu üçüncü fırkanın iddia ettikleri kīkin ma’rifet ve idrâkleri mertebesine kadar yükselemez.
gibi de olsa insana bâis-i fütûr olamaz. Belki bâkiyyât-ı sâli- Halbuki tedkīkāt-ı amîkada bulunan bu müdekkikler böyle
hâta yine kemâl-i ciddiyyetle çalışması lâzım gelir. bir hâlin imkânı olmayacağına kāni’ olmuşlardır.” Sözünü
Bu mezhebe zâhib olanlar ekser felâsife-i ilâhiyye ile ba- de pek kolay sarf edebilirler. Bu sözü işiten miskin ise mü-
zı sûfiyyeden ibârettir. Hatta bazı meşâyih-i sûfiyye ber- cerred tab’ına mülâyim gelmesine mebnî der-akab kabul e-
vech-i sarâhat demişlerdir ki her kim duhûl-i cennet ve neder, telbîs ve iftira vukūunu düşünmez, kendisine bu sûretle
cât-ı nâr için Cenâb-ı Hakk’a ibâdet ederse leîm addolunur. isnâd vâki’ olan zâtın filhakīka bu fikirde olup olmadığını
Tâlib-i sâdık olanların matlabı bundan eaz ve eşreftir.* Bir- tahkīke bile lüzum görmez. Maahâzâ hakkında birkaç kuruş
çok tarîklere mensup meşâyihle mülâkī olup da esrâr-ı tarîk- zarar terettüb edecek bir söz sarf edilmiş olsa bilâ-delîl ve lâ-
lerini teftîş, onlara mahsûs kitapları tefahhus edenler bu i’ti- bürhân kabule yanaşmaz. Mesela efendim senin baban terk
kādı onların mecârî-i ahvâlinden kat’î olarak anlarlar.** etmiş olduğu konağın sülüsünü filan kimseye vasiyet etmiş-
Fırka-i râbia – Sebük-mağzân-ı enâmdan birtakım eş- tir. Onun nezdinde mahfûz, birtakım şuhûdun imzalarını hâ-
hâstan ibârettir ki bunlar esâmîleriyle ma’rûf, tavâif-i nüz- vî bir kıt’a senet de vardır. Denilse, hatta öyle bir senet de
zârdan ma’dûd değillerdir. Mevt mahz-ı in’idâm olup ruhun gösterilse hemen o konağın o kısmını teslim eder mi? Asla!
da cesetle beraber fenâ-pezîr olmasına zâhib olmuşlardır. Belki: Ne demek! Bence mechûl birtakım kimselerin imza-
Bu i’tikāda göre insan kable’l-vücûd olduğu gibi ba’de’l- larını hâvî bir senedin ne hükmü olabilir? Evvelâ bakalım
memât da adem-i mahza münkalib olur. Binâenaleyh tâat bunlar ber-hayât olup huzûr-ı hâkimde îfâ-yı şehâdet ede-
ile ma’siyet seyyân olup ef’âl-i beşeriyyenin hiçbirine bir ce- bilecekler mi? Sâniyen şehadetleri şâyân-ı kabûl addoluna-
zâ-yı uhrevî tertîb etmemek lâzım gelir. cak mı? diyeceği şüphesizdir.
Bu fikr-i bâtılı tervîc edenlere fırka ıtlâkı hakīkī bir ta’bîr Haşr u neşri esasından inkâra gelince kendilerine isnâd
değildir. Çünkü fırka teşkîl edenler ma’rûf bir zâtın riyâse- vâki’ olan kimselerin imzalarını, hatta başka kimse tarafın-
tine tâbi bir cemaat olmak lâzımdır. İnsanın heykel-i mah- dan yazılmış olan bir te’lîflerini görmeden, inkâr-ı haşre dâir
sûstan başka bir şeyi olmadığına müstenid bulunan bu kavil ifâdeleri sübûtuna dâir iki şâhid ikāme olunmadan tasdîke
ise üzerine şeytân-ı laîn istilâsıyla esîr-i şehevât-ı nefsâniyye mübâderet ediyor. Halbuki mesela Aristo’dan, Eflâtun’dan
bulunan bir ahmağın kavl-i mücerredinden ibârettir. Mukā- kendi kulağıyla öyle bir söz işitmiş olsa bile bürhândan ârî
vemet-i hevâ vü hevesten i’tirâf-ı aczde bulunmayı nefsine olduğu için kabul etmemesi lâzım gelirdi. Çünkü taklîd ile
züll addetmiş olan şahs-ı merkūm sapmış olduğu tarîk-ı fü-
kabul cihetine gidilecek olursa öyle bir, iki [185] müddeîye
cûrda kendisini ma’zûr gösterebilmek için bu i’tikādını orta-
taklîd olunacağına kabûl-i âmmeye mazhar olan binlerce
enbiyâ ve evliyâ hazerâtına taklîd olunmak elbette evlâdır.
1
“İnsanlara akılları nisbetinde konuşun.” Ey müsterşid! Şimdi senin hâl u i’tikādına nakl-i kelâm
*
Bu kelâmın nezâirine başka mahmil de beyân olunur ki mahmil-i ediyorum. Sen bu fırka-i dâllenin i’tikādı hakkında dört tür-
mezkûrdan daha meşhur ve daha münasibdir. Demek isteniyor lü ihtimalden hâriç kalamazsın. 1. Butlânı cezm etmek 2.
ki îfâ-yı ibâdetten maksad lezzât-ı cismâniyyeden ibâret olmak
Zann-ı gālible zannetmek 3. Sıhhatini zan ile beraber im-
kasr-ı himmete delâlet eder. Âbidin maksad-ı aslîsi matlab-ı a’lâ-
yı ârifîn olan müşâhede-i cemâl-i Hak gibi lezâiz-i ruhâniyyeye kân-ı baîd tarîkıyle butlânını tecvîz etmek 4. Butlânına asla
ُ َ ْ َ ‫الله‬
vusûl olmak gerektir. Nasıl ki (‫اكبر‬ َ ِ ‫ورضوان‬
ِ ّٰ ‫من‬ ٌ َ ْ ِ َ ) [Tevbe, 9/72] ihtimal vermeyerek sübûtunu kestirmek. İşte bu dört ihtima-
nazm-ı şerîfiyle işâret buyurulmuştur. Yani rızâ-yı Rabbânî’nin bir lin herhangisine binâ-yı fikr edecek olsan –selâmet-i akl ü
şemmesi ta’dâd olunan na’mâ-yı ebediyyenin cümlesinden bâlâ- sıhhat-ı basîrete mâlik bulunduğun takdîrde– huzûzât-ı behî-
terdir. miyyeye münhemik olmayarak ilm u amel ile iştigal etmek-
**
Ez-cümle Vâridât-ı Bedriyye nâmıyla meşhur Şeyh Bedreddin-i liğin lâzım gelir. İhtimâl-i evvele göre iddiamız asla şüphe
maktûlün ilm-i tasavvufa dâir olan eserini mütâlaa edenler bu
götürmez. İhtimâl-i sânîye göre böyle olmak iktizâ eder.
mezhebin tefâsîline vâkıf olurlar. Müellif-i müşârun-ileyh kitâb-ı
mezkûra (‫ )اعلم ان امور الاخرة ليست كما زعم الجهال‬diye bed’ etmiştir, Çünkü akl-ı selîm sahibi hakkında hayır ve saâdet kazandır-
lehinde ve aleyhinde yazılmış müteaddid şerhleri vardır. ması maznûn ve ihtimâl-i gālib olan teşebbüsâtta metâibe
katlanmayı hiçbir vakit zâid ve bî-lüzûm addetmez belki ge- ‫ لا يحشر الاجساد قلت اليكما‬.‫)»قال المنجم والطبيب كلاهما‬
ceyi gündüze katarak mesâî-i mütemâdiyyede bulunmayı «‫ اوضح قو لي فالخسار عليكما‬.‫ان صح قو لكما فلست بخاسر‬
tercih eder. Mesela ticaret ümîdiyle, bir ma’den taharrîsi, bir
iktişâf-ı bedî’e nâiliyet arzusu ile bin türlü müşkilâta katlanır, kıt’a-i Arabiyyesi bu maksadla nazm olunmuştur.)*
denizin emvâcı arasına sokulur, dağların tehlikeli tepelerini Müşârun-ileyh hazretlerinin bu terdîdi “hâşâ” emr-i
aşar, keşfiyât-ı tıbbiyyede bulunmak emeliyle hayatını mu- ba’ste şekk ü tereddüdden nâşî değildir. Belki aklı bürhân-ı
hâtara içinde bırakır. kāti’ idrâkinden kāsır olan o câhilin seviyye-i irfânına, onun
Bu teşebbüslerin hüsn-i netîceye iktirânı ise maktūun- insafını câlib olacak uslûb-ı ifâdeye tenezzüle mebnîdir. Biz
bih olmayıp dâima dâire-i zan u tahmîn içinde dâir bulunur, de mahzâ bu garaz-ı sahîh ile minhâc-ı mezkûra sülûk edi-
ekserisinde galebe-i zan bile hâsıl değildir. Maahâzâ bu mü- yoruz ki iltizâm-ı batâlet ve tâat-ı ilâhiyyede ibrâz-ı tekâsül
teşebbislerin nâil olabilecekleri saâdet-i dünyaya ait, mu- ve gaflet edenlerin enzâr-ı dikkat ve ihtimâmlarını celb ede-
vakkat şeylerden ibârettir. İnsan saâdet-i ebediyye kazan- lim, bâis-i ibtisâr ve hidâyetleri olalım.
mak için ne kadar meşâk ve metâibe katlansa lâ-şey men- Beyânât-ı vâkıamızla tebeyyün ediyor ki azîm ve hâil o-
zilesinde kalır. Hele aksi takdirde giriftâr olacağı şekāvet-i lan emr-i mev’ûd ve melhûz ne kadar meşkûk bulunursa
ebediyyeyi de düşünürse bir kat daha ihtiyât eder, her fe- bulunsun mücerred ihtimal ile kadr u kıymeti olmayan şeye
dâkârlığı göze alır. takdîm ve tercîh olunur, yani ondan halâs [186] bulmak i-
İhtimâl-i sâlise göre yani ba’sin adem-i vukūunu tercîh çin âdî ve hakīr şeylerin derhal fedâ edilmesi lâzım gelir. Bir
edip de vukūuna gayet baîd bir imkân isbat ettiğin takdîrde şeyin âdî veya azîm olması da şey’-i âhara nisbeten takdîr
yine akl-ı selîm nazarında, enbiyâ-yı izâmın haber verdikleri ve ta’yîn olunur. Bu halde erbâb-ı refah ve yesârın müd-
dâr-ı âhiret için bezl-i mesâîye lüzum görüleceği emr-i âşi- det-i hayâtlarında nâil olabilecekleri lezâiz-i sâfiyye hesap
kârdır. Çünkü bir lezzet-i âcileyi ihtiyâr edecek oldukda ve- olunsun ba’dehu fırak-ı selâse-i sâlifenin i’tikādları mukte-
lev binde bir ihtimal olmak üzere insan önünde bir muhâ- zâsınca ashâb-ı basîret ve îkān ve erbâb-ı tasdîk ve îmânın
tara-i hâile görünce vüs’ u takati müsâid olduğu kadar on- ihrâz edecekleri saâdet-i sermediyye ile mukayese edilsin ki
dan tevakkī eder. Emniyet ü selâmet te’mîn edecek yolu ona bedel terk olunacak müştehiyât-ı fâniyyenin denâeti,
tutar. Mesela gayet aç bulunduğun esnâda önüne getirilen değersizliği âşikâr olsun.
taâmın mesmûm olmasını nezdinde şâyân-ı i’timâd olma-
yan bir çocuk haber verse, hatta onun kizbini te’yîd eder,
Bu üç ihtimalin cümlesini tecâvüz ederek hâlet-i râbiaya
bazı karâinin vücûduyla beraber baîd bir ihtimale binâen
giriftâr olursan yani münkir-i ba’s u haşr olan fırka-i dâllenin
sıdkı câiz görülse canından bıkmadığın halde hiç şüphe et-
sözünü kabulde ısrar ile ibrâz-ı cehâlette bulunursan sana şu
mem ki sen o taâmı yemezsin. Hatta bir parça kuru ekmek
yolda hitap ederim: Sen bu ısrarını öyle kat’î ve zarûrî bir
bulduğun halde müddet-i medîde onunla iktifâ edersin.
bürhân-ı mantıkîye istinâd ettirmelisin ki onda hiçbir sûretle
Emr-i ba’s ve ahvâl-i âhirete gelince bu kadar da mı ih-
tiyât etmeyeceksin, yoksa senin nazarında hayât-ı ebediy- ihtimâl-i galat ve hatâ bulunmasın. Eğer evet! Benim böyle
yenin bu hayât-ı müsteâr kadar ehemmiyeti yok mudur? Bir bir delilim vardır. Fakat ortaya komağa mecbur değilim der-
çocuk önündeki taâm mesmûmdur diyor. Fakat sözünü te’- sen sana gayet kısa bir cevap veririm. Derim ki demek sen
yîd edecek bir emâre göstermiyor, hatta zâhir-i hâl kendisini kendi başına bütün enbiyâ ve evliyâ ve tavâif-i hükemâ ve
mükezzib bulunuyorken mücerred bir ihtimâl-i baîde mebnî cemâhîr-i ukalânın vâkıf olamadıkları bir nevi’ delile vukūf
sen onun sözüne i’tibâr ediyorsun da adedleri belki yüz bini ve ıttılâ’ davasında bulunuyorsun.
tecâvüz eden enbiyâ ve mürselîn hazerâtının ba’s u kıyâ-
mete dâir haberlerini lâ-şey menzilesine tenzîl ediyorsun. E-
*
vet! Bu habere sen kâzib nazarıyla bakıyorsun, lâkin büyük Bu kıt’a da İmam Ali hazretlerine nisbet olunur. Fakat Hüccetü’l-
bir insaf eseri olmak üzere o çocuğun haberi gibi buna da İslâm Gazzâlî Usûl-i Erba’în kitab[ın]da bir şâir-i hakîm kelâmı ol-
mak üzere yazmışdır. (‫ )لا يحشر الاجساد‬yerinde (‫ )لن يبعث الاموات‬da
ihtimâl-i sıdk isbât ediyorsun bunda ise zâhir-i hâlin tekzîbi
mervîdir. (‫ )اليكما‬isim-fi’il olup benden uzak olun ma’nâsınadır.
değil, belki –mu’cizât-ı bâhire sübûtu hasebiyle– te’yîd ve Hâsıl-ı müfâd: “Müneccim ile tabib ikisi de ecsâd-ı benî Âdem
takviyesi muhakkaktır. Bu halde niçin ihtiyât edip semûm-ı haşr olunmayacakdır” dediler. Ben de onlara dedim ki “Haydi ya-
maâsîden hazer etmiyorsun, kendini helâk-ı ebedîden kur- nımdan def’ olunuz. Bil-farz sizin sözünüz sahîh olsa ben ne hüs-
tarmaya çalışmıyorsun. Eğer zümre-i ukalâdan olsa idin fânî rân çekerim? Fakat benim kavlim sübût buldukda sizin hüsrân ve
ile bâkī mukāyesesinde dûçâr-ı hayret olmazdın, bu babda helâkiniz mukarrerdir.”
daha ziyâde ihtiyât ve basîret üzere bulunurdun. Mü’min-i âl-i Fir’avun’dan Kur’ân-ı Kerîm’de muhkâ olan ( ‫يك‬ َِْ
ُ َ ‫وان‬
İşte mütâlaa-i ma’rûza ile İmam Ali kerremallâhu veche- ْ ُ ُ ِ َ ‫الذى‬
‫يعدكم‬ ٖ َّ ‫بعض‬ ً ِ َ ‫يك‬
ْ ُ ْ ِ ُ ‫صادقا‬
ُ ْ َ ‫يصبكم‬ ْ ِ َ ‫كذبه‬
ُ َ ‫وان‬ ُ ُ ِ َ ‫فعليه‬
ِ ْ َ َ َ ‫كاذ ًبا‬
[Mü’min, ِ َ )
28/40] kavl-i şerîfi de bu siyâk üzere vârid olmuş gâyet münsifâne
hu ve radıyallâhu anh efendimiz bu haşr-ı ecsâd mes’elesin-
bir nasîhattir.
de mücadele ve müşâgabe eden bir şahsa hitâben “Bil-farz
Yani ey gâfiller: İyi düşününüz. Eğer da’vâ-yı nübüvvet eden zât-ı
senin iddia ettiğin gibi olursa hepimiz halâs oluruz. Ama be- şerîf bil-farz ve’t-takdîr da’vâsında kâzim ise zarar-ı kizbi kendisine
nim i’tikādım doğru çıkarsa sen helâk-ı ebedîye giriftâr olur- âid olur. Ama sâdık olursa mevâ’îd-i vâkıasının bir kısmı olsun si-
sun” buyurmuştu. ze isâbet edecekdir ki helâkinize bu da kâfîdir.
Dünyada bundan acîb ve garîb bir iddia tasavvur ede- hep yalan, yalan. Ortada hîçî-i hayâttan başka hiçbir şey
bilene aşk olsun. Öyle gayet kesreti ve ulûm u maârifte te- yok. Bahar gelir, hazan gider. Ferah gelir, terah gider. Bu,
kaddüm ve mahâreti hâiz olan ve içlerindeki enbiyâ-i izâ- bir inkılâb-ı mütemâdî ki zabt edilmez, tevkîfi gayr-ı kābil,
mın mu’cizât-ı azîmeleriyle isâbetleri müeyyed bulunan bu bir nokta-i sebâte ircâı muhâl. Hep böyle, bîçâre beşer hep
zevât-ı hakāik-âyâtın galat ve hata etmelerini tecvîz ettiğin böyle: Bugün bir ümîd-i nev-tulûun hayâl-i tahakkuku ile
halde sen ne kadar âlî bir zeka ve fıtrata mâlik imiş, yahud handân, yarın bir ye’s-i kat’înin iktirâb-ı hayât-fersâsı ile gir-
i’timâd-ı nefs ve gurûr-ı şeytânî haslet-i redî’esinde ne mer- yân. Şimdi ağlar, biraz sonra ağladığına güler. Şimdi güler,
tebe ileri varmışsın ki kendi hatanı bir türlü dâire-i ihtimâle biraz sonra güldüğüne teessüf eder. Mâzîsine müteessif, is-
sığdıramıyorsun, delîl-i mevhûmunda galat imkânını kāle al- tikbâline itminânı yok. İleri mi, geri mi? Hayrette kalır.
mıyorsun. O zaman hayattan, bu muavvec güzergâhtan, hatta kâ-
Eğer cehâletin evc-i bâlâsına çıktığın halde zerre kadar inattan derin bir nefret duyar. Bu bî-safâ kürenin bütün âlâ-
insafın var ise bizden sakladığın delilindeki imkân-ı galatı yişinde bir şemme-i türâb hisseder. Mutantan kâşâneler na-
i’tirâf edersin bu halde ânifen meşrûh hâlet-i sâliseye rücû’ zarında boyanmış birer mezar, binlerle şems-pâre-i âmâl bir
etmiş olursun ve orada dermeyân ettiğimiz sözleri nazar-ı tûde-i siyâh şekline girer... Mükevkeb semâlar muzlim bulut-
mütâlaaya almaya mecburiyet hissedersin. lara, mülevven ufuklar mâtem-rîz gurûblara, yeşil dağlar ka-
Yok! Bu tecvîz ve i’tirâfa asla yanaşmayarak galat ve rarmış topraklara döner... Latîf latîf akan cûy-bârların, hazîn
hatanın behemehâl enbiyâ ve hükemâ tarafında olmasına hazîn çağlayan şelâlelerin âhenkdâr neşâyidi zîr-i zemîndeki
ısrar edersen, böyle bir inâd-ı nâ-be-câya musır olup kalır- iniltiler gibi gelir... Pür-neşât öten bülbüllerin terennümâtı
san yani vâhidin nısfu’l-isneyn olmasını ve sevâd ile beyazın mersiyeler okuyan ishâkların mezarlara akseden acı feryâd-
mümteniu’l-ictimâ’ bulunmasını cezmin gibi –ba’de’l-mevt larını andırır... Hâsılı bütün bedâyi’-i cihân nazarında bir
ruhun bekāsını muhâlât-ı akliyyeden addederek– ba’sin a- levh-i harâbeye, bütün zemzemât-ı lâtîfe bir feryâd-ı nâle-
dem-i vukūunu câzim olduğunu iddia edersen artık kābil-i kâra döner; nereye tevcîh-i nigâh eylese bir siyâhî-i fenâ
tedâvî olmayacak bir âfet-i akliyyeye mübtelâ olduğun ta- içinde nazarları boğulur. Hangi cihete vakf-ı sımâh eylese
hakkuk etmiş olur ki el-ıyâzu billâh böyle bir derd-i devâ- bir nâle-i bûm ile beyni dolar. Nazarında cihânın çökük bir
nâ-pezîre giriftâr olan kimseye çâre bulunmaz, binâenaleyh kabristândan, insanların müteharrik birer seng-i mekābirden
senin hâline teessüften başka elimizden bir şey gelmez. farkı kalmaz. Her şeyde bir nişâne-i adem-i zulmet-feşân o-
Kur’ân-ı Kerîm de bu makūle cehl-i mürekkeb erbâbı hak- lur. Ayakları altından küreler uçar, fevk-i re’sinde semâlar
َ ُ ِ َ ْ ‫هم‬
kında 1(‫الغافلون‬ َ ِ ٰ ُ ‫اضل‬
ُ ُ ‫اولـئك‬ ُّ َ َ ‫هم‬
ْ ُ ‫بل‬ ِ َ ْ َ ْ َ ‫اولـئك‬
ْ َ ‫كالانعام‬ َ ِ ٰ ُ ) diyerek fıt- yıkılır. Sanki ruhu cisminden ayrılır. Her şeyle beraber vü-
rat-ı beşeriyyeden sad merhale dûr olmalarını i’lân etmek- cûdunun, kalbinin –evet, bî-nihâyet âmâl-i pejmürdenin
tedir. maskat-ı hüsrânı olan kalbinin– de şu kavâfil-i fenâya iltihâk
Manastırlı İsmail Hakkı ettiğini görür. Git gide bütün âlemler mahrekinden ayrılır,
*** birbiriyle çarpışır. Dağlar, dereler, âfâk ve semâlar adem-â-
bâd-ı hîç-â-hîçe süzülüp gider. Bir gird-bâd-ı kıyâmet her
şeyi bir gubâr-ı hîçîye, bir dûd-ı siyâha kalb eder... Nihâyet
İNSAN VE İMAN bir cevfî-i mutlak...
Bu dakikalar, ma’neviyâtın hayat ve memâtı olan bu
Zaman olur ki insan, bu mihnet-zâr-ı fenâda her şeyden
zamân-ı ye’s ü fütûr beşer için ne büyük bir ibtilâdır! İnsan
bıkar; muşa’şa bir serâbın envâr-ı câzibe-dârına kapılıp de-
böyle bir uçurum kenarına gelip de kendini muzlim, simsi-
rin vâdileri, yüksek dağları, mütehevvir denizleri aşmaktan,
yah boşluklar içinde gördüğü zaman bu güzel dünyanın, bu
hep o âmâl-i müstakbelenin, yalancı handelerle gülen o se-
râbın bahşettiği gayretle koşmaktan bî-tâb-ı meşy kalarak müzeyyen tabiatin nesi vardır ki onu o girdâb-ı dalâletten
feyfâ-yı hayâtta vakfe-gîr-i tefekkür olur: Bütün hayât-ı gü- kurtarabilsin? Cihânın hangi zevki, hangi saâdeti vardır ki o-
zeştesi, belki bütün mâzî-i ömr-i beşer pîş-i fikretinde canla- na meded-kâr olabilsin, onun kalbine neşve-i tesliyyet bah-
nır. Görür ki bütün sitâre-i âmâli incilâ-yâb-ı tulû’ olmadan şedebilsin?..
ufûl-güzîn-i adem-âbâd olup gitmiş. Bütün o zevk u saâdet- Nazarında kâinat yok; mevcudât bir zıll-ı kesîf, bir zul-
ler neyyir-i gafletten isâbet etmiş uçucu bir hande-i ziyâdan met-i siyâh. Kalbinde ümîd kalmamış; âtî yok, pîşinde gir-
başka bir şey değil. Bütün elem ve giryeler de hep o sönüp dâblar zulmet-feşân. Hiçbir yed-i halâs-kâr yok; cihân rahîm
gidecek şihâb-ı emelin tulûuna intizârdan ibâret. Cihânın ne ve şefîkten ârî. Gûşuna bir sadâ gelmez; cihân semî’ ve mu-
zevkinde şemme-i hakīkat görür, ne cevrinde. Her şey ka- cîbden hâlî. Mâzî muzlim, âtî muzlim, yerler karanlık, semâ-
rarsız, her şey bir tahavvül-i dâimîye ma’rûz. Debdebeler, lar siyah.
tantanalar, âlemleri titreten cihân-gîrler, cihâna ders veren Acaba bu şeb-i yeldâ-yı hüsrânda nûr-ı îmândan başka
hakîmler... Hep mahkûm-ı fenâ. Şevket u şânları, sıyt u insana rehber olacak bir ziyâ, “Allah”tan başka sığınacak bir
şöhretleri... Zevk u saâdetleri, elem u felâketleri... Bunlar penâh var mı?...
H. Eşref Edib
1
***
A’râf, 7/179.
[187] SINÂAT-İ Şİ’RİYYE’DEN

İKTİBÂS YOLUNDA BİR TECRÜBE
Bir zamanlar –Fransız şâir-i meşhûru– Boalu(Boileau)’nun Sınâat-i Şi’riyye (Art poéttque) ismindeki bedîasını – bir
refîkın muâvenetiyle – okuyup imrenmiş, acaba tercüme edebilir miyim? Acaba iktibâs edebilir miyim, hevesiyle irkilmiş
idim. İşte şu nâçiz satırlar o irkilmenin mahsûlüdür.
Böyle, üzerinden seneler geçmiş bir karalamayı ta’mîr ise, onu bütün bütün bozmak olur. Bu sebeple bunu üzerine
başka kalem dokundurmadan çekinerek karalandığı gibi ortaya koydum.
(Birinci nağmeden) Eyler sizi korkarım ki nâ-bûd Bir kāl... Fakat içinde bin hâl...
Pek çok müteşâirân-ı devran Âhir bu heves, bu kâr-ı bî-sûd! Ta’rîf edemez o hâli âdem
Bir boş hevesin peyinde pûyan, Bir kāfiye bir hüner mi, heyhât? Anlar onu ârifân-ı âlem...
Bilmez... Atılır düşer ser-â-ser... Bir iş mi mefâilün, feûlât!
Pervâz için evvelen per ister. Bir kāfiye muhtemel değildir
Vermiş mesela Fuzûlî-i zâr
San’atlara tırmanışla ancak Etmek müteşâirânı şâir...
Âteşle sirişke reng-i güftâr...
Kābil değil evc-i şi’ri bulmak, Olmaz ukalâ abesle meşgûl,
Dinletmede bir nevâ-yı sûzân,
Şâir yaradılmamışsa insân, Bitmez bu çorak zeminde mahsûl.
Göstermede bir likā-yı giryân,
Şâirliğe zorla olmaz imkân... İnsan neye muktedirse, her dem
Kanlar seyelân eder gözünden,
Zîrâ ki hasîsa-i tabîat Evvel onu anlamaktır elzem,
Gûyâ ki duman tüter sözünden...
Bahşâyiş-i mahz-ı pâk-i fıtrat... İnsan neye hissederse rağbet
Bazen olur öyle kalbi sûzân,
Hükmü bu hakīkatin ayandır Yâr olmalı ibtidâ tabîat,
Hâkister olur içinde nîrân...
Şâir* buna şöyle tercümandır: Şâir yaradılmamışsanız siz
Bazen olur öyle eşki cûşân,
“Vardır iki şart-ı şâiriyyet... Beyhûdedir olmanız muacciz,
Bir katre kalır yanında ummân...
“Evvelkisi kābilî-i hilkat, Bin eyleseniz de cehd ü gayret
Âh etse de eylemez şikâyet,
“Ba’zı kula Hak eder inâyet Hâsıl olamaz muvaffakıyyet,
Efgānı da başka türlü hâlet..
“Bir ni’met-i hâstır tabîat... İt’âb-ı tabîat etme boştur,
Hakkā ki olur makāma şâyân
“Şâir şâir doğar anâdan Terk eylemeniz bu kârı hoştur.
Hakkında bu beyt olunsa ityân:
“Âsârı görünür ibtidâdan”
“Hâmûş... Ne âh eder, ne efgān...
Şâir doğan ehl-i hâle söz yok,
Feyyâz-ı kerîm-i âferîniş “Med-hûş, ne yol bilir, ne erkân...”**
Ammâ bunu bilmeyen de pek çok.
Her bir kula bir hasîsa vermiş, Âzâde-i kayd-ı mâsivâdır,
Bir kalbe ki fıtrat etmez in’âm
Her kul o hasîsadan tutup sâz Müştâk-ı musîbet ü belâdır.***
Gökten ona hâbıt olmaz ilhâm...
Olmuş akrân içinde mümtâz, Düşmüş yola âşık-ı belâ-hâh
Bir rûha ki söz değil Hudâ-dâd,
Her şâire böyle Rabb-i Mennân Her hatvede bir durur eder âh...
Rûhu’l-Kudüs inmez, etmez imdâd...
Bir başka meziyyet etmiş ihsân... Dil-sûhte, pâre pâre, nâlân...
Her şâir-i mülhem-i mükerrem Yok gitmek için de tâb u dermân...
Ey siz ki olup hevesle sûzân Bir âlem-i gayb-ı feyze mahrem, Dil hûn u ciğer şikâf u rû zerd,
Koşmaktasınız bu sûya her ân, Her şâir-i nüktedân-ı ser-bâz “Şâhenşeh-i mülk-i mihnet ü
Ey siz ki olup şegafla ser-şâr Bir başka değerledir ser-efrâz, derd:”****
Etmektesiniz bu kâra ısrâr, Her şâir-i sâhir-i mükemmel Bir yolda gider... Neûzu billâh...
Ey siz ki düşüp bu râh-ı sa’ba Bir başka hünerledir mübeccel, Bir ferd olamaz onunla hem-râh...
Koymuşsunuz aklı pîç ü tâba, Her şâir-i mâhir-i münevver –mâba’di gelecek hafta–
Ey siz ki hevâ-yı şi’r ü inşâ Bir başka eserledir muvakkar, Ispartalı Hakkı
Olmuş size bir belâ-yı uzmâ, Her şâir-i hoşnevâ-yı irfân
Lâkin bu gidiş fenâ gidiştir! Bir başka revişte eyler elhân.
Zâhir ki bu iş muzır bir iştir! Ayniyle beyân olunca insân
**
Eyler sizi korkarım ki mağbûn İnsânı beyânı eyler ityân, Beyit Gālib Dede'nindir.
***
Boş kāfiye, kof hevâ-yı mazmûn! İnsânı tanır sözünden insân Nitekim Fuzûlî
“Oldukça ben götürme belâdan irâdetim
Eyler sizi korkarım ki tahvîl İnsânı görür gözünden insân, Ben isterim belâyı çü ister belâ beni”
Mecnûna bu san’at-ı efâîl Zâhirde eğerçi sâdedir söz ve
“Derd ü belâmı râh-ı muhabbette kılma kim
Bâtında neler görür gören göz! Râh-ı muhabbetindeki derd ü belâ hakı”
Baksan görünüşte şöyle bir kāl, demiştir.
* ****
Ziya Paşa merhûm. Mısra Fuzûlî’nindir.
[188] ESKİ HÂTIRALAR harâb olan bir kafa dışına kasket geçirmekle ma’mûr ola-
maz! Kavmiyeti fedâ etmenize mukābil ne kârınız oluyor?
Dört beş gün evvel Beykoz’a gidiyordum. Tenhâdır, ba-
Mahdûm beyin yaşındaki bir Frenk çocuğunun dimâğında
şımı dinlerim, diye vapurun alt kamarasına indim. Hakīkat
böyle hurâfeler için hiçbir hüceyre-i kabûl yoktur.
iki üç yolcudan başka kimse yoktu. Aradan biraz geçti, biri
Umacı nedir, belki de hiç bilmez. Lâkin bu âlem-i hayât-
sekiz dokuz, diğeri on on iki yaşlarında, temiz giydirilmiş iki
ta kendisine rehberlik edecek o kadar hakāik-ı fenniyye bilir
Frenk çocuğu belirdi. Adama alışık olmadıkları yüzlerinden,
ki ihtimal ki bu yaşta iken biz bilmeyiz.
gözlerinden pekiyi anlaşılan bu çocuklar Fransız olacaklardı;
– Bir dereceye kadar haklısın...
çünkü gayet temiz Fransızca söylüyorlardı. Lâkin arsızlıkları,
– Keşke büsbütün haksız olaydım. İnsanların maymun-
yaramazlıkları, hele zemîn-i mükâleme ittihâz ettikleri hurâ-
dan azma, yahud maymunların insandan bozma olduğunu
felerle hayretimi celb eden sersemlikleri pek Türkçe idi!
iddia edenlerin elinde böyle birçok maskaralıklarımızla birer
Bereket versin ki kamaranın merdiveninden eğilip ço-
canlı hüccet olduğumuzu gördükçe içim kan ağlıyor!
cukları yukarıya çağıran orta yaşlı bir mürebbiye imdâdıma
yetişti de beni meraktan, tereddüdden kurtardı: Evet, mah- Mehmed Âkif
dûm beyler –lisanımızı Fransız şivesiyle söyleyen bir edîbin
ta’bîrine göre– Türk ismini hâmil idiler!
Bu müşâhede bende üç dört senelik bir hâtıra uyandır-
dı: Maîşetimi kibar konaklarında husûsî ders vermek sûre- “AVRUPA’YA TALEBE İ’ZÂMI HAKKINDA”
tiyle te’mîn ettiğim bir sırada (...) Bey’in sayfiyesine gider
Jean Jacques Rousseau’dan Herbert Spencer gelinceye
gelirdim. Avrupa âdâb-ı maîşetine içi titreyen hâne sahibi-
kadar garb müelliflerinin maârif-i umûmiyyece bir devletin
nin tıpkı Frenk çocukları gibi giydirilmiş yavrularını sokakta
iltizâm eyleyebileceği meslek hakkındaki nazariyelerini taf-
görseydim mutlaka Fransız zannederdim: Tepelerindeki
sîle girişmek o babda (Conférence) ders-i umûmî vermek is-
kasketten parmaklarındaki sivri tırnağa varıncaya kadar her
teyen bir adam için münâsib sayılabilir; fakat bir risâle-i
şeyleri mükemmel idi!
edebiyyeye yazılan makālâtta o gibi mesrûdât-ı ilmiyye as-
Bir akşam sayfiyenin erkek misafirlere tahsis edilen oda-
hâb-ı mütâlaa-i resâil için tevlîd-i fâideden ziyâde ihdâs-ı
sında oturmuş, hâne sahibinin beni ders salonuna aldırma-
sudâ’ eyler. Biz burada yalnız ta’lîm-i şübbâna ait bir mes’e-
sını bekliyordum. Demin söylediğim küçük beylerden biri
le-i mühimmeden muhtasaran bahs etmek istiyoruz ki Avru-
içeri girdi. Lâkin beni görür görmez: Amanın! Yetişin korku-
palı müellifîn-i müdekkika tarafından tetebbu’ olunmamıştır:
yorum! Umacı var! diye öyle feryâdlar kopardı, öyle kaçtı ki
Bu mes’ele ise bir memleketten diğer memlekete değil bir
ne yapacağımı şaşırdım. Çocuğun âvâzı harem tarafında
kıt’a-i arzdan diğer bir kıt’a-i arza tedrîs-i âlî maksadıyla ta-
kim bilir, nasıl bir herc ü merc ayaklandırmış ki oturduğum
lebe irsâlidir.
yerden şu sesleri işitiyordum.
Kurûn-ı vustâda şarklılar garblılardan daha müterakkī
– Çocuğun üstüne fenalık geldi... Doktora haber gön-
bulunmuş olduklarından maârif-i beşeriyyede tezyîd-i vukūf
derin...
için garba mürâcaata mecbur değil idi.
– Aman bir de kurşuncu gelsin... Hele o gelinceye kadar
Fuyûzât-ı ilmiyyece geride bulunmuş olan garblılar ise
korku damarını basalım!
ancak kendi kıt’a-i arziyyeleri üzerine gelmiş olan ehl-i maş-
– Telaş etmeyin kadınlar! Korkacak bir şey yok... Şimdi
rıktan iktisâb-ı dâniş eylemek isterlerdi; binâenaleyh bilâd-ı
geçer.
müterakkıyye-i şarkıyyeye talebe irsâli onlarca iltizâm olun-
*** madı veya olunamazdı. Beyândan müstağnî olduğu üzere
Hâne sahibi beni içeriye aldırdığı zaman hiç sun’um ol- kurûn-ı ahîrede garblılar maârif husûsunda ehl-i şarkı fersah
mayarak çocuğu korkuttuğumdan dolayı i’tizâr etmek iste- fersah geçtiler. İmdi tedrîsât-ı âliyyece garbın şarka hiç de
dim. ihtiyacı bulunmadığı halde garptan iktisâb-ı füyûzât olun-
– Hayır efendim, hayır! Oğlanın kendi münâsebetsizliği, ması şarkın her tarafında hissolunmaya başladı. Şarkta fikri
kendi şirretliği. Sizin odaya doğru gittiğini gördüm, gitme tenevvür etmiş hiçbir sâhib-i iz’ân yoktur ki garptan ahz-ı
orada hoca var, dedim umacı anlamış. Sizi de saçlı sakallı füyûzât eylemek maddesini iltizâm etmemiş bulunsun.
görünce umacı zannedip ürkmüş... [189] Mâdem ki hakīkat-i hâl bu merkezdedir; imdi ted-
– Desenize zavallı çocuğun hiç adam gördüğü yok! İyi rîsât-ı âliyye maksadıyla garba tullâb-ı maârif ve sanâyi’
ama hiç olmazsa başındaki kasketin haysiyetini muhâfaza gönderilmesinde ne gibi hutût-ı tekayyüdiyye iltizâm oluna-
etmeli değil miydi? cağı mes’elesi vârid-i hâtır olur: Kendi diyârlarında tetebbu-
– Canım efendim, bırakın şu taassubu! una hâcet-i kaviyye hissedilmemiş olan bu husûs hakkında
– Hayır beyim, cahilâne bir taassub sevkiyle söylemiyo- garb mütefekkirlerinden reh-nümâ-yı tedbîr olacak bir şey
rum. Bendeniz mukallidliğin bu tarzını insanlıkla te’lîf ede- öğrenemeyiz; her halde biz mes’ele-i mezkûrenin tedkīkiyle
mem. Siz çocuklarınızın kafasına bir şapka geçirmekle ak- meşgul olmuş ne bir mürebbî ne de bir mütefekkir biliyoruz.
vâm-ı medeniyye sırasına girdik zannediyorsunuz. Lâkin bu Yalnız Japonya siyâsiyyûnundan bir zâtın istîzâhına ceva-
pek bâtıl bir zandır. İçi peri masallarıyla, umacı hikâyeleriyle ben Herbert Spencer vermiş olduğu ve sûretini bundan bir
hayli seneler mukaddem Times gazetesinin neşreylemiş bu- Bir hükûmetin de’b-i icrââtından olan teennî bu makūle
lunduğu tavsiye hatırımıza geliyor ki bunda İngiliz mütefek- isti’câli dâfi’dir. Geçen yaz gönderilmiş olan talebeden mâ-
kir-i meşhûru Japonyalılara şiddet-i ihtiyâtın lüzumunu gös- adâ yakında bir hayli gençlerin daha Avrupa’ya irsâli mu-
teriyordu. tasavver olduğu dahi söyleniyor. Pekâlâ bir tasavvur. Şu
Hükûmât-ı şarkıyye arasında Avrupa’ya talebe irsâlini kadar ki bir tedbîr-i mühim ittihâzı herhalde bir mes’ûliyetin
ilk iltizâm edenler Bâbıâlî ile Hidiviyet-i Mısriyye’dir. Japon- zımânı tahtında vukū’ bulmak lâzımdır; imdi böyle Avru-
yalılar, Siyamlılar, Çinliler vesâir memâlik-i şarkıyye ümmet- pa’ya yüzlerce şübbân-ı vatan irsâli intâc-ı mahzûrât dahi
leri bu babdaki vesâit-i teallüme mürâcaatta bizden sonra eylediği takdirde nazar-ı millette kim mes’ûl olacak? Maîşet-i
iltizâm-ı ehemmiyyet eylemeye başladılar zannederim. Ya o hayâtiyyenin her an kesb-i usret eylediği şu zamanda tul-
halde Japonyalılar maârif-i cedîde-i garbiyyeden istifâde lâb-ı mûmâ-ileyhimi vatana avdetten sonra istihdâm ve ir-
husûsunda harikalar göstermişler iken biz niçin terakkıyât-ı fâh mes’elelerini her şeyden evvel lâyıkıyla mülâhaza eyle-
zamâniyyece onlardan geride kaldık? Japonyalıların umû- mek lâzım gelir. Hünerli ve ma’lûmatlı adamlar için maâş-ı
miyet i’tibâriyle pek zeki ve faâl ve metânet-i azm sahibi bir devlete istinâd etmeksizin te’mîn-i refâh-ı hayât olunabil-
halk oldukları bütün dünyanın teslim ettiği bir şeydir. Maa- mesi efrâd-ı nâsın mâliye, sanâyi, ticaret ve ziraât husûsla-
mâfih onların maârif-i garbiyyeden ciddiyet-i istifâdelerini rında hayli terakkī etmiş bulunmasına menûttur; halbuki
yalnız bu evsâfa haml eylemek kendi hakkımızda pek hak- memleketimiz halkı için o husûsâtta kâfî terakkī gösterilmesi
sız, pek bed-bînâne bir imâ olur. Sözün doğrusu budur ki: daha bir hayli zamana muhtaçtır. Burası mülâhazaya şâyân
Biz garptan hüner ve ma’rifet almanın tarîk-i sâlimini ta’yîn- bir noktadır.
de isâbet edememişiz. Avrupa’ya talebe i’zâmı ilk defa mev-
zûubahis edildiğinde mebâdî-i devr-i salîbiyyûndan beri
garb ile maşrık-ı İslâm’ın hemen kâffe-i ahvâl-i hayâtiyyece, Bu mes’elenin asıl kemâl-i ihtimâmla mülâhaza oluna-
hissiyât ve ma’neviyât cihetiyle yekdiğerine zıd olduğu iyice cak diğer ciheti dahi şübbân-ı vatanın hissiyyât-ı milliyye ile
mülâhaza edilmek lâzım idi. tezâdda bulunabilecek sûrette ma’neviyâtına ârız olması
mümkün bulunan te’sîrâttır. İleride sıbyân-ı vatanın terbiye
ve ta’lîmiyle meşgul olmak üzere tederrüs için Fransa’ya alt-
Terakkıyât-ı cedîdenin istihsâl-i esbâbı için garba mürâ- mış, yetmiş kadar efendi gönderilmiş. Bu genç vatandaş-
caat ibtidâlarda efrâdca hissolunmuş bir zarûret sûretinde larımızın fetânet ve ahlâk-ı selîme sahibi oldukları ve ma-
zuhûr etmedi; ancak evliyâ-yı umûr-ı devletten bazı kimse- raz-ı millî teşkîl edebilecek hâlâta nefislerini vasıta olmaktan
lerin iltizâmı üzerine vukūa gelmeye başlamış idi; efrâd tara-
sıyânete muktedir bulundukları hakkındaki i’tikādımız kavî-
fından hiss-i lüzûmu sonradan zuhûra geldi. Maamâfih bu-
dir. Maamâfih bu i’tikādımız tedbîr-i mezkûrdan tevellüdü
nu hisseden zevâtın miktarı hey’et-i mecmûa-i ümmete nis-
melhûz olan mahâzîri pîş-i muhâkemeye almaya mâni ol-
betle ekall-i kalîl mertebesinde kaldı. Hâlâ da o mertebeden
mamak iktizâ eder. Alel-husûs tabâyi-i beşeriyyenin tehal-
pek de ziyâde olmasa gerektir; yoksa memleketimiz garba
lüfü sebebiyle kendisini ber-vech-i marzî idâre edemeyen
hüner ve maârif iktisâbı için talebe irsâli emrinde daha mu-
gençlerin mevcûd olması dahi ihtimalden baîd sayılamaz.
ayyen, daha savâb bir meslek ta’kîb ederdi; zîrâ efrâd-ı nâs
Evvelce istihzârât-ı lâyıka icrâ edilmeksizin ve mevâki’-i ted-
kendilerine mensup olup berây-ı tahsîl bilâd-ı garbiyyeye
rîsin teayyününden tamamiyle emin olmaksızın bu genç
i’zâmını arzu ettikleri şübbânın suver-i isti’dâdiyyesini ve
muallimîn-i müstakbelemizi Paris’e götürüp de günlerce o-
onlar için iktisâb-ı hüner ve ma’rifetin hangi memleketlerde
tellerde intizâr üzere bırakmak bidâyet-i [190] tedbîrdeki
icrâsı enseb bulunacağını huddâm-ı resmiyye-i devletten zi-
kâr-güzârlığın noksânını meydana çıkarmıştı.
yâde bir ihtimâm ile düşünürler. Efrâd için ta’lîm-i evlâd ka-
Hepimiz de Fransız medeniyetinin tahsîn-hânı olabiliriz
zıyyesi bir hayât ve memât mes’elesi hükmündedir; imdi bir
ve Fransız suver-i hayâtiyyesinin Fransızlar ile onlara mu-
adam çocuğunun nerede, neyi ve nasıl tahsil edeceğini bir
alâka-i tabîiyye ile tekayyüd eyler. kārin akvâm için pek müfîd olmasını da tabîî buluruz. Bu-
Bir hükûmetin –her ne sûretle olursa olsun– efrâda karşı nunla beraber müslüman nâmı altında yaşayan efrâdın şüb-
daima bir meslek-i pederâne ta’kîb eylemesine tarafdâr de- bânı için o suver-i hayâtiyyenin bazı cihetlerinden te’sîrât-ı
ğilim. Hükûmet-i pederâne mesâî-i zâtiyye-i efrâdın inşirâh-ı muzırra husûle gelebileceğini dahi nazar-ı i’tinâya almaya
kâmiline mâni’ olur. mecburuz. Sultan Abdulmecîd Hân merhûmun evâhir-i sal-
Hükûmetimiz geçen yaz Avrupa’ya bir hayli talebe gön- tanatına doğru da böyle topluca bir sûrette Fransa’ya Os-
derdi. İktisâb-ı terakkī uğrunda iltizâm-ı sür’at olunması tak- manlı gençleri gönderilmiş idi. Bir vakitler Paris’te devletçe
dire sezâ bir hâldir; fakat amîk mülâhazaya muhtaç olan ihtimâmla idâre edilmiş olan Ekol Ottoman’dan memleke-
mevâdda isti’câl olunması isâbet-i re’y ile muttasıf bulunan timiz için ne mikdarda semerât-ı irfân husûle geldiği tedbîr-i
ricâl-i devletin mesâlikinden değildir. ahîrin ittihâzı sırasında pîş-i mülâhazadan dûr tutulmamak
Halkımızın ulûm ve sanâyi ve ticaretçe sür’at-i mümkine lâzım gelirdi. Filvâki’ tedâbîr-i evveliyyenin tedbîr-i ahîre
ile milel-i müterakkıyye sırasına geçmesini hepimiz arzu e- müşâbehet-i kâmilesi yok ise de hâl-i hâzırda ibret arz ede-
deriz; fakat o husûsta gösterilen ifrât-ı gayret hatâyâ-yı fâhi- cek derecede bir ehemmiyetten hâlî dahi değildir. Evvelce
şe tevlîd eder. Ekol Ottoman’a nezâret etmiş olan Esad Paşa merhûm ma-
kām-ı iktidâra geldikten sonra Fransa’da vukū’ bulan bu giliz ve Amerika mektepleri tahsîl-i ahlâkînin ehemmiyetçe
tedrîsin adem-i devâmını iltizâm eylemiş idi. Buna sebep ise tahsîl-i fennîye mukaddem olduğu fikri üzerine te’sîs edil-
müslüman gençleri için Fransa’nın bir fâide-i irfâniyye bah- mişlerdir.” diyor asırlardan beri İslâmiyet erkânı üzerine mü-
şeylemekten ziyâde infisâd-ı rûhîyi mûcib olduğunun em- esses olan ahlâk-ı milliyyemizi sarsmamak ve binâenaleyh
sâl-i adîde ile sübût bulması idi. Taraf-ı devletten Avrupa’ya ne şarklıya ne de garblıya benzer bir nesl-i mefsûd yetiştiril-
ve hatta Fransa’ya gönderilegelmiş olan tüllâb-ı Osmâniyye mesine meydan bırakmamak için biz de bu husûsta onlar
arasında bilâhire ilm u ahlâk ile temeyyüz etmiş zevât-ı gibi düşünmeliyiz.
muhteremenin mevcûd olduğunu kimse inkâr edemez; ma- Ulemâ-yı hukûktan Sir Frederick Pollock History of the
amâfih ahlâk-ı dîrîne-i kavmiyyemizi sarsacak derecede bir Sctence of Politics yani İlm-i Siyâsiyyâtın Tarihi nâm eseri-
dinsizlik –daha doğrusu Müslümanlığa karşı bir adâvet– ile nin 124’üncü sahîfesinde “Aristoteles hükûmet lüzûm-ı hi-
sahte etvârlık, mesleksizlik gibi seyyiât-ı ahlâkıyyeyi mem- mâyet üzerine teessüs etti ise de mevcudiyeti himâyetten
leketimize idhâle vesâtet edenlerin o zevât-ı mümtâze ve gayrı şeylerden dolayıdır demiş idi. İmdi birçok adamların
muhteremeden adedce az bulunmamış olduklarını dahi ta- ömür ve iştigallerinin müşâreket mertebesinden ibâret olan
hattur eylemek zarûrîdir. İşte ber-vech-i bâlâ bast olan hâ- ve devlet denilen şey ile yalnız te’mîn-i maddî değil bir de
lât-ı mücerrebe nazar-ı i’tinâya alındıkda Avrupa’ya ve alel- hayât-ı insâniyyet-kârâne ve ictimâiyyenin teâlisi murâd
husûs Paris’e genç müslüman talebe irsâlinde şiddet-i ihti- olunur.” diyor. Bu söz dahi bizim için mûcib-i ibrettir. Binâ-
yâtın zarûreti teayyün eder. enaleyh de’b-i dîrîn-i millî ve dinimiz üzere tekâmül vukū-
Geçen yaz Fransa’ya gönderilen tüllâb-ı Osmâniyye’ye una ve bu âdât-ı mevzûaya zıd gidecek bir unsur-ı fâcirin
delâlet eden iki zâttan birisi vaktiyle Paris’te bulunmuş meydan almamasına dikkat etmek hükûmetin akdem-i ve-
mücâhidîn-i hürriyyetten diğeri de mütefennin-i me’mûrîn-i zâifi olmak lâzım gelir. Tahsil görmüş bir adam hissiyât ve
maâriften idi. Mücâhidîn-i hürriyyet gibi ashâb-ı fünûna âdât-ı mevzûa-i millete mürâî bulunmalıdır ki kavmine bir
dahi hürmetimiz vardır; lâkin o yoldaki sıfât-ı mümtâzenin hâdim-i hâlis ve müfîd olabilsin. Terbiye-i şübbân-ı ilmî mü-
ahlâk-ı millîye ve dolayısıyla vatanın selâmet-i âtiyyesine te- tahassıslarından Herman Horne nâm zât Philosophy of E-
alluku olan emr-i ehemm-i tahsîle vesâtet için evsâf-ı kâfiy- ducation yani Hikmet-i Maârif ünvânlı eserinin 146’ıncı sa-
ye teşkîl edemeyeceği fikrindeyim. Bu zâtlardan birisi daha hîfesinde der ki:
tüllâb-ı Osmâniyye icâb eden müessesât-ı ilmiyyeye yerleş- “Tahsil görmüş bir adam –gördüğü tahsil derecesinde–
tirilmezden evvel Paris’ten kalkıp İngiltere’ye gelmiş idi. O mensup olduğu kavmin icraâtını zihninde temessül ettirmiş
sırada görüştüğü zevâttan birisi de İngiliz müsteşrik-i meşhû- demektir; ve böylece kendi efkârını, hissiyâtını ve ef’âlini
ru Profesör Browne hazretleridir. Genç talebemizin umûr-ı kendi kavminin efkâr, [191] hissiyât ve ef’âline tevfîk eyle-
tahsîliyyesini tesviye için vukū’ bulan tarz-ı delâletten bu miştir; imdi tahsil o kavmin a’zâ-yı müstakbelesini böylece
muallim-i muhterem bahs eylediği sırada hâzır bi’l-meclis insanlaştırır, hâl-i ictimâiyyete sokar.”
olan ecânibin müteaccibâne bir sûrette tebessümleri beni
hayli mükedder etmiş idi. Londra Çerkeşşeyhi-zâde Halil Hâlid
Muallim-i müşârun-ileyhin fikri şu vech ile hülâsa oluna-
bilir: – O Osmanlı gençleri hayatlarında birinci defa olarak
Frenkistan’a getirilmezden evvel mevâki’ ve zamân-ı tahsî-
liyyeleri lâyıkıyla ma’lûm olmak ve binâenaleyh kendileri 5: Mev’ize
Paris otellerinde kat’iyyen beklettirilmemek iktizâ ederdi; MÜSLÜMANLARI İNTİBÂHA
“Biz Arapça harfleri bırakıp lisanımızda Lâtin hurûfu isti’mâ- DA’VET HAKKINDA
line başlamadıkça suhûlet-i terakkīden mahrum kalırız” ve-
ya “Asırlardan beri yüzlerce şâir yetiştirdiğimiz halde bir şey Bursa’da Câmi-i Kebîr’de
kazanamadık” yollu sarf-ı efkâr olunması taaccübe şâyân- Beş Bin Kadar Cemâat-ı Müslimîn Huzurunda
dır. “Hubb-ı maddiyyât bu sûretle ma’neviyâta galebe-i
tâmme çalarsa istikbâl için endişe etmemek mümkün değil- Seyyâh-ı Şehîr Abdürreşid İbrahim Efendi Tarafından
dir. İstanbul’da her sâhib-i nüfûzun dahi böyle düşüneceği
16 Nisan 1326, Cuma
farz olunamaz; aksi takdirde ne şarklıya ne garblıya, ne
müslümana ne de hıristiyana benzeyemeyen bir nesl-i fâsid Eûzü billâhi min-eşşeytânirracîm. Bismillâhirrahmânirra-
yetiştirmek isteniliyor demek olur.” hîm. 1( ‫عن‬ ِ َ ‫وتنهون‬ ِ ُ ْ َ ْ ِ ‫تامرون‬
َ ْ َ ْ َ َ ‫بالمعروف‬ ِ َّ ِ ‫اخرجت‬
َ ُ ُ ْ َ ‫للناس‬ ٍ َّ ُ ‫خير‬
ْ َ ِ ْ ُ ‫امة‬ ْ ُُْ
َ ْ َ ‫كنتم‬
َ ُ ِ ْ ُ َ ‫المنكر‬
...‫وتؤمنون ِباللِّٰه‬ َِ ُْْ )
Allah Sübhânehu ve Teâlâ hazretleri bizi, yani Resûl-i
Anglo-Sakson tâifelerinin ta’lîm-i şübbân hakkında düs- Ekrem (sav.) efendimizin ümmetini, kâffesini kelâm-ı kadîmi
tûrları milel-i sâireninkinden daha rasîn daha ma’kūldür; bu olan Kur’ân-ı Celîl’de “hayra ümmetin” diye tesmiye bu-
sebeple bizim için cidden şâyân-ı imtisâl olan maâriflerine yurdu. (‫امة‬ ٍ َّ ُ ‫خير‬
َ ْ َ ‫كنتم‬ْ ُ ْ ُ ). Hayra ümmetin olduğumuzu, emr-i
i’tinâ vâcibtir.
Mark Lhiselton nâm Amerikalı müellif Amerika Tedrî-
sâtında Şahsiyet ve Maksad-ı Ma’nevî ünvânlı eserinde “İn- 1
ma’rûf ve nehy-i münkerle me’mûr bulunduğumuzu beyân Bir vâiz kürsîye çıkarak bir şey söyleyecek olursa evvelâ a-
ِ َ ْ ُ ْ ‫عن‬
eyledi. (‫المنكر‬ ِ َ ‫وتنهون‬ ِ ُ ْ َ ْ ِ ‫تامرون‬
َ ْ َ ْ َ َ ‫بالمعروف‬ ِ َّ ِ ‫اخرجت‬
َ ُ ُ ْ َ ‫للناس‬ ْ َ ِ ْ ُ ) İşte bu ğaların hatırını düşünmeye mecbur. Zîrâ doğrusunu söyle-
âyet-i kerîmenin muktezâ-yı âlîsi mûcebince müfessirîn-i ki- yecek olursa ya ağaya, ya kaymakama, ya vâliye dokuna-
râm ve ulemâ-yı izâm hazerâtı bil-ittifâk demişler ki: müslü- cak. Eğer bir adamda kusur olursa o kusuru vâizin ağzından
manların her ferd-i vâhidi, ister ulemâsı, ister avâmı, kâffesi almalı. Ondan sakınmalı. Vâizi tehdid emr-i şer’î değildir.
emr-i ma’rûf ve nehy-i münkerle me’mûrdur. Bir müslüman Halbuki biz vâizlere söz söyletmemeye bugün değil, daha
diğer bir müslümanın cüz’î bir hatasını gördüğü zaman: elli sene, yüz sene mukaddem başlamışız. Adaletten, zulüm-
– Kardeşim (büyük ise) babacığım, bu, İslâm’a yakış- den bahs ederse âmirin hatırı kalmış. Sehâveti anlatırsa zen-
maz; bu münâsib değildir... ginler alınmış. Hâsılı her ne söylese bir tarafın hatırı kalmış.
demek her müslümanın vazîfesidir. Yahud büyük adamla- Bu sûretle ulemânın ağzını bağlamaya muvaffak olmuşlar.
rın, hâkimlerin, âmirlerin hilâf-ı şer’-i şerîf bir kusurları gö- Bunun üzerine ulemâya bu son senelerde nevâfilden bahs
rüldüğü zaman ulemâ-yı izâm yahud â’yân-ı memleket top- etmekten başka bir şey kalmamış. Git gide bu hâl ulemâya
lanarak, emr-i bi’l-ma’rûfta bulunup şâh-râh-ı müstakīmi tabiat olmuş. Bir âlim kürsîye çıkınca nevâfilden bahse mec-
göstermek en mübeccel bir vazîfeleridir. bur olmuş, hakīkati söylemiyor, söyleyemiyor, korkuyor.
Bunun için biz hayru ümmetin tesmiye olunmuşuz. Bi- İşte bu sebeple zillet üzerimize çökmüş, bugün ne yapa-
zim diyânet-i İslâmiyye’de hiçbir cihetle mü’minler yekdi- cağımızı şaşırmışız. Ulemâ bunların keyiflerine göre hareket
ğerlerinden tefrîk olunmaz, ayrılmaz. Beynlerinde büyüklük, ede ede nihâyet kendilerinde tabiat olmuş hakīkat de mes-
küçüklük yoktur. 1(‫اتقیكم‬ ْ ُ ٰ ْ َ ‫الله‬ َ ْ ِ ‫اكرمكم‬
ِ ّٰ ‫عند‬ َّ ِ ) buyurmuş Allah.
ْ ُ َ َ ْ َ ‫ان‬ tûr kalmış.
İttikā sıfatıyla kimler muttasıf ise ind-i ilâhîde kerîm olanlar Bu hâl bizim ehl-i İslâm’ı birçok mezelletlere sürüklemiş.
ancak onlardır... Ama burada kâffesi müsâvîdir, hepsi Ab- Bugün yuvarlanmakta olduğumuz felâket uçurumu muzlim-
dullahtır. O emr-i ilâhîyi ifâde, nevâhî-i şer’iyyeden ictinâb- dir. İstikbâl karanlık bir gece gibidir. Bunun için ahvâl-i sâ-
da kâffemiz müsâvîyiz. Şeriât hiçbir kula istisnâî bir sıfat tah- bıkamızı unutarak ahvâl-i âtiyyemizi düşünmeye mecburuz.
sîs etmemiştir. Eğer ahvâl-i sâbıkamızı ta’dâd edecek olursak yalnız İslâm-
İşte o sıfâtın en büyüklerinden olan bir sıfatı, ki emr-i lara kusur isnâd etmekle işimiz doğrulmayacak. [192] İslâm-
ma’rûftur, bunu Allah cümle mü’minlere teşmîl etmiştir; kâf- lardan birçok adamlar iyiliklerde bulunduğu gibi, kötülük-
femiz emr-i ma’rûfla me’mûruz. lerde de bulunmuştur. Tadât etmek fayda vermiyor. Elham-
İşte şu âyet-i kerimenin mazmûn-ı âlîsine i’timâd ederek dü-lillâh eğer basîret gözüyle bakacak olursak eslâfımızın
fakiriniz bu saat şu mevki’-i kürsî-i İslâm’da bulunarak hatı- pek çok âsârını görürüz.
rıma gelen bazı şeyleri siz kardeşlerime arz etmeye cesâret Bunlar ecânib parasıyla değil, hep ehl-i İslâm parasıyla
ettim. yapılmış. Bir değil, bî-nihâye. Ecdâdımızın himmet ve gay-
Bizim İslâmiyet her şeyde bir kāide vaz’ etmiştir. Hiçbir retlerine lisân-ı hâliyle şehâdet eder.
şey yoktur ki şerîat-ı mutahharamız onun için bir kāide vaz’ Şu halde istikbâl için biz mes’ûl olacağız. Düşünürsek,
etmemiş olsun. Bugün memâlik-i İslâmiyye’de müsta’mel gelecekte ne olacağımızı mülâhaza edecek olursak bu ka-
ve müteâref kavâidin kâffesi kavânîn-i şer’iyyedir. Bunların ranlık gecede mahv olup gitmekten hiçbir kurtuluş yoktur,
her biri bizim fıkıh kitaplarında isimleriyle, cisimleriyle mez- ancak ilim ve ma’rifetle, sanatla kurtulursak kurtulacağız. Bi-
kûr olmak şart değil, mazmûnlarıyla kâffesi mezkûrdur. U- zi kurtaracak, sabâh-ı saâdete isâl edecek nûr-ı ma’rifetten
merâ-yı İslâm, yahud a’yân-ı memleketin yani ehl-i hall ü başka hiçbir şey yoktur. Onun için biz bundan sonra buna
akdin kabul ettiği bir kāide ve nizâmı, ne olursa olsun, sizin gayret etmeliyiz.
tanımaklığınız, ulu’l-emre itaat etmekliğiniz bizim cümle İlm ü ma’rifet dediğimiz şey yalnız lâf ile şu ile bu ile ol-
müslümanların borcu ve vazîfesidir. O husûsta kıyl u kāle maz. Çalışmakla, gayret etmekle, himmet eylemekle olur.
hâcet olmadığından ben bugün müslümanların doğrudan Bu çalışmayı da bizim çok adamlarımız yalnız hükûmetten
doğruya muhtaç oldukları şeyi mümkün olduğu kadar izaha bekliyorlar. Halbuki hükûmet memlekette hiçbir şey yapa-
çalışacağım. maz, eğer millet çalışmazsa. Mesela hükûmet mektep yapa-
Bugün bizim hâlimiz, mülâhaza edecek olursak, diğer cak. Bir yapar, yüz yapar, haydi bin yapar. Fakat onun bir
milletlerin ahvâline nisbetle pek muhtaç, pek bayağı, pek derecesi var ki ziyâdesini yapmak takati haricindedir. On al-
aşağı haldedir. Bunun esbâbı nedir? Ne için böyle halde tı milyon, yirmi milyon müslümana hükûmetin yapacağı
bulunduk ve bulunuyoruz? Bunun esbâbı bizim şu şerîat-ı mektepler yetişmez. Şu halde ne yapmalı? Millet kendisi ça-
garrâ-yı mutahhara ile ameldeki kusurumuzdan ileri gelmiş- lışarak mektepler yapmalı.
tir. Bugün ulemâmız lâyıkıyla emr-i ma’rûf etmekten, doğru- Avrupa memleketlerinde ise şarkta olduğu gibi hiçbir
yu söylemekten âciz bir halde. Artık bu bize tabiat gibi ol-
vakit ahâlî hükûmetin yapacağı şeye bakmaz. Hükûmetin
muş. Bunun böyle tabiat olmasının sebebi de, halkımızda o-
bir mektebi olursa, ahâlînin yirmi mektebi olur.
lan kusur ve noksandır. A’yânımız, ağalarımız, büyüklerimiz
Ahâlî her şeyi hükûmetten muntazır olursa, bu hâl bizi
cümlesi fesâd-ı ahlâk ile kibr u azamet ile mübtelâ olmuşlar.
çok büyük felâkete yuvarlayacak. Diyânetimizi muhâfaza
için mektepten, medreseden başka hiçbir şey, hiçbir çâre
1 yoktur. Bu da ahâlînin gayretiyle meydana gelebilir. Ulemâ-
Hucurât, 49/13.
nın mevki’ ve şerefini muhâfaza bu gün ahâlîye vâcibdir. gayyürden âzâde değil... Bütün âlem dâimî bir inkılâb için-
Ulemâ ne ile çalışır, medârı olmazsa? Talebe ne ile tahsil e- de. Hiçbir şeyde tevakkuf yok. Bugün yarına benzemez, ge-
der, maddî mercii olmazsa? Bunları mülâhaza bütün müslü- lecek ay bu ay gibi olmaz. Bir sene sonra cihân başkalaşır.
manların zimmetine vâcibdir. Husûsan sizler diyâr-ı İslâm’- Geçen seneleri düşünün: İstibdâd memleketleri kavuruyor-
da, Makām-ı Hilâfet-i kübrâda bulunuyorsunuz; hürriyet, du. Kimse ağzını açıp bir söz söyleyemiyordu, gün geçtikçe
meşrûtiyet bütün memleketlerinizi şereflendirmiş; böyle iken mezâr-ı inkırâzımız derinleşiyordu. Bugün ise elhamdü-lillâh
millet tarafından, müslümanlar tarafından yapılmış mektep- istediğimiz gibi toplanır, milletin terakkīsini düşünebiliriz.
ler pek az görünüyor. Fakat bizi böyle rahat rahat düşünmeye düşmanlar bırak-
Biz Rusya’da yirmi milyon müslüman esârette kalmışız, mayacak. Su uyur düşman uyumaz. Onlar daima bizim
Rusya bize bir mektep yapmaya müsâade etmez. Bir mek- mahv olmamıza çalışırlar. Onun için biz bundan sonra ara-
tep açmaya kalkışsak, hükûmet muâvenet edeceği yerde, mızdaki bütün tefrikaları, ihtilâfları unutarak, el ele vererek
mümânaat eder. Açacak olursak kapatır. Böyle iken yalnız bundan sonraki felâketlere hazırlanmalıyız.
millet parasıyla yapılmış on bin mektebimiz var, belki daha Eğer biz böyle hâriku’l-âde bir himmetle çalışacak olur-
fazla. sak –ki [193] çalışmamız farzdır– kendimizi ve bütün cihân
Biz ne kadar çalışacak olursak bizim istikbâlimiz buranın müslümanlarını bulundukları hâl-i mezellet ve esâretten
istikbâline merbûttur. Değil yalnız bizim diyârdaki müslü- kurtaracağız. Bugün milyonlarca İslâm kardeşleriniz gözleri-
manlar, dünyada ne kadar müslüman varsa kâffesi size tâ- ni açmış size bakıyor, ellerini kaldırmış sizin muvaffakiyâtı-
nız için, sizin dirilmeniz için duâlar ediyor. Sizden meded,
bidir. İstikbâlde hayatı Makām-ı Hilâfet’ten bekliyor. Eğer
sizden hayat bekliyor. Onun için, kardeşler, duracak zaman
Makām-ı Hilâfet, Allah o günleri göstermesin, giderse bütün
değildir, geceyi gündüze katarak çalışmanız, düşünmeniz lâ-
müslümanların mahv u perîşân olacağına hiç şüpheniz ol-
zım. Eğer bundan sonra da çalışmazsak, “Neme lâzım?...”
masın. Bunun için kemâl-i samîmiyyetle, gözümüzden yaş-
dersek münkariz olduğumuz, bittiğimiz günler yaklaşmıştır.
lar dökerek Allah’tan temennî ettiğimiz bir şey varsa o da
Bugün bütün düşmanlar İslâm’ın inkırâzına kemâl-i hâhişle
bu Makām-ı Hilâfet’in ilâ yevmi’l-kıyâm mahfûz olmasıdır.
muntazırdır. Fakat biz eğer istersek İslâm’ı bu inkırâzdan
Şu halde etrafımızı sarmış düşmanlar, diyânet düşman-
kurtarabiliriz. Eğer aramızdaki tefrikaları terk eder de bir-
ları bizi her lahzada, her saatte, her hatvede yutup mahv et-
leşirsek, ittihâd edersek, herkes bütün müslümanları öz kar-
meye çalışırken bizim gaflete dalarak, gözlerimizi kapayarak
deş, burada yaşayan gayrimüslimleri de samimi bir vatan-
sağır gibi, kör gibi davranmamız ne akla yakışır, ne şer’e. daş bilerek herkesin iyiliğini düşünürsek, kimseyi incitme-
Bunun için, kardeşler, bize lâzım olan şey aramızda uhuvve- meye gayret edersek, bu atâleti, bu tenbelliği terk ederek
ti te’kîd ederek “Kardeşim... Babacığım” diye birbirimize sa- çalışmaya başlarsak, hep çocuklarımızı mekteplere vererek
rılarak uyanmak, harekete gelmek. Geceyi gündüze katarak bu cehâletten yakamızı sıyırmaya uğraşırsak, şirketler teşkîl
çalışmaktır. ederek, fabrikalar açarak, ticarethâneler te’sîs ederek, tarla-
Elbet böyle çalışmak için rehber olacak da ulemâdır. larımızda âlet-i cedîdeyi tatbik ederek, hânelerimizi tanzime,
Halbuki ulemâ fakr u zarûret içinde yuvarlanıp gidiyor. sokaklarımızı temizlemeye, câmilerimizi, medreselerimizi i’-
Bunları düşünecek adamlar yok. Bir millet eğer ulemâsına mâra, zengin olmaya, şân u şevketimizi yükseltmeye çalışır-
i’tibâr etmezse o ulemâ ne olur? Ulemâ münkariz olursa o sak... Ahlâkımızı tehzîbe, kalblerimizi ıslâha gayret edersek...
milletin hâli ne olur? Bugün devlet-i aliyye idâresindeki gay- İslâmiyet yine eski şa’şaalı, eski şevketli zamanını bulur. Ve
rimüslimlerin kâffesi çalışırlar, ricâl-i rûhâniyyelerini o kadar o vakit Peygamber-i Celîlimizin sözünü yerine getirmiş olu-
tekrîm ederler ki maîşetleri için hiç onları düşündürmezler. ruz.
Onların yaptığını biz ne için yapamıyoruz? Himmet edersek İmam Askalânî ed-Dînü’n-Nasîha tefsîrinde diyor ki: ( ‫اى‬
her şeyi yaparız. Her kim şöyle iyice bir düşünür, kendi vic- ‫“ )بقاء الدين وقوامه فى النصيحة‬Dîn-i mübîn-i İslâm'ın bekāsı ve
dânına mürâcaatla mülâhaza edecek olursa hiç şüphesiz ka- kıvâmı nasihatle, emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i ani’l-münkerle
bul eder ki: Her müslüman çalışmak, ulemâmızı muhâfaza te’mîn olunur.” Biz kemâl-i hulûsla yekdiğeri fenalıklardan,
eylemek, medreselerimizi, câmilerimizi tamir etmek, büyük- fuhşiyâttan, muharremâttan men’ edersek, büyüklerimiz kü-
lerimize itaat, küçüklerimize merhamet ederek kemâl-i gay- çüklerimize:
ret ve ictihâdla istikbâl için hazırlanmak lâzımdır. – Evlâdım! Bu, bize münâsib değil. Müslümanlara bu
Hazret-i Ali kerremallâhu vechehu buyurmuşlar ki: ( ‫علموا‬ hâl yakışmaz. Bu şer’an haram... derse hiçbir ferd bulunmaz
‫ )اولادكم لزمان غير زمانكم‬Siz çocuklarınızı ta’lîm ediniz, kendi ki şerîat-i garrâ sözü söylenince kabul etmesin. Fakat biz
zamanınızdan başka bir zaman için... söylemenin yolunu bilmediğimizden vazîfemizi ifâya muvaf-
Elbet zamanlar tegayyür etmekte, değişmekte. Bugün fak olamıyoruz. Emr-i ma’rûfun tarîkı var, onu bileceksin.
görüyoruz, yirmi sene mukaddem işe yarayan adamlar bu- Allah, Firavun’a emr-i ma’rûf husûsunda, Hazret-i Mûsâ a-
gün işe yaramıyor; yahud yirmi sene mukaddem okunan leyhisselâma dedi ki: 1 ( ‫لينا‬ ً ْ َ ‫فقولا َ ُله‬
ً ِّ َ ‫قولا‬ ٰ َ ‫انه‬
َ ُ َ .‫طغى‬ َ ْ َ ْ ِ ‫اذهبا ِ ٰالى‬
ُ َّ ِ ‫فرعون‬ َ َ ِْ
dünyevî ilimler bugün bir menfaat te’mîn edemiyor; yirmi ٰ ْ َ ‫يتذكر َ ْاو‬
‫يخشى‬ َُّ َ َ ) Kavl-i leyyin ile mülâyim söz ile emr-i
َُّ َ َ َ ‫لعله‬
sene mukaddem rahat yaşarken bugün yaşayamıyoruz. Ge- ma’rûf eyle! Belki kalbine bir havf-ı ilâhî gelir de kabul eder.
rek ahvâl-i ictimâiyye, gerek ahvâl-i siyâsiyye tebeddül et-
miş. Zaman bir kararda durmaz. Kâinatın hiçbir zerresi te- 1
Tâhâ, 20/43, 44.
Cenâb-ı Vâcibu’l-vücûd firavunun kim olduğunu bilirdi. meşgul olmayın!...” dememiş, eğer dediğini iddia eden var-
Maamâfih ümmete ta’lîm için bu esası gösterdi. sa meydana çıksın. Belki ashâb-ı kirâm efendilerimiz, aşe-
Biz eğer daima bu şerîat-ı celîleye temessük edersek hare-i mübeşşere, cehâr-yâr-i güzîn hazerâtı ümmeti hep sa’ye
kīkaten bilmeliyiz ki bu dîn-i mübîn-i İslâm 1( ‫يعلى‬ َ ْ ُ َ ‫يعلو َولا‬
ُ َْ çalışmaya teşvîk ederdi. Allah da 3(‫سعى‬ ِ َ ْ ِ ْ ِ ‫ليس‬
ٰ َ ‫للانسان ِ َّالا َما‬ َ ْ َ ‫وان‬
ْ َ َ)
‫’)عليه‬dır. İnşallah terakkī eder. Hiçbir vakit aşağı gitmez. Bu- çalışmadan hiçbir şey olamaz, buyurmuştur.
günkü hâl-i meskenetimiz, küfrân-ı ni’metimizin cezasıdır. Hazret-i Ali daima tekrâr ederdi:
Biz ne büyük bir ümmet idik. Cihânın bütün kıt’aâtına
yayılmıştık. Hudûdumuz şimâlden cenûba, şarktan garba
ً ‫كن لدنياك كانك تعيش‬
‫ابدا‬
kadar tevessü’ etmişti. Şân u şevketimiz cihânları tutmuştu. ً‫و كن لآخرتك كانك تموت غدا‬
İmparatorlar bize boyun eğerdi. Arabistan çöllerinde açılan
Dünya için ilelebet bâki olacaksınız gibi, âhiret için de
livâ-yı Ahmedî bahr-i muhîtlere kadar neşr-i füyûzât eyledi;
yarın ölecek gibi çalışınız.
denizleri geçti, İspanya’yı feth eyledi, Avrupa’ya yürümeye
Biz her işle me’mûruz: Dünya için de çalışmak, âhiret i-
başladı. Beriden Türkistan sahralarını kat’ eyledi, Hindistan
çin de çalışmak borcumuzdur. Hem peşin dünya, sonra â-
dağlarını geçerek, Çin memleketlerinde temevvüc-nümâ ol-
hiret. O halde niçin dünyamızı terk edelim? Bilmiyor muyuz
du. Karadenizleri, Beyazdenizleri kuşattı. Himalaya etekle-
ki diyânetimizin nısfı mal ile ifâ olunabilecektir. Dîn-i İs-
rinden yükselen “Allahu Ekber” sadâsı Atlas Dağları’na aks
lâm’ın dört rüknü var: Namaz, oruç, zekat, hac. Bunların
eder, deryâlarda dalgalanan sancağımız karalarda kavs-i
son ikisini malı olan yapar. O halde mal için kim çalışsın?
kuzah teşkîl ederdi. Allah bize böyle ni’metler vermişti. Yer-
Hiç paramız olmasın, ne zekât verelim, ne hacca gidelim...
yüzünde en şanlı bir ümmet biz idik. Fakat biz bunun kad-
Din böyle mi diyor? Dinden böyle bir ma’nâ kim çıkarmış?
rini bilmedik, bilemedik. Hakk-ı şükrünü ifâ edemedik.
Kalblerimize gurur geldi, adaletsizliğe başladık. Nefislerimize En birinci vazîfemiz olan diyâneti ikmâl için dünyaya çalış-
tama’ geldi, zevk u safâya daldık. Yüreklerimize hırs u men- mak lâzımdır. Ashâb-ı Kirâm en büyük mes’eleler içinde bile
faat geldi, tefrikaya düştük. Aramızdaki râbıtalar koptu, bir- çalışmaktan geri durmazlardı. Sallahu Aleyhi ve Sellem'in
birimize düşman olduk. A’dâya müteveccih silahlarımızı vefâtı –ki en mühim bir mes’eledir– o sırada Ebû Bekir tar-
kalblerimize çevirdik. Kendi elimizle mezarımızı kazmaya lada bulunuyordu. Halbuki Hazret-i Peygamber'in o gün
başladık. Git gide o azîm kuvvet küçüldü, şîrâzesi koptu. hasta olduğunu, hâlet-i ihtizârda bulunduğunu biliyordu.
Etrafa dağıldı. Herbiri bir ecnebî boyunduruğuna girdi. Mü- Öyle iken çalışmaktan geri durmazlardı. Böyle mühim mes’-
rûr-ı zamânla şevketini unutarak mezellete, meskenete düş- eleler a’mâl-i dünyeviyyeden men’ etmediği halde başka iş-
tü. Esir oldu. Ezildikçe ezildi. Nihâyet bir dereceye geldi ki: lerin mâni olmayacağı gün gibi âşikârdır. Hiçbir şey insanı
– Ya ölüm, ya intibâh!... dedi, gözlerini açtı. Hâb-ı gaf- dünya işinden men’ etmez. Dünya için çalışmak emr-i şer’î-
letten başını kaldırdı. Fakat gördü ki cihân değişmiş, ilerle- dir. Ehlini, evlâdını, ıyâlini geçindirmek için kazmayı vur-
miş, o kadar terakkī etmiş ki yetişmek çok gayrete muhtaç. dukça sevap yazılır. 4(‫ )اِن ََّما اْلا َْعَمال بِالنّّيات‬Eğer kazmayı vur-
İşte Allah bizi imtihan için öyle bir belâ ile mübtelâ ey- duğumuz zaman kalbimizden:
ledi. Eğer biz öz hâlimizi teftiş ederek, mesâvîmizden tevbe – Ya Rab! Bu kazmayı vururum, çalışırım, bundan ola-
ederek yekdiğerimize kemâl-i muhabbetle uhuvvetimizi tec- cak mahsûlât ile evlâd u ıyâlimi geçindireceğim, milletin te-
dîd etmeye, kardeşliğimizi te’yîd eylemeye çalışırsak bütün rakkīsine, muhâfazasına gayret edeceğim... gibi hisler do-
cihânda yegâne bir devlet-i muazzama olacağımızda hiç ğarsa bundan büyük ibâdet olmaz. Müslümanlıkta kesb
şüphe yoktur. farzdır.
Hazret-i Peygamber efendimizin o hadîs-i celîli hiç hatı- Hazreti Fâruk-ı A’zam, Amr bin Âs’ı Bahreyn’e gönder-
rınızdan çıkmasın. Kelime-i İslâm bütün cihâna intişâr ede- diği zaman demiş ki: (‫ )لا تقبل النوافل قبل الفرائض‬Ferâizi bırakıp
cektir. Biz o günlere muntazırız. Bunun zamanı geçmemiştir. da nevâfil ile iştigal etme. Ferâizden mukaddem nevâfil ka-
Buna âlem-i İslâm’da büyük bir isti’dâd vardır. bul olunmaz.
Diğer bir hadiste de 2( ‫كيف تهلك هذه أمة أولها انا واوسطها‬ Biz böyle zevât-ı kirâmın kavliyle amel etmez de kimin
‫ )مهدي واخها عيسى‬buyuruluyor. Hiçbir vakit o ümmet helâk sözü ile amel edeceğiz?
olmaz ki evveli ben, ortası Mehdî, âhiri İsâ’dır... Ba’demâ basîret gözlerimiz açılsın. Millet cehâletten kur-
O ümmet, ki işte biz. Hazret-i Peygamber efendimiz ev- tarılsın. Bu felâketten tahlîs olunsun. Ve kurtulmak için ça-
velidir. Ortası daha gelmedi. Onu beklemeye biz borçlu de- lışmayı da Cenâb-ı Hak cümlemize nasîb eylesin. Şu niyyet-
ğiliz. Ne vakit gelirse hoş geldi, safâ geldi. Ona intizâr ile ar- i hayr üzere cümleten bir Fâtiha.
ka üstü yatmak olamaz. Çalışmayı terk etmek kat’iyyen câiz
– son –
değildir.
Şerîat-ı celîlemiz âhir zaman ile bizi tehdîd etmemiş:
“Her [194] şeyi bırakın, ne çalışın, ne uğraşın; hiçbir şeyle
1 3
Buhârî, Sahîh, Kitâbü’l-Cenâiz, 79. Necm, 53 /39.
2 4
İbn Asâkir, Mu’cem eş-Şuyûh, Dımaşk, 2000, c. 1, 451. Buhârî, Sahîh, Bed’ü’l-Vahy 1.
Evrâk-ı Vâride: yet lem’adârdır. Hukūklarını müdâfaa yolunda rica ve ni-

yâzdan başlayarak tedrîcen teşdîd-i lisân eyleyen bazı şüb-
HÂDİM-İ İSLÂMİYYET SIRÂTIMÜSTAKĪM
bân-ı Arab bedbahtlığa mahkum görülüyor.
CERÎDE-İ MU’TEBERESİNE
Lâkin bu husûsta bil-cümle etfâl, şübbân, ihtiyârân-ı A-
Selâmullâhi Aleyküm: rab yek-vücûd ve müttehid olduklarından bu bedbahtlığa
İslâmiyet’in kalbime bahşettiği bir hiss-i kudsînin sâika-i şerîk bulunuyor ve kendilerini bedbaht değil bilakis bahtiyâr
te’sîriyle size bu arîzayı yazıyorum. Bu arîzam ile size; itti- addediyorlar. Çünkü herkes müdâfaa-i hukūkuna “Türklere
hâd-ı İslâm maksad-ı ulvîsini ta’kîb edenleri ye’s u hüzne karşı değil bilakis şahs-ı ma’nevî-i hükûmete” bâ-emr-i pey-
dûçâr eyleyen Türk-Arap mesâilinden bahs edeceğim. Bit- gamberî mükellef olduğu âzâde-i iştibâh olmakla beraber
tabi’ benim ma’rûzâtım size karşı husûsîdir. Lâkin siz; İslâm- geçenlerde sâbık Şeyhülislâm Efendi hazretleri tarafından
ları ittihâd ve hidâyete da’vet etmek gibi bir vazîfeyi deruhte bu husûs âyât-ı Furkāniyye ve ehâdîs-i Nebeviyye’ye istinâ-
etmiş bulunduğunuzdan elbette ma’rûzâtımı tahlîl ile neşr den te’yîd ve te’kîd edildi. Çürük bir temel üzerine inşa edi-
edilebilen aksâmını neşr, savâbdan baîd olup da tayy edile- len bir bina ergeç mahkûm-ı inhidâmdır. Her şeyden evvel
cek aksâmını tayy edersiniz ve muhtâc-ı tedkīk u tahkik gö- temeli kurmak ve mesâil-i ibtidâiyyenin halli cihetinden git-
receğiniz noktaları tedkīk cihetine gidersiniz. Ben de sizi mü- mek lüzumu hiç i’tirâz götürmez zannederim.
şâhedât ve ma’lûmatımdan her vakit haberdâr etmeye ve el-Müfîd’den; hukūk-ı Arab’ın hazm edilmek istenildiği
idârehânenize kadar gelip îzâhât-ı lâzımeyi vermeye hazı- kemâl-i taaccüble nakl ediliyor. Ben buna hayır diyorum.
rım. Çünkü böyle mesâilin ortada dönmesi beni ye’s u fü- Zîrâ bir taraftan hissiyâtına kapılmış ve her şeyi sathî bir
tûra, istikbâlden kat’-ı ümîde sürüklüyor. Meydana bir A- [195] nazarla görmeye alışmış bazı insanlar; böyle bir hukū-
rap-Türk mücâdelesinin çıkması; vatan-ı mukaddesimizin ku esas i’tibâriyle inkâr ediyor. Diğer taraftan İslâmiyet’in
mahvını müeddî olacağını düşünerek kalbim kan ağlıyor. terakkī ve teâlîsini yegâne emel bilen dindar ve âkıl kimseler
Sizden bir ricam vardır ki âtîdeki mütâlaâtımla; şahs u vic- böyle bir mes’elenin mevzûubahis olmasını şân-ı İslâmiyyet
dânımı tanımadığınız halde beni fena maksadlar taşıyanlar- nokta-i nazarından bir şeyn addediyorlar. Halbuki iş; ne taf-
dan zannetmeyiniz. Ben size hakīkati arz etmek istiyorum: ra-fürûşların zehâbı vechile kābil-i inkâr ne de dindarları-
Biz; evlâd-ı Arap; Türk mekteplerinde, Türk kardeşleri- mızın ictinâb u tehâşîlerine sezâ bir ardır. Ortada dönen bu
mizle bir araya geldiğimiz zaman, İslâm olmakla beraber A- mes’ele hall u fasl edilmedikçe günden güne bu bîçâre va-
rap olduğumuzu da öğrendik ve öğrenmekteyiz. Ve bu sû- tan ve millete büyük büyük felâketler hazırlanır. Câhil me’-
retle semâ-yı fikrimizde ilk yer bulan kara bulut, kalbimizin mûr ve muallimlerin ta’yîni hâdisât-ı muvakkate kabîlinden
aklığına karışan ilk siyah nokta bu âna tesâdüf ediyor. addederek mazur görmek isteniliyor. Lâkin bu hâdisât-ı mu-
Devr-i sâbıkın her hâli gibi bu mes’eleler de gizli gizli câ-yı vakkatenin meş’ûm bir ihtilâf ve dâimî bir esâretle netice-
bahs buluyor ve istibdadın tazyîkı ile bir şekl-i alenî alamı- leneceğini düşünerek asla korkulmuyor.
yordu. Lâkin fecr-i hürriyyetin infilâkı; bu vatan-ı mukad- Evet! Adliye ve Maârif nâzırları fevka’l-beşer, İttihâd ve
deste yaşayan bilcümle anâsıra, artık bundan böyle hukūk Terakkī efrâdı melek değildir. Zaten bunun böyle olması
ve vezâif-i mütesâviyyeye mâlik olacaklarını tebşîr ediyor ve lüzumunun iddiasında bulunan yoktur zannederim. Lâkin
istibdad günlerinde birbiriyle dertleşmeğe bile imkân bula- hüsn-i niyyet ve hulûs-i kalb, taassub-ı millînin def’ine, em-
mayarak herbiri başka bir emelin, başka bir fikrin arkasın- niyet-i kâmilenin husûlüne yegâne vasıtadır. Hatta bu iki sı-
dan koşan efrâd-ı millete, tek bir hedefe rabt-ı âmâl ve atf-ı fat-ı mübeccele, insanı fevka’l-beşer meleklere yakın bir de-
enzâr eylemek lüzumunu bildiriyordu. Bu halde efrâd-ı mil- receye ıs’âda da muktedirdir. Bir işe aynı gayret ve me-
lete; birbirleriyle anlaşmak, hukūk ve vezâifini paylaşmak tânetle müştereken sarılmak için emniyet-i mütekābilenin
muktezîdir. Binâenaleyh gazete sütunlarında görülen her- vücûdu lâ-büddür. Bir Arap me’mûrunun; Arap memâlikin-
hangi bir mütâlaa; ne bir fikr-i irticâın, ne de bir emel-i de istihdâmına müşkilât yaratmak; adem-i emniyyetten,
menfaatin tercümanı değildir. Bu gibi mütâlaâtın menbaını fikr-i tahakkümden mevcûd kavânîn u nizâmâta ve nefse a-
ta’yîn edebilmek için her şeyi, adl ü hakīkat, insâf u uhuvvet dem-i hürmet ve itimâddan değil de ya nedir??
dâiresinde tahlîl ve tedkīk etmek gerektir. Ben öyle i’tikād Bir câhil muallimin tebdîli için çıkarılan âvâze-i istirhâm
ediyorum ki şimdiye kadar bu gibi cereyân-ı efkâra seyirci “İcâb ederse tekmil talebeyi mektepten kovun. Muallim der-
kalan Sırâtımüstakīm; hedef-i mukaddesi, emel-i mübecceli se behemahal devam edecek.” cevabına lâyık mıdır? Ev-
i’tibâriyle mes’eleye müdâhale ile Beyrut’ta münteşir el- lâd-ı vatanın türlü türlü efkâr ve makāsıd tahtında ve mis-
Müfîd cerîde-i muhteremesinin bazı ebyâtını neşr ve tarz-ı yonerler vasıtasıyla açılan mekteplerden millî mekteplere
tahrîrini tenkīd ediyor. Sırâtımüstakīm’in bu hâllerden izhâr çekmek için yapılacak tedâbir-i hakîmâne bundan ibâret mi
ettiği teessürlerine biz de kanlı gözyaşları dökerek iştirâk idi? Acaba bu tedâbîr Rusya’dan mı bize geçecek. Hükû-
ederiz. Fakat mes’elenin esasından bahs etmeyerek, kaba- met-i meşrûta; çocuklarını mektepten tard ettiği ahâlîden
hati; terakkī ve teâlîmizi arzu etmeyen garaz-kârlarda, mu- maârif vergisi almaktan hayâ etmez mi acaba?!! Dârü’l-
hitlerimizin dindar olmamasında buluyor. Lâkin o emin ol- Muallimîn’de Arap ibtidâî mekteplerinin muallimleri Türkçe
sun ki; ne Şükrü Efendi Ganim ile el-Müfîd gazetesi garaz- tedrîsât görmüyorlar mı? Tahsîl-i ibtidâînin lügat-i mahal-
kâr, ne de muhitlerimizde diyânetten başka bir şems-i hidâ- liyye üzere olması; Osmanlıların en az efrâddan müteşekkil
anâsırına tecvîz ediliyor da Araplardan neden dirîğ ediliyor? olduğu ehemmiyet ile telakkī ettik. Himmetlerine teşekkür
Araplar; bunu istemek için ses çıkarmayacak kadar hakīr ve ederiz.
mahrûm-ı hayât mı zannedildi yoksa İslâm kardeşler! olduk- Bazı muhik serzenişleri tazammun etmekle beraber his-
ları için kardeş hakkı helâl mi görüldü? Saâdet-i umûmiy- siyâta mağlûbiyet cihâtını dahi ihtivâ eylemekte olan bu ce-
yenin; tekmîl efrâdın terakkī ve teâlîsiyle mümkinü’l-husûl vâb-nâme Beyrut matbûat-ı İslâmiyyesi nâmıyla mukadde-
olacağı kaziyesine neden iğmaz-ı ayn ediliyor. Vâkıa biz Os- mâ yazmış olduğumuz hasb-i hâl ile birlikte tedkīk olunma-
manlılar, istibdadın 33 senelik sademât-ı muhribesi altında lıdır.
inledik inledik de mahv olmadık. Lâkin düşünmeli ki dâima Sâhib-i makālenin mekteplerimizdeki tahsîl hayatı baş-
terakkī etmekte olan efkâra bir hâil çekmek kudret-i beşe- langıcına aid dakīk mülâhazasını bazı meşhûdât ve mesmû-
riyyenin kat kat fevkinde bir iştir. Efkâr; batî olsa da yine âtımız dahi müeyyid bulunduğundan terbiye-i hakīkıyye-i
ilerlemekte devam eder. dîniyyeden mahrûmiyet netîcesi olarak menşe-i cehl bulu-
Türk ve Arapların arasındaki hürmet-i mütekābileye ge- nan şu ârızın fuyûz-ı meşrûtiyyetten dolayı ümîd-var bulun-
lince 1(...‫ )ليس منا‬hadîs-i şerîfini bilen ve işiten her bir İslâm, duğumuz temeddün-i hakīkī –taklîdî değil– ile bertaraf ola-
ihtiyarlara hürmet, küçüklere merhamet etmeye zaten dinen cağına kanâat-i kâmilemiz vardır.
mecburdur. İnsan; bir hataya yalnız bir defa düşerse zühûl Vezâif ve hukūkta müsâvât İslâmiyet’in makāsıd-ı muaz-
ve nisyânına inanılır. Yoksa hata teaddüd ve tekerrür eder- zezesi cümlesinden bulunduğundan hatta anâsır-ı müslime
se zühûlü değil teammüdü isbât eder. Ve bu sûretle team- şöyle dursun anâsır-ı gayrimüslimeye bile 2( ‫لهم مالنا و عليهم‬
müden istihfâfı kalblerde mevcûd olan hiss-i leîmin şâhid-i ‫ )ماعلينا‬sûretiyle hukūkta ve hasâis-i İslâmiyye’den mâadâ
alenîsi makamında telakk, etmekte Araplar mazurdur. Bura- vezâifte müsâvât-ı kâmile tanıldığından hilâfına mülâbis et-
da istihfâfın lisân-ı Arabî’ye değil Araplara aid olduğunu vâr u muamelâtın esbâbını hissiyât-ı dîniyyenin matlûb sû-
söylüyorum. Zîrâ Türkler; lügat-i Kur’ân’ı ihtirâm etseler bile rette neşv ü nemâ bulmamasında aramalıyız. Dîn-i İslâm’a
eski Araplardan (El-Arap gazetesinin iddiasınca) büsbütün müntesib olup da terbiye-i hakīkiyye-i dîniyyeden mahrum
başka Araplar olan bizler her türlü istihfâf ve tahkīrlere bi- kalmış gençlerimizin mevcûdiyeti inkâr olunamaz. Kavâid-i
hakkın lâyık görülebiliriz. celîle-i İslâmiyye ile gayr-ı kābil-i tevfîk sûrette işitilegelen
el-Müfîd’in şiirlerine gelince; ilk iki beyit Türklere karşı ratb u yâbis sözler işte bu marazın a’râzındandır. Beşeriyetin
asla bir hakareti mutazammın değillerdir. Bilakis her kim ta- dîn-i fıtrîsi olan İslâmiyet edyân-ı sâire gibi telakkī olunma-
rih ve ahvâl-i hâzırayı birbiriyle mukayese ederse ortaya kı- malıdır. Dîn-i İslâm’ın mâni’-i terakkī olduğu yolunda tafra-
lıç da, top da gireceğine hükmeder. O halde Müfîd gazetesi fürûşâne dermeyân olunan bazı mütâlaât bu telakkīye ma’-
bizi ikaz ediyor. Ona teşekkürden başka bir şey denemez. tûf mülâhazât-ı sakīmeyi tazammun ediyor. İşte bütün sû-i
İkinci beyitlere gelince onlar; Arapları ırzsız farz eden Halil tefehhümler kurulan böyle yanlış mukaddimelerden vücûd
Hâmid’in şahsına tevcîh edilmiştir. Üçüncü olarak yazılmış bulur. Vâkıa garp, dinini bırakmakla terakkī etmiştir; fakat
beyitler ise; her şeyi; örtbas siyâsetine tebeiyetle gürültüye emin olalım ki şark, dinini mehcûr bulundurmakla muzma-
boğmak isteyenleri Cenâb-ı Rahîm-i Mutlak’a şâkî ve Arap- hil olacaktır. Dîn-i celîl-i İslâm edyân-ı sâireye kıyâs oluna-
ların hâl-i hâzırını şi’ren musavvir olmaktan başka bir mâhi- maz; bu kıyâs, kıyâs maa’l-fârık olur. Bugün muhterem kar-
yeti hâiz değildir ve olamaz. Cevabınızın bu hafta sâha-ârâ- deşimizi istikbâlden kat’-ı ümîd ettiren gençlerimizde meş-
yı matbûat olacak nüshanızda göreceğimi ümîd ederim. hûdları olan tahassüsât takyîd ber-endâzânedir.
Doktor Biz bu husûstaki bedbahtlığı şübbân-ı Arab’a hasretme-
Yâsin Hâmid el-Kureyşî dik. Hasb-i hâlimiz dikkatli okunsun bu halden gençlerimizi
*** mes’ûl ve muâteb tutamayız. Esbâbını hocaların, ebeveynin
tahakküm ve lâkaydîsinde ararız. Efkâr ta’kîb olunan tarz ile
terbiye olunamaz. Şimdiki dinsizlik nazariyelerine Mu’tezi-
SIRÂTIMÜSTAKĪM
le’ye verilen cevaplar ile mukābele edilemez. Yeniden bir
Beyrut Cerâid-i İslâmiyyesi’nin kavmiyet esasına müs- ilm-i kelâm tedvîni zarûreti [196] bugün âdetâ kat’iyet-i
tenid olan bazı neşriyâtına karşı hasb-i hâl sûretiyle yazmış riyâzıyye ile teayyün etmiş gibidir. İnkâr etmeyelim dinsizlik
olduğumuz mütâlaâtın bir kısmına cevap olmak üzere Dok- felâketi istikbâl-i İslâm’ı tehdîd eylemektedir. İşte bu dinsiz-
tor Yâsin Beyefendi biraderimizden aldığımız şu mektubun liktir ki irfân-ı kâzib aşısıyla vücûd-ı nâzenîn-i ümmete kav-
yalnız Suriye Vâlisi’nin şahsına tealluk eden kısmını –doğru miyet dâ’ü’l-efrencini telkīh ediyor. Bugün dinini seven hiç-
olsa bile şahsiyât mesleğimizden hâriç bulunduğu cihetle– bir müslüman gurûr-ı kavmîsini hissiyât-ı dîniyyesinden bâ-
tayy ederek aksâm-ı sâiresini aynen derc eyledik. Dertler, lâ-ter tutmaz. Kavmiyet endîşeleri İslâmiyet’te daima dere-
yaralar anlaşılmadıkça tabîî tedâvi olunamayacağından kar- cât-ı tâliyyede kalır.
deşimizin şu açık hasb-i hâlini kemâl-i samîmiyyet ve lâyık Anâsır-ı sâire-i İslâmiyye’nin bir kısım gençleri gibi Arap
unsuruna mensup bazı gençlerde dahi hissiyât-ı dîniyyenin
1
“Büyüğüne ve küçüğüne merhamet etmeyen bizden değildir.” ha-
2
disi kasdedilse gerektir. Tirmizî, Sünen, Ebvâbü’l-Birr, 15. Eşbâh ve’n-Nezâ’ir’den alındığı belirtiliyor. SM, aded 12, s. 192.
hakkıyla inkişâf etmediğine neşriyât-ı ma’lûme dolayısıyla rika uçurumlarını görerek hırz-ı hasîn-i İslâmiyyet’te muhâ-
kāniiz. Evet şahs-ı ma’nevî-i hükûmet tahtie olunur, tenkîd faza-i nefs ü vatana muvaffak olurlar. Cenâb-ı Hakk’ın lütf
olunur. Buna diyecek yok. Zaten meşrûtiyette ümmet bu u kereminden ümîdimiz ber-kemâldir. Sâhib-i makālenin
vezâifini ifâ için güzîde ricâlini meb’ûs intihâb ederek muhâ- müdâfaa eylediği şiirlere ve kavâid-i nezâketin nâ-bemahal
faza-i hukūka sâî ve murâkıb bulunur. Efkâr-ı umûmiyyeyi göreceği teşekkürlere mülâhaza ta’lîk etmek istemeyiz. O
temsîl eden cerâid yapılan yolsuzluklardan sızlanır. Cüz’î bir beyitleri bile birçok tereddüdden sonra kalbimizden kan
haksızlığın adem-i tekevvününe çalışır. Bu, mübeccel ve ağlayarak nakl etmiş idik. Kardeşimiz Yâsin Bey Müfîd cerî-
muhterem bir haklarıdır. Esâsen bunu yapmakla ehliyet-i de-i İslâmiyyesi’ni ne kadar sever ve takdîr ederse emin ol-
medeniyye gösterilir. Fakat bu vazîfe ile iştigal sadedinde sun Sırâtımüstakīm muharrirleri de aynı his ile mütehassis
kavmiyet mevzûubahis olunmaya, bu kabîl hissiyât silâh-ı olarak kendilerinden geri kalmazlar. el-Müfîd’i zerreten-mâ
taarruz ittihâz edilmeye kalkışılır ise o zaman maksad-ı ha- diğer cerîdelerden tefrîk etmezler. Fakat saâdet-i İslâm’a
kīkīden tebâüd edilmiş olur. karşı velev ki gaflet sûretiyle olsun bir sû-i kasd görürler ise
Bugün câhil muallimlerin, ehliyetsiz me’mûrların muâ- o zaman tahammül edemezler. Beyrut’un bu sevimli İslâm
melâtı ta’rîfât-ı kānûniyyeye tevfîkan tenkīd ve ricâl-i hükû- cerîdesinin bed-hâhlarımızın aramıza koymak istedikleri tef-
metin intihâbât-ı gayr-ı musîbesindeki hatîât izhâr ve tebyîn rikaya bilmeyerek alet ittihâz edilmekte olduğunu gören her
olunur. Fakat o câhil muallimlerin, o nâ-ehil me’mûrların hamiyetli İslâm’ın hasb-i hâlimiz gibi bir feryâd koparaca-
Türklüğü mevzûubahis edilerek ehil zevâtın mahrûmiyetine ğını tabîî görmek iktizâ eder. İşte muhterem kardeşimizin
de Arap olması ileri sürülürse mes’elenin rengi değişir, iş hissiyâtına mağlup olduğu noktalardan biri de budur. Ma-
ümmetin muhâfaza-i hukūku vâdisinden çıkarak tıflâne bazı amâfih gençlerimizin daha serinkanlı düşünerek ümmete,
düşüncelere revâç vermek girîvesine varır. Bîtaraf münevver vatana acıyacakları me’mûl-i kavîdir. Endülüs fâcialarını u-
vicdânları bu derekeden pek âlî görmek isteriz. Araplar'ın, nutmamalıyız. O hıttayı anveten mevtın ittihâz eden İslâm-
Türkler'in, Kürtler'in, Lazlar'ın, Çerkesler'in, Tatarlar'ın hu- lar yine böyle hissiyyât-ı tefrika-cûyâne ile aksâma ayrılarak
yekdiğerine karşı tefâhür-gûne inşâd eylemiş oldukları bu
kūku nedir? Biz ayrı gayrı bir hak bilmiyoruz. Hakk-ı feth ise
kabîl kasaidin birkaç tanesi hâlâ hüzn-efzâ-yı hâvâtırımızdır.
bu hakk-ı mücâhedâtta bulunan bütün İslâmlar arasında
Öyle âkıbetlerden Cenâb-ı Hakk’ın lütf u keremine tekrar
müşterektir. Muharebelere, cihâdlara anâsır-ı İslâmiyye kâf-
tekrar sığınır ve bütün akvâm-ı İslâmiyye’ye her şeyden ev-
feten iştirâk eylemiştir. Birinin diğerine rüchân iddiasına sa-
vel buralarını nazara almaları için yalvarırız.
lâhiyeti yoktur. Kavm-i Arab bir haksızlığa uğruyorsa bütün
millet o haksızlığa uğruyor demektir. Kavm-i Arab istihfâf o- ***
lunuyor ise bütün İslâmlar istihfâf olunuyor demektir. Bir Bu münâsebetle fâzıl-ı şehîr Azm-zâde Refik Beyefendi
dindar İslâm bunu başka türlü düşünemez. Birtakım ecnebî hazretleri tarafından
firîftesi, taklîd düşkünü câhillerin “Genç Türkler, Genç Os- Sırâtımüstakīm’e gönderilen iltifatnâmedir:
manlılar” ta’bîrât-ı sakīmesiyle saçmakta oldukları tefrika to-
TATLI SÖZÜ HERKES KABUL EDER
humları dindar muhitlerde neşv ü nemâ bulamaz. Kendini
bilen her ferd pekiyi takdir eder ki genç Türkiye hükûmeti Muhterem Sırâtımüstakīm’in 87’nci adedinde ve 25 Re-
yoktur. Böyle bir isim bilmiyoruz. Ecnebîler aramıza tefrika bîülâhir sene 1328 tarihli nüshasında Beyrut Cerâid-i İslâ-
koymak için bize bu ismi takmışlar. Mensubu bulunduğu- miyyesi serlevhası altında derc buyurulan makāleye vâkıf
muz hükûmet Kānûn-ı Esâsî’nin sarâhati vechile bir hükû- oldum.
met-i İslâmiyye’dir. “Devlet-i Osmâniyye” nâmıyla yâd olu- Hükûmetimizin Arabî lisanına gösterdiği ihtimâmsızlığını
nur. Binâenaleyh Araplar ile Türkler arasında muhtâc-ı hall bazı Beyrut [197] gazeteleri şiddetle muâheze etmeleri üze-
ü fasl mes’ele nedir? Hâdisât-ı muvakkateyi cedîr-i a’zâm rine buna karşı yazdığınız makālede isti’mâl buyurulan tatlı
bir mâhiyette görmüyoruz. Fakat hükûmet izâlesine müsâ- dil yürekten çıkıp gelen kelimât-ı ihlâs-kârâneniz o derece
raat etmelidir. Rızâ-yı ümmeti isticlâba çalışmak hükûmetin mûcib-i mesrûriyyetim oldu ki elektrik te’sîri gibi o güzel
en büyük vazîfesidir. Bu husûstaki terâhî ve mümâtaleden kelimeler ta a’mâk-ı kalbime sereyân ederek tâ oradan ko-
dolayı sâhib-i makālenin serzenişlerine iştirâk ederiz. Mek- pup gelen muhlisâne teşekkürâtımı size takdîm etmeye beni
teb-i Sultanî hâdisesinin bütün bilâd-ı İslâmiyye’de birer nü- sevk eyledi.
mûnesini görmek istemeyiz. Devletimizin müstenid olduğu iki büyük unsurun, Türk
Muhâfaza-i nüfûz u haysiyyet için sözünden döneme- ve Arap unsurlarının aralarını tevfîk etmek bütün Türk ve
mek mecburiyetini hükûmet için kabul etmekle beraber bu Arap gazetelerinin vazîfelerinden olduğu halde maatteessüf
kabîl vekāyii tevlîd edecek ahvâle ibtidâdan çare-sâz olmak bugüne kadar hiçbir Türk gazetesi görülmemiştir ki bu va-
husûsundaki mübâlâtsızlığı hazm ve ihtiyât ve şefkat-i übüv- zîfe-i mu’tenâ-bihâyı tanıyıp bilip aralarında mevcûd olan
vetile kābil-i tevfîk göremeyiz. İnşaallah ahd-i karîbde bu sû-i tefâhümü, Sırâtımüstakīm’in beyân eylediği lisanla, kal-
noksanlar telâfi olunur. Matbûâtımız da İslâmların ahvâl-i dırmaya çalışsın.
rûhiyyesini nazara alarak tefrika ve sû-i tefehhümleri istil- Daha garibini ister misiniz? Pâyitahtta neşrolunan Türk-
zâm edecek ahvâlden mücânebette bulunur. Gençlerimizin çe gazetelerin hiçbirisinin yekûnu ona bâliğ olan vilâyât-ı A-
kavâid-i esâsiyye-i İslâmiyye’ye yabancı kalanları da bu tef- rabiyye’de bir muhâbiri olsun bulunmuyor ki mezkûr vilâ-
yetin ahbârını pâyitahta bildirsin, millet-i Arabiyye’nin sesini “Allah Çakırcalı Efemizi ta’kîb kollarının şerrinden, ta’kîb
hükûmet-i meşrûtaya işittirsin. Sanki bu kadar cesîm vilâ- kurşunlarından, düşman şerrinden muhâfaza buyursun, ko-
yetler o gazetelerin nazarında cism-i devletten sayılmıyor- rusun!” sözlerini karıştırdığı vakit cümle dinleyen birkaç yüz
muş gibi gayet bîgâne bulunuyorlar ki ne kadar teessüf ve köylü “Âmin!” deyu cevap vermişlerdir!. Bu dinleyenlerin
telehhüf edilse yine azdır. çoğu etraf köylerden gelmiş olan idi.
Emin olunuz ki Türkçe gazeteler hükûmetin efkâr ve i’ti- Muhtarlar ile hocalar kılavuzluk ve yataklık eder, yüzler-
zârını Araplara, Sırâtımüstakīm’in beyân eylediği gibi tatlı ce kişi de mevlûdda sağlığı için okunan duâya “Âmin” der-
dil ile ve Sırâtımüstakīm’in ihlâsı gibi kemâl-i hulûs-ı kalb ile ler ise artık vay hâlimize!
hakīkati Araplara anlatsalardı ve yine o gazeteler Türk ve “Köylü”
Arabın bir olması lâzım geleceğini telkīn etseler idi ve bu
hakīkati ifhâm için lüzumu kadar ihtimâm etselerdi bugün
ara yerdeki sû-i tefâhüm kalkar ne Araplar beyninde ve ne İCTİMÂÎ BİR CİNÂYET
de gazetelerinde o hakīkati yanlış anlamak gibi hâller gö- ve
rülmezdi. Şurası cümlenin ma’lûmu olmalıdır ki Devlet-i Os- BİR ESER-İ ŞENÎ’
mâniyye’nin ebedî ve kavî ve her türlü gavâil-i hâriciyye ve Eser-i edebî olmak üzere neşrolunan bir hikâye din, ah-
dâhiliyyeden masûn olması Türk ve Arapların birbirlerini lâk ve âdâb gibi insaniyete hâs ne kadar fezâil-i beşeriyye
iyice anlamalarına ve yek-vücûd olarak hareket etmelerine varsa hepsinin “uydurma, düzme şeyler” olduğunu anlata-
vâbestedir. Türk ve Araplar uhuvvet-i hakīkiyye ile kardeş rak şübbân-ı vatana yalnız “Sebeb-i hilkat-i cihân olan... Ni-
olmalıdırlar ki bu devlet kaviyyü’ş-şekîme kalabilsin ve bu seviyete perestiş” gibi pek şenî’ bir fuhş u redâet fikriyle bir
uhuvvetin te’sîsine en ziyâde hizmet edecek vasıtalar ise terbiye-i mahsûsa vermek istiyor... Ve bu nâmus ve vicdân
şüphesizdir ki gazetelerdir. Hükûmet-i meşrûta-i Osmâniy-
sârıkı olan eser-i cinâî de kütübhânelerde satılıyor, idâdî
yemiz, Arapların nelerden şikâyet eylediğini Türkçe gazete-
dershanelerinde talebeye tavsiye olunuyor –hatta biz de
ler vasıtasıyla mesmûu olursa derhal Arapların tehvîn-i hâl
idâdî talebesinden bir efendinin elinde görüldüğü ihbâr
ve ihtiyaçlarına sa’y edeceğinde şek ve şüphem yoktur bi-
edilerek hikâyeye muttali’ olduk– bugün fazîlet-i milliyye
nâenaleyh rica ederim ki Türkçe gazeteler lüzumu kadar ol-
böyle gizlice, pek alçakçasına icrâ edilmek istenilen şenî’ bir
sun Araplara tealluk eden ahvâl ile de alâkadar olarak uh-
cinâyet-i ictimâiyyenin kurbanı mı olacak? Vatan nasıl aile-
delerine tealluk eden vezâyif-i vatan-perverâneyi kemâ hiye
ler görecek? Vâlidelik, zevcelik nisbet-i mukaddeselerini be-
hakkuhâ ifâ eylesinler.
şerin bir belâheti olarak tavsiye eden bu eser nasıl oluyor da
el-Kahire, 3 Cemâziyelûlâ 1328 Azm-zâde Refik
meydân-ı intişârda bulunuyor? Bugün yalnız bir kişiyi katl
eden bir câni hemen tutulup ceza-dîde edildiği halde bütün
bir milletin nâmus ve vicdânına kasd eden ve zannederim
ELVÂH-I İNTİBÂH: hiçbir muhît-i insânînin kabul edemeyeceği bu sefil şahsiy-
Ajans Reuters’den: Girid Meclisi’nin ictimâında Mösyö yet-i mülevvese nasıl oluyor da hâlâ muhît-i Osmânî’de bir
Michelidakis Yunan Kralı nâmına yemin edilmesini ve bu insan gibi yaşıyor? Yoksa yaptığı cinâyetin te’sîrâtını göre-
sûretle adanın Yunanistan’a ilhâkı hakkında verilen kararın rek ahlâk ve fazîlet-i milliyye sahiplerine karşı saklandığı
te’yîd olunmasını teklif etmiştir. A’zâ-yı müslimeden Naîm hufre-i habâsetten hande-zen-i istihzâ olacak bu şahs-ı mel’-
Beyzâde kendisinin vesâir müslüman rüfekāsının hiçbir vec- ûnun kahkahalarına ma’rûz olacak kadar acz ü meskenet
hile ilhâkı kabul etmeyip ancak Devlet-i Aliyye’nin hukūk-ı içinde miyiz? Dünyanın hangi noktasında, hangi millette,
hükümrânîsi altında Girid’in muhtâriyetini kabul ettiklerini hangi muhitte, böyle bir halâat ve şenâati yalnız kendi pis,
mübeyyin olarak masanın üzerine ikinci bir protestonâme mülevves, alçak muhitlerinden [198] başka bir yere çıkar-
vaz’ edeceği sırada hıristiyan a’zâdan Daskaloyanis protes- mak cesâretinde bulundukları ve böyle bir cür’ette bulunun-
tonâmeyi alıp yırtmış ve Manusakisi nâmında diğer hıristi- ca deliğinden çıkmış yılan gibi kafaları ezilmediği görülmüş?
yan a’zâ da Naîm Beyzâde’nin yüzüne bir tokat vurmuştur. Ey şahsiyet-i sefîle! Sen nerede doğdun, hangi toprakta
Derhal sâir meb’ûslar müdâhale etmişler ve tecâvüzâtta bu- dünyaya geldin, hangi muhitte yaşadın, nasıl bir fıtrata mâ-
lunan iki a’zâyı meclisten dışarı çıkarmışlardır. liksin. Sen bu vatanın evlâdı değil misin, hayvanlarda bile
aileye karşı hiss-i hürmet vardır. Sen nesin? La’net ve nefrîn
sana ey şenî’ fıtrat-ı redî’e!
Nisan'ın1 19’uncu Pazartesi günü saat altıda Yeniköy’de Bugün vatanın yegâne ümîd-i istikbâli olan genç dimâğ-
okunan Mevlûd-i Şerîf’te Çakırcalı dahi dokuz arkadaşı ile
ları, nesl-i âtîyi böyle rezâil ve fuhşiyât zehirleriyle tesmîm
birlikte bulunmuş ve okunan mevlûdu koyu koyu din-
etmek isteyen bu sefîl şahsiyet-i mülevvese ile peyrevânı
lemiştir!.. Mevlûd-ı Şerîf bittikten sonra âdet olan duâ okun-
hakkında kemâl-i ehemmiyyetle mercî’-i aidiyyetin nazar-ı
duğu sırada, mevlûd okuyucularından bu duâyı eden “Gen-
dikkatini celb eyler ve pek serî’ icrâât-ı âdileye intizâr ederiz.
zile” köyünden Alâiyeli oğlu Molla Mehmed duâ arasında
Mekteb-i Hukūk Talebesi
1
Metinde “Nisan” kelimesinin başında “16” rakamı vardır.
EDEBÎ CİNÂYETLER vâkıf olan kalemler niçin bizi girdâb-ı inkırâza doğru sürük-
Bugün vicdânımız pek acı, pek müellim bir denâet kar- lüyorlar... Hangi intikamı alıyorlar?
şısında hırpalanıyor... Evet, işte bugün de zavallı edebiyât, Nerdesin, ey adâlet!.. Sen kalb için, vicdân için ma’ne-
muhît-i ahlâkiyyemizi târ u mâr etmek hırsıyla çalışan birkaç viyât için yaratılmadın mı?.. Gel, ruhlarımızı kemirenlerin
rezilin eserine tecellî-gâh-ı mel’anet oldu... dişlerini kır... Her faziletimizi didikleyen tırnakları sök at...
Ey hakīkat-bîn gözler! Siz buna karşı kapanacak mısı- İşittiğimize göre: O alçak eserde ne basan matbaaya, ne
nız?.. Rûh-ı millette inkişâf etmek, yaşamak isteyen hiss-i de sahibine delâlet eden bir işaret yokmuş... Lâkin kendinizi
nâmus ve fazîleti paralamaya âmâde bu hançere, bu pen- aldatmayınız, size la’net edenler kim olduklarınızı biliyor...
çe-i şenâate karşı: Ahlâk, ses çıkarmayacak mı?! Kānûnlar Hakīkatin gözleri sahibini de, neşrine vasıta olanı da yaka-
sükût mu edecek? lar; eğer yakalamazsa: Adâlet intihar ediyor, bu milletin vic-
Bir ecnebînin, bilmem kaç sene evvel yazdığı hezeyân- dânı kendi kendini zehirliyor, demektir...
lara: İ’tirâzlar, feryâdlar yükseldi. Bugün içimizden bir denî- Bu eser paralanacak; muharriri bir kelb-i mefsedet gibi
nin, içimizden bir hâinin etrafa saçılan ve ihtimal ki en afîf cezasını bulacak; ve kendisine peyrev olmaya hazırlananlar
ve saf kalbleri harap eden zehr-i mel’ûnuna karşı gülerek da, artık fenalık edemeyeceklerinden mütevellid azâb-ı de-
mi, geçeceğiz!?.. rûnîleriyle kahr olacaklar...
Dozy bir yabancıdır, bir hıristiyandır; aleyhimizde be- Dârü’l-Fünûn Talebesi
yân-ı fikr edebilir: Bunu kendisinin görmek istemediği hakī-
katten başka hiçbir şey men’ edemez. O kitap tercüme edil-
meseydi, belki birçok zaman daha vücûdundan haberdâr
REZÎL BİR ESERİN
olamayacaktık; hem, zaten te’sîri mahdûddur. Mes’ûliyet,
MÜELLİF-İ MECHÛL VE MEL’ÛNUNA
daha ziyâde sözlerine kör körüne i’timâd edenlere teveccüh
eyler; fakat, bugün bu bîçâre milletin dini, milliyeti, ahlâkı Bugünlerde bir kitap neşrolunmuş. Müellifinin, bilâd-ı
tecâvüzlere uğruyor; bütün hissiyât-ı necîbe-i vicdâniyye şarkıyye sokakları gibi ancak tükürülmeye, memalik-i gar-
tahkīr ediliyor... Hatta, hatta, bulunduğu eli ısırmaktan, nü- biyye mahâfil-i sefâheti gibi ancak nefret ve hakaret edilme-
fûz ettiği dimâğı lekelemekten başka bir maksadla yazılma- ye lâyık olan çehresini tanımıyorum. Bu kitabın mütecâsir-i
yan o eser, tarafdârları vasıtasıyla gençlere tavsiye olunu- tahrîri olan mel’ûn, bir insan değil, mutlaka bir timsâh-ı
yor... Bu en büyük bir cinâyet, hükm-i ahlâk huzûrunda müfteris, bir kelb-i akūrdur. Bir karîhanın değil, ancak bir
mahkûm-ı i’dâm bir cinâyet değil midir?.. Eserin sahibi bir nefs-i emmârenin sâdırâtnâme-i [199] rezîl vü sefîli olan bu
câni gibi yakalanmalı, bir câni gibi cezasını görmeli, çünkü kitap, matbûâta verilen hakk-ı hürriyyetin yeniden şikâr-ı
hareketi, ancak, şenî’ bir cinâyetle tefsîr olunabilir... pençe-i istibdad ve istirdâd olması hakkında temennî-i enâ-
Bir demir parçası bir vücûdu deler; sebep, ma’kūl olsa mı celb etmek maksadıyla tertîb edilmiş bir hud’a olsa ge-
bile buna bir cinâyet nazarı ile bakılarak, fâili zindanlara atı- rek. Müellifinin sâikalar altında parçalanmaya, şimşekler i-
lır... Sonra, bir eser koca bir milleti, koca bir kānûnu yara- çinde erimeye da’vâ-yı liyâkat eden dimâğı acaba la’net-i
ladığı halde, niçin müessiri elleri cebinde, te’sîrini kahkaha- müebbede-i millet altında ezilirken hangi bir nâsiye-i hüviy-
larla seyrederek dolaşsın! O müessir ki müsveddelerini ken- yetin bâlâ-yı ser-sefîlini kemîn-i ihtifâ edinmiş? Bu mahluk,
di eliyle yakmış! Kendi hissiyâtını ihrâk bi’n-nâr etmiş... De- her kim ise bir pederle bir vâlidenin semere-i hayâtı değil-
mek ki bu cezaya müstehak olduğunu bizzat takdir eylemiş; dir; mutlaka fuhş u zilletin semere-i izdivâcıdır. Ecdâdının
o halde niçin yazıyor? Niçin bastırıyor? Ve niçin başkaları o altı asırlık mîrâs-ı mefâhirini dûş-i tekrîminde taşıyan bir mil-
fenalığı bile bile neşrediyorlar... Hiç şüphe yok ki bu millete let, –efrâdı arasında böyle bir kelb-i mülevves– mâhiyetin
fenalık etmek, bu milleti zehirlemek, öldürmek için... Eyvah! bulunmasına tahammül edemez. Bu herif kim ise memleke-
Bir tarafın te’sîse çalıştığı ulviyete, nâmusa, haysiyete, timizden, aramızdan kendisini seyyiât-ı ahlâkiyyeyi, fuhş u
hamiyete acıyalım... Biz neden çalışıyoruz? Neden yorulu- rezâleti denâet u zilleti tard eder gibi tard etmeliyiz. Vatanın
yoruz? Eğer her adımda bizi gerileten, mecrûh eden ellere kehvâre-i maâlî olan topraklarında böyle bir lâşe-i seyyiâtın
tesâdüf edeceksek neden çalışacağız? Neden yorulacağız? bulunması züldür. Mel’ûnun giribân-ı fütûruna hükûmetin
Eğer mağlup olmak muhakkaksa, bu seyl-i rezâlete hepimiz pençe-i tehdîd ve itâbı Allah’ın sadâ-yı kahr u la’netinden
kapılıp boğulalım... evvel yetişmeli. Bu millet hürriyetin vesîle-i zuhûruyla bu
Bugün bizi halâs edecek şey: Milliyete, ahlâka sarılmak, kabîl kitapların mahkûm-ı kırâati kalacaksa o zaman bu mil-
onu ebediyen bırakmamak. Necâtımızı ancak bu te’mîn e- let bize bâr-ı hayât, babamızın cenazesi gibi girân gelir. O
decek. Her kitap, her satır, her kelime bize, dine, ahlâka zaman bize hürriyet, esâretin zinciri gibi siyah ve muzlim gö-
muhabbeti öğretmeli, bize vatanımızı sevdirmeli, bizi teâlî rünür. Mel’ûnun –taht-ı zemîndeki ismi konulmamış haşerât
ettirmeli... Emin olalım ki, Avrupalıların âmâlini birleştiren: gibi– mechûl kalması hükûmete şeyn, millete yeis irâs eder.
Hıristiyanlık kuvvetidir; hissiyâtını tevhîd eden: Milliyete Nesebnâme-i ecdâdı ancak bir kelb-i müştehîye münte-
muhabbettir... Ahlâksızlık en medenî kavimleri zir ü zeber hî olacağında şüphe edilemeyen bu müellif, seyyiât-ı ahlâ-
etmiş ve edecek... Bunu bildikleri halde, kendilerinde bir kiyye kadar şenî’ olmakla beraber seyyiât-ı ahlâkiyye gibi
kuvvet farz eden ve o kuvvetin umûm üzerindeki te’sîrine vicdân-ı esâfile saklanmamıştır â. Mel’ûnu kim ise nerede
ise hükûmet bulup meydana çıkarmalı. Fakat hakkında ceza İşte Girid Rumları yine cür’etlendiler. Yunan Kralı nâmı-
da tertîb etmemeli. Hakkında ağır bir cezanın tertîb olunma- na yemin etmek sûretiyle ada üzerindeki hakk-ı hâkimiyye-
sı gibi bir iştirâk-i ukūbet, katillere cânilere hicâb-ı müebbed timizi bir daha inkâr ve Yunanistan’a iltihâkta ısrâr ettiler.
tevlîd eder. Darağaçlarının bile telâhuk-gâh-ı adlâında bu- Böyle bir günümüzde vücûduyla iftihâr etmekte olduğu-
lunması nâsiye-i sefîli için teâlî-i semâvî sayılır. muz Arnavut kardeşlerimizden bir kısmının ordumuzu işgal
Midhat Cemâl etmesine âlem-i İslâm kan ağlarsa sezâdır. Edirne ahâlîsi
Girid üzerindeki hukūk-ı hâkimiyyetimizin müdâfaası için
bugün cesîm bir ictimâ-i millî yaptılar. Din uğrunda, vatan
yolunda kanlarının son damlasına kadar akıtmaya âmâde
olduklarına ism-i a’zam-ı ilâhîye kasem ettiler. Sizin de böy-
PRİŞTİNE-İPEK VUKŪÂTI VE ULEMÂ-YI İSLÂM
le teşebbüsât-ı hamiyyet-perverânede bulunmanızı ve va-
Priştine, İpek, Vulçıtrin, Firzovik, Prizren, Geylan müftî ve tan-ı muazzezimizi bilmeyerek tehlikeye ilkā eden bazı ihvâ-
ulemâ-yı zevi’l-ihtirâm ve eşrâf-ı kirâm ve tüccâr-ı nımızı nesâyih-i müessire ve âkılâne ile irşâd buyurmanızı
mu’teberânına ulemâ ve müftîlerin delâletiyle çekilen kemâl-i teessürle Kur’ân-ı Kerîm nâm-ı pâkine rica ederiz.
telgrafnâmeler: 29 Nisan 1326
İzmir’den: Nâib Mehmed Sâdık, Müftî Ahmed Nûri, Belediye Reisi
İslâmiyet’in seyf-i sârim-i şehâmeti Osmanlılığın bir Mehmed Fuâd, Cemâat-ı İslâmiyye Reisi Salahaddin, mü-
cüz’-i kıymet-dârı olan necîb ve kahraman bir kısım Arnavut derrisînden: Ali, Osmân, Said, Sâlim, Ömer, Ahmed, İsmail,
kardeşlerimizin bazı erbâb-ı mel’anetin tahrikâtına uyarak Süleymân, Ferhâd, Ömer, Hilmî.
bu kadar mühim ve nazik bir zamanda hükûmet ve orduyu Dârü’l-Hilâfe’den:
işgal ile akıttırmakta olduğu kardeş kanları bütün kulûb-ı Besâlet-i fıtriyye ve menâat-i mevkiiyyesi akvâm-ı Os-
Osmâniyye’yi dağ-dâr-ı teessür etti. Şu hâlin devamı ise va- mâniyye için bâis-i hamd u mefharet ve hudûd-ı Osmâniy-
tan-ı mukaddesimizi tehlikeye ilkā edecek ve bunu fırsat bi- yemizin düşman-ı ser-bâzânına göğüs vererek hudûd boyla-
len düşmanlarımızın Girid’i eczâ-yı vatanımızdan koparacak rının canlı kaleleri olan Arnavut akvâmı bâdî-i şân u satvet
dereke-i müdhişeye geldi. Ulu’l-emre itaat lâzime-i ahkâm-ı iken bu şecî’ kardeşlerimizle milletin a’mâk-ı kalbiyyesinden
şerîat ve hüsn-i i’tilâf ve ittihâd muktezâ-yı menâfi’-i İslâ- takdîs ettiği ordusu arasındaki muhâsamaya nihâyet ver-
miyyet bulunduğundan sefk-i dimâya nihâyet verilmesine melerine vesâtetinizi temennî ediyoruz. Bugün millet-i İslâ-
delâlet buyurulmadığı halde huzûr-ı Risâlet-penâhîde hak- miyye ve akvâm-ı Osmâniyye’nin tâ ciğergâhına işleyen
kınızda müştekî bulunacağımızı tekrar eyleriz dindaşlarımız. kurşunlar millete matemler tutturuyor. Ey ulemâ-yı be-nâm
ve eşrâf-ı zevi’l-ihtirâm ve tüccârân-ı mu’teberân! Arnavut
Edirne’den:
kardeşlerimizi âyât-ı Kur’âniyye ve ehâdîs-i Nebeviyye ile
Esselâmu aleyküm ey din kardeşlerimiz!
ref’-i husûmete ve def’-i münâferete da’vet ediniz. Telkīnât-ı
Cümlemiz bir Allah’ı tevhîd, Peygamber’i tebcîl etmek-
fâzılânenizle halûk, merd, metin olan o cesur kardeşlerimize
teyiz. Düşünelim ki Kur’ân-ı Kerîm 1( ‫اخوة‬ َ ُ ِ ْ ُ ْ ‫انما‬
ٌ َ ْ ِ ‫المؤمنون‬ َ َّ ِ ) beyne’l-İslâm lüzûm-ı ittihâdı bildiriniz, ki bu telkīnâtın mu-
buyuruyor. Kardeşliği mü’minlere hasrediyor. Biz bugün bir
habbet-i dîniyye ve vataniyyesi olan o cesur kardeşlerimizce
Halîfe-i mutâa mâlikiz. Etrafımızı kuşatmış olan düşmanları-
derhal te’sîri tabîîdir. İ’lâ-yı livâ-yı Osmânî ancak ittihâd-ı
mız bizim içimize nifâk ve şikāk ilkā ederek vatanımızı par- İslâm neticesi olduğuna zaten vâkıf olan o cesur kavmin ha-
çalamaya, üç yüz milyon ehl-i İslâm’ın medâr-ı istinâdı olan sâil-i ulviyyelerinden beklenilen de ancak budur. Artık mu-
Hilâfet-i Celîle-i Muhammediyye’yi –maâzallah!– pâ-mâl et- hâsamât ve musâdemâta nihâyet verilmesi husûsunda ve
meye çalışıyorlar. Biz bütün müslümanlar a’dâ-yı din ve va- iki kardeş beyninde kanlar dökülmemesi emrinde teşmîr-i
tanımız şu emellerine karşı ittihâd ve ittifâk ederek Cenâb-ı sâk-ı gayretiniz bütün ihvân-ı dînimiz nâmına rica olunur.
Peygamberimiz’in mukaddes sancağını muhâfaza etmeye [200] Emînü’l-fetvâ Mehmed Esad, ders vekîli Hâlis, Fa-
çalışırken orada birtakım gâfillerin Halîfe-i Resûlullah’a, hü- tih dersiâmlarından ve Meclis-i Mesâlih a’zâsından İbrahim
kûmet-i meşrûasına isyan etmesi, dinimizin, vatanımızın Edhem; Bayezid dersiâmlarından ve Meclis-i Mesâlih a’zâ-
muhâfızı olan asâkir-i İslâmiyye’ye kurşun atması bütün â- sından Avnî ve Ahmed Cevdet, Fatih dersiâmlarından ve
lem-i İslâm’ı kederler, matemler içinde bıraktı. Her ümmetin Meclis-i Mesâlih-i İlmiyye a’zâsından Tokadî Şâkir, Fatih
kalbi teessür içinde çırpınmakta, gözü yaşlar dökmekte! Vah dersiâmlarından ve Meclis-i Mesâlih-i İlmiyye a’zâsından
ümmet-i Muhammed’e vah..! Ali, Fatih dersiâmlarından Fetva-hâne’de Prizrenli Hüseyin
Allah buna razı mı? Peygamberimiz bundan hoşnûd Cemâleddin, Fatih dersiâmlarından Fetva-hâne’de Ali Rıza,
mu? Düşmanlarımız bizim bu kanlı nifâk ve şikākımızdan ve Bayezid dersiâmlarından Fetva-hâne’de İsmail Hakkı, Fatih
vahdet-i dîniyye ve uhuvvet-i Kur’âniyyemize vurmakta ol- mücîzlerinden Ereğlili Reis Ahmed, Fatih ve Süleymâniye
duğumuz bu müdhiş darbeden sevinç delisi oluyorlar. dersiâmlarından Fetva-hâne’de Eyyûb, Ali Bahrî, Fetvâ-
hâne’de Trabzonlu Ahmed İslâm, Fatih dersiâmlarından
Fetva-hâne’de Ahıskalı Ali Haydar, Yakovalı Âdem Nûri,
1 Bayındırlı Mehmed Şükrü, Kırımî Murâd Şerîf, Seydişehrî
Hucurât, 49/10.
Hasan Fehmî, Kırkkiliseli Mehmed Âtıf, Asitâneli Mustafa îmânın düşmanlar tarafından vatanımızın mahvı ve bir kıt’-
Şevket, Hersek müftî-i sâbıkı Ali Fehmî, Bayezid dersiâmla- a-i muazzamanın memâlikine ilavesi sûretiyle icrâ kılınmak-
rından Mehmed Şükrü, Fetvâ-hâne’de Tikveşli Ahmed, Fa- ta olan tesvîlâtı ber-taraf etmek vatanlarına karşı olan
tih dersiâmlarından Fetvâ-hâne’de Yenişehirli Ahmed Nûri, muhabbetlerine tesvîlât-ı ecnebiyyenin bir gûne icrâ-yı te’sîr
Fatih mucîz dersiâmlarından Fetvâ-hâne’de Tavaslı Hâfız edemeyeceğini be-tekrâr isbât edelim. Artık Allah ve Resûl
Hasan, Bayezid dersiâmlarından Fetva-hâne’de Halil Veh- nâm-ı mübareğine hürmetine, İslâmiyet’i zaaf ve tefrikadan
bi... Tüccârân-ı mu’tebere vesâire... kurtaralım. Kemâl-i teessürât-ı kalbiyye ile arz u beyân eyle-
diğimiz husûsât bütün o havâlî din kardeşlerimize tebliğine
Drama’dan:
vesâtet buyurulmasını niyâz eyleriz kardeşlerimiz.
Kardeşler, Allâhu Azîmüşşân’ın nâm-ı azametine ve
***
Peygamber-i Zîşân Efendimiz’in yüzü suyu hürmetine nifâk
ve şikāka bir nihâyet verelim. Etrafımızı saran din ve devlet SIRÂTIMÜSTAKĪM
düşmanlarını kendimize güldürüp muazzez vatanımızı mahv
Muhterem ulemâmızın himemât-ı dindârânelerinin şâ-
u harab etmeyelim. Dîn-i mübîn-i Muhammedî ile mütedey-
hid-i belîği olan şu hareket, her türlü takdîrin fevkındedir.
yin olan her bir müslime aynı kardeş olan dindaşlarıyla dai-
Bu memlekette ulemânın mevki’-i ehemmiyyeti büyük-
ma müttefik yaşamak şer’an farz-ı ayn değil mi? Bir taraftan
tür, ümmetin rehber-i efkârı âdetâ onlardır. Böyle mühim
Yunanistan’ın Girid, diğer taraftan Bulgaristan’ın Makedon-
mes’elelerde avâmı ikāz ve tenvîr etmek; uhuvvete, ittihâda,
ya’dan bir an gözlerini ayırmadıkları bir zamanda biz hâlâ,
itaata, tefrikadan içtinâba dâir evâmir-i Sübhâniyye’yi tebliğ
yekdiğerimizi irşâd etmekle me’mûr iken, tefrika hâlinde mi
eylemek bu muhterem zevât-ı âliyyenin en mebrûr bir va-
bulunalım? Din ü devletin, mukaddes vatanın bizden intizâr
zîfesidir. Ulemânın kalbinde hiçbir garaz yer bulamaz; bi-
eylediği hizmetlere elbirliğiyle koşarak yekdiğerimize muâ-
nâenaleyh sözlerindeki kuvvet ve te’sîr büyüktür. Eğer vak’-
venet-i lâzımede bulunmak mukteziyât-ı dîniyyemizden iken
a-i müessife daha zuhûr eder etmez, –geçen ve evvelki haf-
menfaatlerini İslâmlar beyninde tefrika ve şikāk hudûsuyla
talar yazdığımız vechile– bütün memâlik-i Osmâniyye’de,
te’mîn etmek isteyenlerin âmâline hizmet ve delâlet mi ede-
ulemâ-yı kirâm dört taraftan telgraflar yağdırarak bu hare-
lim? Hükûmât-ı ecnebiyyenin terakkıyâtına, kuvvet ve inti-
keti takbîh ede idiler, her vilâyetten ahvâle vâkıf beş on ule-
zâmına te’sîs eyledikleri hükûmet-i meşrûtaları sebep olmuş
mâ şedd-i rahl ile mahall-i fitneye gide idiler; öyle zan-
iken bin bu kadar seneden beri şerîat-ı Muhammediyye’nin
nederiz ki müfsidler hiçbir Arnavut dindaşlarımızı iğfâle yol
emr ettiği usûl-ı meşvereti terk ederek hükûmet-i müs-
bulamazlardı, derhal ortalık sükûnet bulurdu da Girid’de
tebidde hâlinde yaşamakla ne maârifimiz maârif, ne vatanı-
ümmetin cân-gâhına indirilen darbe-i leîmâne vukūa gele-
mız ma’mûr, ne âhâlimiz zengin olabilmiş, bilakis her bir
mezdi.
mahrûmiyet ve sefâletlere hükûmet-i sâbıka tarafından se-
31 Mart Vak’ası’nda muhterem ulemâmızın az mı him-
bebiyet verilmiş olduğu cümlemizce ma’lûm iken iki senelik
meti görüldü? O âlî beyânnâmeler en me’yûs kalblere reş-
hayât-ı meşrûtiyyetimizi görmeyi bile çekemeyen düşman-
ha-pâş-ı itmi’nân oldu. Dine, millete hizmet böyle zamanlar-
ların tesvîlât ve teşvîkātına kapılıp da hükûmet-i meşrûta-
da belli olur. Hüsn-i isti’mâl edilen her kuvveti hükûmet
mızı zayıf düşürmek, maazallâh teâlî-i millet-i İslâmiyye’nin
tebcîl eder. Elverir ki mesâî semeredâr bir sûret-i muntaza-
mahvına hizmet demek değil mi? Elbirliğiyle hükûmet-i
mada icrâ edilsin.
meşrûtamızı yükseltmeye çalışalım, meşrûtiyetin bahş eyle-
diği füyûzât ve terakkıyâttan karşılıklı istifâde edelim. Biz
bulunduğunuz ahvâl-i esef-iştimâli kemâl-i teessürle bi-hak-
Tâhir Hayreddin Paşa hazretleri tarafından cerîdemize
kın takdîr ve telakkī ediyoruz.
ithâf buyurulan ve sahîfelerimizin tertîb edilmiş bulunmasın-
Hükûmet-i meşrûtanın maksadında mündemic olan gā-
dan dolayı bu haftaya yetiştirilememiş olan “Taassub-ı İslâ-
ye-i terakkıyyâta vâsıl olabilmek için Halife’mizin o emrine
mî, Ma’nâ-yı Hakīkīsi” unvânlı makāle-i mühimme bi-men-
tevfîk-i hareketle me’mûr olduğumuzu unutmayalım. Sizin
nihi’l-kerîm gelecek nüshamızı tezyîn edecektir.
gibi vatanın vücûduyla iftihâr eylediği salâbet-i dîniyye ile
[Burada “Geçen Nüshadaki Târîh-i İslâm Makâlesi’nin Tertîb-i
mübeccel ve hayât-ı vatan-perverâne ile muttasıf bulunan
Sehvleri” yer almaktadır. Ancak tashihler yerine işlendiğinden bu-
şecî’, din ve devlete sadâkatle nâm-dâr kardeşlerimizin nâil-
raya alınmamıştır.]
i ni’met-i terakkī olabilmesi emrinde elimizden gelen herbir
fedâkârlığı, herbir muâveneti icrâya âmâde bulunduğumuzu
lütfen takdir ediniz. Hukūk-ı mukaddesemizi elbirliğiyle, din
gayretiyle muhafazaya dünyada me’mûr olan kâffe-i ehl-i

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
26 Mayıs 1910 17 Cemâziyelevvel 328 Perşembe 13 Mayıs 326 Dördüncü Cild - Aded: 90
rîm de zamân-ı efsahu’l-arabda lisân-ı Arabî üzere şeref-nü-

TEFSÎR-İ ŞERÎF
zül etti. O zaman fusehâ-i Arab Kur’ân’ın zevâhir ve ah-
Envâr-ı Kur’ân
kâmını fehm ederler idi. Fakat Cenab-ı Hak Kitâb-ı Müker-
remi’nde ibâdının tefekkür etmelerine irâde-i aliyyesi şeref-
Tefsîre Vech-i Hâcet tealluk eylediği cihetle âyât-ı Kitâb’ın cümlesindeki murâd-ı
Bazı ulemâ tefsîre olan ihtiyacı şu vech ile izah ediyor, ilâhîyi tansîs ve ta’yîn etmeye Nebî-i Zîşân efendimizi me’-
onlar diyor ki her müellif kitabını şerhe muhtaç olmaksızın mûr etmediğinden bâtınındaki dekāik ancak teemmül ve
bizzat fehm olunsun için te’lîf eder, bu ma’lûm. Fakat üç se- tedebbürden sonra kendilerine zâhir olur idi. Ve alel-ekser
bep vardır ki kitabı şerhe muhtaç eder. Bunun birisi musan- Hâce-i Kâinât aleyhi efdalü’t-tehâyât efendimizden suâl e-
nifin kemâl-i fazîletidir. Kemâl-i fazîleti olan bir musannif derek vâkıf-ı dekāik-i Kur’ân olurlar idi. Nitekim 1( ‫يلبسوا‬ ُ ِ ْ َ ‫ولم‬
ََْ
kuvve-i ilmiyyesine mebnî maânî-i dakīkayı lafz-ı vecîz için- ٍ ْ ُ ِ ‫ايمانهم‬
‫بظلم‬ ْ ُ َ َ ٖ ) âyet-i kerîmesi nâzil oldukda sahâbe-i kirâm: Yâ
de cem’ eylediğinden alel-ekser murâdını fehm düşvâr olur. Resûlallah! Hangimiz nefsine zulm eylemedi; bu âyet-i celî-
Binâenaleyh o maânî-i hafiyyeyi izhâr için şerhe hâcet mess leye nazaran hâlimiz nice olur?.. diye suâl eylemeleriyle
eder. Bu hâcete mebnî vukūa gelen şerh eğer sâhib-i tasnîf Zât-ı Nübüvvet-penâhları zulmü şirk ile tefsîr etti ve buna
tarafından olursa maksada diğerleri tarafından yazılan şü- 2
[‫عظيم‬
ٌ ٖ َ ‫لظلم‬ٌ ْ ُ َ ‫الشرك‬ َّ ِ ] kavl-i şerîfi ile istidlâl buyurdu. Âişe-i
َ ْ ِّ ‫ان‬
rûhtan daha ziyâde delâlet eder. İkincisi bir mes’elenin bazı sadîka radiyallahu anhâ hazretleri dahi 3( ‫كتابه‬ ُ َ َ ِ ‫اوتى‬
َ ِ ُ ‫من‬ َّ َ َ
ْ َ ‫فاما‬
tetimmâtını veya şurûtunu vuzûhuna i’timâden veya diğer ‫يسيرا‬ ٖ ‫حسابا‬
ً َ ً َ ُ َ َُ َِْ ‫يحاسب‬ ‫فسوف‬
َ َ . ٖ ِ
‫بيمينه‬
ٖ َ ِ .) nazm-ı celîlindeki hesâb-ı
bir ilimden olmasına mebnî müellifin terk etmiş olmasıdır. O yesîrden suâl etti; kitâb-ı a’mâli kendilerine sağ cihetinden
terk olunan tetimmât ve şurûtu, merâtib ve derecâtını beyân verilecek olanların hesâb-ı yesîr ile hesap olunacağı beyân
ve ta’yîn için şerhe ihtiyaç tahakkuk eder. Üçüncüsü mecâz- buyuruluyor, bu hesâb-ı sehl ve yesîr ile murâd nedir yâ
da, iştirâkte ve delâlet-i iltizâmda olduğu üzere bir lafız ma- Nebiyallâh! diye sordu. Taraf-ı Cenâb-ı Risâlet-meâb’dan
ânî-i adîdeye muhtemel olur; binâenaleyh musannifin mak- “O arz ve irâedir” diye cevap verildi; yani o lutf-ı celîle nâil
sûdu olan ma’nâyı beyân ve tercîh için şerh edilmek icâb olanlara [202] a’mâli arz ve irâe olunup onlar da a’mâlin-
eder. den şu tâat ve şu ma’siyet olduğunu bildikten sonra tâat-
Bazı kere müellefâtta sehv ü galat veyahud bir şeyin lerinden dolayı sevâba nâil olacaklarına ve ma’siyetlerinden
tekrarı veyahud bir şey zikr olunarak ta’yîn edilmek icâb e- tecâvez olunarak avf edileceklerine ve işte hesâb-ı yesîr ile
derken o şey hazf ile ibhâm edilmesi vesâire gibi hiçbir murâd bu olduğuna işaret buyuruldu. Bu gibi daha nice
ferd-i beşerin hâlî olmadığı ahvâl ve keyfiyât vukū’ bulur, umûr Cenâb-ı Resûl-i Zîşân efendimizden suâl olunmuş idi.
buralarına tenbîh için de şerhe lüzum görünür.
Gelelim Kitâbullâh’a, Cenâb-ı Hak ibâdına ancak on-
ların fehm edecekleri umûr ile hitâb eder. Bunun içindir ki 1
En’âm, 6/82.
her peygamberi lisân-ı kavmi ile irsâl ve her peygamberin 2
Lokmân, 31/13.
kitabını kavimlerinin lügati üzere inzâl eyledi. Kur’ân-ı Ke- 3
İnşikāk, 84/7, 8.
Ahd-i güzîn-i Resûl-i Kibriyâ’yı idrâk ile şeref-yâb olan kāisin avf u safhı husûsunca ve her hâl ü kârda Cenâb-ı
yârân-ı bahtiyârânın fehm-i Kur’ân’da muhtaç oldukları u- Münzilü’l-Kur’ân’ın âsitân-ı lutf u keremine ilticâ eylerim.
mûra şüphesiz biz muhtacız, fazla olarak ahkâm-ı zevâhir-i Makriköy Bereket-zâde İsmail Hakkı
Kur’ân’a dâir onların muhtaç olmadıkları husûsâta da bizim 11 Rebîülevvel Sene 1324 bin el-Hâc Hasan Basrî
ihtiyacımız var, zîrâ biz tahsîl ve ta’lîm etmeksizin havâs ve
esrâr-ı lisânı idrâkten kāsırız, şu halde bizim bil-vücûh tefsîre İhtâr
ihtiyacımız zâhir ve bâhirdir. Tefsîr kâh elfâz-ı vecîzenin bast Tefâsîr ile havâşî-i tefâsîrden me’hazlara ber-vech-i âtî
u tafsîli ve keşf-i maânîsi ve kâh muhtemelâtı biri birine remz olunmuştur: K[kef] = Keşşâf li’z-Zemahşerî. F = Fah-
tercih ile olur. Bazıları dedi ki ilm-i tefsîr sehl-i müteassirdir. reddin Râzî. K[kaf] = Kādı Beyzâvî. H[hı] = Hâzen el-
Müteassir olması vücûh ile zâhirdir. Bu vücûhun ezheri şu- Bağdâdî. Ş = Şeyhzâde. S[sin] = Ebussuûd. B = Rûhu’l-
dur ki emsâl ve eş’âr kabîlinden olan şeylerden maksad ne Beyân li’ş-Şeyh İsmail Hakkı. M = Rûhu’l-Maânî li’l-Âlûsî.
olduğunu öğrenmeye kāil ve nâzımlarını veya râvîlerini isti- A[ayın] = Şeyh Muhammed Abduh.
mâ’ ederek imkân bulunduğu halde Kur’ân’ın mütekellimîni
istimâ’ sûretiyle murâdını fehme vüsûl mümkün değildir,
onun ala-vechi’l-kat’ tefsîri ancak Hâce-i âlem Resûl-i Muh-
terem sallallahu aleyhi ve sellem efendimizden istimâ’ ile bi- Sûre-i Fâtihatü’l-Kitâb
linir, bu ise âyât-ı kalîleden mâadâ yerlerde müteazzirdir, şu
halde murâd-ı ilâhî emârât ve delâil ile istinbât edilerek
ِ ِ َّ ‫الرحمن‬
‫الرحيم‬ ِ ٰ َ ْ َّ ‫الله‬ِ َّ ‫سم‬ِ ْ ِ‫ب‬
fehm olunur; bu da ânifen zikredildiği üzere Cenâb-ı Hak َ َّ ِ (3) ‫الدين‬
‫إياك‬ ِ ِّ ‫يوم‬ ِ ِ َ (2) ‫الرحيم‬
ِ ْ َ ‫مالك‬ ِ ِ َّ ‫الرحمن‬ َ ِ َ َ ْ ‫رب‬
ِ ٰ َ ْ َّ (1) ‫العالمين‬ ِ َّ ِ ‫الحمد‬
ِّ َ ‫لله‬ ُ ْ َْ
Kitâbı-ı Mükerremi’nde ibâdının tefekkür etmelerine irâde-i َ َ ِ َّ ‫صراط‬
َ ْ َ ْ ‫الذين‬
‫أنعمت‬ َ ِ َ ْ ُ ْ ‫الصراط‬
َ َ ِ (5) ‫المستقيم‬ َ َ ِّ ‫اهدنا‬ َ ِ ْ (4) ‫نستعين‬
ُ ِ َ ْ َ ‫وإياك‬
َ َّ ِ َ ‫نعبد‬
ُ ُ َْ
aliyyesi tealluk etmiş olması hikmetine müsteniddir. ِ ُ ْ َ ْ ‫غير‬
1
َ ِّ َّ ‫عليهم ََولا‬
(6) ‫الضالين‬ ْ ِ ْ َ َ ‫المغضوب‬ ِ ْ َ (6) ‫عليهْم‬َِْ َ
1- Hamd ü senâ Cenâb-ı Hakk’a şâyân ve mahsûstur.
(Zerrât-ı kâinâta varıncaya dek Hâlık-ı Kerem-kâr’ın mecd ü
Tefsîr-i Kitâbullâh emr-i sehl olmadığı sutûr-ı sâlifeden azamet-i ilâhiyyesini tertîl, hâlen ve kālen ezelen ve ebeden
nümâyân olduğu gibi lisanımıza nakli dahi âsân değildir. Â- tesbîh ve tehlîl eden bütün eşyanın vird-i zebân eylediği
yât-ı Furkāniyye derece-i kusvâ-yı fesâhat ve belâgatte olup cemî’-i esniyye vü mehâmid-i hâssa ol müstecmi’-i sıfât-ı
hatta lisân-ı Arabî’de bile câmi’ oldukları hasâis-i âliyye ci- kemâlât-ı aliyye azze şânehu hazretlerine sezâdır.) Ki (Zât-ı
hetiyle fesâhat ve belâgatçe muâdillerini bulmak mümkün kibriyâsı) âlemlerin Rabbidir. (Bütün âlemlerin, bütün mev-
olmadığı halde artık lisân-ı âhara naklinde asl-ı kerîmin ha- cûdâtın mûcid ve perverde-gârıdır. Âlem-i eflâk, âlem-i ânâ-
lâvet-i beyânı, câzibe-i müeddâsı ne derece zâil olacağı vâ- sır, âlem-i nebâtât, âlem-i hayvânât gibi bil-cümle avâlimin
reste-i îzâhtır. Bu bir hakīkat-i vâzıhadır ki esrâr-ı beyâna â- mecmûu ile her cins ve nev’ini, her ferd ve cüz’ünü halk u
şinâ sühan-sencân-ı esâtize-i belâgatin zevk-i selîmleriyle te- îcâd edip bunları ânen-fe-ânen derece-i kemâle isâl eden
ayyün etmiştir. Hele asl-ı mükerremdeki elvân-ı zevk-i belâ- zât-ı aliyyesidir. Ulviyât ve süfliyât, mücerredât ve maddi-
gat bir kalem-i acz ile tasvîr edilirse elbette noksân-ender- yat, ruhâniyât ve cismâniyâttan her ne var ise cümlesi üze-
noksân olur. Kur’ân-ı Azîmüşşân fesâhat ve belâgatte nazîri rine zât ve vücûduna ve sıfât ve kemâlâtına ait taraf-ı Ce-
nâ-yâb bir mu’cize-i semâvî ve me’haz-ı ahkâm bir kānûn-i nâb-ı Akdes’ten her zaman ve her an lâ-yenkati’ envâ-i fü-
esâsî-i ilâhîdir. Lisân-ı âhara naklinde halâvet ve nefâsetini yûz feyezân eder. Her tavırda ve ânât-ı vücûddan her anda
tâkat-i beşeriyye miktarınca muhâfazaya i’tinâ olunması kâ- [203] bütün eşya üzerine feyezân eden âsâr-ı terbiyye-i ilâ-
nûn-i belâgatte nasıl vâcib ise ahkâma ait husûsâtta dahi hiyye nâ-mütenâhîdir. Bu feyz-i akdes iledir ki bütün avâ-
tefrî’-i mesâile me’haz bulunan beyân-ı şerîf ile ta’bîrât-ı lim, bütün mevcûdât zînet-ârâ-yı zuhûr olur, bununla neşv
mahsûsa-i mukaddeseyi zâyi’ etmemek ahkâmca o kadar ü kemâl bulur. Kâinat O’nun kudretiyle kāim, her şey O’-
elzemdir. Halbuki yukarıda zikri geçtiği üzere tefsîr-i âyât-ı nun feyziyle dâimdir. O Sâni’-i Ezelî’nin nefehât-ı kudsiyyesi
Kur’âniyyece eimme-i izâm ve müfessirîn-i kirâm arasında sâha-i tekvîni sunûf-ı mahlûkāt ile imlâ ve tezyîn etmiş. Bü-
ara sıra ihtilâfât vukūa gelmiş olmasına mebnî nazm-ı celîlin tün eşya vücûd-ı ilâhîsine nişân, bunca tahavvülât-ı şuûn
yalnız fesâhat ve belâgati ile lisanımızda bu mehâsini ihrâz içinde kudret-i Rabbâniyyesi bir mir’ât-ı mücellâya in’itâf et-
edebilecek tarz-ı ifâde nazara alınarak mecmû-i âyât-ı miş gibi nümâyândır. Âfâk ve enfüsten nereye ihâle-i nigâh
Kur’âniyye’nin sırf mahsûl ve müeddâlarıyla lisanımıza ser- edilse bürhân-ı rubûbiyyet tecessüm eder. Nûr ile bâsıra,
bestçe nakline ikinci cihetin bir mânia teşkîl eylediği tahattur hava ile sâmia, zükûret ile ünûset gibi binlerce keyfiyât ara-
buyurulursa bu iki ciheti muhâfaza ederek teahhüd olunan sındaki münâsebet ve mutâbakatlar gûş-i hûş-i ehl-i irfâna
vazîfenin ne mertebe düşvâr olduğu bilâ-tereddüd tasdîk o- neler söylüyor. Zîr-i hâke tevdî’ olunan habb ve nevâtın
lunur. Ve maksadda muvaffakıyet hâsıl olmamış ise kısmen keyfiyet-i infilâk ve nemâsındaki sırr-ı hilkat kudretullahtan
buraya haml edilir, ümîdindeyim. İmdi tefsîr-i âyât-ı Furkâ- başka ne ile tefsîr olunabilir. Bu nefh-i kudsî, bu feyz-i dem-
niyye’de ve kelimât-ı kudsiyyenin şu hâme-i acz ile lisanı-
mıza naklinde şüphesiz vukūa gelecek olan nevâkıs ve ne- 1
Fâtiha, 1/1-7.
â-dem bir an munkatı’ olsa bütün avâlim, bütün mevcûdât gâh-ı inâyetinden istimdâd ederiz. Üzerimize vâcib olan
mahv u nâ-bûd olur, şu mezâhir ve taayyünâttan hiçbiri kal- umûru yüsr ü suhûlet ile edâ edebilmekliğimiz için bizlere
maz. Sunûf-ı avâlim ve eşya kavânîn-i mahsûsaya tâbi’ olup kudret ifâza ve ihsân etmeni niyâz eyleriz.)
her kānûn diğerinin kuvvetini iptal etmek icâb eder iken 5- (Alel-husûs a’zam ve ehemm-i iâne-i ilâhiyyen olan
cümlesi hem-âhenk olarak bir gayeye hizmet ile avâlim-i şu lutf u keremini istid’â ederiz ki) bizi doğru yola, 6- Ken-
kevniyyede şu tertîb-i bedî’, şu nizâm-ı mütekābil pezîrâ-yı dilerine in’âm ettiklerinin yoluna hidâyet et. (Ni’met-i dîde-
vücûd oluyor, her şey muntazam bir seyir ta’kîb ederek gânının sâlik oldukları sırât-ı müstakīme lutfunla bizi irşâd
neşv ü nemâ buluyor. Bu tertîb ve nizâm şehâdet ediyor ki et.) 7- (O ni’met-dîdegân] ki onlar ne gazaba dûçâr olmuş
o kavânîn hadd-i zâtında müstakil değil. Belki bütün ekvân ve ne yollarını sapıtmışlardır. (Yâ Müsteân! Lutf et bize, o
ve mevcûdât üzerinde tasarruf eden bir kuvve-i âliyye-i in’âm ettiğin süedânın mesleğine irşâd et. Vehm u hayâline
vahdetin mezâhir-i muhtelifesidirler. Bir hakîm-i müdebbir mütâbaat ile sırâtullâhtan tebâüd etmiş güm-geştegândan
yok ise bu tertîb ve nizâm nedir, bir hakîm-i zî-kudret var ise ve hakkı inkâr ve dâî ile’l-hakka muânede ve istikbâr etme-
onun efâli hikmetten nasıl hâlî olur.) leriyle gazab-ı ilâhîye ve hayât-ı dünyada züll ve hevâna dû-
2- Rahman-ı Rahîm’dir. (Merâhim-i Rabbâniyyesi bî- çâr olmuş bed-bahtândan etme. Nefislerinden ve Hâlıku’l-
haddü pâyân ve zâhir ve bâtın niam ve avâtıf-ı ilâhiyyesi enfüslerinden girîzân bulunan o serserilerden eyleme ki on-
mebzûl ve râyegândır. Nizâm-ı avâlimde ve beyne’l-eşyâ lar dünya ve âhirette hâib ve hâsirdirler. Ey kerîm-i cihân-
mevcûd olan nisbet ve mutâbakatlarda nice âsâr-ı merâhim âferîn! Bizi o zümre-i ehl-i irfândan et ki onlar senin varlığını
ve inâyât, nice esrârengîz cilve ve hikmetler var. Her şeye büyüklüğünü tanıyarak dâreynde azîz ve saîd olurlar.)
mâ-halaka lehi için yüsr ve suhûlet ihsân buyurulmuş, me- Âmîn
nâfiini celb ve mazârrını def ediyor. Dest ve pâmız olmaya Duâmızı müstecâb et yâ Erhame’r-Râhimîn.
idi, irâdâtımızı infâza muheyyâ bunlarda harekât-ı muhtelife Bereket-zâde İsmail Hakkı
bulunmasaydı hâlimiz ne olurdu. Ebr ü bâd, mâh ü hûrşîd,
âb ü hâk cümlesi bize musahhar, her birini ayrı ayrı me-
sâlihimizde istihdâm ediyoruz. Hân-ı ni’met-i ilâhiyye cüm-
leye küşâde, şebân ve rûzân bütün mahlûkat tecdîd-i havâic TÂRÎH-İ İSLÂMİYYET
ve lezâiz-i zindegânî ediyorlar. Neş’e-i bekāda ehl-i tevhîd Nâm-ı Müsteârıyla Doktor Dozy’nin
ve îmân bilhassa nâil-i iltifât-ı ilâhî olurlar.) Türkçe’ye Mütercem Risâlesine Karşı Reddiye
3- Mâlik-i (ve melik-i) rûz-i cezâdır. (O yevm-i mükâfât – 17 –
ve ikābda zâhiren ve bâtınen mâlik ve mutasarrıf Zât-ı E- Bundan sonra bu fasılda daha beş sahîfelik beyânât var-
cell-i A’lâ’dır. O gün her temellük ve tasarruf ona rücû’ dır ki bu meyânda birçok i’tirâf-ı hakīkatler bulunuyor. Hü-
eder, o gün hiçbir ferd velev ki zâhirde olsun hiçbir şeye lâsası ber-vech-i âtîdir:
mâlikiyette zât-ı samedânîsine müşârik değildir. O gün bü- “Arapların dini bu kadar çürük temeller üzerine müesses
tün hüküm ve saltanat zât-ı ulûhiyyetine rücû’ eder. Nev’-i olunca başka bir dine nakilleri kolaylıkla mümkün olurdu
beşerin bu hâk-i sâfilde sermâye-i mübâhâti olan saltanat-ı zannolunmasın. Çünkü evvelâ: Arapların kitle-i azîmesi di-
fâniyye o gün bir hayâl-i mâzîden ibarettir. O gün her ferd ğer bir dine mâlik olmak ihtiyacını hissetmiş değillerdi,
pîş-i arş-ı celâl-i samedânîde dembeste-i huzû’ ve haşyettir. [204] zaten onlar fıtraten dindar değildir. Maddî adamlardır.
Sâha-i ceberûttan o gün velvele-endâz-ı mehâbet olan 1( ‫لمن‬ ِ َِ Müesses bulunan âyîn-i büt-perestî ekseriyet için kâfî görül-
ْ ِ ِ
ِ َّ َ ‫الواحد‬
‫القهار‬ ْ ِ ِ
َ ‫اليوم ّٰلله‬ ْ ْ ْ
ُ ُ ) sayha-i kāhırânesiyle bütün ekvân
َ ْ َ ‫الملك‬ mekte idi. Vâkıa âkıl kimseler ilâhlara “esnâma” inanmıyor-
lerze-nâktir. O yevm-i hâilde kerem-i Hudâvend-i Celîl’den lardı. Bir taraftan da esnâmla istihzâ edilir, onlara şetm u
başka bir melce ve penâgâh yok.) tahkīrler vukū’ bulurdu. Fakat bu keyfiyet âyîn-i mevcûdun
4- (Ey celâil-i sıfâtı ve ahkâm-ı rûbubiyyeti ile cemî’-i lağv olunması için sebeb-i kâfî değildi.
efrâd-ı âlemînden etemm-i zuhûr ile temeyyüz eden ve bü- Öteden beri tevârüs edilmekte olan bir âyini lağv etmek
tün eşya zâtında vücûdunda ibtidâen ve bekāen sana muh- vak’-ı millîye ve kavm-i Arab’ın âbâ ve ecdâd için perverde
taç bulunan Zât-ı akdes! Ma’bûd-ı bi’l-hak sensin, senden etmekte oldukları ihtirâm-ı nâ-mahdûda nâ-hoş geliyordu.
başkası ibâdet ve ubûdiyet olunmaya kat’â lâik değildir, ey Kadîm Arap için bu gün bedevî Araplar gibi din gayr-ı câlib-
Zât-ı akdes-i kibriyâ! Bütün emvâc-ı hâdisât menba’-i lâ- i i’tinâ bir şey idi. Devr-i büt-perestî şâirleri dinden pek az
yefnâ-yı kudretinden hurûş ediyor, bir cûy-ı revân gibi yine bahs ederler. Nağmelerinde esmâ-i âliheden başka menâ-
deryâ-yı muhît-i ulûhiyyete müntehî oluyor. Bütün mevcû- sik-i muhtelife zikriyle mezheb-i kadîmlerine dâir az tafsîlât
dât nâm-ı bülendini takdîs ile feryâd ediyor.) Ancak sana bulunur. Onlar mâ-fevka’t-tabîîyyât ile it’âb-ı zihn etmek-
ibâdet ve ubûdiyet ederiz. (Tezellül ve huzû ile sana tevec- sizin hayât-ı hâzır için yaşıyorlardı ve bu husûsta kavimle-
cüh eder, arz-ı kemâl-i ubûdiyyet eyleriz) ve (kâffe-i umûr- rinin sâdık tercüman-ı hissiyyâtı idiler.”
da) ancak senden avn ü meded dileriz. (Bütün şuûnda bâr- Mukaddemâ izah olunduğu üzere burada şâyân-ı kabûl
olmayan başlıca bir nokta vardır. O da şundan ibârettir ki
bazı akl-ı selîm erbâbı tarafından putlara inanılmaması ve
1
Mü’min, 40/16. bazı efrâdın arada sırada onlara şetm u tahkīr etmesi müşri-
kîn-i Arab’ın i’tikād-ı şirkte gayet zaîf olmasını, mezheble- muştur.** Kezâlik Hazret-i İbrahim aleyhi’s-selâm 3( ‫هذه‬ ِ ِ ٰ ‫َما‬
rinin çürük ve bâtıl olmasına vâkıf bulunmalarını icâb et- ِ
َ ُ َ ‫انتم َلها‬
‫عاكفون‬ َ ْ َ
ْ ُ ‫التى‬ َّ
ٖ ‫التماثيل‬ُ ٖ َ َّ ) diye hitâb eylediği abede-i evsân
mez. Zaten putperestler putlarının hâlık ve râzık olduğunu bil-mukābele 4(‫عابدين‬ َ ٖ ِ َ ‫اباءنا َ َلها‬ َ َ َ ٰ ‫وجدنا‬
َ ْ َ َ ) demişlerdi.
hiçbir vakit i’tikād etmiş değillerdir. İbâdet-i esnâmın es- Muhâkeme-i fikriyyeden mahrum, ahvâl-i âlemden bî-
bâb-ı tervîci başka başka şeylerden ibârettir. Binâenaleyh haber bulunan cühelâ-yı nâs bu taklîd-i âbâ yüzünden dün-
kendi taraflarından âyîn-i işrâki lağv etmek ihtimali asla ya ve âhiret saâdetini zâyi’ ediyorlar. İnsan her husûsta göz-
vârid-i hâtır olamaz. Resûl-i Ekrem efendimiz hazretlerinin lerini açarak çehre-i dil-ârâ-yı hakīkati görmeye çalışmalı ve
ikâz ve irşâdları te’sîrâtıyla da terk etmek istememeleri, put- muktezâ-yı kat’îsiyle âmil olmalı, tehlikeden sâlim olmayan
perestlikte kalmak için her fedâkârlığı göze aldırmaları, yal- yolları ne kadar kadîm olursa olsun hemen bırakmalıdır.
nız bir sebepten nâşî değil, belki iki sebepten münbais ol- Te’mîn-i terakkıyyât için her milletin selâmeti buna vâbes-
maktadır. tedir.
Sebeb-i evvel: Dozy’nin dediği gibi o meslek-i bâtılın Nasıl ki müşriklerin sâlifü’z-zikr (‫اباءن‬ َ َ َ ٰ ‫وجدنا‬
َ ْ َ َ ) sözlerini tez-
âbâ ve ecdâddan tevârüs ve kıdem peydâ etmiş olmasıdır ki yîf makamında Cenâb-ı Bârî Resûl-i Ekrem’ine 5( ‫جئتكم‬ ْ ُ ُ ْ ِ ‫اولو‬
َْ ََ
daima cahillerin helâkini mûcib olan esbâb-ı kaviyyenin biri ْ ُ َ َ ٰ ‫عليه‬
‫اباءكم‬ ِ ْ َ َ ‫وجدتم‬
ْ ُ ْ َ َ ‫مما‬ َّ ِ ‫باهدى‬ٰ ْ َ ِ ) kelâm-ı hikmet-intizâmıyla mu-
budur, hak ile bâtılı seçmeyerek taklîd-i âbâ ve ittibâ’-i rüe- kābele etmesini emr buyurmuştur. Yani âbâ ve ecdâdınızı
sâya inhimâktir. Mekke müşrikleri de bu babda gayet müf- sâlik bulduğunuz meslek-i dalâlden sizi kurtaracak en büyük
ritâne hareket ederlerdi. “Esteîzu-billâh” Sûre-i Sâd’ın ev- hidâyeti izhârıma karşı da böyle mi hareket edeceksiniz?..
ْ ُ ِ َ ِ ٰ ‫على‬
velindeki 1(‫الهتكم‬ ٰ َ ‫واصب ُروا‬
ِ ْ َ ‫امشوا‬ ْ ُ ْ ِ ُ ‫الملا‬
ُ ْ ‫منهم َ ِان‬ َ َ ْ ‫وانطلق‬
َ َ َ ْ َ ) kavl-i Sebeb-i sânî de: Şiddet-i cehâlet ve şeyâtînü’l-ins ve’l-
kerîmi onları o hâllerinden dolayı tevbîh ediyor. Yani –ibâ- cinne mutâbaat sâikasıyla bulundukları meslek-i bâtılı ayn-ı
det-i esnâmın butlânını beyânla ondan zecr buyurmasından hak ve savâb bilmek ve ma’bûdât-ı bâtıla yüzünden fevz u
dolayı Hazret-i Resûl-i Ekrem’den şikâyet maksadıyla Ebû selâmet ümîdi beslemektir. Çünkü müşriklerin ekserîsi tev-
Tâlib’in meclisinde ictimâ ettikleri zaman ol hazretin keli- hîd-i Bârî’ye akıl erdirememiş idi... Nasıl ki “15”inci makā-
me-i tevhîde da’vet husûsunu kemâl-i metânetle tekrar bu- lemizde zikr olunduğu vechile onların da’vet-i tevhîde karşı
yurması üzere– (melâ’) “işrâk-ı Kureyş” ittibâ-i dîn-i Mu- 6
(‫عجاب‬
ٌ َ ُ ‫لشیء‬ٌ ْ َ َ ‫هـذا‬ َ ٰ ‫ان‬ ً ِ َ ‫الها‬
َّ ِ ‫واحدا‬ َ َ ِ ٰ ْ ‫اجعل‬
ً ٰ ِ ‫الالهة‬ َ َ َ َ ) diye istiğrâb-ı azîme
hammediyle kat’-ı münâsebete âzim olarak cümlesi birden giriftâr olmaları da bundan münbaistir.
kıyâm ettiler, yekdiğerlerine hitâben âsâr-ı eslâf üzerine İçlerinde Ebû Tâlib gibi hakīkat-i hâli tamamen anlayıp
meşy ü hareket, âlihenizin ibâdeti üzerine sabır ve mukā- da mahzâ eslâfının geçtiği yoldan geçmek, sevgili babasının
vemet ediniz dediler.* dinini terkle enzâr-ı âmmede mazhar-ı teayyüb olmamak
Âyet-i uhrâda da onların her zaman 2( ‫على‬ َ َ َ ٰ ‫وجدنا‬
ٰ َ ‫اباءنا‬ َ ْ َ َ ‫ِ َّانا‬ gibi esbâb-ı vehmiyye te’sîriyle hüsrân-ı ebedîyi ihtiyâr ve
‫مهتدون‬ ِ ٰ ٰ
ْ ِ َ ‫وانا َعلى‬
َ ُ َ ْ ُ ‫اثارهم‬ ِ ٍ ُ
َّ َ ‫ ) َّامة‬demekte oldukları hikâye buyurul- tercîh edenleri pek nâdirdi.
Diğerleri ma’bûdât-ı bâtılaya fart-ı ihlâsları icâbınca pey-
1
gamberlerine hitâben 7( ‫بسوء‬ ٍ ُ ِ ‫الهتنا‬ َ ِ َ ِ ٰ ‫بعض‬ َ ٰ َ ْ ‫نقول ِ َّالا‬
ُ ْ َ ‫اعتریك‬ ُ ُ َ ‫) ِ ْان‬
Sâd, 38/6. diyen Âd kavmi gibi putları tahkīr ve tezyîfinden dolayı Sul-
*
Bîçâre Ebû Tâlib de hakīkati görüp anladığı, en belîğāne sözler ile tân-ı Enbiyâ efendimiz hazretlerinin büyük bir ukūbete girif-
i’tirâfta bulunduğu halde bu taklid-i âbâ belâsından başını kurta-
târ olması intizârında bulunurlardı.
ramadı. En müzâyakalı zamanlarda birâderzâdesine büyük hiz-
metler ettiği zuafâ-yı müslimîni himâye husûsunda fedâkârlık ede- [205] Sâniyen: Ne Hıristiyanlık, ne de Mûsevîlik kavm-i
rek senelerce “şa’b”-ı ma’lûmda onlar ile birlikte mahsûr kaldığı Arab’ın hâline, mizâç ve etvârına muvâfık bir din değildi.
ma’lûmdur. Bununla beraber şer’-i şerîfe mutâbaat etmedi, ah- Vâkıa Hıristiyanlık cenûben Habeşistan ve şimâlen Sûriye
kâm-ı İslâmiyye’ye râm olmadı. Niçin? İşte mahzâ pederi Abdül- tarîkıyle Arabistan’a girmiş ve bazı mertebe hüsn-i kabûle
muttalib’i pek sevdiği cihetle onun mesleğinden ayrılmayı ken-
disine yakıştıramadı, kabâil-i Arab’a karşı bunu âr-ı azîm addeyle- de mazhar olmuş idi. Fakat bu keyfiyet hemen her tarafta
di. bir emr-i hakīkī olmaktan ziyâde bir keyfiyet-i zâhiriyye idi.
Nasıl ki müşârun-ileyh –ittifâk-ı bülegā ile kasâid-i muallakanın Maahâzâ Arabistan’ın merkezi bundan pek az müteessir ol-
kâffesinden daha belîğ, daha parlak olan– kasîde-i lâmiyyesinde muş idi. Alel-umûm o zamanki Hıristiyanlık mu’cizeleriyle,
(Bu kasîde 44 beyitten ibâret olup Hizânetü’l-Edeb’de tamamen
mezkûr ve meşrûhtur.) Risâlet-penâh-ı efham efendimiz hazretle-
ekānim-i selâse akīdesiyle ve çarmıha gerilmiş âlihi hakkın-
rinin nezâhetine, ulviyyet-i şânına dâir hayli sitâyişlerde bulun- da nakl eylediği hikâyâtıyla zekî ve müstehzî Arap için pek
duktan ve az câlib-i nazar idi.
‫اذا قاسه الحكام غند التقاضل‬ ‫فمن مثله في الناس اى مؤمل‬ 513 târîh-i milâdîsinde Hîre mülûkünden Münzir-i Sâlis
‫يوالي الهاً ليس عند بغافل‬ ‫خليم رشيد عادل غير طائش‬
‫واظهر ديناً حقه غبر ناصل‬ ‫فايده رب العباد بنصره‬ **
(‫ )امه‬din ve millet ma’nâsınadır. (‫آثارهم‬ ‫)على‬, (‫ )ماشون على آثارهم‬tak-
beyitlerini de ilâve ettikten sonra dîn-i mübîn ile teşerrüften mah-
dirindedir. (Celâleyn)
rumiyetini izah ve i’tizâr makamında şöyle demiştir: 3
‫تجر على اشياخنا في القبائل‬ ‫فوالله لولا ان اجيئ بسبة‬ Enbiyâ, 21/52.
4
Enbiyâ, 21/53.
ً ‫من الدهر‬
‫جدا غير قول التهازل‬ ‫لكنا اتبعناه على كل حالة‬ 5
Zuhrûf, 43/24.
(«‫ »سبه‬zamm-ı sîn ile âr ve nakīse demektir.) 6
Sâd, 38/5.
2 7
Zuhrûf, 43/22. Hûd, 11/54.
nâm zâtı Hıristiyan etmek istemiş olan piskoposlara bu ha- Burada sadedden hâriç görülen bazı zevâidin tayyiyle
kīkat pekiyi gösterildi. Kral piskoposları dikkatle dinliyordu. Dozy’nin kelâmı telhîs olunmuştur. Vâki’ olan şu i’tirâfâtına
Zâbitlerden birisi geldi, kralın kulağına bir şey söyledi. Bu karşı bize bir diyecek kalmıyor. Tabîîdir ki Nasrâniyet de
sözün te’sîriyle kralın birden bire bir kedere müstağrak ol- Yahûdiyet gibi zekâ-yı mücessem bulunan kavm-i Arab’ın
duğu görüldü. Piskoposlar bâ-kemâl-i ihtirâm bu hâlin se- fıtratıyla mütenâsib değildi hatta husûsiyet i’tibâriyle de bu
bebini sordukları vakit kral “Heyhât! Şimdi Mikâîl’in vefâtı iki din arasında bir fark-ı mühim gösterilemez, hiçbirisi hâ-
haberini aldım” cevabını verdi. Piskoposlar “Şevket-meâb! let-i asliyyesi üzere muhâfaza edildikçe, nev’-i beşer için
Bu mümkün değil. Sizi aldatıyorlar. Melâik lâ-yemûttur” de- dîn-i umûmî olamaz, matlûb olan terakkıyât-ı beşeriyyeyi
diler. O vakit kral: “Tamam! Ya siz beni bizzat Allah’ın öldü- te’mîn edemezdi. Çünkü Nasrâniyet de esâsen Benî İsrâîl’e
ğüne inandırmaya çalışıyorsunuz” diye onları istiskāl etti. hâs olarak te’sîs olunmuştur. Enâcîl-i erbaanın her biri bir
Mûsevîlik Arapları daha ziyâde celb ediyordu. İmparator mevâiz ve siyer kitabı olup ahkâm-ı muamelât ve ibâdâtı
“Adriyen” aleyhine vâki’ kıyâmın hezîmetinden sonra bir- hâvî değildir. Îsevîlerin de Tevrat ahkâmına mütâbaatla
çok Yahûdîler Arabistan’da melce’ bulmuşlar ve bu memle- me’mûr oldukları inkâr kabul etmeyen hakāik cümlesinden-
ketin bir hayli kabâili bunların dinini kabul etmişlerdi. Dinle- dir.
rine sûret-i samîmiyyede merbût olan muhtemel ki yalnız Geçen makālâtın birisinde dediğimiz gibi Dozy’nin Hı-
bunlar idi. Hatta Mûsevîlik Yemen hükûmetinde dîn-i resmî ristiyanlığa da i’tikādı olmadığı burada dermeyân ettiği söz-
olmuştu. Fakat bunların kâffesine rağmen murûr-i zamanla lerinden ve bilhassa Münzir-i Sâlis hikâyesini derc etmesin-
Arapları hoşnûd edemiyordu. den nümâyân olmaktadır. Fakat mülhidler icâbına göre her
Mûsevîlik ancak bir kavm-i müntahab için yapılmıştır. mezhebe sâlik görünerek kisve-i riyâ ve nifâka bürünmekte
Bütün âlem-i insâniyyetin dîn-i münâsibi olamaz. Tâ Ku- hâiz-i maharettirler. Binâenaleyh Dozy de bu sözleri bî-per-
düs’ün tahrîbinden beri ez-cümle tezallümlerden, tasavvuf- vâ sarf ettikten sonra iman ve i’tikād ashâbının ağzına yakı-
amîz ümîdlerden mürekkeb olan dîn-i Mûsevî, kuvâ ve te- şabilecek kelimât serdine şürû’ ediyor. Diyor ki:
rakkīye meyyâl bir kavmin hoşuna gidemezdi.* “Bununla beraber altıncı asr-ı mîlâdînin bazı şâirlerinde
vahdet-i Hudâ’ya derin bir imanın, a’mâl ve ihmâlâtımızın
*
bizi içine attığı mes’ûliyet husûsunda zinde-dâr bir teyakku-
Burada hak ve hakīkati beyân ve i’tirâfa tamamen muvaffak olan nun eserleri bulunur. Böyle düşünenlere “Hanîf” tesmiye o-
kasîs-i şehîr Fransevî “Lovazon”un “1896” târîh-i mîlâdîsinde Mı-
lunurdu. Lâkin bunlar bir fırka teşkîl etmezlerdi, hiçbir râbıta
sır’da irâd edip Cerîdetü’l-Müeyyed’de neşr olunan hutbesinden
bir parçayı derc ile celb-i enzâr-ı dikkat ediyoruz:
ile yekdiğerine merbût değillerdi ve yine Hanîf tesmiye olu-
“Muhammed (sallallâhu aleyhi ve sellem) hazretleri yalnız nebiy- nan sâbiî İbrâhîmîler gibi bir âyîn-i müşterekleri yok idi. Bu
yü’l-Arab olmayıp vahdâniyet-i ilâhiyye neşrine me’mûr bulunan iki Hanîfler arasında şu husûsta birlik var idi ki her iki Hanîf-
kâffe-i enbiyânın efdalidir. Dîn-i Mûsevî de esası vahdâniyet olan ler hem Îseviyeti, hem Mûseviyeti reddederek İbrahim’in di-
edyândan ise de bir dîn-i kavmî, Benî İsrâîl’e hâs idi. Onunla ta- ni ile mütedeyyin oluyorlardı o İbrahim’in ki İsmail ma’rife-
abbüd ancak Beyt-i Makdis havâlîsinde mümkün idi. Hazret-i Mu- tiyle (vasıtasıyla) ırklarının müvellidi ve Mekke Ka’besi’nin
hammed (sallallâhu aleyh) ise kāide-i esâsiyyesi vahdâniyet ve bânîsi idi.”
ba’stan ibâret bulunan dîn-i mübînini i’lân, enhâ-yı meskûnede
Hanîflerin zikrolunan iki kısma inkısâmı sahîh değildir.
kâin Bilumum efrâd-ı beşeriyyeye neşr etmiş, bu dinin gāyetini,
netâyic-i âliyyesini idrâk edenler nazarında icmâl ve tafsîli i’ti-
Sâbiîler bir re’ye göre Hazret-i İbrahim’in meb’ûs olduğu
bâriyle âlem-i insâniyyete müteallik bir amel-i azîm, te’sîs-i mühim kavmden ibâret ise de onlara hunefâ ıtlâk olunmaz. Yalnız
olduğu vâreste-i iştibâh bulunmuştur. Nebiyy-i müşârun-ileyh hazretlerine 1( ‫ولا‬ ًّ ِ ُ َ ‫ابرهيم‬
َ َ ‫يهوديا‬ ُ ٖ ٰ ْ ِ ‫كان‬
َ َ ‫َما‬
Diyânet-i Muhammediyye bazı vücûh ile kavm-i Arab’a ve asr-ı ِ
‫مسلما‬ ً ٖ َ ‫كان‬
ً ْ ُ ‫حنيفا‬ ِ ِ
ْ ٰ َ ‫نصرانيا‬
َ َ ‫ولـكن‬ ًّ َ ْ َ ) nazm-ı kerîmi hükmünce Hanîf
saâdete muhtas olsa da bilcümle nev’-i insânîye lâik diyânet-i âm- ıtlâkı câizdir. Hatta kable’l-İslâm câ-be-câ mevcûd olan mu-
me-i hâlide olduğu kābil-i inkâr değildir. vahhidlere Hanîf ıtlâk olunması da onların Yahûdiyet ve
Ama Nasârâ’nın “ibnullâh” ve müslümînin “rûhullâh” tesmiye et- Nasrâniyet’ten teberrî ile akılları erdiği, kesb-i vukūf ettikleri
tikleri mesîh (aleyhisselâm) –ki vech-i lâik ile tefsir olundukta şu iki
kadar şerîat-ı İbrahimiyye ile âmil olmalarına mebnîdir.
tabirin ma’nâca ittihâdı kat’îdir– Enbiyâ-yı sâlifîn safında, vahdâ-
niyeti neşre vâsıta olanlar meyânında ma’dûd olamaz. Çünkü Manastırlı İsmail Hakkı
müşârun-ileyh Meryem-i Azrâ’dan tevellüd etmiş, çok zaman geç-
meden semâya ref’ edilmiştir. Âhir zamanda nâzil olarak nev’-i
beşerden ihtilâfı izâle buyuracaktır. Binâen-alâ-zâlik ol hazret hak- Emîr-i şehîr Abdülkādir Cezâirî (aleyhi’r-rahme) hazretleri –ki
kında mürşid-i arzî ıtlâkından ziyâde Hâdî-i semâvî tabiri daha Fransızlar ile hayli zaman muhârebe ederek onların ahvâl ve efkâ-
doğrudur. Kendileri vahdâniyeti nevâhî-i beyt-i Makdis’te münte- rına kesb-i ıttılâ’ etmiş idi– bir eserde şöyle yazmışlardır: “Eğer
şir ve müeyyed buldukları cihetle ona da’vete lüzum görmeyip İn- müslümanlar ile Nasrânîler bana kulak verseler aralarındaki her
cîl-i Şerîf’e da’vetle iktifâ buyurdulardı. ihtilâfı ref’ ederdim, cümlesi zâhiren ve bâtınen ihvân olurlardı.
Hülâsa-i kelâm Allah ancak Allah’tır. Muhammed ve Mûsâ iki mü- Fakat şimdiki halde bu fikirde bulunamazlar. Çünkü ilm-i ilâhîde
essis nebîleridir. Îsâ da bir resûlüdür. Tevhîd-i edyânın sîga-i sa- mukadder olduğu vechile nâs ümmet-i vâhide olmayacak. Bu
hîhası bundan ibârettir ki bugün bu hakīkati i’tirâfa ist’idâdları te- ihtilâfı zamân-ı nüzûlünde Hazret-i Mesîh (aleyhisselâm) izâle ede-
kemmül etmeyen ebnâ-yı beşer zamân-ı müstakbelde bu noktada cektir.”
1
ictimâ edeceklerdir. Âl-i İmrân, 3/67.
[206] “SINÂAT-İ Şİ’RİYYE”DEN Nakşetse eder o kilk-i sehhâr Yandırdı hasedle kehkeşânı.
Bir noktada bir cihân bedîdâr, Olmuştur o başka hâle mazhar,
İKTİBÂS YOLUNDA
Hoş etse eder o tab’-ı garrâ Olmaz ona dîgerân berâber...
BİR TECRÜBE
Çöllerde behiştler hüveydâ. Eslâfa bütün tekaddüm etmiş.
–mâba’d–
Elvâh-ı tahayyülünde bir ân “Bir başka lügat tekellüm” etmiş,
Dâhî-i sühan, cenâb-ı Nef’î
Rahşende seyyâreler nümâyân, “Evsâf-ı kemâli söylenilmez”
Hep kendine hâs darb u def’i...
Âfâk-ı tasavvurunda bir ân “Ma’nâları var ki kimse bilmez”*****
Darb eylese arz olur perîşân,
Dûşîze meâller hırâmân; Kim söyledi, söyle öyle bir söz?
Def’ etse semâ olur peşîmân.
Enfâsı eder hevâyı ta’tîr, “Zannetme ki şöyle
Yok misli cihânda ferd-i yektâ böyle bir söz!”******
Nefhiyle bulur hayât esâtîr.
Bir merd olamaz onunla hemtâ...
Ammâ ki o rind-i şûh-ı ser-bâz
Saymaz meselâ o şîr-i pür-zûr
Pek fazla eder küşâde pervâz... Lâkin ne kadar da olsa pûyân
Bir pîl-i demânı kemterîn mûr...
Bazen o kadar olur ki ser-germ Bulmaz bu makāmı yâve-gûyân
Eyler, gazab etse baksa bir ân
Te’sîr-i demiyle mahv olur şerm, Âhû ile har olur mu hem-pâ?
Bir nazrası bin pelengi lerzân...
Bazen o kadar olur ki sermest Hey nerde zebâb, nerde ankā?
Aks etse cibâle bir gırîvi
Sâkīye eder itâle-i dest, Âlemde olur mu hiç berâber,
Sûrâha sokar hezâr devi...
Bazen o kadar olur ki ser-şâr Bülbül ile zâğ-ı herze-perver?
Hışmeylese alsa deste kûpâl
Etmek olamaz (nedîm-i efkâr)!** Çok velvele vâkıa cihânda,
Ejderler olur önünde pâ-mâl...
Kahretse eder o desti pûlâd Bülbül yine ferd gülsitânda...
Bir müşt ile kûh-i Kāf’ı berbâd... Olmuş meselâ cenâb-ı Gālib Vardır ne kadar zavallı nâdân
Lutf ettiği demlerinde ammâ Tâ sîne-i âsumânda gāib. Bilmez ki onun değil bu meydân...
Bir başka cihân olur hüveydâ... Seyrân-gehi bir nühüfte âlem, Beyhûde sürüklenir, koşarlar,
Gûyâ ki açar da subh-ı tâbân Esrârına sâde kendi mahrem. Bî-sûd köpüklenir, coşarlar...
Âfâkı tutar fürûğ u elvân, Cevlânları berkten nişandır, San’at diye kīl ü kāl ederler,
Gûyâ ki doğar da mihr-i nevvâr Seyrinde gubârı kehkeşandır, Mazmûn diye saçmalar, giderler...
Enfüste hayât olur bedîdâr, Mi’râcı o rütbedir muallâ Hikmet savurur, hüner satarlar
Gûyâ ki çoşar da bahr-i zehhâr Hem-pâyesi belki arş-ı a’lâ...*** Gerdûna, sipihre taş atarlar...
Sâhillere dürler eyler îsâr. Pîşinde delîli nûr-ı tenzîl Âlâyiş-i lâfza aldanırlar,
Olmuştur o pehlivân-ı ma’nâ, Ferş-i rehi yâl ü bâl-i Cibrîl Bâzîçeyi ma’rifet sanırlar...
Âteş-zen-i dûdmân-ı ma’nâ, Tûbâ-yı hayâli öyle ber-ter Sâgarları, lâfa kalsa pür-mey...
Memlûkü bütün cihân-ı ma’nâ, “Bir hâm erik onda çarh-ı ahder”**** Ammâ –ara– yok içinde bir şey!
Avcundadır âsumân-ı ma’nâ, Yâ Rab, o ne mevkib-i mükevkeb, Boşluksa eğer nisâb-ı san’at,
Olmuş bülegāsı hep cihânın Görmüş mü cihân o türlü bir şeb? Dolmuş demedir hesâb-ı san’at.
Meftûnu o muhteşem beyânın, Yâ Rab, o ne ihtişâm u elvân, Şi’r addolunur mu lâklâkıyyât?
Olmuş şuarâsı her zamânın Kim gördü o türlü subh-ı tâbân? Elfâz ile iş biter mi heyhât?
Meshûru o sihr-eser lisânın. Yâ Rab, o ne aşk-ı sâf-ı çâlâk! Atmış bu gürûh için mukaddem,
Yâ Rab, o ne hüsn-i bâkir-i pâk! Hakkıyla demiş edîb-i a’zam:
Yâ Rab, o ne şiddet ü cezâlet! “Mazmûnları vehmdir, zünûndur...”
Olmuş meselâ Nedîm-i hoş-dem “Akla göre âdetâ cünûndur”
Yâ Rab, o ne revnak u letâfet!
Bir başka harîm-i feyze mahrem. Evhâm ile uğraşır mı âkıl?
Yâ Rab, o ne cezbe-i muallâ!
Lâkin ne harîm o bâğ-ı pür-nûr. Yâ cinnete akl olur mu mâil?
Yâ Rab o ne cilve-i mücellâ!
Yerden göğe karşı hasretü’l-hûr... Şâir mi olur o türlü sersem?
Yâ Rab, ne o nâr-ı mâsivâ-sûz!
Her kûşesi ravza-i cinândır, Bir kerre şuûru nâ-müsellem!
Yâ Rab, ne o nûr-ı sîne-efrûz!
Rıdvân ona sanki bâğbândır, Ârif mi olur o türlü ebleh?
Her geçtiği yerde etti peydâ
Fevkinde semâ semâ levâmi’, İrfânla alâkadan münezzeh!
Hırmen hırmen nücûm-ı zehrâ.
Sahnında cihân cihân bedâyi’, Şi’r addolunur mu öyle güftâr?
İndirdi zemîne âsumânı,
Havlinde zemîn zemîn gezerler Âhengi eder sımâhı âzâr.
Nâzende kevâib-i melek-per, ** Taklîd ile bir midir hakīkat?
Havzında zaman zaman yüzerler Nedîm’i “nedîm-i efkâr” etmek câiz olma-
dığını Kemâl Bey merhûm söyler. San’at ile bir midir tabîat?
Tâbında bürehne-ten perîler. ***
Geçsin yere öyle nazm-ı ebter...
Belki de değil... Çünkü Dede kendisi
Bahşeyler o bâğbân-ı irfân “Dil eder bir tavr ile mi’râc-ı kurb-i Etsin onu hunfesâlar ezber!!
Bir gül diyen olsa bir gülistân,* vasle kim
“Cân hayrân, sâkinân-ı arş-ı a’lâ Ispartalı Hakkı
bî-haber!”
diyor.
* ****
Nedîm bunu Kendisi de
“Tab’ım o bâğbân-ı girân-dest-mâyedir “Sidre’ydi nihâl o bâğa yek-ser *****
“Kim bir gül istesem bana bir gülsitân verir” “Bir hâm erik anda çarh-ı ahder” Bu mısrâlar Dede’nindir.
******
diye anlatmıştır. demiştir. Mısrâ Dede’nindir.
[207] CEMÂLEDDİN AFGĀNÎ bir beden-i zî-hayâta benzer; sanâyiin her biri, maîşete olan
medârı i’tibâriyle, o bedenin bir uzvu mesâbesindedir; me-
Şarkın yetiştirdiği fıtratların en yükseği olmasa bile en
sela melik tedbîrin, irâdenin merkezi olan dimâğın aynıdır.
yükseklerinden biri olduğu şüphe götürmeyen merhûm Ce-
Demircilik kol, çiftçilik ciğer, gemicilik ayak gibidir...” Ce-
mâleddîn Afgānî’ye dâir birkaç söz söylemek istiyorum.
mâleddîn bu gibi basit teşbihlerle bütün a’zâyı saydıktan
İçimizde merhûmu görmeyen çoksa da, zannederim, işitme-
sonra şu neticeyi veriyordu: Saâdet-i insâniyyenin bünyesi,
yen, bilmeyen yoktur. İhtimâl ki sevgili kāri’lerimiz şu satır-
cismi bu sûretle teşekkül eder. Cismin hayatı ise ruh ile kā-
larda Cemâleddîn’in hayât-ı husûsiyyesine, hayât-ı ilmiyye-
im olmasına nazaran bu cismin yani saâdet-i beşeriyyenin
sine, hayât-ı siyâsiyyesine ait ma’lûmat göreceklerini zanne-
ruhu ya nübüvvettir, yahud hikmettir. Lâkin bunlar başka
diyorlar. Hayır, öyle etraflı bir terceme-i hâli inşâallah ileri-
başka şeylerdir.
de yazarız. Benim bugün yapmak istediğim bir şey varsa o
Nübüvvet bir atâ-yı ilahîdir ki çalışmakla elde edilemez.
da hazretin hâtıra-i pâkine sürülmek istenilen bir lekeyi, bir
Cenâb-ı Hak mahlûkları arasından her kimi isterse bu feyze
levs-i bühtânı göstermek, onun mâhiyetini, nereden geldiği-
ni tedkīk eylemektir. ُ َ َ َ ِ ‫يجعل‬
mazhar kılar: 1(‫رسالته‬ ُ َ ْ َ ‫حيث‬
ُ ْ َ ‫اعلم‬ ُ ّٰ َ ) Hikmete gelince bu
Cemâleddîn’in matbû, gayr-ı matbû’ birçok risâleleri, i’mâl-i fikr ile iktisâb-ı ma’lûmat ile kazanılır. Sonra, nebî
makāleleri, hutbeleri varsa da merhûm müşârun-ileyhin en hatadan ma’sûmdur; Halbuki hakîm hataya düşebilir. Bir
büyük, en muhalled eseri bence Mısır müftîsi merhûm Şeyh de ahkâm-ı nübüvvet dâmen-i ismeti levs-i bâtılın hücu-
Muhammed Abduh’dur. Evet, Şinâsî millete en muazzam mundan münezzeh olan ilm-i ilâhî üzerine vârid olmuştur ki
hizmetini Nâmık Kemâl’i yetiştirmek sûretiyle edâ ettiği gibi, bunları kabul imanın ferâiz-i esâsiyyesindendir; hükemânın
Cemâleddîn de âlem-i İslâm’a en kıymetli bir yâdigâr olarak ârâsına gelince bunlara ittibâ mütehattim olmayıp ancak
müftî merhûmu bırakmıştır. Şeyh Muhammed Abduh’un öl- şer’-i ilâhîye muhâlif olmamak şartıyla akla muvâfık geleni
müş yüreklere rûh-i gayret, rûh-i şehâmet nefh eden sihr-i kabul edilebilir.”
mübîn-i beyânı, o feyz-i cûş-â-cûşu hangi menba’dan alı- İşte Cemâleddîn’in nübüvvete ait olmak üzere söylediği
yordu? Şüphesiz üstâd-ı muazzamı Cemâleddîn’in sânihâ- sözler bundan ibâretti ki ulemâ-yı İslâm’ın icmâıyla sâbit
tından. olan hakīkate tamamiyle mutâbık olduğu halde Şeyhülis-
Cemâleddîn’in İstanbul’a birinci gelişi Âlî Paşa’nın sadâ- lâm, merhûmdan intikam almak için, Cemâleddîn nübüvvet
retine tesâdüf etmiş idi. Merhûm Afganlılara mahsûs o se- bir nevi’ san’attır, diyor şâyiasını çıkardı; bunu te’yîd için
vimli kıyafet içinde olarak Paşa’nın meclisine girer, en yük- de, nübüvveti sanâyie dâir irâd ettiği bir nutukta zikretti, de-
sek mevki’-i şerefi ihrâz eder, kimsenin nâil olamayacağı di. Daha sonra câmilerdeki vâizlere şeyhin aleyhinde yürü-
hürmeti görürdü. Maamâfih Cemâleddîn’i takdîr eden yal- melerini emr eyledi. Zavallı Cemâleddîn aleyhindeki sözle-
nız Âlî Paşa değil idi. İstanbul’un bütün umerâsı, vüzerâsı, rin bühtân-ı mahzdan ibâret olduğunu, hakīkatin meydana
kibârı âdetçe, kıyafetçe, lisanca kendilerine bîgâne gelmesi çıkması için Şeyhülislâm ile muhâkeme edilmesi lâzım gele-
icâb eden bu zâtın ilmine, diyânetine, ülüvv-i cenâbına hay- ceğini söylediyse de kimseye dinletemedi. Mes’ele gazetele-
rân olmuşlardı. rin ağzına düştü; bunların bir kısmı Şeyhülislâm’ın, bir kısmı
Aradan altı ay kadar bir zaman geçince Cemâleddîn da Şeyh’in lehinde idâre-i kelâm etti.
Meclis-i Maârif a’zâlığına ta’yîn olundu. Bu me’mûriyetinde Nihâyet merhûmun sevdiklerinden bir kısmı müşârun-
maârifin ta’mîmi için düşündüğü vesâiti bî-pervâ söyledi ki ileyhe sabr u sükûnet tavsiye ettiler, zaman bu gibi haksız
arkadaşları bunun re’yine iştirâk etmiyordu. Vaktin Şeyhül- şâyiaları hükümden düşürür, hakīkati meydana çıkarır dedi-
islâmı bulunan zât Cemâleddîn’in fikirlerini menfaat-i husû- lerse de gayret-i dîniyyesi ilmi kadar yüksek olan Cemâled-
siyyesine mugāyir gördüğü için fena halde kızıyor, zavallıyı dîn bir türlü duramadı, her halde Şeyhülislâm ile mürâfaa
nazardan düşürmek için vesîle arıyordu. edilmesini musırrâne istedi. Âkıbet efkâr sükûn buluncaya
1287 senesi Ramazan’ında idi ki Dârülfünûn müdîri kadar İstanbul’u terk ederek bilâhere isterse yine avdet et-
Tahsin Efendi (Mösyö Tahsin) şeyh-i merhûmdan fünûn ve mek şartıyla nefyi hakkında irâde-i aliyye sâdır oldu. Zavallı
sanâyie teşvik yolunda bir nutuk istemiş idi. Cemâleddîn Cemâleddîn her ma’nâsıyla mazlûm bir halde İstanbul’u
Türkçesi o kadar kuvvetli olmadığını ileri sürerek ma’zûr terk ile Mısır’a gitmeye mecbûr oldu.
görülmesini ricâ etmiş ise de berikinin ısrârı üzerine muztar [208] İşte merhûmdan ne zaman bahs olunsa “İlmine,
kalarak etraflı bir nutuk tertîb etmiş, Maamâfih zemin ve za- fazlına, siyâsetine söz yoksa da maatteessüf mülhid idi, nü-
mana muvâfık olup olmadığını anlamak için evvelce mem- büvvete inanmazdı” derler ki anlamadan, dinlemeden söy-
leketin ileri gelenlerine göstermiş idi. lenen şu sözlerin nereden çıktığı görülüyor.
Dârülfünûn’un açılacağı gün Cemâleddîn’in nutkunu İki hâsiyyet eder bâtıl u hakkı temyîz:
dinlemek için İstanbul’un umerâsı, ulemâsı, eşrâfı kâmilen Biri tedkīk-i haberdir, biri ta’mîk-i nazar.
toplanmış idi. Şeyhülislâm da cemaatin içinde bulunuyor-
Mehmed Âkif
du. Cemâleddîn kürsî-i hitâbete çıkınca Şeyhülislâm olanca
dikkatini nutkun içinde sû-i te’vîle kābiliyetli bir iki cümle
sayd etmeye hasr eylemiş idi.
Cemâleddîn nutkunda diyordu ki: “Maîşet-i insâniyye 1
En’âm, 6/124.
HUTBE kendisine ancak eşhâs ve akvâm üzerinde âsârı tecellî eden
– 12 – bir “kader”e beşeriyetin de münkād olduğunu mücmelen i-
‫ الحمد لله ضامن النصر‬.‫الحمد لله مفيض الرحمة على عباده الصالحين‬ râe ve isbât eder.
‫ الحمد لله في‬.‫ الحمد لله مجدد العناية لاهل باليقين‬،‫للمتمسكين بالدين‬ Tarih, nihâyetü’l-emr, bu kavânîn-i dâimenin tevâfuk
‫ واشهد ان‬.‫ اشهد ان لا اله سواه على العرش استوى‬.‫جميع الدهور والاوقات‬ ettiği terekkübâttan mütevellid bir silsile-i ahvâl ve vekāyi
‫ اللهم صل وسلم على هذا النبي‬.‫سيدنا محمدا ما ضل عن الحق و ما غوى‬ değil midir? Tarih, insan için, ba’de’l-vukū’ âsârından istid-
‫ "اما بعد‬.‫ و على آله و صحبه اهل الخيرات و البركات‬.‫الذي حوى ما حوى‬ lâl olunan ve ancak o zaman hiss-i tecessüs-i fıtrîyi irzâ için
‫ و تلاهما‬.‫فيا بنى آدم" مضى على احوالك من هذا العام محرم و صفر‬ izah ve tefsirine çalışılan bir silsile-i muttassıla-i mukadderât-
.‫ وها هو شهر جمادى الاولى بين يديك حضر‬.‫الربيعان بما هو ادهى و امر‬ tan başka bir şey midir?
‫ ان كنت خقيقة ممن اعتبر بالكلام‬.‫فعلى اى شيء عزمت يا صاحب النيات‬ Şarkı garptan ayıran tezâdd-ı bî-emân ve husûmet-i ga-
‫ ان‬.‫ ان كنت حقيقة ممن تأسف على سوء الحال و تحسر‬.‫الماضى و تأثر‬ raz-kârâneyi –ki bin-netîce nev’-i beşerin inbisât-ı tabîîsine
‫ فقل رب تبت ندمت على‬.‫كمت حقيقة ممن جرى فيه دم الايمان و تحدر‬ bir sûret-i meş’ûmede te’sîr ve bunu birçok asırlar tehîr et-
‫ يمضى العام شهرا فشهرا‬.‫ يمضى العمر عاما فعاما و الغرور فيك قائم‬.‫مافات‬ miştir– kable’l-vukū’ kim idrâk edebilirdi!
.‫ يسمعك الخطيب خطبا فخطبا وانت فى هواك هائم‬.‫و انت للفجور ملازم‬ Bununla beraber, beşerin uhuvvet ve yekvücûdîsi fikri-
.‫تلفتك الحوادث الى اليقظة و انت لا انتباه و لا التفات‬ nin nâşir ve mürevvici olan bu müslüman şark, nûr-ı ma’ri-
‫ هجرت الدين ولا ذنب الا انه‬.‫جفوت الشرع و لاباعث الاحب العصيان‬ fet-i mahsûldârını henüz devr-i vahşette bulunan o hıristi-
‫ ملت لتقليد الغواة‬.‫ تركت السنة ولا داعى الا متابعة الشيطان‬.‫دين الديان‬ yan garba bol bol neşretmiş ve medeniyet-i garbiyyenin in-
‫ هل دين‬.‫ هل في الشرع شيء لم يأت على هواك‬.‫والحب يعمى عن السيئات‬ kişâf ve inbisâtına büyük bir kuvvetle hizmet eylemiş idi.
‫ هل من‬.‫ هل من شروط الادب ان تعصى مولاك‬.‫الاسلام من ضمن عداك‬ Binâenaleyh, derece-i idrâk ve temyîz-i beşer nokta-i
‫ الغيبة والنميمة والحسد والحقد من مساويك و انت‬.‫التمدن ترك الواجبات‬ nazarından bakılınca, medeniyetin, daima eşkâl-i ahîresinde
.‫ العجب والكبر زالغرور والفجور من امراضك و انت لا تداويها‬.‫تنفيها‬ mütecellî olarak birinden diğerine intikāl ettiği şu iki kısım
‫ فيك مافيك‬.‫الكسل والفشل والجبن و العار صفات عرفت بها ولا تخليها‬ beşer arasında, şarkın bu tavr u hareket-i mün’imânesi,
‫ اذا كنت تعادى مولاك بالعصيان فهل الكافر بالطاعة‬.‫فيك اسوأ الصفات‬ mümteniü’l-inhilâl ve müteaddidü’l-eşkâl münâsebâtı ve iş-
‫ اذا كنت لم‬.‫ اذا كنت لم تعمل بالشرع فهل يعمل به العدو المتغالى‬.‫يوالى‬ tirâk-i tasavvurât ve hissiyâtı te’sîs ve tevlîd edecektir!
‫ اذا كنت على المنكرات فمن ينهى‬.‫تخش ربك فهل يخشاك ربك المتعالى‬ Fakat hükm-i kader bunun hilâfında zuhûr ederek gar-
‫ قل رب اهدنى واصلح‬.‫ قل رب اهدنى ولا تخزنى يوم الساعة‬.‫عن المنكرات‬ bın o aralık mutaassıb ve hıristiyan bir hey’et-i ruhbâniy-
. ‫ قل رب اهدنى واتق الله في جميع الحالات‬.‫الافراد والجماعه‬ yenin tahakkümü altında bulunmasını icâb ettirmiş idi. Öyle
َ ُ ُ ْ َ ‫أمتي‬
‫يدخلون‬ ِ َّ ُ ‫روى البخارى عن ابى هريرة قال قال رسول الله )ص( »ُك ُّل‬ bir hey’et ki, büyük bir gayret ve ifrât ile müdâfii bulunduğu
‫ومن‬ َ َّ َ ‫دخل‬
ْ َ َ ،‫الجنة‬ ِ َ َ َ ‫من‬
َ َ َ ‫أطاعني‬ َ َ ‫ومن َابى؟‬
ْ َ » :‫قال‬ َ ِ ، «‫من َ َأبى‬
ْ َ َ ‫قيل‬ ْ َ ‫الجنة ِ َّإلا‬
َ َّ َ bir dinin akīdesinin bütün hüküm ve nüfûzunu muhâfaza i-
.‫ صدق رسول الله‬1«‫فقد َأَبى‬ ِ َ َ
ْ َ َ ‫عصاني‬ çin idâre-i rûhâniyyesine kendisini tevdî’ etmiş olan vicdân-
Ali Şeyhü’l-Arab ları nûr-ı ma’rifetten mahrum bırakmak husûsunda asla te-
reddüd etmezdi.
Kader, hiss-i uhuvvet ve yek-vücûdînin tezehhür ve inki-
şâf edeceği [209] bir yerde çetin bir rekābet-i dîniyyenin
TAASSUB-I İSLÂMÎ tohm-ı tezâd ve nizâı zer’ etmesini icâb ettirdi.
MA’NÂ-YI HAKĪKĪSİ İşte böylece medeniyet-i garbiyye öyle bir muhîtte te-
şekkül etti ki, işbu muhîtin seviye-i ma’neviyyesi pek dûn
idi. Her türlü te’sîrât-ı ruhbâniyyeden âzâde olan ve mes-
Hakāyık lek-i insâniyyet-kârâne hakkındaki idrâk-i ulvîleri kendileri-
Esrârengîz bir kuvve-i kāhirenin sevk ve tahrîkiyle, beşe- ne semâhat ve ulüvv-i cenâb gibi hissiyât-ı güzîdeyi bahşet-
riyet-i mütehayyire, mecrâ-yı tekâmül-i müstemirrini hiç miş bulunan akvâm-ı şarkıyyenin seviyesinden pek aşağı
sendelemeyerek ta’kîb etmektedir. Ve kâinatı zâhiren idâre idi. Medeniyet-i garbiyye, idrâk ve isti’dâd-ı fıtrî-i ibtidâîden
eden faâliyet-i mübeddile ve muhavvilelerden mürekkeb başka bir şeye mâlik olmayan akvâmın giriftâr oldukları mu-
mecmûa-i bî-pâyân içinde kendisine terettüb eden muam- hârebât-ı dîniyyeden mütevellid adâvet ve münâferetlerle
mâ gibi bir vazîfeyi de tükenmez bir himmet ve gayret-i tagaddî eder ve bin-netîce esâsen maddî olan bir şekil ve sı-
mevhûbe ile ifâ eylemektedir. fat takınarak sarîhan tecâvüz ve tazayyuka müstenid bir fi-
Zamîr-i beşer, bir gāye-i mechûleye doğru vukū’ bulan kirden istizhâr ederdi.
şu cereyân-ı serî’ önünde beyhûde mütehayyir olur. Nev’a- Buna binâen, kader, cihânı tenvîr etmek vazîfesini bu
mâ yed-i ihtiyârında olmayarak imâr ve ismâr etmekte ol- kere de Avrupa’ya tevcîh edince, Roma İmparatorluğu’nun
duğu bu cirm-i semâvîde bulunmasındaki hikmeti idrâk için enkāzını kapışan barbarların ahlâf ve a’kābından ibâret olan
bî-sûd mütefekkir bulunur. Kendi mukadderâtını idâre eden rüesâ-yı cismâniyyesinin hissiyât-ı iğtisâb ve i’tisâfına ve rü-
lâ-yetegayyer kavânînin tenevvü’-i bî-nihâyesi onun hav- esâ-yı rûhâniyyesinin din nâm ve hesabına, ihtisâsât-ı adâ-
sala-i idrâkine sığmadığı gibi, bütün vukūf ve irfân-ı beşer, vet-kârânesine revâç vermek için, Avrupa’nın bakiye-i cihâ-
na karşı tefevvuk-ı muvakkatinden istifâde etmesine ve bu
1
Buhârî, Sahîh, Kitâbü’l-İ’tisâm, 2. bakiyeyi zulmet içinde bırakmasına hayret etmemelidir.
Avrupa dü-dest-i tecâvüzü âlem-i İslâm’dan daha uzak- bir hiss-i maddiyyat-perestî sâyesinde tekevvün eden– ârzû-
lara kadar saldı. Ve aksâ-yı şarkın Budî ve putperest aksâ- yı tahakküm ve intifâ’ bâliğan mâ-belağ ta’vîz ve tazmîn et-
mını da bu dâirenin dâhiline aldı. Ve rast geldiği yerdeki mektedir.
sulh ve rahatı ihlâl ve asırlarca sa’y u gayretin semeresiyle Hülâsa, eğer Avrupa’nın hissiyyât-ı ihtirâm-kârânesinde,
birçok medeniyât-ı sâbıkanın te’sîs etmiş olduğu muvâzene- din uğuruna can veren şehîd(!) işgal ettiği mevki’-i ihtirâmı
i siyâsiyye ve ictimâiyyeleri dûçâr-ı izmihlâl eyledi. kıtaât-ı mechûle-i arz kâşiflerine terk etmiş ise... Ve vekāyi’-i
Fakat kurb ve civâr hasebiyle bu tecâvüzât-ı garbiyye- gûnâgûn arkasında koşan mütekebbir, yağma-ger, hûnhâr,
den en mutazarrır olan kısım, şarktır. Şark hem müslüman, serseri şövalyeler gürûhuna zümre-i muammerîn denilen
hem de parlak bir medeniyetin tevlîd ve iddihâr ettiği lâ- menfaat-perestler halef olmuş ise; bütün bu tahavvülât-ı
yü’ad servet ve sâmâna nigehbân idi. Bu sebeple, beheme- müteâkıbe, şark ile garbı yekdiğerinden teb’îd eden adâvet-i
hâl gerek Hıristiyan kilisesinin savâikini, gerekse garbın ba- kadîmenin iktisâ ettiği eşkâl-i muhtelifeden başka bir şey
ronlarıyla muhârib sürülerinin hiss-i tamaını cezb u tahrîk değildir.
etmeye mahkûm idi. Vâkıa şark, ba’demâ salîb nâmına bir hücuma ma’rûz
Salîb muhârebâtı bilâ-fâsıla teâkub etti. Mevcudiyeti olmuyor. Fakat her halde medeniyet ve beşeriyet-i müte-
taht-ı tehdîdde kalan âlem-i İslâm, bütün gayretini mütecâ- rakkıyye nâmına(!) vukū’ bulan tecâvüzâttan da âzâde kal-
vizînin tard u def’ edilmesi noktasına hasr u sarf eyledi. Me- mıyor. Bir müslüman, artık usûl-i atîka vechile işkence, ih-
mâlikini tahrip eden bu bitmez tükenmez muhârebâtın ihti- râk ve berdâr edilmiyor. Lâkin Avrupalının intifâına sâlih bir
yâcâtına medâr olmaya hasr-ı enzâr u efkâr ederek bir ara- yük hayvanına lâyık muâmeleden başka bir şey de görmü-
lık başka her şeye karşı lâ-kayd kaldı. İşbu muhârebât, müs- yor.
lümanlara bi’z-zarûre hükümdârlarına karşı bir itâat-i mutla- Zamanımızda bir müslümana –setr u ihfâ külfetinden bi-
ka hissini ilkā etmiştir ki, bu nüfûz ve iktidâr, keyfî bir şekil le vâreste olarak– bir nazar-ı istihkār ve istihfâf atfedilmesine
almak ve refte refte alel-amyâ bir istibdada kadar varmak sebep teşkîl eden madde, evâilde olduğu gibi, onun sırr-ı
husûsunda pek gecikmemiştir. teslîsi idrâkten tab’an ve fıtraten kāsır olması değildir. Fakat
İşte bu sûretle şark, şehrâh-ı tekâmülde güzerân olduğu kendi dinine hâlâ ittibâ’ ve muhabbet eylemesidir.
bir hâl-i ictimâî ve siyâsîye be-tekrâr avdet için garb tarafın- Tarîk-i temeddünde bugün rehber olan akvâmın kendi
dan cebr u tazyîk edilmiş oldu. Şarkın savlet-i akliyye ve dinlerine karşı lâ-kayd olmaları hasebiyle, terakkıyyât-ı fikr-i
mümeddinesine sür’atini zâyi’ ederek âkıbet bil-külliye dur- beşerin hissiyât-ı dîniyyeyi imhâ etmesi lâzım geleceği tar-
du. zında bir zan ve istihrâca, Avrupalıların [210] efkârı temâyül
Garblıların ikā ettikleri lâ-yü’ad tahribât kendilerine karşı ediyor. Bu zan ve istihrâca binâen yirminci asırda bile ma-
bittabi’ nefreti celb etmişti. Ve âkıbet medeniyet garpta in- sûn ve mahfûz kalmış olan diyânet-i İslâmiyye, daha doğ-
bisâta başlayınca bu medeniyet şarklıların nazarında daima rusu müslümanların dinlerine sûret ve derece-i irtibât ve te-
dâî-i şübhe kalmaktan kurtulamayarak o havâlîden gelen messükleri, gûyâ akvâm-ı İslâmiyye’nin hıristiyanlar derece-
her şey hakkında cârî olan red muamelesine bu da uğradı. sinde tekâmül ve tekemmüle isti’dâdlarına –gayr-ı kābil-i
Şarklılar, ehl-i salîb ve ruhbân ve muhibbânına1 baka- redd u cerh– bir bürhân-ı fennî olmak üzere gösteriliyor. İşte
rak garbı nasıl tahayyül ediyor idiyseler garblıların nazarın- bu zanniyâta, bu istihrâcâta binâendir ki, hıristiyanlar, kendi
da dahi –tahrîb-i bilâd-ı a’dâ için gönderilen– mücâhidîn rüchân ve tefevvuk-ı tabîîlerini iddia etmekle beraber, bize
şarkı temsil ediyordu. Birçok asırlar ve nesiller imtidâdınca de bir nev’-i mahsûsa müntesib bir mahlûk-ı dü-pâ muâme-
Avrupa ezhânını rüesâ-yı rûhâniyye ve cismâniyyesinin hi- lesi ediyorlar.
kâyât ve muharrerât-ı kâzibesi tağlît etti durdu. Beşerin kābiliyet-i tekemmül ve sûret-i tekâmülü ken-
Bu gidişle Avrupalının nazarında müslim, bir mahlûk-ı disini mutlaka dinsizliğe sevk edeceğine dâir olan bu iddiâ-
şerîr ve muhakkarın numûnesi ve bunun dini de (hâşâ) bir yı garîb acaba neye müsteniddir? Olabilir ki Hıristiyanlık
icâd ve ihtirâ-i muzır sûretinde görünmeye başladı. Bu hâl o şimdiki gâye-i hayâliyyeye tevâfuk etmiyor. Fakat bundan
dereceye vardı ki, hatta zamanımızda bile tabaka-i âliye-i dolayı beşer niçin dinsiz olsun? Böyle bir hâl-i husûsîden bu
mütefekkireden addedilen bir Avrupalı’ya göre bir müslim, derece umûmî bir hüküm ve netice istihrâc etmek, bir hatâ-
kim olursa olsun, en ulvî tezâhürât-ı vicdâniyyesi bile ta- yı azîmi irtikâb eylemektir. Bâ-husûs, tekâmül-i beşerin hiç-
hammül olunmaz bir sûrette ilmen ve resmen sû-i tefsîre uğ- bir devresinde bu iddiayı te’yîd edecek hiçbir hâdiseye tesâ-
ratılabilen bir mahlûk-ı dûn ü kemterdir. düf edilmemiştir. Bilakis görürüz ki, nev’-i beşerin tedeyyü-
Vâkıa görülüyor ki efkâr ve tasavvurâtın tekâmülü Hıris- nü keyfiyeti ilm u irfânıyla mütenâsib olarak inbisât ve inti-
tiyan akāyidini sukūt-ı tedrîcîye uğrattığı halde bile bu nef- şâr etmektedir. Hatta bize ma’lûm olan ve olmayan mezâhi-
ret-i mütevârisenin ancak şeklini değiştirebilmiştir. Fakat a- bin müteâkiben ve müteselsilen zuhûr ve inkişâfı, insanın
da’vet-i dîniyyenin zâyi’ ettiği şiddet ve kesâfeti, –ezhânı bu tarzdaki hâssa-i taakkul ve tefekküründen münbais olsa
tedrîcen istîlâ ve âkıbet bil-külliye râm etmekte olan müfrit gerektir. Târîh-i beşer, edyân ile efkâr arasında, yani insanın
tarz-ı taakkul ve tefekkürü ile sûret-i tedeyyünü arasında
dâimî bir münâsebet ve râbıtanın vücûdunu isbât eder. Bir
1
Metinde (‫ )محابينه‬şeklinde yazılmıştır. derecede ki, ser-nümâ-yı zuhûr olan bilcümle edyân ve
mezâhibe ıttılâ’ kesb etmekliğimiz mümkün olsa idi, nev’i- memiş olmalarından münbais olmasına gûyâ bir bürhân sû-
mizin evâil-i ahvâlinden bu güne kadar sûret-i tekâmülünü retinde görmek mecburiyetinde miyiz?
hatve-be-hatve ta’kîb edebilmekliğimiz kābil olurdu. İslâmiyet’in de sukūt-ı mukadderinden dem vuran fal
Maahâzâ, zamanımızda âlemde meşhûd olan tahavvü- kabîlinden akvâli bir nazar-ı bî-kaydî ile karşılarız. Çünkü
lât-ı i’tikādiyye, –ki Hıristiyanlığın sukūt-ı tedrîcîsi sûretinde görürüz ki bu kehânet, İslâmiyet’in mevzûu hakkında ak-
tezâhür etmektedir– bu hakīkat-i târîhiyyenin delil ve bür- demce arîz ve amîk tetebbuâtla istihzâra hâcet görmeksizin,
hânıdır. Hıristiyanlık’taki teslîs i’tikādının, harâretini zâyi’ e- o dine müteallik mübâhesâta karışmak için mahfile yanlış
derek tedrîcen soğuması, sadece Avrupa akvâmının bazı ta- bir yoldan gitmeye kalkışmıştır. Müşâhede ederiz ki bu kâ-
bakātında hüküm-fermâ olan mübâlâtsızlığa, kayıdsızlığa hinler, kendilerine belki ma’lûm olan Hıristiyaniyet ile mut-
mahmûl olmayıp, belki hürriyet, müsâvât ve tekâmülünden laka mechûl kalan İslâmiyet arasında keyfî bir muvâzât ve
ibâret olan şu tarz-ı dîğerdeki teslîsin vicdân-ı zamânede muhâzât te’sîs etmeyi, artık müdâfaası müşkil ve mümteni’
uyandırdığı i’tikād onu istihlâf etmiş olsa gerektir. birtakım müddeiyât ve ahkâmı –pek garip bir hâl-i bî-şuûrî-
Bu iki i’tikāddaki mevzuun tebeddül etmesiyle kâffe-i ye delâlet eden i’tidâl-i dem, daha doğrusu bir cümûd ile–
nev’-i beşerin dinsizlikte karar kılacağına neden hükmedil- serd u ityân etmek için bir salâhiyet-i kâfiyye addederler.
sin? Bugün fenne müstenid olarak teessüsü iddia olunan Şüphesiz bunların bu zehâba itimadı, kâffe-i edyânın bir
hakīkiyyûn ve maddiyyûn mesleklerinde bazı kimselerin vü- hedefe müteveccih [211] ve bir sâika ile mütenebbih olma-
cûduna zâhib olduğu havâs ve hasâyise i’tikādları ve bunun sından “Edyân, az çok farklarla seyyândır” gibi bir i’tikād-ı
tevlîd ettiği mecmûa-i mu’tekedâta i’timâdları, her halde Hı- münteşire i’tikād etmelerinden münbaistir. Bunların naza-
ristiyanlığın kendilerine telkīn ettiği akīdeye karşı akdemce rında, İslâmiyet ile Hıristiyaniyet’in din vasf-ı umûmîsiyle
hissettikleri ciddiyet ve samimiyet derecesini hâizdir. mevsûf olması keyfiyeti, her ikisini yekdiğere karıştırmak ve
Hiç şüphe yok ki, Hıristiyan ruhbânı tefevvukunu zâyi netîce-i hükm u karârlarının isâbet ve lâ-yuhtîliğini iddia
etmektedir. Fakat bu zıyâ’, kavânîn-şinâsân ve mütefekkirîn eylemek için bir sebeb-i kâfîdir.
ve felâsifeden mürekkeb bir hey’et-i ruhbâniyye-i cedîdenin Vâkıa bu kabîlden galatât-ı takdîr ü temyîz –pek vâsi’ ve
lehine ve menfaatine olarak vukū’ bulmuyor mu? Bunlar mübhem maânîye delâlet etmek mahzûruna mâlik olan–
âyîn-i mezhebîlerini kilise kürsîlerine bedel mehâfil-i muhte- ta’bîrât-ı cinsiyyenin isti’mâlinden neş’et eder. Bu ta’bîrât,
life kürsîlerinde ve “laboratuvar” yani kimyahânelerde icrâ bizi nâ-tamâm ta’mîmlere, muğfil teşbîhlere sevk eder. Ve
etmekle bunlara, âyîn ve şeâyir-i mezhebiyye hissiyât ve bundan, turuk-ı idrâk ve temyîzimizi sedd eden hatîât ve
mu’tekedâtını kaybetmişler denebilir mi? Hakīkatte bu, Hı- teşevvüşât tevellüd eder.
ristiyanlığı istihlâf eden bir mezheb-i cedîdden başka bir şey Lâkin ma’lûmât ve tefekkürât-ı beşeriyyenin inbisâtı
değildir. Öyle bir mezheb ki, kendisini tevlîd eden mu’teke- sâyesinde bu ta’bîrât gittikçe taayyün ve tebeyyün etmekte
dât ve tevehhümâtı irzâ ve te’mîne kādir olduğu müddetçe, ve bu hatîât-ı mütevellideyi izâle etmek üzere, delâlet ettik-
ayniyle selefi gibi devam edecektir. Selefi gibi bunun da â- leri eşya ve mevâd arasında kâfî miktarda bir tefâvüt ve
mâl ve hayâlâtı, ye’s ve kedûrâtı, müdâfiîni, muârızîni ola- tefâzul te’sîs eylemektedirler. Bu sûretle “ilim” ta’bîrinin ak-
caktır. Bunun müntesibîni arasında bulunacak i’tikād ve i’ti- demce muhât olduğu mübhemiyet ve fevkalâdelik ve hu-
mâd-ı müfrite ashâbı da, taassub ve muâraza husûsunda, râfâttan bit-tecerrüd şimdiki ma’nâsında anlaşılması için pek
Hıristiyanlığın meşâhîr-i eazzesinden aşağı kalmayacaktır. çok zaman geçmiştir. Bu ta’bîrden, ecdâdımızın zihnine te-
Acaba beşeriyete fazla bir rahat, bir saâdet neşr u te’mîn bâdür eden muammâ ile bizim bugün anladığımız ma’nâ
edecek midir? Bunu müstakbel söyleyecek. Fakat buna inti- arasındaki farkın, ezmine-i mütekaddimedeki ilm-i nücûm
zâren ensâl-i cedîde-i garbiyyeye bir hiss-i umîd bahşetmiş- ile zamanımızdaki ilm-i hey’et arasındaki fark kadar azîm
tir ki, işte henüz selefine bu noktadan galebe çalmaktadır. olduğunu, insan idrâk etmek için asırlar geçmiştir.
Ne şekl ü ünvânda temessül ederse etsin ahvâl-i beşer Din ta’bîri için de aynı hâdise tekevvün ediyor. Bunun
daima tekerrür eder durur. Bu ahvâl, fazlaca bir saâdetin ma’nâ-yı İslâmîsi ile edyân ve mezâhib-i sâire-i mevcûde a-
taharrîsi endîşesinde icmâl edilebilir. İşte fikr-i beşeri daima rasında hemen hemen münâsebet bile kalmamıştır.
meşgûl eden yegâne endîşe, faâliyetini tenbîh ve tahrîk e- İslâmiyet’in nazarında, din kabul veya udûlü ihtiyarî,
den yegâne gaye budur. Bu gāye-i bî-nihâyeye mehmâ-em- hayâlî ve i’tibârî birşey değildir. Din; gûyâ âlâm-i beşeri tes-
ken takarrüb için mütemâdiyen vesâyitin birini diğerine ter- kîn etmek ve tesellî-âmîz mevaid-i vâhiyye ve âmâl-i tâliy-
cih ettiren sebep ve illet de budur. ye-i nâ-mütenâhiyye ile bir saâdet-i mütehayyeleyi te’mîn
Öyle ise, eğer ulûm ve fünûn-ı ma’kūlenin terakkıyâtı, eylemek için uğraşan ve tahayyülât-i mâ-fevka’t-tabîanın
Hıristiyanlık âleminde cedîd meslek-i maddiyyûnu, felâsife-i sâha-i akīmesinde mahbûs kalan muhayyilemizin tasavvu-
zû-fünûnu tevlîd etmiş, eğer hakīkiyyûn mezhebine doğru rât-ı hatar-nâkı değildir.
atılan her hatve-i inkılâb Hıristiyanlığın fayda ve nüfûzunu Belki İslâm için din, beşerin muvâzene-i cismiyye ve ak-
kasr u tahdîd eylemiş ise, bunu, bu hâdiseyi, İslâmiyet’in liyye ve ahlâkiyyesinin mensup ve mürtebit bulunduğu usûl
din olmak i’tibâriyle ber-devâm olan nüfûz ve iktidârının ve kavâid-i dâimeye hürmet ve mürâ’ât etmek demektir. İş-
masûniyet ve mahfûziyetini bu din ile mu’tekid olan müs- te bu sâyede sâ’âdet-i matlûbe, bir hayâl olmaktan kurtula-
limînin akvâm-ı Hıristiyâniyye derecesinde tekâmül ede- rak bir hakīkat olur. Din demek, beşeriyetin tekâmül-i mu-
kadderini sevk ve idâre etmek için esbâb ve vesâyit-i ta- esbâbı hakkında değerli bir mütâlaa dermeyân etmek için,
bîiyye ve ma’kūle ve ameliyyenin tatbîkāt-ı mütemâdiyyesi bu hesapla ne miktar sa’y ü amele hâcet mess edecektir.
demektir. Gayesi, efrâd-ı beşere tarîk-i salâh ü hakīkatte Halbuki maalesef, bu yolda hiçbir şey tecrübe edilmemiş ve
rehberlik etmek ve maahâzâ mechûlât-ı nâ-mütenâhiyye ile halli bir ehemmiyet-i mahsûsayı hâiz olan bu mes’eleyi,
daima müşevveş olan fikrinin tasavvurât-ı mâ-fevka’t-tabî- velev ki cüz’îce tenvîr için, nâmına lâyık hiçbir tedkīk-i tâ-
asında bir tarîk-i sâlim te’mîn eylemektir. Ve binâenaleyh rîhîye girişilmemiştir.
faâliyetinin suver-i müteaddide-i tezâhüründe insanı taras- Öyle ise bu hâliyle, müslüman şarkın inhitâtı mes’elesi,
sud etmek ve beşerin kābiliyet-i tekemmüliyyesini tezyîdden [212] ma’lûmat-ı kâfiyyenin fikdânı sebebiyle muammâ gibi
ibâret olan vazîfe-i ulviyyesinin bahş ettiği bütün nüfûz ve cevapsız kalacaktır. Nasıl olursa olsun ve nereden tahassül
bütün salâhiyetle tahakküm eylemektir. ederse etsin, bütün cevaplar, zamanımızda biz-zarûre nâ-
İşte bunun için hayât-ı yevmiyyemizdeki ef’âl-i cüz’iy- tamâm ve keyfî olacak ve nazar-ı i’tinâya alınabilmek için
yeye varıncaya kadar tevfîk edilmek üzere, İslâmiyet’in üze- bir esâs-ı metîne asla mâlik bulunmayacaktır.
rimizdeki kuvvet ve salâhiyeti her zaman bî-hadd u pâyân Lâkin bu inhitâtı a’sâr-ı sâlifede hâsıl eden esbâb-ı adî-
olmuş, şahs-ı ma’nevîmizin neşv ü nemâsı üzerine nüfûz ve denin nelerden ibâret olduğunu ta’yîn etmek bizim için
te’sîr-i kat’îsi bulunmuş, ve’l-hâsıl dîn-i mübînimiz taakkul gayr-ı mümkin ise, her halde bu suâli şekl-i hâzırında irâd
ve tedkīk ve bu hâlin esbâb-ı lâhikasını bir dereceye kadar
ve tefekkürümüzün cevherini teşkîl eylemiştir. Bin-netîce,
tahkīk edebiliriz. Suâlin bu şekilde irâd edilmesi, âlem-i
ihtiyâcât-ı hayât, insana bir hatt-ı hareket ta’yîn ve teklîf et-
İslâm’ın bu babda beyân-ı mütâlaaya en ziyâde salâhiyet ve
tikçe ve isti’dâd-ı tekemmülü kendisine bir mecmûa-i mu’te-
sıfatı hâiz olan zevâtı tarafından cevap verilmesine müsâid-
kedâta i’tikādın ihtiyâc-ı mübrem-i dâimîsini hissettirdikçe,
dir. Bu cevap ise, evâmir-i dîniyyeye nâ-tamâm bir sûrette
i’tikād-ı kat’î ve mutlak ile inanacağımız yegâne din, dîn-i
imtisâl edilmekte olmasını bilâ-ihtirâz serd u ityândan ibâ-
mübîn-i İslâm’dır. Akvâm-ı İslâmiyye’nin bugün bulunduğu
rettir. Binâenaleyh mâdem ki hâl-i hâzırdaki inhitâtımız, ka-
mevki’-i münhattır ki bu inhitâtın sebeb-i aslîsi sûretinde te-
vâid ve evâmir-i esâsiyye-i İslâmiyye’ye noksânî-i imtisâl-
lakkī edilmek raddelerine kadar dîn-i İslâm’ın enzâr-ı ağyâr-
den tahassül etmiştir, artık aynı kavâid ve evâmire zamân-ı
da mechûlü’l-mikdâr kalmasına sebep olmuştur. mazîde imtisâl etmek sebebiyle tedennî etmiş olduğumuzu
Âlem-i İslâm’da umûmiyeti cidden bir garâbet teşkîl e- iddia etmek mantık ve ma'kūle sığmaz.
den bu inhitâtı dîn-i İslâm’a atf etmek husûsunda hıristiyan İşte görülüyor ki, dinimize, fen ve hikmet-i cedîde nâ-
yek-nazarda ma’zûrdur. Çünkü kendisinin terakkīye doğru mına serd edilecek ithâmât, vaktiyle akīde-i Hristiyâniyye
seyr u hareketinde tesâdüf ettiği yegâne mâni’ ve hâil kilise- nâmına uğratıldığı tecâvüzâttan daha esaslı şeyler değildir.
sidir. Maamâfih bir hıristiyanda böyle bir zann ü zehâb ne Dinimize muhabbet ve irtibât izhârında ısrar ettiğimiz i-
kadar kābil-i özr u îzâh olsa bile yine esâsen butlânı bî-rayb çin bizi taassub-ı vahşî ile ithâm etmek, asılsız bir düş-nâm-
ü gümândır. Zîrâ, bu zehâb ona Hıristiyanlığı tasavvur ve dan başka bir şey değildir. Garblılar meyânında bulunan en
takdîrden ve o dinî tecrübesinden dolayı bi-nefsihi telkīn münevver fikirlerin, en hassâs vicdânların hissini iptal ede-
edilmiştir. Yoksa İslâmiyet’e dâir ma’lûmatından, veyahud bilecek dûzahî bir kuvvete mâlik olan bu töhmet, bizim için
akvâm-ı İslâmiyye’nin bu inhitâtını tevlîd eden esbâb-ı ha- pek tahammül-güdâzdır. Bu töhmet küre-i arzın iâşe ettiği
kīkiyyeye ve târîhiyyeye ıttılâından tahassül etmemiştir. Bi- üç yüz milyon müslümanın –pek az bir istisna ile– kısm-ı
nâenaleyh, akvâm-ı müslimenin şu hâl-i hâzırına dîn-i İs- küllîsinin nefret ve adâvete ve bed-ter muâmelâta lâyık
lâm’ı sebep addetmek, en kaba hurâfâttan daha esassız ve mahlûkāt-ı muzırradan ibâret olduğunu iddia ve gûyâ iknâa
istinâdsız bir efsanedir. Ve o dîn-i mübînin (hâşâ) noksânına kadar cür’et ve cesâret etmek sûretiyle, garblıların fikirlerini
ve adem-i kemâline hiçbir derecede bürhân teşkîl edemez. ifsâd etmiştir. Bedihîdir ki böyle hatalar, sû-i zan ve nef-
Cem’iyyât-ı beşeriyyenin tekemmül ve inbisâtını tevkīf sâniyet-i mütekābileyi idâmeden başka bir şeye kādir de-
eden esbâbı ta’yîn etmek kolay bir şey değildir. Akvâmın ğildir.
tedennî ve inhitâtı, ekseriyâ mütebâyin birtakım ahvâl ve Öyle ise, garb-ı mümeddenin bize bu noktadan izhâr
vukūâttan terekküb eden bir silsile-i medîdenin ve bir de ettiği husûmet-i muttaride kat’iyyen gayr-ı muhık olunca,
beşeriyetin tekâmül-i umûmîsinden –cem’iyyât-i beşeriyye-i bizde tahrîk ve da’vet eylediği husûmet-i mütekābile âlem-i
müteaddidenin dâhilinde olsun hâricinde olsun– tekevvün İslâm’ın takdîri husûsundaki hatâ-yı azîminden mütevellid
eden esbâb ve avâmil-i adîdenin neticesidir. netîce-i tabîiyyeden ibâret kalıyor.
Roma imparatorluğunun esbâb-ı tedennîsini, mehmâ- Garblıya karşı bir sûret-i mutlakada hissettiğimiz mübâ-
emken sıhhate karîb bir sûrette ta’yîn etmek için, ezmine ve adet –ki muârızînimiz bunu gayr-ı müsâid ve mütedennî bir
emkine-i muhtelife müverrihlerinin senelerce şedîd bir sa’y taassuba haml etmeye çalışırlar– asla cehâlet veya hurâfâta
u gayretine hâcet mess etmiştir. Bununla beraber bu mevzû, i’tikād hissinden mütevellid değildir. Belki bilakis, hakkı-
tükenmek şöyle dursun, hâlâ zamanımızda bir menba-i bî- mızda ta’kîb olunan âmâli ve isti’mâl olunan vesâyiti müs-
nihâye-i tetebbûât ve tedkīkāttır. bet bir sûrette bilmek ve bî-tarafâne tedkīk ve muhâkeme
O halde, yalnız bir saltanat mevzûubahis olmayıp, belki eylemekliğimizden neş’et etmiştir.
her kısmı hadd-i zâtında bir saltanattan ibâret olan koca bir Buna mebnî zannederiz ki, bir san’at-i müfsidâne ile
âlemden bahs edilmesi i’tibâriyle, âlem-i İslâm’ın inhitâtının kādihînimizin tasvîrine çalıştıkları behâyim-i muzırra olmadı-
ğımızı içimizden isbâta çalışanlar, bir kasd ve amd-i muan- husûsunda Avrupa’yı sevk u tahrîk eden sebep, –mazmûn
nide karşı beyhûde mücâhede ediyorlar. Zîrâ bizi bî-amân ve meâlinden fedâkârâne bir ferâğ ve uhuvvet-şiârâne bir
bir müsâadesizlik ve hurâfâta i’tikād gibi idrâksizlik ile şedî- yekvücûdî anlaşılan– dîn-i İslâm’ın taht-ı te’sîrinde teşekkül
den ithâm edenler, bizim müsâade-i semîhâne hasletiyle etmiş olan şahsiyet-i ma’neviyyemize karşı hissettiği derin
muttasıf ve âharın mu’tekedâtına riâyetkârlık göstermek bir mübâadettir. Bizde hiç müsâmaha etmediği bir şey
husûsunda kendilerinden pek ziyâde munsıf olduğumuzu varsa, o da, tefekkür ve gayesi i’tibâriyle kendi şahsiyetin-
bizden iyi bilirler. O kadar iyi bilirler ki, bunu cerr-i menfaat den büsbütün başka olan şahsiyetimizdir. Bu maşrıkī şahsi-
husûsunda aleyhimize isti’mâl ve bundan kıymet-dâr fay- yet ki, eşkâl-i zâhire-i mutâvaat-kârânesine rağmen faâl ve
dalar istihsâl ederler. Eğer bizi ithâm edenler bunu alenen münâzi’dir. Garbın şarka tahakkümüne karşı tabîî ve fakat
ikrâr ve hâlisâne i’tirâf etmiyorlarsa, bu da el-hâletü hâzihi henüz bî-baht bir düşmandır. Öyle bir düşman ki, kuvvetini
bir tarz-ı dîğerde tasavvur ettikleri menfaatlerine bu ikrâr ve daima kederlerinden alır ve garbın rıbkasından şarkın halâs
i’tirâfın azîm mazarratı olmasından havf ve ihtirâz etmele- olarak hakīkī bir terakkīye mazhariyetinden ibâret gördüğü
rine mebnîdir. maksad-ı aslîsinin galebe-i nihâiyyesine i’tikādı dolayısıyla
Avrupa’nın bize eşkâl-i muhtelifede izhâr ettiği husû- âteş-i intizârla yanar.
met-i dâime ve mütemâdiyyenin, esâsen hissiyât-ı insâniy- Beyânât ve îzâhât-ı mesrûdeden bir sûret-i vâzıhada an-
yet-kârâneye müstenid, yani bizlerin de terakkī ederek şu laşılır ki, hakīkatte, taassub-ı İslâm ta’bîri asla müslimin hı-
sâha-i gabrâda bir mevki’-i mümtâz ü mu’teber işgal etmek- ristiyana buğz ü adâvetini ifhâm etmez. Belki garbın şarka
liğimiz arzusundan mütevellid olduğuna zâhib olanlar, pek adâvet-i mevrûsesini tefhîm eder.
sâf-derûndur. Bu zehâb ile musâb olan sâde-dil, pek galîz Şu satırları yazmaktan maksadım, buğz ü adâveti tezyîd
bir sehv u nisyânı irtikâb edecektir ki o da garbın şarka değildir. Ancak kaderin yan yana imrâr-ı hayâta mahkûm
tahakkümü ve bu tahakkümden bir sûret-i gayr-ı meşrûada ettiği ve binâenaleyh tanışmak ve anlaşmak husûsunda aynı
istifâde etmesi, ancak inhitât-ı hâzırımızdan başka bir esasa kāideye mecbûr ve melzûm eylediği iki kısm-ı azîm-i beşer
arasında münâsebât-ı âdiyye-i tabîiyyenin teessüsüne mâni’
müstenid olmadığını ferâmûş eylemesidir.
olan hatar-nâk hataları cerh ü ibtâl içindir.
İşte bunun içindir ki, garbî komşularımızın tasavvur ve
Bu hataların mes’ûliyetlerini münhasıran garba tevcîh
tasvîr ettikleri bu şekl-i taassub, bizde hakīkaten mevcûd ise,
etmek de insafsızlıktır. Bilakis şark da buna bâliğan-mâ-be-
bundan müstefîd olan onların değil, dûçâr-ı derd ü elem o-
lağ iştirâk eder. Çünkü, hakīkatimizi idrâke Avrupa muvaf-
lan bizlerin şikâyet etmesi lâzım geleceğini zannederiz.
fak olamamış ise, bunu ona tanıtmak, bize ait bir vazîfe idi.
Binâenaleyh bizim taassubumuza atfen Avrupa’nın ale-
İnsan, hataları, galat tefehhümleri izâle etmekle hemcin-
nen izhâr ve teşhîr etmekte olduğu husûmet, asla muhıkk ve
sinin saâdetine çalışır. Zîrâ hemcinsinin hata ve nikbeti üze-
bî-garaz olamaz. Başka bir sebepten izhârı müşkil bir i’tirâf-
rine müesses olan saâdet, hakīkatte bir felâkettir. Arzu ve
tan münbais olmak mecburiyetindedir.
ümîd edilecek hakīkī ve dâimî saâdet, herkesin hisse-dâr ol-
Filhakīka, münhasıran bizim müessesât-ı siyâsiyye ve ic-
ması ve hâlis ve samimî bir mübâhasenin tecellî ettireceği
timâiyyemizdeki noksanın, veyahud i’tikādât-ı dîniyyemiz-
hakīkat üzerine müesses ve pâyidâr bulunması lâzım gelen
deki (hâşâ) münâsebetsizlik ve hüsrânın, –izhâr-ı husûmette
saâdettir.
derece-i i’tidâli unutturacak raddede– Avrupa’yı igzâb et-
Müellifi Fransızca’dan mütercimi
mekte olduğunu zann u tefekkür etmek, bir sûret-i i’timâd-ı Mehmed1 Tâhir Hayreddin
tıflâne göstermekten başka bir şey değildir.
Acı ve medîd bir tecrübe bize öğretmiştir ki, meyl ü
muhabbete en şâyân olan mesâi ve ictihâdımıza, şahsiyyet-i
şarkıyyemizin medh ü senâya en lâyık tezâhürâtına karşıdır
HİLÂL VE SALÎB MÜNÂZAASI
ki Avrupa daima üst perdeden “taassub-ı İslâm” feryâdına
NÂM ESER-İ MU’TEBERDEN
başlar. Âkıbet fark ettik ki, bizim bu taassub-ı muhayye-
Medeniyet Hakkında Bazı Mütâlaât
limizin derecesini, daima kendi âmâl ve tasavvurât-ı hod-
bînânesinin tahaddüs ve tahakkukuna karşı koyduğumuz
müdâfaa derecesiyle ölçmektedir. Şarkta tevsî-i müstemlekât maksadını te’vîlen Avrupalı-
Müfteriyâne bir tecâvüz-i gayr-ı muhık ikā etmediğimize lar tarafından ihtirâ edilmiş olan “vazîfe-i temeddün” kelâ-
kāni olarak diyebiliriz ki, garbın şarka husûmeti, hakīkatte, mının mâhiyeti fil-vâki’ bir zamandan beri şarklılarca lâyı-
bizim şahsiyet-i İslâmiyyemizi büsbütün mahv edebilmesi kıyla anlaşılmaya başlamıştır. Maamâfih bu babda anlaşıl-
husûsundaki aczine karşı Avrupa’nın hissettiği tehevvür-i
esammın tezâhürât-ı mütenekkiresidir. O acz ki, salîbiyyûn 1
Said Halim Paşa’mızın müsteâr ismidir. Aynı yazı, ifâdesi düzelti-
muhâriblerinin gayretlerini bir netîce-i mahsûsaya iktirân et- lerek yeniden kaleme alınmış şekliyle Sebîlürreşâd’ın 15. cildinde
tirememiş, Hıristiyanlığa celb ve tahvîle masrûf olan mesâîyi (1919), merhumun kendi adıyla ve “Taassub” başlığı ile yeniden
yayınlanmıştır. Eser 1917’de küçük bir risâle hâlinde ve 1919 so-
ve âkıbet şarkta gûyâ medeniyet için ve insâniyet-kâr olan
nunda, yazarın, bunun gibi yedi önemli yazısını içine alan Buh-
siyâseti de akīm bırakmıştır. ranlarımız cildi içinde de çıkmıştır. Bkz. Buhranlarımız ve Son E-
[213] Hayret-efzâ bir tehâlükle aleyhimize izhâr-ı şiddet serleri, Hazırlayan M. E. Düzdağ, İz Yayıncılık.
maya muhtaç bir hâl daha vardır ki o da memâlik-i garbiy- “Avrupa medeniyeti” sözünü “şark vahşeti” ta’bîri mu-
ye halkından bir kısm-ı küllîsinin böyle bir “vazîfe-i temed- kābilinde kullanmak pek çok garb muharrirlerince bir i’tiyâd
düniyye”nin Avrupalılar ma’rifetiyle icrâsına ehl-i şarkın e- hükmüne geçmiştir. Ta’bîr-i [214] dîğerle: Avrupa’nın şu
şedd-i ihtiyâcı bulunduğunu kaviyyen zanneylemeleridir; bi- tahakküm ve tefevvuku devrinde Nasrâniyet’in hey’ât-ı icti-
nâenaleyh onların zehâbınca böyle bir vazîfe-i temeddü- mâiyyesinden birine mensup olmayan bir halk galiba müte-
niyye sırf bir hizmet-i insaniyyet-kârânedir. Ezmine-i kadî- meddin addolunmak istenilmiyor.
mede akvâm-ı şarkıyyenin bir hayât-ı mütemeddineye ve Şu “medeniyet” sözünün ma’nâ-yı hakīkīsi ne olduğunu
milel-i garbiyyeden daha âlî hissiyyât-ı insâniyyet-perverâ- anlayabilmek öyle bir mes’eledir ki şarklı bir ehl-i tedkīki
neye mâlik olmuş bulunduklarını, şarkın mehd-i medeniy- cidden şaşırtsa gerektir. O ehl-i tedkīk Avrupa müellifleri ta-
yet olduğunu ve nûr-ı terakkīnin şarktan gelmiş idüğünü rafından yazılan ve bu gibi mevâd husûsunda me’haz olan
garb halkının yalnız pek az bir kısmı teemmül edebiliyor. Bir âsâra mürâcaat etse anlar ki garblılarca kat’iyyen gayr-ı mü-
de “âlem-i medeniyyet” ta’bîrinin ancak âlem-i Nasrâniyyet temeddin sayılan bir nice akvâm –o âsârdaki ta’rîflere na-
hakkında isti’mâl olunabileceğine ve âlem-i şarkın ya nîm- zaran– mütemeddin efrâd-ı beşerden addolunmak lâzım ge-
mütemeddin olduğuna veya büsbütün barbarlık hâlinde bu- lir. Bundan mâadâ o şarklı ehl-i tedkīk mezkûr âsârda ta’rîf
lunduğuna dâir garblıların ekserîsi arasında bir zehâb mev- edilen sıfât-ı temeddünü Avrupalıların amel ve hareketleriy-
cûddur. le –ve alel-husûs Asya ve Afrika’daki amel ve hareketleriy-
Mes’eleye şarklılar nokta-i nazarından bakılırsa bu zehâ- le– mukayese etmiş olsa Avrupa milletlerinden bazılarının
bın butlânına kāil olmak iktizâ eder; zîrâ onlarca âlem-i garb “mütemeddin” sıfatına hiç de lâyık olmadıklarına hükm ey-
bir “âlem-i terakkī”dir. İmdi maddeten vukū’ bulan terakkı- ler; çünkü kuvve-i mukāvemesi mahdûd olan şark akvâmı-
yât-ı azîmeden dolayıdır ki birkaç asırdan beri Avrupalılar nın istiklâl-i millîlerini ilgâ etmek, mevcûd olan müessesele-
şark üzerine icrâ-yı tahakküm edebilecek bir mevki’ kazan- rini ya tağyîr veya imhâ eylemek, ecdâddan müntakil olan
mışlardır. Îcâd-ı fennî ve ihtirâ’-i sınâî sebebiyle Frenkler ve onlarca muazzez sayılan her şeyi ya ifsâd etmek veya
kuvve-i musahharâneyi hâvî bunca silâh-ı tefevvuka mâlik çığrından çıkarmak gibi harekâta “temeddün” şekli verile-
olmuşlar ve bu sâyede şarkta infâz-ı âmâl ve icrâ-yı tahak- mez. Bilakis bu gibi muâmelât o müterakkī Frenklerin hissi-
küme koyulmuşlardır. Târîh-i şarka âşinâ olanlarca ma’lûm yâtında ebâ an ceddin mevrûs bir nevi’ heves-i vahşiyâne-
birtakım esbâb-ı esâsiyyeden dolayıdır ki ehl-i şark garblılar nin hâlâ hüküm-fermâ olduğunu isbât eyler. Kezâlik, yine o
ile muvâzî bir surette tarîk-i terakkīde yürümek iktidârından şarklı ehl-i tedkīk nazarında –netîce-i tetebbû’ olarak– mey-
mahrum kalmışlardır. dana bir hakīkat çıkar ki o da zikri kesretle tekerrür eden
Mes’eleye yine şark nokta-i mübâhasesinden girişilince “medeniyet” sözünün bir ta’bîr-i mübhemden ibâret bulun-
Avrupa halkının “medeniyet” kelimesini bir hatâ-yı fâhiş ile ması ve hatta Fransızların La Grande Encyclopédie nâm kā-
kullandıkları meydana çıkar; zîrâ terakkıyât-ı maddiyye sı-
mûslarından* i’tirâf olunduğu üzere “medeniyet” kelimesine
fât-ı temeddüniyyeyi yalnız garb halkına tahsîs için bir se-
bir ta’rîf-i sahîh i’tâsının güç olmasıdır.
beb-i kâfî olamaz. Medeniyetin bir de cihet-i ma’neviyyesi
Hakīkat-i mes’ele bu merkezde ise de mâdem ki Avru-
olmak iktizâ eder ki işte bu cihet-i ma’neviyye mülâhaza
pa’nın şark üzerindeki tahakkümü devam edip gitmektedir,
olundukta garblıların medeniyeti kendilerine hasr etmelerin-
o halde bu tahakkümün devamına bir muhâlefet-i fi’liyye
deki iddia teslîm olunamaz. Avrupa medeniyetinin fezâilini
vukūa gelmedikçe şarklıları “gayr-ı mütemeddin” diye tasvîr
tervîc ve ta’mim ile uğraşan bazı kimselerin iddialarınca
etmek Avrupalıların menfaati iktizâsından bulunacaktır; zîrâ
mezkûr terakkıyât-ı maddiyye milel-i Nasrâniyye’yi hissiy-
Avrupalılar akvâm-ı şarkıyye arasına idhâlini deruhte eyle-
yât-ı âliyye ve fezâil-i ma’neviyye iktisâbına da sevk etmiş
dikleri şu ma’hûd “vazîfe-i temeddün”lerinde bu vesîle ile
ve bu sebeple maddeten olduğu gibi kâffe-i fezâil-i ma’ne-
bir salâhiyete mâik bulunmuş oluyorlar.
viyye cihetiyle dahi onları milel-i gayr-ı Nasraniyye’nin fev-
kınde bir mertebeye isâl eylemiş! Vâkıa bu iddia pek ma’kūl
bir sûrette ihtirâ olunmuş ise de ne fayda ki bu gibi müddei- Akvâm-ı şarkıyye arasında en ziyâde tahakküm-i efren-
yât-ı mürettebeye ehl-i şark tarafından bilâ-teemmül kanâat ce ma’rûz olanlar livâ-yı İslâm’a tâbi bulunan milletlerdir;
olunuverecek devirler geçmekte bulunmuştur. Binâenaleyh çünkü bu milletler Afrika’nın bahr-i muhît-i Atlâsî sahilinden
âlem-i Nasrâniyyet tefevvuk-ı ma’nevî hakkındaki iddiasını tâ Kafkasya’ya kadar olan cihetlerde ve tam Avrupa kıt’asına
müsbit ahvâl u harekât irâe etmedikçe hissiyâtının o terak-
mukābil kıtaât-ı memâlikte sâkin olduklarından garb mede-
kīsi âlem-i gayr-ı Nasrâniyyet indinde efkâr-ı hîle-kârânenin
niyetinin pîşdârlarına cevelânı kolay bir meydân-ı faâliyyet
inşirâhı olmak üzere telakkī edilebilir ve o efkâr-ı hud’a-
arz etmektedirler. Avrupa medeniyetinin gayret-keşleriyle
kârâne ile şarkiyyûnu aldattığı, mugālataya boğduğu zehâbı
mübâhaseye girişip de “Daha kaç asır evveline gelinceye
kesb-i takviyyet eyler. Garbın o terakkī-i zihnîsi dâniş ve
kadar ehl-i İslâm’ın gerek teâlî-i fikrîce ve gerek terakkī-i
maârifin tevessü’-i azîmine medâr olduğu inkâr edilemez;
maddî cihetiyle Avrupa halkına mütefevvik bulundukları ve
fakat maârif ve ma’lûmatın bu vüs’at-i terakkīsinin bir te-
hatta kurûn-ı vustâda müslümanlar arasındaki terakkıyât-ı
kemmül-i ma’nevî ihdâs eylediği görülememektedir.
*
Mezkûr kâmûsun on birinci cildi 543’üncü sahîfeye bakıla.
ilmiyye sâyesinde o zamanlar kısmen barbar bulunan efren- cereyân-ı muamelâtını tarassud edenlerce ma’lûmdur. İşte
cin evsâf-ı mütemeddine-i insâniyyeye dâir bazı şeyler öğ- bu serd olunan tarzlarda maşrık-ı İslâm’da kendi hükûmet-
renmeye başlamış oldukları” yolunda serd-i edille etmek lerini, kendi idârelerini te’sîs için Avrupa medeniyetleri bir
beyhûdedir. Bu adamlar delâil-i târihiyyeye karşı göz yu- salâhiyet kazanmış olurlar.
muyorlar; bilmiyorlar veya bilmek istemiyorlar ki ehl-i salîb
arasında en az mutaassıb olanlar ve en zeki bulunanlar düş-
manları olan müslümanlar arasında ittihâza şâyân evsâf-ı Garbın şark üzerindeki tahakkümü mes’elesi ehemmi-
hasene mevcûd olduğunu gördüler ve şarktan aldıkları ve- yet-i azîme-i siyâsiyyeyi hâvî mesâilden olduğundan şarklı-
sâit-i terakkī sâyesinde Avrupa medeniyetinin inşirâhına hiz- ların o babdaki nokta-i mülâhazasını ileride zikredeceğiz.
met eylediler. Avâm-ı efrence ma’lûm olmayan bu hakīkat Düvel-i mufahhamanın şarktaki “vazîfe-i temeddüniyye”leri
bir hayli Frenk müellifleri tarafından i’tirâf olunagelmiştir.* âlem-i Nasrâniyyet misyonerlerini garbın âdât ve erkânını
Hâl böyle iken zamanımızda –cahil bir Çinlinin bütün ve eşkâl-i mezhebiyyesini şarka idhâl için teşcî’ etmektedir.
ecnebîlere alel-ıtlâk barbar tesmiye ettiği gibi– Avrupalılar Fil-vâki şimdiye kadar bu uğurda nice emekler sarf edilegel-
da alel-umûm ehl-i İslâm’a vahşi veya gayr-ı mütemeddin miş ise de erkân ve turuk-ı Nasrânînin tahakküm-i siyâsî-i
deyip gidiyorlar. Müslümanların Frenklerce bu yolda telak- efrenc derecesinde bir muvaffakıyetle şarklılara kabul
kīsine pek de taaccüb eylememek iktizâ eder, zîrâ evvelce ettirilemeyeceğindeki zanlar kuvvet bulmaktadır. Alel-husûs
imâ olunduğu vechile böyle bir zehâb halkın zihnine siyâ- maşrık-ı İslâm halkına bu babda vukū’ bulan ibrâm ve teş-
siyyûn ve ricâl-i düvel tarafından kasden telkin olunuyor. vikler sadra şifâ verir hiçbir te’sîri mûcib olamıyor. Ehl-i İs-
Maksadımızı izah edelim: lâm’ın fikr-i sâlime mâlik olan efrâdı o medenî Avrupa’nın
Ma’lûmdur ki Avrupa-yı garbînin her tarafında cidâl-i ahlâk ve erkânındaki nukāt-ı sahîfeyi pek iyi idrâk ederler.
maîşet günden güne kesb-i şiddet eylemektedir. Daima te- Avrupalılarca ittibâ’ edilen erkân-ı Nasrâniyyet’in ise ehl-i
zâyüd edegelen ihtiyâcât-ı ictimâiyye ve müzâyakāt-ı iktisâ- İslâm için mûcib-i ilhâm-ı ma’nevî olabilmek mezâyâsından
diyyenin mehmâ-emken tahfîfi ve binâenaleyh âmme-i nâs berî olduğunu yakīnen anlarlar. Gerek Hıristiyanlık ve gerek
arasında husûlü melhûz olan hoşnutsuzluğun ve galeyân-ı –ekseriyâ medeniyet-i Hristiyâniyye ünvânı takılan ve ulvi-
efkâr ile cenk-i dâhilîyi bâdî olacak vesâilin önü alınması yeti pek çok mübâlağalar ile i’lân olunan– Avrupa medeni-
ricâl-i düvelce bir emr-i ehemdir. Bu maksadın istihsâli için yeti hakkında ehl-i İslâm’ın kendilerine mahsûs mülâhazâtı
en büyük çâre ise evvelen: Mahsûlât ve ma’mûlât-ı milliy- vardır ki biz âtîdeki fasıllarda bu mülâhazâtın serdine çalışa-
yeye şarkta yeni yeni mahall-i fürûht bulmak, sâniyen: Âde- cağız.
tâ ordular teşkîl edecek kadar adedleri tezâyüd edegelen Çerkeşşeyhi-zâde
me’mûriyet tâliplerine şark mansıbları tedârik etmek, sâli- Halil Hâlid
sen: Nüfûs-ı zâideye mevâki’-i muhâceret te’mîn eylemektir.
Yeni yeni bâzâr-ı füruht bulunması ve teşebbüsât-ı kesbiyye
için, kısmet avlamak için yeni yeni meydanlar tedâriki ise Kürsî-i Milel’den:
öyle kolaylıkla vukū’ bulmaz; zîrâ bu husûsât çok kere te- AVRUPA’NIN ŞARK SİYÂSETİ
şebbüsât-ı harbiyyeye ihtiyaç gösterir, harp ise paraya te-
vakkuf eder. İmdi ricâl-i düvel ve siyâsiyyûn –resmiyet dâi- Devlet-i Aliyye’yi taarruzât-ı hâriciyyeden korumaya ya-
resinde olarak– bir meslek-i avâm-pesendî ittihâz ederler; rayacak ve pek kolay ve müessir bir sûrette kullanılabilecek
yani muharrik-i fesâd olan âdî politikacılar gibi avâm-ı nâsın olan vesâiti tedkīke başlamadan evvel, Avrupa’nın Türkiye
mülâhaza-i mantıkiyyeden mücerred olan “hissiyât-ı vatan- eczâ-yı memâlikini biribirinden ayırmak ve bu sûretle îrâs-ı
perverâne”sini ictimâât-ı umûmiyyede irâd ettikleri nutuk- za’f etmek üzere mürâcaat eylediği tarîk-i hareketi gözden
larla ve cerâide yazdıkları veya yazdırdıkları makāleler ile geçirmemiz lâzım gelir.
muttasıl tahrîş ederler. Bu fesâhatlerde, bu belâgatlerde şe- Bidâyette Avrupa akvâm-ı Hristiyâniyye’yi ayaklandır-
ref-i mîlli ve şân-ı livâ-yı millet bir i’tinâ-yı mahsûs ile tekrâr- mak tarîkını tuttu ve Hıristiyanlık bahanesi altında İslâm
be-tekrâr zikredilerek nâsın hissiyâtı okşanır. Şarkta yeni fü- unsurlarına karşı dâimî seferler, muhârebeler tertîb etti. Bu
tûhâta girişmek pek ciddî bir iş olduğundan teşebbüsât-ı sûretledir ki, eski milliyet hâtıraları ileri sürülerek, Yunanis-
harbiyyeyi haklı göstermek lâzımdır. Bundan dolayı zabt u tan tâbiiyyet-i Osmâniyye’den çıkarıldı. Fakat Avrupa’nın
istimlâkine nazar-ı tama’ atf edilen bir şark memleketinin bundan maksadı Yunanistan’ı müstakil bir krallık hâline
ahvâli gayet elîm, gayet müşevveş bir halde tasvir edilir. Ve koymuş olmaktan ziyâde, düvel-i muazzama elinde sâdık
o memleketin ehline bin türlü mesâvî-i idâriyyenin, nice birer âlet olan ecnebî hükümdârların taht-ı idâresinde Müs-
ef’âl-i vahşiyyenin mes’ûliyeti [215] isnâd olunur, hakīkatte lümanlık aleyhine bir pîşdâr kolu husûle getirmekti.
o mesâvî ve o şûriş mevcûd olmasa bile vesâit-i hafiyye ve Balkan küçük hükûmetleri de aynı sûretle, fakat bu defa
dakīka ile ihdâs edilir ki bu hâl şarkta Avrupa diplomasisinin İslavlık bayrağı altında olmak üzere, teşekkül ettiler.
Avrupa’nın memâlik-i Osmâniyye’de sâkin sâir akvâm-ı
* Hristiyâniyye hakkındaki tahrikâtı hâl-i hâzırda te’sîrini kay-
İstişhâden Fransalı meşhur Guizot’un Histoire de la Civilisation
en Europe ünvanlı kitabını zikrederiz. Sekizinci fasıl. betmiş gibi görünüyor. Fil-vâki bu akvâm Avrupa’nın teş-
vikātı neticesinde ancak tahammül-sûz bir ecnebî tâbiiyetine den nefret ettirmek istemişlerdir. Hedeflerine vâsıl olmak
girmekten başka bir şey yapmamış olacaklarının farkına va- için Avrupalıların mürâcaat ettikleri yol, ulûm ve fünûn-ı
rıyorlar. Zîrâ Finlandiya’nın, Kafkasya’nın, Lehistan’ın, hâsı- cedîdeyi ve ulûm-ı mezkûreye muvâfık vesâit-ı sınâiyyeyi
lı bütün Avrupa müstemlekâtının başlarına gelenleri ve me- temessül ve tatbik etmelerine hâdim olmak üzere değil, fa-
mâlik-i mezkûrede yalnız müslümanların değil, hıristiyanla- kat tabiatlarını tamamen değiştirmek ve bu sûretle onları sâ-
rın bile köle gibi kullanıldıklarını gözleriyle görüyorlar. ir müslümanlara bir daha benzetmemek maksadıyla Türkle-
Maamâfih Avrupa yine aynı yolda yürümekte devam rin gözleri önünde Avrupa’yı daima bir meşk-i taklîd gibi
gösteriyor, zîrâ gerek ticareti gerek fazla-i nüfûsu için yeni göstermekten ibarettir. Çünkü Avrupa bir defa bu gayeye
yeni topraklara muhtaç bulunduğu cihetle başka türlü hare- varınca Türkleri istinâd-gâhsız bırakmış olacak ve böylelikle
ket edemez. onları kolayca kendi tâbiiyeti altına alabilecekti.
Bunun neticesi olarak rahipleri, muallimleri, bu maksad- Avrupa’nın ulûm ve fünûnu neşr ü ta’mîmden maksadı,
la kullandığı sâir bin çeşit me’mûrları faâliyetlerini arttırı- ancak, akvâmı [216] fikr-i millî ve dinîlerinden ayırmaktır.
yorlar. Zaten onların bu kadar çok çalışmaya hakları vardır, Devlet-i Aliyye ülkesinde bu ulûm ve fünûn ecnebî lisanla-
çünkü bu, asıl kendi milletlerinin menâfiine hâdimdir. rıyla veya hiç olmazsa ecnebî kitaplarıyla ta’lîm ve ta’mîm
Bunlardan kendini müdâfaa etmek Osmanlılara düşen ediliyor.
bir vazîfedir. Avrupa sâha-i faâliyyetini genişletmek arzusun- Bunun neticesi olarak, ulûm-ı mezkûre her memlekete
da bulunduğundan şimdi de bizzat müslümanlar arasına tef- şâmil oldukları ve esasları ulemâ-yı İslâmiyye tarafından
rika sokmak istiyor. Bunun için dahi kavmiyet gibi, hilâfet-i tevsî’ ve hatta ekseriyâ vaz’ edilmiş bulunduğu halde, genç-
Arabiyye gibi birtakım fikirleri ortaya atıyor. lerin nazarında her biri İngiltere ilmi, Fransız ilmi, Alman
Bu fikre hizmet içindir ki Rusya Hükûmeti kendi mem- ilmi tarzında arz-ı vücûd ediyor.
leketinde bulunan Tatarların fikr-i millîlerini himâye ediyor. Halbuki Avrupa vaktiyle gark olduğu vahşet ve cehâlet
Çünkü bu sûretle Tatarlar ile asıl Türkleri biri birinden ayır- deryalarından çıkıp da Bağdad gibi, Kurtuba gibi merâkiz-i
mış olacağını biliyor. Kezâlik Avrupalılar Tunus’ta, Mısır’da, ilm u medeniyetten nûr almak için koşuyordu. Zaten hâl-i
Suriye’de vesâir yerlerde müstakil kalmak ve husûsî vatan- hâzırda lügat kitaplarından aslen Arabî ta’bîrleri kaldırama-
lar teşkîl etmek maksadıyla beslenen fikirlerin pek âlîcenâb maları, ulûm ve fünûnu ilk evvel nereden iktibâs etmiş ol-
müdâfileri kesiliyorlar. duklarını gösteren bir delildir.
Asyâ-yı vustâda, daha geçenlerde Buharâ’da olduğu (Kürsî-i Milel, baş makālesinde bu hakāyıkı irâd eyledik-
gibi, Sünnîlerle Şiileri biri birinden ayırt etmeye çalışıyorlar. ten sonra Avrupa’nın bu âlimâne siyâsetlerinde muvaffak
Fakat ellerindeki en büyük silah, en evvel, “hilâfeti Araplara olup olmadıklarını ve bizim bundan nasıl bir ders çıkarma-
verdirmek” siyâsetidir. mız lâzım geldiğini tedkīk ediyor, yarınki nüshasında da Av-
Filhakīka ırklarından gurur getiren, bir defa Türk hilâfe- rupalıların Türkleri diğer müslümanlardan huyca, fikirce
tini mahv ettikten sonra Avrupa’nın Arap bir halifeyi res- ayırmak husûsundaki tehlikelere ve müslümanlar aleyhinde
men tasdik edeceğine inanmak kadar bir safdillik gösteren- ta’kîb ettikleri bütün muzır siyâsetlere çâre-sâz olacak ted-
ler için bu fikir pek câzibelidir. birlerden bahs edeceğini vaad ediyor.)
Bu fikrin müdâfi’ ve nâşirleri birkaç sene evvel “Vatan-ı
Arabî” nâmına, ilk halifelerin parlak ve şerefli hâtıraları
nâmına beyânnâmeler, kitaplar neşr ettiler. Bu propaganda
hiçbir semere vermiyordu. Zîrâ o gibi müşevviklerin ne
BÖYLE Mİ OLMALIYIZ?
müslüman, hatta ne de Arap olmadıklarını ve ancak milli-
Tanîn Anadolu muhbiri Silifke’ye bir buçuk saat olan
yetlerini değiştirmiş birkaç ehemmiyetsiz kimseden ibâret
Taşucu nâhiyesindeki müslümanların ahvâlinden
bulunduklarını âlem-i İslâm pek çabuk fark etti. Fakat bu
bahis ile diyor ki:
gün kuvvetli komiteler teşekkül etmesi; devr-i sâbıkta Dev-
let-i Osmâniyye’yi ellerinde tutan müstebidlerin birleşerek Hayata hazırlanmak ve onu kazanmak için İslâmlarla
vaktiyle zavallı Osmanlı milletinden çaldıkları paralar sâye- hıristiyanlar beyninde görülen fark-ı azîm bu küçük yerde
sinde “İzzet, Münîr ve Şürekâsı” ünvânıyla bütün Arap mede bütün vuzûhuyla nazar-ı ibrete çarpıyor. Merkez nâhiye-
mâlikinde hilâfet-i Arabiyye lehine ve Türkler aleyhine deki en güzel binalar, en büyük dükkanlar hıristiyanlara a-
müdhiş propagandalar yapmaları mes’elenin vehâmetini iddir. Hıristiyanlar çocuklarını okutmak için her türlü ken-
bütün bütün arttırmıştır. dilerinin muntazam denilebilecek bir mektepleri vardır. Bu
Avrupa devletleri İzzet’leri, Münîr’leri bu maksad-ı meş’- mektep için mesela elli hâne senede yüz elli, iki yüz lira ver-
ûmlarına muvaffak olmak husûsunda müdâfaa ve himâye mektedirler. Muallimleri iyi, mektepleri iyidir. Gündüzleri hı-
etmemiş olsalardı onlar böyle bir şeye nasıl teşebbüs edebi- ristiyan çocuklarından birini sokaklarda göremezsiniz. Onlar
lirlerdi. kendi kendilerine sessiz sadâsız çalışmakta, mümkün olduğu
Şimdiye kadar, Avrupa’nın vatan-ı Osmânî aleyhinde kadar istikbâle hazırlanmaktadır. İslâmlar ise maddeten ve
kullandığı desîseleri hülâsaten görmüş olduk. Fakat devlet- ma’nen birer meyyit-i müteharriktir. Halden, istikbâlden bü-
ler bununla kanâat getirmeyerek sâir müslümanları Türkler- tün hakāyık-ı hayâtiyyeden mümkün olduğu kadar gâfildir-
ler. Çocukları her gün mektep diye fena bir binaya gidip hemmiyetli bir konferans i’tâ etmiştir. Konferansçı Çin, Af-
gelirler. Burada zekâlar söner, sıhhatler muhtel olur. Hoca rika-yı cenûbî ve Avustralya cezâiriyle cenûbî Rusya’da İs-
âsâr-ı atīkadandır. Kendisi bir şey bilmez, yazı yazamaz, dü- lâmlığın günden güne tevsî-i dâire ettiğini beyân etmiştir.
rüstçe bir ibâre okuyamaz ki talebesine öğretsin. Halbuki Halbuki hükûmât-ı İslâmiyye neşr-i İslâmiyyet için bir fa-
İslâmlar arasında hıristiyanlardan daha zengin, vakti hâli âliyet-i ciddiyye ibrâz etmemişlerdir. Bu intişâr sâyesinde
daha müsâid adamlar vardır. Hem de hamiyet, memlekete siyâset ve ticâret-i İslâmiyye dahi tevessü’ ve terakkī etmiş-
hizmet, mektep sözleri ağızlarından hiç düşmez! Paşalıkla tir. Dîn-i İslâm gayet basit, akāid ve evâmiri tamamiyle mu-
mümtâz bulunan biri bin beş yüz lira sarfıyla yaptırdığı vâfık-ı akl u hikmet ve kâffe-i akvâm ve kabâilce kābil-i
câmii her an ileri sürer. Sözlerinde yeni hükûmete, yeni fehm ü idrâk olduğundan sür’atle intişâr ediyor; akvâm-ı
me’mûrlara muğber olduğu her vakit hissedilir. Bunlar biraz medeniyyenin ekâbir ve havâssı kabul eylediği gibi, en az
fedâkârlık etseler, ahâlîye rehber olsalar mükemmel mek- mütemeddin insanlar tarafından da mazhar-ı kabûl oluyor.
tepler te’sîs ve küşâdı idâresi işten bile değildir. Fakat üçü Konferansın hey’et-i umûmiyyesinden şu istidlâl olunuyor ki
bir araya gelmek, ittihâd etmek, halkın gözünün açılmasına konferansçı dîn-i İslâm’ın tevessü’ ve intişârını beşeriyet için
gayret eylemek... Mümkün değil. Halkın meskenetini silk- gayet hayırlı telakkī ve bu intişârın daha ziyâde kesb-i e-
mesi, gafleten uyanması bu paşaların ve ağaların menâbi’-i hemmiyyet edeceğini zann u tahmîn ediyor.
servet ve vâridâtının sönmesi demektir.
ERMENAK’TAN YAZILAN MEKTUPTAN: İHTİDÂ

Eski zaman usûlünü ta’kîb ederek hiçbir istifâde edile- Paris Sorbonne Dârülfünûnu Edebiyat ruûsunu hâiz
meyen diğer üç dört mahalle mektebi, mektep denilecek bir muharrirînden Mösyö Lalman ahîren Paris sefâretine mürâ-
halde değildir. Kazanın kırk yedi köyünden bir kaçında ye- caat ve dîn-i mübîn-i Muhammedî’nin ulviyetini takdîr ile
niden mektepler küşâd yahud eskiler ihyâ olunup bunlara dîn-i ulvî-i İslâm’ı kabul arzusunda olduğunu beyân eylemiş
ta’yîn edilen muallimler mekteb-i rüşdiyyede bir müddet u- ve kendisine sefâret-i seniyye imamı Kemâl Âtıf Bey tara-
sûl-i tahsîl ta’lîm ettikten sonra ellerine birer liyâkatnâme ve- fından telkīnât-ı lâzıme ifâ edildikten sonra kabûl-i İslâm ey-
rilerek gönderilmektedir. lemiştir.
Ahâlî umûmiyet i’tibâriyle cahildir. Ve bu sâika ile pek
kötü ahlâksızlıklar itiyâdât sırasına geçmiştir. Burada iftira-
lar, yalan yere şehâdetler her gün tekerrür eder. Biri diğeri-
İRAN’DA TA’MÎM-İ MAÂRİF
ne kızınca iftiralar, iki yalancı şâhid hazırdır. Ve mahsûs bu
gibi işlerle iştigâl eden bazı eşhâs bulunduğundan onlara İran’da şâyân-ı dikkat teşebbüsât-ı maârif-perverâne vu-
mürâcaatla beş on kuruş vermek te’mîn-i maksada kâfîdir. kū’ bulmuştur. İran Meclis-i Meb’ûsân’ı tedrîsât-i ibtidâiy-
Bu iftiralar bilhassa me’mûrîn aleyhinde pek mebzûldur. Ve yeyi herkes için mecbur kılmıştır. Fakirler bilâ-ücret ibtidâî
mahkemeden bu yolda birçok da’vâlar geçmiş, hâkimler mekteplere kabul edileceklerdir. Zenginler ise pek az bir
bile bile i’tâ-yı hükümde muztar kalmışlardır. para te’diyesine mecbur tutulacaklardır. Bütün köylerde ib-
tidâî mektepleri küşâd olunacaktır. Bu mekteplerin progra-
mı tarz-ı cedîd üzere olacaktır.
İNTİŞÂR-I İSLÂM
Londra misyonerlerinin sene-i devriyyesi münâsebetiyle
Manchester piskoposu Hıristiyanlık ve İslâmiyet hakkında e- ““Matbaa-i Hayriyye”” ve Şürekâsı Müdîr-i Mes’ûl: Eşref Edîb

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
2 Haziran 1910 24 Cemâziyelevvel 328 Perşembe 20 Mayıs 326 Dördüncü Cild - Aded: 91
lunur. Ve yine bu sebebe mebnî “Ümmü’l-Kitâb” dahi de-

TEFSÎR-İ ŞERÎF
nir. Nasıl ki Levh-i Mahfûz bütün kâinâtın aslı olduğundan
Envâr-ı Kur’ân ona da bundan dolayı “Ümmü’l-Kitâb” ıtlâk olunur. K[kaf] Ş.
Tavzîh-i makām: Şu halk u îcâdda âdet-i İlâhiyye budur
Tefsîr-i ki Cenâb-ı Bârî bir şeyi ibtidâ mücmelen inşâ ve îcâd edip
Sûre-i Fâtihatü’l-Kitâb ba’dehu o şeyin tafsîlini tedrîcen vücûda getirir. Bu cüm-
leden olarak Kur’ân’da zikrolunan umûrun icmâlini Sûre-i
Sûre: İsm-i mahsûs ile tesmiye olunmuş bir kısm-ı Kur’- Fâtiha müştemildir. Ve Kur’ân’da bulunan kâffe-i umûr Sû-
ân’a ıtlâk olunur. Ekall-i sûre üç âyetdir. Âyet: Sûrenin bir re-i Fâtiha’da mevzû’ usûlü tafsîldir. Kur’ân’ın bâis-i nüzûlü
bölüğüne denir. Ekall-i âyet sûrette altı harftir: (‫ )الرحمن‬gibi; bulunan umûrdan biri tevhîddir, çünkü nüzûl-i Kur’ân’dan
Bu lafz-ı şerîf mübtedâ-i mahzûfa haber kılındığı halde baş- evvel bazıları tevhîd iddiâsında bulunuyor idiyseler de za-
lıca bir âyettir. man-ı nüzûl-i Kur’ân’da hemen cümle nâs putperest idiler.
(‫ )فاتحة‬lafzı fi'l-asl sıfat iken ba’dehu kendisinde bir İkincisi, tevhîde sâlik olanlara mükâfât-ı ilâhiyye’yi va’d ü
vechile tedrîc bulunan her şeyin evveline ıtlâk olundu: Hu- tebşîr, sâlik-i râh-ı tevhîd olmayanları ikāb-ı Müntakim-i
sûlen tedrîcî olan kelâmın evveli veyahud kırâat ve ta’dâdca Kahhâr ile vaîd ü inzârdır. Va’d-i dünyâ ve âhiret niam ü
tedrîcî bulunan sutûr ve evrâkın evveli gibi. Âhirindeki (‫)تاء‬ saâdetini ve vaîd-i dünyâ ve âhiret nikam u şekāvetini şâ-
vasfiyyetten ismiyyete nakl olunduğuna alâmettir. (‫ )كتاب‬ile mildir. İmdi Cenâb-ı Hak mü’minlere rû-yı zemînde hilâfet
murâd beyne’d-deffeteyn müşahhas olan mecmû’-ı Kur’ân ve saltanat ve izz ü saâdeti va’d, muhâliflere de dünyada
olup yoksa ehl-i usûlün ıstılâhı üzere mecmû’-ı Kur’ân ile rüsvâylık ve bed-bahtlık ile vaîd ediyor, nitekim neş’e-i uh-
eczâsı arasındaki kadr-i müşterek murâd değildir. râda cennet ü naîm va’d ve nâr-ı cahîm ile vaîd eyliyor. Ü-
Bu sûre-i celîleye “Fâtihatü’l-Kitâb” tesmiye olunmuştur. çüncüsü, kulûbda tevhîdi ihyâ ve nüfûste tevhîdi tesbît eden
Çünkü şu gördüğümüz tertîbde evvel-i Kur’ân bu sûre-i ke- ibâdettir. Dördüncüsü, sebîl-i saâdeti ve bunun nıam-ı dün-
rîmedir. Evâil-i ahd-i nübüvvette henüz mecmû’-ı Kur’ân yâ ve âhirete mûsil olan sûret-i seyr ü reftârını beyândır. Be-
husûle gelememişken sûre-i kerîmenin bu isim ile şöhret bul- şincisi, hudûdullâhta tevakkuf edip ahkâm-ı dîni ahz ü te-
ması, tesmiye ya cânib-i Rabb-i İzzet’ten veya izn-i İlâhî ile lakkī edenlerin kıssalarıyla hudûdu[218]llâhı tecâvüz edip
taraf-ı Cenâb-ı Peygamberî’den vukūa gelmekle mecmû’-ı de ahkâm-ı dîni arkalarına atanların avâkıb-i ahvâlini ihbâr-
Kur’ân-ı Kerîm’in husûle geleceği ilm-i İlâhî’de muhakkak dır; bu da şu kıssa ve hikâyelerden ibret alarak bu âlemde
olduğu içindir. Bu sûre-i celîle Hak celle ve alâ hazretlerine iyilik edenlerin sâlik oldukları yolu ihtiyâr etmek içindir.
hamd ü senâya ve emr ü nehyi ile taabbüde ve va’d ü vaî- Kur’ân’ın ihtivâ eylediği umûr işte şu zikrettiğimiz şeylerdir
dini beyâna dâir olup sırât-ı müstakīme sülûkü ve merâtib-i ve nâsın dünyevî ve uhrevî saâdet ve hayatları bu umûr ile
süedâ ve menâzil-i eşkıyâya ıtlâı ifâde eden meânî-i Kur’- kāimdir.
ân’ı mücmelen müştemil olması i’tibâriyle Kur’ân-ı Kerîm’in Fâtihâ-i Şerîfe’nin bu umûru iştimâli âzâde-i şekk ü irti-
asl u menşei olduğundan “Ümmü’l-Kur’ân” dahi tesmiye o-
ِ ّٰ ِ ‫الحمد‬
yâbdır. Tevhîd (‫لله‬ ُ ْ َ ْ َ ) kavl-i kerîminde mündemictir; çün-
kü bu kavl-i kerîm, herhangi bir ni’met üzerine sâdır olan nazm-ı celîli bu kavl-i şerîfe şebîhtir. İmdi hakk u sabr ile
bütün hamd ü senâ Cenâb-ı Hak için olduğunu nâtıktır, bu tevâsî tevhîdden sonra kemâl-i ibâdettir. Sûre-i Fâtiha’da
ise halk u icâd ile terbiye ve tenmiye ni’meti Zât-ı Ulûhiy- tedebbür ve tefekkür edenler bu sûre-i şerîfe ser-te-ser rûh-ı
yeti’nden olduğunu ve âlemde hamdi müstevcib her ni’- ibâdeti nefheder. Rûh-ı ibâdet ise kulûba Allah’ın haşyet ü
metin Cenâb-ı Hak’dan sudûrunu i’tiraftır, şu halde ( ‫الحمد‬ ُ ْ َ َْ heybetini ve fazl u keremine ümîd-vâr olmayı nüfûz ettir-
ِ ّٰ ِ ) kavli ma’nâ-yı tevhîdi müstelzemdir. Bu ma’nâ ( ‫رب‬
‫لله‬ ِّ َ mektir, yoksa fi’l ü terke ve harekât-ı lisân u a’zâya dâir a’-
َ ٖ َ َ ْ ) kavl-i şerîfi ile tasrîh buyruldu; ma’lûmdur ki (‫)رب‬
‫العالمين‬ mâl-i ma’rûfe değildir. Salât ile ahkâmı ve sıyâm ile eyyâmı
lafzının ma’nâsı yalnız mâlik ve seyyid demek olmayıp ma’- daha zikrolunmadan Fâtiha’da ibâdet zikrolunmuştur. Bu
nâ-yı inmâ ve terbiyeyi de tazammun eder, şu halde ( ‫رب‬ ِّ َ rûh-ı ibâdet müslimînde daha kendileri bu a’mâl-i bedeniy-
َ ٖ َ َ ْ ) kavl-i şerîfi insanın nefsinde ve âfâkta müşâhede ey-
‫العالمين‬ ye ile teklîf olunmadan ve bu a’mâl-i bedeniyyenin Kur’ân’-
lediği her ni’metin Hak Celle ve Alâ hazretlerinden oldu- da nev’an-mâ tafsîl kılınan ahkâmı nâzil olmadan evvel hâ-
ğunda ve Zât-ı Aliyyesi’nden başka avâlim ü ekvânda hiçbir sıl olmuş idi.
mutasarrıf bulunmadığında sarîhtir. Tevhîd zuhûr-ı dînin e- Ahbâr ve kasasa gelince: (‫عليهم‬ ْ ِ ْ َ َ ‫انعم َت‬
ْ َ ْ َ ‫الذين‬ َ َ ِ ) kavl-i
َ ٖ َّ ‫صراط‬
hemm-i esbâbıdır, bunun içindir ki Fâtiha’da tevhîde bir şerîfi güzeşte-gân-ı akvâmdan hidâyetleri için Cenâb-ı
işaret-i mücerrede ile iktifâ olunmayıp (‫نستعين‬ َ َّ ِ َ ‫نعبد‬
ُ ٖ َ ْ َ ‫واياك‬ ُ ُ ْ َ ‫اياك‬َ َّ ِ ) Hakk’ın şerâi vaz’ etmiş olduğu bir kavim bulunduğuna
kavl-i şerîfi ile ma’nâ-yı tevhîd istikmâl buyruldu ve bununla sarâhaten delâlet ediyor ve bu kavl-i şerîfte bir münâdî var
cemî’-i ümemde fâş olan şirk ü veseniyet kökünden çekilip ki o kavmin şuûn-i âmmesine nazar edin de ondan ibret
koparıldı, o şirk ü veseniyet ki bu reh-i nâ-reftenin sâlikleri alın diye sayha eyliyor, nitekim Cenâb-ı Hak kasasın îkāz ve
Allah’tan başka nasîr ü mededkârlar ittihâz edip bunlar için ibret için olduğunu beyân sadedinde 2( ‫الله‬ ُ ّٰ ‫هدى‬ َ َ ‫الذين‬ َ ِٰ ُ
َ ٖ َّ ‫اولـئك‬
saltanat-ı gaybîye i’tikād ederler, Zât-ı Bârî’yi bırakıp onlara ِ‫اقتده‬
ْ
ْ َ ‫فبهدیهم‬ ٰ ِ
ُ ُ ُ َ ) buyurmuştur.
duâ ve niyâz ederler, dünyada kazâ-i havâic için onlardan َ ّ ٖ َّ ‫عليهم َ َولا‬
(‫الضالين‬ ِ ُ ْ َ ْ ‫غير‬
ْ ِ ْ َ َ ‫المغضوب‬ ِ ْ َ ) kavl-i kerîmi ise kendileri-
istiâne ve onlar ile Allah’a derece ve menziletince takarrüb ne in’âm olunan kavimden mâadâ iki fırka daha olup birisi
etmek sevdâsında bulunurlar. Âyât-ı tevhîd ile müşriklerin Sırâtullâh’tan inhirâf ederek yolunu şaşırmış ve diğeri Al-
serzeniş ve ta’nîflerine dâir Kur’ân’da zikrolunan umûrun lah’ı inkâr ve zât-ı ulûhiyyetine da’vet eden zâta muânede
kâffesi bu icmâlin tafsîlidir. ettikleri için gazab-ı İlâhî ve bu hayât-ı dünyâda rüsvâylık ile
Bir de va’d ü vaîde nazar edelim, bu ikiden birincisi mahfûf bulunduklarını tasrîh ediyor. Bakiye-i Kur’ân dahi
(‫الرحيم‬
ِ َّ ‫الرحمن‬
ٖ ِ ٰ ْ َّ ‫الله‬ ِ ّٰ ‫بسم‬ِ ْ ِ ) de mündericdir, çünkü her şeye vâsi’ bize ahbâr ve vekāi’-i ümemde bu icmâli ibret bahş olur sû-
olan rahmet-i İlâhiyyenin evvel-i Kitâb’da zikir buyrulması rette tafsîl ediyor ve hakka mukāvemet eden zâlimlerin hâli
va’d-i ihsân demektir. Ve alel-husûs Hak celle ve alâ haz- ile hakkı muhâfaza ve râh-ı hakta kendilerine isâbet eyleyen
retlerinin Zât-ı akdesine tevhîd ü ibâdet ile bize emretmesi mihen ü meşâkka sabredenlerin hâlini şerh ve îzâh eyliyor.
bizim maslahat ve menfaatimiz için olduğuna nazaran ta- Bu mesrûdâtın cümlesinden müstebân oluyor ki sûre-i
raf-ı ulûhiyetten bizim için bir rahmet olduğuna tenbîh ol- Fâtiha Kur’ân’ın bil-etrâf tafsîl eylediği usûlü icmâlen iştimâl
mak üzere rahmet lafzı tekrar olunarak iki kere zikir buyrul- eylemiş ve evvelâ nüzûlü Cenâb-ı Hakk’ın halk u îcâddaki
muştur. (‫الدين‬ ِ ّ ٖ ‫يوم‬ ِ ِ َ ) kavl-i şerîfi va’d ü vaîdin her ikisini
ِ ْ َ ‫مالك‬ âdet-i İlâhiyyesine muvâfık bulunmuştur. Şu halde Sûre-i
tazammun eder, çünkü (‫ )دين‬huzû' ma’nâsına olduğundan Fâtiha “Ümmü’l-Kitâb” tesmiye olunmaya cedîrdir; nüvât-ı
bu kavl-i şerîfin meal-i münîfi: O gün zâhiren ve bâtınen ta- şecere-i nahleyi tamamıyla hakīkaten müştemil bulunduğu
sarruf ve mâlikiyet, hükm ü saltanat Cenâb-ı Hakk’ındır; cihetle ona “Ümmü Nahle” dediğimiz gibi Fâtiha da bakiy-
kâffe-i âlem o gün onun azametine hâzi’ ve münkâd olarak ye-i Kur’ân’da zikrolunan umûru müştemil olunduğundan
rahmetine ümîd-vâr olur, azâbından havf ü haşyet eder de- bu i’tibâr ile ona da “Ümmü’l-Kitâb” denilmiştir. İşte Fâti-
mektir, bu ise va’d ü vaîdi tazammun eyler. Yahud (‫ )دين‬ce- ha’ya “Ümmü’l-Kitâb” ıtlâk olunması bu i’tibâra mübtenî-
zâ ma’nâsınadır, bu da iyilik edenlere mükâfât ve kötülük dir, yoksa bazılarının dedikleri gibi [219] “ümm” burada
edenlere ikāb etmek demek olduğundan yine va’d ü vaîd- Türkçe “ana” ma’nâsına olup da ibtidâ “ana” ve ba’de ev-
dir. Daha sonra (‫ )الصراط المستقيم‬zikr buyrulmuştur, o sırât-ı lâd vücûda geldiği gibi ilk evvel Fâtiha ve sonra bakiye-i
müstakīm ki sâlik olanları fevz ü necât buldu, inhirâf edenler Kur’ân vücûd bulduğu için değildir – A[ayın].
helâk oldu; bu da va’d ü vaîdi istilzâm eder. Bu sûre-i celîlenin isimlerinden biri de “Sûretü’l-Kenz”-
İbâdet makām-ı tevhîdde zikrolunduktan sonra ( ‫اھدنا‬ َِ ِْ dir. Bu tesmiye ya sûre-i kerîmenin tahtü’l-arş bir kenzden
‫المستقيم‬
َ َْٖ ُ ْ َ
‫الصراط‬
َ ِّ ) kavl-i şerîfi ile ma’nâsı bazı mertebe îzâh nâzil olduğuna dâir kavl-i Nebevî’ye ve yahud “Ümmü’l-
buyruldu; yani Cenâb-ı Hak bize ta’yîn ü tahdîd edilmiş bir Kur’ân” tesmiyesinde zikrolunan esbâbâ mebnîdir. Yine
tarîk vaz’ etmiştir ki o tarîkte bulunmak menât-ı saâdet ve Ümmü’l-Kur’ân tesmiyesindeki esbâbdan nâşîdir ki bu sûre
ondan inhirâf eylemek şekā’ ve nikbettir, ibâdete nişâne-i “Esâs” ve “Kâfiye” ve “Vâfiye” isimleriyle de tesmiye olun-
hidâyet işte bu sırât üzere istikāmettir 1( ‫لفى‬ َ َ ْ ِ ْ ‫ان‬
ٖ َ ‫الانسان‬ َّ ِ .‫والعصر‬
ِ ْ َْ َ muştur. Bu sûre hamd ü şükr ve duâ ile ta’lîm-i mes’eleyi
ِ ْ َّ ِ ‫وتواصوا‬
‫بالصبر‬ ِّ َ ْ ِ ‫اصوا‬
ْ َ َ َ َ ‫بالحق‬ ْ َ ‫وتو‬ ِ
ِ َ َّ ‫وعملوا‬
ََ َ ‫الصالحات‬ ُ َ ٰ ‫الذين‬
ُ ِ َ َ ‫امنوا‬ َ ٖ َّ َّ
‫الا‬ ِ . ٍ ْ ُ .)
‫خسر‬ mutazammın olduğundan kendisine “Sûretü’l-Hamd” ve
1 2
Asr, 103/ 1-3. En’âm, 6/ 90.
“Sûretü’ş-Şükr” ve “Sûretü’d-Duâ’” ve “Sûretü Ta’lîmi’l- Binâberîn bu vazîfeyi îfâ etmek için metîn bir itmînân-ı kalb,
Mes’ele” dahi denir. Namazda kırâati vâcib olunduğundan sarsılmaz bir îmân muktezî idi.”
“Sûretü’s-Salât” dahi tesmiye olunur. Zât-ı risâlet-penâh e- Hanîflerin akîdeleri fil-vâki’ basît ve ma’kūl idi. Fakat
fendimiz bu sûre hakkında 1(‫داء‬ ٍ َ ‫كل‬ ْ ِ ‫شفاء‬
ِّ ُ ‫من‬ ٌ َ ِ ‫هى‬ِ
َ ) buyurmuş Dozy’nin iddiâ ettiği gibi yeni yapılmış bir şey değil idi. Bel-
olmalarıyla “Sûretü’ş-Şifâ’” ve “Şâfiye” dahi denildiği gibi ki sâbıkan ifade olunduğu üzere o zamanlarda bit-tahrîf if-
yedi âyet olup namazda kırâati tekrar eylediğinden “Seb’- râğ olundukları şekl ü sûret i’tibâriyle Yahûdiyyet ve Nasrâ-
u’l-Mesânî” dahi tesmiye olunmuştur. niyyet’den ve alel-ıtlâk putperestlikten tamamen teberrî,
Cumhur sahabe ve tâbiîn indinde muhtâra göre bu sû- dîn-i İbrahim’in hakkıyyetini i’tikād ile ahkâm-ı sahîhasını
re-i celîle Mekkiyye’dir, yani Mekke-i Mükerreme’de şeref- taharrî etmekten ibâret bir meslek idi. Şerîat-ı İbrahimiy-
nâzil olmuştur ve ittifâk-ı cumhûr ile yedi âyettir. Bazıları bu ye’nin vâcibü’r-riâye olan ahkâmı ise mürûr-ı zamanla tah-
sûre salât farz kılındığı zaman Mekke’de ve kıble tahvîl olun- rîfât ve tebeddülâta uğratılarak izâa edilmiştir. Tehâret ve
duğu vakit Medîne’de nâzil olduğu cihetle Mekkiyye ve Me- nezâfete âid bazı ahkâm-ı cüz’iyyesinden başka bir şey bi-
deniyye demiş ise de bu kavlin sıhhati meczûm değildir. – linmiyordu.
K[kaf] Ş. Binâenaleyh yalnız Vahdâniyyet-i İlâhiyye i’tikādından
Sûrelerden bahsolunduğu sırada onların Mekkî veya ibâret kalarak dîn-i müstakil addolunacak bir mâhiyeti hâiz
Medenî olduklarını zikrederler; ya nâsih ve mensûhu bil- değildi. Kâfil-i saâdet-i umûmiyye olacak din ü şerîat şeklini
mekte bunun faydası olur. Fâtihâ-i Şerîfe’de ne nâsih ve ne alabilmesi için Dozy’nin de i’tirâf ettiği vechile sâbit bir ilm-i
mensûh vardır. Namaz ilk farz kılındığı zaman Fâtiha’ya hâle, muhkem bir teşkîlâta lüzûm-ı kat’î var idi. Ancak îcâb
makrûn olduğuna icmâ’ olup namaz ise ilk evvel şüphesiz eden usûl ve fürûun kâffesini hâvî mükemmel bir ilm-i hâl
Mekke’de farz olmasına ve bir de 2( ‫المثانى‬ َ ِ ‫سبعا‬
ٖ َ َ ْ ‫من‬ َ َ ْ َ ٰ ‫ولقد‬
ً ْ َ ‫اتيناك‬ ْ ََ َ ortaya koymak tevhîd esâsı üzerine yeniden bir din te’sîs
ْ
‫العظيم‬ ٰ ْ
َ ْ ُ َ ) nazm-ı şerîfinde seb’a mesânî ile murâd Sûre-i
َ ٖ َ ‫والقران‬ demek olduğu da muhtâc-ı îzâh değildir. Bu halde mür-
Fâtiha’dır demelerine nazaran Fâtiha-i Şerîfe Mekkiyye’dir. selîn-i kirâma mahsûs bulunan bu âlî ve mukaddes vazîfe-
Fakat İmâm Mücâhid buna muhâlif kaldı. Bazıları bu sûre-i nin Resûl-i Ekrem hazretlerine ayrılmış olduğunu i’tirâf eden
kerîme iki kere nâzil olup namaz farz kılındığı zaman Mek- Doktor’un biraz da basîret ve insâfı, kavânîn-i mantıkıyyeye
ke’de ve kıble tahvîl olunduğu vakit Medîne’de nüzûl eyle- dâir idrâk u şuûru bulunsa idi risâlet-i Muhammediyye tas-
diğini söylemiş ve bununla gûyâ iki kavlin beynini cem’ dîkinde tereddüt etmemesi lâzım gelirdi. Çünkü havâss-ı
etmek istemiş ise de şâyân-ı iltifât bir söz değildir – A[ayın]. ibâdına böyle bir vazîfe-i celîle tahsîs etmek ancak Cenâb-ı
(Tashîh: Geçenki nüshada Envâr-ı Kur’ân’ın ikinci say- Vehhâb-ı zü’l-Celâl’in şân-ı Rubûbiyyeti olduğu emr-i âşi-
fasında “âyât-ı Kitâb’ın cümlesindeki murâd-ı İlâhî’yi tansîs kârdır.
ve ta’yîn etmeye Nebiyy-i zî-şân efendimizi me’mûr etmedi- 3
ُ َ َ َ ِ ‫يجعل‬
(‫رسالته‬ ُ َ ْ َ ‫حيث‬
ُ ْ َ ‫اعلم‬ ُ ّٰ َ )
ğinden” cümlesi nefy sîgasıyla olduğu halde “ettiğinden” di-
Fakat nûr-ı irfân ve ibtisârdan mahrûmiyet sâikasıyla –
ye tertîb olunduğundan tashîh edilir.) [Tashih olundu.]
bu lüzûm u ihtiyâcı, Resûl-i Ekrem efendimiz sâyesinde sâ-
Bereket-zâde İsmail Hakkı ha-ârâ-yı âlem-i insâniyyet olan bu tekemmülât-ı saâdet-i
gâyâtı inkâra mecâl bulamadığı halde– i’tirâf-ı [220] hakī-
kate yanaşmıyor da “Hanîfliğe bunların cümlesini vermek
Muhammed (sav) için ayrılmış bir vazîfe oldu” sözüyle tel-
bîsât u temvîhât tarafına sapıyor. Gûyâ Resûl-i Ekrem Ha-
nîfliği beynennâs tekarrür etmiş bir meslek-i müttehaz bul-
muş da onu (hâşâ) biraz telleyip pullayıp İslâmiyet nâmıyla
– 18 – âleme kabûl ettirdi demek istiyor. Halbuki evvelce de îmâ
Doktor Dozy bu fasla şu sözleriyle hitâm veriyor: olunduğu üzere “hanîf” tesmiye olunan eşhâsın adedi pek
“Bunların akīdeleri bu pıratik kavme muvâfık gelecek bir sûret- mahdûddur, koca bir asır içinde bunlardan ma’rûf olanlar
te basit, ma’kūl ve iyi yapılmış idi. Esâs i’tibâriyle Hanîflik Arabis- ancak yirmi üç kadar kimselerdir. Kendilerine ittibâ’ edenler
tan’ın dîni olabilirdi. Fakat bunun için bir ilm-i hâl-i sâbit, bir silsi- de ekall-i kalîldir. Bu zevâtın terâcim-i ahvâli Bulûğu’l-Ereb
le-i merâtib-i rûhâniyye, bir muhkem teşkîlât, dînî menâsik ve her fî Ma’rifeti Ahvâli’l-Arab kitabında mezkûrdur.*
şeyden evvel bir tasdîk-i Rabbânî, yahud Rabbânî telakkī olunan
bir tasdîk lâzım idi. 3
En’âm, 6/124.
Hanîfliğe bunların cümlesini vermek Muhammed (sav) için ay- *
Kitâb-ı mezkûr Âlûsîzâdeler’den allâme-i asr Seyyid Mahmûd
rılmış olan vazîfe-i azîme oldu. Zaten hadd-i zâtında güç olan bu
Şükrü Efendi hazretlerinin üç büyük cildi hâvî te’lîf-i bî-nazîrleri-
vazîfe iki kat müşkil oluyordu. Çünkü Araplar bir dîne ihtiyaç his- dir.
setmedikten başka merâsim-i mezhebiyyeden, nazariyat-ı mâ-fev- Kavm-i necîb-i Arap’ın âdât ü ahvâlini, me’âsir-i kadîme-i bedâ’i-
ka’t-tabîiyyeden ibâları âşikâr idi. iştimâlini mübeyyin olarak tedvîn ve Bağdâd’da Dârü’l-İslâm
Matbaası’nda tab’ u neşrolunmuştur.
Stockholm’da mün’âkid Elsine-i Şarkıyye Kongresi’ne takdîm o-
1
Suyûtî, Câmi’u’s-Sağîr, 8385. lunarak bütün ulemâ-yı efrencin mazhar-ı tasvîb ü tahsînleri ol-
2
Hicr, 15/87. muştu. Kitabın âhirinde Kont Kirlodi Landrich[!] nâm müsteşrikin
Ulemâ-i efrenc addolunan müverrih-i şehîr “Sidyo”nun da’vet edenler de bulundu. Fakat bir netîce istihsâl ede-
tedvîn eylediği Hülâsatü Târîhi’l-Arab’daki ifâdât-ı âtiyye de meyip âciz kalmalarıyla bu fikirden vazgeçtiler de yalnız ya-
bu hakīkati te’yîd etmektedir:* kın zamanda bir Resûl-i zî-şân zuhûr ederek hizb-i dalâl üze-
“Araplar Nasrâniyet’e meyletmediler, şehevât-ı cismâ- rine mansûr olacağını beyânla iktifâya mecbûr oldular.”
niyyeye inhimâkları hasebiyle nefs-i emmâreye muhâlefet Hakīkat-i hâl şu minvâl üzere olduğu ma’lûm olunca
esâsı üzerine müesses bulunan âdâb-ı İncîl mizâclarına tevâ- Resûl-i Ekrem efendimiz hazretlerinin Hanîflikten, nâsın ah-
fuk etmezdi. vâl ü efkârınca vücûd u ademleri siyyân ve hiç birisiyle şâ-
(Mösyö Sidyo’nun bu kelâmı Nasrâniyet-i hakīka i’ti- yân-ı bahs bir mülâkāt-ı Nebeviyye vukū’ bulmayan birkaç
bâriyle olduğu âşikârdır. Çünkü asl-ı dîn-i Îsevî zühd-i tâm hanîfin o asırda gelip geçmesinden müstefîd bulunduğunu
iltizâmıyla bil-külliye melâz-ı dünyeviyye terkini ve muhâlif- ileri sürmek kadar vâhî bir iddiâ, açık bir safsata olmayacağı
lere karşı bile tezellül derecesinde ibrâz-ı tevâzu’u âmirdir. asla şüphe götürmez.
Buna dâir birtakım âyât-ı İnciliyye vardır ki bunların hiçbiri Bir de gûyâ Hanîfliği bir dîn-i müstakil hâline ifrâğ eden
bugün hıristiyanlarca mer’î ve mu’teber tutulmuyor.) Nebiyy-i zî-şân hazretleri ona bir silsile-i merâtib-i rûhâniyye
İçlerinde Varaka bin Nevfel ve Osman bin Hureyşe ve de ilâve etmiş.
Ubeyd** ve Zeyd bin Amr*** gibi bazı kimseler yahûdi ve Bu iddiânın da gâyet gülünç bir şey olduğu meydan-
nasârâya muhâlata ile ahzeyledikleri ma’lûmat üzerine diyâ- dadır. Dîn-i Mübîn-i İslâm’da öyle âbid ile ma’bûd beynin-
net-i câhiliyyeyi hedm ü ibtâle çalıştılar. Hattâ müceddidlik de vesâit-i rûhâniyye olmadığını herkes bildiği halde sît-i
da’vâsında bulunarak nâsı şerîat-ı Halîliyye’ye temessüke fazlı mütercim-i bî-vâye cânibinden ayyûka çıkarılan bir
müsteşriğin bundan gâfil olması şâyân-ı hayrettir.
Bunlardan başka Dozy’nin bu naklolunan ifâdâtı içinde
gerek eser-i mezkûrun, gerek İslâmiyet’in mehâsin-i bî-gâyesini büyük bir tenâkuz da görülmektedir. Bir kere “Hanîfliğin A-
mutazammın Arabiyyü’l-ibâre mükemmel bir takrîz-i belîği de rabistan’a lâyık bir din olabilmesi için her şeyden evvel bir
vardır.
* tasdîk-i Rabbânî yahud Rabbânî telakkī olunan bir tasdîk
Mumâ ileyh mîlâdın 1808 târîhinde Paris’te tevellüd etmiştir.
Yazdığı Târîhü’l-Arab’ı mevsûkun bih olan ulemâ-yı Arap ve lâzım idi” diyor. Sonra da “bu vazîfeyi îfâ etmek için metîn
efrencin müellefât-ı mu’teberesinden tamam yirmi sene tedkīkāt bir itmînân-ı kalb, sarsılmaz bir îmân muktezî idi” iddiâsında
icrâsıyla cem’ ü tedvîn etmiş, mu’ahharan ekâbir-i vüzerâ-yı Mıs- bulunuyor.
riyye’den Ali Paşa Mübarek merhûmun himmetiyle lisân-ı Ara- İşte bu iki kelâm beynini tevfîk etmek kābil değildir.
bî’ye nakl ve hicret-i Nebeviyye’nin 1309 senesinde Mısır’da tab’ Çünkü hadd-i zâtında Rabbânî olmayıp da öyle telakkī
olunmuştur. Kitab-ı mezkûr gayet mühezzeb ve bî-tarafâne ol-
makla şâyân-ı mütâlaadır. Kemâlât-ı Muhammediyye ve me’âsir-
olunan bir tasdîk erbâb-ı basîret [221] ve irfân olan insanlar
i fâhire-i Arabiyye’yi berâhin-i vâzıha ile isbât etmekte olmasıyla için metîn bir itmînân-ı kalb, sarsılmaz bir îmân-ı sahîh hu-
tavâ’if-i efrencin tashîh-i efkârına pek büyük hizmet etmiştir. sûle getirmek imkânı yoktur. Îmân-ı sahîh ve itmînân-ı dâi-
(İleride münasebet düştükçe oradan da bazı ma’lûmât naklede- mî ancak bürhân-ı kat’îye istinâd ile hâsıl olabilir. Esası ol-
ceğiz.) mayan delâil-i fâside ve mevhûmeye ibtinâ kılınan îmân u
**
İbnü’l-Ebras Esedî ki fuhûl-i şuarâ-yı Arap’tan olup tevhîd-i Bâ-
i’tikād hiçbir vakit pâydâr olamaz.
rî’ye dâir kasâid-i belîgası vardır. Mûmâ-ileyh gâyet zinde ve
tüvânâ olarak birkaç yüz sene mu’ammer olmuş, nihâyetü’l-emr Dîn-i Mübîn-i İslâm’ı kabûl edenlerde ise bundan dolayı
Münzîr b. İmrü’ü’l-Kays nâm Melik-i gaddâra yevm-i ye’ûsunda tezelzüle uğrayanlar, irtidâd ârını irtikâb edenler aslâ bulun-
müsâdif olduğu cihetle gâyet sevdiği bir zât olduğu halde maz- mamıştır.
har-ı afv ü emânı olamayarak tîg-ı gadrine giriftâr edilmiştir. Herşeyde iddiâ-yı mahâretle İslâmiyet hakkında mücâ-
Kıssası pek acîb olup kitab-ı muhâzarâtta mezkûrdur.
***
Mumâ-ileyh aşere-i mübeşşerreden, Ömerü’l-Fâruk efendimizin
zefâta cür’et eden bu mutesallif, meşhûr Herakl-i Rûm’un
enişteleri olan Cenâb-ı Sa’îd’in pederidir. Mazhar-ı sa’âdet-i uh- hâiz bulunduğu vukūf ve dirâyetin bir zerresine bile mâlik bu-
reviyye olmasına dâir ehâdîs-i şerîfe vârid olmuştur. Celâl Dev- lunmadığı bu sözleriyle de nümâyân olmaktadır. Çünkü He-
vânî merhûm nübüvvetine kāil olmuş ise de sahîh değildir. Bi’- rakl mûmâ ileyh –Risâle-i Hamîdiyye’nin cild-i râbiinde Bu-
set-i mübârekeden evvel Hazret-i Resûl-i Ekrem ile mülâki olup
hârî-i Şerîf’den tercüme sûretiyle ber-tafsîl beyân olunan mu-
Şam’da bulunduğu sırada bir râhibin kendisine hitâben “Sen
dîn-i İbrahim’i arıyorsan o bugün bulunmaz. Kendi beldene hâverât-ı ârifâne cümlesinden olmak üzere– berây-ı ticâret
rücû’ et, yakında senin kavminden bir resûl ba’s olunacak, şerî’- Sûriye’ye gittikleri esnâda huzûruna celbettirdiği Ebû Süf-
at-i İbrahimiyye’yi ihyâ edecek odur ve kendisi eşref-i halâ’ikdir” yân ile rüfekâsına hitâben ( ‫وسألتك ايرتد احد سخطة لدينه بعد ان‬
dediğini hikâye etmiştir. Nübüvvet iddi’â eden zat nebî tahar-
rîsinde bulunmaz, bi’set-i Ahmediyye zamanına yetişmeyip
‫)يدخل فيه فذكرت ان لا وكذلك الايمان حين يخالط بشاشته**** القلوب‬
ondan beş sene akdem vefât etmiş ise de Resûl-i Ekrem’in hâiz-i demiş idi.***** Yani sana suâl ettimdi ki: Bu zâtın dînine gir-
risâlet olacağını kable’l-vukū’ tasdîk eylemiş, hattâ buna binâ’en
İsâbe’de beyân olunduğu üzere bazı muhaddisîn kendisini ashâb
****
silkinde ta’dâd etmiştir. (‫ )بشاشت‬fi’l-asl güler yüzlü olmak, ehibbâya neşâtla ikbâl et-
Her halde muvahhid bir zât olup ibâdet-i esnâm aleyhinde bu- mek, ferah ve sürûr izhâr eylemek ma’nâsınadır. “Beşâşet-i î-
lunur ve bu âyin-i bâtıldan zecr husûsunda hutbeler îrâd ederdi, mân” îmânın kıymetini takdîr ile hâsıl olan inşirâh-ı sadr u sa-
Ka’be duvarına istinâd ederek “Eyyühe’n-nâs!” benim sözümü fâ-yı vicdân demektir.
*****
dinleyiniz bugün benden başka dîn-i İbrahim’e tâbi’ kimse kal- Herakl nâm kayser-i Rûm pek âkıl ve fâzıl bir zât imiş. Hazret-i
mamıştır.” derdi. Hattâ bundan dolayı hâric-i Mekke’de ikāmete Resûl-i Ekrem efendimizin Nebiyy-i âhir zaman olduğunu an-
mecbûr edilmiş idi. Şehirde serbest gezemezdi. layabilmek için ahvâl-i seniyyelerini hısımlarından tahkīk fik-
dikten sonra nefret ve kerâhetle rücû’ ve irtidâd edenler olur efendimiz hazretlerinin (hâşâ) emr-i risâletlerinde müteyak-
mu? Ve sen: Hayır olmuyor, dedin. Îmân-ı hakīkī işte böy- kın olmayıp kendiliğinden bir din te’sîsine kıyâm etmiş ol-
ledir ki –tahkīke müstenid olarak– inşirâh u safâsı gönüller- duklarını iddiâya imkân kalır?
de yer tutunca infikâki mümkün olmaz. (Fenn-i mantıktan bî-haber olmasaydı mütercim-i bî-vâ-
Bir de Dozy’nin bu terdîdinden edyân içinde vahy-i ye de böyle yekdiğerine irtibâtı olmayan sözleri tercümeden
Rabbânî’ye müstenid olan dîn-i sahîh bulunmak ihtimali ol- hayâ ederdi.)
duğunu i’tirâf da müstebân olmaktadır. Bu ifadeye nazaran Tekmile-i Makām
vahy-i Rabbânî’nin esasen sübûtu merkūmun indinde de
Mukaddimede beyân olunduğu üzere fil-hakīka kable’l-
gayr-i münker olmak lâzım gelir. Bunu bu sûretle teslîme
İslâm Araplar böyle idi. Hatta kusurları yalnız bundan da
mecbûr olduğu halde –kavânîn-i mantıkıyye îcâbınca– bü-
ibâret değildi. Ahlâkları da gâyet bozulmuş, hevâ-perestâne
tün edyân-ı ma’rûfenin güzîdesi olan, gerek usûl ve gerek
huylar, vahşiyâne âdetler meydân almış idi. Bütün kabâil
fürû’ i’tibâriyle ahvâl-i beşeriyyeyi ıslâh ve saâdet ü selâ-
cehâlet içinde müstağrak olarak meyânelerinde nifâk u şi-
met-i umûmiyyeyi te’mîn, müntesibânını her türlü tekem-
kāk hüküm-fermâ, gasb u gâret ve envâ’-i mefâsid dehşet-
mülâta, terakkıyâta irşâd ve temkîn eyleyen Dîn-i Mübîn-i
nümâ idi. Diyânet-i sahîha fikr-i taharrîsinden hâlî olma-
İslâm’ın ulviyet ve kudsiyetini de ikrâr ve i’tirâfa mecbûr
larıyla beraber putperestlik gibi bir âyîn-i bâtıl her tarafta re-
olur. Nasıl ki bilmeyerek i’tirâf da etmiştir. Dikkat buyrulur
vâc bularak kalblere yerleşmiş idi. Bir taraftan da ulemâ-yı
ya! Fasl-ı evvelin hâtimesi olan şu ibâre başka neye mah-
Ehl-i Kitap desâis neşrederek bin türlü müşkilât çıkararak
mûl olabilir?
ezhân-ı umûmiyyeyi teşvîşten geri durmazlardı.
“Zaten hadd-i zâtında güç olan bu vazîfe iki kat müşkil oluyor-
Binâen-alâ-zâlik Resûl-i Ekrem efendimiz hazretleri en-
du. Çünkü Araplar bir dîne ihtiyaç hissetmedikten başka merâsim-i
biyâ-i Benî İsrâil (aleyhimüsselâm)’ın mürsel bulundukları –
mezhebiyyeden, nazariyât-ı mâ-fevka’t-tabîadan ibâlârı âşikâr idi.
hissiyât-ı dîniyye ile kalbleri mâlâmâl– kimseler emsâli ile
Binâberîn bu vazîfeyi îfâ etmek için metîn bir itmînân-ı kalb ve sar-
uğraşmıyorlardı, belki cidâl-i bâtıl tarafdârı olan muarızları
sılmaz bir îmân muktezî idi.”
iskât u ilzâm ile beraber ortadan cehl-i mürekkebi kaldır-
İmdi mâdem ki bu Mösyö yeni bir din te’sîsi, şerîat-ı
maya sa’y ü himmet buyurmakta idi. Bu ise hâliyü’z-zihn
müceddede neşr ü teblîği hadd-i zâtında gâyet güç olduğunu
[222] veya münevverü’l-fikr olanları irşâd etmek gibi olma-
fark ediyor ve mâdem ki Dîn-i İslâm’ın ilk muhâtabları bulu-
yıp usret ü suûbetçe onun kat kat fevkindedir.
nan, aralarında intişârı teyessür-nümâ-yı muvaffakıyyet
Bu makūle ümmetlere abede-i esnâm olan süfehâya
olan akvâm-ı Arabiyye’nin hissiyât-ı dîniyyeden mahrûm,
mürsel bulunan Nûh ve Hûd ve Sâlih ve İbrâhim (salavâtul-
merâsim-i mezhebiyyeden külliyen bî-behre bulunmalarını,
lâhi aleyhim) hazerâtı gibi ekâbir-i enbiyânın ne mertebe
akliyât ve ma’neviyât fikr ü mülâhazasından ârî olup yalnız
te’sîrât husûle getirdiği, ıslâh-ı ahvâl-i beşeriyyeye ne dere-
umûr-ı maddiyye ve tabîiyye ile iştigâle hasr-ı mesâî etmiş
ceye kadar muvaffak olabildikleri ise ma’lûmdur.
olmalarını da inkâra mecâl bulamıyor ve böyle câhil ve
El-hâsıl vahy ü nübüvvetin tahkīkine âgâh olup da ne-
maddî kimseleri kabûl-i diyânete sevk edebilecek zâtın
tâic-i matlûbesi neden ibâret olduğunu mülâhaza eden er-
metîn bir itmînân-ı kalbe, sarsılmak bilmeyen bir îmâna mâ-
bâb-ı basîret enbiyâ-yı sâlifîn hazerâtının semerât-ı mesâîleri
lik bulunması emr-i zarûrî olduğuna da aklı eriyor. Artık
ile Nebiyy-i âhir zaman efendimiz hazretlerinin bin türlü
hangi hüccet ve bürhân ile Araplar’ın nâil-i hidâyet olmala-
müşkilâta karşı mazhar buyuruldukları netâic-i azîme-i ha-
rının hârikulâde bir mazhariyet, bir eser-i inâyet olmadığını
vârık-güsterâneyi mukāyese ve tedkīk edecek olurlarsa he-
isbât etmesi kābil olur? Yahud neye istinâden Resûl-i Ekrem
men bil-cümle enbiyânın muvaffak oldukları netâic-i ıslâh-
kârâneye efendimiz hazretlerinin ez’âf-ı muzâafesiyle yalnız
rinde bulunmuş, onlara gâyet mühim birçok su’âller sordu ki
başına muvaffak olmuş bulunmalarına cezmen ve yakīnen
birisi bu idi. Mu’ahharan îzâhâta girişerek bu su’âli ber-vech-i
ma’rûz halletti. bilâ-tereddüd hükmederler, risâlet-i celîleleri hakkında îmân
Mûmâ ileyhin âşinâ-yı hakāik olmasına dâll olan sözlerinin biri u itmînânları kat kat tezâ’uf eder. Bu hakīkat zerre kadar
de irtidâd vukūunu isti’lâm sadedinde (‫ )سخطة لدينه‬kaydını ilâ- şüphe götürmez.
ve etmesidir. Zîrâ maksad Dîn-i İslâm’a dâhil olanların basîret ً ُ ‫الله َ ُله‬
Lâkin 1(‫نورا‬ ِ َ ْ َ ‫ومن َ ْلم‬
ُ ّٰ ‫يجعل‬ ْ َ َ ).
üzerine dâhil olup olmadıklarını anlamak idi. Hîn-i duhûlde Manastırlı İsmail Hakkı
basîretten hâlî olmak ise ancak sonradan ahkâm-ı İslâmiyye’yi
beğenmeyerek hurûc etmekle tebeyyün eder. Yoksa Ubeydul-
lâh bin Cahş nâm kimsenin Habeş diyârında mahzâ taaşşuk
yüzünden, hazz-ı nefsânî için tanassur etmesi veya bir cinâyet
işleyip de dâr-ı harbe firâr vukū’ bulması gibi bir sebeb-i HASBİHÂL
ârızdan dolayı hâdis olan irtidâd ibtidâ-yı duhûlde basîretsiz
olmaya delâlet etmez. Çünkü temâyül-i nefs ve taharrî-yi halâs Geçen hafta merhûm Cemâleddîn Afgânî’ye dâir birkaç
sâikasıyla tebdîl-i dîne mecbûr olmak ikrâha şebîh bir hâlet o- söz söylemiştim. Maksadım o büyük adama isnâd edilmek
lup sahibini hemen hemen meslûbü’l-ihtiyâr kılar da (el-ıyâzu istenilen dinsizliğin pek yanlış bir tevcîh olduğunu göster-
bi’llâh) tarîk-i dalâle öyle sevk eder.
Vâkıâ ikrâh-ı hakīkī olmadığı için bu ıztırâr şer’an ma’zeret ad-
1
dolunmaz. Nûr, 24/40.
mek idi. Maatteessüf bu sefer de “Cemâleddîn mülhid değil bülend-i hamiyyeti uğrunda dehrin her türlü şedâidine gö-
idi, fakat Vehhâbî idi!” iddiâsı sürülmeye başladı. ğüs gerdi; başkalarının bil-ıztırâr dayanamayacağı hırman-
Acaba bu şâyiayı çıkaranlar bir adamın alnına “Vehhâ- lara, haybetlere o kendi ihtiyârıyla katlandı. Kemâl’in ta’bîri
bî” damgasını yapıştırmak ne demek olduğunu biliyorlar vechile o bir şehîd-i zî-hayât idi:
mı? Ne devlettir şehîd-i zî-hayât olmak bu dünyâda!
Vehhâbîlik bir mezheb-i mahsûsun ismi olmakla beraber
***
Arabistan’ın birçok yerlerinde dinsiz tanılan, yahud öyle ta-
nıtılmak istenilen adamlara verilir bir pâyedir. Lehte söyle- Cemâleddîn hakkında söylenen Vehhâbîlik Şeyh Mu-
nen sözlere inanmamak, lâkin aleyte söylenenlere derhal î- hammed Abduh için de dirîğ edilmiyor. İki senedir Sırâtı-
mân etmek insanlarda cibillî bir hasîse olduğu için meselâ müstakim’in sahîfelerinde merhûmun eserlerini görüp duru-
ben bugün çıkar da Allah’tan korkmadan en akīdesi pâk bir yoruz. Allah için söyleyelim, hangi ma’nâsına alınırsa alın-
adam hakkında “İyidir ama dinsiz olmasa!...” dersem az za- sın, Vehhâbîliği okşar bir cümlesi, bir makālesi görüldü mü?
man sonra zavallıyı bütün aşîret halkı baştanbaşa mülhid ta- Bazıları Şeyh’in zühdü ilmi nisbetinde değil idi, derler.
nırlar. Acaba bu adam ilhâdı mûcib olacak ne yapmış, ne Olabilir. Lâkin acaba merhûm bütün hayâtını i’tikâf ile ne-
söylemiş demeyi hatırlarına bile getirmezler! vâfil ile geçireydi âlem-i İslâm için daha müfîd mi olacaktı?
Müslümanlık’ta en güç bir şey varsa o da bir adama Mösyö Hanutu(Hanotaux)’ya karşı çıkıp Mağrib’deki mil-
dinsiz pâyesi vermekten ibâret olduğu halde fazlını, irfânını, yonlarca müslümanın hukūkunu müdâfaa etmek [223] öyle
zannederim ki asırlarca nevâfil edâ eylemekten daha sevap-
ikbâlini, şöhretini çekemediğimiz, yahud tarz-ı tefekkürünü
tır.
kendi meşrebimize muvâfık görmediğimiz kimseleri bu has-
Bilmez misiniz ki Hazret-i Ömer tâbiînden Ebû Kulâbe’-
bî rütbe ile nazardan düşürmek nedense bize pek kolay ge-
ye “bence seni evlâd u iyâlin için nafaka tedârikiyle meşgul
liyor!
görmek böyle mescid köşelerinde mu’tekif görmekten daha
Lüzûm-ı küfr başka, iltizâm-ı küfr yine başka iken, yüzde
hayırlıdır” demiş.
doksan dokuz ihtimâl doğrudan doğruya tekfîrini îcâb eden
Düşünmeli ki Ebû Kulâbe nihâyet üç beş kişiden ibâret
bir adamı yüzde bir ihtimal ile kurtarmak üzerimize farz iken
ailesine yiyecek bulacaktır. Abduh ise üç yüz milyonluk bir
biz bilakis binde bir ihtimâl-i zaîf ile yakaladığımızı dinsiz
ailenin hayâtı için çalışmak mecburiyetinde idi!
yapıp çıkıyoruz, gerideki dokuz yüz doksan dokuz ihtimâl-i İşte bugün bir Cemâleddîn’i, bir Muhammed Abduhu’su
îmânı nazara bile almıyoruz! yok! Cihân-ı İslâm hakīkaten bî-kes, cidden garip. Biz bu
Arabistan’a gidin, en büyük adamlar Vehhâbî; Türkis- gibi ekâbir-i ümmeti rahmetle, hürmetle anmalıyız ki geri-
tan’a gelin, Farmason; Acemistan’a uğrayin dinsiz yahud den gelenler aramızda bir yâd-ı cemîl bırakabilmek ümîdin-
Bâbî! den mahrum kalarak mücâhededen vazgeçmesinler.
En garibi şurasıdır ki bütün aktâr-ı İslâmiyye’de bu ün- Üç beş sene evvel bir Frenk bana demiş idi ki:
vân ile teşhîr edilen adamların kısm-ı a’zamı Müslümanlığı, “Erbâb-ı fenn ü san’atin kıymetini takdîr edemiyorsunız,
müslümanları müdâfaaya vakf-ı hayât etmiş olan ekâbir-i ma’zûrsunuz; lâkin erbâb-ı sa’y ü hizmeti takdîr etmiyorsa-
ümmettir, fedâkârân-ı millettir! ِ َ ْ َ ْ ‫فاعتبروا َيا ُاو ِلى‬
nız! İşte bu kabahatiniz afvolunamaz... 1(‫الابصار‬ َُِْ َ)
Bir yabancı aramıza girse dese ki:
Mehmed Âkif
– Ey cemâat-i müslimîn, filan filan filan zâtlar sizin en
âkıliniz, en âliminiz, en fâzılınız olduktan başka ebnâ-yı mil-
letinin saâdetine çalışmış olmak i’tibâriyle en hayır-hâhınız,
en hamiyetlinizdir. Siz bunları Vehhâbîlik’le, Masonluk’la TAHALLAKÛ Bİ-AHLÂKILLÂH2
ithâm ediyorsunuz yani Müslümanlık’tan çıkarıyorsunuz.
Makālemiz için unvân ittihâz ettiğimiz şu hadîs-i şerîf ile
Demek, sizin dîniniz akıl ile ilim ile fazl ile hamiyet ile kābil-i
te’lîf olamayacak!
sabittir ki ma’rifethâne-i İlâhî’den neş’et ile 3( ‫فأحسن‬ َ َ ْ َ ‫ربي‬ ِ َ َّ
ِّ َ ‫أدبني‬
ِ
ِ َ ) buyurmuş olan Habîb-i Edîb’imiz, sallalâhu aleyhi ve
‫تأديبي‬
Bu söze karşı ne diyebileceğiz?
sellem efendimiz hazretlerince mekârim-i ahlâk ne derece-
Bugün hıtta-ı Mısriyye’de menâfi’-i İslâm’ı müdâfaa e-
lerde matlûb u mültezemdir. Mâdem ki Latîfun bi’l-ibâd
den ne kadar hamiyetli kalem varsa hepsi Cemâleddîn’in
sâye-i terbiyyetinde yetişmiştir. Cihân-ı Tevhîd’e binlerce
َ ٖ َ َ ْ ِ ‫ظلما‬
hazretleri 4(‫للعالمين‬ ً ْ ُ ‫يريد‬ ُ ّٰ ‫وما‬
ُ ٖ ُ ‫الله‬ َ َ ) âyet-i pür-letâfeti muk-
tezâ-yı münîfince zulümden münezzeh ve mukaddestir, mâ-
dest-i muharrir, binlerce dimâğ-ı mütefekkir ihdâ eden bir
dem ki Zât-ı Ulûhiyyeti’nin niyâbet ü hilâfetini icrâ için kı-
Cemâleddîn Vehhâbî olabilir mi?
bel-i rahmânîsinden Nebiyy-i Kerîm ve Ra’ûfun Rahîm e-
Merhûmu ne Afganistan’da, ne Hindistan’da, ne Avru-
fendimiz hazretlerini “rahmeten li’l-âlemîn” olmak üzere ir-
pa’da, ne Osmanlı toprağında rahat bırakmadılar; hiçbir
yerde oturtmadılar; Cemâleddîn Müslümanlık âleminde ha-
kīkī, sermedî bir intibâh uyandırmak gâyesine ma’tûf olan 1
Haşr, 59/2.
2
hamiyetinde biraz imsâk ede idi, bu siyâsetine azıcık fâsıla Fahreddin Râzî, Tefsîrü’r-Râzî, Beyrut, 1420, c. 7, s. 58.
3
vere idi dünyanın her yerinde şerâfetiyle mütenâsib bir Suyûtî, Câmi’u’s-Sağîr, 1265.
debdebe içinde yaşayabilirdi. Fakat o koca adam maksad-ı
4
Âl-i İmrân, 3/108. Metinde sehven (‫ )الله‬kelimesi yazılmamıştır.
sâl buyurmuştur, ehl-i îmânın da Zâtullâh gibi nefislerini zu- Evet! Nefs ile ictihâd efdal-i cihâddır. Hattâ Peygambe-
lümden tenzîh ve ahlâklarını tehzîb etmeleri muktezîdir. rimiz her ne vakit bir gazve-i celîleden avdet buyururlarsa
Zulüm 1(‫ )وضع الشئ فى غير موضعه‬diye ta’rîf olunur. De- 8
ِ َ ْ َ ْ ‫الجهاد‬
(‫الأكبر‬ ِ َ ْ َ ْ ‫الجهاد‬
ِ َ ِ ْ ‫الأصغر ِ َإلى‬ ِ َ ِ ْ ‫من‬َ ِ ‫رجعنا‬ َ ْ َ َ ) buyururlar imiş.
mek ki bir insan kendini mâ-hulika lehinin gayrıya vaz’ ile İctihâddaki şiddetin derecesini anlamalı ki nûru semâvât
hâlikını tanımaz, fıtratının muktezâsına tevfîk-ı hareket et- ü arzı dolduran Allahu zü’l-kemâlin şühûd-i vech-i cemâlin-
mezse kendisine zulmetmiş olur ki zulmün en büyüğüdür, den gayrisi kendisini ağnâ etmeyen Nebiyyü’l-Enbiyâ efen-
şirkdir: 2(‫عظيم‬ ٌ ْ ُ َ ‫الشرك‬
ٌ ٖ َ ‫لظلم‬ َّ ِ ) Lâkin arz u semâ ve mâ-fîhimâ
َ ْ ِّ ‫ان‬ dimizin huzûr-ı İlâhî’de tûl-i kıyâmdan kadem-i saâdetleri şi-
nâtık-ı hikmet gibi Zât-ı Rubûbiyyet’i tasdîk ve takdîs eyle- şermiş. Hattâ Cenâb-ı Allah Habîb’i Ekrem’in o mertebeler-
diği halde hülâsa-i mevcûdât ve eşref-i mahlûkât olan âkıl de nefs-i nefîs-i hümâyûnlarını it’âb buyurmasını lâyık gör-
insana yakışır mı ki haysiyet ve fazîletini kıbel-i nefsinden meyerek 9(‫لتشقى‬ َ ٰ ْ ُ ْ ‫عليك‬
ٰ ْ َ ِ ‫القران‬ َ ْ َ ْ َ ‫ )طه َما‬âyet-i kerîmesini inzâl
َ ْ َ َ ‫انزلنا‬
bilip de hâlikını, ma’bûdunu tanımasın! Öyle bir hâlık ki bir ile Zât-ı seniyyelerine ibzâl-i iltifât buyurmuştur. Efendi-
an nazar-ı İlâhî’si münsarif olsa bütün âdem ü âlem helâk miz’in vech-i meşrûh üzere vâkı’ olan şiddet-i ictihâdların-
olur: dan ümmü’l-mü’minîn Hazret-i Âişe-i Sıddîka radıyallâhu
3
‫قد تنكرالعين ضوء الشمس من رمد و ينكر الفم طعم الماء من سقم‬ anhâ ve an-ebîhâ hazretlerine rikkat gelip “Yâ Resûlallâh!
Hudûdullâhı tecâvüz edenler de hükm-i münîf-i Kur’ân Niçin bu kadar tekellüf ihtiyâr buyuruyorsun?” diye vâki’
ile zâlimdirler. Âgâh olalım ki Hak sübhânehû ve teâlâ olan suâl-i latîfine Peygamberimiz efendimiz 10( ‫عبدا‬ ُ ُ َ َ ‫َ َأفلا‬
ً ْ َ ‫أكون‬
َ ٖ ِ َّ ‫على‬
hazretleri 4(‫الظالمين‬ ِ ّٰ ‫لعنة‬
َ َ ‫الله‬ ُ َ ْ َ ‫ ) َ َالا‬buyurmuş, zâlimlere la’net ً ُ َ‫ )ش‬diye cevap vermişlerdir: Allâhümme salli ve sellim
‫كورا‬
okumuştur. Fakat zâlime zulüm, mahz-ı nasfet ve adâlettir. aleyhi v’ahşurnâ maahû ve ledeyhi.
Zâlime merhamet halk-ı âleme zulüm ve adâvettir. Zâlime – Cânım! Hazret-i Muhammed aleyhi salavâtü’s-samed
merhamet değil, siyâset lâzımdır. Halk-ı cihân âteş-i zulmün- efendimiz hazretleri 11( ‫رجالكم‬ ْ ُ ِ َ ِ ‫من‬ ْ ِ ‫احد‬ ٍ َ َ ‫محمد َ َابا‬ َ َ ‫ ) َما‬fehvâ-yı
ٌ َّ َ ُ ‫كان‬
den sûzân olan zâlimin çerâğ-ı vücûdu sönmek gerektir. Azî- kerîmi üzere nübüvvet [224] ve risâletle mümtâz, ulü’l-azm-
zün zü’ntikām olan Mâlik’ü’l-Mülki ve’l-Melekût hazretleri den bir Peygamber-i zî-şândır. Hayrü’l-hâlikin hazretleri
nerede zâlim varsa hemen vücûd-ı zenb-âlûdunu harîta-i â- Peygamberimiz’i ekmel-i mahlûkat olmak üzere yaratmış.
lemden hakk ile bütün ümmem ü akvâmı zulm ü udvânın Celâil-i kadr ü menziletlerini 12(‫الأفلاك‬ َ َ ْ ‫خلقت‬ َ َ ‫لولاك‬
ُ ْ َ َ َ‫لولاك لما‬ َ َ ْ َ ) hi-
serîan celb ü da’vet edeceği ukūbât-ı İlâhiyye’den masûn tâb-ı izzetiyle i’lâ etmiş. Sadr-ı sâmîlerini münâcât-ı Hak ve
buyursun. da’vet-i halka kābil olmak üzere tevsî’ ile unsur-ı şerîflerini
Adüvv-i cânı ve düşmen-i bî-emânı olsalar da hakların- âdetâ bedel-i mâ-yetehallelehû muhtaç olmayacak merte-
da daima muamele-i cemîle ibrâz buyurmuş ve Dergâh-ı belerde latîf kılmış. Biz nasıl olur da o Peygamber-i âlî-tebâr
Ehadîyyet’e hayır duâ arzeylemiş olan Habîb-i Ekrem ve ve şeb-zindedâr efendimiz gibi öyle sabahlara kadar ibâ-
Edîb-i A’zam efendimiz gibi bizim de 5( ‫التى‬ ٖ َّ ‫يقولوا‬ ٖ َ ِ ِ ‫وقل‬
ُ ُ َ ‫لعبادى‬ َُْ detle, zikr ü fikr ile meşgul olabiliriz? Uyumayacak mıyız?
ُ َ ْ َ ‫هى‬
‫احسن‬ ِ ) teblîğ-i belîği vechi ile dost, düşman herkes hak- Rûhumuzun gıdasını vermeyecek miyiz? Sabahları erken
َ kalkıp da işimizle gücümüzle iştigâl ederek tedârik-i maîşet
kında hüsn-i muamele etmemiz âdâb-ı İslâmiyyemiz iktizâ-
sından iken şâyân-ı ibret değil midir ki cehr ile kavl-i kabîh- kaydında bulunmaya mecbur değil miyiz? Ebrârın hasenâtı
ten hoşlanmayan Rabbimiz Teâlâ hazretleri zâlim hakkında mukarrabînin seyyiâtı mesâbesindedir. Âbidler günahtan
mazlûmun tazallüm-i hâl veya bed-duâ etmesine mesâğ tevbe, ârifler ibâdetten istiğfâr ederler. Biz 13( ‫يبيتون‬ َ ٖ َّ َ
َ ُ ٖ َ ‫والذين‬
vermiştir: 6(‫ظلم‬ ْ َ ‫القول ِ َّالا‬
َ ِ ُ ‫من‬ ِ ْ َ ْ ‫من‬َ ِ ‫بالسوء‬
ِ ُّ ِ ‫الجهر‬َ ْ َ ْ ‫الله‬
ُ ّٰ ‫يحب‬ ُّ ِ ُ ‫) َلا‬. ً َ ِ َ ‫سجدا‬
‫وقياما‬ ْ ِ ِّ َ ِ ) âyet-i kerîmesiyle mevsûf ve memdûh-ı
ً َّ ُ ‫لربهم‬
Hakīkaten mü’min ve müslim olan kimse nasıl zulmede- kibriyâ olan enbiyâ ve evliyâ ile hiç kıyas mı kabul ederiz?
bilir ki nefsinden büyük düşman bilmez. Nitekim bir hadîs-i ‫كار ٿاكنرا قياس از خود مكير‬
َ ْ َ ْ َ ‫بين‬
şerîfte 7(‫جنبيك‬ َ ْ َ ‫نفسك ّالتى‬ َ ُ ْ َ ‫عدوك‬ ّ ُ َ ‫اعدى‬ َ ْ َ ) buyrulmuş, nefsiyle ‫كرچه ماند در نوشتن شير شير‬
mukātele ve mücâhede ile me’mûr ve mükellef olmuştur.
Fil-vâki’ hiçbir insan yoktur ki kendini hatâ ve zelleden teb- Evet! Hakkınız var. Biz onlar gibi olamayız. Fakat Ki-
ri’e ve tezkiye etsin; meğer ki Erhâmü’r-râhimîn olan Haz- tâb-ı Azîzimiz’de “Kitâb-ı Mevkūt” diye ikāmesi farz-ı ayn
ret-i Allah’ın ismetle meftûr ve mütehallî buyurmuş olduğu olan beş vakit namazı olsun cemâatle vaktinde edâ ve farî-
enbiyâ-yı izâm aleyhimü’s-salâtü ve’s-selâm hazerâtından za-i ubûdiyyetimizi ifâ edebiliriz a. Yirmi dört saatte ancak
bulunsun. bir saat kadar az bir müddetin Yaradan’ımıza tahsîsi çok
mudur? Beytullâh olan cevâmi’ u mesâcid-i şerîfeyi i’mâr
etmek yok mudur? Bir kimse cemâate devam etmeyip de
1 cemâatten maksûd olan ittihâddan ayrılırsa dindâşlarının
“Bir şeyi olması gereken yere koymamak.”
2
Lokmân, 31/13.
8
3
“Hasta olan göz güneşin ışığını, hasta olan ağız da suyun tadını Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, 1362.
9
inkar eder. Tâhâ, 20/1-2.
4 10
Hûd, 11/18. Buhârî, Sahîh, Kitâbü’r-Rikâk, 20.
5 11
İsrâ, 17/53. Ahzâb, 33/40.
6 12
Nisâ, 4/148. Aclûnî, Keşfü’l-hafâ, nr: 2123.
7 13
Gazzâlî, İhyâu Ulûmiddîn, Beyrut, Darulmarife, c. 3, s. 4. Furkan, 25/64.
hukūk-ı dîniyyesine tecavüz etmiş olmaz mı? Kendisini gö- efendimizin 4(‫ناس‬ ِ َّ ‫التودد ِ َإلى ال‬ ِ َّ ِ ‫الإيمان‬
ُ ُّ َ َّ ‫بالله‬ ِ َ ِ ْ ‫بعد‬ ِ َ ْ َ ْ ‫أفضل‬
َ ْ َ ‫الأعمال‬ ُ َ ْ َ)
ren ümmet-i Muhammed’i de kendisi gibi Beytullâh’a yüz hadîs-i şerîf iktizâsınca benî nev’ine muhabbet ve mevedde-
sürmekten men’ etmiş demek olmaz mı? Acaba mihrâb-ı ti efdal-i a’mâl olmak üzere ibrâz eder. Îmânında kemâl bul-
İlâhî’den yüz çevirip de mesâcidin harâbına bâdî olmaktan mak için kendinin sevip istediği bil-cümle esbâb-ı izzet ü sa-
eşna’ bir zulüm mü olur? Acaba nâsı Beytullâh’tan zımnen âdeti bütün hânedân-ı beşer hakkında da lâyık görür. Aç
men’ eden kimseye müslüman demek lâyık olur mu! doyurmayı, bir medyûnun borcunu bizzât tesviye etmeyi,
‫كسى كربتابد زمحراب روى‬ bir müşkili olan kimsenin ol müşkilini halledip onu giriftâr
olduğu mihnet ü meşakkatten kurtarmayı ehabbü’l-a’mâl
‫بكفرش كواهى دهند اهل كوى‬
bilir: 5(‫حسنا‬ َ ٖ ‫نزد َ ُله‬
ً ْ ُ ‫فيها‬ ً َ َ َ ‫يقترف‬
ْ ِ َ ‫حسنة‬ ْ ِ َ ْ َ ‫ومن‬ ْ َ َ ).
Ey sînesi nûr-ı İslâm ile münşerih olan mü’min-i sâdık- Müslüman ona derler ki sâirlerinde gördüğü uyûb u
lar! Din erbâb-ı elbâbı inde’r-Resûl olan şeyin kabulüne da’- nekāisi kendi uyûb u nekāisinin aksi, gayrilerinden her ne
vet eder. Eğer dînimize îmânımız, Peygamberimiz’e i’timâ- zulüm görürse kendi amelinin cezâsı bilir. Zünnûn-i Mısrî
dımız varsa bizi dârü’s-selâma da’vet eden Peygamberi- hazretlerine ahâlî-i Mısır yağmur duâsına çıkmasını ricâ
miz’in Hacc-ı Vedâ’da îrâd buyurmuş oldukları vasiyetlerini etmişler. Müşârun-ileyh hemen Mısır’ı terk ile Medîne-i Mü-
yerine getirelim: 1( ‫وأدوا‬ ُّ َ َ ،‫هركم‬
ْ ُ َ ْ َ‫وصوموا ش‬ ْ ُ َ ْ َ ‫وصلوا‬
ُ ُ َ ،‫خمسكم‬ ُّ َ َ ‫الله‬
َ َّ ‫اتقوا‬
ُ َّ nevvere’ye gitmiş. Burada münâcâta başlamış. Arası çok
ْ ُ ِّ ‫جنة َر‬
‫بكم‬ ُ ُ ْ َ ‫أمركم‬
َ َّ َ ‫تدخلوا‬ َ ُ ِ َ َ ،‫أموالكم‬
ْ ُ ِ ْ ‫وأطيعوا َذا‬ ْ ُ ِ َ ْ َ ‫زكاة‬
َ َ َ) geçmeden yağmur yağmış. Mısır rahmet-i Rahmân ile rey-
Müslüman ona derler ki elestü bi-Rabbiküm hitâb-ı izzeti yân olduğunu haber aldıktan sonra avdet eylemiş. Ârifin bi-
el-ân sem’-i cânında tanîn-endâz olur. Cenâb-ı Hakk’ı ken- ri bunun sebebini Hazret’ten suâl edince buyurmuşlar ki
disine hablü’l-verîd’den akrab bilir. Beyne’l-havf ve’r-recâ kıtlığa sebep günâhkârlıktır. Birçok düşündüm [225] Mısır’-
bir halde bulunur. Allah’tan o kadar korkar ki halkın korku- da kendimden ziyâde günâhkâr kimse görmedim. Câiz ki
sundan ve takāzâ-yı nefsin arzûsundan sâlim olur. Selîm-i bu kıtlık benim yüzümden olmasın!
Evvel hazretleri gibi. Müslüman ona derler ki dünyayı Melekü’l-Mevt’in huzû-
‫كر لشكر عدو بود ازقاف تابقاف‬ runda hâzır bir mâide hükmünde addeder. Bunun için dün-
yayı verseler şâd olmaz. Dünyayı elinden alsalar gam çek-
‫بالله كه هيچ روى نمى تابم از مصاف‬ ِ ِ َ ْ ‫لله‬ ِ ّٰ ِ ‫اليوم‬
mez. Serveti varsa 6(‫القهار‬ ِ َّ َ ْ ‫الواحد‬ َ ْ َ ْ ‫الملك‬
ُ ْ ُ ْ ‫لمن‬ِ َ ِ ) denilecek
diye bütün a’dâ-yı dîne meydan okur. Allah’ın rahmetinden günün vürûdunu mülâhaza ile servetini kendine medâr-ı
de bir derecede ümîd-vâr olur ki bir veled-i mükerrem kendi gurûr bilmez. Fakir ise edânîye temelluk etmez. Çünkü âri-
vâlidesinden o derecelerde rahm ü şefkat ümîdinde buluna- yet bir ömür için değmez. Ne isterse Allah’tan ister. Ne bek-
maz. (‫ )حق جان جهانست وجهان جمله بدن‬vefkınce cism-i âlem- lerse mahsûl-i sa’yinden bekler:
de Hak’tan başka mutasarrıf-ı hakīkī olmadığına i’tikād ‫دل اندر صمد بايد اى دوست دست‬
eder. Vâcibü’l-Vücûd hazretlerinin irâde-i aliyyesi tealluk et-
medikçe bir şey vücûd-pezîr olamayacağını bilir. Onun
‫كه عاجز ترند از صنم هر كه هست‬
َ َ َ ‫ ِ َّالا َ ْان‬.‫غدا‬
ُ ّٰ ‫يشاء‬
içindir ki 2(‫الله‬ َ ِ ٰ ‫فاعل‬
ً َ ‫ذلك‬ ٌ ِ َ ‫لشاىء ِ ٖ ّانى‬
ٍ ْ َ ِ ‫تقولن‬
َّ َ ُ َ ‫) َ َولا‬ Müslüman ona derler ki Allah yolunda malıyla, canıyla
tenbîh-i İlâhî’si muktezâsınca her bir fi’l ü ihtiyârını kabza-i mücâhedeyi Allah’ın kendisine delâlet buyurduğu en kârlı
İlâhî’de makhûr görüp inşâallâh demedikçe yarın şöyle ya- bir ticaret ittihâz eder. 7(‫قوة‬ ٍ َّ ُ ‫من‬ ْ ِ ‫استطعتم‬
ْ ُ ْ َ َ ْ ‫لهم َما‬ ُّ ِ َ َ ) fermân-ı
ْ ُ َ ‫واعدوا‬
pacağım, böyle edeceğim bile demez. Hoca Hâfız’ın: satvet-beyânına lebbeyk-zen-i icâbet olur. Her biri bir
‫در ٿس آينه طوطى صفتم داشته اند‬ necm-i hidâyet olan ashâb-ı kirâmın din uğruna, Peygam-
ber yoluna mallarını, canlarını fedâ ettikleri gibi malını, ca-
‫آنچه استاد ازل كفت بكو مى كوبم‬
nını dîninin izzeti uğruna, o Peygamber’in postunda oturan
dediği gibi özü, sözü haktır. Hak için olmayan güftâr u gir- Halîfe’sinin saâdeti yoluna fedâ etmekten çekinmez. Çünkü
dârı kendine haram bilir. Hak için yer, içer. Hak için meşy ü şuhh ile îmân bir kalbte ictimâ’ etmez. Mâdem ki ol Zât-ı
hareket eder. Hak için muhabbet ve gazab eyler. Ve’l-hâsıl Kadîm vâsıta-i füyûzât-ı Rabbâniyye’si olmak üzere Zât-ı
cemî’-i ahvâlde Hak ile olur. Allah muhabbeti zâhir ü bâ- Akdes-i Hazret-i Pâdişâhî’yi istihlâf ile tekrîm buyurmuştur,
tınını o kadar ihâta eder ki âdetâ kendini bile ferâmûş eder. mâdem ki Pâdişâhımız celb-i kulûb-ı millete cidden lâyık
3
ُ ُ َ ‫قبل َ ْان‬
(‫تموتوا‬ َ ْ َ ‫موتوا‬
ُ ُ ) sırrına mazhar olur. hidemât-ı meşkûre îfâsı için hakk-ı hilâfeti edâ buyurmak
‫زنده دلا مرده ندانى كه كيست‬ ِ َ ْ ِ ْ َ ‫بالعدل‬
azmiyle 8(‫والاحسان‬ ِ ْ َ ْ ِ ‫يامر‬ ُ ُ ْ َ ‫الله‬
َ ّٰ ‫ان‬ َّ ِ ) irşâd-ı hakîmânesini
‫آن كه ندارد بخدا اشتغال‬ düstûr-ı hikmet, “bir saat icrâ-yı adâlet sittîn sene îfâ-yı ibâ-
detten hayırlıdır” meâl-i münîfini tazammun eden hadîs-i
Müslüman ona derler ki Habîb-i Ekrem ve evvelü men’ şerîfi bir mikyâs-ı adâlet ittihâz buyurmuştur; biz de vecîbe-i
esleme efendimiz hazretlerini anasından, babasından, evlâ-
dından ve belki azîz cânından ziyâde sever. O Kân-i Kerem 4
Taberânî, Mekârimü’l-Ahlâk, 139.
5
Şûra, 42/23.
1 6
Tirmizî, Sünen, Ebvâbü Sefer, 42. Mü’min, 40/16.
2 7
Kehf, 18/23-24. Enfâl, 8/60.
3 8
Âlûsî, Rûhu’l-Me’ânî, Beyrut, 1415, c. 1, s. 262. Nahl, 16/90.
tâbiiyyeti kemâ yelîku icrâ ederiz de inşâallah Halîfe-i âlî- olup o sanâdîd-i istibdadın en şenî’ zulümlerine boyun eğ-
tebârımız efendimiz 1(‫ويحبونكم‬ ْ ُ َ ُّ ِ ُ َ ‫تحبونهم‬
ْ ُ َ ُّ ِ ُ ‫الذين‬ ُ ُ ِ َّ ِ َ ‫خيار‬
َ ِ َّ ‫أئمتكم‬ ُ َ ِ ) ha- meye mecbûr olmalı idi. Evvelki hâlimizle bugünkü hâlimiz
dîs-i âlîsinin mâ-sadak-ı şân u şerefi olur. Cenâb-ı Hakk’ın acaba mikyâs-ı takdîre gelir şey midir? Evvelleri rub’ fes ile
lutf u inâyetinden ümîd-vârız ki Zât-ı Necîb-i Şâhâneleri’nin trieste markalı şeker çuvalı pantolon ile gezen asker bugün
irşâdı, vücûd-ı mübâreklerinin a’zâ ve cevârihi mesâbesinde şehzâdeler ile beraber libâs-ı fâhir iktisâ ediyor. Bil-cümle
olup adl ü ihsân ile hareketi kendilerine farîza-i zimmet ve esbâb-ı izzet ü saâdetleri istikmâl ediliyor. Evvelleri o ricâl-i
lâzıme-i âdâb-ı ubûdiyyet bilen vüzerâ ve vükelânın ictihâd- siyâset-i sirkatin evlâd u ahfâd u damatları ellerinde tırâz-ı
larıyla inşâallah yine Dîn-i İslâm azîz olur. Kalem-rev-i hü- askerî olan şanlı kılıcımız Eyüp oyuncağına dönmüş iken
kûmet-i seniyyelerinin çâr-aktârı ahd-i karîbde 2( ‫دخله‬ ُ َ َ َ ‫ومن‬
ََْ bugün İstanbul’un Fâtih-i Sânîsi olan Mahmud Şevket Paşa
ً ِ ٰ ‫كان‬
‫امنا‬ َ َ ) tecellîsine mazhariyetle adl-i İlâhî’nin yeryüzünde hazretleri gibi hamiyet-i mücessemlerinin ellerinde vatanı-
bir timsâl-i mücessemi olan ahd-i Hazret-i Ömer gibi bir ko- mıza göz diken düşmanların gözlerine batıyor. Evvelleri kes-
yunu kurt yiyemeyecek derecelerde her ferd nâil-i izz-i hu- tane fişeği bile atamayan asker bugün ateşli ta’lîmler, her
zûr u sürûr olur. türlü takdîrin fevkinde krallar huzurunda resm-i geçitler icrâ
Acaba bugünleri rü’yada görsek hayra yorar mı idik? Bir ediyor. Osmanlı kahramanlarının lisân-ı hâl ile:
takım cebbâr-ı anîdin kanlı ellerinden tahlîs-i cân u girîbân ‫همان به كه لشكر بجان ٿرورى‬
edeceğimiz kimin hatırına gelirdi? Her biri 3( ‫بما‬ َ ِ ‫حزب‬ ٍ ْ ِ ‫كل‬
ُّ ُ ‫كه سلطان بلشكر كند سرورى‬
َ ُ ِ َ ‫لديهم‬
‫فرحون‬ ْ ِ ْ َ َ ) diye tefrikaya düşen birçok anâsır-ı muhtelife
yekdiğerlerine hasm-ı eledd iken vatan-ı müştereklerinin se- demek istercesine bir vaz’iyyet-i dilîrâne ve a’dâ-yı dînin
lâmet ü saâdetini bit-takdîr i’tilâf ve ittihâd etsinler! Bütün kulûbuna dehşet verecek bir mehâbet-i gazanferâne ile îfâ-
akvâm-ı İslâmiyye “din ve millet ikisi birdir” aslü’l-usûlüne yı resm-i selâm u ihtirâmını temâşâ buyurdukça kim bilir
bakmayarak, 4( ‫والمقتول ِفي‬ ُ ِ َ ْ َ ،‫بسيفيهما‬
ُ ُ ْ َ ْ َ ‫فالقاتل‬ ِ َ ِ ْ ُ ْ ‫ِ َإذا ْالتقى‬
َ ِ ْ َ ْ َ ِ ‫المسلمان‬ َ kumandan-ı akdesimiz sevgili Pâdişâhımız efendimiz ne ka-
ِ َّ ) tenzîr-i nezîrinden korkmayarak birbirlerinin kanlarını
‫النار‬ dar mahzûz olmuştur:
içmekteler iken silâhlarını atıp hükûmet-i meşrûa-i meşrûta- .‫دشمن چه كند چو مهربان باشد دوست‬
mızın adâlet ve re’fetine ilticâ ve dehâlet etsinler! İslâmiyet Evvelleri bacaları tütecek diye içlerinde yemek dahi
nazarında zaten mukaddes ve mübeccel olan askerlik bütün pişirilmekten memnû’ ve Haliç’te çürümeye mahkûm olan
efrâd-ı Osmâniyye’ye teşmîl edilsin! Müslim ve gayrimüslim donanmamız yeniden ihyâ [226] ediliyor. Sevkıyât ve hare-
birbirlerinin mihribânı olsunlar da silâh-be-dest hudûda kât-ı askeriyyeye zahîr olacak olan donanmamızın ihyâsı
koşsunlar! 5(‫عجاب‬ ٌ ْ َ َ ‫هـذا‬
ٌ َ ُ ‫لشیء‬ َ ٰ ‫ان‬َّ ِ ). emrinde Pâdişâh’tan bir köylüye varıncaya kadar gözlerin
İşte ferdâ-yı hürriyyetten beri Rabbimiz’in bize re’yü’l- görmediği, kulakların işitmediği bu cûş u hurûş-ı millîyi in-
ayn göstermiş olduğu âyetlerinden, saymak istesek add ü san görüyor da azîz cânını bile pâdişâh bâşı için vereceği
ihsâya gelmez ni’metlerinden hangi birini inkâr edebiliriz? geliyor.
6
(‫اكفره‬ ُ َ ْ ِ ْ ‫قتل‬
ُ َ َ ْ َ ‫الانسان َما‬ َ ِ ُ ). Ey kalbi hubb-i vatan ile müzeyyen olan ehl-i îmân! Ve-
Aman yâ Rabbî! Ne idi o zulm ü istibdad! Yâr-i cânımız relim. Daha verelim. Malımızın hâcetten ziyâdesini verelim:
olan vatan nâmını ağzına alanın dili kesilir. İnsan babasına 10
(‫ )علو الهمة من الايمان‬Allah yolunda bezl-i ihsân edecek en
bile emniyet edemez. Öyle ki bin belâ ile geçirdiğimiz o lâyık bir yer varsa o da Muâvenet-i Milliyye Cem’iyeti’dir.
devre-i nühûset hakkında: Âlet-i harbi yapan, atan, atana sunan kimselerin: Nâil-i na-
‫امين مجو مكو باكسى كه هست امين‬ îm-i cennet olacaklarını Peygamberimiz haber veriyor. Hani
‫دران زمانه مكر جبرئيل امين باشد‬ Cennetü’l-firdevs’e vâris olacaklar!
‫اكربنده كوشش كند بنده وار‬
ُ ُ َ ‫اوتى‬
diyebilirsiniz! 7(‫قارون‬ َ ْ ِ ‫ليت َ َلنا‬
َ ِ ُ ‫مثل َما‬ َ ْ َ ‫ ) َيا‬temennî-i
harîsâ-
nesiyle helâl ve haram demeyip muttasıl kasalarını doldur- ‫عزيزش بدارد خداوندكار‬
mak için olmadık mezâlim bırakmayan melâîn-i istibdadın Allâh’ım! Ne büyüksün! Nefisleri üzerine zulüm ve isrâf
kanlı ellerinden kurtulmak için yâ 8( ‫سنن‬ ْ ِ ‫مما لا َ ُيطاق‬
َ ُ ‫من‬ ُ َِ
َّ َ ‫الفرار‬ eden kullarını da “yâ ibâdî!” teşrîfine lâyık görürsün: Senin
‫المرسلين‬
َُْ ْ ) deyip diyâr-ı ecnebiyyeye kaçmalı veya 9
( ‫در‬ ‫ٿاى‬ bir bahr-i bî-pâyân olan rahmet-i vâsia-i İlâhiyye’nden kat’-ı
‫ )زنجير ٿيش دوستان – به كه بابيكانكان در بوستان‬nasihatiyle âmil ümîd etmek ne büyük sû-i edebdir. Seni sevenleri sen de
seversin. Evet! Hiçbir tâlib yoktur ki matlûbu da onun tâlibi
1 olmasın. Sana nusret edenlere sen de nusret edersin: 11( ‫ان‬ ِْ
Müslim, Sahîh, Kitâbü’l-İmâre, 17.
2
Âl-i İmrân, 3/97. َ ّٰ ‫تنصروا‬
ْ ُ ْ ُ ْ َ ‫الله‬
‫ينصركم‬ ُ ُ َْ)
3 Mekteb-i Bahriye Muallimlerinden
Rûm, 30/32.
4
Buhârî, Sahîh, Kitâbü’l-Diyât, 2. Sâlih İhsan
5
Sâd, 38/5.
6
Abese, 80/17.
7
Kasas, 28/79.
8 10
Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, 1823. İsmail Hakkı Bursevi, Rûhu’l-Beyan, Beyrut, c. 7, s. 98.
9 11
Sa’dî, Gülistan. Muhammed, 47/7.
ÂLEM-İ İSLÂM tâ Japon çocuklarından biri vardı, benim maiyetimde hiz-

Altıncı Konferans: met ediyordu, o çocuk bir gün bir Rus’la münâkaşaya gi-
ŞARKIN İNTİBÂH VE İSTİKBÂLİ HAKKINDA rişti, o sırada dedi ki:
“Nihon” tulû’ etmekte olan güneştir, Rus ise bir damla
Bursa’da İttihâd ve Terakkī Kulübü’nde müslim tükürüktür. Güneş tulû’ edince tükürük ne olur? Bittabi’
ve gayrimüslim bini mütecâviz bir cemâat huzurunda kurur, mahvolur, değil mi?...
Dikkat ediyor musunuz, on iki yaşında bir Japon ço-
Seyyâh-ı Şehîr Abdürreşid İbrahim Efendi Hazretleri cuğu dârü’l-fünûnu ikmâl etmiş bir adama, bir Rus’a karşı
Tarafından
böyle ma’nîdâr bir söz söylüyor. İşte bu sözü söyleten
17 Nisan, 326 Şark’ın o parlak istikbâlidir.
Efendiler, ben Rusya memleketinin Sibirya kıtasında Bu istikbâl tamâmiyle Japonya’da görülmüş ve gayet
Tobolsky vilayeti müslümanlardanım. Fakat Ruslar bizim parlak sûrette terakkī etmiş ve etmektedir. Bunun için şark
vilayetimizde pek azdır. Ekseriyet Türk unsurudur. İşte o âleminde, millete ferah verecek güneşin tulûundan size
müslümanlar içerisinden yetişmiş bir imam, fakat inâyet-i biraz ma’lûmat vereceğim ki bunlar nasıl terakkī ettiler ve
Rabbânî ile birçok memleketler gezmiş, dolaşmış, otuz sene ediyorlar, mes’elesi şâyân-ı tedkīk bir mes’eledir.
kadar seyâhat etmiş bir adamım. [227] Japon milleti gâyet müstaid bir millettir. Fakat
Kendimi ta’rîf husûsunda şu kısaca ta’rîf ile iktifâ edi- ma’lûm-ı ihsânınızdır, resimlerini görüyorsunuz, ihtimal şa-
yorum. Şimdi size arzetmek istediğim şeyler, seyâhatim es- hıslarını da görmüşsünüzdür, Japonlar ufak adamlardır. Yir-
nasında gözümle gördüğüm veya kulağımla işittiğim şey- mi, otuz yaşında bir Japon’u gördüğün zaman bir çocuk
lerden en ziyâde nazar-ı dikkatimi celbedenlerden bazıları- zannedersin. Fakat o çocuk zannettiğin Japon’a bir defa do-
dır. Avrupa seyâhatimden bir şey söylemeyeceğim. Zîrâ o- kunursan ne derece kuvvet olduğunu o anda hissedersin.
ralara gidip gelen, Avrupa’nın ahvâlini bilen pek çok. Şarka Onların vücûdlarında öyle bir kuvvet var ki insan hayret e-
ait olan seyâhatimden söyleyeceğim ki biz şarklılar için şark der. Bir Japon vardı ki yaşı olsa olsa nihâyet yirmi ikiden
ahvâli daha mühim ve daha lâzımdır. fazla değildir. Benim yanımda şu kadarcık kalıyordu, bir
“Şark” ve “garb” isimleriyle –gerek şimdiki müslümanlar gün kolunu kaldırdı, bana dedi ki:
olsun, gerek hıristiyanlar olsun, kâffesi– bütün şu akvâm... – İndir bakayım kolumu, indirebilir misin?...
her ne kadar Avrupa, Asya diye tefrîk olunuyorsa da, asıl Asıldım, indiremedim. Anlamalı ne kadar kuvvet. Bun-
en meşhur ve müteârif taksîmâtına göre... “şarkīler”, “garbî- larda kuvve-i cismâniyye bu derecedir. Bunu da dâima me-
ler” diye ikiye taksîm olunur. Garbîler içinde ekseriyet hıris- leke ile o dereceye getirmişler. Daha küçüklüklerinden jim-
tiyandır, müslümanlar varsa da azdır. Şarkīler içinde ise en- nastikle, ok atmakla... meleke hâsıl ederler. Jimnastiğin en-
vâ’-ı millet vardır; müslümanlar, hıristiyanlar, mecûsîler, â- vâını yaparlar. Böyle terbiye-i bedeniyye ile büyük bir kuv-
teş-perestler, put-perestler... bî-nihâye. İşte benim söyleye- vet-i cismâniyye hâsıl oluyor.
ceğim, şu şarklıların ahvâline dâirdir. Ben buna taaccüb etmiyorum. Hem yalnız bir yerde de-
Bu isim, bu “şarkī, garbî” diye zebân-zed olan taksîm, ğil, her beldede var. Japonya muharebesinden evvel İstan-
tefâle şâyândır: Garbîler kānûn-i tabîat îcâbınca gurûba bul meşâhîrinden bir adamla görüşmüştüm. Muharebe baş-
mahkûm, şarkīler de tulû’ ile mübeşşerdir. Onun için gurûb lamamış, fakat yakın zamanda olacaktı.
edecek olandan bahsetmekten ise, tulû’ edecekten bahsey- – Bu muhârebede Ruslar mağlup, Japonlar gâlip gele-
lemek daha münasip ve faydalıdır. cek...
Şark milleti, her ne kadar ismi şark ise de, milel-i cedîde dedi. Ben kemâl-i taaccüble bunu reddettim: – Siz eğer
değildir, eski milletlerdendir. Medeniyet şarkta daha eskiden Rusyalı olup da Rus kuvvetini bileydiniz, bu sözü söylemek-
mevcûd idi. Şarklıların vâsıl olmuş olduğu medeniyete ten sıkılırdınız.
garbîler ancak yeni yeni vâsıl olmuşlardır. Her fende ve her O vakit hoca efendi bir âyet okudu. Tâlût kıssasından:
san’atta bugün şarkta olan âsâr-ı terakkī ve nefâset-i kadîme 1
(‫والجسم‬ ِ ْ ِ ْ ‫بسطة ِفى‬
ِ ْ ِ ْ َ ‫العلم‬ ً َ ْ َ ‫وزاده‬ ُ ٰ َ ْ ‫الله ا‬
ْ ُ ْ َ َ ‫صطفیه‬
ُ َ َ َ ‫عليكم‬ َّ ِ ) Cenâb-ı Hak
َ ّٰ ‫ان‬
o kadar meşhurdur ki garbîler bugün ona kıymet takdîrin- buyuruyor ki: “Bunlara ben ilim verdim ve cisimlerine kuv-
den âcizdirler. Halbuki bunlar beş yüz sene, bin sene mu- vet bahşettim; elbet bunlara açıktır mülk.” O âyetin mazmû-
kaddem geçmiş sanayi’dir. O sanayi’ler, o âsâr-ı nefîse şark nundan ben anlıyorum ki Japonlar gâlip gelecek. Zîrâ kuv-
milletinin mine’l-kadîm isti’dâd-ı tâmları olduğunu isbât et- ve-i cismâniyye var, sonra kuvve-i ilmiyye de mükemmel.
miş ve etmektedir. Fakat bu son vakitlerde şark milletine, Ben hoca efendiden hâlâ soramadım: Acaba kuvve-i
bir gaflettir diyelim, yahud min tarafi’llâh gelmiş bir hâldir ki cismâniyyeyi nereden bilmiştir?
hiç kimse ma’nâ veremez; ister şarkın müslümanı olsun, is- Bu Japonlar pek acâyiptir. Hayvanın çekeceğini bir a-
ter hıristiyanı, ister mecûsîsi bir inhitâta uğramıştır. Fakat bu dam çeker. Bir kere iki adam bir arabaya bindik, eşyala-
inhitât zâil olmaya başlamıştır. Şarkta an-karîb büyük bir rımızı da üzerine koyduk. Bir adam bizi çekti. Tepeye doğru
intibâh ve irtifâ’ görülecektir. Mâdem ki şark bir tulû’dur, o öyle bir fırlıyordu ki görseniz hayret edersiniz. Burada en
irtifâ’dan hiç şüphesiz hâlî olmayacaktır. Mukaddimesi de
şimdi başlamıştır. Aksâ-yı Şark’ta Japonya kendisine “ni-
hon” ta’bîr ediyor, ki tulû’ etmiş güneş ma’nâsındadır. Hat- 1
Bakara, 2/247.
cesîm adamlarımız buna dayanamaz. Bunlar işte hep mele- milletin talebi şu olmuş: “Muharebe meydanından Japon-
keden hâsıl olmuş bir kuvvettir. ya’ya gönderilecek mektupları posta meccânen [228] nak-
Japonlar cisimlerini, vücûdlarını bu sûretle terbiye ettik- letsin. Kezâ Japonya’dan meydan-ı harbe gönderilecek eşya
leri gibi; fikirlerini de gâyet parlak sûrette terbiye etmekte- ve paraları postalar meccânen götürsün.”
dirler. Erkek olsun, kadın olsun okumak bilmeyen hiç kimse Bu, neyi isbât eder? Demek ki Japon milleti harp mey-
yoktur. Ben Japonya içerisinde karış karış gezdim, hiç oku- danındaki kardeşlerine hergün bir şey yollamayı kararlaştır-
mak bilmeyene tesâdüf etmedim. mış.
Bakınız ilme ne kadar hizmet etmekteler. Bugün Japon- Arkasında böyle millet olan askerin cesâreti başka türlü
ya’da ne kadar fabrikalar, ne kadar sanâyi’ ve ameliyathâ- olacağı şüphesizdir.
neler varsa kâffesi kendilerinindir. Memâlik-i ecnebiyyeden Bu, bizim müslümanlar için, husûsiyle Osmanlı kardeş-
gelmekte olan emtia, yalnız kâğıt, bir de Amerika’dan gelen lerimiz için dikkat olunacak bir mes’eledir. Zîrâ biz dâimî
makinelerdir ki İngiliz’i de, Fransız’ı da oradan alır. Ama muhârebe içindeyiz. Hiçbir vakit muhârebeden kurtulmak
başka ne ma’mûlâtları varsa hep kendilerinindir. Maamâfîh ihtimali yoktur. Çünkü Devlet-i Aliyyenin mevki’-i coğrâfîsi
kendilerinin de kâğıt fabrikaları var. Şeker fabrikaları ve sâir öyle bir vaziyettedir ki muhârebe olmadıkça idâme-i mevcû-
fabrikaları bî-nihâye. Sonra çalışanların kâffesi de Japon- diyyet kābil olamaz.
lardır. Hiç ecnebî yok, yalnız mâliye nezâretinde bir İngiliz –mâba’di gelecek nüshada–
ecnebî var. Fakat o da kırk sene mukaddem gelmiş kalmış.
Yirmi otuz sene mukaddem bütün Avrupa’ya muhtaç iken
bugün hiçbir ihtiyaçları kalmamış. Zırhlılar, toplar, tüfekler... BUHÂRA’YA DÂİR
Kâffesini kendileri yapar. – 82’den mâba’d –
İşte millet çalışırsa böyle terakkī olur. Ama her şeyi hü- Asker ve jandarmanın en büyük zâbitleri, ser-gerdeleri
kûmetten beklerse o millet hiçbir zaman terakkī edemez. hep Mevrîler’dendir. Reîs-i Nüzzâr (Kuşbeyi) yine Mevrîler-
Rusya gâyet büyük hükûmettir, fakat milleti câhil olduğun- dendir. Bunlar mevki’lerinin ziyâde muhkem olduğuna
dan Rusya’nın terakkī ihtimali yoktur. Ne kadar terakkī etse mutmain olarak Buhâra dâhilinde birçok münâsebetsizlik-
yine aşağıdır, yine aşağı. Zîrâ millet câhil. Me’mûrlar o ce- lerde bulunmuşlardır. Hattâ Reîs-i Nüzzâr esbak Molla Mu-
hâletten istifâde ederler, zulmederler, rüşvet alırlar. Mâdem hammed’in Buhâra, Buhâralılar’ın olduğunu unutarak ule-
ki zulüm var, rüşvet var; o memleket terakkī etmez. Bunun mâ-yı muhteremeye kadar tecâvüzâtta bulunması ahâlînin
için Ruslar’ın herhangi vilâyetine giderseniz gidiniz, köylere hissiyâtına dokunmuş ve vak’a-i müessife-i zâilenin vukūu-
varıncaya kadar, Rus me’mûrları rüşvetten, sarhoşluktan na daha o sıralarda ramak kalmış iken bağteten vefâtı bü-
hâlî kalamazlar. Bunun için âtîsi muzlimdir. yük bir felâketin önünü almıştır. Yerine reîs-i ma’zûl re’s-i
Japonlar ise terakkī etmiş bir millettir. Hiçbir vakit Avru- kâra geçtiği vakit herkes sabırsızlıkla icrâaâtına intizâr ediyor
palılar’ın cicili bicili şeylerine heves etmemişler ve hâlâ etmi- idi. Birtakım icrâ’ât-ı şer’iyye göstererek ahâlînin gözünü
yorlar. Bugün dârü’l-fünûn talebesi takunya ile mektebe gi- boyamak istemiş ise de vak’a-i müessifede tahakkuk eden
diyor. Resmî forma elbiseleri yok. Varsa da kimse mecbur hıyânetleri kendisinin mâhiyetini meydana koymuştur. Ce-
değil. Giyen pek nâdir, hemen yok gibi. Japonya’da yedi zâ-yı sezâsını bulacağına hiç şüphe yoktur. İslâmiyet; sün-
milyon talebe takdîr olunuyor. Mecmû-ı nüfusları 51 mil- nîlik, şîîlik ile tefrîk olunamaz. Kelime-i Tevhîd İslâmlar’ı bir
yondur. Elbette bu kadar çalışılırsa terakkī edeceklerinden noktaya toplamış ve hiçbir sûretle tecezzî kabul etmez bir
şüphe olmaz. kitle-i muazzama hâline koymuştur. Biz beyânât-ı târîhiyye
Nagano isminde bir vilâyet var, orada mahsûs bir ista- ve hâliyyemizi taassup nokta-i nazarından da yürütmeyiz.
tistik tuttum. En küçük vilâyettir. Üç erkeklere mahsûs i’dâdî Fakat şurada mülâhazât ve tetebbu’âtımızı tevsî’ edecek
mektebi var ki millet tarafından yapılmış. Sonra üç de kızlar olursak Araplar’ın: 1(‫ )الشئ اذا تجاوز عن حده ينقلب الى ضده‬kā-
için i’dâdî var ki bu da millet tarafından yapılmış. Bir mek- idelerinin bir mahall-i tatbîkini daha bulmuş oluruz. Şöyle ki
teb-i sanâyi’, bir mekteb-i harîriyye... (Sizin burada olduğu Buhârîler Asya’nın kısm-ı mühimminde yalnız kendileri hü-
gibi orada da ipek çok çıkar. Elbet sizin de pek çok mek- kümrân bulundukları bir zamanda Mevrîler’i esir ederek
tepleriniz vardır...) Sonra 46 rüşdiye mektebi, 480 de ibtidâ- getirmişler. İslâmlar’ı ayrılık, gayrılık ile tefrîk etmeyen şerî-
iye mektebi. Bunlar hep millet tarafından yapılmış. Halbuki at-ı garrâ-yı Muhammedî sayesinde bunlara gâyet müşfikâ-
bu en ufak vilâyettir. ne muamelelerle saray ve hükûmet makamlarına sokmuş-
İşte millet ne derecede çalışıyor ve ne kadar gayret edi- lar, hâricî bir te’sîr olmadan bunları âzâd etmişler. Büyük
yor. Elbet bu sûretle çalışan millet kendi hukūkunu, ne ka- büyük rütbeler, mansıblar vermişler ve mürûr-ı zaman ile
dar büyük düşmanları olsa da, himâye edebilir. ser-kâr-ı hükûmete bile geçirmişlerdir. Fakat bunlar; buna
Bugün Ruslar Japonlar’dan o kadar korkarlar ki îcâbın- mukābil veliyy-i ni’metlerinin elbirliğiyle takviye-i hükûme-
da İngiliz’den o kadar korkmazlar. Maamâfîh korkmakta tine ve dolayısıyla İslâmiyet’in bekā-yı şevketine çalışmak
haklıdırlar. Gözleri ile gördüler, nasıl millet olduğunu anla- lâzım gelir iken tehassüsât-ı tefrika-kârâneyi bedreka-i hare-
dılar. kât ittihâz eylemişlerdir.
Muhârebe zamanında Japon milletinin yaptığı bir fedâ-
kârlığı size arzedeceğim; muhârebe başlayınca ertesi günü 1
“Bir şey haddini aşarsa, zıddına dönüşür.”
İşte bu teşebbüsât-ı müessifedir ki mukaddemen gösteri- yine mezheb-i indînin takviyesi ve muhâfazası için fedâkâr-
len lütûfların zıddına munkalib olmasını intâc etmiş ve vak’- lıklar yapıldığı anlaşılır.
a-i müessifenin husûle gelmesine sebep olmuştur. Halbuki mesâil-i vicdâniyyede hakem olmak top ve tü-
İmdi bast olunan şu mülâhazâttan Buhârîler’in leh ve a- fekle, icrâ-yı kuvvet ve şiddetle olmayıp, ancak vesâit-i il-
leyhinde olmak üzere iki mes’ele vücûd buluyor: miyye ve ictimâiyye ile olacağından, ettikleri fedâkârlıklar
Biri; Buhârîler’in hareket-i vâkıalarına hak vermek mes’- bir nevi’ istibdaddan başka bir netice vermemiştir. Husûsiy-
elesidir. Zîrâ Buhârîler vatanın ahâlî-i asliyyesi olmak i’tibâ- le tefekkürât-ı şahsiyye-i indiyye olanca kuvvetiyle hüküm-
riyle memleket ve hükûmette kendi nüfûzlarının tefevvu- fermâ olursa böyle mukaddes bir hâl vücûda gelir mi? İşte
kunu isterler. Herhangi bir milleti nazar-ı tedkīkten geçirsek vakt ü zamanıyla düvel-i İslâmiyye (âlem-i İslâm’ın istikbâ-
bu hâlet-i rûhiyyeye müsâdif oluruz. lini) menfaat-ı zâtiyyelerinden her şeyden evvel nazar-ı e-
Tekâmülât ve terakkıyât-ı beşeriyye ile muhâfaza-i hâki- hemmiyete almış olsalardı, âlem-i İslâm teferruât-ı mezhe-
miyyet ve milliyyet arasındaki nisbet; bir nisbet-i mebsûta biyye tefrikalarından çoktan kurtulmuş 1(‫الله‬ِ ّٰ ‫بحبل‬ ُ ِ َ ْ َ)
olduğuna hiç şüphe yoktur. muvaffakıyetiyle bekâm olmuştu. Fakat maatteessüf o asır-
İşte yanı başımızda bize alâkası daha karîb olan hükû- lardan bu âna kadar hiçbir hükûmet-i İslâmiyye’den böyle
met; Rusya’nın bir evlâdı gibi büyümüş, Rusya sayesinde teşebbüs vukūa gelmemiştir... ve gelmemektedir. Hattâ hü-
Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye’den infikâk etmiş ve Rusya sa- kûmet-i Osmâniyyemiz el-Cezîre mezâhib tefrikalarına karşı
yesinde terbiye görmüş, medeniyetini, kuvâ-yı askeriyye- lâkayd bulunmaktadır.....
sini, hulâsa her türlü kuvâ-yı maddiyye ve ma’neviyyesini İşte bunun gâyet ufak bir şerâresini de Buhâra’da görü-
Rusya’nın zîr-i himâyesinde istihsâl etmiş olan Bulgaristan yoruz. Makālemizin ibtidâlarında Buhâra’nın medreselerin-
bugün Ruslar’dan bir tek muallimi memleketinde bulundur- den bir nebze bahsetmiş idik. Buhâra’nın medâr-ı iftihârı
maya rû-yı rızâ göstermiyor. Hattâ askeri içinde Ruslar’dan olan medreselerinde vaktiyle ilâhiyât, tıp, felsefe, riyâziyât
bir tek zâbit bırakmak istemiyor. Halbuki Rusya ile Bulgaris- ve fünûn-ı şettâ tahsîl oldunduğu gibi ilm-i kelâmda da hay-
tan arasındaki revâbıt-ı câmia müstağnî-i kayd ü tezkârdır. liden hayliye terakkī etmişti. Hattâ bütün cihân-ı İslâm’da
Diğeri; Buhârîler dâhil oldukları halde umûm-ı akvâm-ı ders kitabı olarak kabul edilmiş olan Nesefî* bile Buhâra
İs-lâmiyye’yi vâdî-i tefrikaya düşürmeye; yekdiğerine bir mahsûlüdür. Buhâralılarda ilm-i kelâm bu kadar terakkī et-
aduv-vullâh gibi bakmaya, bir kelime ile gayr-i kābil-i infi- miş ve bu kadar bahs ü cevaplar ile başlı başına bir ulûm-i
kâk merbût olduklarını unutturmaya sebebiyyet veren şey; nâ-mütenâhiyye idâdına idhâle muvaffakiyyet hâsıl olmuş
hükûmât-ı sâ-bika-i İslâmiyye’nin sû-i idâreleridir. iken; neden ellerinde vaktiyle bâziçe bulunan bu şîîlere sün-
Bir takım teferruât-ı mezhebiyye, tefekkürât-ı şahsiyye- nîliği telkîn etmemişler, daha doğrusu bunlara Buhârîlik’i
nin icrâsı veyahud kabulü için binlerce bî-günâhların canına neden temsîl etmeye çalışmamışlar?
kıymayı, envâ-i ezâ ve cefâlar etmeyi revâ gördükleri halde Halbuki Buhârîler; taht-ı idârelerindeki memleketin hâri-
millet ve hükûmetlerinin istikbâlini tahkîm edecek olan te- cinde bulunan koca Rusya müslümanlarını terbiye-i İslâmiy-
dâbîri hatırlarına bile getirmemişlerdir. Sekene-i memleketin ye ile terbiye etmişler; bütün âdet ü merâsimlerini sokmuş-
ekseriyetini hissiyât-ı vicdâniyyede rabt etmeye gayret gös- lar ve milyonlarla Rusya İslâmlar’ını kendilerine meftûn bı-
termemişlerdir. İkinci karn-ı hicrîden i’tibâren serzede-i zu- rakmışlardır.
hûr olan mücâdelât u münâzeât-ı mezhebiyye bütün aza- Bugüne kadar Rusya İslâmlarını ma’nevî terbiye ederek
met ve vahdet-i İslâmiyye’yi alt üst etmeye başladığı gibi fü- Rus’un her türlü mekr ü desâyisine karşı sağlam müslüman
tûhât-ı İslâmiyye’yi de muattal bırakmıştır. Yüzlerce akvâm-ı olarak tutanlar; İslâmları idlâl maksadıyla te’sîs edilmiş bu
müteferrikayı bir kelime tahtında cem’ ve uhuvvet-i umû- kadar İncîl ve Misyoner Cem’iyetlerinin teşebbüsât-ı desîse-
miyye i’lân eden İslâmiyet; zuhûr-ı mezâhib ile birtakım şu’- kârîlerini akīm bırakanlar; hep Buhâra’dan terbiye görüp
belere tefrîk olunmaya başlanmış ve şu’ubât-ı müteaddi- gelen zâtlardır ve onların mesâî ve telkinât-ı dîniyyeleridir.
deden her biri diğerine la’net ve tekfîr-hân olarak yekdiğe- Rusya İslâmlarını yalnız ta’lîm-i dîn ile de bırakmamışlar;
rinden uzaklaşmaya çalışmıştır. İşte o günden i’tibâren nü- bütün âdet ve merâsimlerini ta’lîm ederek kendi medeni-
fûz-i İslâmiyyet münkesir olmuş ve tahassüsât-ı tefrika-kâ- yetlerini iyiden iyiye yerleştirmişlerdir.
râne bütün kuvvetiyle tevsî-i dâire-i sirâyet etmeye başla- İşte milyonlarca Rusya müslümanları Buhâra’dan hayli
mıştır. uzak mesâfelerde bulundukları halde onları ta’lîm ve terbiye
Hattâ bir asır içinde Cenâb-ı Allah’ın evâmir-i kat’iyyesi edip de kendi ellerinde bir avuç ahâlîyi dâ-i tefrikadan vi-
hilâfında olarak yüzlerce mezheb ve meslek zuhûr ve kitle-i kāye ve sıyânet edemediler.
muazzama-i İslâmiyye yüzlerce fırkaya inkısâm eylemiştir. İşte Buhârîler’in en büyük hatâsı buradadır. A’sâr-ı sâbı-
Vâ esefâ ki hükûmât-ı sâbıka-i İslâmiyye’den hiçbiri kada bitmiş gitmiş bir mes’ele, “yirminci asırda İslâmlar için-
bunlara hakem olmaya, tekrar nokta-i asliyyelerine topla- de taassub-ı mezhebiyyeden dolayı mukātelât” unvânıyla
maya sarf-ı himmet etmemişlerdir. Tevsî-i dâire etmediği bir bütün cihâna neşrolunuyor. İslâmlara ye’s, a’dâlara ferah
zamanda bu hizmet-i ber-güzîdeyi vücuda getirmek [229]
gâyet kolay idi. Vâkıa bazı kere mezheblerin önünü almak 1
için birtakım müşkilâta katlanılmış, hattâ muhârebe edilmiş, *
Şehr-i Nesef’in şimdiki ismi “Karşı” olup 30 bin nüfûsu câmi’ ola-
birçok İslâm kanları akıtılmıştır. Fakat ta’mîk-ı nazar edilirse rak Buhâra eyâletlerinden Karşı vilâyetinin merkez-i idâresidir.
veriyor, ittihâd-ı İslâm’dan lerzedâr olan a’dâ bu haber ile tidâî, rüşdî, i’dâdî mekteplerinin çoğalması için umûmen fe-
seviniyor. Yekdiğerini tebşîr ediyor. dâkarlıkta bulunmaktır. Fevz ü felâh ancak bundadır.
İşte böyle târîhî hatâlar ile târîh-i İslâm mâlâmâldır. Yu- Nûr Ali-zâde
karıda zikrettiğimiz gibi akvâm-ı İslâmiyye bu hatâları yü- Gıyâseddin Hüsnü
zünden kocaman saltanatlarını kayıp, iklîmlere hükümrân
bulunan devletlerini zâyi’ etmişlerdir. Şarktan garba kadar
hükümrân olan imparatorluklar yüzlerce tavâif-i mülûke MATBÛAT-I İSLÂMİYYE:
taksîm olunmuştur. Dâ-i tefrika bütün şiddetiyle hüküm-fer-
mâ olarak bugünkü zayıf İslâm’a ve aktâr-ı cihânda bulu- Bahçesaray’da (Kırım) münteşir Tercüman gazetesi
nan İslâmlar’ın envâ’-i mezâlime hedef olmalarına sebebiyet Priştine ve İpek havâlîsi vukūât-ı iğtişâşiyyesinden bahisle
verilmiştir. diyor ki:
Bugün en müterakkī devletler ve hükûmetler gerek taht- Birkaç haftalardan beri gazeteler şimâl Arnavutluk’un
ı idârelerinde ve gerek hâricinde bulunan akvâmı lâ-yuadd bir kısmındaki iğtişâştan bahsetmekteler. Sebeb-i iğtişâş dün-
ve lâ-yuhsâ paralar sarf ederek kendi rûhlarıyla terbiye et- yadan bî-haber, münzevî, âdetâ başka bir âlemde yaşayan
meye gayret ediyorlar. bir kısım halkın cehâletidir. Ma’lûmdur ki Arnavut tâifesi gâ-
Başkalarını bir tarafa bırakıp da yalnız İngilizler, Ameri- yet cesur, bahâdır, nâmuslu ve ahlâk-ı metîne sahibidir. Fa-
kalılar’ı nazar-ı i’tibâre alacak olursak bunların muhayyiru’l- kat cehâletinden ötürü ma’nâsız bir tarzda mutaassıptır ve
ukūl fedâkârlıklar ve masraflar ile ne kadar büyük Misyoner sabî gibi ma’sûmü’t-tefekkürdür.
Cem’iyetleri teşkîl etmiş olduklarını görüyoruz. Meşrûtiyetten ve ıslâhattan hoşlanmayan birtakım zâde-
Acaba bu hükûmetler; neşr-i Dîn-i Mesîhî’yi sevap kaza- gân, evvelki devirde zulüm ve istibdada hâdim ve şimdi
nacağız diye mi yapıyorlar da bu kadar masraflarda bulunu- azledilmiş bulunan me’mûrlar halk arasına yaydıkları ya-
yorlar? lanlar ile (ki sakal baş derler) cühelâyı aldatıp hükûmete
Hayır; maksad bütün bütün başkadır. Neşr-i dîn-i Me- karşı saldırdılar. Bu yalanlar arasında sakallı olan müslü-
manlardan senevî birer mecidiye resm alınacağı gibi rivâyet
sîhî yalnız vâsıta ve âlettir, iânenin tekessürü için göz boya-
dahi cühelâ arasına neşredilmiştir.
madır.
Bîçâre halkların böyle şeylere inanıp aldandıklarına
Maksad; istikbâl-i hükûmet ve devleti tahkîm, İngilizlik’-
merhameten Osmanlı Hükûmet-i İslâmiyye’si bunları birden
in ve Amerikalılık’ın bekāsını te’mîndir. İşte İslâmlar’ın bu-
bire top tüfek ateşine yakmak istemeyip sabr u i’tidâl ile
günkü hâline düşmemek ve herhangi bir kavm-i mütegalli-
hareket etmiştir. Lâzım miktarı asker cem’ edip âsîlikten iğti-
bin bâzîçe-i âmâli olmamak için gayr-i kābil-i ta’dâd fedâ-
şâştan bir şey çıkmayacağını hâlen âsîlere göstermek ve
kârlıklar icrâ olunuyor. Bu sâyede bu âlem-i mücâdelede
mümkün mertebe kan dökmeyip nüfûsça zâyiâta meydan
te’mîn-i bekā-yı nüfûz ediliyor.
vermeyip işi söndürmek ve hakīkat-i hâli câhil ahâlîye an-
Biz İslâmlar; evvel ü âhir bu fedâkârlıklardan ârî kaldık
latmak siyâseti tutulmuştur.
ve’s-selâm.
Beş on seneler Makedonya Bulgarlar’ına gösterilmiş
İşte Buhârîler de vaktiyle zîr-i idârelerinde bulunan ak-
mülâyemetin Arnavutluk müslümanlarından esirgenmeye-
vâmı nazar-ı i’tibâra almadılar. Kendilerinin o günkü kuvvet
ceği emr-i tabîîdir. Fakat işin bu cihetini görmek istemeyip
ü satvetlerine i’timâd ve ittikâ ederek istikbâl-i millet ve hü-
Rûmeli’nin cümle işlerini ve haberlerini Osmanlı zararına
kûmeti düşünmediler. İşte şimdi Buhâra’nın geçirdiği muz-
tefsîr etmeyi âdet etmiş ecnebî gazeteler şu küçük iğtişâşa,
lim günler hep o düşüncesizliklerin semeresidir.
iki kardeş kavgasına lüzûmundan ziyâde ehemmiyet verip
Bugün vak’a-i müessifenin esbâb-ı târîhiyyesi ta’yîn olu-
Osmanlı askerinin gûyâ iş göremediğinden birçok bahisler
nabildi. Esbâb-ı zâhiresi ne olursa olsun asıl sebeb-i hakīkīsi ettiler.
asırlardan beri vicdânlarda cây-gîr bulunan mevâdd-ı meb- Şimdi anlaşıldığına göre bu ihtilâli Osmanlılar iyice tes-
hûsedir. Buhârîler’in bugün en büyük vazîfeleri geçmiş ve kîn ediyorlar, âsî sürüler asker ile kuşatılmış. Mukāvemet
geçmekte olan vakâyi’-i müessifenin kâffesini hatâyâ-yı mâ- edemeyip kendilerinin saâdetini emel-i yegâne ittihâz eden
ziyyeden bilerek bir hatânın yüzlerce sene sonra verdiği fecî’ kardeşlerinden afv talep edecekleri şüphesizdir. Bundan
neticelerinden ibret alarak bundan sonra kardeşçesine ge- sonra Arnavut dağlarında taş yollar inşâ edilerek ahâlî-i
çinmeye gayret etmelidir. Ve böyle hatâların irtikâbından da ma’sûmenin memleketlerinden istifâdesi te’mîn eyleyecektir
daima müteyakkız bulunmalıdır. ve bundan böyle cesur ve mütedeyyin tâife-i İslâmiyye’nin
Son derecelerde vâcibü’l-ıslâh olan medreselerin bir an dâire-i saâdete girip rahat yaşayacakları ve bütün İslâm kar-
evvel [230] ıslâhına himmet ve tedrîsâta da kadîm, cedîd gi- deşlerini memnûn edecekleri me’mûldür.
bi tefrîklere mahal bırakılmaksızın sarf-ı mâ-hasal-ı makde-
rettir. Terakkıyât-ı milliyyenin hakīkī esaslarını birgün evvel
vaz’ ve istikbâl-i milleti muhâfaza ile beraber menbit-i mem- Yine bu gazete Rusya’daki yeni verâset kānûnu lâyiha-
leketin bütün servet ü râhatını sahiplerine hasr ile ecânibin sından bahs ile diyor ki:
uzanan eyâdî-i cevr ü i’tisâfını durdurmaktır. Bu lâyiha verâset kānûnları temelinden, esâsından teb-
Bâlâda beyân olunduğu gibi bugün Buhârîler’in a’zam-ı dîl ve tağyîr edecektir. Rus kānûnu îcâbınca kız ve kadınla-
vezâifleri dest-be-dest-i vifâk olarak tedrîsâtı ıslâh etmek; ib- rın irste hisseleri pek az idi; yedide ve on dörtte bir hisse alı-
yorlar idi. Kānûnun bu adâletsizliği nazara alınıp bu defa [231] Bahçesaray’da münteşir Tercüman gazetesi Rus
tanzîm olunan lâyihada oğul, kız, er ve kadın tefrîk edilme- meşâhîr-i muharrirîninden bir zâtın Karadeniz’e dâir yaz-
yip müsâvî sûrette hakk-ı verâsete nâiliyyetleri tasavvur olu- dığı makāleyi tercüme ettiğinden bir kısmının naklini mü-
nuyor, hisselerin ne sûretle tâksîminde adâletin te’mîn olu- nâsib gördük:
nacağı mes’elesini mevzû-ı bahs etmek istemeyiz. Şu kadar İşbu gelecek 7 sene zarfında bizim başlıca vazîfemiz Ka-
ki bu lâyihanın ictimâî ve siyâsî bazı nukâtı hakkında mülâ- radeniz bahriyesinin ıslâh ve ikmâline çalışmak olmalıdır.
hazalar tâlîkini münâsib görüyoruz: Bu son vakitlerde Makedonya karışıp şarkta dahi Amerika
Bu işte müslümanların mütâlaa edecekleri cihet tasav- gibi büyük bir devletin makāsıd’ı siyâsiyye ile hareket gös-
vur olunan bu kānûna müslümanların tâbi’ tutulup tutulma- termesi bizim hârîcî siyâsetimizin merkezini Makedonya’ya
yacakları noktasıdır. Şimdiki kānûnda müslümanların verâ- nakletti. Buna nisbetle müdâfaa-i bahriyyece olan tedârikâ-
set hukūkları şer’-i şerîfe tâbi’ tutulmuştur. Yeni kānûnda a- tımız dahi merkezini tebdîl etti. Hârîcî ticâretimizin en büyük
caba bu kāide muhâfaza edilecek mi? kapısı olan Karadeniz sevâhili zuhûru muhtemel olan düş-
Eğer edilmeyecek ise yani bütün Rusya teb’ası mezkûr mana karşı müdâfaadan âciz bir haldedir. Bugün de Avus-
yeni kānûna tâbi’ tutulacak ise Devlet Duması’nın buna turya’nın büyük ve küçük 11 adet zırhlısı su üzerinde bulu-
hakkı var mıdır? nuyor. Buna karşı Karadeniz’de bizim 3 adet ağır yollu zırh-
Müslümanların hukūk-ı verâseti evâmir-i Kur’âniyye ü- lımız bulunup kalan 5 zırhlımız gâyet eski ve muhârebeye
zerine binâ edilmiştir; Devlet Duması bunun feshine kendini yararsız bir haldedir. Türkiye İngiltere’ye yeniden 3 zırhlı ve
haklı görürse daha birçok hukūk-ı şer’iyyenin feshine hak birkaç kruvazör sipariş etti. Bundan bir asır mukaddem Ko-
ve meydan açılmış olacaktır. tozof tarafından indirilmiş Osmanlı bayrağı iki sene sonra
Şimdi mes’ele lâyiha ve tasavvur sûretinde bulunduğu yani mezkûr muzafferiyetlerimizin yüzüncü sene-i devriye-
halde Duma’daki vekillerimiz ve cemâatin iş anlarları bu sinde Karadeniz sularında yeniden “ay ve yıldız” ile isbât-ı
mes’ele-i hayâtiyyeye kulak vermeleri lâzımdır. Mes’elenin vücûd edecektir. Rusya bu gibi havflı hâllerde bulunamaz.
ehemmiyeti müstağnî-i tasrîh u tezkârdır.
Binâenaleyh bizim Bahriye Nezâreti Duma’dan akçe aldığı
ile Karadeniz bahriyesinin ikmâline teşebbüs eylemek lâzım-
Kırım’da münteşir Tercüman gazetesi Fransa hükûme- dır. Türkiye ve Avusturya bahriyelerine karşı lâzım miktarı
tinin Fas’taki Osmanlı muallimîn-i askeriyyesinin hizmet- harp gemileri hazırlamak bizim birinci vazîfemizdir.
lerinden çıkarılması hakkındaki teşebbüsâttan bahisle di-
yor ki:
Fas ordusunda muallimlik vazîfesini îfâ eden Osmanlı
BÖYLE Mİ OLMALIYIZ?...
zâbitlerinin memleketlerine avdet etmesi için lâzım gelen
meblağ Fransa hükûmetinin talebi üzerine Molla Hafîz tara- Tanîn’in Anadolu muhbiri “Karaman”dan yazdığı mek-
fından te’diye olunmuştur. tupta diyor ki:
Nizâm u tertîb-i askerî muallimliği ile Fas’ta bulunan gö- Karaman maârifi ölü bir haldedir. Mektepler diğer yer-
nüllü Osmanlılar’ı Fransa çekemiyor; Fas’ın zayıf ve bî-ni- lerdekilerin aynıdır.
zâm kadîm usûlde bulunması matlûbdur. Çünkü bu halde Hıristiyan vatandaşlarımız fikren daha müterakkīdir. Ka-
zabt u istîlâ daha âsân olacaktır. raman’da bir Rum, bir Ermeni mektebi vardır. Ve her ikisi
de mekâtib-i İslâmiyye’ye nazaran pek muntazamdır. İslâm-
Bakü’de münteşir Sadâ gazetesi İslâmlar ile milel-i sâ- lar’la hıristiyanlar arasındaki bu tefâvüt hayât-ı husûsiyye-
irenin terakkıyâtından bahis ile diyor ki: den, aile hayâtından başlıyor ve gittikçe vuzûhuyla nazar-ı
Kafkas’ta olan milletler İslâm ile mukayese olunur ise ti- dikkate çarpıyor, binâenaleyh sâir yerlerde olduğu gibi bu-
câret, san’at, siyâset ve iktisat mes’elelerinde ne kadar fark rada da hıristiyan vatandaşlarımızın fikren, teşebbüsen İs-
ve dağlar ağırlığında tefâvüt göreceğiz... lâmlar’dan ileri bulundukları, daha müsterîh ve mes’ûd ya-
Müslüman ile Ermeniler’i ölçersek ne göreceğiz? Hiçbir şadıkları gayr-i kābil-i inkâr bir hakīkattir. Diğer yerlerde de
çekiye, ölçüye ve hesaba gelmeyen bir tefâvüt! kemâl-i teessürle müşâhede ettiğim İslâmlar arasındaki itti-
Ermeni milleti Kafkaslar’da bir milyon 340 bindir. Müs- hâdsızlık burada da vardır. Tuhaftır ki yekdiğeriyle geçine-
lümanlar ise 2 milyon 127 bin. Demek ki nüfûsça müs- meyen İslâmlar hıristiyanlarla daha iyi imtizâc eyliyorlar.
lümanlar Ermeni’den bire iki artıktır. Güzel... Ermeniler’in Karaman’da müfteriyât, isnâdât, yalan yere şehâdet ve
119 bin 400 çocuğundan 32 bin 56’sı mektepte tahsildedir. yemin etmek pek ilerlemiştir. Ermenak’ta yazdığım şâyân-ı
Yani yüzde otuz kadarı okuyor. Ama müslüman evlâdının teessüf ahvâl tamamıyla cârîdir. Bu şüphesiz bütün seyyi-
168 binde ancak 10 bin 986’sı okuyor ki yüzde 13 de- âtın mâderi olan cehâletten, işsizlikten neş’et ediyor.
mektir. Terakkī ve ümrâna pek müsâit iken şimdiye kadar bir
İşte bu milletlerin istikbâlini sen kendin mülâhaza eyle! eser-i hayât irâe edememiş olan Karaman’ın biraz uyan-
Bir hesap daha: Bakü şehri Kafkas’ın gezi ve ticâretin ması, gaflet ve meskenetten silkinmesi ve etrafa atf-ı nazar
merkezi ve bâ-husûs müslüman şehridir. Bu şehirde 10 bin eylemesi eski zararların, ölmüş zamanların telâfisi için kâfî-
Ermeni tâciri var ise 30 bin müslüman hamalı var. Bunların dir. Bu ahâlî eğer kendilerini sevmiyorlarsa hiç olmazsa ço-
hangisi çok oluyor?... cuklarını sevmeli ve onlara acıyarak mümkün olduğu kadar
okutmalıdırlar. Zîrâ artık hayât kendisine lâyık olmayanlar ye hakkı vardır. Çünkü İslâm Ruslar’dan sonra Rusya’nın
için bir bârdır. en büyük unsuru ve milletidir; çünkü İslâmlar Rusya pâdi-
şâhlığı, Rusya müdâfaası velhâsıl vatan için Ruslar ile bera-
ber çalışmış ve kan dökmüş büyük bir millettir.
Kezâ “Ereğli”den yazdığı mektupta diyor ki:
Efendiler, hatta sağ tarafında oturanlar, müslümanların
Ereğli üzerleri toprakla örtülmüş alçak binaları, dar ve
sadâkatini, fedâkârlığını inkâr edemezsiniz. Bunların bu gü-
pis bazı mahallerinde bataklık hâlini alan sokaklarıyla hey’-
zel hâl ve şöhretleri İslâmiyet iktizâsı ve semeresidir. Binâen-
et-i umûmiyyesi i’tibâriyle Anadolu şehirlerinden farklı de-
aleyh böyle dîne hürmet etmeliyiz; aksi halde yani bu dîne
ğildir. Yalnız burada sokaklar, çarşılar daha kalabalıktır. Fa-
karşı zulüm olarak hıristiyan bayramlarını kabûle müslü-
kat her tarafı, dükkânları ve kahvehâneleri, köşe başlarını
manları mecbur etseniz dostluğu bozmuş ve da’vâya yol ve
dolduran bu insan yığınları büyük bir sefâlet arzeder. Birço-
meydan açmış olursunuz.
ğu yavaşça yanınıza kadar gelerek birkaç kelime ile sergü-
Efendiler, maîşet-i İslâmiyyenin, maîşet-i İslâmiyyemizin
zeşt-i sefîlânesini hikâye ettikten sonra bir ekmek parası iste-
yen bu zavallılar Bağdad Şimendifer Hattı’nda işlemek üze- en azîz, en mühim noktası dînimizdir; bu din sayesinde ka-
re uzak vilâyetlerden, Kürdistan cihetlerinden yüzlerce, bin- nâat ve türlü belâlara karşı mütehammil ve sâbir bulunuyo-
lerce kişi olarak buralara dökülmüşler ve birçoğu işsiz kal- ruz; yine bu dînin müdâfaasına bütün millet bir cân gibi bir-
mışlardır. Rivâyete nazaran Kumpanya istihdâm edeceği a- leşip ayaklanıyor. Bundan böyle müslümanlara karşı mülâ-
meleyi evvel emirde hıristiyanlardan seçtikten ve bunlardan yim davranmak, mülâyim muamele etmek lâzımdır. Lâyiha-
da bazılarını kabul ettikten sonra diğerlerini kabul etmemiş nın ma’lûm maddesini tebdîl etmelisiniz. Müslümanların
ve halbuki hükûmetçe diğer vilâyetlere amele için mürâcaat kendi bayramları hıristiyan bayramlarından az değildir;
vukū’ bulmuş olduğundan amelenin arkası alınamamıştır. müslümanların kendi bayramlarında istirâhat etmelerine ve
Valinin Kumpanya direktörleri nezdindeki teşebbüsâtı neti- ecnebî bayramlarında çalışmaya müsâade vermelisiniz.
cesinde son günlerde iki üç yüz amele daha kabul edilmiş [232] Lâyihanın üçüncü bâbına gelince hâdimler ve iş-
olması pek gariptir. Demek ki Kumpanya istediği halde bir- çiler için haftada bir gün tamam olarak tatil pek muvâfıktır.
çok ameleye iş bulabilecek iken kim bilir ne için bunu yap- Pek güzeldir. Lâkin müslümanların istirâhat günü Pazar ola-
mıyor ve Vali’nin teşebbüsâtını, daha doğrusu ricâlarını maz, Cuma günüdür. Din, tarih ve âdet böyle hükmediyor.
bekliyor. Herhalde amelenin ahvâl-i elîmesi kalb sahibi olan Cuma; günlerin azîzidir, ibâdete mahsûs bir gündür. Bunla-
insanları müteessir edecek bir mâhiyettedir. rın bu kāidesini bozdurmak haksızlıktır ve olamayacak bir
iştir. Pazar günleri müslümanlar ticaret etseler Ruslar’a zarar
olacağı söyleniyor; bu delilsiz kuru bir zandır. Birkaç sene-
lerden beri tecrübe bunun aksini gösteriyor; vilâyetlerde şe-
ELVÂH-I İNTİBÂH: hirlerde müslümanlar Ruslar ile anlaşıp her taraf kendi bay-
Rusya Duması’nda Dağıstan ve Zakatal meb’ûsu Haydar ramlarında istirâhat edip geliyor. Şurası şâyân-ı dikkattir ki
Efendi hazretlerinin bilumum Rusya’da eyyâm-ı Kazan valisi Kobako Cenâbları 1907 senesi Fevral beşte Ka-
hıristiyâniyyenin eyyâm-ı ta’tîliyye addolunması teklifine zan müslümanlarına i’lân etmiş idi ki müslümanların Rus
karşı ibrâz eyledikleri nutk-ı mühimmin alâ vechi’l-ihtisâr bayramını kabule mecbur edilecekleri husûsundaki haberler
tercümesidir: bed-hâhların şâyiâtıdır. Bu kabîl rivâyetlerin asl u esâsı yok-
Efendiler, kesb ü ticaret ashâbının yevm-i istirâhatına tur. Garazkâr, fenâ adamların sözlerine i’timâd edilmemeli-
dâir kānûn lâyihasını üç bâba taksîm etmek mümkündür: dir. İ’lânât bu merkezde idi. Kazan valisinin fena adamlara
Biri– Yevmî iş zamanını ta’yîn etmek, ikincisi bayramlar, isnâd ettiği şeyleri şimdi kānûn lâyihası olarak Duma Encü-
üçüncüsü de haftada bir gün istirâhat mes’elesi. Bendeniz meni meydana koyuyor.
son iki babdan bahsedeceğim, çünkü bunlar müslümanlar Vâkıâ müslümanlara karşı söyleyenler: “Siz bayramları-
nazarında daha ehemmiyetlidir. Lâyihanın tasavvuruna gö- nızı etmeyiniz, Cuma günü dükkânları açınız” demiyoruz;
re cümle Rus bayramlarında ve Pazar günlerinde bütün müslümanlara kendi bayramlarını yapsınlar, etsinler; mâni’
Rusya’daki milletler herhangi mezhebe mensup olursa ol- değiliz... yolunda mukābele ediyorlar.
sun işten ve ticaretten el çekmeye mecbur tutulacaklar. Bu Fakat bu gâyet yanlış biz nazariye olduğunu söylemeye
kānûn Rusya’nın yirmi milyon ahâlî-i İslâmiyye’sinin hukū- hâcet görmüyorum. Eğer müslümanlar yetmiş gün Rus bay-
kuna muhâlif bir kāidedir; kānûnun bu kāidesine adâletsiz- ramlarını ve yetmiş gün dahi kendi bayramlarını yaparak iş
lik demek ile geçilmez, açıktan açığa bir cebr ü zulümdür. ve dükkân bağlayıp çalışmazlar ise nasıl yaşarlar? Nasıl ge-
Hıristiyan bayramlarında müslümanlara ticaret ettirme- çinirler?
mek... başka sûretle te’vîl edilemez. Buna hak, adâlet hiçbir Efendiler, düşününüz bugün yirmi milyon müslüman
sûretle bir hak veremez. Diyorlar ki Rusya’da Rus bayram- sizlerden haklı, insaflı, adâletli hüküm bekliyor; müslüman-
larına hürmet edilmezse Rus dîni tahkīr edilmiş olur... Efen- ların hizmetlerini unutarak bu mes’eleyi yanlış halletmezsi-
diler buna cevaben bizim müslümanlar nâmına hak ve na- niz ümîdindeyim. (Soldan alkışlar).
zarlarına muvâfık Rusya’da cümle dinlere bir derece hürmet Nisan’nın 26’ıncı günü Rusya Duması’nda yine bu
edilmek, cümle milletleri müsâvî görmek, hürriyet-i vicdân mes’eleye dâir müzâkerât cereyân etmiştir. Reis meclisi a-
verilmek lâzımdır denilmelidir. Ahâlî-i İslâm’ın bunu isteme- çarak rûznâme-i müzâkerâta şurû’dan mukaddem İngiltere
Kralı’nın vefâtı münâsebetiyle söylediği nutkunda İngiltere dolayı1 reis bir saat istirâhat i’lân etmiş ve meb’ûslardan
sefâreti vâsıtasıyla Duma tarafından İngiltere Millet Mecli- diğer arkadaşlarını beraber getirmelerini ricâ ve böyle az a-
si’ne ta’ziyet telgrafı gönderilmesi münâsib olacağı beyân dam ile müzâkereye devamın Rus milleti için ayıp olacağını
ettiği sırada umûm meclis muvâfakatına rağmen meb’ûsân- terdîf eylemiştir.
dan Porişkeviç: “Ben telgraf gönderilmesine râzı değilim!” Müzâkereye yeniden başlandığında Sosyal Demokrat
diye bağırmış. Duma’nın kararına Hâriciye Nâzırı dahi işti- Fırkası tarafından Gözintsof Duma Encümeni’nin tertîb etti-
râk ederek hükûmet nâmına İngiltere hükûmetine ta’ziyet ği lâyiha işçilerin faydasına değil bi’l-külliye zararına oldu-
telgrafı gönderileceğini ve dost İngiltere hükûmeti ve mille- ğunu hakīkī ve adâlet ile iş ve istirâhat için günde 8 saat iş
tinin böyle ağır ve mükedder günlerinde tesliye-i hâtır ey- ve haftada 42 saat istirâhat mutlak lâzım idiğini beyân et-
lemek insaniyet ve dostluk îcâbâtından bulunduğunu söyle- miş.
miş. Porişkeviç yine sözünde devam ile mecliste gürültü çı- Müslüman meb’ûslarından Maksud-zâde Sadreddin E-
karmak istemiş ise de hareket-i vâkıa rüfekāsı tarafından hal fendi hazretleri müslümanların Pazar yerine Cuma gününün
ve mevki’e münâsib görülmeyerek Goçköf’ün teklifi üzerine ve kendi bayramlarının istirâhat günü tanılmak lâzım gele-
üç gün meclisten tardına karar verilmiştir. Porişkeviç’in fik- ceği hakkında lâyihaya bir kayıt ilâve edilmesini Müslüman
rince eğer Duma tarafından İngiltere Millet Meclisi’ne telgraf Fırkası nâmına teklif eylemiştir.
gönderilirse Rusya’da parlemento ile beraber idâre-i meşrû- Mes’ele 3 Mayıs’ta tekrar müzâkereye konuldukta sağ
tanın mevcûdiyeti anlaşılacak imiş; daha doğrusu Duma’nın cenâh umûm Rusya için Pazar’ın haftalık bayram tanılması,
bu gibi hareketlere cür’et-i salâhiyyeti yok imiş. Hâriciyye Sollar ve Kadetler mes’eleye milliyet ve kavmiyet nazarın-
nâzırının bile bu derecesine varamadığı fikr-i istibdad-per- dan bakılıp Rus’un gayri milletlerin kendilerine mahsûs gün-
verîden dolayı Porişkeviç biraz cezaya uğradı. Bu kararın it- lerinde istirâhat eylemelerine müsâade olunması hakkında
tihâzını müteâkip eyyâm-ı ta’tiliyye müzâkerâtına geçildi. beyân-ı efkârda bulunmuşlardır.
Encümenin verdiği mazbatada âdî günlerde iş vakti 12 Müslüman Fırkası’ndan Yenikyef-zâde Îsâ Mirza hazret-
saat addolunmuş arada istirâhat ve yemek için iki saat leri bir saat imtidâd eden uzun nutukta işçilere istirâhat ve
mühlet verilmiş ve bunun mahalline göre 9 saate kadar da- bayram günlerinin kānûnen ta’yin edildiğinden memnun ise
hi indirilmesi mümkün olacağı beyân edilmiş. Sokak ve de fakat Rus’un gayri milletlerin milliyet ve din iktizâsınca
meydanlarda gezinti ile alışveriş edenlerin dahi bu nizâma mahsûs tanıdıkları günlerde istirâhata izin verilmeyip Pazar
tâbi’ tutulmaları muvâfık görülmüş. Pazar ve bayram günle- günlerinde ve Rus bayramlarında alışveriş etmemeye mec-
bur edilmeleri büyük haksızlık ve dîne müdâhale olmak üze-
rinde alışveriş 5 saat olması tensîb kılınmıştır.
re tanıdığından beyân-ı teessüf ederek Müslüman Fırkası ta-
Ticaret Nâzırı encümen lâyihasının bazı maddeleri hü-
rafından gösterilen kaydın be-heme-hâl nizâm lâyihasına
kûmet lâyihasına muvâfık düşmediği beyânıyla ifâdât-ı âti-
geçirilmesini teklif eylemiştir.
yede bulunmuştur: encümen lâyihası kat’î ve umûmî nizâm
Bir hayli münâkaşadan sonra lâyihanın maddeleri ve
şeklinde olmayıp birçok maddeleri yerli cemâatin kendi re’-
fırkaların teklifleri hakkında re’y toplanmış Şehir ve Zemstva
yine bırakıyor; hükûmet ise buna râzı olamaz. Haftada isti-
meclis-i umûmî-i vilâyet idârelerinin îcâb-ı mahallîye göre
râhat günü olarak Pazar gününden başka günlerden hangisi
lâzım gördükleri günlerde dükkân açıp kapamak husûsunda
olursa olsun birini intihâb eylemeye hak vermeyi de tecvîz
mahallî kavâid vaz’ı hakkının fesh edilmesine karar ve-
edemez. Ahâlîsi Rus olmayan mahallerdeki başka milletlerin
rilmiştir. Pazar yerine müslümanların Cuma ve yahudilerin
bayramlarında umûm şehri dükkân kapamaya mecbur eder
Cumartesi günleri dükkân kapamaları husûsunda Kadetlerin
bir nizâm vaz’ etmek şâyân-ı kabul olamaz.
teklifi 101 re’ye karşı 194 re’y ile reddolunmuştur. Zavallı
Garaf Bobrinsky encümen lâyihasının aleyhinde beyân-ı
İslâmlar... Koca Avrupa medeniyeti (!)
re’y etmiş ve yine müşârun ileyh Haydar Efendi hazretleri
Buna karşı Müslüman Fırkası’ndan Ali Asgar Efendi
mes’ele hakkında şu yolda beyânâtta bulunmuş: “Rusya’da
hazretleri protesto zemininde bir nutuk îrâd ederek sözlerine
20 milyon kadar İslâm vardır. Rusya’da bütün milletler hu-
şu cümlelerle nihâyet vermiştir: “müslümanların Pazar yeri-
kūkta müsâvî olduğundan İslâmları hıristiyan bayramlarına
ne Cuma ve Rus bayramları yerine kendi eyyâm-ı mahsûsa-
tâbi’ tutmak haksızlık ve İslâmlar için Pazar günü yerine â-
larında bayram ve istirâhat etmeleri husûsunda Müslüman
det-i İslâm üzere Cuma günü bayram tanılmak lâzımdır.”
Fırkası’nın teklifini reddetmekle Duma’nın ekseriyeti müslü-
(Sollar tarafından alkışlar).
manların millî ve dînî hukūklarını nakz u tenkīs eylemiştir.
Nisan’ın 28’inde yine bu mevzûdaki müzâkerâta devam
Binâenaleyh müslümanların hakkında revâ görülen bu gibi
ile Müslüman Fırkası nâmına Hacı Mehmed-zâde Halil Bey-
tecâvüzâta, cebr ü zulme adem-i rızâ olmak üzere müslü-
efendi hazretleri ifâdât-ı âtiyede bulunmuştur:
man meb’ûslar meclisi terk ediyorlar’’ diyerek meclisten çık-
“Bayram istirâhatleri mes’elesi bakılırken hıristiyan ve
mıştır. Bütün İslâm mebuslar müşârun ileyhi ta’kip ederek
gayr-i hıristiyan cümle milletler bir derecede tutulup hiçbiri-
meclisten ayrılmışlardır. (Sağdan gürültü ve şamata... “Öyle
ne haksızlık gösterilmemelidir. Rusya’da 20 milyon müslü- değil! Öyle değil!” sadâları...)
man Cuma günleri ve kendi bayramlarında istirâhat etmek
istiyorlar. Buna muhâlefet etmek İmparator’un hürriyet-i
dîniyye hakkındaki hatt-ı çârîsine karşı koymaktır.”
Bu sırada mecliste meb’ûsların gâyet az bulunmasından 1
Metinde (‫ )طوٿى‬şeklinde yazılmıştır.

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
9 Haziran 1910 1 Cemâziyelâhir 328 Perşembe 27 Mayıs 326 Dördüncü Cild - Aded: 92
ile Şâfiiyye arasında mahall-i hilâf şu oluyor ki evâil-i süver-

TEFSÎR-İ ŞERÎF de vâki besmeleler Hanefiyye’ye göre Kur’ân’dan bir âyet-i
Envâr-ı Kur’ân müstakille olup sûrelerden hiçbirine müteallik değildir. Şâfi-
iyye indinde ise onlar yüz on üç sûre-i Kur’âniyye’den yüz
Tefsîr-i on üç tam âyet veya cüz’-i âyettir. Bu mebhaste arzu-
mend-i tafsîlât olanlar kütüb-i usûl ile mutavvelât-ı tefâsîre
‫الرحيم‬ ِ ّٰ ‫بسم‬
ِ ٰ ْ َّ ‫الله‬
ِ ٖ َّ ‫الرحمن‬ ِ ِْ mürâcaât etsinler.
Sûre-i Furkāniyye’nin evâlinde vâki’ besmelelerde ihtilâf
olunmuştur: Mekke ve Kûfe kurrâ’ ve fukahâsı ve İbni Mü- Besmele’deki bâ-ı cârre istiâne ve alâ kavlin mülâbese
bârek rahimehümullâh hazerâtı evâil-i süverde vâki’ besme- içindir. Ve bed’ edilen işe göre izmâr olunur bir mahzûfe
lelerin “Berâe” sûresinden mâadâ gerek Sûre-i Fâtiha ve mütealliktir. Bu makamda bed’ olunan şey kırâat ve tilâvet
olduğundan buna delâlet eder bir lafız izmâr edileceği ci-
gerek diğer her sûreden bir cüz olarak Kur’ân olduğuna kāil
hetle burada besmelenin ma’nâsı: Rahmân Rahîm olan Al-
oldular. Medîne ve Basra ve Şâm kurrâ’ ve fukahâsı ve İ-
lah’ın ismi ile istiâne ve yahud alâ vechi’t-teberrük nâm-ı
mâm Mâlik ve İmâm Evzâî rahimehümullâh hazerâtı onların
ulûhiyyeti ile mülâbese ve muhâlata ederek kırâat ve tilâvet
Kur’ân olmadığına zâhib oldular. İmâm-ı A’zam rahimehul-
ederim demektir. Bed’ olunan diğer her şeyde de o şeye
lâh Kûfeli olup Kûfe fukahâsı evâil-i süverde besmelelerin
delâlet eder bir lafız takdîr olunur. Ve meselâ bir şey ye-
Kur’ân olduğuna kāil oldukları halde İmâm-ı müşârun iley-
neceği veya içileceği zaman besmele çekildikte buna delâlet
hin bu husûsta nefyen ve isbâten bir şey dememiş olmasına
eden lafız takdîr olunacağı cihetle evrâd-ı ma’nâsı: Rahmân
nazaran onun indinde o besmelelerin Kur’ân’dan olmadığı
Rahîm olan Allah’ın ism-i şerîfinden taleb-i iâne ederek ve
hakkında bazılarınca zan hâsıl olmuş ve kudemâ-i Hanefiy-
yahud nâm-ı rubûbiyyeti ile teberrük eyleyerek ekl veya
ye’ye göre de bu besmelelerin Kur’ân’dan olmadığı şöhret
şürb ederim demek olur. Bu makamda besmele-i şerîfe ile
bulmuş ise de müteahhirîn-i Hanefiyye’nin beyânları üzere
sûre-i kerîme âhir-i sûreye kadar ibâda nâm-ı Celîl-i İlâhî ile
sahîh olan budur ki süver-i Furkāniyye’nin evâilinde vâki’
istiâne ve teberrüğün tarz u üslûbunu ve hamd-i Rabbânî ve
besmeleler Mezheb-i Hanefiyye’de dahi Kur’ân’dandır. Ve
suâl-i fazl u kerem-i Samâdânî yollarını ta’lîm ü telkin ede-
fakat evâilinde bulunduğu sûrelerden bir âyet olmayıp belki
rek kendilerini bu cihetlere irşâd için onların lisânından
sûrelerin beynini fasl ve kendisiyle teberrük için evâil-i sü-
[234] hikâyeten nâzil olmuş ve hattâ bu sebebe mebnî âni-
verde mükerrer olarak nâzil olmuş âyet-i fezzedir. Fezze:
fen zikredildiği üzere sûre-i kerîmeye “sûre-i ta’lîmu’l-mes’e-
Fâ’nın fethi ve zâl’in teşdîdiyle ferd ma’nâsına olan “fezz”in
le” dahi denilmiş olduğundan besmele için izmâr olunan
müennesidir. Âyet-i fezze tek başına âyet demektir. Şâfiiyye
müteallik de bittabi’ elsine-i ibâd üzere olmakla zikrolunan
indinde dahi bu besmeleler Kur’ân’dan olup fakat onların
ma’nâya göre ibtidâ-i sûrede taraf-ı ilâhî’den besmele îrâdı
zehâbınca evâilinde bulunduğu sûrelerin her birinden bir
nasıl sahîh olabilir diye i’tiraz vârid olmaz – K[kaf] Ş.
kavle göre bir âyet-i tâmma ve diğer kavle nazaran mâ-
ba’dlarındaki âyet ile birlikte bir âyettir. Şu halde Hanefiyye
İsim: Eşyâyı birbirinden fark u temyîz için her birinin izâ- bu iki kavl-i kerîmde isim ile lafız murâddır. Ve yahud isim
sına vaz’ olunan lafza denir, inde’l-Basriyyîn ismin aslı (‫)سمو‬ kelimesi mukhamdır. Eğer isim ile Şeyh Ebü’l-Hasanü’l-
idi. Kesret-i isti’mâline mebnî âhirindeki (‫ )و‬hazfedildikten Eş’arî hazretlerinin re’yince olan sıfat murâd ise bu ma’nâca
sonra harekesi mâ-kablindeki mîme nakloldu ve sâkin olan isim şeyh-i müşârun ileyh indinde sıfatın inkısâmı vechile ü-
(‫ )م‬tahrîk edilince i’tidâl hâsıl olmak için müteharrik bulunan çe münkasemdir ki biri müsemmânın aynı, diğeri müsem-
sînin teskîni lâzım geldi; Halbuki kelâm-ı Arap’ta sâkin ile mânın gayrı, biri de müsemmânın ne aynı ve ne gayrıdır –
ibtidâ mu’tâd olmadığından kelimenin evveline hemze-i vasl K[kaf] Ş.
getirildi, isim oldu. Buna göre ismin iştikākı ulüvv ma’nâsı-
na olan (‫’)سمو‬dandır. Ve isme isim tesmiye edilmesi mü- Kāri’ kırâate şürûu hâlinde (‫الله‬ ِ ّٰ ‫بسم‬
ِ ْ ِ ) deyip de (‫بالله‬ ِ ّٰ ِ ) diye
semmâsı onunla hazîz-i hafâdan evc-i zuhûr ve celâya i’tilâ başlamaması yemin ile teyemmünün beynini fark içindir;
edildiği içindir. İsim lafzının âhiri mahzûf olduğuna tasgîri- ِ ّٰ ِ ) kavli kasd-ı yemin ile söylenmiş olmaya muhtemel
(‫بالله‬
nin (‫ )سمى‬ve cem’inin (‫ )اسماء‬ve fiilinin (‫ )سميت‬kelimesi şe- olduğu gibi zikrullâh ile teyemmün ve teberrük için îrâd
hâdet eder. (‫ )اسماء‬lafzının aslı (‫’)اوسام‬dır, (‫’)سمى‬n aslı (‫’)وسيم‬- edilmiş olmaya da ihtimali vardır, ama (‫الله‬ ِ ّٰ ‫بسم‬
ِ ْ ِ ) denince
dir. (‫’)سميت‬nin aslı (‫’)وسمت‬dur diye şu zikrolunan misâlleri bunun kasd-ı teyemmün ve teberrük ile îrâd edilmiş olduğu
kalbe hamletmek baîddir. Çünkü kalb hilâf-ı kıyâs olduğun- taayyün eder, çünkü bâ-i kasem ancak ya esmâ’ullâhtan bir
dan zarûret olmaksızın ona gidilmez. Bir de kalb bir kelime- isim veya sıfâtullâhtan bir sıfat üzerine dâhil olur, isim lafzı
nin cemi’ tesârîfinde mutarriden cereyân etmez, zîrâ cem’ üzerine dâhil olmaz.
ile tasgîr sîgaları evzânı asıllarına ircâ eylediğinden hiçbir İşte isim lafzının zikredilmesi ya bu sebebe mebnîdir ve
kelime bulunmaz ki o kelime cem’inde ve tasgîrinde ve sâir yahud burada istiâne ile maksûd olan ma’nâyı tahkīk ve
tesârifinde aslına muhâlif kalınsın. İnde’l-Kûfiyyîn isim lafzı ta’yîn içindir, zîrâ istiâne bazen Cenâb-ı Hakk’ın zâtından
alâmet ma’nâsına olan (‫’)وسمه‬den müştaktır. Ve aslı (‫’)وسم‬- olur. Bu ma’nâca istiâne bed’ olunan fi’lin îkā ve ihdâsı
dir. Vâv hazf olunup ona ivaz hemze-i vasl getirilmiştir. Bu üzerine maûnet talep etmektir; yani ashâbımızdan olan u-
iştikāka nazaran isme isim denilmesi müsemmâsını muarref sûliyyûn indinde (‫ )ما يتمكن به العبد من اداء مالزمه‬diye tefsîr
bir alâmet mesâbesinde olduğu içindir. Kûfiyyûn’un bu işti- olunup da mümekkine ve müyessireye münkasem bulunan
kāka zehâbları kıllet-i îlâle mebnîdir. Fakat kelâm-ı Arap’ta kudretin ifâzasını istemektir ki 3(‫نستعين‬ َ َّ ِ َ ) ile matlûb olan
ُ ٖ َ ْ َ ‫واياك‬
sadrı mahzûf olan şey üzerine hemzenin duhûlü ma’rûf ol- maûnet budur (maûnet avn ve iâne ma’nâsına masdardır.)
madığından onların bu zehâbı reddolunmuş ve kelimeyi Ve bazen istiâne Hak Celle ve Alâ hazretlerinin isminden o-
nazîri ma’hûd olmayan bir hâle hamletmekten isme kesret-i lur ki bu ma’nâca istiâne bed’ olunan fiilin şer’an mu’tedün-
i’lâli iritkâb eylemek ehvendir denilmiştir. bih olması için maûnet talep eylemek demektir, bir fiil nâm-
ı ilâhî ile tasdîr edilmedikçe elbette ma’dûm menzilesinde
olur. Besmele ile talep olunan maûnet bu ikinci maûnettir.
İsim ile lafız ve müsemmâ ile bi’enfüsihâ kāim olan ze- ّٰ ‫ )با‬kavlimizde lafz-ı Celâle ile ism-i Celîl murâd
İmdi (‫لله‬
vât u a’yân murâd olursa isim biz-zarûre müsemmânın gay-
olunarak bâ-i cârreyi ikinci istiâneye veya teberrüke haml
rıdır, çünkü lafız esvât-ı mukattaa-i gayr-i kârreden teellüf
mümkün ise de kavl-i mezkûr mutlak olarak zikrolunmasın-
ederek ümem ü a’sârın ihtilâfıyla muhtelif olur. Bi-enfüsihâ
dan ve alel-husûs Rahmân Rahîm ile tavsîf edilmesinden
kāim olan zevât u a’yân ise ümem ü a’sârın ihtilâfıyla muh-
lafz-ı Celâle’den Zât-ı Celîl murâd olduğu zâhir olmasına
telif olmaz. Bir de bazen olur ki terâdüfte veyahud isim ile ّٰ )’tan istiânenin birinci ma’nâsı tebâdür eylediğine
göre (‫بالله‬
lakap ve künyenin bir müsemmâda ictimâ eylediği mahalde
ve halbuki ânifen zikredildiği üzere burada talep olunan
görüldüğü üzere zât-ı vâhideden ta’bîrât-ı adîde ile ta’bîr o-
maûnet bu olmadığına binâen hilâf-ı maksada kat’an ihti-
lunur, vâhid ise müteaddidin gayridir. Eğer isim ile şahs-ı
mal kalmayıp da bâ-i cârreyi ikinci istiâne veya teberrüke
müsemmâ-bihin zât ve aynı murâd olursa isim müsemmâ-
hamleylemek taayyün etsin için isim lafzını zikretmek lâ-
nın aynı olduğu taayyün eder, lâkin isim lafzı bu ma’nâda
büddür: S.
iştihâr etmemiştir. 1(‫ربك‬ َ ِّ َ ‫اسم‬ َ َ َ َ ) nazm-ı celîli ile 2( ‫اسم‬
ُ ْ ‫تبارك‬ َ ْ ‫سبح‬
ِ ِّ َ ِ ّٰ ‫بسم‬
َ ِّ َ ) kavl-i kerîminde isme tenzîh atf u nisbet edilmiş olma-
‫ربك‬ Kur’ân bizim kıdve ve pîşvâmızdır, Kur’ân’ın ( ‫الله‬ ِ ِْ
‫الرحيم‬ ِ ٰ ْ َّ ) [235] kavli ile iftitâh-ı a’mâl ve ef’âlimizi bu
ِ ٖ َّ ‫الرحمن‬
sına, nakāisten münezzeh olan isme harf ve savt olmayıp
kavl ile iftitâh etmekliğimize bizi irşâddır ve bunun ma’nâsı
Cenâb-ı Akdes’in zât-ı aliyyesi münezzeh bulunduğuna
esmâullâhtan bir ismi teberrük veya istiâne tarîkıyle zikre-
mebnî isim ile zât-ı aliyye murâddır ve bu da isim-i lafzın
derek a’mâl ve ef’âlimizi o isim ile iftitâh etmek demek ol-
Zât ma’nâsında isti’mâli müştehir bulunduğuna delildir den-
mayıp belki bu ibâre aynen matlûbdur.
mesin; Zîrâ Hak sübhânehû ve teâlâ hazretlerinin zât ve
Bu gibi ta’bîr ve isti’mâller bütün ümem nezdinde me’-
Sıfâtını nakāisten tenzîh vâcib olduğu gibi o zât ve sıfât-ı
lûftur. Bir kimse bir işi kendine nisbetten tecerrüd ve insilâh
aliyye izâsına mevzû bulunan elfâzın da sû-i edebi müş'ir
eder sûrette bir hükümdâr veya uzemâdan biri için işlemek
hâlât ve keyfiyâtın kâffesinden tenzîhi vâcib olduğu cihetle
istese ben bu işi filanın nâmına yapıyorum der ve o hü-
kümdârın veya büyük zâtın ismini zikreder. Bazı devletlerin
1
Rahmân, 55/78.
2 3
A’lâ, 87/1. Fâtihâ, 1/5.
mehâkim-i nizâmiyyesinde dahi hükümdâr olan zâtın evve- rîh-i hakīkīsini asla bilmemiştir. Çocuk dünyaya gelmezden
lâ ismi yâd olunarak icrâ-yı ahkâma başlanır. Rahmân Ra- evvel pederi Abdullah bir Mekke kervânı ile Suriye’ye git-
hîm olan Allah’ın ismiyle işe başlarım demek o işi onun em- mişti. Avdetinde hasta düşerek yirmi beş yaşında olduğu
riyle ve onun için işlerim, yoksa benim için ve benim ismim halde Medîne’de vefât etti. Birinci evlâdına büyük bir şey
ile işlemiyorum, ta’bîr-i diğer ile başladığım iş Allah içindir, bırakmadı. Bütün serveti beş deve! Birkaç koyun ile bir
hazz-ı nefsim için değildir demektir. Burada bir vecih daha köleden ibâret idi ki takrîben iki bin frank teşkîl ederdi.
var, o da başladığım işe kudret Cenâb-ı Hak’dandır, eğer Familyasına gelince, Mekke’de bazı mertebe i’tibâra
bana kudret ihsân etmeye idi bir şey yapamaz idim ma’- mazhar ve hüccâca vermek için suyunu çekmek hakkıyla,
nâsını murâd etmektir, bu ma’nânın (‫الرحيم‬ ِ ٰ ْ َّ ) lafzı ile
ِ ٖ َّ ‫الرحمن‬ meşhur Zemzem Kuyusu’na mâlik idi. Fakat ne en ziyâde
tamam olduğu nümâyândır. asillerden, ne de en ziyâde sahib-i nüfûz u kudret olanlar-
Hâsıl-ı ma’nâ: Ben bu işi ismim ile olmaktan teberrî e- dan değildi. Müttefikleri ve mahmîleri pek az idi. O zaman-
derek mücerred nâm-ı pâk-ı İlâhî ile işledim zîra ben ondan da âilelerin kudret ve nüfûzunu ise bunların adetlerine göre
kuvvet ve inâyet istimdâd eder ve lutf u ihsânına ümîd-vâr takdîr etmek lâzım gelir. Muhammed (sav) altı yaşında oldu-
olurum, eğer bu olmasa ben bu işe kādir olup da işleyemez ğu halde pek asabiyyü’l-mizâc ve pek harâretli bir kadın ol-
idim, kudretim olsa bile onun emri ve ümîd-i fazl u keremi duğu anlaşılan vâlidesi Âmine’yi kaybetti. Yetim ve öksüz
olmadıkça işlemezdim demektir. çocuğu büyük pederi Abdülmuttalib yanına aldı. Abdülmut-
Bu kavl-i kerîmde, gerek isim lafzının ve gerek lafz-ı Ce- talib onu pek seviyor ve bizzat kendi evlâtlarından daha zi-
lâle’nin ve gerek Rahmân Rahîm lafızlarının ma’nâları mu- yâde mazhar-ı i’tinâ ve himâye ediyordu. İki sene sonra bü-
râddır, kavl-i mezkûrda başka sûretle tasarrufâta kalkışmak yük pederi dahi vefât edince amcası Ebû Tâlib’in yanına
tekellüf ve temehhuldür. geçti.”
Fâtiha-i Şerîfe’de besmelenin ma’nâsı: Kur’ân’da ah- İşte mütercim-i bî-vâyenin büyük bir ihâta, gâyet bî-ta-
kâm ve âyât ve sâireye dâir ne gibi takrîr olunursa cümlesi rafâne olarak serd-i kelâm etmek hasletiyle tavsîf ve âsâr-ı
Allah için olup Allah’tan başka hiçbir ferdin onda bir şeyi fâzılâne sahibi diye medh ü ıtrâ ile sît-i fazlını ayyuka çı-
yoktur demektir – A[ayın]. karmaya çalıştığı Dozy’nin vilâdet-i seniyye ve neseb-i pâk-i
1
(‫ربك‬ ْ َ ْ ِ ) nazm-ı celîlinde olduğu gibi resm-i hatt-ı
ِ ْ ِ ‫اقرا‬
َ ِّ َ ‫باسم‬ risâlet-penâhî hakkında ibrâz eylediği vukūf ve kullandığı
besmeledeki ismin elifi tahrîr ve kitâbette isbât olunmasını ta’bîrât-ı sahîfe ile de mâhiyeti temamen tezâhür etmekte-
iktizâ eylediği halde elifin tahrîr ve kitâbetten iskāt edilmiş dir.
olması besmelenin kesret-i isti’mâlinden nâşî tahfîf içindir, Bil-mukayese merkūmun ne kadar mütehâvin ne merte-
maamâfîh elifin kitâbetten terk olunmasına bedel besmele- be şerîr bir garazkâr olduğu icmâlen anlaşılmak için evvelâ
nin (‫’)با‬sı tatvîl edilmiştir. Bazılar dedi ki bânın tatvîl edilme- Fransalı Mösyö “Sidyo”nun bu mebhas-i âlîye dâir kelâmını
si elife ivaz ve bedel olduğu için değil, belki Kitâbullâh’ı tercüme ve nakledelim. Bâdehu kütüb-i İslâmiyye’den îcâb
büyük harf ile iftitâh etmeyi arzu eyledikleri içindir. Ömer eden vesâiki beyân ile tahkīk-i makām eyleyelim.
bin Abdülazîz hazretleri kâtiplerine der idi ki Kitâbullâh’a “Abdülmuttalib bin Hâşim’in –ki mîlâdın 497 senesinde
ta’zîmen ve besmeledeki isim ile murâd olan Esmâullâh-i tevellüd ile 520’den 579 senesine kadar. Mekke’de hükû-
muazzamanın celâleti pîş-i mütâlaaya alınarak ism-i şerîfin met-i uzmâya mümâris* olup vatanını Habeşîler’in gâret ü
tefhîmini muhâfazaten besmelenin bâsını tatvîl ve harf-i istîlâsından** tahlîs etmişti– oğlu Abdullah Benî Zühre kabî-
sînin esnânını izhâr ve mîmini tedvîr edin. – K[kaf] Ş. lesinin reisi Cenâb-ı Vehb (bin Abdi Menâf)’ın kerîmesi Â-
Bereket-zâde İsmail Hakkı mine’yi tezevvüc etmişti. (Zifâf vukūundan sonra Abdullah
[236] hazretlerinin cebîn-i mübârekinde lemeân etmekte o-
lan nûr-ı Muhammedî Cenâb-ı Âmine’ye intikāl ettiği rivâ-
yet-i sahîha ile sâbit ve ma’lûmdur.)
TÂRÎH-İ İSLÂMİYYET Müşârun-ileyhâdan mîlâdın 570 senesinde şehr-i Ağus-
Nâm-ı Müsteârıyla Doktor Dozy’nin tos’a musâdif Rebîü’l-evvel’in on ikisinde Nebîyy-i Zîşân
Türkçe’ye Mütercem Risâlesine Karşı Reddiye (sav) hazretleri mehd-ârâ-yı âlem-i şühûd oldu. Pederleri
Abdullah vilâdet-i seniyyelerinden iki ay akdem vefât ede-
– 19 –
rek kendisine yalnız beş deve ve “Ümmü Eymen” nâm câri-
Mebhas-i Sânî
ye-i Habeşiyye’yi terk etmişti.*** Altı yaşına bâliğ oldukları
Muhammed (sav) Hicretten Evvel
Doktor Dozy bu sernâme tahtında ber-vech-i âtî mak-
sad-ı aslîsine şürû’ etmiştir: *
Aynı ta’bîr Sidyo’nundur.
“An’ane-i İslâmiyye’ye göre Muhammed (sav) 571 sene- **
Bu ifâde ile fil vak’a-i meşhûresine işaret etmiştir. Abdülmutta-
i mîlâdîsi, Nisan ayının 20’nci günü doğmuştur. Bu tarih sırf lib’in o vak’a esnâsında ibrâz ettiği tedbîr ve fedâkârlık ile şân-ı
i’tibârîdir. Bizzat Muhammed (sav) bile belki vilâdetinin tâ- vâlâları bir kat daha i’tilâ etmişti.
***
Bu câriyenin asıl ismi “Bereke” olup Vak’a-i Fîl’de Habeşliler’-
den iğtinâm edilmişti. Resûl-i Ekrem efendimiz hazretleri Hadîce
1
Alak, 96/1. vâlidemizi tezevvüc buyurdukları sırada mûmâ-ileyhâyı i’tâk ve
sırada vâlideleri Âmine de vefât edip ceddi Abdülmuttalib muvâfakat etmişti. Bu kadın sâhibe-i emvâl olup bil-vâsıta
himâyesinde kaldı. ticaretle iştigâl ederdi. Hazret-i Muhammed bu seferlerinde
Kendisi mahtûn u mesrûr yani kudretten sünnetli ve büyük bir kazançla avdet etti ve Meysere yolda müşâhede
mübârek göbeği kesilmiş olduğu halde tevellüdleri hasebiyle ettiği kerâmâtını Hadîce’ye ihbâr etmekle ulviyet-i şânını bir
(ve görmüş olduğu rüyâlar ve ehl-i ilim tarafından ta’yîn o- kat daha anlayıp bu kere bil-vâsıta teklîf-i izdivâçta bulun-
lunan –nübüvvete dâl– alâmetleri şehâdetine binâen) Ab- du. Kadın kırk yaşına karîb olduğu halde kendisi henüz yir-
dülmuttalib “Bu oğlumun şânı pek büyük olacak” diye gâ- mi beş yaşını ikmâl etmişti. Yirmi adet genç deve mehir mu-
yet ihtirâmda bulunurdu. 579 senesinde müşârun-ileyh de kābelesinde tezevvüc in’ikād etti. Hicretten üç sene evvel
vefât edip Hazret-i Muhammed amcası Ebû Tâlib’in himâ- mûmâ-ileyhânın târîh-i vefâtına kadar birlikte yaşamışlar-
yesine geçti. dır.**
On üç yaşına erdiği esnada Ebû Tâlib ticaret maksadıyla Buraya kadar Sidyo Tarihi’nden me’hûzdur. Artık nev-
Şâm’a gitti, kendisini de birlikte götürdü. Mekke’de bırak- bet-i kelâm bize geldi. Müsteînen billâh söze başlıyoruz.
maya kıyamadı. Kütüb-i siyer ve ehâdîste vesâik-i kat’iyyeye müstenid
Basra’ya (Havran civârına) vusûlleri esnasında Bahîra bulunan beyân-ı sahîha şöyle dursun bâlâda menkul kü-
nâm râhip kendileriyle mülâki olup “Birâderzâdeni belde- tüb-i ecnebiyye münderecâtı nazar-ı i’tinâya alınacak olursa
nize iâde et, Kavm-i Yehûd’un taarruzlarından sakın. Bu Dozy’nin ifâdât-ı mezbûrede vücûh-i adîde ile kizb ü hatâsı
tıfl-i mübâreğin şânı azîm olacaktır” demesi üzerine Ebû Tâ- nümâyân olur.
lib Şâm’a gitmekten ferâgat ve umûr-i ticaretini orada ikmâl 1) Mîlâd-ı Îsâ’nın “570”inci senesinde vilâdet-i Nebeviy-
ile Mekke’ye avdet eyledi.* ye şeref-vukūu Sidyo’nun arîz ü amîk tedkīkāt ile vücûda
On dört yaşında iken de Kureyş ve Kinâne ile Hevâzin getirdiği eserinde musarrah bulunuyor. Maahâzâ an’ane-i
kabîlesi meyânelerinde Ukaz nâm mahalde vukū’ bulan İslâmiyye’de târîh-i mîlâd musarrah olmayıp yalnız bazı
“Harbü’l-Ficâr” esnâsında amcası ile beraber bulunmuşlar- mu’teberâtta İskender-i Kebîr’in vefâtından i’tibâren “882”
dı. sene mürûr etmiş olması mezkûrdur.
Muhammed (sav) sinn-i rüşde bâliğ oldukta hilm ü mü- Bilcümle Kütüb-i İslâmiyye’de muharrer ve müberhen
rüvvet, sıdk u emânet ile beynennâs mümtâz, mehâsin-i ah- olduğu üzere Resûl-i Efhâm efendimiz hazretleri Vak’a-i Fîl
lâk ile serefrâz olmuştu. Her türlü nâsezâ ahvâlden ârî ve sene-i ma’lûmesinde, Mekke’ye tasallut eden ashâb-ı Fîl’in,
gâyet nezîh olarak yaşamakta olması hasebiyle kavmi ara- Ka’be-i Muazzama’yı tahrîb, ahâlî-i Mekke’yi istîsâl u ta’zîb
sında “el-Emîn” unvânıyla yâd olunurdu. maksadıyla müteaddid filleri bi’l-istishâb kıt’a-yı Hicâziy-
Kendisinin ez-her cihet emînliği ve ahlâk-ı marziyye ile ye’ye hücûm eden “Ebrehe” Ordusu’nun bir sûret-i hâri-
ittisâfı Huveylid’in kerîmesi Hadîce nâm pâkîze kadına kada helâk ve izmihlâlinden elli gün mürûrunu müteâkib,
ma’lûm oldukta onun tarafından gulâmı Meysere ile beray-ı şehr-i Rebîü’l-evvel’in on ikinci Pazartesi günü pertev-bahş-ı
ticaret Şâm’a azîmet buyurması arz u teklîf olunarak âlem-i vücûd olmuşlardır. Sene-i mezkûre gâyet feyizli ve
bereketli bir sene olmakla fetih ve ibtihâc senesi diye yâd
olunur. İşte görüldüğü üzere bu beyân-ı kat’î meyânında ne
Abîd nâmında bir Habeşî’ye tezvîc eylemiş ve ondan Eymen nâ-
mında bir oğlu dünyaya gelmiş olmakla kendisine Ümmü Ey- târîh-i mîlâd, ne de târîh-i İskender zikrolunmamıştır. Yalnız
men künyesi verilmişti. Zevci Abîd’in vefâtı vukū’ bulmakla mu’- o senenin Rebîü’l-evvel’i şehr-i Nisan’a musâdif [237] oldu-
ahharan “Zeyd bin Hârise” radiyallâhü anha tezvîc buyrularak ğu mervî ve bu tesâdüf gâyet mu’teber bir İngilizce tarihinde
Cenâb-ı Üsâme’yi tevlîd eyledi. de musarrahtır*** Bu halde vilâdet-i seniyye mîlâdın her ka-
Zevc-i sânîsi Zeyd ve oğlu Üsâme efendimiz hazretlerinin gâyet
sevgili bendeleri olduğu gibi mûmâ-ileyhâ da nezd-i Risâlet-pe-
**
nâhîde be-gâyet mu’azzez idi. Rivâyet olunduğu üzere Ümmü’l- Yine Tarîh-i Fandik’te şöyle denmiştir:
mü’minîn Âişe Sıddîka (radiyallâhü anhâ) buyurmuşlar ki “Bir- “Ol Hazret yirmi beş yaşını ikmâl ettiği sırada Hatîce isminde şe-
gün Resûl-i Ekrem efendimiz âdetleri vech-ile bizzat testiden su ref ü yesâr sahibesi dul bir kadın, malıyla berây-ı ticaret Şâm’a
alıp içtikleri esnâda Ümmü Eymen biraz da bana verir misiniz yâ âzim olmasını –herkesten ziyâde kendisine hisse-i ticaret veri-
Resûlallâh dedi. Ben dedim ki yâ Ümmü Eymen! Cenâb-ı leceği va’diyle”– arzettirdi ve avdetinden sonra mûmâ-ileyhânın
Hakk’ın Resûlü’ne böyle söylenir mi? Cevâben benim kendisine izhâr ettiği rağbete binâ’en kendisini tezevvüc eyledi vefâtına
hizmetim daha çoktur deyince Resûl-i Ekrem doğru söylüyor, kadar 22 sene onunla birlikte imrâr-ı evkāt etmişti. E[elif] H[he].
buyurdu ve kendisine su vermek inâyetinde bulundu.” (İnsânü’l- ***
Bu târîh kitabı da gâyet bî-tarafâne yazılmış olmakla berây-ı istiş-
Uyûn) hâd bu mahalle ait olan parçasını tercüme ve dercediyorum.
*
Mısır medâris-i emîriyyesinde tedrîs olunmakta bulunan Edward “Müslimînin i’tikād ettikleri enbiyânın âhiri ve a’zamı Muham-
Fandik nâm muallim-i Efrencî’nin eser-i tahrîri olan Târîhü’l-A- med (sav) hazretleridir ki mîlâdın 569 senesinde şehr-i Nisan’ın
rab’ta bu vak’a daha mufassal olarak şöyle ifâde kılınmıştır: onuncu günü Mekke’de şeref-bahş-ı âlem-i şühûd olmuşlardır.
“Basra’ya nâzil oldukları hengâmda Bahîra nâmında bir râhib-i Ailesi bilâd-ı Arap’ta en meşhûr, İbrahim-i Halil’in (as) ekber ev-
ârif savmaasından çıkarak kervan içine girdi. Ve bit-taharrî sa- lâdı Cenâb-ı İsmâil’e mürtaki nesebiyle ma’rûf bir kabîle olan
hib-i şerî’at-ı İslâmiyye olan Muhammed hazretlerini buldu ve Kureyş’in eşref-i butûnudur. Ceddi sidânet-i Ka’be mütevellîsi
mübârek elini tutarak bu zât-ı şerîfin sît-i fazlı meşârik ü megâ- idi. Ol Ka’be ki Araplar’ın ma’bed-i diyânet ve dâr-ı hükûmetleri
ribde intişâr edecek, şân-ı azîm sâhibi olacaktır. Ben bu cânibe idi. Pederlerinin ismi Abdullah olup vilâdet-i seniyyelerinden ak-
hîn-i kudûmünde başı üzerinde bir kıt’a bulut sâyebân olmakta dem vefât etmiştir. Vâlideleri de altıncı sene-i hayâtlarında irtihâl
bulunduğunu gözümle gördüm diye i’lân etti. E[elif] H[he]. ederek amcaları Ebû Tâlib’in himâyesine girmişti. Kendisi ke-
çıncı senesine musâdif olursa olsun beyânımıza halel getir- Hamîdiyye’ye dercolunan şehâdâtına kesb-i ıttılâ’ etmek bi-
mez. Kezâlik Nisan veya Ağustos aylarının birinde vâki ol- le insana bu babda büyük bir itmi’nân bahşedecek kuvvet-i
mayıp şühûr-i Rûmiyye’nin diğer birinde olsa bir şey lâzım hâizdir]
gelmez. 2) Ol Hazret’in secâyâ-yı fıtriyye ve şemâil-i ber-güzî-
Vak’a-i Fîl tevâtüren menkūl vakāi’-i azîmeden olup delerinden teâmî ile yalnız maddiyata kasr-ı nazar eden
mahzâ kudret-i kāhire-i Rabbâniyye ile neticelendiği bütün Dozy peder-i âlî-güherlerinden büyük bir mîrasa nâil olma-
halkın ma’lûmu bir keyfiyet olmakla kavm-i Kureyş’e imti- masını da bir nakīsa addederek kemâl-i mübâhatla kaç
nân makāmında nâzil olan sûre-i mahsûsada Resûl-i Ekrem franklık malı olduğunu bil-hesap intikāda kalkışması be-gâ-
efendimize hitâben “Ashâb-ı Fîl’e Rabb’inin icrâ ettiği mu- yet acîb bir udhûke olduğu vâreste-i kayd ü îzâhtır.
amele-i ukūbet-kârâneyi müşâhede etmiş gibi teyakkun et- Maahâzâ bunda da vukūfsuzluğunu göstererek “câri-
medin mi?” ma’nâsına 1( ‫الفيل‬ ِ ٖ ْ ‫باصحاب‬
ِ َ ْ َ ِ ‫ربك‬ َ َ َ ‫كيف‬
َ ُّ َ ‫فعل‬ ْ َ َ)
َ ْ َ ‫الم َ َتر‬ ye”yi köle yazmıştır. “Şakrân” nâmında bir Abd-i Habeşî’-
buyurulmuştur. nin dahi pederlerinden müntakil olması mervî ise de kavl-i
Vak’a-i mezkûrenin bu sûretle neticelenmesi risâlet-i râciha göre mezbûrun bi’l-iştirâ yahud hîbe tarîkıyle temel-
Muhammediyye’nin mukaddemâtından, irhâsât-ı nübüvvet lük buyurulmuş olmasıdır.
cümlesinden olduğu emr-i âşikârdır ki bi’l-ittifâk vilâdet-i Manastırlı İsmail Hakkı
seniyye sene-i mübârekesinde vâkı’ olmuştur.
Bu garazkâr Doktor’un kütüb-i İslâmiyye’de musarrah
târîh-i vilâdete vukūf-ı ıttılâı tabîî olduğu halde buna dâir
[Burada “Makâle-i Sâlifede Görülen Sehv Tertibler” yer almak-
söyleyecek söz bulamadığı ve behemehâl saded-i aslîye i’ti-
tadır. Ancak tashihler yerine işlendiğinden buraya alınmamıştır.]
raz ile bed’ ü mübâşereti büyük bir hasâfet addeylediği ci-
hetle zikrolunan târîh-i mîlâdî an’ane-i İslâmiyye muktezâsı
gösterip “bu tarih sırf i’tibârîdir” demesi hakkā ki gülünecek
şeylerdendir. Bunun daha acîbi, lisân-ı âkilden sudûru is-
HASBİHÂL
tib’âd olunan şekl-i muayyebi buna ilâve ettiği “Bizzat Mu-
hammed (sav) bile belki vilâdetinin târîh-i hakīkīsini asla bil- Tarih tekerrürden başka bir şey değildir, diyenler ne
memiştir” sözleridir. doğru söylemişlerdir! Bizim Ferid: “Dünya bir tiyatrodur ki
Mütercim-i mütecâsir nazarında acaba bu sanî’i de bir yalnız oyuncuları değişir; yoksa oyunlar aynıdır” der. Hakī-
eser-i irfân, derin bir im’ân addolunmaya şâyân mıdır? kat, öyle!
Doğru düşünenlerce asla böyle değildir. Belki bilakis öyle Bir nazar-i im’ân hâli mâzîden pek az farklı bulur: Hep o
kavl-i mücerred ile vesâik-i mu’tebereyi tezyîfe yelteniş ifrâtlar, hep o tefrîtler; i’tidâle karşı hep o hûsûmetler. Ge-
hadd-i zâtında büyük bir nâdânlık, aklen ve âdeten bilinme- çenlerde lisânı tasfiye edelim yahud etmeyelim mes’elesi
si zarûrî olan bir hakīkate dâir alâkadârânın adem-i vukūfu- meydan aldı. Her iki fırka o kadar ileri gitti ki aralarını bul-
nu iddiâ ile garip bir maskaralık ibrâzından başka bir şey mak kābil olamadı. Evet, bir kısmı rahmetli Veysî’nin dev-
addolunmaz. rini ihyâ etmek istiyor; diğeri de bize Mâverâünnehir'den
Beyne’n-nâs az çok hâiz-i iştihâr olan zevâtın târîh-i vi- Osmanlılar için pek yeni olan hiç işlenmemiş, yaratıldığı gibi
lâdetleri alelekser ma’lûm olursa daha vilâdet-i seniyyeleri kalmış bir lisân getirmek hevesine kapılıyordu. Her iki taraf
esnasında pek çok havârik zuhûruna binâen celb-i enzâr-ı bir yığın dâvâlarla, delillerle ortaya atılarak zaten tezebzüb-
dikkatten hâlî olmamakla berâber hengâm-ı sabâvetlerin- den kurtulmayan [238] efkârımızı büsbütün karıştırdı. Lisâ-
den i’tibâren fezâil ü kemâlâtı meşhûr, ulemâ-yı Ehl-i Ki- nımızı da, şîvemizi de imlâmızla omuz öpüşecek bir hâle
tâb’ın ileride şân-ı azîm ihrâz edeceği hakkındaki ihbârâtı getirdi.
dolayısıyla da elsine-i enâmda mezâyâ-yı hârikası hemîşe Vaktiyle Hüseyin Dâniş Efendi isminde bir zât Servet-i
dâir ve mezkûr bulunan bir zât-ı şerîfin vilâdeti ayıyla, gü- Fünûn’a “leyl-i müdelhem”li, “leyl-i mükefher”li şiirler ya-
nüyle ma’lûm olmamak kābil olur mu? zar, Makāmât-ı Harîrî’yi okumuş olmayanlar benim sânihâ-
(Havârik ü ihbârât-ı mezkûre hadd-i tevâtüre iktirânla tımı varsınlar, anlamasınlar demek isterdi. Yine bu zât “pe-
kesb-i kat’iyyet etmiş. Kütüb-i siyer ve ehâdîste esânîd-i sa- renk” kelimesini kullanır, fakat kāri’lerinin yalnız Fransızca
hîha ile tafsîlen beyân olunmuştur. El-yevm milel-i sâire a- bilenlerine merhamet ederek sahîfenin altına “bu kelime bi-
rasında mütedâvil bulunan kütüb-i semâviyyenin Risâle-i jou mukābilidir” tarzında bir hâşiye düşerdi!
Bugün de İkdâm gazetesinin başında bir takım makāle-
rîmü’t-tıbâ’ ve şerîfü’l-ahlâk ve sahib-i kerem ü hayâ idi. Daha ler görülüyor ki Türkçe kelimelerin yanı başlarında Arapça-
amcaları nezdinde bulunduğu esnâda zekâları, rüchân-ı akl ü lar’ı olmasa zavallı ümmet-i merhûme hiçbir şey anlamaya-
dirâyetleri nümâyân olmuştu. Emsâl ve akrândan münferid ve cak!
tefekküre mün’akif olarak yaşardı. Bir gün kendisine lehv ü lu’be Meclis yerine “kurultay” meb’ûs yerine “yalvaç”, a’yân
iştigâl etmeleri teklifine karşı “insan a’mâl-i celîle ve makāsıd-ı
şerîfe için halk olunmuştur. A’mâl-i sâfile ve meşâgil-i bâtıla için yerine “aksakal”, hâl yerine “idemük”, cân yerine bilmem
değil” diye cevap vermişti ilh...” ne! Kelimeler böyle. Şîveyi nakle ise imkân yok.
1
Fîl, 105/1. Şüphesiz bu makāleleri yazan adamın bir maksadı, hem
de hayırlı bir maksadı olacaktır. Evet bu maksad Osman- bahsetmeyi başka bir güne bırakacağım. Muhterem kāri’le-
lılar’ın lisân-ı resmîsi olan Türkçe’yi bütün dünyadaki Türk- rimizin mütâlaalarını beklerim.
ler’in anlayabileceği bir hâle getirmektir, zannederim. Lâkin Mehmed Âkif
azıcık insâf edelim ki tutulan yol oraya gider mi? Hepimizin
bildiği, hem başka bir lisândan alınma olduğunu hatırına
getiremeyecek kadar iyi bildiği kelimeleri unutturarak hiçbi-
HUTBE
rimizin bilmediği ta’bîrleri kabul etmek sûretiyle mi lisânımı-
– 13 –
zı sadeleştireceğiz? Meb’ûsun ne olduğunu elhamdülillâh iki
senede öğrendik; şimdi bir de yalvaç mı öğreneceğiz? Mec- ‫الحمد لله الواحد الاحد * الحمد لله الفرد الصمد * الحمد لله الباقى و‬
lis kelimesini Rûmeli’nde, Anadolu’da bilmeyen işitmeyen, ‫يفنى الابد * الحمد لله على كل حال * استغفره و اشهد ان لا اله الا الله‬
kimse yoktur; yalnız bazı yerlerde mencilis derler ki o da ‫مدبر الامر * و اشهد ان سيدنا محمد اجاء بالنهى و الامر * اللهم صل و‬
aslından pek farklı değil. Yani meclis diyen adamı mencilis
‫سلم على هذا النبى الفسيح الصدر * و على آله و صحبه اهل الكمال »اما‬
diyenler pek kolay anlayacağı gibi mencilis lafzının fasîhini
de okur yazar takımı derhal bilir. ‫بعد فيها ايها الانسان« كم نصح الخطيب و انت على الحال المعهود * كم‬
İdemük nedir? Hâl kelimesinin mukābili öyle mi? İyi ‫شدد الوعظ و انت لا ترجع و لا تعود * كم ذهبت ايام بيض فيها اعمالك‬
ama bu kelimeyi bize kaç senede öğretebileceksiniz? Bugün ‫سود * كم دعيت للرشاد و انت لا تزال فى ضلال * كم شكى الخطيب‬
hâl deyince anlamayacak bir Türk, bir Osmanlı var mıdır? ‫من احوالك و صاح * كم بكى الحبيب على اعمالك و ناح * كم صرح‬
Doğrusu ben makāle sahibinin iyi bir niyet beslediğin-
den emîn olmasam mutlaka bu zât lisânı tasfiye etmek iste-
‫الزمان بأحوالك و باح * كم انت فى غفلة عن هذه الاقوال * قلب النظر‬
yenlerle eğleniyor, derdim. ‫هل تجد نفسك متمسكا بالدين * تأمل بالكفر هل تجد صلاحا بين‬
Evet, lisânın sadeleştirilmesi farzdır. Gazetelerde zâbıta ‫المسلمين * فتش القلوب هل تجد فيها اخلاصا بيقين * قل لنفسك توبى‬
vukuâtı öyle ağır bir lisânla yazılıyor ki avâm onu bir duâ ‫فقد سائت الاحوال * متى تصل الى وجهتك و انت على غير المنهج * متى‬
gibi dinliyor.
* ‫ترجو اللحاق بالسابقين و انت اعرج * متى يستقيم الظل و العود اعوج‬
“Mehmed Bey’in hânesine leylen fürce-yâb-ı duhûl olan
sârik sekiz adet kālîçe-i girân-behâ sirkat etmiştir” deyip de ‫[ متى يحيا شرع الله‬239] * ‫متى يستقيم لك حال و انت من الخير خال‬
“Mehmed Bey’in bu gece evine hırsız girmiş, sekiz halı çal- * ‫و انت ميت فى التمدن * متى يزورك الصلاح و انت فى الفساد ذو تفنن‬
mış” dememek âdetâ maskaralıktır. Avâmın anlayabileceği ‫متى تعود لصيغة الاسلام و انت شأنك التلون * متى تتوب متى ترجع الى‬
meânî avâmın kullandığı lisân ile edâ edilmeli; lâkin bir ic- * ‫الاعتدال * ماذا عليك لو صرفت وقت الفراغ فى المدرسة او فى المسجد‬
mâl siyâsî Çağatayca yazılmamalı. Çünkü iki taraf da anla-
mayacak!
‫تتفقه فى الدين او تقدس و تمجد * ماذا عليك لو صحبت المرشد و‬
Lisânımız bu hâle gelebilmek için asırlar geçmiş. Bunu ‫تركت المفسد * ماذا عليك لو منعت عن اللهو صرف المال * تفقه فى‬
bir senede yıkıp yenisini yapmaya çalışmak garip bir teşeb- ‫الدين و اترك ملاهى السوق * صاحب اهل الصلاح و اقطع صحبة اهل‬
büs olmaz mı? Bir mu’teriz diyebilir ki: İyi ama siz tabîî bir ‫الفسوق * ارجع فانت ابن الاسلام و انت المحقوق * اتق الله حسبك ما‬
Türkçe olmadığından şüphe edilmeyen bu lisânınızı muhâ-
fazada devam ederseniz zararlı çıkacaksınız. Çünkü sizi Bu-
‫صنعت من الاعمال * عن ابى هريرة عبد الرحمن بن صخر رضى االه عنه‬
hâra’daki, Sibirya’daki, Kırım’daki, Kafkasya’daki Türkler ْ ُ ُ ْ َ َ ‫وما‬
‫أمرتكم‬ ُ ُ ِ َ ْ َ ،‫عنه‬
َ َ ‫فاجتنبوه‬ ْ ُ ُ ْ َ َ ‫قال سمعت رسول الله )ص( يقول » َما‬
ُ ْ َ ‫نهيتكم‬
anlayamayacak. Halbuki buna İkdâm’ın lisânını işletirseniz ِ ِ
ْ ِ َ َ ‫كثرة‬
،‫مسائلهم‬ ِ
ْ ُ ْ َ ‫من‬
ُ َ ْ َ ‫قبلكم‬ ِ َ ِ َّ ‫أهلك‬
ْ ‫الذين‬ َ َ ْ َ ‫فإنما‬ ْ ُ ْ َ َ ْ ‫منه َما‬
َ َّ ِ َ ،‫استطعتم‬ ُ ْ ِ ‫فافعلوا‬ ِِ
ُ َ ْ َ ‫به‬
o zaman bütün Türk unsuru birbirinizi anlayacaksınız. Bu- .‫ رواه البخارى و مسلم‬1«‫أنبيائهم‬ ْ ِ ِ َ ِ ْ َ ‫على‬ ْ ُُ َِ ْ َ
َ َ ‫واختلافهم‬
gün en ma’rûf bir müellifinizin eseri ancak iki üç bin kāri’
(Bu hutbeyi Ünye Kazası’nın câmi-i kebîrinde bu hafta
buluyorken o zaman iki üç yüz bin tane basılacak. O kadar
okudum, namazdan sonra Türkçe’ye tamamıyla tercüme
kāri’ bulacak.
eyledim, ziyâdesiyle fayda hâsıl olduğunu hissettim.)
İ’tiraz yekden kuvvetli görünüyor. Lâkin pek çürük:
Çünkü bu saydığınız memleketlerin Türkler’i birbirinin yaz- Ali Şeyhü’l-Arab
dığını anlamıyor ki... Evet, Osmanlı olmayan Türk unsuru
arasında hepsinin anlayacağı müşterek bir lisân-ı tahrîr ol-
saydı belki biz de mümkün olsun, muhâl olsun cemâate ka-
MU’TE VE GİRİD
tılmak arzusunu gösterirdik. Rusya’dan gelen Türkler’in âkil-
leri, iyi düşünenleri “Siz Osmanlılar lisânınızı biraz sadeleş- Meclis-i Meb’ûsân’ın 15 Mayıs sene 326 tarihindeki 98’-
tirin, ıslâh edin biz onu kabul edelim; yoksa sizin bize uy- inci ictimâında merkez-i celîl-i İslâm ve belde-i mukaddese-i
maya heves etmeniz ma’kūl değildir” diyorlar. hayrü’l-enâm olan Medîne-i Münevvere’den çekilen bir tel-
Kırım’da çıkan Tercüman gazetesinin eski lisânıyla şim- grafnâme okunmuştu. Gazetelerde sûreti görülen bu telgraf-
diki arasında ne büyük fark vardır. İşte o gazete bizim Os- nâme, şehr-i mübârekte medenî ve bedevî 20.000 kişinin
manlı Türkçesi’nin iyi taraflarını almak sûretiyle hem dilini yekdil ve yek-zebân olarak “Girid’in harîta-i Osmâniyye’-
başkalaştırdı, hem de o havâlîdeki Türkler’i bizim Türkçe’ye
biraz alıştırdı. Artık fen lisânından, edebiyât lisânından 1
Müslim, Sahîh, Kitâbü’l-Fadâil, 37.
den tayyine karşı edilecek ufak bir tasavvura umûm müs- rî’den– Abdullah bin Revâha’nın, o da şerbet-i şehâdeti
lümanların canlarını fedâ etmekle mukābele eylemeleri ak- içerse beyne’l-mücâhidîn bir zâtın emârete geçmesini de e-
dem-i vecâibden bulunduğu için bu husûsun şebeke-i Re- mir eylediler.
sûlullâh’ta yemîn ile tekrar takviye edildiğini” yani Girid gi- 1328 Cumâde’l-ulâ’sında Medîne’nin Hassa Meydanı’n-
derse tekmîl âlem-i İslâm’ın alem-efrâz-ı kıyâm olacağını bil- daki ictimâ ile şebeke-i Resûlullâh pîş-gâhında edilen ye-
diriyordu. mînden tam 1320 sene evvel yine Cumâde’l-ûlâ içinde
Ağlaya ağlaya okuduğum şu vesîka-i teahhüd, bana yi- şehr-i Muallâ’nın Cürüf mevkiinde ictimâ’ ederek fî sebîlillâh
ne o belde-i tâhirede tâ Asr-ı Saâdet’te vukū’ bulmuş olan muhârebeye bizzat huzûr-ı Peygamberî’de söz vermiş üç bin
bir ictimâı hatırlattı. Düşündüm. Bu iki ictimâ ne kadar bir- mücâhid duruyordu ki Şâm havâlîsine, Mu’te üzerine, Rum-
birine benziyordu, âdetâ cüz’î fark ile yekdiğerinin aynı bu- lar ve tarafdârları aleyhine yürüyecek ordu efrâdı idi.
lunuyordu. Cebhe-i îmân gibi pâk ve dirâhşân bir livâ-yı beyzâyı
İctimâ-i ahîr: Tevâlî eden bir takım haksızlıklara artık hâ- hâmil bulunan Zeyd hazretlerinin kumandasındaki bu ketî-
time çekilmesi ve bir zulm-i şenîin vukūuna meydan veril- be-i zafer, sultânü’l-mücâhidîn efendimiz tarafından Seniy-
memesi, ictimâ-i kadîm ise: Îkā edilmiş bir gadr-ı fazîhin in- yetü’l-Vedâ’ mevkiine kadar teşyî’ buyuruldu ve o fedâkâr
tikamı alınması ve havene-i eşkıyânın tepelenmesi içindi. O orduya hitâben Hâris bin Umeyr’in katledildiği mahalle gi-
vakitki 3.000 şimdiki 20.000 kişinin toplanması kime karşı din. Evvelce kanlıları ittibâ’-i İslâm’a çağırın. Tebeiyet gös-
idi, ey ümmet-i Muhammed hatırlıyor musunuz? Rumlarla terirlerse ne a’lâ. [240] Olmadığı sûrette Cenâb-ı Hak’tan
tarafdârlarına karşı idi. bi’l-istiâne besmele ile mukāteleye başlayın. Sebîl-i İlâhî’de
Hicret senesinin 8’inci yılı idi ki Peygamber-i Hâlik u küffâr ile gazâ edin, lâkin gadr etmeyin ve mütecâvizâne
Hâdî-i halâik (sav) efendimiz tarafından birer nâme-i hümâ- davranmayın. Çocukları, kadınları, ihtiyârları, ihtiyâr-i inzi-
yûn istâr olunarak ümerâ ve mülûk-i mütecâvireye gönde- vâ etmiş râhipleri öldürmeyin. Hurmalıklara girip ağaçları
riliyor, cümlesi tarîk-i hak ve hidâyete da’vet ediliyordu. kesmeyin ve binaları yıkmayın.” mealinde bir hutbe îrâd ey-
Rûm Kayseri Herakl’ın Basra vâlisi bulunup tanassur etmiş ledi.
olan Hâris bin Ebî Şemru’l Gassânî’ye bu meyânda ashâb-ı Sallallâhu aleyhi ve âlihî ve sellem hazretlerinin muave-
kirâmdan Hâris bin Umeyrü’l-Ezdî vedâatıyla bir mektup ir- detinden sonra ordu hareket etti.
sâl buyuruldu. Vâdi’l-Kurâ’ya varınca –kıyâm-ı İslâm’ı haber alan Şu-
Bu sefîr-i kebîr, esna-yı seferde Mu’te mevkiine nâzil o- rahbil’in topladığı haşerâtın mukaddimesini teşkîl eden– Se-
lunca oranın –yine kayser himâyesinde bulunan– emîri Şu- dus bin Amr’ın fırkasıyla karşılaştılar. İlk muhâcemede Se-
rahbil bin Amru’l-Gassânî tarafından tevkif ü hüviyet ü me’- dus maktul ve maiyyeti mahzûl oldu. Sâfî merhûmun:
mûriyeti anlaşıldığı halde zulmen ve gadren şehid edildi.
Bak bak gidiyor şân ile bir cünd-i İlâhî
Hükûmât-ı beşeriyyenin bidâyet-i teşekkülünden beri
Olmaz mı bu askerlerin Allah penâhı
pek nâdir îkā’ edilen “elçi katli” gibi bir cinâyet-i azîmeyi ir-
Şîrân-ı cihân müttefikan bir yere üşmüş
tikâb eyleyen bu me’lûn, Gassânî Hükûmeti’nin erîke-nişîn-i
Feth ü zafer etmiş de tecessüm yola düşmüş
ikbâli iken Kayserin himâyesine girecek kadar alçaklık gös-
termiş ve dinsizliğinde yapamadığı mel’anete hıristiyan ol- beyitlerinin mâ-sadakı olan bu leşker-i zafer-perver Maân’a
duktan, daha doğrusu ahlâk husûsunda tamamıyla Rumlaş- gelip iki gece istirâhat etti. Orada iken Şurahbil ile Kayser’in
tıktan sonra ictirâ etmiş bir vicdansız idi.* müttefikan iki yüz bine karîb askerle vürûd etmekte olduğu
Hâris bin Umeyr’in fecîa-i katli Medîne’de intişâr edince haber alındı. Şu müdhiş haber ordu erkânını bir meclis-i
gerek Zât-ı Peygamberî, gerek ahâlî-i beldetü’n-Nebî son meşveret akdine mecbûr bıraktı.
derecede müteessir oldu. Esna-yı müşâverede Medîne’ye “ihbâr-i keyfiyet ve ta-
Zulüm ve udvâna karşı meb’ûs bi’s-seyf olan sipehdâr-ı leb-i muavenet” gibi sözler deverân etmeye başlayınca şem-
enbiyâ aleyhi efdalü’s-salavât u efdalü’t-tehâyâ efendimiz şîr-i hûn-feşânı da tîğ-ı zebânı kadar âteş-bâr olan Abdullah
derhal cihâd fî sebilillâhı i’lân ve ahz-ı intikam ile i’lâ-yı sat- bin Revâha cihângîrâne bir tavır ile kılıcına dayanarak “Ey
vet-i İslâm için müheyyâ bulunan guzât-ı müslimîne, sâbi- nâs! Biz kuvvet ve kesretle değil, Allah’ın mahz-ı keremi o-
kin-i evvelînden Zeyd bin Hârise hazretlerini “emîrü’l-ceyş” lan Dîn-i Mübîn’e i’timâd sayesinde harbederiz. Yâ zafer, yâ
ta’yîn buyurdular. şehâdet emeliyle seyrimize devam eyleyelim” dedi. Şu kah-
Zeyd, şehid olursa –ibni ammü’n-Nebî– Ca’fer bin Ebî ramanca sözler bi’l-ittifâk kabul olundu. Mütevekkilen a-
Tâlib’in o da ihrâz-ı şehâdet ederse –şuarâ-yı Peygambe- lallâh yürüdüler.
Vaktâ ki Mu’te’ye gelindi. Serâpâ zırhlara büründükleri
*
Osmânlı nâm-ı bülendi altında kemâl-i ihlâs u iftihâr ile dem-güzâr halde korkularından boyları kadar uzun kalkanlar arkasında
olan Rum vatandaşlarımızı bundan tebri’e ederiz. Maksadımız: İlk gizlenmiş Rûmlar’la onların pâdâşı olan mutanassır ve müş-
patırtıda pabuçları bırakıp savuşan yaygaracı Elinozlar ile onların rik Araplar’dan mürekkep gâyet kalabalık bir ordunun ora-
vatanımızda tarafdârı ve Girid’de Osmanlılar’ın hiç hakkı olma- da ârâm-sâz olduğu görüldü. Hemen teşkîl-i sufûf edilerek
dığını, kezâ Yunan’a edilecek tecâvüz üzerine ikinci bir Navarin muhârebeye başlandı. Hazret-i Zeyd, birçok mukāteleden
vak’ası zuhûra geleceğini söylemeden çekinmeyen Pan-elenizm
gayret-keşleri bulunan yüzü Osmanlı, tersi Rum olanlardır. sonra göğsüne saplanılan bir mızrağın te’sîriyle hâk-i şehâ-
dete serildi. Derhal makāmına Ca’fer bin Ebî Tâlib geçerek –hamiyyet-i dîniyye ve kuvvet-i kalbiyyeleri sevkiyle– a’dâd
livâ-yı İslâm’ı dest-i hâşimânesine aldı. Mızrak mızrağa, kılıç ve techîzât nokta-i nazarından kendileriyle nisbet kabul et-
kılıca, hattâ boğaz boğaza uğraşıldığı esnada arkasından meyecek derecede cesîm bir orduya karşı [241] durmaktan
vurulan bir kılıçla sağ bileği düşürüldü. Hemen sancağı sol çekinmemiş, üç tane emîr-i dilîr, zemîn-i şehâdete uzanma-
eline aldı. Vâ esefâ ki biraz sonra yine zahrından gelen bir yınca mevkiini terk etmeyecek kadar vazîfe-şinâslık göster-
darbe sol bileğini de uçurdu. Şâyân-ı hayrettir ki kesik kol- ْ ُ ْ ُ ْ َ ‫الله‬
miş, nihâyet 2(‫ينصركم‬ ُ ُ ْ َ ‫ ) ِ ْان‬va’d-i Rabbânî’sinin
َ ّٰ ‫تنصروا‬
larıyla sancağa sarılıp kumanda mevkiinden ayrılmadı. hükmü âşikâr ve Rûmlar’ın asker-i bî-sebâtı dû-çâr-ı firâr
Bilekleriyle göğsünde* ve omzundaki yetmişi mütecâviz olmuş.
cerîhadan çeşme gibi kanlar aktığı halde sebât ediyor ve Bu hülâsayı elde ettikten sonra bir de milletin kalb-i cerî-
maiyyetine numûne-i şecâat oluyordu. Nihâyet titremeyen hadârı olan Girid’i, gird-bâd-ı istibdad ile girdâb-ı mezâlime
kalbine isâbet eden bir mızrak, o dilîr-i şîr-efgenin delik de- uğramış, yegâne ümîd-i necâtı bulunan livâ-yı Osmânî şek-
şik olan cismini zemîn-i fenâya uzattı. Yerine geçen Abdul- linde bir teneke parçasına sarılmış, Avrupa sahillerinden ko-
lah bin Revâha da fedâkârâne ve serbâzâne çalıştıktan ve pup gelen mütehâlik ve mühlik cereyânlara kapılmış. Akde-
bir çok darbe ve ta’ne ile yaralandıktan sonra sancakla be- niz’in kara ve kanlı suları arasında tâb u tüvânı kesilmiş olan
raber düştü. Ashâb-ı Bedir’den olup o ma’rekede kılıç salla- çırpınan o, kazâzedeyi ve sâha-i cidâlinde vukū’ bulan vah-
yan Sâbit bin Akram koştu. Livâ-yı İslâm’ı i’lâ ve o gün elin- şiyâne zulümleri düşünelim:
de dokuz tane kılıç kırılan Hâlid ibn’ül-Velîd hazretlerine Mahmûr ufukları dimâ-ı şühedânın aksiyle pembeleşen,
teslim etti. Rumlar’ın kara bulut gibi etrafı ihâta etmelerin- saf menbaları eytâm ve erâmilin gözyaşıyla çağlayan, cibâl-i
den müslümanlar vaktin geçtiğini anlayamamışlardı. Düş- âliyesi ecdâdımızın izâm-ı bâliyyesiyle yükselen, binlerce
man askerinin çekilmesi üzerine akşam olduğunu gördüler. kahramanın kan bahâsı olarak Osmanlı Memâliki’ne zamî-
Mücâhidîn ordusundan üç kumandanın birbirine peyrev me kılınan bu dilnişîn, fakat müslüman kanıyla hûnîn cezîre,
olarak azm-i cinân etmesi Rumlar için vâsi’ hülyâlara mey- küfrân-ı ni’mette pek ilerleyen birtakım alçakların harekât-ı
dan açmıştı. Ertesi gün bir çevirme hareketiyle Araplar’ın ümîd-bahşâsından ufacık bir hükûmetin matmah-ı ihtirâsı
hepsini katl ü esîr edeceklerine dâir şarap neşvesiyle: oluyordu.
Kralının münâsebât-i âiliyyesinden harîta-i âlemde mu-
Mestânelerin birbirine arz-ı niyâzı
hâfaza-i mevki’ edebilen bu hükûmetcik, düştüğü hırs-ı ge-
vâdisinde atıp tutuyorlardı. dâ-çeşmâne ilcâsıyla on iki on üç sene evvel oraya –asker
Lâkin sızıp ayıldıktan ve gözlerinin çapaklarını sildikten ünvânını taşımalarından askerliğin istihyâ edeceği– bir hay-
sonra dün karşılarında gördükleri müslümanların yerinde dut çetesi, bir canavar sürüsü gönderdi ki ser-gerdeleri
başkalarının bulunduğunu müşâhede edince şaşırdılar, A- ma’hûd Vasus Cenâbları! idi.
raplar’a imdât gelmiş zannıyla titremeye başladılar. Bu çete, bu sürü yakıp yıkıyor, ısırıp paralıyordu, fakat
Halbuki Cenâb-ı Seyfullâh Rumlar’ı şaşırtmak için ordu- kimi? Sekene-i müslimeyi, a’dâsına bile rıfk ile muameleyi
nun iki cenâhına tebdîl-i mevki’ ettirmişti. Onların şaşkınlı- sevkettiği askere tavsiye buyuran Peygamber’in ümmetini.
ğından bi’l-istifâde zemîn ve âsmânı inleten “Allah Allah” O Peygamber-i zî-şân, Rumlar’ın çocuklarının, kadınla-
nidâsıyla şiddetli bir hücûm gösterdi. Herifler, müdâfaaya rının, ihtiyârlarının öldürülmemesini emrettiği halde, bu mü-
meydan bulamadı ilk saflardan sıvışmaya kalkıştılar. Pîşdâr- tecâvizler, bu şakīler müslüman çocuklarının beşikte yatar-
dan kaçanların firârı dümdâra kadar te’sîr etti. Avn-i Rab- ken başını kesiyorlar, müslüman kadınlarının karnını yarıp
bânî ile o cesîm ve mükemmel ordu, kendisinin yüzde biri meşîmede çocuğunu doğruyorlar, müslüman ihtiyârlarını is-
denecek derecede kalîlü’l-efrâd olan müslüman ordusuna tirâhatgâhında iken katlediyorlardı.
dayanamadı. 1(‫الدبر‬ َ ُّ‫ويول‬
َ ُ ُّ ‫ون‬ ُ ْ َ ْ ‫سيهزم‬
َ ُ َ ‫الجمع‬ ُ َ ْ ُ َ ) sırrı âşikâr oldu. Bîçâre müslümanların uğradığı bu felâketlere hükûmet-i
Emîr-i şecî’, bu kadar te’dîb ile iktifâ ederek ve kaçanları müstebidde bile tahammül gösteremeyerek bu azgın cana-
kovalamaya tenezzül etmeyerek muzafferâne Medîne’ye varların sâik ve müşevviki olan hükûmete i’lân-ı harb etti.
döndü. Asker-i İslâm Dîn-i Mübîn’in kuvveti ve Cenâb-ı Hakk’ın
Şu vak’a, hulâsa edilince anlaşılır ki: imdâd ve nusreti sayesinde muzafferiyât-ı mütevâliye ile
Peygamber-i mekârim-perver efendimiz efrâd-ı müsli- Atina’ya kadar ilerledi. Sonra bilmem nasıl oldu? Kazanılan
mînden bir zâtın gadren katli üzerine cihâd i’lân buyurmuş, yerler kaybedildiği gibi pây-ı tecâvüzden kurtarılmak isteni-
zaleme üzerine giden askere çocukların, kadınların, ihtiyâr- len Girid de düvel-i hâmiyyenin taht-ı vesâyetine girdi.
ların, hattâ papazların taarruzundan masûn kalmalarını ten- Epeyce devam eden vesâyetleri esnasında oradaki şı-
bih etmiş; üsve-i Resûlullâh’a iktidâ eden ashâb-ı kirâm da marık Rumlar’ın harekât-ı küstahânesinden usanan hâmî
devletler, askerlerini çekip adanın hüsn-i idâresini! mahallî
hey’et idâresine bıraktılar. Şu halden bütün bütün şımaran
*
Yaralar, Hazret-i Ca’fer’in lisân-ı mübâhâtine: ve tamamıyla Rumlardan mürekkep olan kuvve-i icrâiyye,
‫مارا همه بر روى بود زخم شهادت‬ millet ve hükûmet-i Osmâniyye’nin müteaddid protestoları-
‫ما ضربت سيلئ قفارا نشناسيم‬
dedirtecek tarzda ve hepsi ön tarafında idi.
1 2
Kamer, 54/45. Muhammed, 47/7.
na rağmen da’vâlarını Atina mahkeme-i temyîzine gönder- [242] İSLÂMİYET VE SOSYALİZM

mekten, posta pullarına Kral George’un resmini yapmaktan, Tarihin kaydedebildiği her vak’a isbât ediyor ki beşeri-
hattâ meclis-i umûmîde Yunan hükümdârı nâmına yemîn yet: Meşîme-i ihtirâsâtın birer cenîn-i sâkıtı olan sefillerden
etmekten, hattâ... hattâ Girid’in Yunan’a iltihâkını i’lân ey- henüz yakasını kurtaramamıştır. Muhît ve tabiatdan zaten
lemekten ve şu edepsizliklere mâni’ olmak isteyen müslü- bî-zâr olarak yaşayan insanlar şu üç günlük hâyatın her
manları kemâl-i hakāretle tard ve tahkire kalkışmaktan u-
saâtini bir menfaat, sefil bir menfaat uğrunda hebâya alış-
tanmadılar.
mışlar ve bu sakīm i’tiyâdâtın ma’nevî vârislerini insanlığı ra-
Ey ümmet-i Muhammed!
hatsız etmek için yirminci asra da hediye bırakmışlardır. İşte
Peygamberimiz bir kişinin katli üzerine bir kavme i’lân-ı bu hakīkatten en ziyâde muzdarip olan Avrupa bugünkü
harb etti. Medîne-i İslâm’a tecâvüz emelini besleyenlere techîzât-ı askeriyyesine medyûn olduğu huzur ve rahatını
can-siperâne müdâfaâtta bulundu. Biz de o Peygamber’in yarın, belki de pek yakında ihlâle çalışan bir mes’ele-i icti-
ümmeti ve üsve-i hasenesine muktedî değil miyiz? mâiyye karşısında yine kuvvetle def’e teşebbüsten başka ça-
Şimdiye kadar Girid’de dökülen müslüman kanlarının re bulamıyor; fakat biliyor ki bir gün o kuvvet de bu inti-
intikamını mahkeme-i Gird-gâr’a havâle edip de lâ-kaydâne zâm-şiken hâlet-i rûhiyyeden zayıf düşecektir. Ve işte ancak
oturacak mıyız?! o zaman hürriyeti çergi hayâtı kadar bî-kayd farzeden felâ-
Hadi intikam mes’elesini Azîzun Zü’ntikām’a bırakalım. sife(!) beşeriyetin nasıl tefelsüf değil, nasıl tefessüh ettiğini
Girid’in, vatanımızın o mühim parçasının, Yunan gibi mev- görecektir.
cûdiyeti yaygarasından anlaşılan bir hükûmete iltihâkına Avrupa’da mücâdele-i hayâtın aldığı bu şekl-i mezheb
rızâ gösterecek miyiz? altından başka melce’ tanıtmak istemeyen muhteris emelle-
Girid mes’elesi Osmanlılar’ın ve müslümanların ırz u rin bâzîçe-i kahrı olmaya yanaşmıştır. Zavallı şarklıların ken-
nâmûs ve din ü îmân mes’elesi değil midir? Buna tahattî dilerini toplamak istediği bir sırada garbın bu fenâ, mahve-
edenlerin her kim olursa olsun kahr-ı mezâlim-sûz-ı ilâhînin dici ahlâklarından sakınması muhâfaza-i hayâtı nâmına el-
timsâl-i metîni bulunan müslüman kılıcına, Osmanlı tüfeği- zemdir. Çünkü biz daha ne fikren ve ne de maddeten o ka-
ne uğraması lâzım gelmez mi? dar terakkī etmişizdir. Midemizin henüz garp yemeklerinden
Efkâr-ı Osmâniyye ve İslâmiyye’nin bu suâllere “evet” bazılarını hazmedemeyecek kadar za’fiyeti vardır. Ve işte
diyeceğine değil, dediğine vahdâniyet-i İlâhiyye hakkındaki sosyalistlik o garp yemeklerine benzer ki onun içinde şerî-
i’tikādım kadar i’timâd ederim. Geçenlerde lisân-ı milletin atin tervîc edemeyeceği pek çok maddeler vardır. Bizim için
tercümanı olarak yazdığım bir manzûmede: daima muzır olan şeylerin nazar-ı şerîatte daima haram ol-
Olmayınca sînemiz toptan, tüfekten çâk çâk masına bu yüzden ne kadar teşekkür etsek azdır. Ve kat’iy-
Senden almak düşmana kābil değil bir kabza hâk yen ümîd edebiliriz ki şimdilik hiçbir vechile arz-ı ihtiyâç
Uğraşırken hıfzına olsak da hep birden helâk etmediğimiz bu sosyalistlik memleketimizde herhalde mah-
Bir girilmez kal’adır serhaddine ebdânımız dûd bir muhîte ait olmaktan hârice çıkamayacaktır. Çünkü
Ey vatan, ey sevgili ma’şûka-i vicdânımız bizde ne o kadar amele vardır ve ne de hayât-ı maîşetimiz
bu zâde-i ihtirâsâtı beslemeye müsâittir.
§ Dîn-i Celîl-i İslâmiyyet lâ-yemût kānûnlarıyla kâinâtı
Hıfz-ı aktârınladır evlâdına zevk-i hayât idâreye iktidâr göstermiş ma’neviyâta mâlik olmamış olsay-
En ufak bir uzvunun kat’ı bize ânî memât dı istikbâl için pek mahûf olan bir herc ü mercin âsârına
Bir iki devlet değil kalkışsa cümle kâinât intizâr edebilirdik. Fakat şerâit-i hayâtiyyeyi değiştirmek ve
Dönme yok, ölmekledir ancak senin-çün şânımız adâlet-i mutlâka nâm-ı mevhûmuyla hürriyet-i kâmile ara-
Ey vatan, ey sevgili ma’şûka-i vicdânımız mak bir hey’et-i ictimâiyyeyi mahvedebilecek kānûnsuzluk-
lara sebebiyet verebileceğinden Avrupa’nın güç hâl zabte-
demiştim.
debildiği bu şımarıkların bizde neşr-i ihtirâs edemeyecekle-
Memâlik-i Osmâniyye’nin her tarafından tevâlî edegelen
rine katiyyen kāil olmalıyız... Ameleye saâdet bahşetmek is-
telgrafnâmeler sözlerimin sıhhatini ve isâbetini isbât ediyor.
teyen bu gürûha sormalıyız ki; acaba niçin sosyalistliğin re-
Binâenaleyh deriz ki: Osmanlılar, vatanlarını hıfzetmeyi, o-
vâcına hâdim gazetelerinde çalışan amelelere fazla fazla üc-
nun eczâ-yı mütemmimesinden bulunan Girid’i kat’iyyen
ret vermiyorlar?... Şüphesiz onlarla pazarlık etmişler ve ken-
vermemeyi, yahud bu uğurda ölmeyi göze almışlardır. Mü-
di menfaatleri için onların mazarratlarına râzı kalmışlardır...
dâfaa-i hak için mevti istihkār edenlerle celb-i menâfi’ zım-
Demek ki amelelerin himâyesi maksad-ı aslî değildir. –Hem
nında hayâtı muazzez sayanların netîce-i mübârezesini şu
İslâmiyet’in ihtivâ eylediği kānûnlara, kāidelere türlü türlü
َ ْ ُ َ ‫يعلو َولا‬
cümle-i meşhûre gösterir. 1(‫يعلى عليه‬ ُ ْ َ ‫الإسلام‬
َُ ْ ِ ) isimler takarak bir müslimi nihâyet birçok şu’belere mâlik
Tâhirü’l-Mevlevî bir dîne müntesip görmek lüzûmunu hissedenlere acırız.
Böyle dinden ayrı gayrı bilinmeyen bir mesleğin bir gün
yeni kāideleri eski tahammüllerini etrafa saçarsa, meselâ
1
Metinde (‫ )الاسلام‬kelimesi yerine (‫ )الحق‬yazılmıştır. Buhârî, Sahîh,
binlerce müslümanlar miting yaparak “Biz mîrası kabul et-
Kitâbü’l-Cenâiz, 79.
miyoruz... Çünkü mîrâs zulümdür. Zenginlik fukarâyı ez-
mektir. Herkes bir olsun” diye bağrışırlarsa acaba i’tikādât-ı Vapurun birinci mevkîi kadınlara tahsîs olunmuştu. Po-
dîniyyeleri haleldâr olmuş olmayacak mıdır?!. İşte sosya- lisler, jandarmalar nezâret ediyor, herkes kendine, cinsine
listlikten böyle yalnız dindaşlar mutazarrır olmayacaklardır. mahsûs vakar ve ciddiyetini muhâfaza eder gibi görünü-
Belki yarın; Türkiye’de “şerîat isteriz” feryâtlarına mukābil yordu.
Avrupa’da “müsâvât-ı kâmile isteriz” figânlarını göklere çı- Üç saat sonda Yalova’ya muvâsalat olundu, karşıcılar a-
karacak sosyalistlerden garp da pek büyük bir zarar göre- rasında yarım pabuçlu, püskülsüz fesli çocuklar, dökük saçlı,
cektir. Ne kadar teessüf edilse azdır ki dün şahsı uğruna yırtık entârili kızcağızların safvet ve ma’sûmiyetleri ahvâl-i
tarihi alt üst edenlerin ensâl-i ma’neviyyesi bugün de mev- rûhiyyeye nüfûz için mühim birer zemîn-i tedkīk teşkîl edi-
cûddur. Ve bunlar daima aldanan ve ebediyyen de aldan- yordu. Herkes nevâlesini nakil derdiyle uğraşırken Abdür-
maya mahkûm kalan safdil insanların önüne daima hamiy- reşid Efendi, o her sınıf halk ile görüşebilen ve herkese ken-
yet, milliyet yaftasıyla çıktıkça o mevcûdiyetten muzdarib dini sevdiren zât-ı muhterem bu çocuklarla meşgul oluyor,
olacaklar yalnız yağmacılar değil, o zavallı ameledir. onların her birini ayrı ayrı okşuyordu. Hep birlikte hükûmet
Bu bî-pâyân hırsları neticesiz bırakacak, hiç olmazsa bi- konağına muvâsalat olundu. Mütenezzihînden bir zât tara-
raz ta’dîl edecek ma’nevî esaslar, mâni’ler bulunduğu za- fından zemîne münâsib bir nutuk îrâd edildi, hürriyetin,
mandan beri de bu vicdân-sûz ahvâlin önünü almak kābil uhuvvetin, müsâvâtın yaşaması için uzun uzun duâlar edil-
olamıyor... Çünkü o vakitte din perdeleri arkasında gizlen- dikten sonra Abdürreşid Efendi söze başladı. Milletin çalış-
mek maksada kifâyet ediyor!... Gören gözlere kâfî bir ibret-i mak lüzûmundan, çiftçilerin, ağaların vazîfelerinden, mek-
müessire teşkîl edebilmek ihtiyacında olan bu meslek-i sa- teplerden, kuvve-i bahriyyeden bahsetti. Ağalar fevkalâde
kīm-i ictimâî “biri yer biri bakar, kıyâmet ondan kopar” mahzûz olarak hamiyyetleri galeyâna geldi; donanma için,
serlevha-i ihtilâl-cûyânesini taşıdıkça ilm-i ictimâın menfûru İttihat ve Terakkī delâletiyle te’sîs olunmak üzere bulunan
olduğu gibi İslâmiyet’in de mazhar-ı tervîci olamayacaktır. mekteb-i ibtidâî için iâneler verildi, samîm-i kalbten “Pâdi-
Fitnenin kıtâlden daha eşedd olduğunu bildiren Dîn-i Mü- şâhım çok yaşa” duâları tekrâr olundu.
beccelimiz âdât-ı muzırra-ı garba inşâallah güzel bir istihkâm
Birkaç dakika istirâhatı müteâkip Yalova’nın mesîresi o-
olacaktır. Çünkü İslâmiyet hürriyet-i beşeriyyeyi ve adâlet-i
lan Çiftlik’e doğru yola revân olduk. Bini mütecâviz bir ka-
mümkineyi, müsâvât-ı hukūkiyyeyi kat’iyyen âmir olmakla
file. Fakat öyle bir kāfile ki erbâb-ı dikkat için büyük ibretler,
beraber zulmü sevmez, ondan nefret eder ve pây-dâr olduk-
büyük dersleri muhtevî... Şurada yüksek yakalı, ipek bo-
ça da ne fukarâyı, ne de beşeriyetin o zavallı yetîmlerini,
yunbağlı, dar ve ütülü pantolonlu, zarif iskarpinli bir şehrî;
amelelerini üzmek ister. Şâir Cevdetî’nin şu beyitleri kâfî bir
yanında koca kuşaklı, aba poturlu, koca pabuçlu, yahud ça-
ma’nâyı hâizdir:
rıklı bir köylü... Burada elbisesi muntazam, fesi kalıplı şehrî
Geçen asırlara rağmen, bugün de bî-pervâ, bir mektep çocuğu; yanında bez şalvarlı, asla kalıp yüzü
Ulüvv-i şân ile Mushaf be-dest-i ulviyyet! görmemiş müdevver fesli, takunyalı köylü bir mektep yavru-
Bütün gönüllere bir hutbe-i tesellî-zâ su... Ötede ipek çarşaflı, altın iğneli, şeffâf peçeli bir kadın,
Okursun... İşte sesinde uçar gibi azamet dirseklerine kadar çıplak kolları üzerine kadar dökülmüş
İşte sosyalistler!... En emîn şehrâh!... dantelalarını temevvüc ettiriyor, bileklerine kadar eldivenli
Zîrâ Avrupa’nın milyarlara bâliğ olan amelelerine şura- müteaddid elmas yüzüklerle tezyîn edilmiş ellerinden biri
daki beş on amelemizi kışkırtmak insanlığa acımaktan daha zarif altın zincirli bir çanta, yahud ipekli saçaklı bir şemsiyeyi
başka ma’nâları ihtivâ ediyor!... sallıyor, diğeri de hem fistanının yerde sürüklenen kısmını
Alâaddin Cemil tozdan çamurdan muhâfaza, hem de benekli ipek çorap-
larıyla sivri uçlu beyaz, yahud mavi iskarpinlerini göstermek
hizmetini görüyor; müteaddid altın iğnelerle başının tuvaleti
[243] İstanbul Hayâtından
te’mîn edilerek hâriçte kaldığı görülememiş(!) olan zülüfle-
rinin, büyük elmas küpeli kulakları altından, tedrîcen kaba-
YALOVA TENEZZÜHÜ ran sînesine doğru, kadınlığa mahsûs bir i’tinâ ile birbirine
Birkaç haftadan beri İstanbul’un her köşesini debdebeli, takrîb edilen iki kısmı bir müselles teşkîl edecek kadar küşâd
tantanalı i’lânlar doldurmuştu: Tenezzühe gidiniz, Bürhân-ı edildikten sonra bir altın iğne ile iliştirilmiş, rüzgâr uçlarını
Terakkī menfaatine Yalova’ya seyâhat edilecek, şöyle ola- döndürdükçe hem entârisinin fantezileri, hem altın saat kor-
cak böyle olacak... donu gözükmemek(!) için eliyle kavuşturuyor, güç hâl ile
Mesâî-i rûz-merre ile yorulan, bîtâb kalan dimâğlarımızı çenesine kadar yetişen peçesi gerdanındaki siyah, yahud
hem bir parça dinlendirmek, hem de oradaki köylü kardeş- mavi kurdelayı, göğsündeki elması örtememekten sıkılır gibi
lerimizin ahvâli hakkında yakından biraz tedkīkātta bulun- görünen Adalı, yahud Kadıköylü veya İstanbullu bir kadın;
mak üzere birkaç arkadaş bu tenezzühe iştirâke karar ver- onun yanında kalın yün çoraplı, sahtiyan pabuçlu, geniş
dik. Cuma günü sabahı yeşil yapraklar, kırmızılı beyazlı bay- cübbelere benzer dokuma feraceli, endâmı bellisiz bir köylü
raklarla donanmış vapur saat ikide köprüden hareket etti; kadın, ancak gözlerini hâriçte bırakan beyaz yaşmağı altın-
Haydarpaşa, Kadıköy, Adalar’a uğrayarak kadın, erkek bir- dan önündeki o şehrî müslüman kadınına nazarlarını dik-
çok erbâb-ı tenezzühü aldıktan sonra yola düzeldi. miş, ayağını yoldaki taşa çarpmaktan korumayı unutmuş,
arasıra sendeler... Bir taraftan müzika, diğer taraftan hânen- duğunu sordum. Büyük bir tevvekül ve kanâat-ı İslâmiyye
deler, sâzendeler... Arasıra dört tarafı açık üstü örtülü bir ile pek güzel olduğu cevâbını verdiler. Buna mukābil üçü
köy faytonu, içindeki müşterisini, meselâ aslâ vakar-ı askerî birden:
ile mütenâsip olmayan arka üstü yatmış ayaklarını kıvırmış – Evlâd, şu Girid’den ne haber var, acaba nasıl olacak
kırk yaşında bir zâbiti herkesten daha evvel mahall-i mak- bu iş?... diye sordular.
sûda yetiştirmek için dangır dungur sürüklüyor, öteden bir – Babalar, dedim. Hiç merak etmeyiniz, Girid Allah’ın
otomobil iki frengi kaplıcalardan uçurarak iskeleye götürü- lutf u keremiyle daima bizimdir, hepimiz öleceğiz, illâ Girid’i
yor... Sağda deniz kıyısında mandalar yatmış, hem çinenir, vermeyeceğiz...
hem bu yabancı misafirlere, büyük gözlerini bir o kadar da- Bunun üzerine biraz mütesellî oldular. Sonra ikinci su-
ha açmış yan yan bakıyor... Solda sabahtan beri ancak üç âlleri şu oldu:
dizi patlıcanını çapalayan çiftçi, yahud bahçıvan alnının – Evlâd, şu Arnavutluk işi daha bitmedi mi?...
terlerini siliyor, “Bunlar kim acaba? Niçin buraya gelmişler, – Bitti baba bitti, dedim. Gerek içimizde, gerek hâriçte
yine güş (keşif) mi var yoksa” diye düşünüyor. Ötede tar- düşmanlarımız var, müslüman kardeşlerin birbiriyle iyi ge-
lada çalışan koca şalvarlı, mavi başörtülü kızanlar yol ba- çinmesini çekemezler, aralarına nifâk sokmaya çalışırlar, Fa-
şına koşuyor... Kimisi “Nasıl yabani adam bu köylüler?” kat Allah onlara fırsat vermez.
diyor, kimisi “Frengistan’dan mı geldi bu misafirler?” diye Müslümanlar daima kardeştir, bugün aralarında böyle
hâlâ tereddütten kurtulamıyor... Birbirinden mütehâşî, yek- bir şey olsa da yine yarın kol kola cihâdın, harbin ön sa-
diğerine külliyen bîgâne olan bu iki sınıf halk, –şehirli, köy- fında bulunurlar...
Ağaların gönlü açıldı. Artık dost olduk. Zaten müslü-
lü– yarım saat zarfında müctemıan Çiflik’e vâsıl oldu.
manlar arasında te’sîs-i münâsebet için bir selâm kâfîdir.
Çiftlik dedikleri mahal ağaçlık, çimenlik bir yer. Biz nu-
O prezanteler, o takdîm merâsimleri hep bize Frenklerin
tuklarla, konferanslarla biraz gecikmiştik, erbâb-ı keyf biz-
yâdigârıdır.
den evvel yetişmiş, hasırlarını sermiş, trapezeleri kurmuş,
Bunun üzerine biri sordu:
mezelerini hazırlamıştı. Biz de şöyle kenar bir tarafa çekildik.
– Evlâd, bu gelenler kimlerdir?
Tenezzüh idâresi vapurdan çıkınca vazîfesi bitmiş gibi ne
– Kim olacak, sizin müslüman kardeşleriniz.
oturacak bir yer tedârikini düşünmüş, ne de [244] yiyeceği
– Nasıl kardeş ya bunlar? Bizim yanımıza sokulmaktan
içeceği... Tavuk kümeslerinden çıkarılan hasırlarda oturmak-
kaçıyorlar. Biz onlarla konuşmak için, İstanbul’da ne var ne
tan ise çimenlerde, kumlarda oturmayı tercih edenler oldu. yok haber almak için işimizi bıraktık, buraya kadar geldik.
Her ne ise bunun ehemmiyeti yok. Onlar ise rakı kadehlerinden başını kaldırdıkları yok. Nasıl
Hânendeler tarafından şûh bir fasıl ile meclis küşâd edil- müslüman bunlar?...
di. Sonra muzika başladı. Bazı ashâb-ı tenezzüh uzaklara – Babalar, içimizde sâir dinden adamlar da var. İhtimâl
gitmiş, tabîatı seyr ile vakit geçiriyor, ekser erbâb-ı keyf de ki rakı içenler onlardır...
mûsikinin bayıltıcı nağmeleri arasında kadehlerini doldurup – Evlâd, İstanbul’daki kadınlar hep böyle mi giyinirler,
boşaltmakla itmâm-ı zevk ü safâ ediyordu. Kadın, erkek hep böyle açık saçık mı gezerler?...
hepsi karışık. Köylüler üçer beşer dolaşıyor, erbâb-ı keyf ya- – Hiç hepsi böyle olur mu? Baksanıza buraya gelenler
nına geldikçe yüzleri ekşiyerek birbiriyle bir şeyler konuşu- arasında bile ne kadar güzel güzel örtünmüşleri, kenara çe-
yorlar. kilip erkeklerle karışmayanları var. İstanbul’da da çoğu böy-
Çok dikkat ettim, acaba köylülerle şehirliler yekdiğeriyle ledir.
ihtilât edecekler, yekdiğerinin ahvâlini soracaklar, kol kola – Evlâd, bu muzikacılar asker değil mi ya?
bir vatan evlâdı, bir din kardeşi gibi gezecekler mi?... Fakat – Tabîî asker, elbiselerini görmüyor musunuz?
ne dersiniz, bîçâre köylülere, Reşîd Efendi’den başka, hâlle- – Bu rakı içenler mi bunları tutmuş?
rini sormak şöyle dursun, bir selâm bile veren olmadı. İstan- – Hiç öyle şey olur mu?
bul’dan giden mektep çocukları orada kendilerini istikbâle – E niçin bunlar çalar, onlar içer?
çıkan püskülsüz fesli, yamalı şalvarlı, takunyalı kardeşleriyle – Babalar, o bir yanlışlık olmuş, bu seyâhati tertîb e-
beraber gezip oynamaları lâzım iken ikisini bir arada gör- denler (Tenezzüh İdâresi) muzikacıların başlarına demişler
mek nasip olmadı. Bunlar muzika ile beraber nağme-sâz ki “Bürhân-ı Terakkī Mektebi menfaatine bir tenezzüh, bir
oluyorlar, ötekiler çekik, korkak nazarlarla bunlara bakıyor- gezinti, bir eğlence yapacağız, mektep çocukları gidecek,
lar. Kadınlar çalgının etrafında küme küme. Bazısının zevc- onların velîleri de bulunacak, çocuklar hürriyet havalarını
leri, yahud kardeşleri yanında; bazısı serâzâde. Budala diye dinlesin. İyi bir şey olsun...” onlar da, peki demişler. Tabîî
adamdan saymadığımız o ağalar her şeyi görüyor, hep bu bunu onların başları haber alacak. Bir daha istedikleri za-
hâllere dikkat ediyordu. İki, üç ihtiyârca köylü geziyorlardı, man tahkik edecek, ona göre rakı içenler olursa izin verme-
yanlarına yaklaştım. yecek. Hiç devlet askerini sarhoşların keyfi için besler mi?...
– Selâmün aleyküm, babalar... dedim. Hiç merak etmeyiniz. Bir daha böyle şey olmaz...
– Aleyküm selâm, evlâd... – Evlâd, karşıda kenarda oturan ak sakallı hoca demin
diye kemâl-i beşâşetle mukābele eylediler. Bu İslâm tahiy- ne güzel şeyler söyledi. Japonlar’ı müslüman yapan hoca
yesi kendilerini pek memnûn etti. Evvelâ ekinler nasıl ol- bu mudur?
– Evet budur, bunun adına Abdürreşid Efendi derler. İskeleye muvâsalet olununca mini mini yavrucaklar yine
Bu, müslümanları çok sever. Görmediniz mi herhanginize hiç lakırdı söylemeyerek yine ihtilâttan çekik durarak ellerin-
rast geldiyse selâm verdi, keyfinizi, hâlinizi sordu. de bayraklar olduğu halde misafirleri teşyî’ için sıralanmış-
– İstabul’da böyle hocalar çok var mı? lar. Yine onlar gibi saf yürekli hocaları, derd-i maîşetle boy-
– Beş on sene sonra çok olacak inşâallâh. nu bükük bir bîçâre başlarında duruyor. Çocuklara zihinle-
Bunun üzerine ağalar ferahladı. Ayrıldık. Reşîd Efen- rinde iz bırakabilecek birkaç söz söyledikten sonra hocaları
di’nin çayı da demlenmişti. Konuştuklarımızı sordu, söyle- ile vedâ edildi. Vapur hareket ettikten sonra rıhtım üzerinde
dim. Biraz geçti, bir zâbit geldi: allı pembeli elbiselere bürünmüş o mini miniler ellerindeki
[245] – Gıyâben meftûn-i fazîlet ve irfânınız bir kāri’, kırmızılı beyazlı bayrakları sallaya sallaya nazardan nihân
müştâk-ı mülâkat bir zâbit... oluncaya kadar bizi teşyî’ ettiler.
diye selâm vererek Abdürreşid Efendi’nin elini öptü. Kon- Şimdi bütün o güne âid hâtırâtım o çocuklarda tecem-
feranslarını kemâl-i dikkatle Sırâtımüstâkīm’de ta’kîb ettiğini mü’ ediyor. Ben onları hiçbir zaman unutamayacağım gibi
söyledi. Bunun üzerine şark ahvâline dâir uzun bir musâha- geliyor. Şimdi onları düşünüyorum, onlarla beraber bütün
be cereyân etti. Anadolu köylerinin mektep çocuklarını düşünüyorum, kal-
O kadar hamiyetli, o kadar dindar bir zâbit ki Reşîd bim teessürlere müstağrak. Bu mini minileri tenvîr edecek
Efendi hayran oldu: ibtidâî mektepler mes’elesi husûsunda erbâb-ı hamiyet ü
– Yâhu dedi, bu Osmanlı zâbitleri hep böyle ise bu dev- himmetin nazar-ı dikkatlerini bu vesîle ile de celbederim.
letin ve bütün dünyadaki müslümanların istikbâli pek par- Ey şehirlerde evlâtlarını nâz u naîm içinde büyüten ha-
laktır inşâallâh. miyetli babalar, o köylerdeki bîçâre yavruları da unutma-
Zâbit: yınız, onlar için de bir çâre, bir tedbîr düşününüz. Hükûmet
– Sırâtımüstâkīm’deki “Matbûatımız ve Âlem-i İslâm” bütçesi dâhilinde çalıştığından emînim. Fakat her şeyi hükû-
makālesinden hâlâ bir netîce çıkmadı. Gazeteler âlem-i İs- mete bırakmayalım. Biz husûsî teşebbüslerle o vatan yavru-
lâm için bir sütun açmaktan hâlâ çekik duruyorlar... dedi. larının istikbâlini düşünelim. Köylerde ibtidâî mektepler te’-
Cevâb verdik: sîsi için tedbîrler mülâhaza edelim. Herkes bu babda sarf-ı
– Gazete idârehânelerinde şuûn-ı İslâm ile uğraşabilecek zihin eylesin. İnşâallâh bir şey olur.
muharrirler azdır da onun için... Ben bu çocukların etvâr-ı ma’sûmânesiyle, belki de
Millet mes’elesi mevzûbahis oldu. Zâbitler arasında He- mazlûmânesiyle (çünkü bunlar büyüklerin zulmünü çekiyor-
reke ve Karamürsel gibi yerli mâmûlâtından elbise yaptır- lar, onlar âcizdir, onları tenvîr edecek, düşünecek babaları-
mak husûsundaki kararı, ahd ü mîsâkı Reşîd Efendi işitince dır, bütün millettir. Mâdem ki bunları düşünmüyorlar, bun-
pek mahzûz oldu. Reşîd Efendi meydanı ağyârdan hâlî bul- lara zulmediyorlar, onun için bunlar mazlûmdur) müteessir,
du, düvel-i müstevdıanın ve sâir Avrupa devletlerinin âlem-i mütefekkir kalben giryân iken vapurda işret terâpezelerinin
İslâm’a dâir politikaları hakkında coştu. kurulması teessürümü bir kat daha artırdı. Kızarmış tavuk-
İran ulemâ-yı kirâmından Şeyh Esedullah Efendi de lar, taze peynirler, dolmalar, salatalıklar büyük bir zevk ile
kendisine canlı misâlleri bulmak sûretiyle yardım etti. Bu câ- tabaklara dizeleniyor, öteden hânendeler mahmûr bir fasıl
yi zevk u safâ her zamanki dertleri yeniden tazeledi. Mü- tutturmuşlar, beriden muzika çalıyor, kadehler dolup, boşa-
teessir, müteessif saat onu bulduk. lıyor. Bir hây u hûy zevk u safâ ki deme gitsin. En ziyâde
Fotoğraflar çıkarılacak oldu. Tenezzüh idâresinin hiçbir nazar-ı dikkatimizi celbeden şey yanımızdaki meclis-i mey-
şeyi bir intizâm dâiresinde yapmamak husûsundaki azmine hor idi. Biri elli yaşlarında, fakat sakallarını tıraş etmiş diğeri
karşı işe karışmaya lüzûm görünerek köylü mektep çocuk- de saçlı sakallı mükellef bir zât, sonra üçüncüsü bir yardak-
larının hatırında bir iz bırakmak için Bürhân-ı Terakkī şâ- çı, dördüncüsü de şıklardan... Bunların ifadelerinden Bâbı-
kirdânı ile birlikte resimlerinin alınması muvâfık olacağı söy- âlî hulefâ-yı kirâmından oldukları anlaşılıyordu. Yanlarında
lenildi, tasvîb olundu. Köylü çocukları o mini mini ma’sûm- on üç - on dört yaşlarında idâdî elbiseli bir de çocuk vardı.
ları bir bir topladık. Bazıları korkuyor, bazılarına şöyle dur Çocuğun birinci herife baba demesinden onun oğlu olduğu
deyince öteye dönüyor. Hocaları da ortasına kondu. Fo- anlaşılıyordu. Ne dersiniz, herif mezelerini oğluna hazırlat-
toğraf alan zât “çocuklarım buraya bakınız, şuradan şimdi madı mı? Gel de çıldırma. Keyifler düzelmeye başladı. Gü-
bir kuş çıkacak” diye yavrucukları baktırdı. Kuş uçuruldu. neş çekildi ortalık karardı. Kafalar dumanlandı. Na’ralar
Artık vakit de geliyordu. Herkes avdete başlamıştı. Es- başladı. Yanımızda oturan bizim baba mey-hor yüzünü
nâ-yı avdette zirâate dâir konuşuldu. Zâbit arkadaşımızın bu çevirecek oldu. Yanımızdaki arkadaş biraz asabî olduğu ci-
babda ihtisâsı var imiş. Bu güzel, bu münbit topraklarda hetle: “Reziller, sarhoşlar” diye na’radan ma’lûmat verdi.
patlıcan ekip de patates ekmediklerinden şikâyet etti. Kay- Herif başını çevirdi.
makam Bey’in buna delâlet etmesi lâzım geldiğini söyledi. Biraz geçti, Adalar’a vâsıl olduk. On ikiyi geçiyordu.
Sonra ötede beride toplanmış suların bir-iki kanal hafrı ile [246] Vapur donanmaya takarrüb etti. Hizâya gelince biraz
kurutulması mümkün iken ehemmiyet verilmemesine müs- durdu. Herkesin hamiyet damarı tuttu. “Yaşasın donanma”
lümanların atâletinden, uyuşukluğundan başka bir ma’nâ diye bağırabildiği kadar. Donanmadanda beyaz elbiseli
veremediğinden bahsetti. muntazam askerler, o derya arslanları güvertelerde görün-
meye başladılar. İki taraftan da muzikalar çalınıyordu. Her- dir. Mes’elenin âdâb-ı umûmiyyeye karşı olan şenâatini iz-
kes ayağa kalktığı için dürbünle baksalar bile vapurdaki bi- hârdır. Bu husûsta sükûtu istikbâl-i ümmet için bir cinâyet
zim safâyı göremiyorlardı. Bol bol “yaşasın”ları savurduktan addederiz.
sonra vapur Bizans yolunu tuttu. Mektep menfaatine bir tenezzüh tertîb ederek ve mektep
Tamamıyla karanlık çökmüştü. Vapurdakilerin çoğu çocuklarını, o saf ma’sûm bîçâreleri gezdireceğiz, eğlendi-
hem-bezm-i safâ olduğundan, muarefesizlik kalmadı. Anla- receğiz, diye tenezzühe iştirâk ettirerek onları ıyş ü işret bez-
şıldı ki mütenezzihînin ekseri bir kapı yoldaşı. Artık şişeler minde bulundurmak ve birçok müstehcen ta’bîrât ve ıstı-
boşalmaya yüz tuttu. O vakit erbâb-ı keyf bir dâire teşkîl et- lâhât ile etfâl-i müslimenin safvet-i ahlâkiyyesini bozmak bil-
tiler. Takım çiftetelliye başladı. İki külhanbeyi göbek attılar. meyiz ki mukteziyât-ı hamiyyet ile nasıl kābil-i tevfîktir.
Türlü türlü hünerler gösterdiler. Bî-nihâye alkışlara mazhâr Biz eğer yeni nesli de devr-i istibdâd hayât-ı sefâhetiyle
oldular. Bu sırada yanımızdaki hulefâdan mükellef sakallı terbiye edecek olursak bu millet için sonra felâh ümîdi kal-
zât iki elinde iki şişe ayağa kalktı. Belini, kollarını kıvırmaya maz. Bizim şimdi yegâne ümîdimiz bütün o şübbân-ı ma’sû-
başlayarak bu alkışlara onun da hakkı olduğunu anlattı. Ö- medir. Onları da böyle zehirlersek ahlâk-ı milliyye mahv-
teden sucu bir Arnavut da kendini kaybedercesine elindeki olup gider. Bu gidince artık şu cedel-gâh-ı hayâtta bize bir
bardakla şişeye vurarak çiftetelliye makam uydurmaya baş- mevki’ bulunmaz. Zaten bu âna kadar Avrupa’nın o müdhiş
ladı. Bunun üzerine artık dayanamadım, bu sâf, ma’sûm kuvvet ve muhâcemâtına şarkın karşı durabilmesi bu sâye-
Arnavut’un kolundan yavaşça çektim. dedir, milletleri yaşatan ahlâktır. Top, tüfek kendi kendine
– Arkadaş, dedim, sen nerelisin? patlamaz. Onu kullanacak yine insandır. Ahlâkı bozuk millet
– Debreli, dedi. esârete, hakârete, zillete mahkûmdur. Kānûn-ı adâlet ne
– Peka’lâ. Sizin taraflarda şimdi ne var? müslüman için değişir, ne sâiri için tahavvül eder. Yeryü-
– Ne olacak, bir şey yok. zündeki devletler birbiriyle uğraşır, bin türlü siyâsetler kulla-
– Orada dağlarda binlerce asker kardeşlerin yağmurlar narak yekdiğerine mezar kazar. Fakat emîn olunuz o hufre-i
altında, çamurlar içinde müfsidler tarafından aldatılan sizin inkırâza düşen millet yine kendi istihkākından, kendi cezâ-
Arnavut köylülere dert anlatmak ile meşgûl oluyor. Bunları sını çekmek için düşmüştür. 1( ‫يغيروا َما‬
ُ ِّ َ ُ ‫حتى‬
ّٰ َ ‫بقوم‬ ُ ِّ َ ُ ‫الله َلا‬
ٍ ْ َ ِ ‫يغير َما‬ َّ ِ
َ ّٰ ‫ان‬
işittin mi? ِْ ِ ُ ْ َ ِ ). Kâinât bir yere gelse –kudret-i İlâhiyye tealluk et-
‫بانفسهم‬
– Evet. medikçe– bir zerreyi mahvetmek mümkün olmaz. Bütün bu
– E o halde nasıl olur da sen burada bu sarhoşlarla ken- siyâsetlerin fevkinde bir siyâset, bir siyâset-i İlâhiyye var ki
dini kaybetmiş, onların havalarına makam uyduruyorsun?.. müstenidün ileyhi, kuvvet ü galebe değil, hakk u adâlettir.
Bîçâre büyük bir teessürle: Bir kavmin inkırâz u memâtına hükm-i İlâhî sâdır olma-
– Afedersiniz efendim, dedi, câhillik... dıkça o kavim için a’dâdan fütûr olmaz. Bir ferd bütün in-
İlâve ettim: sanlara karşı çıkar, meydan okur. Bir hizb-i kalîl bütün
– Arkadaş, biz inşâallâh hep güleceğiz, eğleneceğiz. Fa- cem’iyetleri sarsar. Küçük bir ümmet bütün akvâmı titretir.
kat onun daha sırası var. Şimdi zevk zamanı değil. Başımız- Menba’-ı Hak’tan kuvvet alan kalbler dağlara, denizlere yü-
da bak ne büyük gâileler var. Girid işinden senin haberin rür. Yüreğinde tevekkül-i Rahmân yerleşen ümmetler bütün
var mı? Onu düşünüyor musun? akvâmın muhâcemâtına karşı durur.
– Nasıl düşünmem. Hele Yunan oraya ayağını atacak İslâm’ı çıkaran, büyüten, yaşatan bu kuvvettir. Zaman
olsun. Dünyayı altüst ederiz. Biz bütün arkadaşlar böyle olurdu bir İslâm ordusu yüz misline karşı i’lân-ı cihâd eder-
ahdettik... di. Kuvve-i ma’neviyye [247] en azîm bir kuvvettir. Ahlâkı
– Aferin arkadaş. İşte şimdi bunları düşünmeli. bozuk millette kuvve-i ma’neviyye kalmaz. Bugün Rus-
Fakat herkese birer birer anlatmak olamaz. Lâzım gelir ya’nın azîm bir kuvveti var, fakat küçük Japon’a mahkûm-
ki bütün efrâd-ı millet bunu takdîr edebilsin. Yoksa devlet, dur. Bugün Fransa’nın hiçbir şeyi eksik değil, fakat fütûr-ı
millet mesâil-i hayâtiyye ile uğraşırken ıyş ü işretin bu de- ahlâkı kendilerini Almanya tahakkümüne ser-fürû etmeye
recesi, doğrusu istihzâdan başka şeye haml olunamaz. Ke- muztar bırakıyor. Evet her şeye mâlik olan bu milletlerin
nara çekilip de kemâl-i teessüfle bu hâle nigerân olan er- yalnız bir eksiklikleri var ki o da ahlâktır.
bâb-ı iffet ü hayâ böyle bir tenezzühe iştirâklerine yüz bin Arzın hâkimi daima ahlâkı nezîh, milleti metîn olan üm-
kere pişmân oldular. metler olacaktır. Ümmetlerin mi’yâr-ı istikbâli ahlâk-ı hâzı-
Zaten biz her yerde böyle hünerlerimizi gösteremezsek rasıdır. Onun için yarım asır sonraki hayât-ı düveliye bu-
rahat edemeyiz. Söylüyorlar ki İtalya seyyâhîni arasında da günden bellidir.
bir zât o dereceyi bulmuş ki gezmeye tâkati kalmayarak Şu halde her şeyden evvel bizim için çalışılacak şey,
düşmüş, üzerinden araba tekerleği geçmiş. Bizim mütenezzi- ahlâk ve milliyettir. Eğer bu gibi teessüf-nümûn hâllere sü-
hîn-i kirâm da vapurdan çıktıktan sonra ondan aşağı kalma- kût edilecek, müsâmaha olunacaksa maddî ve ma’nevî pek
dılar ya. Çoğu yolunu şaşırdı, İstanbul’a gidecek olan Gala- büyük fevâid beklediğimiz tenezzühler, seyâhatler bizim için
ta yolunu tuttu; Galata yoluna gidecek olan İstanbul ciheti-
ne gitmeye başladı.
Maksadımız birkaç şahsın ef’âl ü harekâtını tenkīd değil- 1
Ra’d, 13/11.
şüphesiz ki birer vebâ-yı ahlâkî olur. Sonra bizi patentesiz Hazret-i Peygamber (mü’min mü’mine karşı bir binâ-yı
hiçbir yer kabul etmez. metîn olup birbirini teşdîd ve tahkîm eder.. Mü’min mü’-
Zâbıta da bu husûsu lâyık olduğu ehemmiyetle telakkī minin aynasıdır.. Mü’min mü’minin kardeşidir....ilh) gibi
etmelidir. birçok yerlerde İslâmları âlem-i İslâm’a gayr-ı kâbil-i tecezzî
Meselâ vapurda bu kadar mektep çocukları olduğunu bir kitle-i muazzamaya bir vücûd-ı insânîye teşbîh buyuru-
bilmesi, onların muhâfaza-i ahlâkını düşünmesi, âdâb-ı u- yorlar.
mûmiyyeyi nazar-ı i’tibâre alması lâzım gelirdi. Hazret-i Fahr-i Âlem böyle teşbîhât ile bize Marakeş’te
Bir cem’iyet içinde yaşamak isteyen o cem’iyetin desâtîr bulunan bir İslâm, Filipin Cezîresi’nde bulunan bir İslâm’ın
ü kavânîne tevfîk-i harekete mecbûrdur. Hayât-ı ictimâiyye, aynası, kardeşi. Bir kitlenin cüz’-i ferdi, bir a’zânın hüceyrâtı
hayât-ı şahsiyyeye mukaddemdir. Bir ümmetin efrâdı de- olduğunu bildiriyorlar. Demek aksâ-yı şarkta olan müslü-
ğişir, fakat şahsiyyet-i ma’neviyyesi pâydâr kalır. Onun için manların başına bir musîbet geldiği vakit aksâ-yı garbta o-
nazâr-ı kānûnda menfaat-i âmme menfaat-i hâssaya tercih lan müslümanlar müteessir ve müteezzî olmalıdırlar. Nasıl ki
olunmuştur. Bir bahçede matlûb olan mahsûlü yetiştirmek a’zâ-yı bedenin bir cüz’-i asgarında bir elem vukūa geldiği
için birçok muzır otlar sökülüp atılır. Halbuki onların da bir vakit tekmîl vücûd rahatsız olur ve bir kitle-i muntazamadan
hakk-ı hayâtı var. Eğer onlar, o muzır otlar arâzî-i hâliyede, bir zerresinin infikâki tekmîl kitlenin halâvet ü intizâmını ka-
mezbelelerde zuhûr etseydi, o vakit ser-âzâd kalabilirler, çırır.
kendilerine ilişen kimse olmazdı. Fakat onlar arâzî-i mezrû- İşte kitle-i muazzama-i İslâmiyyet böyledir ve böyle ol-
ada bulunup mahsûlü mahv ü berbât etmek istiyorlar. O- duğunu daima pîş-i mülâhaza ve tefekkürde bulundurma-
nun için onlar ser-âzâd bırakılmaz, bırakılamaz. İyi mahsûl lıyız.
yetiştirmek için böyle yapmaya mecbûr olan bahçıvanın,
ْ ُ ُّ َ ‫وانا‬
Kur’ân-ı Azîmüşşân’da: 1( ‫ربكم‬ ً َ ِ َ ‫امة‬
َ َ َ ‫واحدة‬ ٖ ِ ٰ ‫وان‬
ْ ُ ُ َّ ُ ‫هذه‬
ً َّ ُ ‫امتكم‬ َّ ِ َ
çiftçinin bu hareketi hürriyetsizlik, adâletsizlik olmaz. Zaten ِ‫فاتقون‬ َ
ُ َّ ) nazm-ı celîli ile hâlet-i nez’inde bile “ümmetî üm-
hürriyet gayrin hürriyetine tecâvüz etmemekle mukayyed- metî” diye istikbâl-i ümmetini düşünen Hazret-i Fahr-i Kâ-
dir. Alâ ruûsi’l-eşhâd böyle bir fazîhayı irtikâb eden hürriyet
inât’a, istikbâl-i ümmet için canlarını fedâ eden ashâb-ı kirâ-
ve hürmetini bizzât hetk etmiş demektir. Binâenaleyh zâbıta
mına bu husûsu tebşîr ediyor.
için hakk-ı müdâhele başlamıştır. Bu hakkın îcâb ettirdiği
Fakat vâ esefâ ki biz İslâmlar şimdiye kadar birçok evâ-
vazîfeyi adem-i îfâ ise bir zulümdür ki zâbıtamızı bundan
mir-i nüsûs-ı celîleye riâyet etmeyip onları metrûk bir halde
müteberrî görmek isteriz.
bıraktığımız gibi vahdet-i İslâmiyye’ye âid olan husûsâtı da
bütün bütüne unuttuk. Bâri geçirmiş olduğumuz azamet ü
fütûhât devirlerinde muvaffakiyâtımızın gururuyla unutmuş
bulunduğumuz habl-i metîn-i ittihâdı hatırlayıp bugünkü
İTTİHÂD-I İSLÂM NE VAKİT OLACAK? mevki’-i perîşânımızdan ibret almalı idik. Bugün aynı mem-
lekette bulunan iki müslümanın ahvâl-i rûhiyye ve ma’ne-
Bugün sath-ı arzın en mu’tenâ, en latîf mevki’lerinde ya- viyyesi taban tabana yekdiğerine zıt bulunduğu gibi, muh-
şayan üç yüz bu kadar milyon din kardeşlerimizin mev- telif memleketlerde bulunan müslümanlar da dilsûz bir
cûdiyetiyle hiçbir ferd-i İslâm yok ki iftihâr etmesin, bu ka- tarzda yekdiğerinden cüdâ düşerek birbirinden külliyen bî-
dar cesîm bir kitle-i muazzama-i beşeriyyenin ziyâdâr istik- haberdirler.
bâliyle sevinmesin!... [248] İş bununla kalmayıp ortada bir mezheb kavgası ile
Evet, bu muazzam millet bir gün gelir daha tekessür e- biri diğerini tekfîr ü tadlîl etmeye kadar vardırırlar. Hele, bu
der ve o nisbette terakkī ve teâlî de eyler. İstikbâli de parlak mezheb dolayısıyla bütün menâfi’-i umûmiyye-i İslâmiyye
olur. Fakat ne vakit. haleldâr olarak ümmet-i vâhide-i İslâmiyye bu kadar me-
İşte şu suâlin cevâbı ağır ve müşkil olduğu kadar müel- zâhib-i şettâya taksîm olunarak parçalanmış gitmiştir.
limdir. Bunca tefâhürler, tebâhîler ve tekessürler üzerine bir Bugün Türkistanlılar, İranîler’e... İranîler, Araplar’a... A-
leke, bir elem, bir feryâddır. raplar, Türkler’e... Türkler, Tatarlar’a... Tatarlar, Türkistan-
Çünkü istikbâl-i âlem-i İslâm’ı teşkîl edecek olan bugün- lılar’a... ilâ gayri’n-nihâye bir tenâfürdür devâm ediyor. He-
kü müslümanlar henüz bulundukları mevki’lerini anlama- le Arabistan dağları arasında sâkin olanların i’tikādınca ken-
dılar. Ahfâdlarına bir hatt-ı hareket ta’kibine medâr olacak dilerinden başka dünyada müslüman olan kimse yoktur.
şâh-râhlar göstermediler. Hep nasrânîdir, hep bilmem nedir...
Hep kendilerini kurûn-ı vustâ ve asırlarca mukaddemki Âlem-i İslâm’da teârüf-i müslimîn bu derece-i sakīmede
muzafferiyetleri, azametleri, şevketleri hengâmında zannet- iken nasıl olur da kitle-i vâhide-i İslâmiyye terakkıyâtından
tiler; bütün harekât-ı şahsiyye ve ihtirâsât-ı nefsâniyyelerini dem vurmaya cür’et-yâb olabiliriz? Nasıl olur ki terakkīleri
o şevketli zamanlarda yaptıkları mikyâsta icrâ etmek iste- için tahdîd-i zaman edebiliriz?
diler; keyfî ve şahsî nâil-i izz ü câh olmak için ahkâm u me- Terakkīnin şart-ı a’zamı umûm kitle-i vâhidenin el ele
nâfi’-i İslâmiyye’yi ayaklar altına alarak imrâr-ı hayât ettik- vererek çalışması ve bu uğurda birbirine teâvünde, tenâ-
leri mevki’ ve memleketlerini âsâr-ı ümrân ve medeniyet
yerinde al kanlara, hem de al İslâm kanlarına boyadılar. 1
Mü’minûn, 23/52.
surda bulunarak yekdiğerinden emîn ve müsterîh bulun- Kalem bu fecâyii tasvîr ederken gaybî bir nidâ-yı sâmia-
ması lâzım değil midir? hıraş fikrimi, aklımı, kalbimi parçaladı, bütün mevcûdiyetimi
Evâmir-i celîle-i dîniyyemize rağmen biz böyle yekdiğe- titretti, sarstı, şu beyti hatırıma getirdi:
rimize nefret ve adâvet besleyecek olursak teâlî değil, izmih- ‫اكر كلام نه از آسمان فرو آيد‬
lâlimiz mukarrerdir. Biz eğer kendimizi toplayabilmek ister-
sek evvelâ aramızdaki bu münâferetin, bu yabancılığın izâ- ‫حرا بهر سخن خامه در سجود آيد‬
lesine çalışmalıyız. Hem hakīkaten ciddî olarak düşünecek olursak bugün
Ne vakit ki beyne’l-İslâm sû-i tefehhümden mütehassıl müslümanların hâlleri böyle değil de nedir? Allah aşkına,
bürûdet ber-taraf olur, işte ancak o vakit devre-i terakkıyâta insâf edelim... Buhâra’da, Rusya’da, Fas’ta cereyân eden
dâhil olabiliriz. ve etmekte olan nizâ’lar, teessüf-nümûn vak’alar nedir? Bu-
Zerreyi –garazdan, vehimden– küre gören Avrupalılar, gün Arnavutluk’ta geçirmekte olduğumuz safahât nedir?
İslâmlar’ın ittihâdından, birleşmelerinden korkuyorlar. Ga-
Nedir bu vekâyi’-i hüzn-engîz? Niçin bu kanlar akıyor? Ne-
raz-kârlar bu uğurda birçok tevehhümât ile ahâlîyi korku-
dir bu şahsî menfaatler? Nedir bu kavmî gürültüler? Nedir
tarak, heyecâna getirerek vaktiyle îkaz etmek isterler. Koca
bu hırslar, tama’lar?...
bir milletin (İngilizler’in) baş vekîli “Gladston” beyne’l-İslâm
Kâfil-i saâdet-i İslâm olan maârif ve terakkıyâta mâni’
ittihâd ve intibâh husûlünden tiril tiril titremiş. Kemâl-i deh-
olmak, cüz’î bir menfaat-i şahsiyyenin husûlüne muvaffak
şetle elinden, lisânından geldiği kadar ittihâd ve intibâh-ı
olmak için ekber-i kebâir olan katl-i nefs ve makām-ı celîl-i
İslâm’a mâni’ olmalarını haleflerine tavsiye etmiştir. Hattâ
Hilâfet’e isyân nasıl ahkâm-ı şer’iyye ve salâbet-i dîniyye ile
bir cem’iyet-i meşhûrada “Kur’ân’ın vücûdu bâki oldukça
müslümanların kökü kesilmez. Âlemi karıştırmak için yalnız
tevfîk kabûl eder? 1(‫منا‬ َّ ِ ‫فليس‬
َ ْ َ َ ‫السيف‬ َ ْ َ َ ‫سل‬
َ ْ َّ ‫علينا‬ َّ َ ‫من‬
ْ َ ) buyuran
Hazret-i Peygamber’in halîfesine karşı kılıç çekenleri hangi
bu Kitap kifâyet eder” diye kendi hesâbına söylediği sözü;
müslümanlar Kur’ân-ı Azîmüşşân’ı harfiyyen icrâ ederler vicdân ma’zûr görebilir?
zannıyla söylemiştir. Mâdem ki bizi Dîn-i Mübîn’imiz birbirimize kardeş et-
Acaba İslâmlar Gladston’un düşündüğü gibi Kur’ân’ın miştir, o halde neden yekdiğerimizden ibret almıyoruz? Ye-
âmir bulunduğu ittihâdı harfiyyen icrâ ederler mi? Heyhât! menliler bir vakitler Bahr-i Muhît-i Hindî’yi geçerek mâverâ-
Gladston’un böyle tavsiyeleri garb hıristiyanları üzerine yı Hind cezâyirinde fütûhât-ı İslâmiyye icrâ [249] etmişlerdi.
büyük büyük te’sîrler husûle getirmiştir. Bu te’sîrât-ı muzırra Neden şimdi onların giriftâr oldukları felâketlerden ibret alı-
bugüne kadar bâkīdir. namıyor? Kırk elli milyon ehl-i İslâm o cezîrelerde ne zulüm-
Rusya baş vekîli Pobidansçef ittihâd ve intibâh-ı İslâm ler çekiyorlar ve ne gibi idâre-i zâlimânenin altında eziliyor-
aleyhinde büyük mesâîler sarf etmiş ve verdiği tavsiyeler lar... Âdî bir polise bir müslümanın secde etmesine kadar
şark hıristiyanları indinde altın yazılı bir kānûn olarak kal- tahakküm ediliyor.
mıştır. O zamanın meşhûr misyoneri İlminski ile bu husûsta el-Cezîreliler de bugün kendilerine daha yakın Hindis-
olan, –yani müslümanları mahv veya tanassur ettirmeye tan müslümanlarından ibret almalıdırlar. O kocaman maz-
dâir– muhâberâtı, bunların İslâm’dan ne kadar korktuklarını lûm eczâ-yı İslâm ne zulümler altındadır? Ne gibi hukūklara
ve İslâmlar’ı evâmir-i Kur’âniyye’ye ne kadar mutî’ zannet- mâliktir? Bir vesenî ile bir İslâm hukūku arasında ne kadar
tiklerini gösteriyor. fark var? Vesenîlerden de dûn bir halde değil midir?
Hele Cizvit efrâdının bu husûstaki telâşlarının hadd ü Faslılar Buhâralılar’dan ibret almalıdırlar. Maârif için,
hesâbı yoktur. mezheb için çıkardıkları nizâ’lardan Buhâralılar, kendilerine
Ey ittihâd ve intibâh-ı İslâm husûlünden telâşa düşen Rus’u daha yakına da’vetten, Rus’un nâfiz gözlerini kendi-
Gladston, Pobidansçef, İlminski, İskataylar, Renan!... bulun- lerine celbetmekten başka, ne istifâde ettiler? Bundan Bu-
duğunuz mevki’lerde rahat olunuz. Daha müslümanlar As- hâra’dan ve orada sâkin ehl-i İslâm’dan başka hiç kimse
hâb-ı Kehf uykusu kadar medîd olan uykularından bîdâr mutazarrır olmadı. Bunlar hep ibrettir!
olamadılar. İttihâd-ı İslâm fikri değil, Kur’ân-ı Azîmüşşân’ın Arnavut din kardeşlerimiz de kendilerinden pek uzak ol-
evâmir-i celîlesine itâat nusûs-ı kat’iyyesine tevfîk-i hareket mayan Cezâyir müslümanlarına atf-ı nazar buyursunlar. Ce-
etmede daha mütereddid bulunuyorlar. Sizin düşündüğünüz zâyir İslâmlar’ı günden güne nasıl bir inhitâta yüz tutmakta-
gibi kâinâtı ihâta edemeyerek, bilakis bî-nihâyet tefrikalarla dırlar. Fransa hükûmet-i cumhûriyyesinin zîr-i cenâh-ı âdilâ-
kendilerini târumâr ediyor, yekdiğerinin kanlarını irâkadan, ne(!)sinde ahâlî-yi İslâmiyye ne gibi hukūklara mâlik bulu-
birbirini tel’în ve tekfîrden baş kaldıramıyorlar. Resûl-i Müc- nuyorlar? Fransa parlamentosunda İslâmlar’dan kaç tane
tebâ’ya ve onun hâlife-yi muhteremine itâat etmeyi unu- a’zâ bulunuyor? Bunları nazar-ı dikkate alsınlar.
tuyorlar. Terakkıyât ve medeniyyât-ı İslâmiyye’ye dehşetli Bunlar mahdûd şeyler değildir. Bugün İslâmlar’ın aktâr-ı
sedler çekiyorlar. A’zam-ı ferâiz bulunan ma’rifetten, maârif- cihânda geçirmekte oldukları esef-iştimâl hâller bu asr-ı me-
ten fersahlarca kaçıyorlar.
deniyette hiçbir kavim üzerinde kalmamıştır... Biz bunlar-
Ey bizim ittihâd ve intibâhımızdan dûçâr-ı haşyet olan
dan ibret alacağımız yerde hâlâ mansıb, menfaat kavgala-
rûhlar! Ey bizim terakkıyâtımızdan pür-hazer bulunan fikir-
ler! Daha âlem-i İslâm kendi menâfii aleyhinde böyle keş-
mekeşlerde bulundukça siz müsterîh ve fahûr olunuz... 1
Müslim, Sahîh, Kitâbü’l-İmân, 42.
rıyla dem-güzârız; hâlâ emîrlik, hâkimlik sevdâlarındayız. tasarrufiyyeye mâlik bulunan müslümanları ancak mahvet-
Halbûki Peygamber-i Celîlimiz, maraz-ı ma’neviyyemizin ta- mek sûretiyle arzularına nâil olmak istediler. Bu sûretle tarih
bîb-i hâzıkı olan o Zât-ı Âli-şân 1( ‫غنم‬ َ ِ ْ ُ ‫جائعان‬
ٍ َ َ ‫أرسلا ِفي‬ ِ َ ْ ِ ‫َما‬
ِ َ ِ َ ‫ذئبان‬ onlara bir hareket-i milliyyeden başka bir de bir hareket-i
ِ ِ ِ ِ ‫والشرف‬
‫لدينه‬ ِ َ َّ َ ‫المال‬
ِ َ ‫على‬ ِ ْ َ ‫حرص‬
َ َ ‫المرء‬ ِ ‫من‬ ِ َ
‫لها‬ ‫بأفسد‬
َ ْ
ِ ْ ْ َ َ ) gibi birçokَ ِ şekāvet-kârâne isnâd edeceğine şüphe etmiyorum. Bir kere
ehâdîs-i Nebeviyyeler’i ile menfaat-i şahsiyye için menfaat-i düşünmeli, Girid gibi ufak bir cezîrede, nisbeten ufak bir
umûmiyyenin fedâ olunmasını tenbîh buyuruyorlar. Böyle toprak üzerinde yaşayan kalîl ve zayıf bir kavmin kaviyyü’ş-
iken hâlâ bizde eser-i intibâh görülemiyor? Bu halde nasıl şekîme bir hükûmet-i metbûasına karşı nasıl olur da isyân
beynimizde ittihâd hâsıl olabilir? ederler ve oradaki hemşehrilerinin kanlarını vahşiyâne bir
Nûr Ali-zâde sûrette dökmek sûretiyle cür’ette bulunur. Eğer buralarını
Gıyâseddin Hasefî düşünmek lâzım gelirse bendeniz derim ki bunların esbâb-ı
ihtilâliyyelerini menâbi’-i cür’etlerini başka yerlerde aramak
lâzım gelir. Menâbi’-i cür’etleri zaten hepimizce ma’lûm ol-
duğu için tekrar etmek istemezdim. Fakat iki senedir gerek
ELVÂH-I İNTİBÂH: şu millet-i muazzezenin ve gerek o millet-i muazzezenin bir
cüz’-i mukaddesini teşkîl eden ve mahzâ şu milletin bir
Osmanlı Meclis-i Meb’ûsânı’nda Girid mes’elesinden timsâl-i mücessemi olmak üzere orada her türlü fedâkârlığı
dolayı Canik meb’ûsu Mehmed Ali Beyefendi hazretleri ihtiyâr ederek kalabilmiş olan bir takım bîçârelerin yeniden
tarafından îrâd olunan nutk-ı mühimdir ki Devlet-i Osmâ- bugün bazı tazyîkāt altında bulunduklarını haber aldığım
niyye’nin cerîde-i resmiyyesi olan Takvîm-i Vekâyi’den ay- cihetle artık bir feverân-ı kalbî ile bu babdaki mülâhazât-ı
nen alınmıştır: vicdâniyyemi söylemekten ihtirâz etmem ve etmek iste-
– Efendiler, hiçbir zaman vatan-ı mukaddesin eczâ-yı mem. Girid Rûmlar’ının Türk hükûmetine karşı isyân etme-
mütemmime-i asliyyesinden olduğunu unutmadığımız Gi- leri şüphesiz ki başka taraflarda bulmuş oldukları cür’etten
rid’in daima muhâfazası için milletin her türlü sa’y ü gay- münbaistir. Yoksa ben bir Giridli olma i’tibâriyle pek a’lâ
rette, her türlü fedâkarlıkta bulunacağını burada beyân et- onların ahvâl-i rûhiyyesine vâkıfım. Kahraman olarak tavsîf
meyi zâid görüyorum. (Pek doğru sadâları) Çünkü devr-i istib- edilen bu adamların ne dereceye kadar cesûr ve metîn ol-
dadda bile milletin merbûtiyyet-i kalbiyyesini cezîreden hiç- duklarını pek a’lâ bilirim. Eğer onların istinâd-gâhları olan
bir vesîle ile kat’ ettiremeyen eller şüphesiz ki milletin lisân-ı menâbi-i cür’et bizde olmuş olsaydı biz, oradaki müslüman-
siyâseti iâde olunduğu şu devr-i hürriyette hiçbir zaman bir larda menâfi’-i siyâsiyyemizi, hukūk-ı hâkimiyyetimizi belki
şey yapamayacaktır. Binâenaleyh bir şirzime-i kalîlenin onlardan ziyâde muhâfaza ederdik. Maatteessüf biz sırf bir
sıfat-ı tâbiiyyetlerini unutarak hod-be-hod ecnebî bir dev- sıfatımıza kurbân edildik. O da bilir misiniz nedir? Sırf Türk-
letin hükümdârı nâmına meclis-i millîlerini küşâd ve bu yol- lüğümüz ve Müslümanlığımızdır. Bunu alenen burada
da yemin etmeleri şüphesiz ki bizim oradaki hâkimiyet-i mil- söylemekten ihtirâz edemem. Türlü türlü ta’bîrât kullanarak
liyye ve siyâsiyyemize hiçbir cihetle halel getiremez. Gerek medenî Avrupa bizi kurbân etti. Bir hükûmet-i müstebidde
milletin ve gerek hükûmetin defâatle izhâr olunan bu bab- vardı gûyâ orada hıristiyanlar öldürülüyordu. O mazlûmları
daki azm-i kat’îsi de nazar-ı i’tibâre alınacak olursa bu gibi kurtarmak istedi. Halbuki asıl mazlûm ve ma’dûr olan biz
şımarıkçasına, delicesine, harekâta karşı bizim sükût etme- müslümanlar idik. Elbette birgün gelecektir ki tarih bunları
miz belki muvâfık görülebilirdi. Ancak bazı ilcâ’ât-ı zamân yazacaktır. Ahlâf-ı beşeriyye bunları okur ve insaniyet nâmı-
ile bugün yine yeniden bir safha-i dîğere intikāl eden Girid na kan ağlayacaktır. Eğer cezîrenin bir kısım ahâlîsinin baş-
mes’elesi hakkında hükûmetten bir suâl îrâd etmek lüzûmu- ka bir memlekete merbûtiyet-i cinsiyyeleri var da oraya tâbi’
nu hissettim. Girid’in şu hâle gelmesi esbâbı taharrî edilecek olmak isterlerse onların adetlerine yakın bir miktarda bulu-
olursa görülecektir ki sırf hükûmet-i sâbıkanın teaddiyâtı ve nan diğer bir kısmı zaten merbût, tâbi’ oldukları memlekette
yahud mezâliminden neş’et etmemiştir. Çünkü hükûmet-i kalmak istiyorlar. Fakat dediğim gibi bir sıfat-ı gayr-i mu’te-
sâbıka zaten za’f u meskenet içinde olduğu cihetle hiçbir bereleri vardı: İslâmiyet. Ve onun için onlar kurbân edil-
zaman cezîre üzerinde bi-hakkın hâkimiyetini isbât edemediler. Her ne ise biz oradaki hukūk-ı siyâsiyyemizin birço-
mişti, daima oradaki Rumlar ki bugün hükûmet-i metbûa- ğunun fedâ [250] edildiğini çeşm-i teessüfle gördük. Hiçbir
larına karşı muârız bulunmak istiyorlar; hiçbir zaman hükû- taraftan imdâd görmedik. Hatta bundan on iki sene evvel
met-i metbûalarından en ednâ bir zulüm ve teaddî görme- bîçâre Kandiye ecnebîlerce bil-iltizâm ihdâs edilen bir katl-i
dikleri halde bile daima bir arzû-yı millî sevkiyle Yunanis- âm neticesinde Avrupalılar tarafından icrâ edilen âdilâne!
tan’a iltihâk etmek için ihtilâlde bulundular. Rûmlar sırf bir hareketleri burada söylemek istemem. Bu fecâyii; bu vah-
arzû-yı millî sâikasıyla bu harekette bulunmuş olsaydılar şetleri biz gördük ve sükût ettik. Bununlar beraber dediğim
bunları yalnız bir hareket-i milliyyede bulunmakla telakkī gibi menâfi’-i siyâsiyyemiz pây-mâl edildi ve ayaklar altına
ederim. Fakat arzu ettikleri bir hükûmet-i ecnebiyyeye ilti- alındı yalnız bize bir ümîd kaldı idi. O da kalben, dînen
hâk etmek için beynlerinde bulunan ve hemşehrileri olan ve merbût bulunduğumuz milletimize ufacık bir râbıtamız kalı-
kendilerinden ziyâde o toprağa merbûtiyet-i siyâsiyye ve yordu. Sancağımızın orada mütemevvic bulunması bir ka-
ya, taştan ibâret hattâ intizâr-ı tahassürümüzün yetişemeye-
1
ceği hücrâ bir yerde bir sancağımız tenekeden ma’mûl ola-
Tirmizî, Sünen, Zühd, 43.
rak kalmıştı. Bununla beraber yine o sancağın altında ölmek mizi selâmlaması. Zannedersem hiçbir Osmanlı ferdi yoktur
azm-i kat’iyyesiyle sabrettik. Çünkü biz bir taraftan imdâd ki bunu unutsun ve doğru olduğunu hissettiği zaman yüreği
göremezdik. Kimse bizim imdâdımıza yetişemezdi. Daha çarpmasın ve Fransızlar’a karşı kalbinde samîmî bir teşekkür
başka ne kalmıştı? Bir-tâbiet-i Osmâniyyemiz. Fakat her ne- hissetmesin. (Alkışlar) Bütün bu ümîdlerin içinde bütün bu
den ise hıristiyan hemşehrilerimizi okşamak arzularında bu- tatlı hayaller içinde dalmış iken bir de baktık ki dün bize ze-
lunan velîni’metleri bunu çok gördüler. İstiyorlardı ki bir an hir-nâk bir telgraf geldi. Deniliyor ki Girid Meclis-i Umûmîsi
evvel bizim için üvey ana mesâbesinde olan bir âğûşa at- a’zâ-yı hıristiyâniyyesi Yunan kralı Yorgi nâmına yemîn etti-
sınlar ve atıyorlardı. Çünkü dediğim gibi bizi kurtaracak ler ve o nâma Girid Meclisi’ni açmışlar ve bi-hakkın buna
kimse yoktu. Bereket versin ki o sıralarda sırf milletin sa’y ü karşı protesto eden müslümanlar tazyîk altına alındılar. Pro-
gayreti sayesinde burada bizim de hürriyet-i siyâsiyyemiz testoları meclis reisi tarafından yırtıldı, atıldı ve tehdît de
iâde olundu. Meşrûtiyet-i Osmâniyyemiz i’lân olundu. Gö- edildiler. Şimdi asıl mes’ele buradadır. Girid ihtilâlcilerinin
rüldü ki her taraftan bir muhabbetler, teveccühler, sitâyişler mâhiyyet-i asliyyesini, mayasını Avrupalılar anlamak ister-
gördük. Hattâ o kadar teveccühler gördük ki birgün evvel lerse bu son muameleleri zannedersem kâfî bir derstir. Bu
vahşî addedildiğimiz, telakkī edildiğimiz halde yirmi dört derece Avrupalılar’dan ni’met, iltifât görmüş olan bu adam-
saat sonra pek medenî addolunarak türlü türlü hayaller bi- ların eğer azıcık mahiyet-i medeniyyetleri olmuş olsa idi
zim gözümüzün önünden geçmeye başladı ve orada bu- kendilerine bu derece iltifâtta bulunan bu hâmîlerinin hiç
lunan bîçâre hakīkī Osmanlılar da meşrûtiyetimizi alkış- olmazsa bu son sözünü dinlerdiler. Azdılar, o kadar şımar-
ladılar. Ve kurtulduk diye bayramlar ettiler. Bu aradan bir dılar ki hattâ velî-ni’metlerinin bile sözlerini dinlemeye te-
iki sene geçti. Fakat bu iki sene zarfında ne kadar fecâyi’, ne nezzül etmediler. Kendilerini dev aynasında gördüler. Dü-
kadar vahşetler îkā edildiğini hepiniz biliyorsunuz. Bununlar vel-i hâmiyyenin sözlerini ısğâ etmediler. Demek ki Girid ih-
beraber bunlara göğüs gerdik. Sabrettik, sükût eyledik. tilâlcileri yalnız hükûmet-i metbûalarına karşı isyân etmiyor-
Çünkü yegâne bir ümîdimiz vardı. Meşrûtiyetimizin are- lar. Bütün muazzam ve medenî bir kitle-i beşeriyyeyi dahi
fesinde bizi vahşî telakkī edenler ferdâ-yı meşrûtiyette bizi istihfâf ediyorlar. Ve onların da sözlerini dinlemiyorlar.
medenî addetmeye başladıkları ve bize bu defa teveccüh Şimdi asıl söyleyeceğim budur ki düvel-i muazzamaya sor-
gösterdikleri için düşündük dedik ki işimiz arz olunduğu bu mak istiyordum. Bu derece mazhar-ı iltifâtları oldukları hal-
mahkeme-i adâlet hiçbir zaman bizim hakkımızı pây-mâl de hattâ kendilerine karşı bile gelen bu medenî efrâd-ı beşe-
edemez. İhtimâl ki bu hâkimler, bu âdil hâkimler aldan- riyye arasında kalacak olan bîçâre müslümanların hâli ne
mışlar, iğfâl olunmuşlardır. Çünkü müdâfaamızı dinleme- olacaktır? Bunu soruyorum. Bugün muhteşem, muazzam
diler. Müdâfaasız bir hüküm vermek gibi bir adâletsizlik devletlerin ordularına, donanmalarına bile bakmaya tenez-
tehlikesine ma’rûz kaldılar. Ötelerde bugün şu müdâfaa-yı zülden addeden bu medenî, bu eski Yunanistan’ın ahfâd-ı
muhikkāneyi dinledikten sonra elbette kendileri de âdil ol- muhteremesi, medeniyet-i kadîme-i Yunanistan’ın şu yir-
dukları nisbetinde bizim hakkımızı verecekler. Biz bu dere- minci asırdaki timsâl-i mücessemi acaba karşılarında o
cede mazlûm ve mağdûr olduğumuz halde hep bu ümîd ile muhteşem ve muazzam donanmalar bile durduğu halde hu-
gittik ve hakīkaten bu te’mînât-ı kavliyyenin de ikide birde kūk-ı siyâsiyye ve tasarrufiyyelerini ayakları altına aldıkları
tezâhürât-ı fi’liyyesini de gördük bir aralık Girid toprağı üze- müslümanlar; acaba donanma oradan çekildikten sonra ne
rinde temevvüc etmek salâhiyetini hâiz olmayan, sırf ecnebî halde kalacaklardır. Sormak istiyordum tekrar ederim çünkü
addolunan Yunan bayrağı çekilmek istenildi. Düvel-i hâ- benim kanâat-i vicdâniyyem bundan ibârettir. Serbest söy-
mîye bunu indirdiler. Hakīkaten bize daha büyük bir ümîd, leyeceğim müslüman olmak bir kabâhat olmasa idi bizim de
bir te’mînât verdiler. Vâkıa bizim bir aralık hukūk-ı hâkimiy- hukūkumuz nazar-ı dikkate alınırdı. İki senedir hep perde-i
yetimizi hukūk-ı âliyye ta’bîriyle tavsîfe kalkıştılar. Fakat bil- mevâîd arasında yüreğimizde hâsıl olan ümîdlerin hiçbirisini
âhare bundan maksûd hakk-ı hâkimiyyetimiz olduğunu görmedikten sonra niçin saklayalım. Daima bu mes’elenin
söylemiş oldukları için yine biz bir ümîd peydâ ettik. Daha vakt-i halli hulûl etmemiş olacak. Ne için? Bana öyle geliyor
sonra Giridliler yalnız i’lân-ı iltihâk etmekle nâil-i emel ola- ki hulûl etmeyecek çünkü hulûlünü, vakt-i hallinin hulûl e-
mayacaklarını görünce işte şu gördüğünüz safha gibi millet deceğini kabul etsem vicdânımın bana ref’ ettiği bir sadâya
meclislerinde Yunan Kralı nâmına yemîn etmek tasavvurun- göre hiç kabul etmem. Çünkü demek istiyorum ki ne zaman
da bulundular. Bunun üzerine hükûmet bildiğiniz gibi lâzım millet muzmahil olur, yine ne zaman bu devlet hâl-i teşev-
gelen teşebbüsâtta bulundu ve bize verilen cevâb; bu yemî- vüşte kalırsa o zaman hulûl edecektir. Halbuki böyle bir
nin icrâ ettirilmeyeceği va’di üzerine biz de yeniden ümîd- hâl-i izmihlâlin gelmesini düşünmek bile istemediğim için o
lere düştük ve hattâ düvel-i hâmiyyenin cezîre üzerindeki vakt-i hall hulûl etmeyecektir diyorum. Daima Girid mes’e-
konsoloslukları vâsıtasıyla cezîre hükûmet-i muvakkatasına lesi böyle yüz üstü kalacaktır. Çünkü lehimize halledilmek
bu yolda teblîgât icrâ edildi denildi ki bize böyle bir yemîn istenilmiyor. Bu anlaşılıyor. İki senedir şu memleketimiz
etmeye düvel-i hâmiyye müsâade etmeyecektir ve bunun içinde ne adamlar olduğumuzu bil-fiil isbât ettik. Hattâ bil-
akabinde şüphesiz ki hiçbir zaman hâtıra-yı teşekkürümüz- hassa Rum arkadaşlarımıza ricâ ederim. Başka sûretle te-
den çıkamayacak olan bir hâdise vukū’ buldu. O da Sûda lakkī etmesinler, şu meclis-i millîmizde şöyle bir zaman geldi
Limanı’na giren bir harp gemisinin Osmanlı sancağımızı ki hattâ diyâneten merbût olduğumuz bir dâire-i dîniyyeye
grandi direğine çekerek 21 top atarak hâkimiyet-i milliyye- bile Rûm arkadaşlarımız serbest serbest muâhaze ve tenkīd
ettiler. Kimsemiz kalkıp da bir i’tirazda bulunmadı. Çünkü dım vardır. Fakat bütün bu sözlerim bizi yani Girid müslü-
gerek İslâm ve gerek Rum olsun, müslim ve gayrimüslim manlarını yed-i himâyelerine alan medenî Avrupalılar’a kar-
burada bulunan Osmanlılar’ı biz siyân addettik. Böyle dai- şıdır. (Tok olan aç olanın hâlini bilmez) kendileri bulvar-
ma Osmanlı nazarıyla bakarak kendilerine serbestî-i kelâm larında, müzeyyen memleketlerinde geziniyorlarken, insâni-
verdik. Biz bu meclis-i millîmizde bu sûretle hareket etmekte yet nâmına hareket ederlerse, dünyanın bir köşesinde ka-
iken Rûm nâmını taşıyan ve isterim ki Rûmlar nâmına ken- lanları görsünler. Bu sözlerin sû-i telakkī edilmemesini ricâ
dilerine o nâmı vermesin. Bunlar orada bulunan zayıf müs- ederim ve bu sözleri sırf kendi nefsim için söylüyorum son
lüman a’zâlarına serbestî-i kelâm değil hattâ zaman geldi ki bir sözüm vardır. Medenî Avrupalılar unutmasınlar ki bir
orada bulunan a’zâ-yı müslimeden bazılarının ağızlarına tarih vardır. O tarih ki hâkimlerin en dehşetlisidir. Çünkü bî-
yumruk vurarak dişleri koparılmıştır. O meb’ûsun kardeşi taraftır. Onlar bu hâl-i azamete gelmezden evvel bizim ec-
bugün meclis-i [251] millîmizde meb’ûs olarak bulunuyor. dâdımız bu hâl-i azamette idi. Bugün azamet onlara intikāl
Sonra demek istiyorum ki eğer medeniyet husûsunda bir etti. Unutmasınlar ki azamet hiçbir yerde kalmaz. Döner rü-
kıyâs etmek lâzım gelirse ve memleketleri toprakları sırf cû’ eder ve rücûunda... Son sözüm budur. Eğer Avrupalı-
medenî milletlerin yedine tevdî’ etmek lâzım gelirse derim ki lar’ın Girid müslümanları hakkındaki va’d-i adâletleri ciddî
Girid Cezîresi Girid Rûmları’ndan ziyâde Osmanlılar’a lâ- ise mes’eleyi halletsinler. (Alkışlar)
yıktır. Osmanlılar bugün evsâf-ı medeniyyelerini isbât ettiler.
Onlar aksini ibrâz ettiler. Aksini ibrâz eden bir millete hiçbir
vakit münbit ve latîf bir toprak teslîm edilemezdi. Bu kadar Amerika Cumhûriyeti’nin reîs-i sâbıkı Mösyö Roose-
delâil ve emârât-ı hakīkıyyemiz varken neden oluyor ki tes- velt’in İngiltere’de îrâd eylediği nutkudur:
lîm edilmiyor. Ve hâla siz orasını idâreye muktedir değilsiniz “Siz Afrika’da gerek kendi memleketiniz için, gerek me-
mi demek istiyorlar acaba, burasını tekrar size tevdî’ edecek deniyet için büyük bir iş görüyorsunuz. Bütün medeniyet
olursak size karşı çıkacak başka bir kuvveti mi vardır? de- sahibi milletler de sizin duygunuzla, sizin dilediğiniz gibi di-
mek istiyorlar anlayamıyorum. lekle, sizin istediğiniz gibi bir istek ile çalışmalıdırlar. Bütün
Talat Bey (Ankara) – İşte burası insanı verem eder. insanlık Fransızlar’ın Cezâyir’i, Tunus’u işgâl etmelerinden
Mehmed Ali Bey (devamla) – Eğer medeniyet dâiresinde ele almalarından göze çarpacak faydaları görmüştür (!) Na-
idâre etmek i’tirazı dermeyân edilirse bugünkü hâlimizle sıl ki İngilizler’in Hindistan’a el atmalarından da böyle fayda
Cezîre’deki hâl bunu halle kâfîdir. Eğer Cezîre’nin Osman- görüldü (!) her millet diğer milletlerin yaptıkları iyilikleri gö-
lılar’a ve yahud Yunanlılar’a verilmesi yüzünden bir muhâ- rüp sevinmelidir.”
rebe zuhûr ederek hangisinin kazanabileceği mevzu’-ı bahis “Mısır’da beklediğiniz yalnız sizin menfaatiniz değildir.
olursa on dört sene evvel bunu da isbât ettik (Yine ederiz Bunda medeniyetin menfaati de vardır. Mısır’ın şimdiki hâli
sadâları). Demek ki idâre-i medeniyye nazar-ı i’tibâra alın- hem sizin devletiniz, hem de medeniyet için tehlikeli bir kor-
mıyor –sırf kuvvet nazar-ı i’tibâra alınsa Girid Rûmları’nın kudur. Bazıları Sudan’ın size bir şey getirmeyeceğini sanı-
istinâd-gâhı olan hükûmet pek zayıf olduğu için bugün o yorlar. Ben derim ki Sudan size birkaç şey getirecektir. Nasıl
hükûmet hattâ hiçbir zamanda sırf kendi kuvvetiyle orasını düşünülür ise düşünülsün o düşünce, İngiltere’nin borcu
almaya kādir olamayacağı için muâvinleri vardı. Ve o mu- Mısır’da kalmak olacağını değiştiremez. Bir millet kendinin
âvinleri de pek a’lâ boldu. Yok eğer benim bu sözlerim doğ- borcu olan bir büyük işi işlemeyecek olursa o milletin hem-
ru değil de hakīkaten hükûmetimiz nâmına Hâriciye Nâzırı şehrisi olmak neye yarar?”
Paşa hazretlerinin burada te’mînen beyân ettikleri vechile “Sizin Mısır’daki işiniz, biz Amerikalılar’ın kendi memle-
hakīkaten düvel-i hâmiyyenin bize karşı bir hulûs-ı niyyetleri ketimizde Panama kanalını kazmamıza benzer. Bazı kim-
bir fikr-i adâletleri varsa ben derim ki Girid Mes’elesi’nin seler “Bu kanaldan bize ne fayda gelecek?” demişlerdi.”
vakt-i halli çoktan hulûl etmiştir. Halletsinler de aleyhimizde “Ben bunlara cevap olarak ‘Bu iş, dünya yüzünde veri-
bile halletsinler. Hattâ bugün aleyhimizde halletseler bile yi- lecek büyük işlerden biridir. Eğer biz cihânda anılacak bir
ne Girid müslümanları nâmına teşekkür edeceğim. Çünkü büyük devlet isek öyle büyük işleri yapıp bitirmeliyiz. Biz
ateşler içerisinde kavrulan o bîçâreler son ümîdlerini keser- büyük bir devlet olmak da’vâsındayız. Şu halde kendi kıy-
ler ve rahat yaşayabilecekleri ana kucağına avdet ederler. metini bilen bir Amerikalı işte bu kanalı kazmalıdır’ demiş
Bu hâl tahammül-fersâ bir hâle gelmiştir. Ben bu kürsüde idim.”
bu sözleri söylemekte olduğum şu sırada zannetmeyiniz ki “İşte siz İngilizler için de Sudan öyledir. İngiltere’nin Mı-
memleketimdeki arkadaşlarımı unuttum. Burada serbestî-i sır’daki idâresini Mısır iki bin seneden beri görmüş değildi.
kelâmım vardır. Fakat orada kırk bin kişinin hâmîsiz kal- Yalnız İngiltere Mısır’da hatalar etti. Can alacak bazı nok-
dığını düşünerek bu sözleri söylemek istemiyordum. Fakat talarda İngiltere’nin çekingenliği, yufka duygululuğu şiddet
iki sene sabrettim. Şimdi artık söylemekle teşeffî-i sadr ede- ve adâletsizlikten ziyâde fenâlığa sebep olur.”
ceğim zannettim. Hükûmet ve millet-i Osmâniyye’nin hiçbir “İngiltere’nin Mısır’da duruşu, ya doğrudur, ya değildir.
fedâkârlığı dirîğ etmeyeceğine kāniim. Akşamdan beri bir- Değilse İngilizler oradan çıkmalıdır, ne duruyorlar? Fakat
çok vatan-perver Osmanlılar’dan aldığım bir hayli mektup şâyet orada bir millet hükûmet edecek ise zannederim ve
bu fikrimi te’yîd ediyor. Hepsi Girid’den bahsediyorlar ve emînim ki İngiltere bu milletin kendisi olmasını isteyecektir.”
beni teşcî’ ediyorlar millete ve hükûmete tamamıyla i’timâ-
MATBÛAT-I İSLÂMİYYE: bındandır. Âlemde haysiyetini muhâfaza etmiş bir devlet-i

Kahire’de münteşir el-Livâ’ cerîdesi Girid mes’elesin-
İslâmiyye’nin mevcûdiyetini görmek istemezler, düvel-i ec-
nebiyye gûyâ Giridliler’in yemîn etmelerine mâni’ olacaklar-
den bahsile diyor ki:
dı. Telgraflar bunu gösteriyordu. Halbuki yemînler icrâ o-
Dünyada hiç kimse yalanı sevmez. Fakat siyâset de hiç-
lundu. Devlet-i Aliyye hukūk-ı hükümrânîsine muhâlif gör-
bir zaman yalandan hâlî kalmaz. Hele siyâset bir maksada
düğü bu halden dolayı devletlerin nazar-ı dikkatini celbetti.
veya bir dîne muavenet emrindeki a’râz-ı zâtiyyeye mübtenî
Nihâyet ne oldu bu yemîn ke-en lem-yekündür, kaçamağıy-
bulunuyorsa o zaman ne yakası yırtılmadık yalanlar görülür.
la devletler işin içinden sıyrılmak istedi. Bâbıâlî’ye gönde-
İşte Girid mes’elesi de hergün bize böyle bir safha-i kizb ü
rilen notadaki bu sözün ma’nâsı nedir? Müslüman meb’ûs-
dürûğ gösteriyor. Telgraflardan hep olanı biteni anlıyoruz.
larının Yunan kralı nâmına yemîn etmedikçe meclise adem-
Kendi hesâbımıza mes’elenin mâzîsiyle hâl-i hâzırı arasında
i kabûlde Girid hıristiyanlarının gösterdiği tahakküm ne ile
bir fark göremiyoruz. Müstakbelinin dahi devletlerin ma’hûd
tefsîr olunur? Devletlerin müslüman a’zâlarını kabul ettir-
mezâhir-i sadâkat ve ihlâsıyla örtülü [252] bulunmasına na-
mek için zâhiren irâe eyledikleri arzu ve teşebbüsün mâhiy-
zaran farklı olacağında şüphe ediyoruz. Kāri’lerimize geçen
yeti ne olabilir?
nüshamızda verdiğimiz bir nebze îzâhât ile mes’elenin mâzî-
İşte bu suâllerin cevapları Devlet-i Aliyye’ye gûyâ me-
siyle hâl-i hâzırını bir defa daha hatırlatmış olduk. Sırası gel-
veddet ve ihlâs göstermek isteyen düvel-i hâmiyyenin te-
dikçe söylediğimiz vechile devletler şarka ve daha doğrusu
ennî sûretiyle ne yapmak istediklerini isbât eder sarîh delil-
düvel-i İslâmiyye’ye karşı beynlerinde evvelce kararlaştırıl-
lerdir.
mış bir meslek ve lâ-yetegayyar bir siyâset tâkip etmektedir-
Girid mes’elesi şimdiki şekl-i hâddi alır almaz Osmanlı
ler ki Girid mes’elesinde de bu mesleğin te’sîrâtı evvel ve
ricâl-i siyâsiyyesi gözlerini açtılar. Birçok ecnebî muhâbirleri
âhir müşâhede edilmiştir. Ricâl-i Osmâniyye de işte bu cihe-
fikirlerini anlamak üzere işbu zevât ile mülâkatta bulundu-
ti pek iyi takdîr ettiklerinden dolayıdır ki bu mes’elede gâyet
lar. Anlaşıldı ki Girid mes’elesinde Devlet-i Aliyye her türlü
dikkatli ve i’tinâkârâne davrandılar. Hüseyin Hilmi Paşa ka-
fedâkârlıkta bulunacak ve nüfûsça ve malca zâyiât ne dere-
bînesi hemen geceli gündüzlü Girid ukdesini hallile meşgûl
ceye bâliğ olursa olsun muhâfaza-i hukūkunda tesâhül ve
olduğu gibi Hakkı Paşa da sadrâzamlığa ta’yîni sırasında
tehâvün göstermeyecektir.
Girid ancak satın alındığı paha yani yirmi beş sene mütevâ-
Hakkı Paşa sadrâzamlığa ta’yîni üzerine Roma’dan mü-
liyen dökülecek kan mukābilinde elden çıkarılabileceğini
fârakat ederken istasyonda programından suâl eden zâta
söyledi. Telgraflardan cezîreyi himâye dâiyesinde bulunan
verdiği cevâbı şüphe yoktur ki kārilerimiz tahattur etmek-
dört devletin siyâsî oyunlarının nereye kadar varabileceğini
tedirler. Sâir ricâl-i devlet dahi bu kabîl beyânâtta bulun-
anlıyoruz. Vâkıa Fransa’dan alınan telgraf Girid’in hâl-i hâ-
maktan hâlî kalmamışlardır. İşte hep bunlar Devlet-i Aliy-
zırında ve Yunan kralı nâmına icrâ olunan yemînlerden do-
yemiz’in (hafazahâllâh) zamân-ı meşrûtiyyette hukūkuna kar-
layı Fransızlar’ın te’sîrâtını gösteriyor fakat ef’âl bu te’sîrâta
şı zerreten mâ gösterilecek hürmetsizliğe müsâade etmeye-
muvâfık zuhûr etmez ise tezâhürât-ı teessürün ne hükmü
ceğine birer delîl-i vâzıhtır. Millet de hükûmetinin bu teşeb-
kalır? Dört devlet bunca zamandır gûyâ Girid’i himâyeleri
büsâtına bütün külliyetiyle zahîrdir. Hattâ Girid mes’elesinin
altında tutuyorlar. Girid âsîlerinin yolsuzluklarından hangisi-
şu şekli alması üzerine Arnavutluk’un bir kısmında hâl-i iğ-
nin önünü aldılar, İslâmlar’a yapılan envâ’-i mezâlimden
tişâşta bulunan ahâlî Rauiters ajansının son verdiği ma’lû-
hangisini izâleye muvaffak oldular? Bilmeyiz ki neyi himâye
mata göre terk-i iğtişâş ile Yunan hudûduna doğru yürü-
ettiler hemen her dakika tasalluttan hâlî kalmayan âsîlerin
meye hazırlanıyorlar. Mes’ele Devlet-i Aliyye’nin marzîsi dâ-
icrâât-ı akūrânesini mi? Yoksa gayretullâhtan başka meded-
iresinde hallolunmaz ise bu kardeşlerin îcâbât-ı uhuvveti
resleri bulunmayan zavallı İslâmlar’ın şikâyât-ı sabûrânesini
icrâ edeceklerine kimse şüphe etmiyor. Darb-ı mesel ma’-
mi? Artık elverir. Her şeyi anlıyoruz. Zevâhire bakıp netice
rûftur. Düşmân-ı müşterek iki muhâlif kardeşi birleştirir. Bi-
ve maksaddan gâfil bulunmuyoruz. İhtimâl ki bazı kûtâh be-
zim burada söylemek istediğimiz şey devletimize karşı dev-
yinler maksad-ı siyâsiyyeye nüfûz edemeyerek meşhûdları
letlerce hulûs-i niyyetin fıkdânıdır. Ateşi küllemekle vakit ge-
olan âsâr-ı hayli devletimiz lehine müzâheret olmak üzere
çiriyorlar. Devlet-i Aliyye aleyhinde hall-i mes’ele edebilmek
telakkī ederler. Fakat bu bîçâreler çok aldanırlar. Emîniz ki
için bir vakt-i münâsibe intizâr ediyorlar. Devlet artık rüş-
Devlet-i Aliyye lehine atıldığı gösterilen her hatve âsîleri â-
dünü isbât etti. Böyle mel’abelere alt olmaya tenezzül ede-
mâl-i redî’elerine takrîb eden hutuvât-ı adîdeyi müştemildir.
mez. Biz emîniz ki devletimiz devletlerin mevâîd-i urkūbiy-
Cezîre’nin Yunan’a ilhâkını aralarında kararlaştıran ahd
yesini nazara almaksızın haysiyetinin îcâb ettirdiği esbâba
ü mîsâklarda bulunan ve Kral Georgea maksada nâiliyet
re’sen tevessül ile ehemmiyet-i siyâsîsi ve merkez-i coğrâfîsi
için hazm ü ihtiyâtta bulunarak devletlerin ilhâk hakkındaki
münker olmayan azîz bir cüz’-i vatanı bir pederin evlâdını
mesâîsini işkâlden tevakkīyi tavsiye eden bu devletler değil
muhâfazaya ihtimâmı gibi hıfz u vikāyede ısrâr edecektir.”
midir? Hattâ devletlerin işbu tavsiyesi üzerine Kral’ın ihtiyâr
ettiği sükût az kaldı bîçârenin tahttan mahrûmiyetiyle neti-
celenecekti. Biz bütün kuvvetimizle iddiâ ederiz ki devletler
hiçbir zaman Devlet-i Aliyye’nin muhâfaza-i hukūku için bir
hizmet-i sarîhada bulunmamışlardır, hiçbir zaman içleri dış-
larına uymamıştır. Bu hâl düvel-i ecnebiyyenin fıtratları îcâ-

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
16 Haziran 1910 8 Cemâziyelâhir 328 Perşembe 3 Haziran 326 Dördüncü Cild - Aded: 93
nâca müştaklar sıfattırlar; halbuki (‫ )اله‬mevsûf olur, sıfat ol-

TEFSÎR-İ ŞERÎF maz ve meselâ (‫ )اله واحد‬deniyor da (‫ )شئ اله‬denmez, nitekim
Envâr-ı Kur’ân (‫ )كتاب مذكور‬deniyor da (‫ )شئ كتاب‬denmez. Zikrolunan mas-
َ َ َ ) gelir ki ibâdet etti
darlardan fiil-i mâzî lâmın fethasıyla (‫اله‬
“Allah” lafz-ı celîlinde ihtilâf olunarak bu lafz-ı celîlin aslı
demektir. Taabbüd etti ma’nâsına olan (‫ )تأله‬ve (‫ )استأله‬mâ-
(‫ )اله‬olduğunu fakat hâssaten Zât-ı Celîl’e delâlet için vaz’
zîleri de masâdır-ı mezkûreden me’hûzdurlar.
edilmiş alem olup yoksa aslı olan (‫ )اله‬gibi hak ve bâtıl her
Ma’lûmdur ki fiil ve harfe mukābil olan isim, sıfat ile is-
ma’bûda ıtlâk olunur ism-i cins olmadığını beyân ile dediler
me münkasemdir. Sıfat ile ona kasîm olan isim arasında
ki “Allah” lafzının aslı (‫’)اله‬dır. Hemzesi ala hilâfi’l-kıyâs hazf
fark şudur ki sıfat ma’nâ-yı muayyen i’tibâriyle zât-ı mübhe-
olunmuş ve elif ve lâm ondan ta’vîz kılınmıştır. Lafz-ı şerîf-
meye mevzûdur, binâenaleyh sıfatlarda garaz-ı aslî ma’nâ-
teki elif ve lâm harf-i asliyyeden ivaz olduğu içindir ki hâlet-i
nın husûsiyetidir, zâtın husûsiyeti asla mülâhaza olunmaz,
nidâda hemze kat’ ile (‫ )يا الله‬denildi. Eğer elif ve lâm edât-ı
ma’nâ hangi zât ile kaim olursa o zâtı ol sıfat ile tavsîf sahîh
ta’rîf olaydı hemze ıskāt olunur idi. (‫ )اله‬fi’l-asl ism-i cins
olur, meselâ (‫ )احمر‬gibi ki bundan garaz-ı aslî lâ-ale’t-ta’yîn
olmakla gerek nekre ve gerek ma’rife olarak hak ve bâtıl her
bir şeyin kırmızı olduğunu ifade etmektir; Vâkıa kırmızılığın
ma’bûda ıtlâk olunduğu halde sonraları muarrefun bi’l-lâm
bir şey ile kaim olduğu da anlaşılıyorsa da o şeyin ne oldu-
olarak (‫ )الاله‬denildiği zaman ma’bûdun bi’l-hakta isti’mâli
ğu asla muayyen değildir, kırmızılık hangi şey ile kaim ise
gâlip olmuştur, bir halde ki ne zaman (‫ )الاله‬dense Vâcibü’l-
ona kırmızı denebilir. İsim zât-ı muayyene ile ma’nâ-yı
vücûd ve Tekaddes-i şânuhu hazretlerine munsarif olur. Lâ-
mahsûsa mevzûdur, onda ma’nânın zât üzerine rüchânı
kin hemzenin hazfi ve ivazına elif ve lâm ityânı ile (‫ )اله‬laf-
yoktur: Racul gibi ki insan ile ma’nâ-yı zükûreti her ikisini
zından me’hûz olan “Allah” Lafza-i Celâli muarrefun bi’l-
birlikte olarak ifade eder. Burada zât ile murâd mefhûmi-
lâm olan (‫ )الاله‬gibi kesret-i isti’mâl ile sonradan alem olma-
yette müstakil olan şeydir. İster bi-nefsihî kāim olsun: Fürs
yıp belki ibtidâen Cenâb-ı Hakk’a alem olarak vaz’ olun-
gibi, ister gayr ile kāim olsun: İlm ü cehl gibi. [254] Ve ma’-
muştur ve binâenaleyh ma’bûdun bi’l-hakkın gayriye asla
nâ ile murâd “nisbet-i mâ”yı müştemil olduğu cihetle mef-
ıtlâk edilmemiştir.
hûmiyette müstakil olmayan şeydir. Zât-ı muayyene ile zât-ı
mübhemeye gelince: evvelkisi ile şahsen veya nev’an veya
Lafza-i Celâl’in aslı (‫’)اله‬dır diyenler yedi fırkaya ayrılarak cinsen kendisinde bir teayyün-i mu’teber olan şey ve ikincisi
bir fırkası dedi ki (‫ )اله‬ibâdet ma’nâsına olan (‫الاهه‬ َ ٰ ِ ) ve (‫الوهه‬
َ ُُ) ile kendisinde böyle bir teayyün mülâhaza olunmayan şey
َ ِ
ve (‫الوهيه‬ ُ ُ )den müştaktır. Fakat bu iştikākın ma’nâsı: Lafz-ı muraddır. Zâttaki teayyün şahsen olursa o makūle isme
mezkûr mektûb ma’nâsına kitâb gibi me’lûh ve ma’bud ma’- “alem” denir, şahsen teayyün bulunmazsa “ism-i cins” ıtlâk
nâsına isim olmak üzere bunlardan me’hûzdur demektir, olunur.
yoksa esmâ-yı a’lâm ile esmâ-yı ecnâs mukābilinde zikrolu- İkinci fırka dedi ki ukūl u efhâm ma’rifet-i Bârî’de mü-
nan sıfat ma’nâsınca müştak demek değildir, çünkü bu ma’- tehayyir olduğu cihetle (‫ )اله‬lafzı lâmın kesriyle tehayyür etti
ma’nâsına olan (‫اله‬ َ ِ َ )’den müştaktır. Bu sûrette (‫ )ِاله‬mütehay- Birtakımları dedi ki Lafza-i Celâle fi’l-asl Zât-ı Hakk’ı u-
yirun fîh ma’nâsına olur. Üçüncüsü dedi ki kulûb zikrullâh lûhiyyet ile tavsîf idi, o ulûhiyyet ki cemî’ esmâ-i hüsnâ ve
ile mutmain olmasına yani sükûn u ârâm bulmasına ve rûh- sıfât-ı alâyı câmi’ ve “ilâh” lafzının bütün iştikaklarında ih-
lar ma’rifet-i Bârî’ye vüsûl ile kesb-i sükûnet etmesine meb- tivâ eylediği ma’nâ-yı uzmâyı muhîttir. Lâkin şu mecmû-ı u-
nî (‫ )اله‬lafzı, filân ile sükûn u ârâm buldum ma’nâsına olan mûrun Zât-ı Bârî’den mâadâsında tahakkuku mümkün ol-
(‫الهت الى فلان‬ ُ )’dan müştaktır. Bu takdîrce (‫ )اله‬meskûnun madığından ba’dehu gayra asla ıtlâk olunmaz derece bu
ileyh ma’nâsına olur. Dördüncüsü dedi ki Hak Teâlâ hazret- vasf-ı celîlin Zât-ı Celîl’de isti’mâli gâlib oldu ve bu galebe-i
leri hâiflerin penâh-gâhı olduğundan lafz-ı mezkûr bir kimse isti’mâl ona alem gibi olunca, başka şeyler ile vasf olunmak
havfından nâşî bir kimesneye sığındı ma’nâsına olan (‫اله‬ ِ ِ َ )’- ve başka şeyler kendisiyle vasf olunmamak ve ona şirket ih-
َ ِ
den müştaktır. Bu kavle göre (‫ )اله‬me’men ve melce’ ma’nâ- timali târî olmamak gibi alemin cemî’ evsâfı bu vasf-ı celîlde
sına olur. Beşincisi: İbâd hengâm-ı mihen ve şedâidde Ce- cereyân etti.
nâb-ı Hakk’a tazarrua pek düşkün olduğundan (‫اله‬ ٰ ِ ) lafzı, fi-
lân kimse filân şeye pek düşkün oldu ma’nâsına gelen (‫’)اله‬-
dan müştak olduğuna kāil oldu. Altıncısı: Lafz-ı mezkûrun Tafsîlât-ı mesrûdeden anlaşıldı ki şu akvâl-i selâseden
aslı (‫ )ولاه‬olup mütehayyir oldu ma’nâsına gelen (‫’)وله‬den kavl-i evvel ile sânîye göre Lafza-i Celâle ibtidâen Zât-ı Ce-
müştak olduğu ve (‫ )وعاء‬ve (‫ )وشاح‬kelimelerinde vâv üzerine lîl’e alem olarak vaz’ olunmuştur; fakat aralarında şu fark
kesre sakil olduğuna mebnî vâv hemzeye kalbile (‫ )اعاء‬ve var ki birinci kāiller onun isim olmak üzere bir asl ü me’-
(‫ )اشاح‬denildiği gibi (‫’)ولاه‬da vâvı hemzeye kalbedildiğini hazden müştak olduğuna ve ikinci kāiller onun bir asl ü
zu’m etti; fakat (‫ )اله‬lafzının (‫ )ِٰالهه‬üzere cemi’lenmesine na- me’hazden müştak olmadığına zâhib oldular.
zaran bu zu’m merdûddur. Çünkü cem-i teksîr ile tasgîr sî- Kavl-i sâlis ashâbı ise lafz-ı celîl-i mezkûr fi’l-asl vasf olup
gaları hurûf-ı münkalibeyi aslına ircâ eylediğinden eğer lâkin Zât-ı Celîl’in gayriye asla ıtlâk olunmaz derece Zât-ı
(‫’)اله‬ın aslı (‫ )ولاه‬olaydı cem’inde (‫ )اولهه‬denilmek lâzım gelir Celîl’de isti’mâli galebe etmekle ona alem olmuş gibi bir hâ-
idi. Yedinci fırka dahi (‫ )اله‬lafzının aslı (‫ يليه‬،‫’)لاه‬dan masdar le geldiğini beyân ettiler.
olmak üzere (‫’)لاه‬dır dedi. (‫ )لاه‬iki ma’nâya olup biri tesettür Şu üç kavilden ezhar olanı vücûh-i selâseye mebnî kavl-
etmek ve diğeri bülend ve âlî olmaktır. Bu kavle göre (‫)اله‬ i sâlistir. Vech-i evvel budur ki Bârî Teâlâ hazretlerinin ya
lafzı mübâlağaten fâil ma’nâsında isti’mâl olunmuş masdar- ilim ve kudret gibi sıfat-ı hakīkıyye veya ma’bûdiyyet ve
dır ve bu ma’nâca Cenâb-ı Hakk’a (‫ )اله‬ıtlâkı Zât-ı Aliyye’si râzıkıyyet gibi îcâd ve tekvîne delâlet eden sıfat-ı izâfiyyesini
idrâk-ı ebsârdan müstetir ve Şân-ı Rubûbiyyeti nâ-sezâ ak- tedebbür ve teemmül etmeksizin Zât-ı Aliyye’sini min haysü
vâl ve ef’âl ve sıfâttan âlî ve münezzeh olduğu içindir. hüve zâtuhu taakkul beşer için mümkün değildir; şu halde
Bazıları dedi ki Lafza-i Celâle bir asıl ve me’hazden müş- Zât-ı Bârî’ye bi-husûsihi delâlet eder bir lafız vaz’ı kābil
tak sıfat olmayıp belki ibtidâen Zât-ı Celîl’in alemi olarak olmaz, vâzı’ ister Cenâb-ı Hak’tır diyelim, ister vâzı’ beşerdir
vaz’ olunmuş bir isimdir ki ol Zât-ı Celîl’in varlığına ve li- diyelim. Vâzı’-ı elfâz Cenâb-ı Hak olduğu sûrette bunun kā-
Zâtihî vücûdu vâcib-i ezelî ve ebedî olduğuna ve tenzîhi bil olmaması çünkü bir lafzı bir ma’nâ izâsına tahsîste hik-
müş’ir sıfât-ı selbiyye ile îcâd ve tekvîni mübeyyin sıfât-ı met o lafız zikrolunduğu zaman o ma’nâyı bize tefhîm eyle-
izâfiyyeye delâlet eder. Lafza-i Celâle’nin ism-i alem olduğu mektir, bu ise ancak [255] beşerin taakkul eylediği meânîde
üç vecih ile sâbittir. Evvelen Lafza-i Celâle başka şey ile vasf olabilir. Vâzı’ beşer ise Zât-ı Bârî’ye bi-husûsihi delâlet eder
olunur, kendisiyle başka şey vasf olunmaz; sâniyen kānûn-ı bir lafzın vaz’ı kābil olmadığı zâhirdir, çünkü bir lafzı ma’nâ
vaz’-ı lügavîye nazaran Zât-ı Celîl için bir isim lâ-büddür ki izâsına vaz’ o ma’nâyı taakkulun fer’idir. Fakat bu şıkk-ı sâ-
sıfât-ı aliyyesi o isim üzerine cereyân etsin, halbuki esmâ-i nîye karşı şu i’tiraz vârid olur ki beşer için bi-künhihi taakkul
İlâhiyye arasında Lafza-i Celâle’den mâadâsı Zât-ı Celîl’e i- etmediği bir şeyin izâsına bir lafzı vaz’ eylemek mümkün
sim olmaya gayr-i sâlihtir, zîrâ Lafza-i Celâle’de ma’nâ-yı değilse de Zât-ı Celîl’i vechen mâ tasavvur edip de izâsına
vasfiyyet zâhir değildir, sâir esmâ-yı hüsnâ-yı İlâhiyye ise bi-
bir isim vaz’ etmesi câizdir, bu halde vâzı’ beşer olduğu
la-hafâ sıfât-ı müştakkadan oldukları cihetle onlarda ma’nâ-
takdîrce Zât-ı Bârî’ye bi-husûsihi delâlet eder bir lafzın vaz’ı
yı vasfiyyet zâhirdir. Sâlisen Lafza-i Celâle mûcid-i âlem Te-
mümkün değildir kazıyyesi müsellem değil. İkinci vecih bu-
alâ ve Tekaddes hazretlerine alem olmayıp da vasf veya
dur ki lafz-ı celâle fi’l-asl vasf olmayıp da Zât-ı Celîl’in ism-i
ism-i cins olsa, bunların mefhûmları küllî olması hasebiyle ِ َ ‫السموات‬
ِ َ ٰ َّ ‫الله ِفى‬
efrâd-ı kesîre arasında iştirâke mâni’ olmayacağına ve buna
ْ ُ َّ ِ ‫يعلم‬
ْ ُ َ ْ َ َ ‫سركم‬
alemi olsa 1(‫وجهركم‬ ِ ْ َ ْ ‫وفى‬
ُ َ ْ َ ‫الارض‬ ُ ّٰ ‫وهو‬
َ ُ َ)
kavl-i kerîminin zâhiri ma’nâ-yı sahîh ifade etmez, zîrâ zâhir
mâni’ olmayan şeyi Zât-ı Celîl’e isbat ise tevhîdi istilzâm et-
ِ َ ٰ َّ ‫ ) ِفى‬zarfı lafz-ı celâleye müteallıktır, e-
olan budur ki (‫السموات‬
meyeceğine nazaran “Lâ ilâhe illallâh” kavlimiz tevhîd ol-
ğer lafz-ı celâle fi’l-asl vasf değilse ne aslı i’tibâriyle ve ne
mamak lâzım gelir, halbuki bu kavlin tevhîd olduğu mütef-
fekun aleyhdir. Bu makamda şurası bilinmelidir ki mirâ ve vakt-i isti’mâlde ma’nâ-yı fi’li tazammun eylemeyeceği ci-
cidâl ancak ma’bûdun bi’l-hakta olduğu cihetle “Lâ ilâhe hetle zarfın kendisine tealluku sahîh olmaz. Ve binâenaleyh
illallâh” kavlimizde hasren vücûdu isbât olunan “ilâh” ile âyet-i kerîme zâhirine haml olununca ma’nâ-yı sahîh ifade
ma’bûdun bi’l-hak murâd olduğu gibi nefyedilen ilâh-ı
ِ َ ٰ َّ ‫’) ِفى‬i (‫يعلم‬
etmez. Vâkıa (‫السموات‬ ُ َ ْ َ ) cümlesine müteallik kılmak
münker de ma’bûdun bi’l-hakka mahmûldür. Ve bu kavli-
mizin kelime-i tevhîd olması işte bu i’tibâr iledir. 1
En’âm, 6/3.
da mümkündür ki bu takdîrce (‫يعلم‬ ُ َ ْ َ ) cümlesi haber-i sânî ve- nursa çünkü niam-ı uhreviyyenin kâffesi celîl olup niam-ı
yahud haber (‫يعلم‬ َ
ُ ْ َ ) cümlesi olup lafz-ı celâle mübtedâdan dünyeviyyenin ise bazısı celîl ve bazısı hakīr olmakla 2( ‫يارحن‬
bedel olur. Fakat bu tevcîh âyet-i kerîmeyi bilâ-zarûretin zâ- ‫ )الدنيا والآخرة ورحيم الآخرة‬denir.
hirinden sarfeylemeyi müstelzim bir tevcîhtir. Ama lafz-ı ce- Rahmân ile Rahîm rahmetten müştaktırlar. Rahmet kal-
lâleye fi’l-asl vasftır denilirse aslı i’tibâriyle ma’nâ-yı fi’li be elem verip de sahibini gayra ihsâna sevkeden bir ma’nâ-
müştemil olacağından zarfın kendisine tealluku sahîh olur dır. Cenâb-ı Hak âlâm ve infiâlâttan münezzeh olduğundan
ve o halde nazm-ı kerîm (‫ )وهو المستحق للعبادة فيهما‬ma’nâsını Zât-ı Ulûhiyyeti’ne nisbet ile rahmetten maksûd olan ma’nâ
ifade eder, nitekim ekser ehl-i tefsîr ma’nâ-yı âyet bu oldu- eseri bulunan ihsândır. “Rahmân” lafzı bir vasf-ı fi’lîdir ki
ğuna zâhib olmuşlardır. Üçüncü vecih budur ki iştikākın onda faâl gibi ma’nâ-yı mübâlağa vardır ve isti’mâl-i lügatte
ma’nâsı iki lafızdan biri ma’nâ ve terkîbde diğerine müşârik atşân ve gadbân gibi sıfât-ı ârızaya delâlet eder. Rahîm lafzı
olmaktır, bu ma’nâ ise lafz-ı celîl ile zikri geçen asıllar ara- ise alîm hakîm halîm cemîl emsâli nâstaki ahlâk ve secâyâ
sında mevcûddur, çünkü onunla usûl-i mezkûre beyninde gibi isti’mâlde meânî-i sâbiteye delâlet eyler. Kur’ân, sıfât-ı
bu müşâreket mütehakkiktir, şu halde Lafza-i Celâle usûl-i mahlûkīne mümâseletten bâlâter bulunan sıfât-ı İlâhiyye’yi
mezkûrenin birinden müştak olmak gerektir, müştak olunca belâgat ile hikâye eden üslûb-i Arabî’den hâriç olmadığı ci-
fil-asl vasf olması lâzım gelir, fakat bu vech-i ahîre karşı de- hetle Rahmân lafzı kendisinden bil-fiil âsâr-ı rahmet sudûr
nir ki müştakların be-heme-hâl sıfat olmaları lâzım gelme- eden zâta delâlet eder, âsâr-ı rahmet ifâza-i niam ve ihsân-
yeceğinden Lafza-i Celâl’in müştak olması fil-asl vasf dır. Rahîm lafzı dahi bu rahmet ve ihsânın menşeine ve bu
olmasını iktizâ etmez, işte ism-i zaman, ism-i mekân, ism-i rahmet ve ihsânın sıfât-ı sâbite-i lâzımeden olduğuna delâlet
âletler, bunlar müştak oldukları halde sıfat değildirler, çünkü eyler. Bu ma’nâya göre bu iki vasıf ne birbirinden müstağ-
bir nevi’ taayyün ile muayyen zevâta delâlet ediyorlar. nîdir, ne de ikincisi ayrıca bir ma’nâyı müfîd olmayıp da
Bazıları Lafza-i Celâle’nin lafz-ı Süryânî olduğuna zâhib mücerred evvelki sıfatı te’kîden gelmiş olur. Bir Arap Hak
oldu. Bunlar dediler ki lafz-ı celîlin aslı Süryâniyece (‫ )لاها‬idi, Celle ve Alâ hazretlerinin “Rahmân” ile tavsîfini işitip de
sonra elif-i ahîrenin hazfı ve kelimenin evveline elif ve lâm bundan Cenâb-ı Hakk’ın bil-fiil müfîz-i niam olduğunu feh-
ityânı sûretiyle ta’rîb olunarak lisân-ı Arabiyye’ye nakledil- metmesiyle rahmetin Zât-ı Ulûhiyyeti için ale’d-devam lâzım
miştir. olan sıfâttan bulunduğunu i’tikād etmez, zîrâ bir fiil velev ki
Cenâb-ı Bârî’nin Zât ve Sıfat-ı Aliyye’si envâr-ı azamet kesretle vukūa gelsin sıfat lâzıme-i sâbiteden neş’et etmemiş
ve estâr-ı ceberût ile muhtecib olduğundan ibâd onun zât bir emr-i ârız olunca bazen munkatı’ olur, şu halde müteâ-
ve sıfâtında vâlih ü hayrân oldukları gibi ona delâlet eden kiben “Rahîm” lafzını işitince i’tikādını Hak Teâlâ hazretleri-
lafızda da isim veya sıfat, müştak veya gayr-i müştak, alem ne lâyık ve Zât-ı Ulûhiyyeti’ni hoşnûd eder vechile ikmâl e-
veya gayr-i alemdir gibi nice sûret ve zâhibler ile mütehay- der. A[ayın].
yir kaldılar; gûyâ envâr-ı azamet-i İlâhiyye’nin eşi’ası mü- [256] Bu iki vasf-ı şerîfin tahsîsun bi’z-zikr buyurulması
semmâ-yı mukaddesten ism-i şerîfine in’ikâs etmiş de ni- cemî’ umûrda kendinden istiâne olunmaya sezâvâr olan
gâh-ı teemmül onu idrâkten kāsır olmuş – K[kaf].Ş., Külli- Zât-ı Aliyye’nin ‘âcil ve âcil, hakīr ve celîl bütün ni’metleri
yât-ı Ebi’l-Bekā’. ihsân eden bir ma’bûd-ı hakīkī olduğunu ehl-i irfân olan bil-
sin de külliyen Cenâb-ı Kuds’e teveccüh ve habl-i tevfîke
temessük ederek Zât-ı Ulûhiyyeti’nin zikriyle ve ondan is-
Rahmân ile Rahîm (‫رحم‬َ ِ َ )’den mübâlağa için binâ edilmiş timdâd ile derûnunu mâsivâdan meşgûl kılsın içindir, çünkü
sıfat-ı müşebbehedirler. Rahmet: Lügatte, rikkat-i kalb ve
hükmün müştakka ta’lîkı me’haz-i iştikākın o hükme illiyye-
in’itâf ma’nâsınadır. Cenâb-ı Bârî’nin keyfiyyât-ı nefsâniyye
tini ifade eder. İmdi hükm-i istiâne Rahmân Rahîm olan Al-
ile tekeyyüfü müstahîl olduğundan bu sıfatlar ile tavsîf olun-
lah’a ta’lîk olunmasına nazaran bu esmâ-yı şerîfenin mü-
ması me’hazlerinin gâye ve müsebbibi olan tefaddul ve ih-
semmâsı bütün ni’metleri ihsân eden bir ma’bûd-ı hakīkī o-
sân i’tibâriyledir. Ziyâde-i binâ ziyâde-i ma’nâya delâlet e-
lup bunun için Zât-ı Aliyye’sinden istiâne edildiğine ârif o-
der diye meşhûr olan kāide-i ekseriyyeye mebnî “Rahmân”
lanın muttali’ olacağı şüphesizdir.
sıfatı “Rahîm” sıfatından eblağdır. Ma’nâca ziyâdelik bazen
kemmiyet ve bazen keyfiyet i’tibâriyle olur. Şu halde “Rah-
mân”da ziyâde-i ma’nânın bi-i’tibâri’l-kemmiyye olduğuna Kütüb-i tıbbiyye mütâlaa olunsun, a’zâ ve eczâ-yı be-
nazar edilirse çünkü Cenâb-ı Hakk’ın dünyada âsâr-ı rah- denden her birinde tevellüdü mümkün olan eskāma ıttılâ’
meti Zât-ı Aliyye’sine îmân edenlerle Zât-ı Aliyye’sini inkâr hâsıl edilsin, sonra da Hazret-i Bârî’nin ukūl-ı halkı meâdin
edenlerin cümlesine âmm ü şâmil olup neş’e-i uhrâda ise ve nebâtât ve hayvânâttan aksâm-ı agdiyye ve edviyyeyi
âsâr-ı rahmeti mü’minlere muhtas bulunduğu cihetle âhiret- bilmeye nasıl irşâd eylediği teemmül olunsun, o vakit âsâr-ı
teki âsâr-ı rahmetin kemmiyeti dünyadaki kemmiyeti kadar rahmet-i İlâhiyye’nin nasıl bir bahr-i bî-pâyân olduğu anla-
olmadığından 1(‫ )يارحن الدنيا ورحيم الآخرة‬denir. “Rahmân”da şılır. Calinus hikâye ederdi ki a’zâ-yı aynın menâfii hakkın-
ziyâde-i ma’nânın keyfiyet i’tibâriyle olduğuna nazar olu- daki kitabımı tasnîf eylediğim zaman gözde bir mevzi’de ilti-
1 2
“Ey dünyanın Rahmân’ı, âhiretin Rahîm’i.” “Ey dünya ve âhiretin Rahmân’ı, âhiretin Rahîm’i.”
kā eden mücevvef iki sinirin halk ve îcâdındaki hikmetin Subh-ı rebîin letâfeti vücûduma bir zindelik verdi. Zihnimde
zikrini nâstan dirîğ etmiş idim; sonra âlem-i menâmda gör- garip bir faâliyet uyandırdı.
düm ki gûyâ semâdan bir melek nâzil olarak bana şöyle Etrafa baktım, her yer uyuyor idi, yalnız âşiyân-ı sükûn-
hitap etti: Yâ Calinus! İlâhın diyor ki benim hikmetimi niçin larında henüz uyanan kuşlar rehâvet-i nevmi izâle için yu-
Calinus, ibâdımdan dirîğ eyledi. Derhal uyandım ve bu valarının kenarında kanatlarını kâh bir istikāmet-i ufkıyyeye
mebhas hakkında ayrıca bir kitap tasnîf eyledim. Yine Cali- doğru birer birer temdîd etmekte, kâh taklîd-i pervâzı andırır
nus der idi ki dalağım şişti, bildiğim ne var ise onunla muâ- bir vaz’-ı mahsûsa ile ikisini birden ihtizâz ettirmekte idi.
lece ettim, hiç nef’i olmadı. Sonra heykelde gördüm ki sanki Sol taraftaki büyük bir meşe ağacının kesîf dalları ara-
semâdan bir melek nâzil oldu ve bana hınsır ile binsır ara- sında âşiyân tutan bülbül sabah dersine başlamış idi. Takrî-
sındaki damardan kan almayı emretti. Alâmât-ı tıbbın pek rini anlayacak sımâh-ı kābil arar gibi her tarafa tevcîh-i
çoğu evâil hâlinde bu gibi tenbîhât ve ilhâmâta müntehîdir. nigâh, arasıra da tebdîl-i makām eden bu bahar âşığının gir-
[Burada “Nüsha-i Sâlifede Tashih” başlığı altında tashihler yer ye-i cûşâ-cûş-i hasrete yahud hande-i germâ-germ-i vuslata
almaktadır. Ancak tashihler yerine işlendiğinden buraya alınmamış- benzeyen silsile-i nagamâtından pek müteessir oldum. Bu
tır.] nagamâtın akıl için illet-i mûcibesini, medlûl-i sahîhini ta’yîn
müşkil idi.
Fakat aklın hükmünü, kuvvetini daima geri bırakan
hiss-i kalbî, zevk-i vicdânî bülbülün dest-gâh-ı san’atında
İFÂDE-İ MAHSÛSA
nesc eylediği kâlâ-yı elhânın târ ü pûdı mesâbesinde olan
Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye’nin mevâki’-i muhtelifesinden ve hâlet-i rûhiyyeyi anlamakta güçlük çekmiyor idi. Andelîbin
vilâyet-i şâhânenin karîb ve baîd bazı mahâllinden vârid o- her nağmesi gönlümün bir teline dokunup ihtizâz ettirmek-
lan mekâtîb ve muharrerâtta Envâr-ı Kur’ân hakkında lüt- te, rûhumu o perdenin, o ihtizâzın husûle getirdiği his ile
fen bezl-i iltifât olunuyor. Ve tarz-ı tahrîrine dâir bazı mütâ- mütehassis eylemekte idi. Ben bu sûretle mütehassis, mü-
laât terdîf ediliyor. Mahzan bir eser-i nezâket olmak üzre teessir oldukça bülbülün rûhunda [257] birtakım hâlâtın vü-
râygân buyrulan şu teveccüh ü iltifâta arz-ı şükrân olunur. cûduna hükmetmek istiyor idim. Fakat her feyzi, her mezi-
Mütâlaâta gelince iki kısım olup bir kısmı tefsîrin daha mu- yeti nefsine hasretmek i’tiyâd-ı garîbine mübtelâ olan “gu-
fassal yazılması teklifini mutazammındır; diğeri bilakis sûre-i rûr-ı nev’î” vücûduna hükmetmek istediğim o hâlâtı bülbü-
celîlenin mâba’dine geçilmesi temennîsini izhâr ediyor. lün fıtratına sığdıramıyor, daha doğrusu ona lâyık görmüyor
Bu sûre-i şerîfenin tefsîrinde yazılan mebâhis-i mütenev- idi, ceviz kadar bir vücûdun, mercimek hacminde bir dimâ-
vianın sütûr u sahâiften ne derece zübde ve telhîs edilmiş ğın o hâlâta tecelligâh olmasını bir türlü kabul edeme-
olduğu ve nice vâsi’ mebhâsler cem’ olunarak elfâz-ı vecî- diğinden daima beni tashîh-i fikre da’vet ediyor idi. Aks-i
ze-i vâzıha ile ifâde edildiği, me’hazlere vâkıf zevât-ı efâzıl sûreti müeyyid delâil serdine kıyâm ettim birine iltifât etme-
nezdinde ma’lûm olmakla im’ân-ı nazar ediliyorsa bu sûre-i di. Âkıbet vücûduna zâhib olduğum hâlâtı, bülbülden nez’
kerîmenin Envâr-ı Kur’ân’ın arzu olunan tafsîlâtı ihtivâ ey- ile rûhumun teessürden münbais bir zannı, nefsü’l-emirden
lediğini beyâna hâcet kalmayacağını birinci kısım ashâb-ı baîd bir tevcîh-i sakīmi sûretinde gösterdi. Hattâ dedi ki:
mütâlaaya ve sûre-i Fâtiha’da verilen tafsîlât eser-i selefe Bütün mevcûdât herkesin isti’dâdına, tarz-ı telakkīsine göre
iktidâen bu sûre-i celîleye mahsûs olup birkaç nüsha sonra mütemessildir. Hakīkat-i vâhideden ibâret olan bu âlemin
sûrenin mâba’dine geçileceğini diğer zevâta arzederim. nev’-i vâhid tahtında taayyün eden iki ferd nazarında on-
Bereket-zâde İsmail Hakkı ların tarz-ı ihsâs ve telakkīlerine göre yekdiğerine külliyen
mugâyir birer mâhiyette tecellîsine imkân müsâid olduğu
halde, o nev’in hâricindeki bir vücûd nazarında âlemin ne
sûretle taayyün ettiğine, bu taayyünün onda ne gibi hâlât
MUSÂHABE husûle getirdiğine sûret-i kat’iyyede vukūf iddiâsında bulun-
Dün sabah şafakla beraber uyandım. Dîde-i âfâk, henüz mak kadar abes bir şey tasavvur olunamaz. Böyle bir id-
mahmûre-i hâb ile bî-tâb idi. Havayı müsâit buldum. Kıra diâda bulunacak olur isek bu iddiâ bizim zannımızdan, bu
doğru bir sabah gezintisi yapayım dedim. Kimseyi rahatsız zannın hakīkate teması da kuru bir da’vâdan ibâret kalır.
etmeden giyindim. Kırk yaşından sonra büsbütün dildâde-i Sana neşve îrâs eden nağme belki bülbülün a’mâk-ı rûhun-
refâkati olduğum yâr-i vefâkârımı, her hâlime, her sıkletime dan kopan bir nevha-i ızdırâptır!
mütehammil olan enîs-i gam-güsârımı alıp sokağa çıktım. Gurûr-ı nev’înin dâire-i insâftan bu kadar tebâ’üd ede-
Refîkımın* tek ayağına merbût demir parçasının yolda pek ceğine ihtimal vermiyor idim. Bu söz, ortaya sürdüğün da’-
mebzûl olan granitlere fevâsıl-ı mütesâviye ile temâsından vânın nakīzını de müeyyid olabilir dedim. Kulak asmadı. Bir
mütehassıl sadâ-yı mevzûnu tefekkürâtıma, yahud tefekkü- kuşta tecellî eden bu kadarcık feyzi çok gördü. Bîçârenin çır-
râtımı o sadâ-yı mevzûne uydurarak gitmeye başladım. pına çırpına anlatmak istediği şeylerin kâffesini bana mâl et-
ti. Onun nagamâtını rûhundan, lübbünden tecrîd ile savt-ı
meyyit hâline getirdi. Kuşcağızın sa’yini, emeğini bu sûretle
*
Bastonumun. heder etmek istedi. Hulâsa o hükmünde ısrâr etti, ben de
hükmündeki isâbetin inkârında musır oldum. Senin zannın kadar getirmiş idi. Evden çıktığım esnâda hiç kabristana git-
sana, benim i’tikādım bana sözüyle münâkaşaya nihâyet mek niyetinde değil idim. Meğer niyetin oraya gitmeye te’-
verdim. sîri yok imiş!.
“Gurûr-ı nev’î” ile beynimizde cereyân eden bu münâ- Beni oraya götüren gayr-i irâdî hatveler gûyâ bana bir
kaşadan tabîî bülbülün haberi yok idi. O muttasıl silsile-i na- hakīkati ihtâr ediyor idi. Etrafa baktım hây-u-hûy-ı hayat
gamâtını tertîb ile meşgûl idi. başlamak üzere idi. Fakat mahalle-i emvâtta hüküm-fermâ
Hiss ü hareketten mahrûmiyetlerini sıfat-ı kâşife-i hakī- olan sükûn-i amîk, hâricin dağdağasından kat’an müteessir
katleri olmak üzere kabul ettiğimiz muhtelif nebâtâta bak- değil idi. Güneş doğdu, bütün mevcûdât uyandı lâkin firâş-ı
tım. Hepsi tecellî-i feyz-i bahâr ile hayât-ı taze bulmuş, hepsi vâpesîninde yatanların mî’âd-ı istîkāzına kim bilir daha ne
kendisini tabîat-ı nev’iyyelerine hâs olan kemâle namzed kadar zaman var idi? Onların yeldâ-yı sâmitleri güneşin
kılmış idi. tulûundan bî-haber idi. Her yerde gündüz geceyi ta’kip edi-
Her çiçek, her yaprak birer dîde-i intizâr kesilerek şarka yor, fakat onların gecesi gündüze müntehî olmaksızın bir si-
müteveccih, nümâ-yı mevâlid-tealluk-ı nazar-ı basîtine mev- yâk üzere gidiyor idi. Âh-ı medîd şeklinde âsumâna ser çe-
dû’ olan cirm-i nevvârın kudûmüne muntazır idi. ken siyah, kesîf serviler, hafif bir [258] rüzgârın temâsıyla
Hayvanâtın bekā-yı nev’i ve zâtîlerine hizmetlerini mü- başlarını ağır ağır iki tarafa sallamakta, gûyâ a’mâk-ı mekā-
kâfâtsız bırakmayan, bu mükâfâtın zımnındaki lezâizi daima birden aldıkları peyâm-ı âhireti hüzn ü vahşetle memzûc bir
o maksadın husûlüne âlet ittihâz eden kudret-i fâtıranın ne- edâ ve sadâ ile gûş-i ibrete îsâl eylemekte idi.
bâtâtı da bu kānûn-ı umûmîsi hâricince bırakmaması lâzım Nazar-ı ibret önünde emel-i mütehaccir gibi duran taş-
geleceğini, mâhiyet-i nev’îlerinde tecellî eden sırr-ı hayâtı lara baktım. Kiminin rengi sevâda mütebeddil, kiminin üs-
bizim bilmediğimiz, bilemeyeceğimiz birtakım hâlâta, belki tünde yosun nev’inden yeşil maddeler peydâ olmuş idi.
de tabîatlarıyla mütenâsib lezzâta mukārin kılacağını düşü- Kimi bir asrı mütecâviz bir zamandan beri pâ-ber-cây-ı kı-
nerek onların da dünyadan bir haz, bir hisse-i safâ aldık- yâm olmaktan yorulup bir tarafa meyletmiş, kiminin o kı-
larına kendi aklımca hükümde tereddüt etmedim. Fakat bu- yâm-ı medîdden büsbütün tâb ü tüvânı kesilerek boylu bo-
nun nasıl olacağını, nasıl olması lâzım geleceğini, lezzet, safâ yunca yere uzanmış idi. Ben taşlara baktıkça, onlar da na-
ta’bîrlerinin bu mebhaste ne dereceye kadar hâiz-i ma’nâ zarlarını benden tarafa tevcîh ettiler. Hepsinin likā-yı sa-
olabileceğini tabîî ta’yînden âciz idim. mûtu birer nokta-i zî-hayât kesildi; hepsinin vaziyeti, bess-i
Zîrâ yed-i kudretinin sunûf-ı mevâlîd arasına vaz’ ettiği melâl sûretini tazammun ediyor idi. Gerek bu manzaranın,
hâil kolay kolay aşılamaz. Vâkıa bu hâili bir dereceye kadar gerek türâb-ı râtıbdan intişâr eden baygın bir âhiret kokusu-
aştığımıza hükmederiz. Ancak bu hükmümüzün nefsü’l-em- nun te’sîriyle kalbimde türlü türlü hisler peydâ olmaya baş-
re derece-i tevâfuku şekten ârî bir sûrette ta’yîn edilemiyor. ladı. Sath-ı makābire rûh-ı mütekâsif hâlinde istîlâ eden ra-
Onların âlemden sûret-i teessürlerine hükmeden kudret yine kīk mâî bir sis tabakasının ihtizâzâtı arasında ilerlemeye baş-
bizim teessürümüzün neticesi olan hükümden ibâret kalır. ladım. Seksenini mütecâviz olduğu halde bundan yirmi beş
Bu mebhasteki isâbetimizin derecesini gösterecek bir sened- sene evvel âilemize vedâ’ ile uzlet-geh-i ebedîsine çekilen
i sahîhe mâlik değiliz. Her şeyin hakīkatini, kâlıb-ı hiss ü büyük babamın me’vâ-yı vâpesîni göründü o pîr-i fânî gûyâ
idrâkimize döküyoruz o kâlıbın şeklini aldıktan sonra onu onun kendisini ziyâret edeceğimi haber almış da ağabânî
bütün eşkâl-i hakāyıka tatbîk, teşmîl etmek istiyoruz. sarığını sarmış, beyaz entârisini, şâlî cübbesini giymiş oldu-
Her şeyin rengini gözümüzdeki gözlüğün rengine göre ğu halde seng-i mezarına ittikâ, benim vürûduma intizâr
ta’yîn ıztırârına mahkûmiyetimizden dolayı gözlüğün rengi ediyor idi. Uzaktan geldiğimi görünce hüzün ve sürûrdan
kırmızı ise bütün mükevvenâtın kırmızı, yeşil ise yeşil oldu- mütevellid bir ra’şe-i teessür, bir sadâ-yı mühtez ile “âh ev-
ğuna hükmediyoruz. lâdım sen misin” nidâ-yı mütehassirânesini tekrâr etmekte,
Halbuki kâinâtın reng-i hakīkīsi belki bu renklerin biri sevimli gözlerinden süzülen yaşlarla türâb-ı kabr-i pâkini tar-
değildir. tîb eylemekte idi.
Kıyâsât ve istidlâlât-ı akliyye merdiveniyle binâ-yı hakī- Büyük babacığımın nûrânî yüzü, süt gibi sakalı, sık çatık
katin kaçıncı katına kadar çıkabilir isek o katı müntehâ zan- kaşları gûyâ hiç ölmemiş gibi gözümün önünde tecessüm
netmek bizim için zarûrîdir. Merdiven yükseldikçe bulundu- etti. Nidâ-yı müşfikānesindeki ihtizâz-ı rakik sımâh-ı endîşe-
ğumuz katın üstünde bir kat daha olduğunu görüyoruz. O- me aks-endâz oluyor idi. Rûhâniyetine teveccüh, revân-ı
raya çıkınca, ufkumuzun muhîtini daha geniş buluyoruz. pâkine bir Fâtiha ihdâ eyledim. Onun gözünde gördüğüm
Yeni yeni manzaralar peydâ olmaya, bulunduğumuz katın hayâlî katreler, benim gözümde hakīkat şeklini aldı. Kabri-
altındaki kattan görünmeyen birçok yerler görünmeye baş- nin yanına oturdum. Bu esnâda birçok hallerin; birçok fikir-
lıyor. Yüksele yüksele belki bu hâiller mündefi’, belki bugün lerin zebûnu oldum. Aradan yarım saat kadar geçti. Biraz
göremediğimiz şeylerin yarın görülmesi mümkün olur. İşte teessürüm zâil oldu. Kabristana, muzlim servilerin sâye-i hi-
zihnim bu ve buna mümâsil birtakım tefekkürât ile meşgûl mâyetine ilticâ eden o sâha-i adem-nişâna canlıca bir nazar
olduğu halde epeyce yol almışım, tefekkürâtım irâdemi ta’til fırlattım. Ne olursa olsun dedim. Kuvvet-i endîşe ile bütün
etmiş, muvakkat bir zaman için irâdemin teallukundan âzâ- mezarları açtım. Ne bakayım? Hey’et-i asliyyesine halel gel-
de kalan hatvelerim beni semtimizdeki kabristanın kenarına meksizin kafes hâlinde uzanmış vücûdlar dağılmış kemikler,
yeni tefessühe başlamış bedenler, onlardan sızan muhtelif edecek ne kadar ef’âl-i mebrûre varsa bunların kâffesine
mâyiât ile rengârenk olmuş kefenler, ma’sûm çocuklar, nâ- fakr ile değil gınâ ile te’min-i muvaffakiyyet ederler. Yed-i
kâm gençler, sâl-hûrde pîrler, anasına hasret giden evlâtlar, ihsânın yed-i talebden hayırlı olduğunu fakr ile küfrün ara-
evlâdına doymadan hayata vedâ eden analar, son nigâh-ı sındaki hâilin bıçak sırtından pek de farklı olmadığını servet
tahassürü canından sökülen servet ü samanında kalan zen- [259] ü sâmân, iyi bir adamın elinde olursa bunun ne güzel
ginler, zindân-ı belâdan kurtulmuş gibi kabre can atan fakir- bir şey olduğunu bize bildiren, bizi fakr ile mümkün olmayıp
ler, sabahleyin zevk ü safâlarıyla meşgûl iken öğleden sonra gınâ ile müyesser olan birçok hasenâta teşvîk, tergîb eden
kendilerini orada bulan bîçâreler! nedir? İslâmiyet değil mi?
Nümûne-nümâ-yı mahşer olan bu meşher-i emvâtı gö- Hâl böyle iken İslâmiyet’in bize atâlet ü batâletle emret-
rünce dehşet içinde kaldım. Bu manzaradan mütehassıl te- tiği nasıl iddiâ, ne vechile kabul edilebilir. Hayr-ı mahz ve
essür beni epeyce sarstı. Ecsâd-ı fâniyyeden türâba münka- mahz-ı hayr olan İslâmiyet’i başka türlü gören birtakım göz-
lib olanlar tabîî bu hesaptan hâriç idi. Bir avuç toprakta bin ler de var. Fakat kusur İslâmiyet’te değil onu öyle gören
vücûdun hisse-i şâyiası olduğunu düşündüm. Topraklarda gözlerde. Mizâca fesâd ârız olursa insan bazı kere iyiyi fenâ,
basacak yer bulamaz oldum. Kabristanın kenarından doğru fenâyı iyi görür, fâsidü’l-mizâc olanların bu hâli nefsü’l-emr
yola çıktım. Kendi kendime diyor idim ki: Kabristan en bü- ile kendi arasına hâil olan bir hâlet-i maraziye neticesidir.
yük dershâne-i ibrettir. Onun sükût-i amîkındaki belâgat en Bunu bir kere daha söylemiş idim burada yine tekrar ede-
talîku’l-lisân hutebânın belâgatlerinden daha müessirdir. ceğim meselâ insan maraz-ı imtilâ ile bî-zâr olursa en iyi ye-
Sihr-i beyânlarıyla nüfûs-ı nâtıka üzerinde istedikleri gibi ic- mekleri fenâ görür sıhhati yerinde olanların iştihâsını tahrîk
râ-yı tasarruf eden bülegâ, taşların lisân-ı nâtıkı karşısında eden en nefis bir taâm onun istikrâhını da’vet eder. Demek
hacer-i sâmit gibi kalır. Evet! Nehr-i cûşâ-cûş-i hayât insan- ki insanın, nefsindeki bir hâlet-i maraziyyeden dolayı iyi bir
ların bütün âmâl ü ihtirâsâtını sürükleye sürükleye nihâyet şeyi fenâ görmesi mümkün imiş. Böyle bir maraza mübtelâ
şu muzlim hufrelere tıkıyor. olan bir adam hastalığını izâleye çalışmalı. Bu böyle olduğu
Mevt, o hâile-i bî-emân tûl-i emel denilen u’cûbe-i bî- gibi fenâ şeyleri iyi görenler de vardır. Bu da bir hâlet-i
ârın her dakika yüzüne tükürdüğü halde o çehre-i hâr u maraziyye neticesidir. Meselâ kadınlar hâmil iken onlara bir
âhenîn bundan kat’an müteessir olmuyor. İnsanların, bu hâl ârız olur kimi sabun, kimi kömür, kimi testi ve sâire gibi
neticenin tahakkuk-i vukūuna dâir olan ilimleri yakīn dere- şeyleri yer. Şimdi o bîçâre kadının sevk-i marazla sabun ye-
cesini bulmuş olsa kimsenin eli bir işe varmaz, dünya da mesi sabunun nefsü’l-emirde ekle sâlih bir şey olduğunu
yangın yerine döner idi. Fakat hamdolsun Cenâb-ı Hak isbâta hüccet olabilir mi?
kabristanları mesîre hâline koyan, pehlelerin üzerine sofra Toprak yiyen insanlar da bu kabîldendir. İşte İslâmiyet
kurup îş ü işret eden, o esnâda attıkları gevrek kahkahalar, hakkındaki yanlış fikirler de bir nevi maraz-ı rûhânî neticesi
sükkân-ı mekābiri dalmış oldukları derin uykudan uyan- olan dalâlet-i hissiyyeden münbaistir. Her ne ise maksadım
dıracak dereceyi bulan erbâb-ı intibâhı mebzûl olarak yarat- bu sözleri söylemek değil oraya nakl-i hâne ettikten sonra
mıştır. başımıza gelecek şeyler hakkında bir iki misâl serdeylemek
Fikrimize zerk ettiğimiz gaflet serumuyla ölüme karşı idi. Mevcûdâtta tecellî edip lisân-ı şerîatte rûh, lisân-ı hik-
kendimize muafiyet hâssası verdiğimize zâhib, gidenleri ye- mette nefs-i nâtıka denilen şey bir latîfe-i Rabbâniyye’dir.
rimize bedel göndermiş gibi müteselli oluyoruz! İnsan için bunun hakīkatine vukūf müteazzirdir. İnsan rûh
Fakat çok yanlışımız var. Tefekkürâtımın hülâsaten bu- hakkındaki tedkīkātını ne kadar ta’mîk etse sa’yi hebâ olu-
raya nakli halkı ye’s ü atâlete sevk eder diye endişeye ma- yor. Sâha-i tedkīkāttan sıfru’l-yed olarak çıkıyor. Görüyoruz
hal yoktur. Çünkü devr-i hilkatten beri tekerrür eden bu ha- ki ilm-i rûhun ihtivâ eylediği mebâhis rûhun hakīkıyyet-i
kīkatle o kadar ülfet etmişiz ki ülfetin bu derecesi o hakīka- zâtıyyesine değil, ahvâl ve keyfiyyâtına, âsârına âittir. Rûh
tin nefsimizde vukūuna karşı değilse bile îkā edeceği te’sîre hakkında icrâ olunan tedkīkāt bu noktadan ileri gidemiyor.
karşı bize muafiyet hâssası vermiştir. İlm-i rûh ulemâsının bu mebhastaki tedkīkātı bir şeyin göl-
Müşâhede-i mekābirle nefsi atâlete mahkûm etmemeli. gesi üzerinde icrâ edilen tedkīkāta benziyor. Bir şeyin gölge-
Öldükten sonrasını düşünüp rezâilden tebrie, fezâille tezyîn si üzerinde icrâ edilen tedkīkāt ise, onun mâhiyyeti hakkın-
etmeli. Böyle bir zamanda nefsimizi atâlete mahkûm edecek da bir fikr-i sahîh veremez. Gölge ancak o şeyin şekli hak-
olursak âbâ vü ecdâdımızın pâk, mukaddes mezarlarını düş- kında takrîbî bir fikir verebilir. Bu kadarcık ma’lûmat ile de
manlarımızın mülevves, murdâr ayaklarıyla çiğnediklerini o şeyin hakīkatine tamamıyla hükmedilemez. Rûh hakkın-
göreceğimize şüphe edilmesin. İslâmiyet atâletin en büyük daki tedkīkāt-ı nazariyye de hep bu kabîldendir. Vâkıa rû-
düşmanıdır. Eslâfımız, İslâmiyet’i atâletle tefsîr etmiş olay- hun kuvâ-yı muhtelifesi, vücûd üzerindeki tasarrufâtı hak-
dılar o emânet-i kübrâ bugün bize intikāl etmez idi. Dînimi- kında tedvîn-i mebâhis edilmemiş değil. Fakat bunlar rûhun
zin iki rüknü altındandır. Binâ-yı dîni beş rükn üzerine meb- hakīkatine tealluk eder şeyler değildir.
nî, bu sûretle daha metîn kılma için o altın direkleri dikecek Hakīkati anlaşılmayan bir şeyi ceffel-kalem inkâr edip
serveti, sâmânı elde etmelidir. Bu da sa’y ile gayretle olur. işin içinden çıkmak gâyet kestirme bir yoldur.
Atâletle olmaz.
Maddiyyûn da rûh mes’elesinde bu tarîkı ihtiyâr etmiş-
Âlem-i insaniyyeti ma’mûr, kulûb-i münkesireyi mesrûr
ler, yani hall-i mes’eleye, inkâr yolu gibi en kestirme bir yol-
dan gitmişler. Lâkin rûhun mevcûdiyyetini müeyyid delâil kes fikrinde hürdür kimse kimsenin i’tikādına fikrine mü-
günden güne çoğalıyor, maddiyyûnun istinâdgâhları olan dâhale etmek hakkını hâiz değildir. Canı isteyen rûhun vü-
çürük deliller gittikçe kuvvetini kaybediyor. cûdunu tasdîk, canı isteyen inkâr eder.
Maddiyyûnun rûh hakkındaki fikr ü nazarları avâmın Elhamdülillâh biz tasdîk eden zümredeyiz. Onun için
kâinât hakkındaki fikr ü nazarlarından daha sathîdir. Her maddiyyûnun fikrini, i’tikādını bırakalım da kendi i’tikādı-
şeyde zâhirden başka bir şey görmeyen avâm gibi, mad- mıza fikrimize muvâfık sûrette idâre-i kelâm edelim: Azîzim
diyyûn da bu âlemin zâhirinden başka bir şey göremiyor. insan bu heykel-i mahsûstan ibâret değildir. Rûh denilen
Mükevvenâtın bir de iç yüzü olduğuna bir türlü kāil ola- sırr-ı İlâhî’den ibârettir.
mıyor. ‫اقبل على النفس و استكمل فضائلها‬
Madde ile kuvvetin başka başka şeyler olmayıp şey’-i
‫فانت بالروح لا بالجسم انسان‬
vâhidden ibâret olduğunu isbât için maddiyyûn tarafından
serdedilen delillerin en kuvvetlisi yahud en kuvvetlilerinden İnsanın nefsine şuûru da bedîhiyyât-ı evveliyyedendir.
biri de şudur. Bunlar diyorlar ki: Yani bütün mülâhazâttan, bütün tefekkürâttan mukaddem-
İnsandaki kuvve-i akliyye dimâğın mükemmeliyetiyle dir.
mebsûten mütenâsibdir. İnsanın dimâğı “fizyoloji” nokta-i İnsanın (burada insandan murad rûhtur) kendi vücûdu-
nazarından ne kadar mükemmel olursa aklı, rûhu da “psi- nu inkâr etmesi, Hoca Nasreddin merhûmun gelen bir mi-
koloji” nokta-i nazarından o kadar mükemmel oluyor. İşte sâfiri savmak için içeriden efendi evde yok demesi gibidir.
bundan anlaşılıyor ki sizin rûh, akıl filân gibi isimlerle tevsîm Rûh bir levh-i sâdedir. Bedenimizde tealluk eyledikten
ettiğiniz şeylerin kâffesi uzv-ı maddî olan dimâğın netice-i sonra süver-i maddiyye, turuk-ı meşâir vâsıtasıyla onda
faâliyetinden, bi-zâtihî vücûdu olmayan eserlerinden başka müntekış, o da o vâsıta ile âlem-i hâricînin vücûdundan ha-
bir şey değildir. berdâr olur.
Maddiyyûnun bu sözü esâsen pek doğru olmakla be- Gönül burada bir iki söz söylemek ister idi. Fakat sükûtu
raber rûhun inkârına hüccet olamaz. Filhakīka dimâğ ne ka- evlâ gördü. Çünkü bir kabristan ziyâretinin bundan ziyâde
dar mükemmel olursa ondaki kuvve dahi o nisbette mü- söze tahammülü yoktur. Burada söylenecek sözler o ziyâre-
kemmel oluyor. Lâkin akıl ile dimâğ beynindeki bu alâka-i te muvâfık mâhiyette olmalı. Biz de rûhun ahvâl-i sâiresine
tekemmül bir vechile rûhun adem-i mevcûdiyyetini müey- müteallik sözlerden sarf-ı nazar edelim de makama münâsib
yid delâilden ma’dûd değildir. bir iki söz söyleyelim: Büyük pederin ziyâreti bende tuhaf
Rûh yine o rûhtur, ancak tealluk ettiği vücûd, rûhun bi’l- tuhaf fikirler hâsıl etti. O fikirlerin hülâsası şudur:
kuvve hâiz olduğu isti’dâd-ı kemâli izhâr edecek kābiliyeti Rûh bedenle alâkasının inkıtâından sonra dünyadaki
hâiz değil demektir. Binâberîn rûhun, fizyoloji nokta-i na- ef’âlini –fakat mülâyimine temsîl sûretiyle– tahayyül daha
zarından lâzım gelen tekemmülü hâiz bir vücûttaki tasarru- doğrusu idrâk edecektir. Fakat siz diyeceksiniz ki dimâğsız
fuyla, onun neticesi olan âsârın o nisbette mükemmel olma- rûh nasıl tahayyül, idrâk edebilir? Dimâğ rûha o tahayyül
sı gâyet tabîî bir şey olmak iktizâ eder. Zaten bunu inkâr hâssasını vermiştir. Tahayyüle, idrâke mahsûs olan keyfiy-
eden de yoktur. Fakat rûh ile cisim beynindeki alâka-i te- yât ona hâl, isti’dâd olmuştur.
kemmülden maddiyyûnun istinbât ettikleri netice çıkmaz. Şu halde ba’de’l-inkıtâ’ ef’âl-i dimâğiyyeyi dimâğa ihti-
Meselâ bugün en mükemmel piyano çalan bir adamı pi- yâcı olmaksızın icrâ edebilir.
yanonun başına oturtalım. Fakat nasıl piyano? Telleri kırık, Çünkü dimâğı kable’l-inkıtâ’ rûha verdiği hareketin alâ
âhengi serâpâ bozuk. Piyanistten bir güzel hava çalmasını vechi’l-istimrâr onda mevcûdiyyeti farzedilebiliyor.
ricâ edelim. Bîçâre adam ricâmızı kabul etsin. İzhâr-ı hüner Meselâ rûh dünyada işlediği iyi bir şeyin kendisinde
için başlasın piyanoyu çalmaya. Fakat çi-fayda te’mîn-i mu- mûcib olduğu hiss-i sürûru, âlem-i hâriciyyede hoşlandığı
vaffakiyyet edemeyecek. Çünkü “do” perdesine basıyor şeylerden birine, bir güzel çiçeğe temsîl sûretiyle tahayyül
“re” sesi yahud büsbütün falso bir ses çıkıyor. Piyanonun ü- eyler. Bu tahayyülü kendisi için mûcib-i safâ olur. Bizim ha-
zerinde elini gezdirdiği esnâda kedi mutfakta yemek sahan- yal nâmını verdiğimiz bir şey, devam ve istimrârından, rû-
larını devirmiş gibi bir herc ü merc-i esvât hâsıl oluyor. Pi- hun âlem-i hâriciyle olan alâkasının inkıtâı hasebiyle ona
yanist yine o piyanist fakat piyanoda âhenk olmadıktan şiddet-i te’sîrinden dolayı bir hakīkatten ziyâde hakīkat hâ-
sonda ne yapsın nasıl mahâret göstersin? lini alır. Kezâ insanın fenâ bir fiili de, yılan gibi hoşlanma-
İşte rûh ile cisim beynindeki alâka-i tekemmül de tıpkı dığı bir sûrete temessül, rûhu bu vechile ta’zîb eyler.
böyledir. Yani rûhun mâhiyyetinde bir tegayyür yoktur. Rûhun tasarrufâtı bedenden alâkası münkatı’ olmadan
Yalnız vücûttaki tasarrufu o vücûdun hâiz olduğu isti’dâda, evvel her dakika kendisinde vukū’ bulan ahvâldendir. Bu-
tekemmüle göredir. nun tahrîr ve takrîrimizde âsârı görülür. Demek rûhun
[260] Rûh ile cisim beynindeki bu alâka-i tekemmülden
ma’kūlâtı bir mülâyimine temsîl ile tahayyül ve ondan mü-
teessir olması kendisi için daima vâkī olan ahvâlden imiş.
dolayı ikisinin şey’-i vâhid olunduğuna nasıl hükmolunabi-
Bu böyle olduğu gibi ef’âlimizin lâzım-ı gayr-i müfârıkı olan
lir?
ahvâl de daima rûhumuza icrâ-yı te’sîrden hâlî değildir.
İşte maddiyyûnun inkâr-ı rûha dâir daha birtakım rûh-
İster ef’âlimizi mülâyimine temsîl ile tahayyül edelim. İs-
suz sözleri vardır ki bunların buraya nakli beyhûdedir. Her-
ter o fiilin bilâ-temsîl, doğrudan doğruya te’sîrine ma’rûz o- dine kaldığı, binâberîn kendisini meşgûl eden bu kadar dağ-
lalım her iki sûrette de rûhumuzun, mâhiyetlerine göre ef’â- dağa-i hâriciyye onun için ân-ı vâhidde ma’dûm hükmünü
limizden teessürü zarûrî demek olur. aldığı bir sırada cidden müşkil bir mevki’de kalır.
Fakat dağdağa-yı hayat her zaman ef’âlimizi mülâyi- Dünyadaki ukūbât-ı mümkinenin en şedîdi tefrîd yani
mine temsîl ile tahayyülümüze, binâberîn ondan bi-hakkın bir adamı –hâricle büsbütün alâkasını kat’ ile– dar bir yerde
teessürümüze mâni’ ise de o teessür, mâhiyyetine şuûrumuz hapseylemek cezâsıdır.
lâhik olmaksızın nefsimizde hüküm-fermâ olmaktan hâlî Rûh âlem-i hâricîyle kat’-ı alâka ettiği dakikada münferit
değildir. Meselâ alelekser içimizde bir sıkıntı olur. Sebebini kalır. Artık hücre-i infirâdında kendi ef’âlinden başka enîsi,
sorsalar bilmiyorum diye cevap veririz. Uykuya yattığımız yâri kalmaz, başlar bunları mülâyimine temsîle, o suver-i
yani havâssımız ta’til, âlem-i hâricîyle alâkayı kat’ ettiğimiz mümessile ile hasbihâle!
zaman o hâli rüyâda mülâyimine temsîl ile ondan müteessir İşte insan ameliyle haşrolur sözünün tafsîli budur. Yu-
oluruz. İşte bunlar hep nefs-i nâtıkanın ahvâl ve tasarrufât-ı karıdan beri rûh hakkında birçok sözler söyledik. Fakat
mahsûsasındandır. ahvâl-i meâdın, azâb-ı kabrin mâhiyyet-i hakīkīsine nazaran
Burada meşhûr “Pascal”ın bir sözü hatırıma geldi, diyor bu sözler de o hakāyıkı mülâyimine temsîlden başka bir şey
ki: Âhâddan biri her gece kendisini rüyâda pâdişâh olmuş değildir. Öldükten sonra nazar-ı ibret önünde tecellî edecek
görse pâdişâhlığın, muktezâsından olan safâlarla meşgûl ol- temâşânın hakīkatini Allah’tan başka kimse bilmez.
sa hemen bir pâdişâh kadar mes’ûd olmuş demektir. Bu Bu mebhaste kıbel-i Şâri’den bize bildirilen şeylerden
böyle olduğu gibi pâdişâhlardan biri de yaşadığı müddetçe başkasının ehemmiyeti, ma’nâsı yoktur. İşte rûh hakkında
her gece rüyâsında kendisini âhâddan biri gibi görse onun bu ve bu gibi birtakım mülâhazâtta bulunduktan sonra ec-
çektiği zahmeti, meşakkati çekse hemen onun kadar bed- zâ-yı perâkendenin sûret-i cem’i hakkındaki eşkâl-i aklî gö-
baht olur. Demek ki rüyâda görülen şeylerin nefse olan te’- zümün önüne dikildi.
sîri yakazadaki ahvâlin te’sîrinden az değil imiş. Fakat bun-
Filhakīka insan öldükten sonra türâba münkalib olan
da rüyânın siyâk-ı vâhid üzere ve müstemir olması şarttır.
eczâ-yı cismâniyyesinin bir yere cem’iyle, iâdesini aklına
Tahavvül ve tebeddülü bu te’sîrin tamâmî-i zuhûruna mâ-
sığdıramaz. Bunu kat’iyen inkâr vâdîsine sapar. Nitekim öy-
nidir. Muktezâ-yı ef’âlimizin âlem-i şühûdda tamâmî-i te’sîri-
le de olmuş ve oluyor!
ne âlem-i hâricînin dağdağası mâni’ olduğunu söylemiş i-
Bidâyet-i İslâm’da insanlar kendilerine pek garip, pek
dik.
vahşî gelen bu hakīkati bir türlü kabul edemediler. Cenâb-ı
Hokkabazlar gürültü ile sünnet çocuğunu avuttuğu gibi
Hak Habîbi’ni tesliye için sûre-i “Yâsîn”deki şu âyet-i kerî-
âlem-i hâricînin şu’bede-i gûnâ-gûnu da bir dereceye kadar ِ ً َ َ ‫وضرب َ َلنا‬
bizim ıztırâbımızı tahfîf ediyor. ُ َ ْ َ ‫ونسى‬
meyi inzâl buyurdu. Esteîzü billâh: 1( ‫خلقه‬ َ َ َ ‫مثلا‬ َ َ َ َ
ِّ ُ ِ ‫وهو‬
‫بكل‬ ٍ َّ َ ‫اول‬
َ ُ َ ‫مرة‬ ٖ َّ ‫يحييها‬
َ َ َ ْ َ ‫الذى‬
َ َّ َ ‫انشاها‬ ْ ُ .‫رميم‬
َ ٖ ْ ُ ‫قل‬ ِ َ َ ِ ْ ‫يحي‬
ٌ ٖ َ ‫وهى‬ َ َ
Hergün görülen ahvâldendir: Meselâ insan bir şeyden َ َ ‫العظام‬ ِ ْ ُ ‫من‬
ْ َ ‫قال‬
ziyâdece müteessir olursa dağdağa-yı hâriciyyeyi arttırmaya
‫عليم‬
ٌ ٖ َ ‫خلق‬ ٍ ْ َ ) âyet-i kerîmenin sebeb-i nüzûlü şudur. Übey bin
tabîaten bir lüzûm hisseder. Meselâ saz bilirse saz çalar, so- Halef birgün eline çürümüş bir kemik alıp huzûr-ı Risâlet’e
kağa çıkar, yahud ahbâbıyla görüşür. Bunlar hep o teessü- girdi. Kemiği ufalayarak Hazret-i Peygamber’e dedi ki:
rün şiddetini tahfîf maksadına mebnî sevk-i tabîiyle tevessül Cenâb-ı Hak bu kemiğe tekrar iâde-i hayat edecek öyle
edilen tedbirlerdir. Bu tedbirler dağdağa-yı hâriciyyeyi arttı- mi? Hazret-i Peygamber de: Evet hem iâde-i hayat eder,
rıp rûhu bulunduğu noktadan insirâf ettirir. hem de seni cehenneme koyar, buyurdu. Sonra âyet-i kerî-
Fakat ne yapılırsa yapılsın her fiilin lâzım-ı gayr-i mü- me nâzil oldu. Übey bin Halef’in bu cür’eti âyetin sebeb-i
fârıkı olan bir hâl vardır ki o fiilin bizden sudûruyla rûhta te- nüzûlü ise de hükm-i münîfi vâdî-i inkâra sapan insanların
cellî eder. Rûh [261] kendisinde tecellî eden hâlâtın kâffe- kâffesine şâmildir:
sini lâ-teşbîh gramofon plağı gibi hıfzeder. O hâlâtın bir zer- Âyet-i kerîmenin meal-i celîli şudur: İnsan hiç vücûdu
resini bile kaybetmez. Çünkü dünyadan beraber götüreceği yok iken nasıl yaratıldığını unutarak, eczâ-yı bedeniyyesi tü-
ancak odur. Dağdağa-yı hayat o hâlâttan mütehassıl tees- râba münkalib olduktan sonra bunların bir yere cem’iyle
sürâtın tamâmî-i zuhûruna mâni’ olduğu cihetle rûh ken- iâdesi müstahîl olduğunu misâl ile te’yîd için sana çürümüş
disinde olan sermâyeyi bilmez yalnız toplamakla meşgûl o- kemikleri gösteriyor. Yâ Muhammed, ihyâ-yı mevtâ husû-
lur. sunda benim kudretimi mahlûkātımın kudretine teşbîh, on-
Topladığı şeylerin nasıl şeyler olduğunu anlamak için ların muttasıf oldukları aczi bana isnâd ile türâba münkalib
tenhâ bir yerde oturup onları birer birer gözden geçirmesi olan kemiklerin, eczâ-yı perâkendenin hâl-i aslîlerine iâ-
lâzımdır. desini akıllarına sığdıramayan münkirlere deki:
İşte o tenhâ yer de, şu musâhabenin mevzûunu teşkîl Onları ilk önce kim yarattı ise yine o diriltir, Allah tefâ-
eden mahalle-i hâmûşândaki hücre-i târîktir. sîl-i hilkati bilir.”
Orada dağdağa yoktur. Rûh kendi kendine kalır. Dün- Filhakīka öyledir. Çünkü bizi yoktan var eden kudret, o
yada topladığı şeyleri birer birer gözden geçirip ne olduk- zaman ne ise yine odur. O kudrete hiçbir tegayyür ârız ol-
larını anlar. mamıştır.
Rûh âlem-i hâricîyle olan münâsebetini te’mîn eden,
göz, kulak, burun ve sâire gibi şeylerden ayrılıp kendi ken- 1
Yâsîn, 36/78-79.
Maddeye gelince, bidâyeten o kudretin eser-i teallukunu MÂZÎYE ATF-I NAZAR

nasıl kabul ettiyse yine o isti’dâd ile kāimdir. Hemen o kud- Ne İdik Ne Olduk
ret tealluk etmeyi görsün derhal eseri maddede zuhûr eder.
Seylü’l-Arim’den sonra Cezîretü’l-Arab’a hicret eden on
Cenâb-ı Hak tefâsîl-i esrar-ı hilkati bilir, bizim için sûret-i
bir kabîle-i Arabiyye Vâdi’l-Kurâ’da karar ve zaten zer’ ü
kat’iyyede mechûl olan esrâr-ı hilkat, onun nazarında en
zar’dan ârî olan Ümmü’l-Kurâ’ ise bir kabîleyi iâşeye gayr-i
mekşûf, en ma’lûm olan şeylerden daha beyyindir. Çünkü
müsâid iken on bir kabîlenin sahrâ-yı kufrâda ictimâı kaht ü
o serâir onun yed-i ibdâından çıkmıştır.
galâ ile nizâ’ ve fezâı dâî olarak ol esnâda arîfe-i A’râb olan
Bütün insanların eczâ-yı perâkendeleri birbirine karışsa,
tarîfenin meşveret ve irşâdıyla kabâil-i Arab cezîrenin Suriye
anâsıra münkalib olsa kimyâhâne-i kudretinde o anâsırı o
ve Irak cihetlerine şedd-i rihâl-i muhâceret ve hûdâyî nâbit
eczâyı tahlîl, yekdiğerinden tefrîk eder.
haşâiş-i arzıyye ve mâlik oldukları lâ-tesemmün ve lâ-tegan-
Kimsenin eczâ-yı bedeniyyesinden bir zerre bile kaybol-
nî min-cû’ behâim-i sâimeleri sütleriyle teayyüşe kanâatle
maz. Hepsinin sahiplerini bilir hepsini yerli yerine koyar. El-
yegâne ilm ü ma’rifetleri olan nazm-ı eş’âr ve hıfz-ı ensâb ile
hâsıl herkesi hüviyetini, hakīkat-i zâtiyyesini inkâr edemeye-
evân-güzâr ve kâh abede-i nücûm ile sâibîne iltihâk ve kâh
cek sûrette tekrar halk ve îcâd eder. Herkes ikinci hilkatiyle
abede-i evsânı taklîd ile dereke-i putperestîde rehrev-i
ilk hilkati beyninde zerre kadar fark olmadığını, her iki hil-
dârü’l-bevâr iken ufk-ı Bathâ’dan şems-i cihân-tâb-ı hidâyet
katin ikilik ta’bîrini ma’nâsız bırakacak sûrette, yekdiğerine
cebhe-i pâk-i Muhammedî’den lemeân ve müddet-i vecîze
mutâbık, yekdiğerinin aynı olduğunu anlar hatta o kadar
zarfında zulümât-ı cehâlette pûyân olan cehele-i Arabân en-
anlar ki belki de hilkateyn beynine târî olan ademden kül-
vâr-ı ulûm ve maârif-i İslâmiyye ile çehar aktâr-ı cihânı ten-
liyen zühûl ile gûyâ hiç olmadan o âleme intikāl ettiğine zâ-
vîr ederek esâtize-i cihân olmuşlar idi. On bir kabîle-i A-
hib olur.
rab’dan diyânet-i muazzama-i İslâmiyye’yi i’tinâk edenler
Filhakīka öyledir. İnsan i’tikādını bir esasa istinâd etti-
yalnız Kureyş’ten birkaç nefer ve hattâ âile-i Peygamberî
rirse yani prensip sâhibi olursa bu gibi şeylerin imkân-ı vu-
olan Benî Hâşim Hazret-i Haydar-ı Kerrâr’dan başka cüm-
kūunda zerre kadar tereddüt etmez.
lesi Cenâb-ı Risâlet-nümâ’ya münfail ve muğber iken azm-i
Bir kere Cenâb-ı Hakk’ı, sonra onun kudret-i mutla-
hümâyûnlarına fütûr gelmeyerek da’vet ve irşâdda devam
kasını, sonra da bu sâha-i tekvînde bizim bilmediğimiz ve
ve her türlü mesâî ve ikdâm buyurmuşlar idi. On üç sene
bilemeyeceğimiz nice nice hakāyık mevcûd olduğunu kabul
müddet Mekke’de küffâr-ı Kureyş’i dîne da’vet ve nihâyet
eden bir adam kabul ettiği bu esasların îcâbât-ı mahsûsa-
sından olan bu gibi şeyler hakkında şüphe etmeyi hatırına
1
(‫يشاء‬
ُ َ َ ‫من‬
ْ َ ‫يهدى‬
ٖ ْ َ ‫الله‬ َّ ِ ٰ َ ‫احببت‬
َ ّٰ ‫ولكن‬ َ ْ َ ْ َ ‫من‬ ٖ ْ َ ‫انك َلا‬
ْ َ ‫تهدى‬ َ َّ ِ ) fermân-ı
celîline mutâvaatla küffâr-ı Mekke’den me’yûs ve belki Tâ-
bile getirmez. Ceffel-kalem bunları inkâr ederse o zaman
if’te birkaç kişiyi irşâda muvaffak olur ümîdiyle ol cânibe
mes’ele değişir.
tevcîh-i veche-i azîmet buyurdukları halde küffâr-ı Tâif Mek-
[262] Bazı münkirler anâsır-ı maddiyyenin istihâlât-ı
keliler’den beter ve âkıbet amcası Utbe’nin kapısına mürâ-
mütetâbiasını serrişte ittihâz ederek elgâz-ı küfriyye kabîlin-
caatla bir içim su talebine tenezzül buyurdukları halde ol
den bir lügaz tertîp ederler ve derler ki:
merd-i anîd bir cur’a mâ’yı dirîğ ve kapıyı vech-i saâdetle-
Elimizde bir balmumu var. Biz ondan evvelen bir horoz
rinde sedd ü bend ile adem-i kabulünü teblîğ eyledi. Ol es-
sonra bir at sonra da bir deve yaptık. Balmumunu tekrar bu
nâda Sultân-ı Enbiyâ arkasını duvara dayayarak Cenâb-ı
şekillerden tecrîd ile bir top hâline koyduk. Evvelki şekilleri
Kādıyyü’l-hâcâta 2( ‫وهواني‬ ِ َ َ ‫وضعف َ ْمتنى‬
َ ْ َ َ ‫اليك َعجزى‬َ ْ ِ ‫أشكو‬ ُ ْ ‫رب ّانى‬
ّ َ
iâde etmek istiyoruz. Fakat horozu iâde etsek at kalacak, atı
‫الناس‬
ِ َّ ‫ )على‬diye ref’-i eyâdî-i tazarrû ve niyâz buyurmuşlar
iâde etsek deve kalacak, deveyi iâde etsek at ile horoz ka-
idi.
lacak ne yapalım?
Tâif’ten dahi me’yûsen Mekke’ye avdet buyurdukların-
Misâl pek vâzıh olduğundan tafsîline lüzûm yoktur. An-
da hayat-ı saâdetleri hakkında sû-i kasd icrâsı beyne’l-ka-
cak bu gibi işkâlât-ı akliyye acz-i beşerden mütevellid veh-
bâil karar-gîr olduğu vahy-i celîl ile kendisine ihbâr ve Me-
miyât-ı sırfe kabîlinden olduğundan acz-i beşere göre hâiz-i
dîne’ye hicreti emr ü ihtâr buyurulmasıyla Medîne’yi teşrîf
ma’nâ ise de kudret-i İlâhiyye’ye nazaran sözden bile ma’-
buyurmuşlardır.
dûd değildir. Aklı, insâfı olan bir adam bu gibi türehhâtı beş
Arası çok geçmeden kāfile-sâlâr-ı enbiyâ te’yîd-i celîl-i
paraya almaz. Yalnız bunu zihnine koyup da inkârında ısrar
Rabbânî ile gazavât ve muhârebât-ı vâkıada tâife-i küffârı
eden bîçârenin hâline acır!
münhezim ve perîşân ve mâl ü menâllerini iğtinâm ile züm-
‫كر صد هزار سال همه خلق كائنات‬ re-i mücâhidîne ihsân buyurdukları gibi on bir bin gazan-
‫فكرت كنند در صفت قدرت خدا‬ fer-i gazâ-peyker ile Mekke üzerine zahf ve Mekke’yi feth ü
teshîr ile Ka’be-i Muazzama’yı levs-i evsândan tathîr ve küf-
‫اخر بعجز معترف آيند كاى اله‬
fâr-ı hâksârı alef-i şemşîr buyurmuşlar idi. Başında Ebû Süf-
‫دانسته شدكه هيح ندانسته ايم ما‬ yân olduğu halde kendisiyle ve ashâbıyla mükâleme ve mu-
Ferid
1
Kasas, 28/56.
2
Benzer şekilde, Suyûtî, Câmi’u’s-Sağîr, 3107.
ameleye tenezzül etmeyen sanâdîd-i Kureyş ihtidâlarını i’lân Yunan hükûmeti gibi bir Osmanlı voyvodasının çîn ü cebî-
ile tâlib-i afv ü emân oldukları gibi azamet ve şevketleriyle nine karşı tiril tiril titreyen hükûmât-ı sagîrenin el-yevm teh-
cihânı titreten kayserler kudret ve mehâbet-i kudsiyyelerine dîdine ma’rûz ve Avrupa himâyesiyle cüz’-i memâlik-i İslâ-
vâlih ü hayrân ve dîne da’vet husûsunda tesyâr buyurduk- miyye’den bil-ihrâc gasbeyledikleri memâlik-i vesîa-ı Osmâ-
ları nâme-i hümâyûn ve süferâ-yı risâlet-nümûn-ı Peygam- niyye’ye kanâat etmeyerek iki yüz elli bin şehidin kabristanı
ber’i ba-kemâl tevkīr ve ihtirâm ile istikbâle şitâbân olmuşlar ve umûm âlem-i İslâm’ın matmah-ı enzâr-ı ümniyye ve e-
idi. Ahd-i saâdetlerinde nüfûs-i İslâmiyye yüzlerce binlere mânîsi olan Girid’i bile cism-i devletten kat’ ve bu sûretle
bâliğ olduğu gibi bir asır geçmeden pertev-i envâr-ı hidâ- vücûd-ı devlette nâ-kābil-i iltiyâm bir cerîha ihdâsıyla Bahr-i
yet-i İslâmiyye şarktan garba ve cenûbdan şimâle şa’şaa- Sefîd sevâhil-i Osmâniyyesi’nin taht-ı muhâtaraya vaz’ı
pâş olarak Kuteybe Çin ve Kaşgar pây-i tahtlarını istîlâ et- hakkındaki matâmi’-i Yunaniyye her vicdân-ı hamiyyet-ni-
mekte olduğu bir sırada Târık bin Ziyâd dört bin mücâhidiy- şânı dağdâr edecek ahvâl-i elîmedendir. Biz ne idik ne ol-
le Endülüs’ü istîlâ ve İspanya’yı zîr ü zeber ederek Mûsâ bin duk? Acaba biz o cihângîr ecdâdın ahfâdı o gazanfer guzât-ı
Nusayr ile Cezâir-i Hâlidât ve Atlas Dağları’na varması çok cihânın evlâdı değil miyiz? O kudret ve şevket ne idi. Bu acz
gecikmeksizin cuyûş-ı Abbâsiyye Anadolu’yu kuvve-i kāhire ü meskenet nedir? O gayret ü şatâret ne idi bu fütûr ve atâ-
ile feth ü teshîr ve Hârunü’r-Reşîd orduları Üsküdar’a gele- let nedir? O hamâset ve şecâat ne idi? Bu havf ü cebânet
rek Roma devletini kahr u tedmîr eyledikleri esnâda Endü- nedir, kaht-ı ricâl mi? Hâşâ. Kaht-ı mâl mı? Hâşâ. Kaht-ı
lüs süvârîleri Bordo ve Lyon’u istîlâ etmek üzere Pirene Dağ- muâddât mı? Hâşâ. Kaht-ı mühimmât mı? Hâşâ. Fakat
ları’nı geşt ü güzâr eylemekte idi. Maârif ve sanâyi’-i gar- fakd-ı ittihâd, fıkdân-ı gayret.
biyyeye nümûne-i mübâhât olarak kabâ nev’inden iki nevi Basra Vâli-i Sâbıkı
çuka Hârûnü’r-Reşîd’e irsâl eden Şarlman’a ma’mûlât-ı İs- Mardinî-zâde Mehmed Ârif
lâmiyye’den olan saat ile Bağdat’ın zer-bâft dîbâları mukā-
beleten ihdâ olunmakta idi. Bağdat Dîvanü’l-Ulûm’u Aka-
demyası Cezîre-i ibni Ömer’de şemsin küre-i arzdan bu’di-
yetini kıyâs u icrâ ve semâviyyenin seyyâr ve sevâbitini ta- Mevsim Münâsebetiyle:
rassud ile harîta-i semâviyyeyi tersîm ile meşgûl oldukları
hengâmda Kurtuba ve Gırnata dârü’l-fünûnları ulûm-i tabî- ÇOCUKLAR – KELEBEKLER
iyye ve riyâziyye tedrîsâtıyla hergün birer hârikâ-i tabîat ve Kâğıthâne’de
bir sırr-ı mutalsam-ı hilkati keşf ü tahlîl etmekte idi. Bugün
Kaplamış nûr-ı ibtisâm-ı bahâr
bizim Avrupa’ya talebe irsâl [263] eylediğimiz gibi Avrupa
Çehre-i ibtihâc-ı mâ-hazarı...
devletleri medâris-i İslâmiyye’ye kabul için en müstaid tale-
Ne güzel bir tarâvet-i sehhâr!
belerini irsâl ve ulûm ve maârif-i İslâmiyye’yi istihsâle bezl-i
Okşuyor incizâb eden nazarı
mâ-hasal-i imkân eylemekte idi.
Âkıbet medeniyetin netâic-i seyyiesi olarak müslümanlar
refâh ve rahat-ı hadârete âlûde ve zevk ü sefâhete inhimâk İhtizâz eyledikçe nâz ile hep
ile azmlerine fetret ve a’sâblarına rehâvet târî olarak Irak’ta Çemene hande serpiyor ezhâr...
ve Endülüs’te şevket-i İslâmiyye’ye za’f ve fütûr ârız ve Çin’- Kuşlar elhân-ı dil-nüvâz ile hep
de bir seyl-i hurûşân gibi memâlik-i İslâmiye’yi zîr ü zeber Şâtırâne senâ-güzâr-ı bahâr
eden Tatarlar Devlet-i Abbâsiyye’yi muzmahil ve perîşân ve
Endülüs hükûmât-i İslâmiyyesi dahi ayn-ı illet ü maraz ile Güneş âyine-i cemâlinde
mahv ü bî-nişân olmakta iken düvel-i İslâmiyye’nin za’fın- Gösterip şu’le-i halâvetini
dan bi’l-istifâde fırsatı ganîmet bilen ehl-i salîb bi’l-ittihâd Döküyor hâke neş’e hâlinde
ve’l-ittifâk sell-i seyf-i intikâm ile şarkan garben memâlik-i Nûr-ı feyz-ihtivâ-yı safvetini
İslâmiyye’yi istîlâ ve müslümanları taraf taraf katl ü ifnâ ey-
lemekte oldukları sırada zuhûr eden Kılıçarslanlar Şîrkûhlar
Salâhaddînler Ertuğrullar bir avuç süvârileriyle ehl-i salîbi Müncelî başka bir nühüfte-meâl
târ ü mâr ve ez-ser-i nev şevket ve azamet-i İslâmiyye’yi ih- Uçuşan handelerle her yerde
yâ eyledikleri gibi dûdmân-ı Âl-i Osmân’dan neş’et eden Bakınız, işte bir alay etfâl
kahramanlar Roma ve Byzantine devletlerine hâtime çeke- Şu yeşil vâdi-i müzehherde
rek mağbût-ı cihân olan İstanbul’u feth ve pây-i taht-ı sal-
tanat ittihâz eyledikleri gibi hudûd-ı Osmâniyye’yi Halîc-i Topluyor –zevk ü şevke müstağrak–
Fâris ve Bahr-i Ummân’dan Viyana kapılarına ve Azerbay- Kimi üşkûfe-i şüküfte, kiyâh...
can dağlarından Fas hudûduna îsâl ile Avrupa’yı asırlarca Fesinin koymuş üstüne, yaprak
titretmiş ve bir zaman Fransa kralını himâye gibi bir âtıfet-i Kimi sazlarla bir zarîf külâh.
cihâgîrânede bulunmuş olduğu halde vaktiyle bir eyâlet-i
Osmâniyye’den ma’dûd bulunan Hükûmât-i Balkâniyye ve
Hep şetâret içinde pûyandır Tefevvuk-yâb-ı irfân eylemek ahfâdı elzemdir,

Oh... o nev-bâve-i hayât... Ancak Hamiyyet mesleğinde gayret-i ecdâd lâzımsa.
Bir çocuktur, o verd-i handandır
diyen edîb-i a’zam ne doğru söz söylemiştir!
Bence timsâl-i nev-bahâr olacak
Fikr-i âcizâneme göre Maârif Nezâreti’ne mühim bir va-
zîfe teveccüh ediyor: İbtidâî, rüşdî, idâdî kitaplarını müsâba-
Ne kadar hoş, bakın, ne neş’e-fezâ kaya koymalı. Lâkin “Maârif Nezâreti hesap, yahud meselâ
Bir temâşâ bu rûhu cezb edecek! ilm-i hâl, kırâat... kitabı yazdırmak istiyor bunu en güzel ya-
Çemen üstünde per-küşâ-yı safâ zana şu kadar para verdikten başka eserini bil-umum mek-
Geziyor sanki bir sürü kelebek teplere kabul edecek...” tarzında vukū’ bulacak da’vete kim-
Tepedelenli-zâde se icâbet etmez. Düşünmeli ki kendinde böyle bir iktidâr gö-
ren adam zayıf bir ihtimâl-i muvaffakiyyet için aylarca, ihti-
Kâmil
mal ki senelerce çalışacak. Bizim memlekette zenginler yani
geçinecek kadar parası olanlar çalışmayı ayıp sayarlar; ya-
şamak için hergün didinmek mecbûriyetinde bulunanların
ise kırk tarakta da seksen bezi vardır ki hiçbirini bırakıp da
HASBİHÂL
sizin müsâbakanıza girişemezler.
Bizim adam olabilmemiz için çocuklarımızı okutmaktan, O halde ne yapmalı?... Evet, Maârif Nezâreti bil-farz ib-
îcâb-ı asra göre terbiye etmekten başka çâre olamayacağını tidâî mektepleri için kırâat kitabı yazdırmak istiyor. Bir mev-
anlamayan ya hiç yoktur, ya pek azdır. Kendimiz ister oku- zû intihâb ederek müsâbakaya koymalı, demeli ki: Şu mev-
muş, ister okumamış; ister iyi bir terbiye görmüş, ister gör- zûu yedi sekiz yaşındaki çocukların anlayacağı tarzda kim
memiş olalım... Artık mâzîye karışmış sayılacağımız için, bu- en güzel yazabilirse ona şu kadar para mukābilinde şöyle
gün düşüneceğimiz bir şey varsa o da istikbâldir, yani evlât- bir kırâat kitabı yazdıracağız. Hesap için hendese için hülâsa
larımızdır. bütün fenler için aynı usûle mürâcaat etmeli. Yani mü-
Çocuklarımıza kendi terbiyemizi vermeye kalkışırsak ci- sâbakaya girmek isteyen zevât ufak bir imtihân neticesinde
nâyet işlemiş oluruz. Hikmeti doğrudan doğruya Peygam- bu işin kendilerine tevdî’ olunup olunmayacağını anlayacak
ber’den telakkī eden Cenâb-ı Ali diyor ki: “Ciğer-pârelerinize olurlarsa elbette bir tecrübe-i tâli’den geri durmazlar.
yalnız kendi terbiyenizi [264] giydirmeye çalışmayınız. İyice Tabîî her fenne âid mevzû’ları ta’yîn etmek, müsâbakaya
hatırınızda olsun ki onlar sizin yaşamakta olduğunuz za- girenlerin yazdıkları eserleri temyîz eylemek Maârif Nezâre-
mandan başka bir zaman için yaratılmışlardır.” ti’ne âittir. Vatanın teâlîsi hakkındaki gayret ve faâliyeti rûh-
İçimizde hayât-ı tahsîlin ne acıklı bir sûrette geçip git- ı güzîn-i fazîleti gibi bütün me’serinde tecellî eden Emrullâh
tiğini tahattur edemeyecek kimse var mı? Ma’lûmat nâmına Efendi hocamızdan en evvel beklediğimiz bir iş varsa o da
kafamıza doldurduğumuz şeylerden ne istifâde ettik? Düşü- budur.
nüyorum da sekiz yaşında ezberlediğim birçok ibâreleri an- Mehmed Âkif
cak otuz sene sonra anlayabildiğimi görüyorum! Tabîî on-
on beş yaşlarında iken okuduklarımı anlayabilmeye ömrüm
müsâit olamayacak! HUTBE
Acaba hazmedemeyeceği kadar kuvvetli yemeklerle ha- -14-
rap edilen mide gibi, bu sûretle temsîl melekesinden mah- ‫معنا للردى و طرد الشيطان‬ ً ‫قهرا للعدى و‬ً ‫الحمد لله الذى جعل الهدى‬
rûm kalan dimâğa fıtratındaki faâliyeti iâde etmek bozuk bir ‫الرجيم الذميم * الحمد الذى ارسل النبيين و جعل النبى الامين و هداه الى‬
cihâz-ı hazmîyi ta’mîr etmeye benzer mi? Mümkün ile mu-
‫الصراط القوى القيوم * الحمد الذى من شاء اشقى و من شاء اسعد و ما‬
hâl mukāyese edilebilir mi?
Bugün mini mini çocuklar için yazıldığı muharrirleri ta- ‫السعد الافى رضاه العميم العظيم * الحمد الذى لارب سواه و الهدى هداه‬
rafından rivâyet edilen öyle kırâat kitapları, öyle fen risâle- ‫وهو رب الجمال و الجلال استغفره و اشهد ان لا اله الا الله عامل اهل‬
leri görüyorum ki anlamak husûsunda ben bile sıkıntı çeki- ‫الاساءة بالاحسان و الكرم و اشهد ان سيدنا محمد من لاذ بدينه نجا و نال‬
yorum! Pekâlâ, bunları benim çocuklarım nasıl anlayacak; ‫مارجا و وقاه مولاه النقم * اللهم صل و سلم على هذا النبى الوفى العالى‬
hocaları nasıl anlatacak? Yetişmiş adamların okuyacağı si-
yâsî bendleri Çağatayca yazacaklarına yetişecek çocukların
«‫الهمم * و على آله و صحبه اهل الفضائل و الافعال »اما بعد فيا عبد الله‬
heceleyeceği risâlecikleri Türkçe yazsalar a! Muhterem kāri- ‫هل بعد هذه الخطب الطويلة العريضة اجد قلبك فى ظلمة الغفلة او اجده‬
lerimizin birçoğu âile sahibidir. Çocuklarının akşam sabah ‫بعد القسوة لان هل بعد هذه الموبقات المهلكات اجد نفسك مازالت فيما‬
götürüp getirdikleri kitapları lütfen bir kere gözden geçirsin- ‫كانت او اجدها دانت للملك الديان * هل بعد هذه الاعراض التى هتكت و‬
ler; bir kere de çocuklara okudukları şeyleri sorsunlar. Göre- ‫الآداب التى تركت اجدك فى طاعة او اجدك فى عصيان * هل بعد اهمال‬
cekler, anlayacaklar ki o bîçâre yavrucaklar hiçbir şey anla-
mıyorlar; beyinlerindeki ma’lûmatı emanet para gibi taşıyıp
‫سنة خير الورى اجدك تعتبر بماجرى او اجدك لاتزال فى اهمال * لو كان‬
duruyorlar! Yazık değil mi? Biz sersem olduk diye çocukları- ‫قائما لكان كل معوج من الامور مستقيما * لو كان الشرع‬ ً ‫الدين القويم‬
mızı da mutlaka kendimize mi benzetmeliyiz? ‫تأثيما * لو كان الاسلام‬
ً ‫و‬ ً ‫تضليلا‬ ‫الخمر‬ ‫شرب‬ ‫كثر‬ ‫لما‬ ‫الشريف يعمل به‬
‫‪266‬‬ ‫‪SIRÂTIMÜSTAKĪM‬‬ ‫‪CİLD 4 - ADED 93 - SAYFA 265‬‬
‫كما كان لرأيت غيره ذليلا ضئيلا * لو كان المسلمون فى يقظة لما صرفوا‬ ‫القلم * وهامة لها الغمامة عمامة * وانملة اذا خضبها الاصيل كان الهلال‬
‫الاموال فى الضلال و نحن فى حاجة الى الاموال * يا ايها السامع الغافل‬ ‫انهم َ ِ َ ُ ُ ْ‬
‫مانعتهم‬ ‫وظنوا َ َّ ُ ْ‬ ‫لها قلامة * ثم توطنوا بها واظهروا اخلاق البغاة ) َ َ ُّ‬
‫تمسك بالدين يحفظك الله و اوطانك * مذا و الا فالعدو يأخذك و اولادك‬ ‫الله(‪ 4‬ولما اجرى مالك الملك عادته * ونظر الينا بعين‬ ‫من ّٰ ِ‬ ‫حصونهم ِ َ‬
‫ُ ُ ُُ ْ‬
‫و عيالك * قم وارفع همتك نحو الدين والوطن العزيز وحسن احوالك * اتق‬ ‫عنايته فولانا خلافته * بادرنا الى اقامة فرض الجهاد * وسارعنا الى السعى‬
‫الله فالتقوى سلاح اهل الاصلاح و مجال ارباب الكمال روى الترمذى و‬ ‫فى اصلاح البلاد * وجهزنا العساكر المصورة الى تلك الجزيرة المعمورة *‬
‫ابن ماجه قال كان رسول الله )ص( »يكثر ان يقول يا مقلب القلوب ثبت‬ ‫فاقاموا بها بين حرب ورباط * وسلم وشطاط * الى ان ذللوا رعايا الجزيرة‬
‫قلبي على دينك فقلت يا نبي الله آمنا بك و بما جئت به فهل تخاف‬ ‫صاغرة حقيرة * ولم يبق عمدة للكفار‬ ‫ٍ‬ ‫*واخذوا منهم الجزية عن يد‬
‫‪1‬‬
‫علينا قال نعم ان القلوب بين اصبعين من اصابع االله يقلبها كيف يشاء«‬ ‫عميق(* فبقيت فى‬ ‫‪5‬‬
‫فج َ ٖ ٍ‬ ‫كل َ ٍّ‬ ‫من ُ ِّ‬‫الفريق * الا القلعة التى اجتمعوا اليها ) ِ ْ‬
‫صدق رسول الله‪.‬‬ ‫واستكبروا‬‫ْ‬
‫ايدى اللئام * مدة عشرين عام * وكلما دعوناهم الى الحق تولوا ) َ ْ َ َ ُ‬
‫‪Ali Şeyhü’l-Arab‬‬
‫استكبارا(*‪ 6‬ولم يزدهم الدعاء الى دين الاسلام الا فرارا ونفارا * حتى‬ ‫ْ ِ َْ ً‬
‫***‬
‫اقتضت شوكة القهر * وهمتنا التى دونها الدهر * ان ارسلنا الدستور الاكرم‬
‫‪[265] Kandiye’nin fethiyle ikmâl olunan Girid fütûhâtı‬‬ ‫* الوزير الاعظم * مدبر امور الجمهور بالرأى الصائب * متمم مهام الانام‬
‫‪üzerine 1080 tarihinde makām-ı muallâ-yı hilâfet-i uzmâ-‬‬ ‫بالفكر الثاقب * مؤسس بنيان الدولة والاجلال * مشيد اركان السعادة‬
‫‪dan Mekke-i Mükerreme şerâfet-i celîlesine ısdâr buyuru-‬‬ ‫والاقبال * درة تاج الملك * واسطة عقد السلك * نور حدقة الوزارة * بدر‬
‫‪lan fetihnâme-i hümâyûn sûretidir:‬‬
‫سماء الصدارة * المحفوف بصنوف عوارف عواطف الملك القدير *‬
‫»بسم الله العزيز الفياض‪ :‬سبحان من نصر عبده بالسكينة لاحياء دينه‬ ‫الفاضل النحرير * الوزير ابن الوزير احمد پاشا ادام الله تعالى اجلاله *‬
‫هى ْ ُ ْ َ‬
‫العليا(*‬ ‫وكلمة ّٰ ِ ِ‬ ‫السفلى َ َ ِ َ ُ‬
‫كفروا ُّ ْ ٰ‬ ‫وجعل َ ِ َ َ‬
‫كلمة َّ ٖ َ‬
‫الذين َ َ ُ‬
‫الله َ‬ ‫الاعلى * ) َ َ َ َ‬
‫‪2‬‬
‫وضاعف قبوله واقاله * فجمع عساكر الاسلام * وسار فى جنود كقطع‬
‫نحمده على ان شيد اركان دولتنا العظمى * وخصنا بين ساير الملوك‬ ‫كالاعلام(‪ 7‬الناشرة من‬ ‫البحر َ ْ َ ْ َ ِ‬ ‫المنشات ِفى ْ َ ْ ِ‬ ‫الجوار ْ ُ ْ َ ٰ ُ‬
‫الغمام * حتى حشر ) ْ َ َ ِ‬
‫باقامة فرض الجهاد الاسمى * ونصلى لى نبيه المؤيد بالرعب من سيرة‬ ‫القلوع اجنحة كانهار آيات الاسلام من كل غراب * كانه عين مقاذيفها‬
‫شهر على العدى * وصفيه الذى قطع دابر المشركين واظهر دين الهدى *‬ ‫الاهذاب * ما طرق جميعا الادعاه الى الحين * وحقق فيه مايعزى الى‬
‫و على آله الابرار ائمة الاقتداء * وصحبه الاخيار نجوم الاهتداء * ماسل‬ ‫الغراب من البين * حتى بلغ العلة الغائيه * ووصل بمن معه الى قالعة‬
‫عضب الصبح من عمد الدجا * وما سرى ركب الحجاز مدلجا * وبعد فهذا‬ ‫حانيه * وسار بالمواكب * مسير القمر بالكواكب * حتى جل بساحة‬
‫كتابنا الشريف السلطانى * وخطابنا المنيف الخاقانى * وامرنا الذى‬ ‫قنديه * وقد ضاقت بمن معه من الجنود رحاب الانديه * فحاصروها‬
‫اضحت به عقود الامانة منتظمة * وامور الخلافة ملتئمة * ورايات البغى‬ ‫بالسواد الأعظم * واحاطوا بها احاطة الخاتم بالخصر والسوار بالمعصم *‬
‫والعدوان منتكسة * وآيات الغى والطغيان مندرسة * الى جناب الامير‬ ‫وكانت مدافعهم لحصونها من اكبر الخصوم * ما امت حضا الاحكم بانه‬
‫الكبيرى الا بطحى الامجدى الاكرمى التهامى قدوة السادات الاشراف *‬ ‫صباح ْ ُ ْ َ ٖ َ‬
‫‪8‬‬
‫المنذرين(*‬ ‫فساء َ َ ُ‬ ‫ليس بامام معصوم * واذا نزلت بساحة قوم ) َ َ َ‬
‫زبدة آل عبد مناف * خلاصة السراة الطاهرين * سلالة رسول رب العالمين‬ ‫ومتى امترى فى الة فتح لم يكن فيها احد من الممترين * وعملوا من اللغوم‬
‫*المحفوف بصنوف لطايف عواطف الملك المؤمن * الشريف سعد ابن‬ ‫ما اصغره كالاخدود * وابرده كنار نمرود * واطلقوا كل قنبرة كان جوفها‬
‫الشريف زيد بن محسن * زيد سعده * وسعد جده * مشتملا ً على تحيات‬ ‫فؤاد المهجور * اذا سقطت فى البحر اقسم ناظره بالطور * انه ) َ ْ َ ْ ِ‬
‫والبحر‬
‫تعطر السهول والوعور * وتعطل العنبر والكافور * واثنية اتخذت الكواكب‬ ‫المسجور(*‪ 9‬وطال القتال الصرف * مدة عامين و نصف * والواقعة‬ ‫َْ ْ ُ ِ‬
‫ومبشرا بما يسره الله تعالى‬ ‫ً‬ ‫طلايعها * واستغرق الدهر ماضيها ومضارعها *‬ ‫لاتنفصل * والمدد من الجانبين متصل * والكفار يدبرون من الحيل‬
‫من الفتح المبين * فقرت به عيون المسلمين * وقلوب الموحدين *‬ ‫مايعجب منه ابليس * ويعجز عن ادناه رأى ارسطو وارسطا ليس * لكنهم‬
‫وتفضيل ذلك الاجمال * باخصر اسلوب وابدع مقال * ان والدنا المقيم‬ ‫المؤمنين(*‪ 10‬وما برزوا‬ ‫وايدى ْ ُ ْ ِ ٖ َ‬ ‫بايديهم َ َ ْ ِ‬
‫بيوتهم ِ َ ْ ٖ ِ ْ‬ ‫فى ضنك مبين * ) ُ ْ ِ ُ َ‬
‫يخربون ُ ُ َ ُ ْ‬
‫فى جنات النعيم السلطان ابن السلطان السلطان ابراهيم خان سقاه الله‬ ‫وراءِ‬ ‫ِ‬
‫محصنة َ ْاو ْ‬ ‫ٍ‬ ‫جميعا الا ٖفى ُ ًقرى ُ َ َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫ِ‬ ‫الا ولو الادبار * ) َلا ُ َ ِ ُ َ ْ‬
‫ُ‬
‫من َ َ‬ ‫يقاتلونكم َ ٖ ً‬
‫صيب رضوانه * وكساه ثوب ثواب غفرانه * لما غزا كفار الونديك *‬ ‫جدر(‪ 11‬الى ان برزت ايات المنح * وجاء نصر الله والفتح * وحق مضمون‬ ‫ُ ٍُ‬
‫وكسر شوكة من اتخذالله الشريك * قصد جزيرة كريد * وفتح بعض‬ ‫كيدِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫موهن َ ْ‬ ‫الله ُ ُ‬ ‫وان ّٰ َ‬ ‫المؤمنين(* وظهر مفهوم ) َ َ َّ‬ ‫‪12‬‬
‫نصر ْ ُ ْ ٖ َ‬ ‫حقا َ َ ْ َ‬
‫علينا َ ْ ُ‬ ‫وكان َ ًّ‬‫)َ َ َ‬
‫القلاع بعزمه الشديد * وغضبه الحديد * وطلب الامان من بقى فيها من‬
‫الكفار * بعد ان ذاقوا بأسنا بايدى المجاهدين الابرار * )وخرجوا من‬
‫ديارهم الوف( * وكلما راى ها ربهم بر قاظن انه من وميض السيوف * و‬ ‫‪4‬‬
‫‪Haşr, 59/2.‬‬
‫‪3‬‬
‫ادریك َما ِ َ ْ‬
‫هيه(‬ ‫وما َ ْ ٰ َ‬
‫ساروا فى حالة مردية * حتى تحصنوا بقلعة قنديه * ) َ َ‬
‫‪5‬‬
‫‪Hac, 22/27.‬‬
‫‪6‬‬
‫‪Nuh, 71/7.‬‬
‫قلعة متينة * شامخة حصينة * سامية كالعلم * يعجز عن وصفها لسان‬ ‫‪7‬‬
‫‪Rahmân, 55/24.‬‬
‫‪8‬‬
‫‪Sâffât, 37/177.‬‬
‫‪9‬‬
‫‪Tûr, 52/5.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪İbn Mâce, Sünen, Kitâbü’d-Duâ, 2.‬‬ ‫‪Haşr, 59/2.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪Tevbe, 9/40.‬‬ ‫‪Haşr, 59/14.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪Kâriaa, 101/10.‬‬ ‫‪Rûm, 30/47.‬‬
ُ ُ َ ‫جندنا‬
‫لهم‬ َ َ ْ ُ ‫وان‬ َّ ِ َ ) ‫ وبرز سر القدر المكنون * وتنجز وعد‬1*(‫الكافرين‬ َ ِٖ َ ْ racak oldu. Bunun üzerine Ruslar da hicrete başladılar. O
َ ِ ُ ) ‫اسرة اهل الايمان * وقيل للفريقين‬

‫قضى‬ ً ‫الغالبون( ولمعت انوار الرضا من‬ 2
َ ُِ َْ vakit herkes hayrette kaldı:
ِ‫ولـكن‬ ِ ِ – Size ne oldu?
ْ ٰ َ ) ‫تستفتيان(* ولو شاء الله عجله من قبل تعجيلا‬ 3 ِ
َ ْ َ ْ َ ‫الذى ٖفيه‬ ٖ َّ ‫الامر‬ُ َْ ْ – Üç yüz sene beraber yaşadık. Mâdem ki şimdi onlar
ْ ِ َ ) * ‫ فطلب الكفار الامان‬4*(‫مفعولا‬ ً ُ ْ َ ‫كان‬ ِ
‫جنحوا‬
ُ َ َ ‫وان‬ َ َ ‫امرا‬ ُ ّٰ ‫ليقضى ال‬
ً ْ َ ‫له‬ َ ِ َْ gidiyor, biz de gideceğiz...
‫للسلم( فجنحنا لها اتباعا لحكم القرآن * ودخل جنودنا القلعة * واقامو‬ 5 ْ
ِ َّ ِ Hükûmetten resmen müsâade istemişler. Köylüler ara-
‫بما جددوه من المساجد صلوة الجمعة * وترقوا على اوج شرفها * كما‬ sında o kadar muhabbet vardı ki kardeş gibi geçinirlerdi.
‫ترقى الشمس فى اوج شرفها * وتلك منة لا كالمنن * وحسنة اذهبت‬ Fakat bugün hükûmet-i müstebidde müslümanlar ile hıristi-
yanlar beynine envâ’-ı fitneler saçmaya başladı. Yoksa bu-
* ‫سيئات الزمن * وفتح شرف به الاسلام * وعمت بشايره الخاص والعام‬ güne kadar dâhilde, İslâm, yahud hıristiyan veya yahudi
‫ فعليكم اشاعة البشرى فى‬7(‫للمتقين‬ َ ٖ َّ ُ ْ ِ ‫والعاقبة‬
ُ َ ِ َ ْ َ ) 6*(‫الصابرين‬
َ ٖ ِ َّ ‫مع‬ َ َ ‫والله‬ُ ّٰ َ ) beyninde öyle bir münâzaa zuhûr etmemiştir. Araya hu-
‫الحرمين الشريفين * واذاعة الذكرى فى البلدين المنيفين * وملازمة الدعاء‬ sûmet ilkā eden hep hükûmettir. Hükûmet karışmadığı gibi
‫لدولتنا العلية * مع سكان تلك المواطن الشريفة بكرة وعشية * والله‬ millet daima barışır.
Zîrâ bir memlekette beraber yaşamak ayıp değil. Kim
«.‫الهادى الى سواء السبيل * وهو حسبنا ونعم النصير والوكيل‬ diyebilir ki: Komşu ile iyi geçinmemeyi din emretti... Hiç
böyle din olur mu? Bizim diyânetimiz zulmü kat’iyyen men’
etmiştir. İtâat ederlerse, haklarına râzı olurlarsa, hiç kimseye
taarruz etmezlerse malı bizim malımız, canı bizim canımız,
[266] ÂLEM-İ İSLÂM kanı bizim kanımız gibidir. Bundan ilerisi olamaz. Bunları
Altıncı Konferans: söylemeye hâcet yok. İttihâd-ı anâsır için çalışmaya bile
ŞARKIN İNTİBÂH VE İSTİKBÂLİ HAKKINDA mahal görmüyorum. İnsanlar birbiriyle kavga etmez. Eğer
böyle nizâ’ çıkaranlar olursa, onlar insan değildir, onları a-
Bursa’da İttihâd ve Terakkī Kulübü’nde müslim ranızdan hemen def’ etmelisiniz. Ahâlî bunu def’e muktedir-
ve gayrimüslim bini mütecâviz bir cemâat huzurunda dir.
Ben Japonya’da bulunduğum zaman Japonlar’ın eline
Seyyâh-ı Şehîr Abdurreşid İbrahim Efendi Hazretleri geçen Koreliler’i nazar-ı dikkate aldım. Bunlar bütün bütün
Tarafından başka bir millettir. Lisânları başka, hâlleri başka, hisleri baş-
ka. Koreliler âdetâ Tatar’dır. Ahlâkı, etvârı, sîmâları... Kâffe-
17 Nisan, 326
si Tatar’dır, bizim Türk unsuru gibidir. Ama Japonlar büs-
Bugün buranın ahâlîsi kendi beynlerinde ittihâd-ı anâsır
mes’elesini düşünmeye başlamışlar. Ben bunun için ufak bir bütün, başka. Öyle iken bu iki millet Kore’de birlikte ya-
misâl söylemek isterim. Biz Rusyalı’yız. Rusya memâlikinin şarlar.
bugünkü sahipleri Ruslar’dır. Fakat pek çok da müslüman Kore’de an-asl 12 milyon Koreli var. 4 milyon Japon o-
ve sâir milletler var. Bunların yaşayışları da tuhaftır. Burada raya hicret etmiş. Koreliler’in terakkīsi için o kadar çalışırlar
bir Tatar köyü, ötede bir Rus köyü... Böyle karmakarışık. ki köylere kadar teşvîk ederler. Müteaddid muallimler ta’yîn
Böyle olmakla beraber millet beyninde, Ruslar’la müslü- etmişler, gece gündüz ta’lîm ile iştigâl ederler. Postalar Ja-
manlar arasında hiçbir vakit din nâmına bir rahatsızlık, bir ponya’nındır, memûrlar ise Koreli. İş başında yalnız bir Ja-
uygunsuzluk olmamış ve olmak ihtimali de yoktur. Din pon görülür. Bayramlarında bulundum. Âdetleri bayrak kal-
mes’elesi siyâsî bir mes’ele değil ki. O, ma’nevî, vicdânî bir dırırlar. Sağda Japon bayrağı, solda kendilerininki, bazı
şey. Bunlar yekdiğerine karşı hiçbir vakit kılıca sarılmamış- köylerde de yalnız Japon bayrağı çekerler. Nazar-ı dikkatimi
lar. Fakat hükûmetten de hiçbir vakit memnûn olmamışlar, celbetti, sordum. Dediler:
ne Ruslar, ne de müslümanlar. Hükûmete karşı her ikisi maz- – Bizim bayrağımız ölmüş bir bayraktır. Ölmüş bir vü-
lûm. cûdu diri göstermekten ise hep birlikte yaşamak daha iyidir.
Fakat son vakitlerde herkese bir intibâh geldi, hükûmet Biz de zaten birleşmek arzusundayız. Japon, bütün cihâna
düşünmeye başladı. Zaten müstebid hükûmetler böyledir. tulû etmiş bir güneştir...
Kendi rahat etmek için ahâlîyi birbirine düşürür. Hattâ bun- Filhakīka Japonlar’ın terakkıyât-ı maddiyyeleri şâyân-ı
dan on sekiz sene mukaddem Tatarlar hicrete başladılar. takdîrdir. Bunu hiç kimse inkâr edemez. Bu terakkīleri o de-
Zîrâ Rus hükûmeti, Kur’ân-ı Kerîm’den bazı sûreleri çıka- receyi bulmuştur ki bugün Avrupa ile rekābet ederler. Sonra
terakkıyât-ı ma’neviyyeleri, ahlâkları da öyle terakkī etmiş-
1 tir. Fuhşiyât, yalancılık, dolandırıcılık... öyle şeyler kat’iyyen
Enfâl, 8/18.
2 yoktur. Tokyo bir pây-i tahttır. Fakat orada bir hırsızlık eden
Sâffât, 37/173.
3
Yûsuf, 12/41.
bulunmaz. Tabîî mücrimler bulunur, lâkin menşe-i cürm
4
Enfâl, 8/42. başka.
5
Enfâl, 8/61. Japon muhârebesi zamanında bir Japon Rusya’da Vla-
6
Bakara, 2/249. divostok’ta muallim imiş. O esnâda i’lân-ı harp olunmuş,
7
A’râf, 7/128. asker değil, bir şey değil, vazîfesinde devam ederek kalmış,
avdet etmemiş, muhârebe tamam olmuş. İki üç sene geç- canını da fedâ etmiş, muhârebeye gitmiş. Böyle millet olur-
miş. Sonra vâlidesini ziyâret etmek üzere bir sene mukad- sa o ricâl-i devlet de öyle olur.
dem Tokyo’ya geldi. Ben de o sırada orada bulunuyordum. Milletin böyle olması için ne lâzım? İlim lâzım, ma’rifet
Geldiği zaman küçük birâderi revolverle karşıladı: lâzım. Okumak lâzım, bilmek lâzım. Onlarda okumak bilme-
– Harp zamanında düşmanı bilmedin. Artık senin bu yen yok. Bizim köylerde ise okumak bilen yok.
topraklarda yaşaman câiz olmaz. Bizim işimiz işte hep böyle ne yapalımla gidiyor. Bu, ne
İşte bu, hamiyet-i milliyye, gayret-i vataniyyedir. Millette özürdür, ne çalışma. Millet el ele verdiği gibi köyde her şey
böyle gayret bulunursa elbet öyle millet vatanı daima hi- yapılır. Mektep de yapılır, medrese de yapılır.
mâye eder. Böyle şeyler Japonya’da son derece takdîr olu- Allah başkalarına verilen ni’metlerin kat kat fazlasını bi-
nur şeylerdir. Ben kendim birkaç defalar tecrübe [267] et- ze vermiş. Fakat biz isti’mâl etmemişiz. Edecek olursak bi-
tim, başka milletlerde bu hâle tesâdüf etmedim. Hem ede- zim gibi millet olamaz. Şark milletindeki isti’dâd garpta ol-
meyeceğim gibi de geliyor. mamıştır. Bu hakīkat istatistikle sâbittir. Şarkta okumak yaz-
Hattâ arabacılar istasyondan bir yere götürürlerse hiç mak bilmeyen filozoflar pek çoktur. Garpta ikmâl-i fünûn e-
pazarlık etme, otur git. Ne verirsen ver. Fazla verirsen üs- den filozofların adedi ise mahdûddur. Bu, isti’dâdın şarkta
tünü iâde eder. Eksik verirsen ister. Muayyen miktardan bir ne derece olduğuna şehâdet eder.
para fazla almaz. İşte bu millette bu kadar iffet var. Ahlâk Ben kendim 22 yaşına kadar okuyup yazmak bilmez-
bu dereceye varmış. Arabacılar ki memleketin en şey... en dim. Çalışma her şeyi yapar. Şimdi üç, dört lisan biliyorum
fakir takımıdır; bunların ahlâkı böyle olursa artık diğerlerin ve bu kadar cihânı gezdim. Pederimden kalmış iki param
hâlini tasavvur etmeli. Diğer memleketlerde ise böyle değil- yoktur. Seyâhate çıktığım zaman 160 kuruş olduğunu ilk
dir, arabacıya değil, diğer esnafa da hiç emniyet edilmez. konferanslarımda söylemiştim. Üç sene seyâhat ettim. İkinci
Yine bir gece bir otelde kaldım. Girerken fiyatını sor- mevki’den aşağı bindiğim yok. İnsan için, nerede olursa ol-
dum. Beş kuruş, dedi. Akşamdan kahve getirdi, çay getirdi. sun, para kazanmak iş değildir. Yalnız çalışmak lâzımdır.
Sonra sabahleyin de yumurta, çay, süt getirdi. Çıkarken on Bunun için ise ilim ve ma’rifet lâzımdır.
kuruş verdim. Çünkü sütler, kahveler, çaylar... bunlar beda- İşte kardeşlerim sizin istikbâlinizi düşünmeniz varsa, â-
va değil. Fakat ne dersiniz beş kuruşunu iâde etmedi mi? lem kadar biz de adam olalım derseniz çalışmalı. Bu çalış-
– Niçin ya? dedim. mak da lâf ile olmaz. Bugün Türkiye’nin en büyük gaze-
– Hayır olmaz, dedi, hepsi beş kuruşda dâhildir. teleri Tanîn, İkdâm, Sabah... Hepsini sayacak olsak on, ni-
Ben kāideleri bilmezdim. Fazlayı hesap edebilirdi. Fakat hâyet yirmiyi geçmez. Müşterileri, okuyucuları ne kadar var
etmedi. Hizmetçi bile böyle şeylere tenezzül etmiyor. O de- acaba, derseniz. Zannederim yirmi binden ziyâde hiçbirisi
receye ahlâk gelirse nasıl bu millet parmakla gösterilmez. yok.
Elbet bu, hüsn-i hulkun en âlî derecesidir, zannederim. Bi- Halbuki Japonya’da en âdî gazeteler bundan birkaç
zim milletimiz için lâzım bir şey varsa bu gibi şeyleri kemâl-i misli fazla sarfolunur. Günde iki defa neşrolunan büyük bü-
ehemmiyetle nazar-ı dikkate almaktır. Bunlar şerîate muvâ- yük gazeteler de var ki intişârında üç yüz bin nüsha satılır.
fık olduğu gibi hakīkate de pek yakındır. Posta için de her gazetenin (24) otomobili var.
Sonra isrâfât da yok. Cümlenizin bildiği meşhûr Togo’- İşte kıyâs olunacaksa milletler beyninde ne kadar fark
nun oturduğu ev ufacık kümes gibi bir şeydir. Ortasından olduğu görülür. Tokyo’da 54 gazete neşrolunur. Üçü yev-
mukavvâ bir perde çekmiş. Kadına demiş: miye iki defa çıkar. Abone dağıttıkları gibi lâ-ekall üç yüz
– Sen orada otur beni görme. gazete de büyük meydanlıklara gererler. Fukarâ da havâ-
İşte dünyanın en meşhûr amirali böyle iki üç odalı bir disten mahrûm olmasın. Bizim gazetecilerimiz ise para ile
evde oturuyor. verdiği zaman başkalarına okutmamasını da ilâve eder. De-
Hükûmetten aldığı senevî yüz seksen lira kadar paranın ğil şehirlerde, köylerde bile gazeteler çıkar. Köy gazeteleri
nısfını yine iâde ediyor. şehirlerde adam bulunduruyorlar. Bugün çıkan gazetelerde
İşte millet içinde böyle adamlar oldukça hiçbir vakit o ne mühim havâdis [268] varsa telefonla haber verir. Böyle
memleket ayaklar altında çiğnenmez. Bu Togo böyle olmaz- birbirine rekabet ederler. Bakınız ne kadar çalışıyor millet.
dı, eğer arkasında böyle bir millet olmasaydı. Millet de öyle Eyyâm-ı sayfta hânelere gelirsek, çoluk çocuk köylerde,
fedâkâr. Muhârebe zamanında hükûmet kasasını açmış, yalnız kocakarılar bulunur. Bazı evlerde ise hiç kimse bulun-
millete göstermiş; maz hepsi tarlada, gece gündüz işlemekte. Böyle çalışılırsa
– Muhârebe edelim mi? demiş... elbet terakkī olur.
Millet demiş: Kardeşlerim, bunları söylemekten maksadım, boşboğaz-
– Evet, edelim. lık edip çene yarışı etmek değildir. Sizin de basîret gözlerini-
– İyi ama işte görüyorsunuz paramız yok... zi açıp böyle milletlerden ibret alır, bunlar gibi siz de çalışır-
– Hayır, yok değil, var. Biz vereceğiz. Muhârebe edece- sınız ümîdiyle söylüyorum.
ğiz. Zannederim bizim şarkta seyâhat edenler yalnız ben de-
Bunun üzerine bir milyon, beş milyon verenler olmuş. ğilim. Pek çokları Buhâra’ya, Türkistan’a, Hindistan’a git-
İştirâk etmeyen bir ferd kalmamış. Para verdikten sonra miştir. Hattâ Çin, Japonya’ya bile gidenler olmuştur. Fakat
ilim ve ma’rifetleri olmadığından seyâhatleri semeresiz kalı- Sonra yemek yemeye oturduk; onu da çağırdı. Birlikte ye-
yor. Kahve köşelerinde vakit geçirir, ne bir tedkīkātta bulu- dik. İşte müsâvât. Müslüman değil. İkisi de mecûsî...
nur, ne de muntazam bir seyâhatnâme vücûda getirebilir. O Çin medeniyeti şark medeniyetinin pek eskisidir. Kendi
kadar meşakkat, müşkilât hebâen mensûrâ olur gider. Avru- gözümle gördüm. Sonra ma’lûm oldu ki her yerde öyle
palılar, yani garbîler ise milletlerinin istikbâli için her şeyi imiş. Ağası, hademesi, büyüğü, küçüğü hepsi bir sofrada,
fedâ etmişler. Bizim memleketlerimize kadar gelerek paralar hattâ bugün Çin’de olan bazı Avrupalılar’a, yani Çin’de ya-
kazanır, ihtiyaçtan mâadâ bir parasını sarfetmeye tenezzül şamakta olanlardan zengin bir zâta rast geldik. Çinliler’deki
etmiyorlar. Memleketlerine götürüyorlar. Bazı vakitler içeri- müsâvâta hayrân olduğunu söylüyordu.
mize girerek garazkârâne bir nazarla ahvâlimizi tedkīk ede- İşte bizim şarkta böyle şeyler yeni değildir. Onun için
rek vücûda getirdikleri eserleri kendi milletleri içerisinde şark milletinin istikbâli gâyet parlaktır. İttihâd ederse dün-
neşrederler. Hem bizi terzîl ederler, hem para kazanırlar. Biz yada hiçbir devletten korkuları kalmayacaktır. Eğer çalışa-
ise kimseyi terzîl fikrinde değiliz. Yalnız kendi milletimizi hi- cak olursak yakın zamanda inşâallâh bu güzel günleri göre-
mâye edersek kâfîdir. Asıl maksadımız da budur. Yoksa ceğiz. Bunun için şimdi bütün şarklılar çalışmaktadırlar.
kimseye zararımızın dokunmasını istemeyiz. Ben Avrupa Böyle hâllerden bizim de ma’lûmatımız var; fakat çalışma-
devletlerinden hiçbirine düşman değilim. Fakat hiçbirisini mız azdır, zannederim. Diğer memleketlerde şark ittihâdı
de sevmem. Zaten onlar şarkta gezdikleri zaman insaniyet parlak sûrette meydana getirilmeye çalışılmaktadır. Bizim
nâmını pek çok söylerler. Bütün maksadları medeniyeti, buralarda öyle bir teşebbüs görülmemiştir. Maamâfîh vakti
insaniyeti neşirdir! Ama kendi memleketlerinde, ne insani- de daha gelmemiştir.
yet var, ne medeniyet. Bugün Hindistan, medeniyetin evc-i Zîrâ böyle şeyler için ayrıca bir kuvvet lâzımdır ki bugün
âlâsında bulunan İngilizler’in malıdır. Halbuki orada ne hür- Osmanlı Devleti o kuvvete mâlik değildir. Ve kendi işleri de
riyet var, ne adâlet var, ne müsâvât. Ben bunların her birini daha mühimdir. Ümîd olunur ki istikbâlde Osmanlılar da ih-
kendi gözümle gördüm. Bir Hintli zâbit, bir İngiliz zâbiti ya- timâm ederler. Şimdi, arkadaşlar, benim burada tekrar ede-
nında, zâbit değildir. Rütbesi ne kadar büyük olursa olsun ceğim şudur ki bu meydân-ı hayât bir cedel-gâhtan ibârettir.
bir Hintli zâbit, bir İngiliz zâbiti yanında şöyle... ayak üzeri. Cihan bir meydân-ı cihâddan ibârettir. Cihâd yalnız kılıçla
Kemâl-i itâatle. .. durmaya mecbûrdur, mahkûmdur, esirdir. olmaz. İlimle, san’atla, kalemle de cihâd olur. Biz kendi
İngiliz zâbit Hintli miralaya elini vermiyor, vermekten arlanı- memleketimizdeki emtiayı Avrupa’ya götürmekten âciziz.
yor. Bir sofrada yemek yemiyor. Sonra da yirminci asır me- Avrupalılar gelir, yarı fiyatla alır, götürür, sonra üç misli
deniyeti diye âlemin gözünü boyamaya çalışıyorlar. fiyatla bize satar. Bu ne iledir? İlimle. Eğer bizde de ilim o-
Bu, yalnız müslüman için değil, mecûsî için de böyle. lursa paralar bizde kalır, hârice gitmez. Dikkat ediyor musu-
Yerli ahâlînin kâffesi aynı muameleye lâyık görülüyor. O- nuz ne kadar siparişler oluyor? Donanmalar, vapurlar, top-
nun için Avrupa’dan müsâvât intizâr edecek olursak, sipâriş lar, tüfekler... bunları hârice sipariş etmek memleketin zen-
edersek 150 sene sonra inşâallâh gelebilir. Ama adâleti, mü- ginliğinin bir kısmını hârice vermektir. İşte bundan sonra ar-
sâvâtı, hürriyeti kendi içerimizden şarkta ararsak her yerde tık bunları düşünmek zamanı gelmiştir. Çalışınız, zîrâ hayat
görürüz. Çünkü pek eskidir. çalışanlar içindir.
Çin’in en büyük ricâli en fakir adamla bir sofrada otu-
–hitâm–
rur, yemek yer. Hattâ Çin sarayında bulunduğum zaman
süvârî kumandanı bir emîr bana kendi hademesini “Benim
seyisim” diye takdîm etti. Ben zannettim ki bir latîfe ediyor.

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
vâki’ senâ bil-lisânda hamd ü medh ile şükür ictimâ’ eder;

TEFSÎR-İ ŞERÎF müsnâ aleyhe muhtas olan fazîlet mukābelesindeki senâ
Envâr-ı Kur’ân bi’l-lisân hamd ü medhtir, şükür değil; mün’imin in’âmı mu-
kābelesinde onun ta’zîmine dâll olarak cenân u cevârihten
Tefsîr-i sudûr eden fiil şükürdür, hamd ve medh değil.
2 ْ ْ ُ ْ َ ) hadîs-i şerîfi ile 3( ‫عبد لم‬
ِ ُّ ‫رأس‬
(‫الشكر‬ َ َ َ‫َما ش‬
ِ ّٰ ِ ‫الحمد‬
‫لله‬ ُ ْ َ َْ ُ َ ‫الحمد‬ ٌ ْ َ ‫الله‬
َ ‫كر‬
‫يحمده‬
ُ ْ َ ) kavl-i Nebevî’si şükrün hamdden umûm-ı mutlak ile
Hamd: Bir cemîl-i ihtiyârîden dolayı senâdır, ister o ce- eamm olduğuna delâlet etmez; çünkü hamde re’s-i şükür-
mîl-i ihtiyârî mahmûdun ilm ü keremi gibi kendine muhtas dür buyurulması ve hamdin umde-i şükür ittihâz kılınması,
fezâil kabîlinden olsun, ister in’âm-ı ni’met gibi hâmide mü- hamd ancak lisân ile olup ni’mete lisân ile mukābele ise
teaddî fevâzıl kabîlinden olsun. “Medh” ihtiyârî ve gayr-i ih- aksâm-ı şükürden biri olmasına göre hamd gûyâ şükrün bir
tiyârî alel-ıtlâk bir cemîlden dolayı senâdır. Bununçün filâna cüz’ü bulunduğu gibi mün’imin ni’metine i’tikāden mukā-
ilm ü kereminden dolayı hamdettim deniyor da hüsnünden bele eylemekte hafâ olduğuna ve cevârih ile vukū’ bulan fiil
dolayı hamdeyledim denmez, belki hüsnünden nâşî medh mün’imin ni’metine mukābil olmayıp da başka bir maksad
ettim deniyor. Zikrun bil-hayr demek olan senâ ancak lisân ile olması ihtimali bulunmasına nazaran, ni’meti zikr-i me-
ile olacağı cihetle mevrid-i hamd ahasstır ki yalnız lisândır. hâsin ile daha vâzıh ve muayyen olarak işâ’a ve izhâr eden
Hamdin mütealliki cemîl-i ihtiyârî olup medh ise cemîl-i hamd şükrün ecell-i eczâsı demek olmasına ve hattâ ham-
gayr-i ihtiyârî mukābelesinde de olduğundan hamdin müte- din fıkdânıyla diğer eczâ-yı şükür adem menzilesinde bulun-
alliki mehdin müteallikine nisbet ile de hâstır. Şu halde duğuna işaret içindir; yoksa hamd şükrün hakikî bir cüz’ü
hamd medhten iki sûretle de mutlaka ahasstır. Vâkıa Ce- olduğu ve hamdin intifâsı şükrün hakīkaten intifâsını müs-
nâb-ı Hakk’a sıfât-ı zâtiyyesinden dolayı da hamdolunur ve telzim bulunduğu için değildir.
meselâ 1(‫ )الحمدلله على عظمة جلاله و وحدانيته‬denir; fakat sıfat-ı Zemm, meşhûra göre, medhin ve alâ kavlin hamdin na-
mezkûre ef’âl-i cemîle-i ihtiyâriyyenin mebâdîsi olmak ha- kīz ve mukābilidir. Zemm zikr-i kabâih demek olduğundan
sebiyle Zât-ı Vâcibü’l-Vücûd’un ef’âl-i ihtiyâriyyesi menzi- zikr-i mehâsin demek olan medh ü hamde mukābil düşer.
lesinde kılınmış olduğundan bu nevi hamd dahi cemîl-i ihti- Küfrân şükrün nakīz ve mukābilidir. Küfrân, mün’imi ta’zî-
yârîden dolayı demek olur. Bazıları hamd ile medh müte- me muzâdd olan şeyi ya lisân veya cenân veya cevârih ile
râdiftir dedi. ityân ederek ni’meti setr ü ihfâ demek olduğundan mün’imi
Şükür: Ni’mete kavlen veya amelen veya i’tikāden mu- ta’zîme dâll olan fi’li îkā ile izhâr-ı ni’met demek olan şükre
kābele etmektir. Şu halde şükür hamd ile medhten min- mukābil düşer.
vechin eamm ve min-vechin ehastır; in’âm mukābelesinde
2
1 3
“Hamd ihata edilemeyecek büyüklükteki benzersiz Allah’adır.” Bir önceki hadisin devamı.
[270] “Lillâhi” kavl-i kerîmindeki harf-i ta’rîf cins için ol- dir dediler. Kelime-i mezkûre bu vechile fi’l-asl masdar veya
makla cins ve hakīkat-i hamdin Cenâb-ı Hakk’a ihtisâsını sıfat-ı müşebbehe olduğu halde sonra mâlike “Rabb” tesmi-
ifade eder, bu da tarîk-ı bürhânî ile cemî’ efrâd-i hamdin ye olunmuştur, sebebi de mâlikin mülkünde bulunan şeyi
Zât-ı Ulûhiyyet’e mahsûs bulunduğunu istilzâm eyler; çünkü hıfz ve terbiye eylemesidir. Bu kelime Bârî Teâlâ ve Tekad-
Zât-ı Bârî’den mâadâsı için efrâd-ı hamdden bir tek hamd des hazretlerinden mâadâsına ancak mukayyed olarak ıtlâk
sâbit olsa onun zımnında o mâadâ için cins-i hamd sâbit olunur: Rabbü’d-dâr ve Rabbü’l-mâl gibi. Ama cem’i olan
olur; bu ise cins-i hamdin Cenâb-ı Hakk’a ihtisâsına münâfî “erbâb”ı Hak Sübhânehû ve Teâlâ hazretlerine ıtlâk müm-
olacağından hakīkat-i hamdin Cenâb-ı Hakk’a hâs olmasın- kün olmadığından bunun mâsivallâhta mutlak ve mukay-
dan cemî’ efrâd-i hamdin Zât-ı Ulûhiyyet’ine mahsûs olması ُ ِ َ ْ ‫الله‬
yed olarak isti’mâli câizdir: 3( ‫الواحد‬ ُ ّٰ ‫خير َ ِام‬ َ ُ ِّ َ َ ُ ‫ءارباب‬
ٌ ْ َ ‫متفرقون‬ ٌ َ ََْ
lâzım gelir. Sıfâtullâh ecmel-i sıfât olduğu ve ihsânullâh َ
‫القهار‬
ُ َّ ْ ) kavl-i kerîminde olduğu gibi.
cemî’ kâinâta şâmil bulunduğu cihetle Cenâb-ı Hak hâmidî- Terbiye asl-ı vücûdun tevâbii olan kemâlâtı tezyîd ile ol-
nin hamdlerine bâis olan cemî’ sıfât-ı cemîle ile muttasıf ol- duğu gibi asl-ı vücûdu ifâza ile de olur; şu halde ifâza-i asl-ı
masına ve Zât-ı Ulûhiyyet’i bütün ekvânın masdarı olup vücûd dahi terbiye cümlesinden bulunduğu cihetle “Rabb”
mâsivallâhtan hamdin teveccüh edebileceği kâffe-i umûr lafzı Zât-ı Hazret-i Bârî’nin Mûcid-i âlemîn olduğuna dahi
kendisinden sudûr eylediğine mebnî hamd efrâd ve envâın- delâlet eder. Bunun içindir ki “Rabbülâlemîn” terkîb-i mu-
dan hangi ferd ve nevi’ zımnında tahakkuk ederse etsin, kaddesi yukarıda tefsîr edildiği zaman Âlemlerin Mûcid ve
ta’bîr-i dîğer ile herhangi hamd herhangi mahmûda müte- Perverdigârı’dır diye şerh ve tefsîr edilmişti.
veccih bulunursa bulunsun cümlesi Allah içindir ve Allah’a
râci’dir. İmdi efrâd ve envâından hangi ferd ve nev’iyle olur
Hazret-i Hâlik-i Zîşân kullarını nâmütenâhî vücûh ile ter-
ise olsun alel-ıtlâk hamdin Allah için olması, herhangi şey ü-
biye ediyor, yani tedrîc ile kemâline îsâl eyliyor. Bunun bir-
zerine hamd-i sahîh olursa o şeyin masdarı Cenâb-ı Hak o-
kaç misâlini zikredelim: Sulb-i pederden rahm-i mâdere bir
lup Zât-ı Ulûhiyyet’ine rücû’ eylediğinden hamd alâ külli hâl
katre âb-ı meni düşünce teemmül et, o katre ibtidâ nasıl a-
Allah içindir demektir.
laka oldu, sonra mudgaya nasıl tahavvül etti. Ba’de nasıl
“El-hamdülilâhi” kavl-i kerîmi Cenâb-ı Hakk'ın Hay, Kā-
oldu da ondan kemikler, kıkırdaklar, bağlar, damarlar, şâh
dir, Mürîd, Âlim olduğunu iş’âr eder, zîrâ hamde ancak ken-
damarları, nabız damarları gibi muhtelif uzuvlar tevellüd
disinden bil-ihtiyâr fi’l-i cemîl sâdır olan fâil-i muhtâr müs-
eyledi, sonra bunlar birbirleriyle birleşti, daha sonra bun-
tahak ve şâyân olur, fi’l-i ihtiyârî ise ancak bu sıfât ile mut-
ların her birinde envâ-ı kuvâdan kendine mahsûs bir nevi’
tasıf olandan sudûr eder. K[kaf]. Ş. A[ayın].
kuvvet husûl buldu da gözde kuvve-i bâsıra, kulakta kuvve-i
Ashâb-ı teşrîh, hilkat-i beden-i insanda âsâr-ı hikmet-i
sâmia, dilde kuvve-i nâtıka peydâ oldu, imdi takdîs edelim
İlâhiyye olarak beş bin nev’e karîb menâfi’ bulmuşlar. Kü-
o Zât-ı Bârî’yi ki kemiğe işitmek, iç yağına görmek, ete söy-
tüb-i teşrîhte ma’lûm ve mezkûr olan bu miktar ise ma’lûm
lemek kuvvetini ihsân eyledi. Kütüb-i teşrîhe mürâcaat o-
ve mezkûr olmayan menâfi’e nisbet ile Bahr-i Muhît’ten kat-
lunsun, beden-i insanda daha nice nice âsâr-ı terbiye-i İlâ-
re mesâbesindedir. Ecrâm-ı semâviyye ile maâdin ve nebâ-
ِ َ ٰ َّ ‫لكم َما ِفى‬ hiyye var. Bir de bakın: Tane yere düşüp de yerin rutûbetini
tât ve hayvânât ve eşyâ-yı sâire ki 1( ‫السموات‬ ْ ُ َ ‫وسخر‬
َ َّ َ َ alınca kabarıyor ve her taraftan kabardığı halde yalnız üst
ْ ِ
ِ ْ َ ‫وما فى‬
‫الارض‬ َ َ ) nazm-ı celîlinde beyân buyurulduğu üzere ek- tarafıyla alt tarafından münşakk oluyor. Üst tarafındaki şak-
serîsi menfaat-i insan için halk olunmuştur, bunların halk ve
tan dâima yukarıya meyledip boylanır bir cüz’ ile alt tarafın-
îcâdlarında bî-pâyân olan menâfi’, beden-i insanın hilkatin-
ِ ّٰ ‫نعمت‬ ْ ِ َ) daki şaktan daima zîr-i zemîne dalar bir cüz’ zuhûr ediyor ki
deki menâfi’e zamm olununca 2(‫تحصوها‬ َ ُ ْ ُ ‫الله َلا‬ َ َ ْ ِ ‫تعدوا‬
ُّ ُ َ ‫وان‬
ağacın kökü bu ikinci cüzdür. Evvelki cüz’ boylandıktan
kavl-i kerîminde zikir buyurulduğu vechile aksâm-ı niam-i
sonra ondan bir sâk husûle geliyor, bundan da birçok dallar
Rabbâniyye’nin tahdîd ve ihsâdan bîrûn ve hamd ü senâ-
teşa’üb ediyor. Nihâyet bu dallar üzerinde ibtidâ çiçekler ve
nın Hazret-i Hâlik-ı Zîşân’a cedîr ve mahsûs olduğu nümâ-
sonra meyveler zuhûr ediyor. Meyveler için kabuklar, içler,
yân olur – F.
bağlar gibi kesâfet ve letâfette muhtelif cüzler peydâ oluyor.
Zîr-i zemîne dalan cüz’e gelince, bu da etraf ve eknâfa da-
ğılmış damarlara teşa'üb ediyor. Bu damarlar ise gûyâ do-
Tefsîr-i
nuk sular imiş gibi pek nâzik pek nârin oldukları halde katı
َ ٖ َ َ ْ ‫رب‬
‫العالمين‬ ِّ َ yerlere nüfûz edip Cenâb-ı Bârî’nin ihsân eylediği kuvve-i
Bu kavl-i kerîm Lafza-i Celâle’nin sıfatı olmak üzere mec- câzibe ile balçığın eczâ-yı latîfesini kendilerine cezbediyor-
rûrdur. “Rabb” kelimesi fi’l-asl terbiye ma’nâsına masdar o- lar. Bu tedâbîrin hepsinde hikmet-i İlâhiyye abdin muhtaç
lup mübâlağaten onunla fâil vasfolunur: Âdil ma’nâsına adl bulunduğu gıdâyı, katığı, fevâkıh ve eşribeyi husûle [271]
gibi. Terbiye: Bir şeyi tedrîc ile kemâline îsâl eylemektir. Ba- َ ْ َ َ ‫َ َّانا‬
getirmektir; nitekim Cenâb-ı Hak Kitâb-ı Azîz’inde 4( ‫صببنا‬
zıları: “Rabb” fi’l-asl mürebbî ma’nâsına sıfat-ı müşebbehe- َ ْ ) buyurmuştur. Buna da ihâle-i nigâh-ı dikkat
‫الماء – الى آخره‬
1 3
Câsiye, 45/13. Yûsuf, 12/39.
2 4
İbrâhim, 14/34. Abese, 80/25.
edelim: Hak Celle ve Alâ hazretleri ecrâm-ı semâviyyeyi duğu üzere bu nevi sıfat hükmünde alem olmasıyla meşrût
mesâlih-i ibâdın husûlüne esbâb olur sûrette vaz’ ve tertîb olup halbuki âlem lafzı ne ukalâya mahsûs sıfat ve ne bu
buyurmuş ve sebeb-i râhat ve sükûn olmak üzere geceyi, nevi’ sıfat hükmünde alem değil iken cem’-i ukalâ ile cemi’-
sebeb-i maâş olmak için gündüzü yaratmıştır. Ey insan-ı â- lendirilmesi mahzâ cins-i zevi’l-ukūlün fazl ü şerefine mebnî
kil: sen maâdin ve nebâtât ve hayvânâtın acâyib-i ahvâlini bu cinsi lafz-ı mezkûrun tahtında bulunan diğer ecnâsa tağ-
ve hilkat-i insandaki âsâr-ı hikmet-i Rabbâniyye’yi tefekkür lîb i’tibâriyledir – K[kaf] S[sin] Ş.
edince terbiye-i İlâhiyye’nin vücûh-i kesîresi bulunduğuna Ecnâs-ı âlem kābil-i hasr ü ta’dâd değildir. Vehb bin
ve Cenâb-ı Hakk’ın âsâr-ı rahmeti her yerde ve her husûsta Münebbih’ten mervîdir ki “Allâh Teâlâ hazretlerinin on sekiz
zâhir ve bâhir olduğuna aklın seni irşâd eder de ol vakit “el- bin âlemi vardır ve dünya bu âlemlerden biridir” demiş –
hamdülillâhi Rabbilâlemîn” kavl-i kerîminin deryâ-mânend S[sin]. Şâir-i şehîr Ebü’l-Alâ el-Maarrî şu terâne-i ârifâne ile
olan esrârından bir katresi sana nümâyân olur – F. dem-sâz oluyor:
‫يا ايها الناس كم لله من فلك‬
‫تجرى النجوم به و الشمس و القمر‬
“Âlem” fi’l-asl “mâ-yu’lem bihi’ş-şey” ma’nâsına idi,
Ey nâs! Allah’ın nice âlemleri vardır ki bunların her bi-
yani ol şeyin ismi idi ki onunla alel-ıtlâk diğer bir şey bilinir
rinde nücûm ile şems ve kamer cereyân eder demektir.
ola. Sonra hasren Sâni-i Teâlâ hazretlerini ma’rifete delîl o-
Bazıları dedi ki âlem lafzı melâike ile sakaleynden zevi’l-
lan masnûât ve mükevvenâtta isti’mâli gâlip oldu ve binâ-
ilmin ismidir, yani melâike ile ins ve cinden ibâret bulunan
enaleyh her cins masnû ile mecmû-i masnûât beynindeki
zevi’l-ilm arasında kadr-i müştereke mevzû’ bir isimdir ki bu
kadr-i müşterekte isti’mâl olunarak âlem-i eflâk ve âlem-i
üç cinsten her birine ıtlâk olunduğu gibi mecmûuna da ıtlâk
anâsır ve âlem-i nebât ve âlem-i hayvân ve sâire gibi her bir
olunur. Bunlardan mâadâsına tenâvül ve şümûlü bi-tarîki’l-
cins-i masnûa ayrı ayrı “âlem” ıtlâk edilir olduğu gibi “âlem
istitbâ’dır, yani Cenâb-ı Hâlik’ın eşref-i mahlûkât olan zevi’l-
cemî-i eczâsıyla muhdestir” kavlimizde olduğu üzere mec-
ilme Rab olması diğerlerine Rubûbiyet’ini müstelzim oldu-
mû-i masnûâta da “âlem” ıtlâk edilir oldu. Bundan dahi an-
ğundan âlem lafzı zevi’l-ilmin gayriye bi-tarîki’l-iltizâm delâ-
laşıldığı üzere âlem lafzı mecmû-ı masnûât ile ecnâs-ı mas-
let eder. Bazıları dahi dedi ki âlem lafzı vâkıa fi’l-asl mâ-
nûâtta ma’rûf olup ecnâs-ı masnûâtın efrâdına ıstılâhen “â-
yu’lem bihi’ş-şeyin ismi idiyse de burada onunla yalnız nâs
lem” ıtlâk olunmazsa da mezâhirde azîz ve hakīr her ne
murâddır, çünkü efrâd-ı nâstan her biri âlem-i kebîrdeki
meşhûd ise hepsinde vücûdu li-zâtihî vâcib bir müessire
cevâhir ve a’râzın eşbâh ve nezâirini muhtevî olup Sâni-i
ihtiyaç muhakkak olup cümlesi Sâni-i Teâlâ ve Tekaddes
Teâlâ ve Tekaddes hazretleri âlemdeki bedâyi’ ve kemâlât
hazretlerine delîl-i bâhir ve cümlesi âlem-i tevhîde tarîk-i
ile bilindiği gibi o bedâyi’ ve kemâlâtın insanda mevcûd ne-
vâzıh olarak Cenâb-ı Bârî’ye mecmû-ı mâsivâ’llâh ile ve
zâiriyle de bilindiğinden her insan başlıca bir âlemdir ve
ecnâs-ı mâsivâ’llâhtan her bir cins ile istidlâl olunduğu gibi
bunun içindir ki âfâka nazar ile emrolunduğu gibi enfüse de
o mecmûun eczâsından her bir cüz’ ile ve o ecnâsın efrâ-
nazar ile emrolunarak 1( ‫للموقنين‬ ٌ َ ٰ ‫الارض‬
َ ٖ ِ ُ ْ ِ ‫ايات‬ ِ َ . ‫كم‬
ِ ْ َ ْ ‫وفى‬ ِ ُ ْ َ ‫وفى‬
ْ ُ ‫انفس‬ َٖ
dından her bir ferd ile dahi istidlâl edildiğine ve ulviyât ve
َ ُ ِ ْ ُ ‫افلا‬
‫تبصرون‬ َ َ َ ) buyurulmuştur. Şu üç kavilden ehakk-ı ezhar o-
süfliyâttan, mücerredât ve maddiyattan, rûhâniyât ve cis-
lanı kavl-i evveldir, zîrâ mevcûdâttan her biri Vücûd-ı Bâ-
mâniyâttan nitâk-ı vücûd ve imkânın kuşattığı her ne var ise
rî’ye bir nişâne-i alenî ve her birinde azamet ve celâlet-i
taraf-ı Cenâb-ı Akdes’ten onun zâtına, vücûduna, sıfâtına,
Rabbâniyye ayrı ayrı sûretler ile mütecellî olduğundan âlem
kemâlâtına her zaman ve her an envâ-ı füyûz feyezân et-
lafzını son iki kavilde beyân olunduğu vechile tahsîs eyle-
mekte olduğu cihetle Rubûbiyyet-i Bârî’nin cümleye şümûlü
mek pek o kadar münâsib değildir – K[kaf] S[sin] Ş.
bedîdâr bulunduğuna mebnî burada âlem lafzından ma’nâ-
Cenâb-ı Hakk’ın “Rabbülâlemîn” diye tavsîf buyurulma-
yı asliyyesi i’tibâriyle mecmû-ı masnûâta ve ecnâs-ı masnû-
sı, mümkinât hâl-i hudûsunda muhdise müftekir olduğu gibi
âttan her cins-i masnûa ve her cins-i masnûun bütün efrâ-
hâl-i bakāsında da mübkīye iftikārı bulunduğuna delîldir,
dına şâmil ma’nâ murâddır.
zîrâ terbiye-i mümkinât mümkinâtın hudûsleri zamanından
Âlem lafzı muarrefun bi’l-lâm olduğu halde cemi’ sîga-
sonra bir zamanda olup bu zaman ise onların zamân-ı ba-
sıyla îrâd olunması, tahtındaki ecnâs-ı muhtelifeye şümûlü
kāları olmasına göre ibkā da vücûh-i terbiyeden bulunmak-
ve harf-i târifin âhâd-ı ecnâstan her cinsin bütün efrâdını
la âlemlere zamân-ı bekālarında [272] Cenâb-ı Hakk’ın
istiğrâka delâleti kat’iyyen anlaşılsın içindir; çünkü vâkıa ec-
“Rabb” olmasından onları zaman-ı bekālarında mübkī ol-
nâs ve efrâdın istiğrâkı müfred-i muarref ile de hâsıl olabilir-
ması da lâzım gelir – K[kaf] Ş.
se de harf-i ta’rifin âhâd-ı ecnâstan yalnız bir cinsin efrâdını
istiğrâk için ve yahud harf-i ta’rifin cins için, yani mâ-yu’lem Bereket-zâde İsmail Hakkı
bihi’s-sâniin hakīkatine delâlet için olması tevehhüm oluna-
bileceğinden maksadı sûret-i kat’iyyede ifhâm edemez.
Bir ismin vâv ve nûn ve yahud yâ ve nûn ile cemi’len-
mesi ukalâya mahsûs sıfat ve yahud meselâ Zeyd nâmında
birkaç kişi olup da “Zeydûn” diye cemi’lendiği zamanda ol- 1
Zâriyât, 51/20-21.
HANGİSİ ŞİİR? ber’in tam bu beyti okuduğu zaman mübârek hırkalarını çı-
Arap edebiyatıyla biraz âşinalığı olanlar Kasîde-i Bürde karıp Ka’b’ın üzerine attıklarını söylüyorlar da bundaki in-
nâmıyla iştihâr etmiş olan “Bânet Süâd...” neşîde-i garâmı- celiği ihtâr etmiyorlar. Bana öyle geliyor ki hiçbir şâir böyle
na, kābil değil, bî-gâne kalamazlar. kıymetli bir câize almamıştır. Acaba hangisi daha şiir? Ka-
Cenâb-ı Peygamber’in iltifâtına mazhar olan bu şi’r-i be- sîde mi? Câize mi?
lîğ sahâbeden Kâ’b bin Züheyr’indir ki babası da Arap’ın en Mehmed Âkif
metîn şâirlerindendir. Hattâ Hazret-i Ömer “En büyük şâir
kimdir?” suâline ma’rûz kaldıkça “(‫ )ومن ومن‬diyendir” diye-
rek Züheyr’e îmâ edermiş. Çünkü Züheyr’in muallâkasında Yedinci Konferans:
‫و من هاب اسباب المنايا ينلنه‬ MİLLETE RÛH-I MİLLİYYET VERECEKLER
HAKKINDA
mısraıyla altı yedi beyit vardır ki her birinin başında (‫)ومن‬
Bursa’da Medrese-i Muallimîn’de
vardır. Arap’ın şi’r-i kadîmi daima elvâh-ı tabîatı, âlem-i be-
dâveti musavver olarak hikmete nâdiren tercümanlık ettiği
için, Cenâb-ı Ömer besbelli bu sözlerde bir husûsiyet gör- Seyyâh-ı Şehîr Abdurreşid İbrahim Efendi Hazretleri
Tarafından
müş ki pek beğenir, daima inşâd edermiş.
Ma’lûmdur ki Kâ’b’ın demi heder edilmişken huzûr-ı Efendiler size karşı söyleyeceğim sözler tabîîdir ki mille-
Peygamberî’ye dehâletle okuduğu “Bânet Süâd” kasîdesi tin sizden ümîd ettiği şeye dâirdir. Burasının adına “Dârü’l-
sâyesinde mazhar-ı afv olarak, ecille-i ashâb arasına girmiş- muallimîn” demişler, bir mübârek nâm ki sizin ne olacağı-
tir. Şiire “Kasîde-i Bürde” denilmesine sebep de sahibi tara- nızı bugünden gösteriyor. Fakat buna bakarak “burası mu-
fından inşâd edilirken Resûl-i Muhterem’in dûş-i pâkindeki allimler yetiştirecek bir yerde, burada yetişmiş efendiler işte
bürdeyi çıkarıp şâire bahşeylemesidir. beş yüz kuruş, bin kuruş maâşa nâil olacaklar, maîşetlerini
Bazıları Kasîde-i Bürde ile Kasîde-i Bür’e’yi birbirine kate’mîn edeceklerdir” diyecek olursak, böyle düşünürsek pek
rıştırıyorlar. Evet (‫ )أمن تذكر جيران بذى سلم‬mısraıyla başlayan teessüf ederim. Demek ki buradan çıkan bir efendi gittiği
şiir de Hazret-i Peygamber hakkında ise de nâzımı olan İ- yerde bir okumak yazmak öğretip bin kuruş maâş alacak,
mâm Bûsîrî asr-ı saâdeti idrâk edemediği için tabîî Kâ’b gibi kendisinin istikbâlini te’mîn edecek, karnını doyurmuş ola-
şiirine câize olarak bürde almamıştır. Ancak bu şiiri nazmet- cak. Böyle mi? Bu kadar masraflar, bu kadar meşakkatler
tikten sonra çoktan beri muzdarip olduğu müzmin bir hasta- bunun için mi?... Ma’lûmunuzdur ki her sa’y, sa’y olabilmek
lıktan şifâ-yâb olmuş da onun için kasîdesine Kasîde-i Bür’e için bir netice vermek lâzımdır. Şimdi sizi buraya toplamak-
nâmını vermiş, diyenler vardır. Binâenaleyh Bür’e ile Bür- tan, sizin için birçok masraflar etmekten, muallimler celbey-
de’yi ayırmalıdır. lemekten maksad karnınızı doyurmak ise... yazık, bu kadar
Kasîde-i Bürde’nin müteaddid şerhleri vardır ki bende- uğraşmaya değmez.
niz bir-iki tanesini gördüm. Zaten şerhleri olmasa şiirin çok Evlâtlar; siz bilmelisiniz ki sizi buraya toplamaktan mak-
yerini biz Türkler şöyle duralım, Araplar da kolay kolay an- sad, millete verilecek rûhu size telkīn etmektir. Siz gittiğiniz
layamazlar. Hattâ Nebiyy-i Muhterem efendimiz kasîde in- yerlerde okumayı yazmayı öğretmekle beraber etfâl-i millete
şâd olunurken geçen bazı kelimeleri ashâba sormuşlar, bilen öyle bir terbiye, öyle bir rûh nefh edeceksiniz ki o sâyede
olmayınca kendileri îzâh buyurmuşlardır. milletin istikbâli te’mîn edilmiş olacak. Sizin en birinci vazî-
Gariptir ki eslâf-ı kirâm bu şi’r-i güzîni şerh için koca feniz ahlâk-ı milliyye ile mücehhez bir nesl-i [273] afîf yetiş-
koca kitaplar yazmış, birçok dekāik-i lisâniyye, edebiyye tirmektir. Siz zulmet-i cehâlette bulunan milletin o karanlık-
göstermiş iken asıl ihtârı lâzım gelen bir dakīkayı geçmişler- larda mahvolup gitmemesi için birer mum, daha doğru söy-
dir. İhtimâl ki benim görmediğim şerhlerde vardır; lâkin gör- leyecek olursak birer elektrik ziyâsısınız. Siz bugünden i’tibâ-
düklerimde tesâdüf ettiğimi hatırlamıyorum: ren düşünmelisiniz ki gittiğiniz her köyde saçacağınız nûr ve
Kâ’b şiirinde sevdiği Süâd’ın kendisini bırakıp gittiğin- ziyâ bütün bu zulmetleri paralayacak, o mes’ûd gâyeye yü-
den tutturarak arkasından yetişmek için nasıl bir deveye rümek için millete rehber olacaktır. Millet şimdi bir karanlık,
binmesi lâzım geleceğini uzun uzadıya anlattıktan sonra bir bir cehâlet karanlığı içindedir. Bu zulmeti izâle edecek an-
giriz-gâh ile Peygamber’i medhe başlıyor. Bir aralık “Pey- cak sizsiniz. Ne vakit ki her tarafta böyle elektrik ziyâları
gamber öyle bir seyf-i meslûl-i İlâhî’dir ki karanlıkta kalanlar neşr-i envâr eylemeye başlayacak, ne vakit ki bu ziyâlar bir-
onun ziyâsıyla yol bulurlar...” meâlindeki: birine telâkī edecek işte ancak o vakit bu millet yaşayaca-
‫ان الرسول لسيف يستضاء به‬ ğına emîn olarak bahtiyâr ve mes’ûd olabilecektir.
‫مهند من سيوف الله مسلول‬ İşte evlâtlarım sizin âfâk-ı memlekete, rûh-ı millete neş-
redeceğiniz ziyâların şuâ’âtı temevvüc ettikçe millet faâliyete
beytini okuyunca Cenâb-ı Resûl, safvet-i cevherini nazarlar- gelecek, bu atâleti terk ederek ileriye yürümek için kalbinde
dan örten kınını yarıp çıkmış bir kılıç gibi hemen bürde-i pâ- şevk ve gayret hissedecektir. Millet bu hissi, bu rûhu, bu fey-
kinden insilâh ederek beytin her sûretle mâ-sadak-ı tâmmı zi ancak sizden istifâza edebilecektir. Onun için sizin vazî-
olduklarını göstermişlerdir. İşte şârihler Cenâb-ı Peygam- feniz pek mühimdir. Her şeyden, bütün mesâ’îden mühim-
dir. Fakat bu ehemmiyet, hakīkati düşünmek ve ona vusûle olasınız. Bize artık bakmayınız. Biz başka zamanda yetişmi-
gayret etmek şartıyladır. Yoksa yalnız okumayı yazmayı bil- şiz. Siz ise gençsiniz, bundan sonra göreceğiniz hizmetler
dirmekle yine bir şey hâsıl olmaz. Siz ta’lîm ederken milletin pek mühimdir. Zîra millet ve memleket inhitâtın en aşağı
rûhuna hulûl edeceksiniz. Zîrâ okurken yazarken verilecek kademesine geldi.
rûh hiçbir vakit verilmez. Bütün dünyada bugün meşhûrdur İşte görüyoruz ki bundan aşağısı yok. Yukarı çıkmak için
ki çocuk hocasından aldığı bir şeyi başkasından alamaz. Bu- nasıl bir merdiven kuralım diye düşünmelisiniz. Öyle ise ne
gün biz tasavvur edecek olursak hocamız gibi mukaddes, fâ- yapalım? Yapacağımız tekrar urûctur. Babalarımızın buldu-
zıl bir zât olamıyoruz. Ne kadar hatâlı olsa yine hocamızı ğu makamı bulalım. O makamı görmek için bu pencereden
müdâfaaya çalışıyoruz. Onun için canımızı fedâ ederiz... bakarsak ne cesîm binâlar, ne kıymetdâr müessesât görüyo-
Neden böyle? ruz. Her nereye bakılsa âsâr-ı eslâf göze çarpıyor. Yeşil etek-
Demek ki hocamıza karşı öyle bir vaziyetimiz varmış ki, lerinde bir hayat-ı âsûde geçirdiğiniz şu Keşiş Dağı’nı kimler
ona o kadar ihtirâm, onu kalben o kadar takdîs edermişiz ki fethetmiş? Kimler ve ne sûretle buralarda saltanat kurmuş-
hata olarak telkin ettiği bir şeyin musîb olmasını da’vâya kı- lar? Bunları derk edemeyecek kadar mı basîretimiz, mülâ-
yâm ediyoruz. Bu çok büyük bir şeydir. Onun bizim rûhu- hazamız körleşmiş? O terakkıyât ile bu inhitât nedir? Onla-
muza ne kadar hulûl ettiğine büyük bir delildir. Mülâhaza rın yaptığını bizim de yapmamızdan vazgeçtik. Onların yap-
edecek olursak istikbâlde her biriniz ne kadar etfâl-i milletin tıklarını biz muhâfaza edebilsek bizim için yine kâfîdir. Eğer
rûhuna hulûl edeceksiniz. Bir köyde meselâ on sene otursa- ona da muvaffak olamazsak artık bizim için yaşamak fazla-
nız onar talebeden yüz talebe, yüzerden bin talebe ken- dır. Bu çalışmadan, bu uğraşmadan murâd yalnız bir boğaz
dinize cezp edecek bağlayacaksınız. Bu sûretle her talebe tokluğu ise yazık bize! Bir arabacı da üç yüz kuruş kazanır,
bin adamın rûhuna nefh-i hayat eder, onları İslâm ile tenvîr, bir hamal da iki yüz kuruş çıkarabilir. Bunun için sarık sar-
fesâd-ı ahlâktan men’ ederse, ahlâk-ı hamîde-i İslâmiyye’yi maya hâcet yok.
onlara bi-hakkın anlatabilirse ne azîm hizmettir bu. İşte bu Bu sûretle her talebe hiç olmazsa haftada bir kere kendi
milleti düşmanların zulmünden kurtarabilecek ancak böyle beyninde [274] teâtî-i efkâr ederek dînin, milletin istikbâli
bir faâliyet-i muntazamadır. Bütün dârü’l-muallimînlerden hakkında düşünülürse, plânlar hazırlanırsa inşâallâh mem-
çıkacak olan efendiler böyle büyük bir makineyi, terbiye-i leketimiz pek yakın zamanlarda gâyet parlak sûrette terakkī
milliyye makinesini çevirmekle mükelleftir. edecektir.
Hareketteki vahdet ve intizâm ne derece ise muvaffakiy- Ama bunu düşünmezsek, yekdiğerimizin kusûrunu gö-
yet ve saâdet de o nisbettedir. rünce yasaklamaya, yahud izzet-i nefsi cerîhadâr edecek sû-
İstikbâlde bu sûretle hizmet ederseniz millet sizinle iftihâr rette garazkârâne şahsiyyâta başlayacak olursak bundan bir
eder. Yok, eğer düşünceniz bin kuruş maâşı te’mîn içinse vâ ma’nâ çıkmaz. Arkadaşlarımızdan birinin bir kusûru görü-
esefâ... Keşke aç kalaydınız da buraya gelmeyeydiniz. lünce ne yapmalıyız? Meselâ aranızda bir adam var ki uy-
İşte evlâtlarım benim size nasîhat ve ricâm şudur ki di- gunsuz muamelelerde bulunuyor, münâsebetsiz yerlere gidi-
yânet-i İslâmiyye nâmına milletin istikbâlini mülâhaza ede- yor. Onu ortanıza alırsınız:
rek mektebin ikmâlini müteâkib îfâsına başlayacağınız vezâ- – Kardeşim, dersiniz. Bizim nerede bulunduğumuzu ha-
ifin, uzun uzun mülâhazalarla, müzâkerelerle, şimdiden tırınıza getiriniz. Biz ileride millete hizmet edecek adamlarız.
plânlarını kurmalısınız. Bugün kendi ahlâkımızı muhâfaza edemezsek, kendimizi
Pek eskiden beri İstanbul talebeleri arasında bir söz var- terbiye edemezsek milleti nasıl terbiye edeceğiz. Kardeşim
dır: “Medreseye girdiği vakit bir şâkird istikbâlde Şeyhül- ayıptır, gel etme. Bizde bir kusûr görürsen sen de söyle...
islâm olacağını düşünmezse o molla olamaz” derler. Bu her Böyle hayır-hâhâne ihtârâtta bulunulursa buna karşı
nasılsa söylenmiş bir sözdür. Fakat gâyet ma’nâlıdır. Yani kim ne diyebilir? Mektebin terbiyesi gibi bir terbiye olamaz.
hakīkaten Şeyhülislâm olmak değil (çünkü me’mûriyet fikri Mekteplerin terbiyesi parlak terbiye olur. Yok, herkes bir ta-
besleyen telebenin, şâkirdin de tahsîlinden bir hayr ümîd etrafa gider, kahvelerde vakit geçirir, olmayacak yerlerde do-
mem), belki ilmini o dereceye çıkarmak. Böyle düşünürse o laşır; sonra da yine mektebe gelip gitmeye kalkışırsa bu,
talebenin istikbâli parlak olur ve daima o sûretle çalışır. hüsrândan, izmihlâlden başka bir netice vermez.
Yoksa yalnız bir muallim olayım derse ondan kolay bir şey Burada bugün tervîc olunan en büyük bir san’at varsa o
yoktur. Hiç böyle senelerce meşakkate tevakkuf etmez. O da kahveciliktir. Ne kepâzelik! Meyhânecilikten bile beterdir.
üç aylık bir şeydir. Bir şehâdetnâme elde edince oldu gitti. Çünkü ne kadar olsa onun zararı mahdûddur. Bir kere çok
Bunun için evlâtlarım siz bugünden i’tibâren müzâkere açılamaz. Sonra oraya gidenler en edepsiz takımdır. Ama
etmelisiniz ki tahsîlinizi ikmâl ettikten sonra göreceğiniz hiz- kahvehânenin zararı meyhâneden büyüktür. Zîrâ kimse bir
met nedir? Milletin içinde o elektrik ziyâsı hizmetini görebi- şey diyemiyor. Yapacağını yapar.
lecek misiniz, yoksa göremeyecek misiniz? Eğer göreme- Bizim şarkta birtakım şeyler vardır ki tahrîm olunmuştur.
yecekseniz niçin? Kusûr ya sizdedir, ya mektepte. Mektepte Meselâ mûsiki haramdır. Fakat niçin haramdır? Düşünülür-
bir kusûr görürseniz muallimlere, müdüre ihtâr etmeli. Yok se bir keman meselâ bir ağaç parçası ile bir kirişten ibârettir.
eğer kusûr sizde ise o vakit daha ziyâde çalışmalısınız ki Bu şeyler de ise haram olacak bir şey yoktur. Tahta parçası,
ikmâl-i müddet edip çıkınca bi-hakkın bir elektrik ziyâsı kiriş, tel... Haram olan bunlar mı? Bu şeylerin ne zararı var?
Fakat işte haramdır. Bu gibi mesâili şerîat o kadar güzel ted- sen harekeli kitap okumaya alışan köylüler için bunlardan
kīk etmiştir, insan dönüp dolaşır, yine o hakīkati kabule istifade mümkün olmadığı mülâhazasını terdîf ediyordu.
mecbûr olur. Mûsikinin mazarratı başka şeyin mazarratın- Halbuki biz harekesiz olmak üzere de şerâit-i matlûbeyi hâ-
dan daha çoktur. Onun için o da şiddetli haramdır. Bir a- iz, yani köylünün bi-hakkın işine yarar, hissiyât-ı necîbesini
dam rakı içer, ussu giderse zararı kendi nefsine münhasır tenmiye eder kitap hatırlamıyoruz. Ne olurdu, selâset-i be-
kalır. Fakat bir keman çalınırsa yüz adamı işinden alıkoyar. yâni cümlenin mu’terefi olan refîkımızın ser-muharriri Hüse-
Onların vakitlerini zâyi’ eder. İşte şerîatın tahrîm etmesinin yin Câhid Bey bî-sûd münâkaşât-ı kalemiyyeye bedel kitap-
sebebi budur. hânemize böyle bir eser ithâf edeydi.
Kahvecilik de böyledir. Bu da onun gibi insanı işinden Fakat bizde her şey temennîde kalır. Efsûs cümlemiz
alıkoyar. İskambil kâğıtları, tavlalar, damalar... Bunlar ha- kavvâl olduğumuz [275] kadar faâl değiliz. Mevcûdiyetini
yatı öldürmekten başka nedir? Onun için çalgı haramsa bu i’tirâf ettiğimiz bir noksanın ikmâlini mütekābilen yekdiğeri-
da kat’iyyen haramdır. mizden bekleriz.
İşte şerîat bu sûretle her şeyi nazar-ı dikkate almıştır. Bereket versin bu defa da yine bir asker, yine bir zâbit
Onun için insana muzır olan şeylerden men’ için ulemâmız imdâda yetişiyor. Hasbe’l-vazîfe muhâtı bulunduğu bunca
haramdır demişler. Yani memnû’dur. Bunlar hep düşünülüp meşâk ve mezâhim-i askeriyyeyi iktihâm ederek şu noksanı
söylenmiş, düşünerek hüküm verilmiş. Yoksa bizim zannet- telâfi için ma’neviyât-ı askeriyye derslerini, o füyûzât hazî-
tiğimiz gibi öyle birinin aklına gelmiş, bir fetvâ vermiş, haydi nelerini ef’ide-i mütehassireye açıyor. Var olsun askerler!...
haram olmuş... Öyle değil. Bil ki düşünmüşler, uzun uzadı- Maamâfîh bu kadarı kâfî değildir. Mütefekkirînimiz geceli
ya zihin yormuşlar, mazarratını bulmuşlar, boş yere ömrü- gündüzlü bu mühim mes’ele ile uğraşmalıdırlar. Menâfi’-i
müzü zâyi etmeyelim diye haramdır demişler. milliyyeyi hâris olacak efkâr-ı umûmiyye ancak bu sûretle
İşte bu gibi hakīkatleri sizin gibi efendiler mektepte üs- vücûd-pezîr olur. Avâmımızın tenevvür ettiği nisbette hakk-ı
tâdlardan işite işite bir meleke hâsıl olur. Sonra köylere gi- bekāmız tevkīr olunur. Bu babda en müessir âmiller muhtaç
dince bir elektrik ziyâsı gibi onlara neşr-i envâr edersiniz. bulunduğumuz Arabî ve Fârisî elfâz-ı me’nûse muhâfaza o-
Onlar da size, Allah râzı olsun, der. Ama oraya git, hükû- lunmakla beraber lisânın sâdeleştirilmesi ve böyle bir lisân
metten maâş aldıktan sonra ne olursa olsun diye ders oku- ile kaleme alınan güzîde âsârın tekessür ve tenevvü’ eyle-
tup da çocukların ahlâkına bakma, sonra da muallimim, mesi ve hükûmetin teşebbüsâtı beklenilmeksizin vatanına
me’mûrum diye başlarına musallat olarak fesâd-ı ahlâkla- bi-hakkın âşık ve hamiyetli münevver dindâr gençler tara-
rına da sebep ol... Artık ona verilecek sıfatı ben bulamam, fından köylerde, kasabalarda teşebbüs-i şahsî esasına ma’-
siz düşünün de ona bir nâm verin. Bu da size muhavveldir. tûf mektepler açılması ve halkımızda esasen fıtrî bulunan te-
Ben samîm-i kalbimden sizin her birinizden millete rûh-ı hassüsât-ı hamiyyeti tanzîm ve tenmiye edecek bu kabîl e-
milliyyet bahşedecek birer misbâh-ı ma’rifet olmanızı Ce- serler bilâ-müşkilât tedârik olunabilir sûrette köylüler ara-
nâb-ı Hak’tan temennî ederek hatm-i kelâm eylerim. sında neşrolunması gibi husûsâttır. Sözümüzün eri isek şu
vâdî-i cehd ü gayrete fi’len atılmalıyız. Geceyi gündüze ka-
tarak bir an evvel seviye-i irfân-i ümmeti dindâr olarak yük-
seltmeliyiz. En zayıf zamanlarımızda, techîzât ve tedârikâtı-
MA’NEVİYÂT-I ASKERİYYE DERSLERİ mızın pek noksan bulunduğu sıralarda bile hukūkumuzu
muhâfazaya muvaffakıyetimiz terbiye-i dîniyyemizin füyûzâ-
Avâmın tehzîb-i ahlâkına, tenvîr-i efkârına hâdim bu
tı sayesindedir. Zaten Dîn-i Celîl-i İslâm terakkıyât-ı beşeriy-
faydalı ve mühim eserden geçenlerde de bahsetmiş idik.
yeyi himâye eden, daima ma’kūlâtı nazara alan yegâne bir
İkinci kitabının bu hafta intişârı münâsebetiyle mülâhazâtı-
dîn-i güzîndir. Dünyevî, uhrevî esbâb-ı saâdet ve selâmeti-
mıza bir iki söz daha ilâve ve tâlîk etmek istiyoruz.
mizi göstermektedir. Efrâdımız bu dâirede perve[ri]ş-yâb-ı
Halkımızın umûmen tenvîri lüzûmunu, mes’elenin saâ-
det-i istikbâliyyemize olan derece-i irtibâtını vatanımızın he-
irfân olursa 1(‫كله‬ٖ ِّ ُ ‫الدين‬
ِ ّ ٖ ‫على‬ ُ َ ِ ْ ُ ِ ) va’d-i Sübhâniyye’sinin
َ َ ‫ليظهره‬
zaman-ı incâzı takarrüb etmiş olduğunu idrâk saâdetiyle
men bütün erbâb-ı kalemi birer münâsebetle mevzû’-i bah-
bahtiyâr oluruz.
seylediler. Bu zemînde pek çok âteşîn makāleler yazıldı, gâ-
Tahsîlin en müsmir olanı terbiye-i dîniyyeye mukārin
yet musîb mutâlaâlar yürütüldü. Fakat netice her şeyde ol-
bulunanıdır. Geçenlerde İsviçre’ye zirâat tahsîline giden bir
duğu gibi yine hiçten ibâret kaldı.
genç refîkımız yazdığı mektubunda devam eylediği mektep
Geçenlerde Tanîn refîkımızda bir fıkra vardı: Köylünün
idâresinin terbiye-i dîniyye husûsunda gösterdiği ihtimâmı
biri kitapçıya gelmiş, bir Şahmerân hikâyesi istemiş. Orada
buraca inanılmaz bir tarzda beyân ve tasvîr ediyordu. Mek-
hazır bulunanlar Şehmerân’dan bir şey istifade olunamaya-
tebin nizâm-ı mahsûsu îcâbınca mahallî âdâb-ı dîniyyeye
cağını, işe yarar bir kitap almasını söylemişler. Bîçâre köylü
bütün talebe, müntesib bulunduğu din ve mezheb nazara a-
“ben başkasını bilmiyorum, siz beğenin de alayım” demiş.
lınmaksızın, siyyân bir tarzda mutâbaata mecbûr bulunu-
Tavsiye edenler aramışlar, taramışlar, koca kitapçı dükkâ-
nında köylünün işine yarar bir kitap bulamamışlar. Refî-
kımız bu fıkraya yeni eserler harekesiz basıldığı cihetle esâ- 1
Tevbe, 9/33.
yorlar. Ednâ mübâlâtsızlık mektepçe en ağır cezâyı istilzâm C. Hamiyyet şimşekleri çakar.
ediyor. İsviçreliler gibi tenevvür ve hürriyet-perverlikte ak- S. Dilinde ne var?
vâm-ı medeniyyenin en ilerisinde bulunan uyanık bir kavim C. Allah adı!
bütün saâdetini dindâr bir terbiyeye merbût ve medyûn gö- S. Üstünde ne var?
rür ise bizim gibi henüz devre-i rükūdunu bitirmemiş bir mil- C. Askerlik şân u şerefi, Osmanlık heybeti!
let asırlarca mevcûdiyetini sayesinde muhâfazaya muvaffak S. Elinde ne var?
olduğu terbiye-i dîniyyeyi nasıl ihmâl edebilir? Habl-i me- C. Millet silâhı, hâinler, düşmanlar küsküsü!
tîn-i İlâhî’ye i’tisâmdan uzaklaşmakla nasıl medeniyet te’- S. Fikrinde ne var?
mîn eder? Gençlerimiz, münevverlerimiz, mütefekkirlerimiz C. Fedâkârlık!
buralarını nazara almalı ve düşünmeli ki başkaları dîni terk [276] S. Gözünde ne var?
etmekle terakkī etseler bile biz dîne karşı kayıtsız kalmakla C. Zafer!
S. İçinde ne yaşar?
tedennî ederiz. Çünkü dînimiz edyân-ı sâireye makīs değil-
C. Ölmek var dönmek yok emeli!
dir. Demin işâret ettiğimiz gibi dünyevî, uhrevî saâdetleri-
S. Nefesinde ne duyulur?
mizi te’mîn eder ahkâmı câmidir. Yalnız ahlâkımızı değil,
C. İntikam sesi!
muamelâtımızı, sıhhatimizi, hayatımızı, hülâsâ her türlü ef’âl
ve harekâtımızı tanzîm eylemiştir. Dîne karşı mübâlâtsızlık
gösterenler arasında hissiyât-ı necîbenin yevmen-fe-yevmen
müntefî olduğu bugün müşâhedât ile sâbittir. İlk Duygu – Anamın Ninnisi
Dîn-i İslâm’ın mâni-i terakkī olduğu mülâhazası hâin, S. Askerlik duygusunu daha ne vakitten beri hatırlarsın?
garazkâr bir fikr-i leîmin mahsûl-i şenâ’atidir. Ahkâm-ı celî- C. Tâ beşikten! Anam bana ninnide şunları söylerdi:
le-i İslâmiyye meydandadır. Gizli kapaklı bir ciheti yoktur. Evlâdım Allah bu çiçekli dağlarımızın düşman ayağıyla
Âlem-i İslâm’da görülen âsâr-ı tedennî ve izmihlâl esbâbı ezildiğini göstermesin, alaca kuzularımızın, buzağılarımızın,
ahkâm-ı şer’iyyeden tebâ’üdlerde aranmalıdır. Birçok ak- oğlaklarımızın oynaşıp yaylandığı yeşil yaylalarımızın düş-
vâm-ı beşeriyyeyi hafîz-i cehl ü sefâletten evc-i fazl u saâde- man süvârîleriyle çiğnendiğini göstermesin, berrak sularımı-
zın düşman çizmeleriyle bulandığını göstermesin. Pâk eşik-
te îsâl eden bir dînin mâni-i terakkī olduğu nasıl iddiâ olu-
lerimize düşman ayağı dokunduğunu göstermesin. Bize ha-
nabilir? Eğer bu dinde ifâza-i terakkī hâssası yok ise me-
yat veren, yorgunluğumuzu alan içimizi tazeleyen, fikirleri-
bâdî-i İslâm’da az zaman zarfında muhayyir-i ukūl derecede
mizi dinlendiren çamlığımızın, söğütlüğümüzün düşman se-
meşhûd olan me’ser-i terakkī nedir?
fâletiyle ağladığını göstermesin, düşman vatanın bağrını de-
Mâdem ki bütün bu füyûzâtın sebeb-i müstakılli Dîn-i
şerek seni kanına bulamasın, alîl ninelerimizin gözyaşı seni
Celîl-i İslâm’dır, şu halde âlem-i İslâm’da meşhûd olan inhi-
boğmasın, vatanın âhı seni kavurmasın, Allah sana bu kara
tât-ı hâzırın Dîn-i Mübîn ile bir alâkası bulunmadığını kabul
günleri göstermesin, milletin nâmusu nâmına yükselen inilti
zarûrîdir. Hulâsâ maârifin neşri husûsunda terbiye-i dîniyye
yüreğini parçalamasın. Evlâdım! Gâzî olursun, inşâallah şe-
mes’elesi en ziyâde nazara alınacak husûsâttandır.
hid olursun, bu vatana kurbân olursun, âciz ananı düşman
Cenâb-ı Hak muharririnin sa’yini meşkûr buyursun. An- ayağından bütün ömrünce korursun, yüzlerce senelerden
laşılan halkımız bu memleketin salâhını askerler eline mu- beri büyük babalarının beklediği evin, vatanın öz ve hayırlı
kadder etmiş. Meşrûtiyetin i’lânından evvel ve sonra devâ- bir evlâdı olursun!
irimiz içinde yalnız cihet-i askeriyye faâliyyet gösterdi, va- S. Sonra neler duydun?
tanda terakkī görülmüş ise o da yalnız askerlikte görüldü. C. Anam, babam, büyük babalarım, amcalarım, dayıla-
Müellif-i eseri, Mekteb-i Harbiyye’nin bu fâzıl bölük ku- rım, büyük ağalarım, fedâkâr, ulu vatandaşlarımın vatan
mandanı Yüzbaşı Ömer Fevzi Bey’i âlem-i tahrîr henüz yeni uğrunda yaptıkları vazîfeleri, fedâkârlıkları bunlar içinde ni-
tanımıyor. Buhrânlı devrelerimizde meşgûl bulunduğu vezâ- ce Osmanlı kadınlarının bile ululukta canlarını fedâ ettikle-
ife, çeteler muhârebâtına, jandarma umûruna dâir yazdığı rini duydum!
eserler ile evvel ve âhir bu simâ-yı fazl u irfân ma’rûf bulu-
nuyor. Birinci cüzde yaptığımız gibi bu cüzden birkaç nü-
mûne iktibâs ederek Sırâtımüstakīm’i tezyîn ediyoruz. Vely- Babamın Nasîhatleri – Askere Giderken
edecek eczâ-yı sâirenin faydayı ta’mîm için harekeli hurûf S. Askere giderken pederin neler nasîhat ederdi?
ile basılması temenniyâtıyla müellif-i muktedirine şu mebrûr C. Askere çağrılmadığına acı, çağırıldığında sevinerek
himmetlerinden dolayı arz-ı teşekkür ve minnet-dârîyi le- koş, mâ-fevklerine itâat et, verdikleri dersi bütün aklınla öğ-
vâzim-i kadr-dânîden addeyleriz. ren, verilen silâhı öp başına koy; toz rutûbet kondurma. Ni-
şâncı ol ki bir kişi iken beş on kişiye karşı durasın, cephane-
ni idâre ile kullan ki babanın köyde, veya dul ananın evde
Askerin Duygusu – Emeli verdiği vergiyi boşa harcamayasın, Osmanlılığın attığı körü-
S. Huyunda ne var? nedir dedirtmeyesin, düşman yakınında ilerlerken ne görür
C. Mertlik, doğruluk! duyarsan mâ-fevkine haber ver. İlerlerken de ateş ederken
S. Sinirinde ne şimşekler parıldar? de yolun ve yerin iyisini tut; fakat tuttuğun yer seni sıksın!
İleri emrini sabırsızlıkla bekle, hele “geri!” sözünü düşmana S. Osmanlıların misâfirlerine karşı cibilliyetçe, hanedân-
bir hile diye bil, düşmanı zayıflatmak ve daha büyük bir lıkça vazîfesi nedir?
kuvvetle düşmana biraz sonra atılmak için yay gibi gerildi- C. Ona i’zâz, ikrâm etmek, kendini hoş tutmak, canını,
ğini unutma, fikrine şüphe getirme, yüreğini bozma, tehlike ırzını, malını, emânette bilip kendininki gibi dikkatle muhâ-
çoğaldıkça keyfin çoğalsın, cesâretin artsın; yoksuzluk şid- faza etmek, dostlara değil, düşmanlara da bir Osmanlının
detlendikçe sebâtın artsın, cephânen bittikçe sabrın artsın şânını tasdîk ettirmektir.*
çünkü erlik Osmanlılık imtihânı geçireceksin demektir. Düş-
mana saldır, yakala, eline geçmezse kovala, sakın peşini bı-
Hangi Ordu Muzafferdir
rakma çünkü: tenbellik edersen düşmana hizmet etmiş olur-
sun, tüfeği bozuldukça, parçalandıkça pazun kuvvetlensin S. Hangi ordu merttir, yiğittir, muzafferdir?
süngün parlasın evlâdım daima harbe hazır ol! C. Ehl-i ırz olan, haram yemeyen, zulmetmeyen efrâd-
dan mürekkep bir ordu!
S. Ne gibi?
Babamın Nasîhatleri – Harbe Gider İken
C. Sofrada kimsenin malını rızâsız yememek, kimsenin
S. Harbe giderken pederin neler nasîhat ederdi? mülkünü harap etmemek, hiçbir ma’sûmu çiğnememek, is-
C. Ben seni bugün için yetiştirdim. Sen benim değil bu- ter dost, ister düşman olsun hiçbir ırza kötü nazarla bakma-
gününsün. Ananın sana verdiği süt sâf, hâlis ve haramdan mak gibi! Hak yolunda fuhşiyât; ne’uzü billâh en günâh, en
katresizdir. Cibilliyetin ise pâktır. Yiğitlikte fedâkârlıkta kusûr alçakçasına bir cinâyettir. Başkasının ırzıyla oynayan, kendi
etme, düşmandan sakınarak ananı babanı utandırma, ağlat- ırzını düşünmüyor demektir. Şerefli bir gâzî, cennetlik bir şe-
ma, kahretme bu evlât neslimizden değildir diye inkâr ettir- hid olmak için kursakta, damarda, bir damla haram mal,
me, bizi ve hısım akrabânı dağlama, nice yıllık ocağımızı kan bulunmamalı. Mazlûm âhı yüzünü karartmış olmamalı.
söndürme, silâhın şöhretli sesi buradan duyulsun, gâzîler- Bütün mahlûkâtın Hâlik ve sahibi olan Cenâb-ı Hakk’ın rı-
den iyi haberlerin alınsın, en büyük rütbeli haber şehidliktir, zâsından, nizâmından, kānûndan ayrılmamalı. Hakkın, ırzın
köydeki vîrân evimiz o vakit mübâreklenir, eşe dosta ziyâ- her yerde fedâkâr bir muhâfızı bulunmalı.**
retgâh olur. Kötü yüzle eve dönersen seni rûhum eve koy-
maz, köy de kabul etmez, hakkımı haram ederim. İnkisâr
ederim. Hele evlât; devlet millet uğrunda fedâ olsan şehid Hakaretin Te’sîri
olsan bütün büyük babalarımızın rûhu şâd olur. Evlâtlarımız S. Bir asker hakaret görse kim hakaret görmüş demek-
rütbeli doğar ocakzâde olur. Evimiz ışır. Evlât bırak ki Ce- tir?
nâb-ı Hakk’ın emri olmayınca, dünyadan suyun ekmeğin C. Bütün ordular, bütün millet!
kesilmeyince ölmezsin; emr-i Hak ile ölmeyi dahi değerinde S. Bir Osmanlı hakaret görürse kim hakaret görmüş de-
insanca, Osmanlıca vatan uğrunda ara hayatını pahalıya mektir?
harpte sat! Ki bir şeref-mirâsı evine, fakir babana, anana,
torunlarımıza, bırakasın. Hem ölümden korkma! Ölüm rû- *
Şu misâl aklıma geldi: 313 senesi nihâyetinde bir akşam Teselya
hun sırtındaki yağmurluğu çıkarması atıvermesi demektir. Darü’l-harb’i hudûdunda Furka Boğazı medhalindeki ordugâhın
Binâenaleyh çalış ki kaputunu çıkaran, kalıbını atan rûhun kapı zâbitliği nöbetinde bulunuyordum. Bizim civârdaki hudûd-
dan hayvanı kaçıp arkasından aramaya gelen bir Yunanlı köylü o
ebediyyen sıkıntısız, nûrlar içinde yaşasın. İlel-ebed cehen-
akşam karakolum askerine misafir kalmaya mecbûr olmuştu. Ben
nemden kurtulsun, derdi. de karakolumun çavuşuna “bu Yunanlı bu akşam misafirinizdir”
demiştim. O sütü temiz hânedân evlâdı asker bu Yunanlıyı kendi
köylerinden gelmiş eşrâftan biri gibi hatır saymışlar, istirâhatına
Babamın Dersleri hizmet etmişler. Kendi karavanalarına da’vet etmişler, bu Yunanlı
S. Pederin neler öğretirdi? karnım tok cevabını verince yemeklerinden ayrı kaba ayırıp buyu-
C. İyilerle arkadaş ol. Kötülere nasîhat et. Doğru yola run demişler, Yunanlı yine yemeyince iki saat kadar asker de aç,
Yunanlı da aç vakit geçirmişler, sonra merak ile ve ne büyük bir
çevir. Düşkünlerle bir ol beraber yükselmeye çalış. Mazlûm-
samîmiyetle bana mürâcaat edip “akşamlığı misafirimiz yemiyor,
ların derdinden hissen olsun. Zâlimlere karşı köpür. Elin ile çok da düşünüyor, ne edelim? Ki hatırı hoş olsun” demişler ve
değmezse dilin ile yetişmezse yüreğin ile çarpış. Yere düşen- mukābeleten (belki midesinden rahatsızdır, siz yiyin) cevabını a-
lere kollarını uzat, silâhı kırılanın kalkanı, dilsizlerin dili ol. larak yemeye mecbûr edilmişlerdi.
**
Yüreğin zevkini dış zevkinden daima ileri tut. Nâmûsla ya- 312 senesi Yunan seferinde Dömeke’ye hücûm eden kartal yuva-
sı gibi sarp, dik, yüksek ve merdiven yerine sıra sıra istihkâmlar
şayacağın müddetçe dünya ile [277] alışverişin olsun. Tâ ki
yapılmış olan Dömeke’yi, kendisinden birkaç misli kuvvet elin-
hayırlı bir nâm, kaybolmaz bir sadâ, hoş, sönmez bir ışık bı- den, kanı pahasına zabteden nizâmiye livâsı Dömeke’ye girerken
rakasın! on dördüncü alayın ikinci taburundan bir mülâzım bir evin pen-
ceresinden korku ve telâş içinde bir kızın bakınmakta olduğunu
görmüş ve neferin birine “Şurada bir kız var, ırz emânetullâhtır,
Ele Düşen Düşmana Karşı Vazîfe ortalık düzelip intizâm iâde edilinceye kadar bu kapıyı bekle!” de-
yip geçmişti. Fil-hakīka bu hakīkī Osmânlı neferi ertesi gün aranıp
S. Ele düşen düşman nemizdir? ordugâha çağırılıncaya kadar aç, yorgun o kapıya mıhlanmış kal-
C. Misafirimizdir! mıştı.
C. Bütün millet! müzü köylere, kasabalarımızı kasabalara, sancağımızı san-

S. Sancağımız hakaret görürse ne olur? caklara, vilâyetimizi vilâyetlere, devletimizi devletlere, canı-
C. Vatan sarsılır, millet ölmeyi cana minnet bilir, millet mız pâdişâhımızı pâdişâhlara utandırtmayın, milletin yüreği-
nâmûsunu kanıyla yıkar, düşmanlarını kanına boğar! ni yakmayın, kansızmış bu millet dedirtmeyin, cevherli nâ-
mûslu ecdâdınızı bed-nâm etmeyin, ahfâdınıza la’net ettir-
meyin vatanı doğratmayın, Osmanlının kanı bozuldu, soyu
Botanlı Ömer – Sancakdar Ali
bozuldu dedirtmeyin, süngülerinizde kılıçlarınızda hak, adâ-
S. Botanlı Ömer kim idi? let güneşi parlasın, tüfeklerinizde intikam şimşeği çaksın,
C. Kızanlık civârında Ofluhan’da iki taburumuz düşma- toplarınız Osmanlılığı bağırsın, gülleleriniz şân ü şeref saçsın,
nın külliyetli kolları arasında sıkışmış idi. Onlara imdâd için yer, gök erliğinize, mertliğinize hayrân ve şâhid kalsın, ev-
hücûm emrini alan Hüseyin Bey kumandasındaki sekiz yüz lâtlar biz ihtiyârlar bir koltuğumuza değnek bir koltuğumuza
mevcûdlu bir gönüllü taburumuz düşmanın yedi sekiz piyâ- torunları dayayacağız, size orada ekmek cephâne tedâriğine
de taburuyla topçu ve süvârîden mürekkep bir kuvvetine te- çalışacağız. Şehid olanlarınızın yerine ortadan kaybolanları-
sâdüf eylemiş idi. Bu tabur sekiz yüzden yüz otuz nefer sağ nızı aramaya torunları göndereceğiz, onlar da dönmezse ka-
kalıncaya kadar hücûmunda şiddet göstermiş ve o iki tabu- vuşmaya biz geleceğiz. Artık ekmek haram, vatan parçalan-
run yolunu açıp birlikte geri çekilmek emrini aldığı zaman dıktan, nâmûsuna dokunulduktan sonra vatanın göğsünde
içlerinden Botanlı Ömer nâmında bir gönüllü “Babam bana Osmanlıdan insan can mı taşır? Gömülürüz, hep gömülürüz
düşmana arka çevrilmez, kıyâmet gününde o yüzle meyda- muzaffer oluruz. Çünkü vatanın son demini son nefesini gör-
na çıkılmaz dedi. Allah’tan utanırım babamın inkisârından meden ölür gömülürüz. Vatanın göğsüne tırmanacak düş-
korkarım” deyip belindeki fişekleri bir siperin gerisine dök- man da insan bulamaz umûmî bir meşhedin baykuşu olur,
müş kendi başına ateşe devam etmiş, en nihâyet ilerleyen fakat merak etmeyin evlâtlar Osmnlının bayrağı babaları-
düşman saflarının süngüleriyle şehid olmuş ve fakat düş- nızdan alınmadı ki sizden alınsın. Vatanın bağrına basılmaz,
man dahi süngü ucuna yanaşıncaya kadar her adımda bi- ecdâdınız bastırmadı. Vatanın göğsünde sefâhathâne değil
rini yere yuvarlamış ve vücûdunu pek pahalıya satmış, va- ordugâh kurdu. Silâh başından ayrılmadı, çünkü silâha sa-
tana mâl etmiş idi! rılı duranın herkes dostu, silâhından ayrılanın, hele biz gibi-
S. Bu hücûmda bu gönüllü taburun kaç sancakdarı şe- lerin herkesin çekemediği, kıskandığı Osmanlıların her tarafı
hid olarak değişmiş ve son sancakdarı Botan’ın Pervâri kar- düşman kesilir.
yesinden Mirza Mehmed Ağa nâmındaki kahraman ne de- İşte onun içindir ki milletimiz tüccâr olamadı, san’âtkâr
miş idi? olamadı. Hattâ çiftçi sapanını bile bir düziye süremedi, çün-
C. Bu hücûmda sekiz sancakdar şehid olmuş ve sonun- kü düşmandan aman bekleyemezdi, silâhı elinden bıraka-
cusu olan Mehmed Ağa: “Bana teslîm ettiğiniz sancağın nâ- mazdı, silâhı bırakmak bütün çifti çubuğu, yeri, yurdu, vata-
mûsunu muhâfaza [278] husûsundaki vazîfemi îfâ ederek nı bırakmak demek olacağını anlayan Osmanlılar çâr-nâ-çâr
ayrılıyorum. Arkadaşlar şâhid olun!” demiş ve teslîm-i rûh ekmeği rahatla, san’atla, ticâretle değil silâh hakkıyla silâh
eylemiş idi. altında fakirâne fakat nâmûskârâne yediler. Haydi evlâtlar,
vatanı muhâfaza ederseniz hayat var. Yoksa ne siz var ne
vatan ne biz! Taşı, toprağı sarsılan vatanımızı tâ temelinden
emîn kılalım. Süngülerimizin zehirli, hudûdlarımızın ateşli
Harbe Giderken
olduğunu gösterelim ki ondan sonra yine biraz çifte, çubu-
S. Asker; Osmanlılar harbe giderken köyden nasıl ayrı- ğa, ticârete ve san’ata vakit, meydan bulalım. Şimdi ilk iş
lırlar? bu! Gidin evlâtlar ileri! Hudûdun surlarına birer taş olmak
C. Şenliklerle! Karakolumuzun jandarması, köyümüzde üzere gömülün! Tâ ki çocuklarınıza siper olsun. İleri! derler-
tebriklerle uğurlarla devlet düğünü haberini getirir, herkes di.
uğurlanır, sarılır, öpüşür, bayramlaşır, görüş meydanı açıl-
mış gibi pehlivanlar hazırlanır, davulcunun davulu, zurnacı-
nın zurnası paralanırcasına çalınır, bu devlet kuşu başına BURSA SEYÂHATİ
konan gençlerin başı yükselir, göğsü yükselir, düğüne da’vet Geçen haftaki Yalova tenezzühünde ne kadar ye’s ü ke-
edilenlerin damarları gerilir, sinirleri coşar, tüyleri ürperir, dûreti bâdî, teessür ve teessüfü mûcib ahvâl-i nâ-lâyıka ol-
“Ben de giderim, gönüllüye yok olmaz, geri kalamam, köye duysa bu haftaki Bursa tenezzühünde de o nisbette mem-
sığmam giderim” der. Dertleşir, tesellîlenir! Babalar, analar, nûniyet ve mahzûziyeti mûcib hâlât-ı meserret-bahşâ meş-
kurulur. Evlâdımın kanı, soyu, sütü temizdir güvenirim der, hûd-i çeşm-i iftihârımız olmuştur. İşte ara sıra bu gibi sevin-
öğünür. Haklar helâl edilmez harbin sonuna bırakılır, yüz dirici, şevk ve gayret verici hâllerdir ki bize âtî hakkında bü-
aklığıyla dönmez, ya şöhretli bir şehid olmazsanız ana ve yük ümîdler veriyor. Yoksa safahât-ı hayatiyyemiz hep öyle
baba hakkı, süt, soy hakkı, komşu hakkı, köy hakkı, vatan merâret-engîz, sefîh levhalardan ibâret olsaydı, beyhûde ça-
hakkı helâl olmasın, köyümüze sizi sokmayız, analarınızı lışmakta olduğumuza bi-hakkın hükmedecektik. Fakat bu
babalarınıza, babalarınızı babalara, evimizi evlere, köyü- Dîn-i Celîl’in o kadar fedâkâr hâdimi, bu dilber vatanın o
kadar hamiyyetli evlâdı vardır ki milletimizi yaşatmak, o Sonra vapuru gezmeye başladık. Temiz döşenmiş bir
mes’ûd ve münevver âtîye îsâl eylemek için bezl-i himemât yer nazar-ı dikkatimizi celbetti. “Câmi-i Şerîf” olduğu söy-
ediyor, önümüze hayatın güzelliklerini serperek o acıları u- lenince herkeste bir sürûr-ı azîm hâsıl oldu. Şimdiye kadar
nutturuyor, cümlemize şevk ve ümîd bahşeyliyor... vapurlarda müslümanların bu ihtiyâcı nazar-ı dikkate alın-
Cuma günü Beylerbeyi’ndeki ziyâfet-i seniyyede Bursa mamıştı. Alınmaması da tabîî idi. Çünkü sahipleri hep ecne-
meb’ûsu Tâhir Beyefendi: “Yarın Bursa’ya gidilecek, siz de bîler idi. Frenkler ise hiçbir şeyde müslüman nokta-i naza-
gelir misiniz?” dediği zaman: rından düşünmezler. Onlar nereye girerlerse âdetleri, ahlâk-
– Yalova tenezzühü gibi keder toplamak için mi? ları, medeniyetleriyle(!) beraber girerler. Her şeyi kendi ha-
diye kalbî suâl ile mütefekkir kalmış idim. Bu endîşeyi yatlarına göre tanzîm ederler. Bu sûretle yerlilerde anlama-
hisseden muhâtabım: yarak bir zaman sonra temessül vücûda gelir. O vakit ayak-
– Merak etme, dedi, geçen haftaki gibi olmaz; zaten ben lar suya erer.
de bulunacağım... Mâdem ki buraları müslüman memleketleridir, her şey-
Bu va’d itmi’nân-bahş idi. Tâhir Bey’in nasıl bir hami- de müslümanların ihtiyâçları nazar-ı dikkate alınacaktır.
yet-i mücesseme olduğu, ne derecede milliyyet-perver bu- Müslümanların ihtiyâcı dediğimiz şey ise Frenkler’in ihtiyâcı
lunduğu kendisini tanıyanlarca tamamıyla ma’lûmdur. O- gibi gayra, insanlığa mazarrat bahşeden şeyler değildir.
nun da bulunması mutlaka hayra, sevince delildir. Müslümanların bu ihtiyâcı nazar-ı dikkate alınmasından,
Ferdâsı vapura girince gözüme “Husûsî ve Millî Şirket-i meselâ vapurlarda câmi için bir yer tahsîs olunmasından
Bahriyye-i Osmâniyye” serlevhalı bir i’lân ilişti: ecnebîler ne zarar görür? Hiç. Fakat bunun nazar-ı dikkate
[279] İ’lânda Debre Meb’ûsu merhûm İsmâil Bey-zâde alınmamasından müslümanlar dûçâr-ı müşkilât olur.
Fuâd Bey, Giridli Muallim Azîz Bey, Mâni’-zâde Hüseyin E- Yok, eğer biz kendi kanımızla mâlik olduğumuz mem-
fendi ve sâir zevât Allah’ın inâyetine ve milletin arzu ve ha- leketlerimizde de ecnebîlerin keyfine göre hareket edecek
miyetine istinâden büyük bir şirket-i bahriyye teşkîl ettikleri isek o vakit toptan hamallığı, esirliği kabul etmeliyiz. İnsan
ve şirketin Akdeniz ve Karadeniz’de mücedded muntazam kuru bir tasarruf senediyle arzın sahibi, sahib-i hakīkīsi sayıl-
vapurlar işleteceği ve vapurların sür’at ve intizâmına ve bil- maz. Bundan sonra inşâallah me’ser-i medeniyyeti kendi-
hassa âdâb-ı İslâmiyye ve Osmâniyye’ye muvâfık bir terbiye miz vücûda getiririz de her şeyde ihtiyâcımızı da nazar-ı dik-
ve nezâfet ve rahatın te’mînine son derece çalışılacağı be- kate alırız. Maamâfîh memleketimize iş yapmak üzere gelen
yan olunuyordu. ecnebîlerle yapılacak mukāvelelerde de bu esas, müslü-
Şirket hakkında biraz daha tafsîlât aldım. Müslümanlar manların ihtiyâcı esası nazar-ı i’tinâdan dûr tutulmamalıdır.
arasındaki bu teşebbüs-i millîden o derece memnûn oldum Câmiye bir de imam olursa, beş vakitte ezân-ı Muham-
ki “intibâh başlıyor...” diye hükmedeceğim geldi. medî okunursa...pek münâsib olacağı fikrini müessisler he-
Saat bir buçukta vapur harekete hazırlandığı sırada kur- men kabul ettiler. Demek ki sırf müslümanlardan ibâret olan
ban kesildi, duâlar edildi, besmele-i Rabb-i Rahîm ile per- bu şirket İslâmlar’ın bütün ihtiyâcâtını düşünüyordu. İşte
vâne dönmeye başladı. Ticâret-i bahriyyemizin mebde-i fe- memleketimizde bundan sonra pây-dâr olabilecek şirketler,
lâh ve saâdetini teşkîl etmesi me’mûl olan bu teşebbüs yanı- müesseseler...
mızda yük almakta olan bir ecnebî vapurunun sanki hase- Anlaşıldığına göre müessisleri, ticâretten ziyâde, hami-
dini celbetmiş gibi, bir çatırtıdır koptu, hepimiz baktık, bit- yetleri bu şirketin teşkîline sevketmiştir. Tâhir Beyefendi
tesâdüf vapurun iskele merdiveni kendi kendine kırılıyordu. Bursa’da belediyede verilen ziyâfette vâli, kumandan ve
İnşâallah fâl-i hayrdır, denildi. Nazarlar şanlı sancağımızın med’uvvîn huzûrunda edillesiyle bunu isbât etti. Filhakīka
temevvücüne döndü. Herkesin, vapurda bulunan yirmi ka- Fuad Bey’in hamiyeti kendisini tanıyanlarca müsellemdir.
dar meb’ûs efendilerin böyle Osmanlı bayrağı altında mun- Mâni’-zâde ise Bursalıların ihtiyâcına vâkıf olur olmaz, ecne-
tazamca bir vapurda bulunmaktan mütevellid bir hiss-i ifti- bî şirketlere boyun eğmemeleri için Karadeniz’de işlettiği
hâr ile göğüsleri kabarıyordu. Vapurda intizâm ve nezâfet büyük vapurları –zararına olarak– Bursa’ya tahsîse kalkış-
pek mükemmel idi; yanımda oturan bir ecnebî, arkadaşına mış. Fakat Tâhir Bey böyle bir zarara katlanılmasını muvâ-
diyordu “Çok güzel, fakat devam edebilse...” inşâallah e- fık görmediğinden o fikirden vazgeçilmiş. Giridli Azîz Bey’in
der. hamiyetini ise tanımayan hemen kimse yok gibidir; gemide
Artık bahis hep denize, denizciliğe tealluk ediyor idi. esbâb-ı intizâmı te’mîn için en küçük teferrüâta varıncaya
Müessisîn-i şirket pür-fahr u sürûr izâhât veriyordu: “Bu va- kadar her şeye kendisi koşuyor, azîm bir vecd-i vatan-per-
pur hiçtir, asıl sipariş etmek üzere bulunduğumuz vapurların verâne ile bu teşebbüsten mütehassıl tahassüsât-ı meserre-
sür’at ve intizâmı bütün Bursa yolcularını dûçâr-ı hayret e- tini hikâye eyliyordu.
decektir. İnşâallah iki, iki bucuk saatte Mudanya’ya gidece- İşte hep böyle sancağımızdan, hâlimizden, istikbâlimiz-
ğiz. Şimdilik hemen işe başlamak üzere bu vapuru istîcâr et- den bahsederek dört saat sonra Mudanya’ya vâsıl olduk.
tik...” Oradan trene râkib olarak cennet gibi bağlar, bahçeler ara-
Sâhir Bey de bacadaki salîbi sildirmek için dûçâr olduğu sından iki buçuk saatte Bursa’ya geldik. Vâli Beyefendi,
mukāvemetlerden, ısrarlardan, âkıbet nasıl muvaffak oldu- Belediye Reisi ve sâir ricâl-i hükûmet istikbâle çıkmışlar. Sa-
ğundan bahsediyordu. nâyi’ müzikası talebesi de meb’ûs efendileri marşlarla kar-
şılıyordu. Merâsim-i istikbâliyyeyi müteâkib arabalara binil- kılmaya mahsûs câmi odası soruldu. Gâyet mükemmel mo-
di, şehre doğru teveccüh edildi. bilyalı, fakat zemîni hasır döşeli bir yatak odasını gösterdiler.
Müzikacı efendiler de paçaları sıvayarak caddeyi tuttu- Namaz için bir seccâde istendi. Hademeler ellerini ovuştur-
lar. Mâşiyen avdet bîçâreleri iz’âc etti. Arabalardan sıçrayan maya başladılar. Buna da “eyvallah!...” diyerek mendilimizi
çamurlar elbiselerini telvîs ediyordu. İstikbâli tertîb edenler- sererek namazlar kılındı. Muntazam sofralar hazırlanmış.
ce [280] bu cihetin nazara alınmamış olması mûcib-i tees- Doğru sofralara gittik. Bir sofraya Vâli Bey, bir sofraya da
sürdür. Kumandan Paşa riyâset ediyordu. Kumandan Paşa Abdür-
Nihâyet arabalarımız belediye önünde durdu. Yukarı çı- reşid Efendi ile Bursa’ya geçenki seyâhatimizde Cem’iyet-i
kıldı. Sonra da hükûmet konağına Vâli Bey’e gidildi. Merâ- İlmiyye’de dört saat sarreye kemâl-i talâkatla söyleyerek ta-
simler tamam olduktan sonra şehrin şâyân-ı temâşâ mahal- savvuftaki yed-i tûlâsına bütün Bursa ulemâsını hayrân e-
leri arabalarla gezilmeye başlandı. Yeşil Câmiin ziyâretini den bu zât-ı muhterem, şimdi sofrada pek az söylüyordu.
müteâkib Bedesten’e gidilecekti. Setlerbaşı’nı geçtikten son- Ben yanımdaki Debreli arkadaşa Kumandan Paşa’nın
ra kahveler başladı. Ne müterakkī san’at! Adım başında bir ihtisâsı hakkında îzâhât veriyordum. Diğer tarafımdaki Bur-
kahve. Müşteriler de lebâleb. Doğrusu atâletin bu derecesi salı ihtiyarca bir zât da tabak şakırtıları arasında eski millî zi-
şâyân-ı hayrettir. yâfetlerimizdeki âdetlerden bahsediyordu. Bundan cesâret
Bir çeyrek kadar bu kahveler temâdî ettikten sonra Be- alarak sordum:
desten Kapısı’ndaki Pabuççular caddesinden geçmeye baş- – Sofra etrâfında bu dolaşanlar kimlerdir?
ladık. Dar ve tozlu dükkânlar. Sanki kurûn-ı vüstâdan kalma – Hıristiyanlar, Yahudiler...
numûneler. Bunlar arasında bıçakçı dükkânları: Kını parıl – Hepsi mi?
parıl parlayan sivri uçlu kamalar, bel bıçakları... Bîçâre müs- – Evet tâ pişirenden tut, şu tabağı değiştirinceye kadar
lüman kardeşler, sabahtan akşama kadar çalışa çalışa ancak hepsi...
ekmek parasını çıkararak, birçok günler her türlü mahrûmi- – Hiç müslüman yok mu?
yetlere katlanarak biriktirilen yirmi otuz kuruşla o fakfon – Yok.
kınlı kamayı beline takmak için can atan zavallılar... Yegâne – Niçin?
ümîdiniz o parlak kamalara nâiliyettir. Bilmiyorsunuz ki ka- – Çünkü müslümanların bu işleri görebilecek olanları
ma devirleri çoktan geçerek şimdi medeniyet ateşler yağdırır böyle inceliklerden anlamazlar...
silâhlar vücûda getirmiştir. Her ne ise ziyâfeti müteâkib nutuklar îrâd edildi. Ferdâsı
Bedesten’e girilince ticârethâneler, muntazam mağaza- on ikide şimendifer pek çok yolcularla Bursa’dan hareket
lar görülmeye başladı. Gayrimüslim vatandaşlar büyük bir etti. Mudanya’ya muvâsalat edilince bir cemm-i gafîr gör-
faâliyet ve ciddiyet ile işde görülüyorlar. Ekseriyetle ticâret- dük. “Bunlar ne?” diye herkes ta’yîne kalkıştı. Tren durup
gâhlar, büyük mağazalar hep onlarda. İslâmlar için câh ve da pencerelere “Hamal var, hamal var...” diye beyaz sakal-
mansıb hülyâları, kahve peykeleri, hamallıklar kalmış... lılar, genç delikanlılar, çocuklar koşuşunca anlaşıldı ki hepsi
Bedesten’e gelince müslüman dükkânlarına gidelim, de- hamal imiş. Yolcudan ziyâde hamal. Bîçâreler dört gözle
dik. Her birimiz bir tarafa dağıldı. Öteberi alındı. Vapurda bakıyorlar, Frenkler’in bavullarını taşısınlar da beş on para
alınan aynı şeylerin fiyatları konuşulunca kimisinden üç ku- ekmek parası çıkarsınlar.
ruş, kimisinden beş kuruş fazla alındığı anlaşıldı. Arkadaş- Bu tenezzühleri, bu seyâhatleri yalnız Bursa’ya, Avru-
lardan biri: pa’ya hasretmemeli. Anadolu içerilerine, şarka doğru da gi-
– Bu, dolandırıcılık değil mi? dedi. dip o bîçâre müslüman kardeşlerin hâlini yakından görmeli,
– Hayır değildir, dedik; bu bir maraz-ı ahlâkīdir ki bizim nazar-ı ibrete almalı, onları da düşünmelidir. İntibâh ve fa-
belimizi doğrultamamamızın sebeplerinden birini de bu teş- âliyet yine göre göre olacaktır. Fakat esnâ-yı seyâhatte niçin
kîl eder... gidildiğini düşünmek şartıyla. Onları kendi hâllerine bırakır-
Ba’dehu câmiler, türbeler ziyâret olundu. Herkes kendi- sak yine bir şey olacağı yok. O bîçârelerin dertleri nedir, on-
ne mahsûs bir gözlük ile o âsâr-ı eslâfa nazar-endâz oldu. ları bu hâl-i meskenete, bu hâl-i esâret ve zillete getiren
Sultan Murâd-ı Sânî türbesinde türbedâr, merhûmun vakt-i avâmil ve müessirâtı yakından tedkīk etmeli de, intibâh için
harbde kullandığı dört yamalı meşin bir seccâdesini göster- çâreler düşünmeli. Burada masa başından birtakım naza-
di. İpek yalvacı muktesid-i şehîr Hâfız İbrâhim Efendi Kurul- riyât-ı idâre ile ne onlar uyanabilir, ne biz bu hâl-i mezel-
tay’da şimdiki kazaskerlerin maâşlarından şikâyet etmek ü- letten kurtulabiliriz.
zere not aldı. Bize karşı da: İskeleye geldik. Üç vapur bekliyordu: Biri millî Şirket-i
– Gördünüz mü, dedi, eski pâdişahlar nasılmış? Şimdiki Bahriyye-i Osmâniyye vapuru, ikincisi İdâre-i Mahsûsa’nın
kazaskerlerin mükellef binişleri ile kıyâs mı kabul eder?... Keşkül-i Azrâil’i [281] üçüncüsü de Yunan dostumuza!
Sözü tasdîke iktirân ederek şimdiki idemükle! eski ide- mensûb Dostoni Kumpanyası’nın vapuru. Bütün bu yol-
mük! arasında fark olduğu ilâve edildi. cular yeni vapura doldular, bir kısmı da İdâre-i Mahsûsa’ya
Her taraf gezildikten sonra akşamın tekarrübü hasebiyle bindiler. Yunanlı dostumuz ise sinek sallıyor, kaptan hidde-
tekrar belediyeye avdet ile biraz istirâhat edildi. Karşıki mi- tinden çıldıracağı geliyordu. Biz gelmezden evvel iskele ha-
nârelerden ezân sesi işitilmeye başladı. Belediyenin namaz malları vapurla iskele arasındaki râbıtayı fekk etmişler, iske-
leden birkaç metre ötede vapur duruyordu. Boykotaj bütün Evrâk-ı Vâride:
şiddetiyle hüküm-fermâ. Hamiyetli hamalları tecrübe mak-
ULEMÂ-YI MUHTEREMEMİZE
sadıyla Yunan vapuruna doğru yürüdüm.
BİR İHTÂR-I NÂÇİZÂNE
– Nereye gidersin, efendi?... diye birkaç kişi birden önü-
me geçtiler. Ramazân-ı Şerîf yaklaşıyor. Talebe-i ulûmun pek çoğu
– Nereye istersem oraya giderim, bu vapura bineceğim. köylere va’z u nasîhat için gitmeye hazırlanmakta ve şim-
– Hayır olmaz, oraya binemezsin. diden ellerde Dürretü’n-Nâsihîn’ler, hikâye kitapları tedâvül
– Niçin? Siz neye karışıyorsunuz? etmektedir. Gâlibâ bu sene de köylerde o eski mev’izalar,
– Sen Osmanlı değil misin? Hamiyetin yok mu? Herkes Benî İsrâil hikâyeleri söylenecek, evet köylülerin artık hâfızı
öteki vapurlara biner, orada yer yok değil. Yazık sana efen- olduğu o eski şeyler tekrar edilecek!... Ki buna acımalıdır...
di yazık... Meşrûtiyetin nâmını bile işitmeyen, Müslümanlığın esasını
Öteden bir diğeri: bilmeyen, İslâmiyet’i atâlet ve batâet zanneden o zavallı
– Osman, binemezsin, diye kesip atsana... müslümanlar Ramazân-ı Şerîf’le beraber köylerine gelecek
– Ne demek binemezmişim. Benim hürriyetim var. Şim- olan hoca efendilerin teşrîfine şiddetle muntazır, sözlerini
di polis çağırırım... dinlemeye, tutmaya son derece hâhiş-ger oldukları halde bu
– Polis değil, Kaymakam’ı, hattâ Vâli Bey’i getirsen yine fırsattan istifâde ile o bîçâreleri iyice tenvîr etmeyi düşün-
fayda yok. müyoruz... Bugün köylülerin uyanması hayât-ı ictimâiyye-
Öteden biri: mizin en kıymet-dâr revnâkıdır. İşte bunun için Ramazân-ı
– Mehmed, bırak binsin, bakalım, nereden binecek. Şerîf gibi ulvî bir ayda, fırsattan istifâde ile o zavallıları tenvîr
Fakat Mehmed’le Osman ateş savuruyordu. Osman’ın ve tenbîh etmek lâzım gelir. Fakat her ağızdan çıkacak ders-
dalakları açılmış, yırtık fesiyle pür-galeyân-ı hamiyyet ken- ler, (hele ictimâî, dînî olursa) acaba matlûb olan istifâdeyi
disini unutmuştu. Ben onun bu hamiyetine ağlamak ister- te’mîn edebilecek mi?... Hiç zannetmem! Ve belki aksi te’sîr
dim. Kendimi zor zabtediyordum. Nihâyet hamalbaşı yetişti: husûlünden korkarım. İşte bunun için ulemâ-yı kirâm tara-
– Yapma efendi, inat etme, bir gürültü çıkmadan oraya fından hemen talebe-i ulûma Türkçe ve sade bir vaaz kitabı,
git. Orada yer var. Ne yapacaksın bunun vapurunda? Bun- armağanı tertîb edilir ve tevzî’ olunursa dînimize, meşrûti-
lar bizim Girid’imizi almak istiyorlar. Onların vapuruna bin- yetimize büyük bir iyilik edilmiş olur i’tikādındayım. Binâen-
meye nasıl hamiyetin kāil olur?... aleyh bu ciheti ulemâ-yı muhterememizin ve bilhassa âlem-i
Vapurdan arkadaşlar hamallarla uğraştığımızı seyrede- İslâmiyyet’e pek büyük hizmetler eden Sırâtımüstakīm’in
rek gülüyorlar. Nihâyet hamallardan biri farkına varmış: nazar-ı dikkatine atfeder ve bu husûsta te’mîn edilecek ma’-
– İnanmayın be, latîfe eder... diyerek münâkaşaya ni- nevî istifâde-i külliyyeyi tafsîl etmeyi zâid addeylerim. Bir de
hâyet verdi. bu yolda tertîb edilecek dînî, ictimâ’î kitabın Donanma İâ-
Vapurumuza döndüm. Hepsinin tanıdığı Tâhir Bey’le nesi menfaatine terki ve o nâmla satılması iâne için mühim
konuştuğumu görünce artık latîfe olduğuna tamamıyla ka- bir vâridât te’mîn edeceği hâtır-ı âcizâneme gelmektedir.
nâat getirdiler. Mahcûbâne gülüşüyorlardı. Balıkesir’den: Sîretî
Muallim Vahyî Bey vapurun kalkacağı sırada hamallara
bir nutuk îrâd etti. Yanık yüreklere ateş serpti:
– Hürriyet Manastırlar’da, Selânikler’de doğduysa bu
büyük ve şânlı devletin temelini de Osmancık buralarda [282] AVRUPA’DA TALEBEMİZ
kurdu...
İstanbul’da Tesettür – İşret-i Aleniyye
“Osmancık” ta’bîri onları o kadar rikkate getirdi ki hepsi
ağlamaya başladılar. Muhterem Sırâtımüstakīm’in 57 numaralı nüshasında:
– Yaşasın Osmancık evlâtları... Tahsîl için Avrupa’ya gönderilen İslâm talebe-i Osmâniy-
Âvâze-i temenniyâtını semâlara kadar îsâl ettiler. İstan- ye’nin âdâb-ı milliyye ile mütehallik olarak istikāmet ve iffet
bul’a gelip de taşraları hiç görmemiş olan Kafkasyalı Ahmed dâiresinde tahsîle devam etmeleri kaziyye-i mu’tenâ-behâsı
Bey Âgayef ve Karabey Efendiler bu derece-i hamiyete hay- hükûmet-i meşrûtamızca nazar-ı i’tibâre alınıp hamiyet ve
ret ettiler. Büsbütün fikirleri değişti: hüsn-i niyyeti ma’lûm olan zevâtın bu husûsa me’mûr edil-
– Ne dehşetmiş bu millet, dediler. Bu ne kadar büyük miş oldukları ve talebeden tahsîlde tekâsülleri ve sû-i ahvâl-
hamiyet-i vataniyye... artık bi-inâyetillâhi Teâlâ Girid’in bizleri müşâhed olanlar hakkında iğmâz olunmayacağı mec-
de kalacağına kanâat-i kalbiyye hâsıl eyledik... zûm-ı kavî bulunduğu beyân ve te’mîn olunmuş idi.
– Hele hele biraz daha içerilere gidiniz de ne babayiğit- Filhakīka talebemiz içinde hüsn-i ahlâk ile temeyyüz et-
ler bulunduğunu anlarsınız, diye kanâat-ı kalbiyyelerini tak- miş ve memleketi hakkında hüsn-i niyet perverde eylemekte
viye ettik. Kalblerimiz hissiyât-ı vatan-perverâne ile meşbû’ bulunmuş olan zevât-ı muhteremenin vücûdunu işitmek er-
olarak memnûn ve mübtehic seyâhatimizi ikmâl eyledik. bâb-ı sadâkatin kalbine bir feyz-i inşirâh bahşeylemektedir.
Fakat tahallüf-i tabâyi’ hasebiyle içlerinde bazılarının kendi-
lerini hüsn-i idâre edemeyerek maat-teessüf âdâb-ı şer’iyye
ve ahlâk-ı milliyyemize münâfî harekâta cür’et eylediklerini, Âdâb ve ahlâk-ı umûmiyyeyi muhâfaza etmek ve bunu
ezcümle bulundukları mahallerde şapka ile resim aldırarak muhil her gûne hareketi men’ eylemek vezâifi cümlesinden
bu tarafa göndermekte olduklarını işitiyoruz. Bu da memle- değil midir? Yoksa zâbıtamız ma’sûm mektep çocukları ara-
ketin terakkī ve teâlîsini düşünenlerce, talebemizin tahsîlle- sında, muhadderât-ı İslâmiyye ortasında, el-hâsıl alenen iş-
rinden istifâde ümîd edenlerce elem-i azîmî mûcib oluyor. ret eden bir kimseyi o hâlinden men’ etmeyi –hürriyet-i şah-
Şu hâl-i esef-iştimâl vâki’ ise hükûmetin bâlâda beyân olu- siyyesine tecâvüz addile– münâsib görmüyor da menfaat-i
nan kaziyye-i mühimmeyi asla nazar-ı i’tibâre almamakta âmmeyi fedâ mı ediyor? Umûma mahsûs mahallerde ale-
ve talebenin ahvâlini murâkabeye me’mûr zevâtın dahi va- nen işret men’ edilse hükûmetin bu hareketi hangi şerîate
zîfelerini lâyıkıyla îfâ etmemekte oldukları anlaşılıyor. Avru- hangi kānûna hangi medeniyete mugâyir düşer? Âlem-i in-
pa’da ulûm ve fünûn-ı mütenevvia tahsîl etmiş, fakat kendi- saniyyete bundan büyük hizmet mi tasavvur edilir?
sinde ahlâk ve âdâb-ı milliyyeden eser kalmamış, kavmiy- Şerîat-ı celîle-i Muhammediyye’nin muhadderât-ı İslâ-
yetini zâyi’ etmiş olan gençlerimizden millet ne gibi bir hiz- miyye için ta’yîn buyurduğu tesettür bugün ne hâle gelmiş-
mete intizâr etmelidir? Efrâdından bulunduğu milletin hu- tir. Kadınlarımız için pek büyük fahr-ı şeref bahşeden işbu
kūk ve haysiyetine ve hissiyât ve âdât-ı mevzûasına riâyeti tesettür maddesinin hüsn-i muhâfazasına dikkat ve nezâret
olan bir genç o milletin alâmet-i fâhiresi demek olan serpû- etmek kimlerin vazîfesidir? Avrupa terbiyesiyle müftehir mü-
şu çıkararak şapka ile gezmez. nevverü’l-fikr bazı âile reislerinin kadınlarını tesettüre da’vet
Bu babdaki meslek-i lâkaydî acaba hangi siyâset ve etmeyecekleri der-kâr bulunduğundan bunları hükm-i celîl-i
hangi hükûmet ile kābil-i te’lîftir? Yoksa tahsîl için olsun şer’îye riâyete da’vet vecîbesi hükûmete ve ulemâya teret-
me’mûren olsun Avrupa’ya giden ehl-i İslâm’ın serpûş-ı mil- tüb etmez mi?
lîlerini bırakarak şapka isti’mâl eylemelerini tecvîz eden bir Kadınlarımızın kıyâfetleri hele seyir mahallerinde erkek-
hükm-i şer’î var da biz mi bilmiyoruz? El-hâsıl hükûmetimiz ler içerisinde düşüp kalkmaları o kadar çirkin manzara teşkîl
din ve milletin merzîsine kat’an muvâfık olmayan ahvâl ve ediyor ki dînine muhabbeti riâyeti olan bir kısım ehl-i İslâm
harekâtı men’e ve mütecâsirlerini te’dîbe muktedir değilse, eyyâm-ı ta’tîliyyede tenezzühe çıkıp da mugâyir-i merzî ah-
Avrupa’ya talebe i’zâmından ferâgat edelim de evlâdımızın vâli görüp müteessir ve dil-hûn olmaktan ise evinde imrâr-ı
memleketimizde iktisâb-ı hüner ve ma’rifet eylemeleri her vakt etmeyi tercîh ediyor. Adana Vâlisi Cemâl Beyefendi
neye mütevakkıf ise onu istikmâle çalışalım. Millet mukad- Üsküdar Mutasarrıflığında bulundukları sırada erkeklerle ka-
derâtını tevdî’ eyleyeceği ellerin böyle fenâ bir halde yetiş- dınlara mahsûs tenezzüh mahallerini tefrîk ederek şeâir-i ce-
tiğini asla tecvîz etmez. Gençlerimizi din husûsunda böyle lîle-i İslâmiyye’ye olan riâyet-i kâmilelerini bu vesîle ile isbât
zayıf ve mübâlâtsız gördükçe insanda doğrusu millet-i İslâ- buyurmuş idiler. Muhassenâtı vâreste-i îzâh olan bu tedbîrin
miyye’nin terakkī ve teâlîsi ümîdi kalmıyor. Cemâl Beyefendi’nin ahlâfı tarafından ta’kîb ve hüsn-i mu-
Zamanımızda husûsât-ı dîniyyede cehâlet âdetâ zarâfet hâfaza [283] edildiğine şüphe etmeyiz. Üsküdar’a münhasır
addolunarak diyânet-i celîle-i İslâmiyye’nin hakāikine vu- kalmayıp bu usûlün İstanbul’umuzun bilcümle mesîresi için
kūfla iştigâl abes görülüyor. tatbîk edilmesini temennî eyleriz.
Evet dinde cehâlet o dereceyi bulmuş ki şeâir-i celîle-i Sadede gelelim: Avrupa’ya talebe i’zâmı şu sırada me-
İslâmiyye’ye münâfî bir hareketi görülen kimseye ber-muk- nâfi’-i memleket nokta-i nazarından vâcib görülüyorsa tale-
tezâ-yı emr-i İlâhî kavl-i leyyin ile ma’rûf emrolunmak iste- bemizin Avrupa’da âdâb ve ahlâk-ı milliyyemiz dâiresinde
nilse bunu hürriyet-i şahsiyyelerine tecâvüz addiyle i’tirazâta hareket etmelerini te’mîn edecek ciddî tedâbîr ittihâzı da
ve ma’rûfu emreden zât hakkında birtakım tefevvühâta kı- hükûmet için farzdır. Her sene ahlâk ve meslekleri lâyıkıyla
yâm ederler. Meselâ merkez-i Hilâfet-i İslâmiyye olan İstan- anlaşılmamış yüz talebe göndereceğimize haklarında tahkī-
bul’da hattâ devâir-i resmiyyeden bazılarında Ramazân-ı kāt-ı amîka icrâ edilmiş, neticede hüsn-i hâl ü hareketi ve
Şerîf’te alenen nakz-ı sıyâm maatteessüf görülüyor. Rama- âdâb u âdât-ı İslâmiyye’ye riâyeti tahakkuk etmiş on talebe
zân-ı Şerîf’te aklâma kahve pişiren kahveciyi bi-hakkın men’ i’zâm edelim. Avrupa’dan gelecek yüzlerce talebenin nere-
eden polis me’mûrunun hareket-i vâkıası hürriyete münâfi’ de istihdâm ve ne sûretle terfîh edilecekleri de mülâhaza
addedilerek birçok i’tirazât ve münâkaşâta sebebiyet verir. olunmalıdır. Memleketimizin hâl-i hâzır-ı ictimâ’îsi acaba
Hürriyeti bu derece mutlak sûrette tefsîr edecek kadar cehâ- Avrupa’ya çok talebe i’zâmına müsâid midir? Avrupa’dan
let gösteren İslâmlar’a acımamak kābil mi? gelecek hüner ve ma’rifet sahibi gençlerimizin kâffesi için
Mevsim münâsebetiyle mekâtib-i İslâmiyye’ce birçok te- hizmet-i devlete girmeksizin te’mîn-i ma’îşet olunabilmesi
nezzühler yapılıyor. Bunlarda ezcümle Bürhân-ı Terakkī kābil olacak mı? Dikkatli intihâblar neticesinde Avrupa’ya
menfaatine Yalova’ya icrâ edilen seyâhatte da vukūa geti- gönderilmiş olan talebemiz içinde de mugâyir-i merzî
rilen ahvâl-i gayr-i meşrûa cidden bâis-i teessüf ve teessür- ahvâle cür’et edecek olanlar bulunursa bunlar (hamiyyet ve
dür. Mektep tenezzühlerinde kurulan işret trapezelerinin diyânetinden emîn bulunduğumuz) Nâzır’ları tarafından vâ-
ma’sûm evlâd-ı vatanın ahlâkı üzerinde hâsıl edeceği sû-i kı’ olacak iş’âr üzerine muhassasâtlarının kat’ıyla Dersaâ-
te’sîratı ta’dâd etmeye lüzûm göremem. Hele bu gibi hâlât-ı det’e celbolunmalıdır. Bu yolda ittihâz olunacak tedâbîrin
müessifeye karşı devâir-i âidesince gösterilen tavr-ı lâkay- te’sîrât-ı hasenesi görülür i’tikādındayım. Her halde Avru-
dîye ne kadar hayret edilse azdır. pa’ya göndermek üzere evsâf-ı matlûbeyi hâiz talebe bula-
bilmek için evvel emirde memleketimizdeki mekâtibi ıslâh lunan yeni usûlden bizleri de müstefîd ediniz. Bugün bütün
etmek, ulûm-ı dîniyye derslerine ehemmiyet vermek, hey’- ümîdler size evet yalnız sizin mesâ’înize mün’atıftır. Vazî-
et-i ta’lîmiyyeyi ilmen ve ahlâken evsâf-ı lâzımeyi hâiz ze- fenizin ehemmiyetini takdîr ile âlem-i İslâm’ın en çalışkan
vâttan teşkîl eylemek îcâb ediyor. Mekteplerimiz için dinden kıt’asının tenvîrine delâlet ediniz. Emîn olunuz ki bu hiz-
bâhis Türkçe yazılmış ciddî eserler aramak iktizâ eder ki metler size ebedî saâdetler te’mîn edecektir. Fi’lî cevab-ı
Trablus Şâm ulemâsından Hüseyin Cisr Efendi tarafından muvâfakate intizâr ediyoruz.
te’lîf edilip üstâd-ı muhteremimiz Manastırlı İsmail Hakkı Bahçesaray Talebe-i Ulûmdan
Efendi hazretlerinin tercüme ve şerh eyledikleri Risâle-i Ha- Ârif ve Mehmed Abdülganî
mîdiyye nâm kitab-ı müstetâb bu maksadı lâyıkıyla te’mîn
eder. Diyânet-i celîle-i İslâmiyye hakkında mebâhis-i akliyye
ve mesâil-i nakliyyeyi muhtevî bulunan kitab-ı mezkûr me-
kâtib ve medâris-i İslâmiyye’de düstûr-i teallüm ittihâzına HAKĪKAT-İ HÂL
bi-hakkın şâyândır. Bunun gâyet i’tinâ ile tedrîsine sarf-ı
mesâ’î olunması vâcibdir. Geçen hafta Sırâtımüstakīm bizi mühim bir mes’eleden
İmzâ Mahfûzdur haberdâr ediyordu ki: O da lisânımızın tefrîte düşmesidir.
Zaten bizim hiçbir işimiz yok ki müntehâsı ifrât ve tefrîtten
masûn kalsın her teşebbüsümüzün müncer olacağı bir şey
varsa o da ifrât veya tefrîttir. Bir vakit matbûatta devam e-
BAHÇESARAY’DA MEDRESELER den münâkaşât-ı lisâniyye tefrîtle neticelendi. Bugün tecâ-
Hâdim-i İslâmiyyet muharrirîn-i kirâm efendilerim, rîb-i adîde ile müsbettir ki lisân mes’elesi bir milletin hayât-ı
İşbu mektubu mu’teber Sırâtımüstakīm’in bir köşesine ictimâiyyesinin en büyük rüknünü teşkîl eder. Çünkü ittihâd
derc eylemenizi talebe nâmına ricâ ediyorum. Umûm ehl-i ve tenâsurun idâmesi efkâr-ı umûmiyyenin birleşmesiyle
İslâm’ın merkez-i Hilâfet’i olan İstanbul’da hürriyet i’lân mümkün ve nazarların bir hedefe in’itâfı ile ittihâd ve terak-
olunduğu günden beri İslâmiyet nâmını taşıyan her ferdde kīye nâiliyet hâsıl olur. Bu maksadları ise ancak vahdet-i li-
bir hiss-i terakkī, bir duygu uyandı, alâ kadri’l-hâl her şey- sân te’mîn eder. Aynı unsura mensûb efrâd bile lisânların-
den ziyâde mektep ve medreselerin ıslâhına teşebbüs edildi, daki tebâyünü izâle etmedikçe birbiriyle kaynaşamaz.
husûsan Kırım müslümanları ziyâdesiyle faâliyet göstermeye Şu zamanlarda Türklük âlemi öyle bir şekil iktisâb etmiş,
başladılar. Meselâ usûl-i cedîde üzere mektepler açmak, zamanın tebeddülü öyle te’sîrât-ı azîme vücûda getirmiştir ki
Cem’iyet-i hayriyyeler te’sîs etmek, kütüphâne ve kırâathâ- yüz sene evvelki hâl ile bugün arasında zihinlere hayret ve-
neler, vücûda getirmek ve sâire.. Lâkin medreselere gelince rir farklar hâsıl olmuştur. Bu fikir, bu netice tekâmül-i mede-
hiç kimse ehemmiyet vermiyor. Kırım’da otuz medrese nî sayesindedir. Türk [284] lisânı da bu tekâmülden âzâde
mevcûd ise kâffesi eski hamam eski tas, mühmel bir halde kalamayarak bugünkü seviyeyi bulmuş. Binâberîn şu za-
duruyor. Muhterem hocalarımızın sâf ve pâk kalblerine mü- manda bundan beş yüz sene mukaddem konuşulan bir li-
râcaat ederek diyoruz ki: Bir an evvel medreselerimizin ıs- sânla Türkler’e merâm anlatmaya çalışmak artık müstahîl
lâhı çâresini teemmül ve fi’liyâta müsâraaten mübâderet et- olmuştur. Zamânımızda mehcûr kitaplarda bile eseri kalma-
melidir. Bu en mebrûr bir vazîfedir. Efkâr-ı münevvere mış kelimâtı kullanmak kadar münâsebetsizlik tasavvur edi-
ashâbı taassuba dokunur mülâhazasıyla medrese işlerinden lemez. Meselâ eski Türkçe’de “savug” kelimesi şimdi soğu-
mütehâşî bulunuyor. Arada ne olursa talebeye oluyor. Bîçâ- ğa tebdîl olunmuş, “kulkak” kelimesi kulak olmuş. Binâ-
re ma’sûm talebenin azîz ömürleri mâlâ-ya’nî ile geçiyor. enaleyh en ufak bir Türk yavrucuğunun bile bildiği kulağı
Zann-ı âcizânemize kalırsa medreselere atf-ı nazar etmek kulkak yazmak büsbütün efkârı tağlît etmek ve dolayısıyla
bütün âlem-i İslâm için bir vecîbedir. Mektepler gibi med- tefrikaya koşmaktır.
reseleri de bir nizâm altına almalıyız. İstanbul’da bugün el- Zaten kâinâtta her ne mevcûd ise ilk devre-i ibtidâiyye-
liye karîb talebe arkadaşlarımız bulunuyor. sinde pek nâkıs olarak isti’mâl olunmuş fakat gitgide insan-
Ey muhterem kardeşler! Cümlemiz bir vatan evlâdıyız, ların bu babdaki ma’lûmatı tezâyüd ettikçe mazhar-ı tekem-
ata dedelerimizden kalma medreseler şimdi sizden imdâd mülât olmuştur. Binâenaleyh nev’-i beşer kavânîn-i tabî’iy-
bekliyor. İçinde birtakım sefîl talebe her türlü ümîd-i terakkī- yenin taht-ı tasarrufunda daima bir faâliyet-i nâ-mütenâhiy-
den me’yûs derin bir uykuda. Peygamber efendimiz 1( ‫ب‬ ّ ‫ُح‬ ye ile iktisâb-ı kemâlâta doğru yükselmektedir. İşte beşer bu
‫الوطن ِمن ِالايمان‬
ِ َ َ ) buyurmuş, sizin öyle âlî bir mekânda Dârü’l- buhrân-ı faâliyyet içinde yalnız müstakbelini te’mîn ile uğra-
Hilâfe’de okumaktan maksadınız ne olacak, yalnız kendi şırken mâzîye ircâ’-ı nazar etmeye vakit kalamayacağı ve bi-
menfaat-i şahsiyyeniz için mi çalışıyorsunuz, yoksa millete nâberîn vekāyi’-i güzeştenin tazammun eylediği ibretlerden
yardımda bulunmak için mi, şâyet öyle ise bâri yazları ta’tîl istifâde kazıyyesi haleldâr olacağı düşünülerek bu cihetini
zamanlarında vatana avdet ediniz. Burada da bir hatve-i telâfî için ilm-i târîh vücûda getirilmiş ve müverrihler tara-
terakkī atılmasına çalışınız. İstanbul medreselerinde tatbîk o- fından insanların edvâr-ı sâlife ve vekâyi’-i mâziyyeleri an’a-
nâtıyla tasvîr edilerek her devredeki batnın ömr-i tecrübîsine
1 a’mâr ilâve olunmuştur. İşte şu sâyede bugün mâzîsini ta-
Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, 1102.
hattur eden kimse hâlinden emîn olmayarak daima âtîsini hayatımızı zehirliyor. Bir vakitler kâinâtı seyf-i celâlimizle
gözler. Âtîsini mâzîye fâik bir hâle getiremeyen herhangi bir titretirken şimdi birkaç şarlatan te’dîbinde olan aczimize
unsur kendini zevâle mahkûm bulur. Ve şu sûretle mah- bütün âlemi işhâd ediyoruz. Bî-sûd notalar, îzâh ve istîzâh-
kûm-ı tedennî olmuş milletler mücâdele-i hayatiyyenin kanlı lar, kaçamaklı sözlerle kendimizi avutuyoruz. Artık esbâb-ı
sadmesinden yakalarını kurtaramazlar. İşte bunca asırlardan terakkīyi elde etmeye çalışalım. Gazete ve risâle neşret-
beri bir faâliyet-i dâime ile lisânımızı terakkī ettire ettire şu mekten maksad ezhân-ı umûmiyyede bir fikr-i terakkī uyan-
hâle getirmişiz şimdi eski hâline nasıl iâde edebiliriz. Bu hu- dırmak hakāyıkını derk ve teyakkun edelim. Kendimize
sûstaki mesâ’î nihâyet birbirimizi anlamamak derekesine muayyen bir hatt-ı hareket kabûl eyleyelim. Daima i’tidâ-
bizi sürüklemez mi? Bu hâle düştükten sonra kitle-i vâhide limizi muhâfaza ederek ifrât ve tefrîtten sakınarak o dâirede
olmak ümniyyesi muhâle münkalib olmaz mı? Türk âlemin- çalışalım. Belki bu sûretle istikbâlimizi te’mîne muvaffak o-
de Bâbil Kulesi tefrikasını tanzîr sayılmaz mı? Bu zamanda luruz.
lisân ve edyânın te’mîn ettiği bir kuvveti hiçbir şey te’mîn Balcı-zâde Edremitli
edemiyor. Düvel-i gayrimüslimenin hâli gözümüzün önün- Mehmed Tâhir
de. Lisân ve edyân yüzünden yevmen-fe-yevmen iktisâb-ı
kuvvet ediyorlar. Zengin bir lisâna sahip olan bir kavim fü-
nûn ve maârifin miftâhını elde ediyor. Biz ise birtakım nev- SABAH GAZETESİ SAHİBİ MİHRAN EFENDİ’YE
heveslerin yüzünden büsbütün hatar-nâk bir girîveye saptık. AÇIK MEKTUP
Şîve âheng muhâfazası derdinden lisânımız baştanbaşa ec- Mâliye Tasarruf Sandığı nâmına bu hafta bir tenezzüh
nebî gayr-i me’nûs kelimelerle doluyor. Ne yazan ne oku- icrâ edilecekmiş. Şu kadar ki bu tenezzühü tertîb edenler
yan kimse istifâde etmiyor. Yazık değil mi o kadar zihin yo- muhadderât-ı İslâmiyye’nin, rahatsız olmalarından hazeren,
rarak yazılan bir makāle veya risâleden bir ma’nâ anlaşıl- iştirâklerini muvâfık görmemiş. Bazı kadınlar ise bundan
masın? Herkes yanında bir lügat mütehassısı mı bulundur- şikâyet etmişler ve şikâyetnâmelerini gazetenize gönder-
sun? İşte bu tarîk-i ifrâtta doludizgin koşuyoruz. Bakalım ne- mişler. Cerîdeniz bunu yazdıktan sonra muhadderât-ı milliy-
reye çarpacağız. Bugün gazete ve risâlelerimizi bir yığın ta’- yemizin iştirâkleri muvâfık bulunduğuna dâir beyân-ı mütâ-
bîrler ve birtakım kelimât-ı garîbe ve gayr-i me’nûse ile yaz- laa ve hükmediyor. Bu, öyle mesâildendir ki doğrudan doğ-
mak kat’iyyen câiz olamaz. Sû-i tefehhümleri arttırmaktan, ruya ahlâk-ı İslâmiyyemiz’e tealluk eder, herkesin ceff-el-ka-
nâfile yere araya teferrütler ilkā etmekten başka bir şeye lem mütâlaa yürütmesine cevâz gösterilemez. Hamiyet-i
yaramaz. İstifâde te’mîn edemez. Lisân böyle tasfiye ve ıs- vataniyyeniz bizce müsellemdir. Ser-muharririnizin makā-
lâh olunmaz. Tarîk-i i’tidâlden inhirâf etmeyerek nasıl bir lât-ı siyâsiyye-i fâzılâneleri de bilumum Osmanlılar için fay-
zamanda bulunduğumuzu takdîr etmemiz lâzım gelir. da-bahştır. Nasıl ki kāriîn-i Osmâniyye de bu ciheti takdîr
Etrâfa nazar-ı ibretle bakalım bizim kadar kuvvetsiz bir ettiklerini bil-fiil gösteriyorlar. Ve şu kadir-şinâslıklarıyla Sa-
hükûmet kalmış mı? Biz girîve-i gaflette pûyân iken komşu- bah gazetesinin vatan-ı Osmâniyye’de büyük bir mevki’ ih-
larımız muttasıl kesb-i kuvvet etmiş, levâzım-ı hayatiyye- râz etmesine sebep oluyorlar. Buna mukābil ahlâkımıza
lerini ihzâra çalışmış. Biz her şeyden mahrûm bulunuyoruz. hürmet göstermenizi talep etmek hakkımızdır. Hissiyâtımızı
Bundan yüz sene evvel esâmîsi okunmayan, kendilerinden rencîde eden bu kabîl mutâlaâtın adem-i tekerrürünü mut-
bahse tenezzül edilmeyen, küçük kavimler ezcümle Yunan tasıf bulunduğunuz reviyyet ve dirâyetten bekleriz efendim.
şimdi bize kafa tutuyor. Hükümdârları her yerde mazhar-ı Mekteb-i Hukūk’tan
ihtirâm oluyor. Bizim ilticâ ve ricâmız keen-lem-yekün tutu- Nazmi
luyor. Girid’de gayr-i kābil-i inkâr bulunan hukūk-ı meşrûa-
mızın muhâfazası bile bizim için müşkilâtlı oluyor. Günümüz “Matbaa-i Hayriyye” ve Şürekâsı Müdîr-i Mes’ûl: Eşref Edîb
üzüntüden hâlî geçmiyor. Meselâ endîşe-i ilhâk her dakika

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
imdi Celâl ile Cemâl i’tikādının arasını cem’ etmeleri için

TEFSÎR-İ ŞERÎF Cenâb-ı Hak onlara rahmet ve ihsânını tezkâr etmeyi mu-
Envâr-ı Kur’ân râd etti de bî-pâyân bir saa ve teceddüd ile müfîz-i niam
demek olan “Rahmân”ı sıfat-ı rahmet-i Zât-ı Ulûhiyyet’i için
Tefsîr-i bir sıfat-ı sâbite olup ilelebet kendisinden zâil olmayacağını
iş’âr eden “Rahîm”i zikreyledi. Gûyâ Cenâb-ı Akdes ibâdı-
‫الرحيم‬ ِ ٰ ْ َّ َ
ِ ٖ َّ ‫الرحمـن‬ na izhâr-ı muhabbet etmeyi murâd buyurdu da onlara olan
Bu iki kelime-i kudsiyye Lafza-i Celâle’nin sıfatıdırlar. rubûbiyeti rubûbiyet-i rahmet ü ihsân olduğunu kendilerine
Bu iki vasfın mutazammın olduğu rahmet ile ya âlemînden bildirdi; tâ ki bu sıfat ma’nâ-yı cemî’-i sıfâtın alel-ekser rücû’
zevi’l-ukūle muhtas olan rahmet-i İlâhiyye veyahud bütün ettiği bir sıfat olduğunu bilsinler ve dil-dâde-i hubb ü aşk-ı
mevcûdât üzerine tavr-ı vücûda hurûclarından sonra feye- Rabbânî olup münşerihü’s-sudûr, mütmainnü’l-kulûb ola-
zân eden niam-ı Rabbâniyye ve yahud 1( ‫كل‬ ْ َ ِ َ ‫ورحمتى‬
َّ ُ ‫وسعت‬ َٖ ْ ََ rak iktisâb-ı rızâ-yı İlâhî’ye muvâzabet eylesinler. Hudûdu
ٍ‫ )شَ ْیء‬kavl-i kerîminde olan rahmet vechi ile kâffe-i etvârda tecâvüz ve muharremâta müdâvemet edenler için Cenâb-ı
bütün eşyâya âmm ve şâmil olan avâtıf-ı celîle-i Samedâ- Hakk’ın dünyada meşrû’ kıldığı ukūbât ve âhirette i’dâd ey-
niyye murâddır. Evvelki ve ikinci ma’nâlarca rahmet murâd lediği azâb rahmet-i İlâhiyye’nin umûm ve sebkine münâfî
olduğu takdirde “Rahîm”, “Rahmân” sıfatlarının vasf-ı Ru- değildir. Çünkü bu muamele sûret-i zâhiresine nisbet ile
bûbiyyet’ten sonra îrâd olunmalarının sebebi zâhirdir. Ü- kahr tesmiyye olunmuş ise de bunda halkı terbiye ve hu-
çüncü ma’nâca rahmet murâd olduğu sûrette terbiyenin a- dûd-ı şerîat-i İlâhiyye’den hâriç bulunan ahvâle giriftâr ol-
kabinde zikredilmeleri, terbiye rahmete mukāreneti iktizâ maktan onları zecr bulunmasına nazaran hakīkat ve gâyeti
eylemediği halde Zât-ı Hazret-i Bârî emr-i terbiyyede mahzâ i’tibâriyle rahmettir. Halkın saâdet ve naîmi hudûd-ı şer’iy-
fazl u kereminden nâşî râhmet-i vâsiası vechile muamele ye-i İlâhiyye nezdinde vukūf ile hâsıl olur, bu hudûddan in-
eylediğine ve emr-i terbiyyenin bundan daha güzel bir sû- hirâf edenler lâ-mahâlle dûçâr-ı sefâlet ve mesâib olurlar.
rette vukūu mutasavver olmadığına işâret içindir – S[sin]. Vâlid-i ra’ûf ferzendini, ona nâfi’ olan ahvâle terğîb et-
Rahmân Rahîm sıfatlarının iâdesindeki nükte zâhirdir, o mek ve kendine nef’i olan umûru ferzend edâ ve îfâ eylediği
da Cenâb-ı Hakk’ın âlemleri terbiyesi celb-i menfaat ve ya- takdîrde pederi ona ihsân eylemek sûretiyle terbiye eder ve
hud def’-i mazarrat gibi bir ihtiyâcından dolayı olmayıp hâl iktizâ ederse terhîb ve ukūbete mürâcaat ettiği de olur.
mahzâ umûm-ı rahmeti ve şümûl-i ihsânı için olduğuna işâ-
2 ٰ َ ْ
(‫الاعلى‬ ِ ّٰ ِ َ ), 3(‫هو‬
ُ َ َ ْ ‫ولله‬
ْ ‫المثل‬ َ ُ ‫اله ِ َّالا‬
َ ٰ ِ ‫) َلا‬, 4(‫يرجعون‬ ِ ْ َ ِ َ ) – A[ayın].
َ ُ َ ْ ُ ‫واليه‬
rettir. Burada bir başka nükte daha vardır, o da bazıları
medlûl-i Rab’dan kahr u ceberût ma’nâsını fehmederler,
2
Nahl, 16/60.
3
Bakara, 2/163.
1 4
A’râf, 7/156. Âl-i İmrân, 3/83.
[286] Havâdis ve vekāyi’ iki kısımdır. Bir kısım hâdise hiçbir ferde hiçbir vechile mâlik olmadığı beyân buyurul-
vardır ki rahmet zannolunur, halbuki rahmet değil, belki ha- duktan sonra o gün cemî’-i umûrun Cenâb-ı Akdes-i Kibri-
kīkatte azâb ve nikmettir. Meselâ bir peder oğlunu kendi hâ- yâ’ya memlûkiyeti isbât edilmiştir ki bu ma’nâ ( ‫يوم‬ ِ ِ َ
ِ ْ َ ‫مالك‬
line bırakıp da çocuk istediğini yapsa, pederi onu te’dîb et- ّ
‫الدين‬
ِ ٖ )’in ma’nâsıdır. Zikrolunan kurrâ’dan mâadâsı ve alel-
mese ve tahsîle sevk eylemese, bu hâl zâhirde rahmet ve husûs ehl-i Harameyn-i Muhteremeyn lafz-ı mezkûru elifsiz
bâtında nikmettir. Bazı havâdis de vardır ki zâhirde azâb ve olarak (‫ملك‬ ِ َ ) diye kırâat ettiler. Mîmin fethi ve lâmın kesriyle
nikmet zannolunursa da hakīkatte fazl u ihsân u rahmettir, ‫ملك‬ِ
( َ ) pâdişâh demektir. Ve mîmin zammı ve lâmın sükû-
nitekim bir peder oğlunu mektebe devam ettiriyorsa, onu nuyla umûr-ı âmmede emr ü nehy ile tasarruf-ı küllîye muk-
kesb ve tahsîle sevk eylese, bu hâl zâhirde nikmet ve hakī- tedir izz ü azamet, şevket ü saltanat sahibi olmak ma’nâsına
katte rahmettir. Kezâlik bir insanın elinde “âkile” zuhûr edip (‫ملك‬ ْ ُ )’ten müştaktır. Bu iki kırâatin ikisi de mütevâtirdir. Ve
de o el kesilse bu kat’ zâhirde azâb ve bâtında rahât ve rah- Hazret-i Bârî Azze Şânühû rûz-i cezânın hem mâliki ve hem
mettir. Ebleh olan zevâhire aldanır, âkil serâire nazar eder. meliki olduğundan her iki kırâat müveccehtir. Ancak ikinci
Bu ma’lûm olduysa şurasını nazar-ı mütâlaaya almalıdır ki kırâat 4(‫القهار‬ ِ ِ َ ْ ‫لله‬
ِ َّ َ ْ ‫الواحد‬ ِ ّٰ ِ ‫اليوم‬
َ ْ َ ْ ‫الملك‬ ِ َ ِ ) nazm-ı celîlinde olduğu
ُ ْ ُ ْ ‫لمن‬
âlemde mihnet ve beliyyeye, elem ve meşakkate dâir ne gibi yevm-i dîne izâfet makamına daha çespândır – S[sin].
varsa bunun topu zâhirde azâb ve elemdir. Fakat hakīkatte (‫)يوم‬: Örfte, şemsin tulûuyla gurubu arasındaki zamân-
hikmet ve rahmettir. Bunun sır ve hakīkatini hikmette ma’- dan ibârettir. Istılâh-ı şer’de: Fecr-i sânînin tulûuyla gurûb-ı
rûf olan şu söz îzâh eder: Şerr-i kalîl için hayr-ı kesîri terk şems arasındaki müddettir. Rûz-ı kıyâmette şems olmadığın-
şerr-i kesîrdir. İmdi tekâlîften maksûd ervâhı alâik-i cesedâ- dan bu makamda yevm ile mutlak vakit murâddır. (‫)دين‬:
niyyeden tathîr eylemektir, nitekim Cenâb-ı Hak 1( ‫احسنتم‬ ْ ُ ْ َ ْ َ ‫ِ ْان‬ Cezâ demektir, ister hayr ister şer olsun.* Nitekim ( ‫كما تدين‬
ِ
ُ‫لانفسكم‬َ ِ
ْ ُ ْ ‫احسنتم‬ْ ُ ْ َ ْ َ ) buyurmuştur. Ve halk-i nârdan maksûd eşrâ- ‫ )ُتدان‬darb-ı meselindeki ikinci fiil ile Dîvân-ı Hamâse’nin şu:
rı a’mâl-i ebrâre sarf ve tahvîl ederek onları dârü’l-firârdan ‫ولم يبق سوى العدوا‬
dârü’l-karâra cezbetmektir. Nitekim Hazret-i Münezzilü’l-
ِ ّٰ ‫ففروا ِ َالى‬ ّ ‫ن‬
‫دناهم كما دانوا‬
Furkān 2( ‫الله‬ ُّ ِ َ ) buyurmuştur. Bu babda zihne en ka-
rîb olan misâl Mûsâ ile Hızır aleyhisselâmın kıssasıdır. Mûsâ beytindeki birinci fiil cezâ ma’nâsına dinden me’hûzdurlar.
aleyhisselâm zevâhir-i umûr üzerine binâ-yı hükm eyledi- Darb-ı meseldeki birinci fiil ile beyt-i Hamâse’deki ikinci fiil
ğinden tahrîk-i sefîne ile katl-i gulâm husûsunu ve mâil-i infi’l-i ibtidâî olup bir fiile mükâfâten veya ikāben bir mukā-
hidâm bulunan cidârın ta’mîrini istinkâr ve istıkbâh eyledi. bele olmadığı halde onlara da cezâ ıtlâk olunması ya mü-
Lâkin Hızır aleyhisselâm ahkâmını hakāik ve esrâra binâ ey- şâkele tarîkıyledir ve yahud bir şeyi müsebbibinin ismiyle
lediğinden Kitâbullâh’ta tahkiye buyrulduğu vechile Hazret-i tesmiyye kabîlindendir. Darb-ı meselin ma’nâsı: Sen nasıl
Mûsâ’ya bu umûrun ledünniyâtını birer birer söyledi. Bu yaparsan öyle ivaz alırsın; iyilik edersen iyilik, kötülük eder-
kıssadan nümâyân olur ki hakîm muhakkak hükmünü zâhi- sen kötülük görürsün demektir. Beyitte vâkı’ (‫دناهم‬ ّ ) ondan
re değil hakāike binâ edendir. Şu halde sen ef’âl-i İlâhiy- evvelki bir beytin cevabıdır. O beyit de şudur:
ye’den tab’ının nefret ettiği ve aklının kabul eylemediği bir ‫الشر‬
ّ ‫فلما صرح‬
şeyi gördüğün zaman bil ki onun tahtında esrâr-ı hafiyye ve ‫فامس وهو عريان‬
hükm-i bâliga olup hikmet ve rahmet-i İlâhiyye o şeyin öyle Şu iki beytin mahsûl-i ma’nâsı: Şer büsbütün meydana
olmasını iktizâ eylemiştir. Buna vâkıf olursan işte o zaman çıkıp da artık isti’mâl-i zulm ü udvândan başka bir çâre kal-
sana “er-Rahmânirrahîm” kavl-i kerîminin deryâ-mânend mayınca onların bed’ ettikleri şerre biz de şer ile mukābele
esrârından bir eser görünür – F. ettik demektir. Dîvân-ı Hamâse: Hamâset ve şecâate dâir
söylenilmiş ebyâtın cem’ edilmiş olduğu dîvân-ı eş’âra de-
Tefsîr-i nir. Ve bu dîvânda mezkûr olan beyte “beytü’l-hamâse” ıt-
ِ ّ ٖ ‫يوم‬
‫الدين‬ ِ ِ َ
ِ ْ َ ‫مالك‬ lâk olunur.
(‫’)يوم‬in (‫ )دين‬lafzına izâfeti (‫ )يوم الاحزاب‬ve [287] (‫)يوم الفتح‬
Bu kavl-i kerîm Lafza-i Celâle’nin dördüncü sıfatıdır. Bu
terkîblerinde olduğu vechile sâir zurûf-ı zamâniyyenin ken-
sıfatı evvelki sıfatlardan te’hîrin vechini beyâna hâcet yok-
disinde vâkı’ havâdise izâfeti gibi denî mülâbese içindir.
tur.
Yevm-i dînde kıyâmet, cem’, hesap gibi daha nice ahvâl
(‫)مالك‬: A’yân-ı memlûkede dilediği gibi tasarruf edene
var iken yevm-i mezkûr bunlardan birine muzâf kılınmayıp
denir; mîmin kesri ve lâmın sükûnuyla zabt u tasarruf eyle-
da hâssaten (‫’)دين‬in zikredilmesi tergîb ve terhîbde daha
mek ma’nâsına olan (‫’)ملك‬ten müştaktır. Elif ile (‫ )مالك‬kırâa-
müessir olduğu içindir. Kıyâmet ve sâire gibi diğer ahvâl,
ti eimme-i kurrâdan Âsım ile Kisâî ve Ya’kūb kırâatidir. Bu
ِ ّٰ ِ ‫يومئذ‬ cezânın mebâdı ve mukaddemâtı oldukları için yevmi on-
kırâati 3(‫لله‬ ٍ ِ َ ْ َ ‫والامر‬ ٍ ْ َ ِ ‫نفس‬
ُ ْ َ ْ َ ‫لنفس شَ ْ ًيپا‬ ُ ِ ْ َ ‫يوم َلا‬
ٌ ْ َ ‫تملك‬ َ ْ َ ) kavl-i kerîmi lara muzâf kılmakta bittabi’ bu te’sîr hâsıl olamaz. Yevm-i
takviye eder, çünkü bu kavl-i kerîmde o gün hiçbir ferdin
1
İsrâ, 17/7. 4
Mü’min, 40/16.
2
Zâriyât, 51/50. *
Lisânımızda cezâ kelimesinin ukūbet ma’nâsında isti’mâli şâyi’dir.
3
İnfitâr, 82/19. Hayr ile olan cezâda mükâfât kelimesini isti’mâl ederiz.
dîne mâlikiyyet ile önündeki umûra mâlikiyyet murâd oldu- adamlar yok mu ki her yola sülûk ediyorlar da doğru mu-
ğu halde (‫ )مالك الامور فى يوم الدين‬denmeyip de (‫الدين‬ ِ ّ ٖ ‫يوم‬ ِ ِ َ)
ِ ْ َ ‫مالك‬ dur, eğri midir mübâlât etmiyorlar? Bunun için Hak Celle
buyrulmuş olması, o güne mâlikiyyet o günde vâkı’ umûrun ve Alâ hazretleri rahmeti zikrettikten sonra akabinde dîni zik-
kâffesine mâlikiyeti daha belîğ bir sûret ile ifâde eylediği retti de ibâdına a’mâline göre mücâzât ve mükâfât edeceği-
içindir; nitekim zamânede mâlikü’l-umûr filândır demek is- ni bize bildirdi. Şu halde Cenâb-ı Hakk’ın ibâdını terbiyenin
tenildikte sâhib-i zamândır denilse bu ta’bîr umûm ve istiğ- iki nev’i olan terğîb ve terhîbin her ikisiyle terbiye etmesi
râkı daha ziyâde ifâde edeceğinden daha belîğ düşer. Bi- onlar hakkında şâyân buyurduğu rahmeti cümlesindendir;
nâenaleyh yevm lafzı i’râbca değilse de ma’nâca bi-tarîki’l- nitekim Kur’ân’ın birçok âyâtı buna şehâdet eder. 2( ‫نبئ‬ ْ ِّ َ
ittisâ’ mef’ûlün bih mecrâsına cereyân ettirilerek mâlik keli- ُ ٖ َ ْ ‫العذاب‬
‫الاليم‬ ُ َ َ ْ ‫هو‬
َ ُ ٖ َ
‫عذابى‬َ َّ
‫ان‬ َ ‫و‬
َ . ‫الرحيم‬
ُ ٖ َّ ُ ُ
‫الغفور‬
َ ْ ‫انا‬
َ َ ّ
‫انى‬ٖ َ ‫عبادى‬
ٖ َ ِ ) – A[ayın].
mesi ona muzâf kılınmış olmakla terkîb-i kudsînin meal-i Sûre-i kerîmede Hak Sübhânehû ve Teâlâ hazretleri
münîfi: Yevm-i cezâda kâffe-i umûra mâliktir demek olur. “Âlemlerin Perverdigâr’ıdır. Zâhir ve bâtın, ‘âcil ve âcil bü-
Cenâb-ı Hak cemî’ eyyâm u evkātta bütün umûrun mâlik tün ni’metler ile onlara mün’imdir; yevm-i sevâb ve ikābda
ve meliki olduğu halde mâliki ve yahud diğer kırâate göre bütün umûra mâliktir” diye tavsîf olunuyor. Zât-ı Ulûhiyye-
meliki yevm-i dîne muzâf kılarak bilhâssa yevm-i cezânın ti’nin şu sıfât-ı celîle ile tavsîf olunması hamdin Cenâb-ı
mâlik ve meliki diye tavsîf olunması ya o gün mahlûkāt me- Bârî’ye ihtisâsına dâir sebk eden hükm-i sarîh ile hamde is-
lik-i adl-i allâmın huzûruna arz olunacakları cihetle onun tihkākın Zât-ı Ulûhiyyeti’ne mahsûs olduğuna mütedâir o
azîmü’l-hevl birgün olduğunu ve yahud önünde emlâk ile hükmün müstelzim bulunduğu diğer hükm-i zımnîyi ta’lîl ve
melâk arasındaki alâik-i mecâziyye bi’l-külliyye munkatı’ o- ibâdet ile istiânenin Zât-ı Ecell-i A’lâsına iktisârına dâir âtîyi
temhîd içindir; çünkü bu sıfât-ı celîleden her biri şu zikrolu-
lup Zât-ı Ecell-i A’lâ hazretlerinin o yevm-i meşhûdda icrâ-yı
nan umûrun Cenâb-ı Hakk’a vücûb-i sübûtuna delâlet eyle-
emr ile teferrüdünü beyân içindir – K[kaf] S[sin] Ş.
diği gibi umûr-ı mezkûrenin alel-ıtlâk mâsivallâha imtinâ-i
ِ ّ ٖ ‫ ) َ ْيوم‬denip de (‫الدين‬
(‫الدين‬ ِ ّ ٖ ) denilmemesi cezânın sâir ey-
sübûtuna dahi delâlet eder ki ihtisâs ile murâd budur. Birin-
yâmdan mümtâz bir günü olduğunu bize bildirmek içindir.
ci sıfat ile dördüncü sıfat Cenâb-ı Hakk’ın Rabb-ı mâlik ve
Bu da o gündür ki onda her âmil ameline mülâkī olup icrâ
mâsivallâhın merbûb-ı memlûk-i Hak olduğunu sarîhen ifa-
ve cezâsını tamâmen görür. Bir sâil çıkıp sorabilir ki kâffe-i
de eyledikleri cihetle bu iki sıfatın zikr olunan vücûb ü imti-
eyyâm eyyâm-ı cezâ değil mi ve halkın bu hayât-ı dünyada
nâa delâletleri zâhirdir. İkinci ile üçüncü sıfatlara gelince,
dûçâr oldukları bütün şedâid, üzerlerine vâcib olan hukūku
Cenâb-ı Hakk’ın Rahmân Rahîm sıfatlarıyla ittisâfı ancak
edâdaki tefrît ve taksîrlerinin cezâsı değil mi? Cevâbında
mâsivallâh olan âlemîne nisbet ile olduğundan bu sıfatlar
deriz ki evet içinde bulunduğumuz eyyâmda a’mâlimizin
cümlenin mün’imün aleyhim olmalarını îcâb eylediği cihetle
bazen cezâsı zuhûra gelir; fakat bu cezâ kâffe-i a’mâlimizin
bunlar dahi zikrolunan vücûb ü imtinâa delâlet ederler –
cezâsı değil bazı a’mâlimizin cezâsıdır. Amel-i vâcibdeki tef-
S[sin].
rît ve taksîrden dolayı terettüb eden cezânın dünyada zu-
Bereket-zâde İsmail Hakkı
hûr-ı tam ile zuhûru ancak mecmû’-ı ümmete nisbet iledir,
yoksa efrâdından her bir ferdine nisbet ile değildir; imdi
hangi ümmet Cenâb-ı Hakk’ın sırât-ı müstakīminden inhirâf
edip de onun mahlûku hakkında cârî âdet-i İlâhiyye’sine [288] TÂRÎH-İ İSLÂMİYYET
mürâ’ât etmezse derhal adl-i İlâhî o ümmeti fakr u mezellet
ve zevâl-i izz ü şevket gibi müstahak olduğu hâle giriftâr
eder. Fakat efrâd hakkındaki cezâ zuhûr-ı tâm ile zuhûra
gelmiyor; birçok süfehâ-yı zaleme görüyoruz ki müstağrak-ı – 20 –
hazûz u lezzât olarak imrâr-ı hayât ediyorlar. Vâkıa bunların 3) Peder-i âlî-güherleri Abdullah hazretlerinin Medîne’de
vicdânları kendilerini ara sıra tevbîh eder ve gussa ve keder vefâtı doğrudur. Hem de ba’de’l-vefât orada kâin Benî A-
verecek şeylerden hâlî olmazlarsa da bu ahvâl onların an- diyy bin en-Neccâr’dan “Tâbıa”* nâm kimsenin hânesinde
cak bazı a’mâl-i kabîhasına mukābil gelebilir. Halka ihsân defnolunmuştur. Fakat kervanla Suriye’ye kadar gitmiş ol-
ile muamele eden bazı pâk sîretânı de görüyoruz ki hukūku duğu kat’î değildir. Rivâyet-i meşhûreye göre vilâdet-i Ne-
zabt u gasp olunarak zulm-dîde olmuş ve hüsn-i amelinden beviyye’ye üç dört ay kadar müddet kaldığı sırada Abdül-
dolayı lâyık olduğu ecr ü mükâfâttan hiçbir şeye nâil olma- muttalib hazretleri kendisine hitâben “doğacak tıfl-i mübâ-
mış. Lâkin rûz-i cezâ böyle değil, orada efrâd-ı âlemînden reğin kudûmünü tebrîk ve tes’îd için bütün sanâdîd-i Mekke
her ferdin cezâ ve mükâfâtı tamâmen hakkıyla îfâ oluyor. ve rüesâ-yı kabâil hânemize gelecekleri cihetle haydi oğlum!
1
(‫يره‬
ُ َ َ ‫ذرة شَ ًّرا‬ َ َ ْ ِ ‫يعمل‬
ٍ َّ َ ‫مثقال‬ ْ َ ْ َ ‫ومن‬
ْ َ َ .‫يره‬
ُ َ َ ‫خيرا‬
ً ْ َ ‫ذرة‬ َ َ ْ ِ ‫مل‬
ٍ َّ َ ‫مثقال‬ ْ َ َ ).
ْ َ ‫فمن َ ْيع‬ Sen Medîne’ye git. Hem dayılarını ziyâret edersin, hem de
Cenâb-ı Hak kulûbümüzü Cenâb-ı Akdes’ine cezb için avdetinde oranın a’lâ hurmasından lüzûmu kadar hurma
Zât-ı Ulûhhiyyeti’nin Rahmân Rahîm olduğunu bize bildirdi;
fakat kâffe-i ibâd bu lutf u minneti idrâk edip de matlûb o- 2
Hicr, 15/49-50.
*
lan incizâb ile müncezib oluyor mu? Hayır... İçimizde öyle Bu kelime “Nâbiga” şeklinde de zabtedilmiş bulunuyorsa da e-
sahh-ı akvâle göre tâ-i müsennât ve bâ-i muvahhide ve ayn-ı
mühmele ile olup âhirindeki tâ “nâdiretü’l-asr”taki tâ gibi mübâ-
1
Zilzâl, 99/7-8. lağa ifadesi için ilhâk olunmuştur.
getirirsin” diye Cenâb-ı Abdullah’ı Medîne-i Münevvere’ye Cenâb-ı Abdülmuttalib’in o zaman tarz-ı cumhûrîde idâre
göndermişti. Oraya varınca bîçâre hastalanıp –filhakīka ken- olunan memleket-i Hicâz’da bi’l-intihâb reis bulunmasına
dinin değil!– pederinin dayıları (çünkü ceddi Cenâb-ı Hâşim ve bu riyâsetin sinîn-i vefîre imtidâd etmesine binâen Mös-
orada kabîle-i mezkûreden bir kız alıp Abdülmuttalib ondan yö Sidyo müşârun-ileyh hakkında hükûmet-i uzmâ sahibi
dünyaya gelmişti) olan Benî Adiyy tarafından pek güzel ba- idi diyor. Bir de bâlâda dediğimiz gibi Dozy’nin nazarı dai-
kılıp tedâvîsine ihtimâm olunmuş ise de bir ay sonra vefâtı ma zevâhire, nüfûz-ı kelâm ve kesret-i a’vân gibi maddiyata
vukū’ buldu. Abdülmuttalib hastalığını haber aldıkta mûmâ- kâsır ve münhasır olmasından nâşî kerem ü semâhat ve izâ-
ileyhin şakīki, li-ebeveyn birâderi olan Zübeyr’i gönderdi. le-i münkerâta sarf-ı himmet gibi secâyâ-yı sâmiyye ve fezâ-
Zübeyr’in vürûdundan birkaç gün sonra Abdullah vefât etti. il-i âliyyeyi hiç hesâba katmıyor. Ve bundan dolayı kabâil-i
Muahharan ekber-i evlâdı olan “Hâris”i de gönderdi fakat Kureyş içinde daha asîl familyalar bulunduğunu iddiâya
bu, vefâtından sonra Medîne’ye vâsıl olabildi. kalkışıyor. Maa-hâzâ bu ciheti de isbâtta âciz bulunmasına
4) Doktor Dozy “Familyasına gelince... Mekke’de bazı mebnî hangi kabîlenin Hâşimîler’e karşı hâiz-i rüchân oldu-
mertebe i’tibâra mazhar ve hüccâca vermek için suyunu ğunu ta’yîne yanaşamıyor.
çekmek hakkıyla meşhûr Zemzem Kuyusu’na mâlik idi fakat Çünkü Hâşimîler’den eşref bir kabîle ne Kureyşîler için-
ne en ziyâde asîl, ne en ziyâde sahib-i nüfûz ilh.” ibâresiyle de, ne de kabâil-i sâire arasında bulunmak adîmü’l-ihtimal-
de neseb-i pâk-i Resûl-i zî-şânı takdîr husûsundaki cehâle- dir.
tini veya bu babda dahi kābil-i setr olmayan i’tisaf ve a- Neseb-i pâk-i Resûl’ün ittifâk-ı müverrihîn ile müntehî
dem-i nasfetini ibrâz etmektedir. olduğu Cenâb-ı Adnân’ın nesebi de bi’l-ittifâk birkaç batın-
Kavm-i Arab’ın ittifâk-ı ârâ ile eşref-i kabâili Kureyşîler* da İsmâil bin İbrâhim aleyhimesselâma vâsıl olmaktadır.
olup onların da en güzîde kısmı kabîle-i Resûl olan Hâşi- Resûl-i Ekrem efendimiz hazretleriyle Cenâb-ı Adnân
mîler olduğu bütün erbâb-ı ilim ve vukūfun teslîm-kerdesi arasındaki silsile-i aliyye ve şecere-i tayyibenin hâvî olduğu
bulunan bir hakīkattir. Bununla beraber cedd-i âlî-i Nebevî zevâtın ecdâd-ı kirâm-ı Cenâb-ı Seyyidü’l-Kâinât’ın her biri
ismen ve resmen ma’rûf olup kendi devrinin güzîdesi, mat-
* la-ı envâr-ı Nübüvvet olan yegâne-i ferîdesi idi.
“Kureyş” ta’bîri neseb-i Resûl’de mezkûr Cenâb-ı Fihr bin Mâ-
Ebü’l-Hasan Mâverdî aleyhirrahme İ’lâmü’n-Nübüvve
lik’in lakâbıdır ki bütün kabâ’il-i Kureyş müşârun-ileyhten inşi’âb
etmiştir. kitabında şöyle diyorlar:
Bâis-i tesmiyye de daima muvâsât maksadıyla erbâb-ı ihtiyâcı [289] ‫»واذا اختبرت حال نسبه صلى الله عليه وسلم وعرفت طهارة‬
kuraş (taharrî) etmekte bulunmasıdır. Oğulları da mevsim-i hac-
da muhtâcîni taharrî ve it’âm ile iştigâlde bulunurlardı. İt’âm-ı
‫ومولده علمت انه سلالة آباء كرام ليس فيهم مستر ذل بل كلهم سادة قادة‬
mezkûre “rifâde” ta’bîr olunur. Buna en mükemmel bir şekl-i «‫وشرف النسب وطهارة المولد من شروط النبوة‬
intizâm veren dördüncü cedd-i Risâlet-penâhî olan Cenâb-ı “Ku-
sayr”dır. (Zübeyr veznindedir.) Müşârun-ileyh Cürhümîler’i Mek- Kütüb-i siyerde onlardan her birinin ahvâl-i aliyyesi mu-
ke’den ihrâcla orada hükûmet teşkîl etmiş olan Benî Huzâ’a ile fassalan meşrûhtur. Ben burada yalnız en yakın olan Hâşim
kesb-i sıhriyyet ettikten sonra onlara galebe etmiş, ve Kurey- ve Abdülmuttalib hazerâtının terâcim-i ahvâli beyânıyla ik-
şîler’in kabâil-i müteferrikasını cem’ ü tevhîd etmesi hasebiyle tifâ ediyorum.
kendisine “Mücemmi’” (müneccin vezninde) unvânı verilmiş idi.
Kabîle-i Benî Hâşim’in pederleri Hâşim bin Abdime-
(Nasıl ki Huzâfe bin Ganem nâm şâir Abdülmuttalib hazretlerinin
medh ü sitâyişine dâir inşâd ettiği kasîde-i meşhûrenin – ki mat- nâf’ın ismi Amru’l-ulâdır. Emevîler’in ceddi olan Abdişems
laı: ile tev’em olarak doğmuşlardır. Muttalib ve Nevfel isminde
‫»بنو شيبة الحمد الذى كان وجهه‬ daha iki biraderleri var idi. Bu dört birâdere beyne’l-Arap
«‫يضيئ ظلام الليل كالقمرالبدر‬ siyâdet ve vefâ ve himâye-i zuafâ ile imtiyâzlarına binâen
“mucîrûn” ve “akdâhu’n-nadâr” (Altın Oklar) ünvânları ve-
beyti olup Abdülmuttalib’in nâsiye-i pâkinde lâmi’ ve muşrık o-
lan nûr-ı Muhammedî’ye işâreti hâvîdir – ebyâtından:
rilmişti.
‫»قصى لعمرى كان يدعى مجمعا‬ Hâşim hazretleri ise birâderleri arasında da kerem ü se-
mâhatle teferrüd etmiş ve pederleri Abdimenâf’ın câ-nişîni
«‫به جمع الله القبائل من فهر‬
olmuş idi. Muahharan bir aralık birâderzâdesi Ümeyye –ki
beyti ile de bu vech-i tesmiyye i’lân olunmuştur.) Ebû Süfyân bin Harb’in ceddidir– kendisini istirkābla terfie
Rifâde ile beraber müşârun-ileyhin ictimâ’ eden sikāye-i hâc,
kalkışmışidi. Fakat amcasının ibrâz ettiği âsâr-ı mecd ü kiyâ-
hicâbe-i beyt, akd-i livâ ve riyâset-i dârü’n-Nedve gibi vezâ’if
ekber-i evlâdı olan Abdüddâr uhdesine tevdî’ olunmuştu. Onun seti taklîdden aczi nümâyân olmakla 1(‫ )هر چه بادا باد‬girîvesi-
vefâtından sonra diğer oğlu ve kavmi arasında daha şerefli ve ne giriftâr olup müşârun-ileyhi “münâfere”ye da’vet eyledi.
sevgili olan Abdimenâf hazretlerinin evlâdı ile Benî Abdüddâr Bu münâfere denilen şey o zaman Araplar’ı arasında cârî
meyânelerinde –kütüb-i siyerde tafsîl olunan tedâ’î ve tehâlüf ne- silâhsız bir düello idi ki yekdiğeriyle muârız ve münâfis bulu-
tâyici olarak– iktisâma uğradı.
nan iki şahıs veya iki kabîle meşhûr bir kâhine mürâcaatla
Sikāye ve rifâde gibi bazı vezâif Abdimenâf evlâdına intikāl etti.
“Rifâde”yi ta’rif ettik. “Sikāye” de bi’r-i Zemzem hafrından ak- şeref ü i’tibârca hangisinin fâik olduğuna dâir kendisini tah-
dem Mekke hâricindeki kuyulardan develerle taşınan tatlı sular kîm ederlerdi. Vereceği hükme göre taraf-ı mağlûb zarar ve
ile Ka’be-i Mu’azzama etrafında mevzû’ büyük küpler imlâ olun- ziyâa uğrardı.
mak ve mevsim-i hâcda gelen züvvârın cümlesini dağılıncaya ka-
dar o vâsıta ile iskā etmekten ibârettir ki, bu küplerin bir kısmına
1
hurma ve kuru üzüm nukleylemek de mu’tâd idi. “Ne olursa olsun.”
Cenâb-ı Hâşim sin ve gerek irtifâ’-ı şân hasebiyle meyâ- dolayı bütün rüesâ-yı kabâil şeref-i sıhriyyetini ihrâz etmek
nelerindeki tefâvütün bedîdâr bulunmasına binâen kabûl-i için müteallikātına mürâcaatta bulunmalarından başka He-
teklîfe müsâraat göstermedi. Fakat vukū’ bulan ihtâr ve ısrâr rakl-i Rûm cenâbları da istihbâr eylediği cûd ü keremini yâd
üzerine –gâlibin elli deve boğazlayarak ahâlîye infâk ve ederek gâyet hesnâ bir duhterini tezvîc etmek arzusunda
mağlûbun on sene Mekke’den iğtirâb etmesi şartıyla– mu- bulunduğunu arz ettirmişti.
vâfakat eyledi. Şühûd-i lâzımeyi istishâb ile Usfân’da sâkin Fakat bu bir vesîle idi. Asıl bâis-i teklîf Herakl-i mûmâ-
kâhin Huzâî’ye mürâcaat olundu. Kâhin bunları görür gör- ileyhin kütüb-i semâviyyede kesb-i ıttılâ’ eylediği nûr-ı di-
mez ( ‫والقمر الباهر والكوكب الزاهر والغمام الماطر وما بالجو من طائر وما‬ rahşân-ı Nübüvvet’in cebîn-i Hâşim’de lemeân etmekte ol-
‫بعلم مسافر من منجد وغائر لقد سبق هاشم امية الى المفاخر‬
ٍ ‫ )اهتدى‬diye ması idi.
Cenâb-ı Hâşim’in Ümeyye üzerine hâiz-i tefavvuk ve rüc- Cenâb-ı Hâşim ise bu teklîfâtın hiçbirine muvâfakat et-
hân olmasına hükmetti. Bunun üzerine Hâşim Mekke’ye medi, muahharan bu şeref-i sıhriyyet Medîne’de kâin Benî
avdetle develeri zebh ve nâsı it’âm, Ümeyye de doğruca Adiyy kabîlesine müyesser oldu, ferzend-i cemîli Abdülmut-
Şâm iline azm ü hirâm etti. talib hazretleri bu vâsıta ile dünyaya geldi (nasıl ki bâlâda
(Hâşimîlerle Emevîler’in meyânelerinde cârî olan münâ- beyân edildi.)
zaât ve mukātelât bu vak’a dolayısıyla asırlarca tevârüs ede- Müşârun-ileyhin meâsir-i fâhiresinden biri de ibnü’s-se-
gelmiştir. Erbâb-ı târîhin tedkīkāt-ı vâkıasına nazaran bu çı- bîl “seyyâh ve misâfir”lere riâyet ile lede’l-îcâb binecek
ğırı en evvel onları ceddi olan “Ümeyye” açtığı gibi son- hayvan vermek, herkesin hukūkunu te’diye ve hâifîni te’-
radan da fesâd hep Emevîler tarafından zuhûr etmekte idi. mîn husûsuna sarf-ı mesâîde bulunmak idi, her sene şehr-i
Meselâ Zât-ı Risâlet-penâhî’ye karşı Ebû Süfyân, Hazret-i Zilhicce’nin hilâli görülmesi üzerine ale’s-sabâh kapı cihetin-
Ali’ye karşı Muaviye,* ehl-i beyte mukābil Yezid aleyhi’l- den Ka’be duvarına istinâd ile bu meâlde bir hutbe okurdu.
la’ne, bilcümle Alevîler ve Abbâsîler aleyhinde hulefâ-yı E- “Yâ ma’şer-i Kureyş! Siz kavm-i Arab’ın sâdâtı, vechen
meviyye bî-hadd ü hesâb mekr ü mehâzî irtikâbdan hâlî ahseni, aklen [290] a’zamı, neseben eşrefi, kabâil-i sâireye
kalmamışlardır.) karâbet cihetiyle akrebisiniz. Bu hakīkat herkesin ma’lûmu-
Cenâb-ı Hâşim’in elsine-i enâmda yâd olunan menâkıb- dur. Yâ ma’şer-i Kureyş siz cîrân-ı Beytullâh’sınız. Cenâb-ı
ı aliyyesinden biri de nigâşte-i sahâif-i siyer olan kıssa-i âtiy- Bârî sizi himâyesiyle mükerrem, civâr-ı beyti ile müşerref kıl-
yedir. mıştır. Bu sâyede sâir evlâd-ı İsmâil’den temeyyüz ettiniz.
Bir defa kendisi Suriye’de kâin Gazze beldesinde bu- Bu günler her taraftan Beytullâh’a ta’zîm için züvvâr kudûm
edecek. Onların cümlesi Cenâb-ı Hakk’ın ezyâfı (misâfileri)
lunduğu sırada Mekke’de fevkalâde kaht u galâ vukūunu is-
demektir. Bu takım misâfirîne ikrâm edeceklerin ehakk u el-
tihbâr etmekle derhal bir kervân dolusu un ve peksimet a-
yakı da sizsiniz. Vüs’ünüz miktarı ikrâmdan geri durmayınız.
larak Mekke’ye geldi. Birçok hayvanlar boğazlayarak i'mâl
Şu mübârek binânın sâhibi hakkı için eğer ben bu hu-
ettirdiği ekmekler ve getirdiği peksimetler ile tiritler yapıp
sûsa kifâyet edecek emvâle mâlik bulunsam size arz-ı ihtiyâc
bütün ahâlîyi işbâ’ edercesine it’âm etti, bâkī kalan un ve
etmezdim bu tavsiyeye lüzûm görmezdim. Ben zulm ile
peksimetleri de muhtâcîne tasadduk eyledi. Müşârun-ileyh
cem’ edilmemiş, asla haram katılmamış olan emvâlimi bu
işte “Hâşim” mahlasını bu günden i’tibâren ihrâz eylemiştir.
cihete tahsîs ediyorum. Şu Beyt-i Şerîf hürmetine sizden bir
Bu vak’a-yı semîhâneleri üzerine şuarâ pek çok kasâid in-
ricâm da budur ki züvvâr-ı beyte takdîm edeceğiniz et’imeyi
şâd etmişlerdir. Ezcümle bu beyit beyân-ı vak’ada sarîh ve
emvâlinizden kat’-ı rahm ve gasb u zulüm karışmamış olan
pek meşhûrdur.
kısmıyla tedârik etmenizdir.”
‫»عمرو العلا هشم الثريد لقومه‬ Bu makālemizde Cenâb-ı Ebû Tâlib’in bu hakīkati i’lâ-
«‫و رجال مكة مسنتوك عجاف‬ nına dâir bir kasîdesinin hâtimesiyle hitâm verelim.
Hâşim hazretlerine “Seyyidü’l-Bathâ” ünvânı da veril- ‫فعبد مناف سرها و صميمها‬ ‫يوما قريش لمفخر‬ً ‫»اذا اجتمعت‬
mişti. Çünkü serrâ ve darrâda mâide-i kerîmânesi açık olup ‫ففى هاشم اشرافها و قديمها‬ ‫وان حصلت انساب عبد منافها‬
her gün yüzlerce kimseyi it’âm etmekte idi. Eğer bu sûretle «‫هو المصطفى من سرها و كريمها‬ ‫محمدا‬ ‫يوما فان‬
ً ً ‫وان فخرت‬
it’âm-ı nâs o zamânlarca emr-i âdî olup başka zevât tara-
fından da îfâ edilmekte bulunsaydı müşârun-ileyhin menâ-
kıbı sırasına geçirilmezdi değil mi? [Burada “Geçen Makâlede” hatalı olan 5 kelime tashih edilmiş-
Kezâlik Mevâhib-i Ledünniyye ve şürûhunda zikr ü be- tir. Ancak tashihler yerine işlendiğinden buraya alınmamıştır.]
yân olunduğu üzere nûr-ı Nübüvvet’in şua-ı tâb-nâki Ce-
nâb-ı Hâşim’in rû-yi dilârâsında ol mertebe parlamakta imiş
ki Ehl-i Kitap ulemâsından her kim kendisine mülâkī olsa
elini öper ve kendisine arz-ı ihtirâmda bulunurmuş. Bundan HASBİHÂL
İkindi üstü Ayasofya meydanından geçiyordum, şadır-
*
van avlusundan bölük bölük çıkan cemâat bende evvelâ bir
Erbâb-ı mütâlaaya mâlûm olduğu üzere Nasâih-i Kâfiye’nin mün-
hâtıra, sonra birçok hayâl, daha sonra birçok temennî, bir-
derecâtına cevap vermek emr-i âsân değildir. Kitâb-ı mezkûrun
müellifi sünnî olup âyât ve ehâdîs ile de tenvîr-i müddeâ etmiştir. çok ümîd uyandırdı:
Kemâl Bey merhûm bir gün arkadaşlarından Nûri Bey’- Hocamız Hâlis Efendi hazretlerinden niyâz ederiz: Ya bu
le beraber yine bu meydandan geçiyormuş. Öğle namazını kürsülere Ramazan’da birer adam çıkarsınlar yahud bu ce-
kılarak câmiin muhtelif kapılarından muhtelif semtlere dağı- heleyi cemâatin başına belâ etmesinler. Doğrusu bu herifleri
lan halkı nazar-ı im’ân ile süzdükten sonra demiş ki: dinledikçe gençlerdeki dinsizlik modasını hemen hemen
– Nûri! Bu millet ne zaman adam olur biliyor musun? ma’zûr göreceğim geliyor! Eğer dînin ne olduğunu bunlar-
– Hâyır. dan öğrenseydim mutlaka İslâm’ın en büyük düşmanı o-
– Ne zaman bu câmilerden şu dizlikli, poturlu hamal- lurdum!
larla, küfecilerle beraber senin benim gibi yakalıklı, bastonlu [291] Câmiler hakkında söylediğimiz sözler dünyanın
beyler çıkarsa. her tarafındaki câmileri kendinde cem’ eden Hicâz hakkın-
Nûri Bey bu vak’ayı tanıdıklarından birine söylemiş; da evleviyyetle vârid olur.
ben o adamdan duydum. Düşünülürse söz ne kadar doğru, Hicâz’ın bir müslüman sergisi olduğunu, böyle bir sergi
ne kadar ma’nâlıdır! hiç bir millette olmadığını, bundan istifâde etmemek kadar
Kemâl Bey merhûm bu temennîsiyle tabîî avâmın ibâ- sersemlik tasavvur edilemeyeceğini ukalâmız pek çok söyle-
detini istihfâf etmiyor; ancak ibâdeti maksûdun bizzât bilen; mişlerse de biz tekrarını faydasız görmüyoruz. Hem de gör-
abdestte, namazda, câmide, cemâatte ne azîm hikmetler, ne memeliyiz. Bu gibi hakīkatler her gün herkes tarafından
ince dakīkalar bulunduğunu kimseden işitip bilemeyen bu söylenmelidir. Meşrûtiyetten, hürriyetten yalnız ötekine beri-
zavallıların içinde kendilerini irşâd edecek, uyandıracak a- kine ağız dolusu sövmek sûretiyle mütelezziz olmamalıyız;
damlar bulunmasını istiyor. yapılması elzem olduğu halde yapılamayan şeyleri yaptırın-
Câmiler efkâr-ı milleti tenvîr için ne müsâid yerlerdir! caya kadar uğraşmalıyız.
Ağzı düzgün bir zât kürsüye çıkar da Kur’ân nâmına, İşte mevsim-i hac yaklaşıyor. Evlâdını, iyâlini bırakıp
hadîs nâmına hangi hakīkati cemâate telkīn edemez? İhti- birçok paralar, fedâkârlıklar ihtiyârıyle dünyanın bir ucun-
râsâtının birçoğunu câmi kapısının dışında bırakarak temiz, dan öbür ucuna kadar giden bu sâf yürekli adamlara neler
âsûde bir kalb ile Allah’ın evine giren şu binlerce halktan ni- anlatılmaz, ne telkīnâtta bulunulmaz! Hiç olmazsa hacdan
çin istifâde etmemeli? Niçin onları cem’iyet-i İslâmiyye için maksad ne olduğunu öğrenirler, birbirlerini tanırlar a. Ya bu
daha müfîd bir hâle getirmemeli? az muvaffakıyet midir?
Yazıklar olsun ki elimizdeki ni’metlerden, vâsıtalardan Vâ esefâ ki hacılarımızın içinde “Medîne’de Peygamber
istifâde etmenin hiç yolunu bilmiyoruz! Daha doğrusu bile- yatıyor; Ka’be’de Allah...” diyenler bile var!
rek bilmeyerek o yolları kâmilen kapıyoruz. İbâdetlerimiz Zenginlerimizin bir kısmı hacca gitmez bir kısmı bedel
hemen hemen birer bid’at şekline girmiş! Selâtîn câmilerin- gönderir, bir kısmı da on-on beş kişi ile beraber gider. Bu
de Cuma namazı bir saate yakın sürüyor ki mahfilde tilâvet sonrakilerin dört-beş yüz lira sarfedip götürdüğü adamlar
olunan Kur’ân-ı Kerîm ile asıl namazdan başkası için geçi- kimlerdir biliyor musunuz? Mahallenin ihtiyar bekçisi, muh-
rilen zamanlar hederdir! tar-ı mütekāidi, merhûm babasının âzâdlı kalfası gibi hik-
ّٗ ‫ )طيب‬diye başlayan; yarısı Arapça, yarısı A-
(‫الله انفسكم‬ met-i haccı dünyada değil, âhirette bile anlayamayacak a-
cemce gidip, lâkin bir edâ-yı mahsûs ile okunan; arada mü- damlar!...
ezzinlerin tarzıyyeleriyle fâsıladâr olan; câmi hademesi tara- Be mübârek adam! Bunların yerine iki-üç adam akıllı
fından tevşîh ism-i latîfiyle yâd olunan mülemma-ı mensûr arkadaş götürsen de müslümanlar arasında bir teârüf, bir
da kimin îcâdı olsa gerek? Allah aşkına söyleyiniz bu uzun ittihâd husûlüne çalışsan olmaz mı?
tekerleme cemâatin canını sıkmaktan, uykusunu getirmek- Arapça, Acemce, Rusça, Tatarca, konferanslar vermek,
ten başka neye yarar? hutbeler îrâd etmek; magrib-i aksâdan gelen Arab’ı Hind’-
Anlarım: Ağzı düzgün hâfızlar mahfile çıkarak kemâl-i den, Çin’den, Sibirya’dan, Afgan’dan, buradan giden hüc-
tertîl ile Kur’ân okurlar; zamanı gelip sünnet kılındıktan son- câc ile tanıştırmak; umûmunun musâb olduğu ictimâî hasta-
ra hatîb ma’nîdâr bir hutbe îrâd eder. Aradaki bid’atlerin lıkları ortaya koyarak buna elbirliğiyle çâre aramak ihmâl
hazfından kazanılacak zaman da bu sûretle mev’izeye kal- olunacak bir iş midir?
mış olur. Hükûmet belki bu husûsta bazı tedbirler düşünmüş, bazı
Lâkin mev’ize ber-mu’tâd İsrâiliyyât olacaksa vazgeçtik! adamlar bulup göndermiştir. Fakat zenginlerimiz de vazîfe-
Cemâat-i müslimîne artık ictimâiyât lâzım, ictimâiyât! Şark-
lerini îfâ etmelidir. Evet “musallîdir, müttakīdir, tütün bile iç-
ta, garpta, şimâlde, cenûpte ne kadar müslüman varsa zillet
mez” diye mahallenin bekçisine elli lira verip bedel gönder-
içinde, sefâlet içinde, esâret içinde yaşadığını, sefîl bir mille-
mekle bir şey olmaz. Mâdem ki bir fedâkârlıktır ihtiyâr olu-
tin elinde kalan dînin kābil değil i’lâ edilemeyeceğini bilme-
nuyor, bari müfîd olsun, demeli ona göre adam bulmalıdır.
yen, anlamayan vâizi kürsüye yanaştırmamalı. Vâiz milletin
Hayâtını âlem-i İslâm’ın saâdetine vakfetmiş olan sey-
mâzîsini, hâlini bilmeli; cemâati istikbâle hazırlamalı.
yâh-ı şehîr Abdürreşid İbrâhim Efendi hazretleri geçen sene-
Hele hoca efendilerimiz hiç kürsülerin semtine uğramı-
ki hac için “Bu seneki hac azıcık bir şeye benzedi...” buyu-
yorlar. Göreceksiniz: Ramazan’da yine kürsüler şuradan bu-
ruyorlardı. İnşâallâh bu şebâhet gide gide ayniyet derece-
radan koşup gelen medrese, mektep görmemiş ümmî ho-
sine yükselir.
calar tarafından işgâl olunacaktır!
Ancak bu ümniyyenin tahakkuku o hıtta-i mübârekeye idini saymayalım, [292] acaba İslâm’ı nokta-i vâhideye ir-
mevsim-i hacda dediğimiz gibi adamların gitmesiyle yahud câ’-ı nazara sevk etmesi nedir?
gönderilmesiyle kābil olabilir. Yoksa vâlidem senâkârınız da Demek dîne taarruz edenlere en büyük tavsiye: Fikir-
bu sene hacca gidiyor ki ecri sırf kendisine âid kalacak, celerinin iliştiği mes’elelerde teseyyübü terk ile bi-hakkın ule-
mâate hiç hayrı dokunmayacaktır, zannederim. mâ-yı İslâm’a mürâcaat edip delâil ve îzâhât talep etmeleri
Mehmed Âkif ve fikirlerini daima şâibe-yi tereddütten tathîr etmeleridir.
Çünkü din bünyâd-ı İlâhî’dir. Küfür kimseye helâl olmaz
ve olamaz. Tereddüt insanı daima mehâlike sevk eder. Te-
reddüt ki netîce-i inkârı verir, maâzallâh insanı râh-ı müsta-
kīmden tarîk-i dâlâle sevk eder. Zaten milletimizde görülen
DİNSİZLİK TEVESSÜ’ EDİYORSA noksan-ı ahlâk kalbleri alîl bırakmıştır. 1( ‫القلب العليل يميل الى‬
KABÂHAT YİNE BİZDE! ‫ )الاباطيل‬sözü tehlikeleri pek güzel gösterir.
Husemâ-yı dînin en ziyâde i’tirâz ettikleri noktalardan Unutulmamalıdır ki Cenâb-ı Lem-yezel va’d ve vaîdin-
biri ve belki birincisi “Dîn mâni-i terakkī ve temeddündür” den zerrece nükûl etmez. Biz İslâmlar bugün âdetâ fezâilden
pek bîgâne gibi kalmışız. Doğru ekseriyâ acı gelir. Lâkin bu-
fikri-i sakīmidir. Burada buna cevap vermek istemiyorum,
nu tatlılaştırmak acıyı elde etmeye mütevakkıftır. Bizi en zi-
çünkü hâcet yoktur. Bunu söyleyenler her halde Dîn-i İs-
yâde bu tarîk-i bî-bahtîye sevk eden şey cehlimizdir. Bu ha-
lâm’ı bilmeyenlerdir. Bunların anlayamamalarına sebep yi-
kīkat anlaşılmıştır zannederim, lâkin çâre-i halâs nedir?
ne biziz. Çünkü Dîn-i İslâm’a râbıtası kavî olup ma’lûmat-ı
Biz her şeyden evvel kusurlarımızı i’tirâf etmeliyiz. Mil-
kâfiyyesi bulunanlar alel-umûm elsine-i ecnebiyyeye vâkıf
let-i İslâmiyye’nin bu hâl-i tezebzübü nedir? Yalnız kabahati
değildirler. İşte dîni anlayamamaları bunun neticesidir.
istibdada atmamalı. Çünkü yalnız onda olmak lâzım geley-
Zîrâ husemâ-yı dîn, İslâm’ı tedkīke başladıkları zaman
di, Mûsevîler’in bugüne kadar görmüş oldukları mezâlime
yakından tedkīk edebilmek için memleketimize seyâhat edi-
karşı mâzî ve ahlâklarını unutmaları iktizâ ederdi. Halbuki
yorlar. Bu seyâhatlerinde ekseriyâ gayrimüslim tercümanlar
herkesten ziyâde muhâfazakâr bulunuyorlar.
vâsıtasıyla geziyorlar. Bu tercümanlar ne kadar içimizde bu-
Bizim için milliyetten, ahlâk-ı İslâmiyye’den tebâüd me-
lunsalar yine dîne âid ma’lûmatları külliyen noksandır, her-
zara takarrüb demektir. Bunun için evlâtlarımızı hüsn-i sû-
halde şâibe-i taassubdan âzâde değildirler; yahud ecnebî
retle terbiye ederek âdât-ı İslâmiyye’ye alıştırmalıyız. Kadın-
muhibbi gençlerimizle görüşüp onlardan îzâhât almak isti-
larımızı da ud ve piyano çalanlardan, hevâ ve heves yoluna
yorlar, maatteessüf ma’lûmatlarının ekseriyetle noksan ol-
vakf-ı hayat edenlerden değil, sâhib-i ma’lûmat ve irfân ha-
ması cihetiyle bilmeyiz demeye de kāil olamayanlardan bir-
nımlardan ayırmalıyız. Çünkü kadınlar cem’iyet-i beşeriyye-
takım yanlış ma’lûmat ediniyorlar.
nin en mühim unsurudur, çünkü kadınlar bir cem’iyetin mî-
Ahvâlimizi tedkīke gelince bazı âilelerde mübâlâtsızlık,
zân-ı ahlâkıdır.
bazılarında câhilâne taassub, velhâsıl bütün hey’et-i ictimâ-
Kızlarımızın da bi-hakkın bir müslüman vâlidesi olacak
iyyemizde hüküm süren ahlâksızlık, sahibi olduğumuz dîne
bir sûrette tahsîl ve ta’lîmine i’tinâ etmeliyiz. Bunun için de
karşı iyi bir fikir edinmeye mâni oluyor.
kızlara mahsûs müteaddid müslüman mektepleri açmalıyız.
Bir kere şunu teslim etmek zarûrîdir ki din her ne sûretle
Eğer kızlarımızı misyonerler tarafından birer maksad-ı mah-
olur ise olsun mevcûdiyet-i insaniyye başladığı zamandan
sûsla açılan mekteplerde terbiye etmeye kalkışırsak artık
beri irâe-i mevcûdiyyet etmiş ve müntehâ-yı mevcûdiyyete
kat’iyyen bizim için ümîd-i felâh kalmaz. Bilhassa bu ciheti
kadar da bâkī kalacağı muhakkak bulunmuştur. Evet, hattâ
gece gündüz düşünmeliyiz. Bu husûsta ne kadar fedâkârlık
hiçbir dîne mensûb olmadıklarını iddiâ edenler bile kendi
edilse yine azdır. İslâm içinde ehl-i hayr kalmamış dedirtme-
vicdânlarına göre bir dîne kāildir. Tasavvur olunamaz ki bir
yecek ehl-i hayr ve hasenâtımız vardır. İlk teşebbüsümüz kız
insan insan olsun, aklı bulunsun da bir hiss-i dînîden âzâde-
mektepleri açmak olmalıdır.
ser kalabilsin?
Her şeyde şu esas bizim için daima nazar-ı i’tinâda tu-
Bizde herkesin dînini öğrenmesi farz-ı ayndır. Herhalde tulmalıdır: Medeniyet-i şarkıyye ve İslâmiyyemiz’i ihyâ ve
bu, pek büyük şüpheleri ibtâl eder ve herhalde dinde akıl ve muhâfaza... Avrupa medeniyetinden bize fayda yok. Vâkıa
hikmete muvâfık olmayan bir şeyin adem-i mevcûdiyyetini bugün Avrupa ilim nokta-i nazarından hâiz-i kemâldir. Bu-
isbât eder; ki eğer dînimizde akıl ve mantığa mugâyir bir nu kimse inkâr edemez. Lâkin ahlâk cihetiyle insanlığa ya-
nokta bulunsa idi, edyân-ı sâire gibi o da bize körükörüne rar bir hayrı yoktur. Gülü koparmalı, fakat dikenlerden eli
itâat teklîf ederdi. korumalı. Biz ise ilimden evvel onların seyyiât-ı ahlâkıyye-
Maamâfîh buna i’tiraz edenler var ve birçok şeyler de sini memleketimize getiriyoruz. Bundan tevakkī çâresini dü-
sayıyorlar. Bunların akıl ve mantığa muvâfık hangi ciheti şünmeli. Evlâtlarımızı Avrupa’ya göndereceksek ahlâk ve â-
var? diyorlar. Fakat onların bir kısmı esasen dinde yok. Me- dât-ı milliyyeyi öğrendikten sonra göndermeliyiz. Yoksa gö-
selâ sandukalara tapmak. Dinde böyle bir şey var mıdır? Di-
ğer bir kısmının da lüzûm ve ehemmiyetini düşünemiyorlar.
Meselâ haccetmenin ne faydası var? diyorlar. Diğer fevâ- 1
“Hastalıklı kalb batıl olan şeylere yönelir.”
zünü Avrupa’da açan bir çocuk Avrupa’nın çirkâb-ı seyyiâ- [293] Sekizinci Konferans:
tından hisseyâb olarak hemen hemen bir İslâm evlâdı ol- İLM VE MA’RİFET – GAYRET VE FAÂLİYET
maktan pek uzak kalır.
Bir de evlâtlarımızı Fransa gibi dinsiz yatağı ve bâ-husûs Bursa’da Mekteb-i İ’dâdî-i Mülkî Bahçesinde
ahlâkça mübâlâtsız ve âdetâ bizce dînen ve âdeten ahlâk
denilen hasîseleri mevcûd olmayan memleketlere gönder- Seyyâh-ı Şehîr Abdurreşîd İbrahim Efendi Hazretleri
mek de muvâfık değildir, i’tikādındayım. Mutlak göndere- Tarafından
ceksek bari oldukça ahlâkları bozulmayan İngiliz ve Alman
– Esselâmü aleyküm.
memleketlerine göndermeli.
– Ve aleyküm selâm.
Ve’l-hâsıl biz Avrupa medeniyetini taklîd değil, belki il-
Efendiler, her milletin hayâtı ilme bağlı olduğu için, bu-
minden iktibâs-ı feyz etmeliyiz. Ahzedeceğimiz ilimlerle
rası da bir ilim merkezi, bir dârü’l-ulûm olduğu için mevzû-
menba’-ı cûd-i feyz olan medeniyet-i şarkıyyemizi i’lâ etme-
ubahis olacak mes’elede bittabi’ ilme âid olacaktır. Maamâ-
liyiz. Hülâsa biz şarklıyız ve daima şarklı kalmalıyız...
fîh bende ilmin zamâna muvâfık olan ciheti azdır, binâen-
Priştineli:
aleyh ilmin tarih ve diyânete âid kısımlarından biraz bahse-
Kadri
debilirsem, bu da kâfîdir. Fakat zannederim, ona da pek o
kadar ihtiyâç yoktur. İhtiyacamızın en mühimmi istikbâli-
mizdir. Onun için ihtiyacât-ı âtiyyemiz hakkında ne kadar
söylense münâsib ve faydalı olur i’tikādındayım.
SIRÂTIMÜSTAKİM’E Bizim ahvâl-i târîhiyye-i mâziyyemiz gün gibi âşikârdır.
İster târîh-i İslâm olsun, ister târîh-i şark olsun, hangi nokta-i
Efendim,
nazardan bakılsa Türk’ün tarihi parlak ve şânlıdır. Muzlim
Hayât-ı şebâbetimin en feyizli bir zamanında beni sîne-i
bir noktaya tesâdüf edilmez. Tarihimizin karanlık ve yeisli
sâf ve mürüvvetinde perveriş-yâb-ı kemâl eden Dârüş-şafa-
bir zamanı varsa o da bugünkü zamanımızdır. Bugün ah-
ka’ya son tuhfe-i şükrân ve mahmidetim olan şu parçanın
vâl-i târîhiyyemizi zabtetmek iktizâ ederse kalem tahrîre
muhterem Sırâtımüstakim’e dercini ricâ ederim:
tahammül edemez.
Bu hâl neden böyle oldu? Neden biz böyle ecânibe kar-
DÂRÜŞŞAFAKA’YA HİTAP şı mahkûm, neden kendimize, ecdâdımıza evlâdımıza karşı
‫على فراقك دمعى بالنوى هامى‬ ‫يا معهد العلم قد حققت اوهامى‬ sâmit ve lâkayd kaldık? Bütün ecdâdımız gelir de bize der-
lerse ki: “Bizim yaptığımız şu binalar, minâreler, şu câmiler,
‫طابت بمجلاك ليلاتى و ايامى‬ ‫او حشتنى بعد انسى فى ربوعك اذ‬ medreseleri siz niçin yıktınız?” Hiç şüphe etmem ki verecek
‫لكن معناك سلانى عن الشام‬ ‫غريب دار عن الاوطان مبتعد‬ cevap bulamayacağız.
‫طابت حياتى به فى كل ازمانى‬ ‫ربيت روحى على كسب العلى زمنا‬ Sonra diğer taraftan evlâtlarımız, şu ma’sûm çocukları-
‫فى الود حيث بهم خففت آلامى‬ ‫اخلاء لقد صدقوا‬ ‫سامرت فيك‬ mız bize tevcîh-i hitap eder de: “Ey babalar, bize ne hazır-
ً
ladınız? Bizim istikbâlimiz için ne düşündünüz?” derlerse yi-
‫دائما نامى‬
ً ‫دهرا فشوقى اليه‬ ً ‫يا لهف قلبى على ربع اقمت به‬ ne cevap vermekten âciz kalırız.
‫و كم بها بحر علم للملا طامى‬ ً ‫»دار« العلوم بنا‬
(‫حقا لها )الشفقه‬ Şu halde bir mücrim gibi hâlimizi, istikbâlimizi düşün-
‫لنثر در تراه خير نظام‬ ‫و كم بها عالم علامة فطن‬ meliyiz. Başka çâre yoktur. Benim anlayışım, bizi bu halden
‫شتى على وحدة فى المنهج السامى‬ ‫قد جمعتنا و ان كانت عناصرن‬ kurtaracak bir şey varsa o da evlâdımızın istikbâli için kura-
cağımız dârü’l-ulûmlar, sanâyi-hâneler, ma’rifet-hânelerdir.
‫فى الدهر الامراراة بآلام‬ ‫يا نفس صبرا على بعد الاحبة ما‬
Bu hastalığa başka çâre bulunamaz.
‫هذالقومى فالحشامن وقعه دامى‬ ‫اواه يوم النوى ما كان اصعيه‬ Zannederim, hangi doktorla müşâvere edecek olsak bize
‫حرصا على العلم فى دهر و اعوام‬ ‫يارفعة اجهدوا للنفس و اجتهدوا‬ diyecekleri başka şey değildir: Sizin hastalığınız budur ve te-
‫خطا على منشور اعلام‬ ً ‫فى الحذ‬ ‫و دعتكم بدموع خط سائلها‬ dâvî olunacak ciheti de şudur...
Bizim hastalığımızı uzun uzadıya teşrîhe de hâcet yok-
‫لفضلكم و علاكم عند اعزامى‬ ‫كلى لكلكم شكر اقدمه‬
tur. Çünkü meydandadır. Bunun için hastalığımızı i’tirâf e-
‫للخير بالصدق فى عزم و اقدام‬ ‫لاسى جمعية مالت عواطفها‬ derek sıhhatimizi ve sıhhatimize sebep olacak esbâbı ara-
‫من خالص الشكر اهدى خير اقدام‬ ‫بل للدارة فى التعليم خير ثنا‬ mak bugün bizim en birinci vazîfemizdir. Kendimiz ne ol-
‫راضى و لكن باكراه و الزام‬ ‫او دعت روحى و ودعت الجميع بلا‬ duksa olduk. Bari şu ma’sûmların istikbâlini kurtaralım. Di-
‫عند الختام باعزاز و اكرام‬ ‫منى السلام عليكم وافر عطر‬ yânetten kat’a’n-nazar, insaniyet nokta-i nazarından olsun
bugün aklı başında olan her müslümanın bunun için çalış-
Dârü’ş-şafaka müntehî senesinden Şâmlı ması farzdır.
Abdülvehhâb Nâil Bugün cümlece tahakkuk etmiştir ki kim çalışırsa, kim e-
kerse ancak o, vaktinde mahsûl alabilir. Hazret-i Peygam-
ber efendimizin “Dünya mezraa-i âhirettir” demesi dünyayı
ekinliğe, niam-ı âhireti de mahsûle teşbîh etmesi bize maddî Biz memleketin ıslâhı için evvelâ kendimizin salâhını
misâllerle ahvâl-i hâzıra ve âtiyyemizi göstermek maksadına düşünmeliyiz. Memleket salâh bulmaz, millet ıslâh olmayın-
mebnîdir. Bazı kimseler, “dîn mâni’-i terakkīdir” diye kendi ca. Bugün memleketi harâb eden nedir? Her kime sorsan
tenbelliklerini, kendi beceriksizliklerini şerîat-ı celîlemize cehâlet ve tenbellik olduğunu i’tirâf edecektir. Evet, hiç şüp-
yükletmek isterler. Bunlara karşı çok söz söylemeye hâcet he etmemelidir ki memleketimizi bu hâle getiren cehâlet ve
yok. Yalnız bir kelime ile butlân-ı i’tikādları ortaya konabilir. tenbelliktir. Bu cehâlet, bu tenbellik bize o kadar büyük düş-
Dîn mâni’-i terakkī değildir, fakat damarlarımıza işleyen mandır ki elinden kurtulmak için gece gündüz çâre arama-
tenbellik, atâlet mâni’-i terakkīdir. Kur’ân-ı Celîl 1( ‫ليس‬ َ ْ َ ‫وان‬
ْ ََ lıyız. Çünkü cehâlete karşı galebe çalmak, hâricî düşmanın
‫سعى‬ ِ َ ْ ِ ْ ِ ) buyuruyor. Çalışmadan hiçbir şey olmaz
ٰ َ ‫للانسان ِ َّالا َما‬ müdhiş ordusuna galebe çalmaktan bile güçtür. Esbâbına
diyor. Biz ise tenbelliğimizi setr için böyle isnâdlarda bulu- teşebbüs etmedikçe kat’iyyen bu halden kurtulmamıza bir
nuyoruz. Çalışmadan bir şey olmaz, diyen bir şerîat-ı celîle- çâre yoktur. Bugün yazık milletimizin hâline. Bir nazar-ı ted-
ye karşı; çalışmaya şerîat mâni’dir, demek doğrusu büyük kīk ile kahvelere bakarsak hayretlere düşeriz. Hiçbir sokak,
insafsızlık ve hayâsızlıktır. Çalışırsak terakkī edeceğiz, çalış- hiçbir bir mahalle yoktur ki lâ-akall on kahvesi olmasın. Her
mazsak elbet terakkī edemeyeceğiz. Bunda kabâhat kimin? kahvede esnafın her nev’i mevcût. Hattâ millete rehber ola-
Çalışmalı, her nevi esbâba teşebbüs etmeli. Esbâb bulun- cak hocalar iskambil kâğıdıyla millete fal açıyor.
madıkça, sa’y ve ictihâd olmadıkça hiçbir iş meydana çıka- Bundan hayâ etmeli. Kahvehâneler bugün milletin her
maz. Her işin esbâbına tevessül lâzımdır. işine sekte veren şeylerdir. Zîrâ oraya giden adam o kadar
Bizim necâtımızın esbâbı ilim ve ma’rifettir. Vaktiyle ec- tenbel, o kadar laklakiyâtçı oluyor ki hiçbir işe yaramaz.
dâdımız neler, ne kıymetdâr âsâr vücûda getirmiş, biz ise Meyhânelerden ziyâde mazarratı vardır. Oralardan ne kadar
şimdi bir musluk yapmak iktidârından mahrûm bulunur, her azîz ömürler zâyi’ oluyor. Hükûmet bunun önünü alabilecek
şeyi hükûmetten bekliyoruz. Hükûmet gelip yapsın, diyoruz. bir tedbîr düşünse fenâ yapmış olmaz, zannederim. Yazık
Böyle en ufak şeyleri bile hükûmetten beklemek kadar ha- değil mi, bu kıymetli zamanlarımızı kahvehâne köşelerinde,
yâsızlık olamaz. Gelip hükûmet her şeyi yapsa o vakit sıkıl- pis murdâr yerlerde geçirelim. Eskiden ne ise, şu idi bu idi
madan “gel evimi süpür” demeye kadar cesâret edeceğimizi belki denebilirdi. Fakat şimdi diyecek bir şey kalmamıştır.
hiç baîd görmem. Millet kendi çalışmalı. Çalışmazsa hükû- Düşünmeli ki ne büyük ni’mete mazhar olduk. Hürriyet
metin yapacağı şeyler mahdûd kalır. Hiçbir memlekette hü- memleketlerimizi şenlendirdi. Dertlerimizi yekdiğerimize söy-
kûmetin çalışmasına bakarak oturmazlar. Fakat bizde nasıl- leyebiliyoruz.
sa âdet olmuş, her şeyi hükûmet yapsın diyoruz. Hürriyetin en büyük menfaati budur: Herkes millet için
Ötede beride işitiyorum: “Yeni hükûmet bir şey yap- düşündüğü hayırlı fikirleri söyleyebilmek. Bu pek büyük bir
madı” diye herkes bol bol tenkidde bulunuyor. Halbuki bu ni’mettir. Hürriyetin asıl ma’nâsı budur. Yoksa her ferdin is-
ne kadar boş bir sözdür. Milletin her şeyi hükûmetten bek- tediği kadar edepsizlik edebilmesi demek değildir. Hürriyet
lemesi, ne kadar kuvve-i teşebbüsiyyeden mahrûm olduğu- demek, menâfi’-i milliyyeye elden geldiği kadar serbest ser-
na büyük bir delîldir. Farzedelim, hükûmet bir şey yapmadı, best herkesin çalışabilmesi demektir. Çalışmak için de gerek
fakat millet bol bol sözlerden, duâlardan, güzel güzel soh- şer’î, gerek âdî birçok kavânîn vaz’ olunmuştur. Bunların
betlerden, tiyatrolardan başka ne yaptı? Hem hükûmet el- dâhilinde çalışmak... İşte budur hürriyet. Yoksa kānûn hâri-
den geldiği kadar tedrîcen bir şeyler yapmaya çalışıyor. Bir cine çıkarak envâ-i rezâleti irtikâb hürriyet değildir. Ona hiç-
şeyin hatıra gelir gelmez hemen vücût bulması Allah’a mah- bir vakit hiçbir mâni’ yoktur. Asıl insaniyet, umûr-ı hayriyye
sûstur. Şimdi bütün Bursa ahâlîsi toplansa cümlesi ittifâk e- için mümânaat çıkar. Yoksa edepsizliğin hiçbir kānûnu yok-
derek meselâ “Kaldırımları ta’mir edelim” diye karar verse- tur.
ler, iktidârları, paraları da olsa hemen yarın kaldırımlar ya- İşte şer’ ve akıl dâiresinde çalışmak isteyenler için şimdi
pılmış olur mu? Elbet lâ-akall bir, iki ay, belki bir sene ça- meydan açıktır. Millet hakk-ı hürriyyetini hâizdir. Milletin
lışmak lâzım gelecek. O halde yıkılmış, bir harâbe hâline menfaati için ne yapmak lâzımsa yapabilir. Mâni’ olmak
gelmiş, üç yüz seneden beri ta’mîr görmemiş, husûsan otuz şöyle dursun, takdîr bile edilir. Bu hürriyetten istifâde etmek
üç sene mütemâdiyen [294] kazmalarla yıkılmış bir memle- büyük şeydir. İstifâde etmenin yollarını düşünmeli. İstanbul
ket bir sene içinde ta’mîr olunmadı, gül gülistân olmadı, buradan iki, nihâyet üç saatlik yoldur. Halbuki sekiz, dokuz
diye şikâyet etmek ne kadar haksızlıktır. Düşünmeli ki bir saat imtidâd ediyor. Bu kadar vakit yollarda zâyi’ oluyor.
sene içinde bu kadar dâhilî, hâricî gavâil-i siyâsiyye içinde Ben yirmi sene evvel İstanbul’da bulunduğum zaman dokuz
hükûmet ne yapabilir? Hem acaba bir sene içinde yapılacak saatte Bursa’ya gelmiştim. Şimdi yine dokuz saatten evvel
kadar yapmışlar mı, yapmamışlar mı... bunu biliyor muyuz? gelemedim. Demek hiçbir fark olmamış.
Kahvehâne köşelerine oturup da oradan diplomatlık sat- Bir noktada durmak kadar muzır bir şey yoktur. Te-
mak, iskambil kâğıtları arasında ahkâm çıkarmaya yelten- vakkuf, inhitât demektir. Bir millet daima terakkī ederse ya-
mek kolaydır; fakat iş başına geçip memleketi idâre etmek şayabilir bekā-pezîr olabilir. Terakkīnin ise bir nihâyeti yok-
pek dü-şeş atmaya benzemez. tur. Milletler arasında tekaddüm mes’elesi hiçbir zaman yer-
yüzünden kalkmayacaktır.
1 Bunun için daima çalışmalıyız. İki saatlik yeri sekiz, do-
Necm, 53/39.
kuz saatte gitmek doğrusu medeniyet-i hâzıraya yakışır şey da nâkıs. Eğer o nizâmnâmeler, kānûnlar tensîk olunursa is-
değildir. Vesâit-i nakliyye bu derece tekemmül ettiği halde tikbâlde daha büyük işler görülür. Şimdi de bir iş göremez-
hâlâ bizim eski vapurlarda sallana sallana beyhûde yere ö- ler demiyorum. Fakat şimdilik te’sîs olunan cem’iyetler mat-
mürlerimizi zâyi’ etmemiz tecvîz olunamaz. Artık bunları dü- lablarına muvâfık semere veremiyor, maksûd ve gâyelerine
şünerek gayrete, faâliyete gelmeliyiz. îsâle kâfil değil. Bunun için cem’iyetler te’sîsine dâir birkaç
Çalışmanın yolunu bilmek için de ilim ve ma’rifet lâ- söz söylemek istiyorum.
zımdır. İlimsiz hiçbir şey olmaz. Evvelâ düşünmeli. Bursa Biz Rusya müslümanları başkasının taht-ı tasallutunda
koca bir vilâyettir, etrafında bu kadar köyler, kasabalar var. bulunduğumuz için istikbâlimizi kendimiz düşünmeye mec-
Buradaki nüfûsun mecmûu şu kadara bâliğ oluyor. Bunla- bûruz. Birtakım nizâmnâmelerle, kānûnlarla mekâtib ve me-
rın tahsîli için şu kadar mektebe, medreseye ihtiyaç var. Pe- dârisimizi muhâfazaya çalışıyoruz. Her ne kadar hükûmet
ki, bu evlâd-ı vatanı terbiye edecek kadar mektepler, med- bizi ezmeye çalışıyorsa da kurduğumuz esaslar yıkılacak gibi
reseler var mı? Bittabi’ görülüyor ki yok. O halde ne yapa- değildir. Her şey muntazam kavânîne merbûttur. Biz ölece-
lım? Hükûmet gelir, yapar, dersek söz değil bu. Hükûmet ğiz, fakat milletimiz ölmeyecek. O merbût olduğu kavânîn
yapsa bile geç yapar, o bütçesinden hârice çıkamaz. Yap- sayesinde inşâallâh daha çok yaşayacak. O nizâmât ahâlî-
mamazlık etmez, fakat bekle sıra gelsin de birkaç sene sonra nin elinde kalıyor. O kavâid üzerine muntazam bir sûrette
mektep göresin. Ama millet ortaya çıkar da her tarafta mek- kendilerini idâre ederler.
tepler yapmaya çalışırsa, noksanını kendisi îfâya başlarsa Bir cem’iyet, bir encümen kānûnsuz, yahud gayr-i mun-
işte muvaffakıyet buradadır. Az zaman zarfında her tarafta tazam bir kānûnla te’sîs olunursa müdürün vefâtıyla, yahud
mektepler yapılır, çok sürmez memleketimiz de bu cehâlet makāmından infisâliyle iş çığırından çıkar, maksada vusûl
ve atâletten kurtulur. Ve illâ böyle sürüklenir, gider. hâsıl olamaz. Bunun için her şeyden evvel muntazam kā-
Rusya müslümanlarına hükûmet bir şey yapmaz. Belki nûnlar tertîb etmek lâzımdır. Bittabi’ bunu da yapacak olan
biz yaparsak hükûmet adamları gelip yıkar, kapatır. Böyle en ileri gelen ashâb-ı fikr ü mülâhaza ve erbâb-ı maâriftir.
iken bugün sırf millet parasıyla, yalnız müslümanların iâne Onlar böyle bir kānûn vaz’ edebilir. Bizim memleketimizde
ve gayretiyle yapılan mekâtibin adedi on bine bâliğ olmuş- ekseriyetle “Cem’iyet-i Hayriyye” nâmıyla te’sîs olunurlar.
tur. Hükûmet tarafından bir para verilmemiştir. Kâffesi mil- Başka bir nâm ile neşr-i maârîf mümkün değildir. Himâye-i
letin kendi parasıyla yapılmıştır. cemâat nâmıyla bazı cem’iyetler te’sîsine de bir zamanlar
İşte millet himmet ettiği zaman her nerede olursa olsun millet uğraştıysa da hükûmet müsâade etmemiştir. Bunun
muvaffak olur, hükûmetin yapamadığını yapar. Hiçbir müs- için her ne zaman bir cem’iyet te’sîs olunmuşsa adına “Ce-
lüman bulunmaz ki “Evlâd-ı müslîmini okutmak, terbiye m’iyet-i Hayriyye” konmuş. Adı tantanasızdır, fakat tanzî-
etmek, dînini, dünyasını, saâdetini... öğretmek için mektep mâtı pek mükemmeldir. İstediğin kadar iş görülebilir. Zaten
açacağız, siz de bir mecidiye olsun muâvenette bulunur mu- asıl iş nâmda değil, tanzîmâttadır. Tanzîmâtsız işin neticesi
sunuz?...” dendiği zaman hemen çıkarıp bir mecidiye ver- çıkmaz. Bunun için tanzîmâttan ehemmiyetle bahsediyo-
mesin. En fakiri bile verir. Bir mecidiye değil, bir lira veren- rum.
–mâba’di gelecek hafta–
ler bile olur. [295] Bir lira şöyle dursun, birer mecidiye ver-
diği zaman yekûn nelere bâliğ olur?...
Bursa’da ne kadar nüfûs var? Şu kadar. Bütün mülha-
kâtı da sebt-i defter edecek olursak pek büyük bir rakam KARADENİZ EREĞLİSİ
göreceğiz. Bu sûretle teşebbüste bulunursa hükûmetin on
OSMANLI
senede yapacağını millet bir senede yapar. Elli senelik te-
İÇKİ DÜŞMANLARI CEM’İYETİ
rakkīyi on senede te’mîn ederler. Asıl çalışmak milletin çalış-
NİZÂMNÂMESİ
masıdır, ki böyle mühim neticeler verir.
Ben İstanbul’da bir aydan ziyâde bulundum. Bazı cem’- Birinci madde – müslümanların Peygamber’i (sav), bir
iyetler –ilmiyye tarafından ve sâire tarafından– te’sîs olun- mel’ûn canavar için “habîsliklerin anası” buyurmuştur. O
muş olduğunu gördüm. Bazı ricâliyle teâtî-i efkârda da buda: “İçki”dir. “İçki”, bugün hele Frenkler’i huyca, sağlıkça,
lundum. Hatta bizim Rusyalı müslümanlardan yüz kadar da kemire kemire zehirliyor, öldürüyor. Osmanlılar arasına ya-
talebe varmış, bunlar da Dârü’l-Hilâfe’de bulundukça tah- yıldıkça yayılıyor. Katresini haram bildikleri halde müslü-
sîl-i ilim husûsunda esbâb-ı teshîlâtı te’mîn maksadıyla bir manların bile birçoğu kendilerini bu azılı düşmandan koru-
cem’iyet te’sîs etmişler; kendi ahvâllerini ve ba’de-mâ gele- yamıyorlar. Böyle bir düşmanla çarpışmak üzere Ereğli
cek olanların hâllerini de düşünmüşler ve bir kāide vaz’ et- hemşehrileri “Karadeniz Ereğlisi Osmanlı İçki Düşmanları
mişler. Bunlar gibi daha başkaları da bu yolda cem’iyetler Cem’iyeti” adıyla bir sancak açtılar, bunun altına toplan-
te’sîs etmişler, çalışmaktalar. dılar...
Bu sûretle cem’iyetler te’sîsi milletin menâfiine hâdim- İkinci madde – Cem’iyet, fikrini, emelini, mesleğini (çı-
dir. Fakat ben çok kusurlar gördüm. Bunun da sebebi: karacağı aylık bir gazeteden başkaca) bedâva dağıtacağı
Devr-i sâbıkda ezilmiş kafalar âtîyi iyice düşünerek lâyık ol- risâleciklerle, vereceği konferanslarla, hele “Terbiyenin en
duğu derecede bir nizâmnâme yapamamışlar. Yapılmışsa temellisi, köklüsü ilk terbiyedir; ilk terbiyenin çekirdeği, özü
çocuklardadır; çocuklar, en elverişli bir terbiye tarlasıdır; im- Beşinci madde – Cem’iyet, eğer varsa, biri doktor ol-
di:” mekteplere, her türlü vâsıtayı kullanarak, sokulmakla; mak üzere, yedi a’zâlı bir “idâre meclisi” ile idâre olunur;
hattâ en ziyâde sarhoşlar yanında, içki meclislerinde bulun- a’zâsından beşi mutlaka içki kullanmış, hattâ sarhoşluk âle-
makla; hafif... içimi pek latîf gelen “bira”, o mel’ûn canava- minde epeyce yuvarlanmış; ikisi, eğer varsa, içki hiç kullan-
rın en kurnaz bir kılavuzu gibi öne düşerek, şu son seneler- mamış olanlardan olur. “İdâre meclisi” en azdan, alel-âde
de, ağzı süt kokan yavrularımızı bile kolayca aldatmakta ol- iki haftada bir kere toplanır. Her altı ayda bir kere bir
duğundan, içkiler içinde “bira”yı en keskin, en korkunç bir “Cem’iyet meclisi” kurulur. Buna Cem’iyet’in bütün a’zâsı
düşman gibi tanıtarak, bunun açmakta oldukları yolların, da’vet edilir. İdâre meclis a’zâsı ile bunlardan birini Cem’-
uçurumların ne iğrenç olduğunu da anlatmakla bütün âle- iyet reisi olarak bu meclis intihâb eder. Bir “kâtib-i san-
me içkiden nefret duygusunu saçmaya; el-hâsıl, içkiciler nef- dıkkâr”ı bulunur. Bunları “idâre meclisi” kendi a’zâsından
rete, kîne değil; şefkate, merhamete lâyık mazlûmlar olduk- intihâb eyler.
larından, onları insanlığın bütün tatlılığıyla; fakat: gözleri Altıncı madde – Cem’iyet, vazîfesini bitirmiş sayılınca u-
karşısına daima birer “içki neticesi sergileri” kurarcasına iç- mûm-ı a’zânın üçte iki re’yi varsa, dağıtılabilir; dağılınca:
kinin zararlarını, iğrençliklerini, yaralarını göstermekle kur- malları, mülkleri, her şeyi “Karadeniz Ereğlisi Maârif Komis-
tarmaya, her fırsattan istifâde ederek, uğraşacaktır... yonu”na hediye edilecektir.
(Şu kadar ki: İnsanları belki içkiden daha korkunç ola- Yedinci madde – Cem’iyet, hükûmetçe, kānûnca tanın-
rak kavramış olan “tütün”ü de unutmayarak; kuvvetini kul- mıştır.
lanabildiği yerde “tütün düşmanı” da kesilerek “afyon”, Temel Meclisi
“esrâr” gibi, hattâ “kahve” gibi, “çay” gibi zehirleri de diline
9 Muharrem 1328, 8 Kânûnisânî 1325
dolamayarak, insanlar arasından çıkarıp atmak yolunu ha-
Bu konferans vesîlesiyle Tunalı Hilmi Bey içkiye karşı
zırlayacaktır.)
bir Cem’iyet yapılması teklîfinde bulundu. Cem’iyete ikisi
Üçüncü madde – Cem’iyete giren: İçki kullanıyorsa, kat-
hıristiyan, beşi içki hiç kullanmamış olmak üzere 69 hem-
resini ağzına en azdan bir yıl koymamaya tevbe eder; yılda,
Cem’iyet’e en azdan “kırk para” verir; en azdan bir kişiyi
şehri yazıldı. 1(‫حرام‬ ٍ ِ ْ ُ ‫كل‬
ٌ َ َ ‫مسكر‬ ُّ ُ ) temelince şu kılavuz kabul
olundu:
Cem’iyet’e girdirmeyi üzerine alır.
Her sarhoşluk veren, düşmandır!...
Herkes tevbesini kendi kendisine eder; lâkin, tutamazsa,
Cem’iyet’in “idâre meclisi” huzûruna gelir: “beni kurtarın”
dercesine i’tirâfta bulunur; Cem’iyet de, tevbesini tutama-
mış olmakla beraber za’fını bildirmekten çekinmemek, kur-
tulmayı dilemek mertliğinde bulunan o kardeşini yine Cem’- ÂLEM-İ İSLÂM
iyet’e alır; mutlaka kurtarmayı boynuna en büyük, en mü- İNGİLTERE’DE BÜYÜK BİR MİSYONER MU’TEMERİ
bârek bir borç, bir arkadaşlık bilir. Şu kadar ki tevbesini bir VE
yılda iki kere tutamayan; yahud saklıca içtiği Cem’iyet’çe İSTİKBÂL-İ İSLÂM
sâbit olan, Cem’iyet’ten sayılmaz (sayılmamakla beraber Evet bu memlekette el-yevm büyük bir misyoner mu’-
Cem’iyet onu ıslâh etmeyi elbette yine vazîfe bilecektir.) temeri mün’akiddir. Bu memlekette, Müctemia-i Ameri-
[296] Dördüncü madde: Cem’iyet’in, temel a’zâsından, ka’da, Almanya’da, İsviçre’de, Hollanda’da, İsveç’te ve sâir
ömründe içki kullanmamış olanlar yemin ettiler ki: Biner yıl bilâd-ı garbiyyede mevcûd olan misyoner cem’iyetlerinin
yaşasalar, evlerde, şurada burada saklı kapaklı, yani husûsî ta’yîn ettikleri bin iki yüz kadar murahhası hâvî olan bu
olarak, içki kullanılır olsa bile hiç olmazsa (Ereğli kasaba- mu’temer-i Nasrâniyyet İskoçya’nın merkezi bulunan Edin-
sında değil) bütün Ereğli sınırları içinde bir tek meyhâne burg şehrinde icrâ-yı müzâkerât eylemektedir. İngiltere Kralı
kalmayana kadar içki düşmanlığını kendilerine iş edinecek- hazretleri taht-ı hükümrânîsinde bulunan bir beldede turuk-ı
lerdir. mütenevvia-i kenîsâiyyeye mensup zevât-ı gayûradan mü-
(Bu mutluluğu görmeye ömürleri yetmezse çocuklarına rekkep böyle mühim bir mu’temerin in’ikādından dolayı bir
etmiş oldukları yemini yerine getirmeleri terbiyesini verdik- nâme-i mahsûsa ile beyân-ı mahzûziyyet eylediği gibi, ahî-
ten sonra başkaca, vasiyetler edecekler, vasiyetnâmeler bı- ren Afrika seyâhatinden avdetinde şarkta medeniyet-i gar-
rakacaklardır... biyye kadar nüfûz-ı Nasrâniyyet’in dahi tervîcine bir taraf-
Yaşasın o oğullar, kızlar... Yaşasın o Ereğlililer, yaşasın dâr-ı mücâhid olduğunu âleme irâe eylemiş olan Müctemi-
o Ereğli sınırları içinde, dışında yaşayan hemşehriler, Os- a-i Amerika sâbık reîs-i cumhûru Mister Roosevelt dahi bir
manlılar... Hattâ bütün yeryüzündeki insanlar ki: “Karadeniz tebrîknâme yazmıştır. Mu’temer’de ebnâ-yı sâire-yi âlemin
Ereğlisi Osmanlı İçki Düşmanları Cem’iyeti”ne, yer yer mec- evâmir-i İncîliyye vechile nüfûz-ı Nasrâniyyet dâiresine id-
lisler kurarak, cem’iyetler açarak, yardımcı olurlar. Cem’iyet hali için îcâbât-ı zamaniyyeye göre ne gibi tedâbîr icrâsı lâ-
de yeryüzündeki bütün bu gibi açılan, yahud açılmış olan zım geleceği tezekkür olunduğu sırada âlem-i İslâm için pek
cem’iyetlerle danışmaya, mektuplaşmaya girişerek, edilen
tecrübelerden istifâdeyi en büyük bir feyz, bir muvaffakiyyet
yolu bulur. 1
Buhârî, Sahîh, Kitâbü’l-Ahkâm, 22.
mühim sözler geçmektedir. İngiltere’de en meşhûr gazeteler Mu’temerde men’-i intişâr-ı İslâm için serdolunan efkâr-
mu’temerin müzâkerâtı hakkında hergün sütûnlar tahsîs ey- dan birisi de Sudan gibi, Şimâlî Nijerya gibi ekseriyetle ehl-i
ledikleri halde İstanbul’dan aldığım gazetelerin hiçbirinde İslâm’ı hâvî olan müstemlekâtta Avrupalı me’mûrların mis-
bu babda kelime-i vâhide bile bulunmaması bendenizce yonerlere teshîlât-ı kâfiyye göstermemeleri şekvâsıdır. Filvâ-
mûcib-i hayret bir hâl görülüyor. ki’ müstemlekât-ı Efrenc’de misyonerlerin beyne’l-İslâm
Hep Girid, Girid, Girid, “Filân ricâl-i düvel şöyle söy- neşr-i Nasrâniyyet için vukū’ bulan mesâlik-i müz’iceleri,
ledi, filân siyâsiyyûn şu fikri tervîc ediyor, Hâriciye Nâzırı teşebbüsât-ı cür’etkârâneleri pek çok fesâdât ve münâzaâtı
filânı iknâ’ etti, şu muvaffakıyette bulundu.” İşte gazeteleri- ihdâs eylemiş olduğundan me’mûrîn-i Efrenc ise bittabi’
mizin hemen nısfını iştigâl eden şeyler bu makūle hikâye- kendi cins ve mezheblerinden olan misyonerleri himâyeye
lerdir. Birgün kalkıp “Düvel-i hâmiyyeden filân devlet â- mecbûr bulunduğundan ve bu ise yerliler arasında âsâr-ı is-
mâl-i Yunâniyye’yi tervîce mâil görünüyor” diye hırçınlıklar yânı tevlîd eylediğinden bazı yerlerde misyonerler me’mû-
gösteriliyor, birkaç gün sonra da “Filân devletin hâriciye rîn-i mahalliyyeden istedikleri müsâedâtın kâffesine nâil ola-
nâzırı bir nutk-ı alenî ile Girid’de hukūk-ı hükümrâne-i Os- mazlar. Fakat bu mu’temerde tekrar olunduğu vechile Su-
mâniyye’yi iltizâm eyledi” diye alkışlar yapılıyor. Bu sözlerin dan’da, filânda misyonerlerin beyne’l-İslâm icrâ-yı faâliyyet-
safsata-i mürettebeden ne kadar âzâde olduğunu ve binâ- ten men’ olundukları hakkındaki iddiâ bir safsatadan ibâret-
enaleyh âlem-i İslâmiyyet ve Osmâniyyet için ne derecede tir. Filvâki’ hükûmet-i mütemehdiyyenin imhâsından sonra
müfîd olabileceğini zaman bize gösterir. Binâenaleyh mat- sâbık serdâr-ı Mısrî İngiliz generali Kitchener hasbe’l-siyâsiy-
bûatımız için biraz da maşrık-ı İslâm’ın istikbâline müteallik ye Sudan’da bir müddet misyonerleri beyne’l-İslâm icrâ-yı
müzâkerât-ı mühimmeye tahsîs-i sütûn eylemek daha şerefli faâliyyetten men’ eyledi. Maamâfîh bu memnûiyet bilâhare
bir hizmet-i hamiyyet olur zannındayım. hükümden düştü. Sudan’da seyahat eylediğim zaman kendi
Edinburg mu’temerindeki murahhaslardan birçoğu kıta- gözümle gördüm ki İngiltere, Amerika ve Avusturya misyo-
ât-ı şarkıyyede nüfûz-ı Nasrâniyyet’in tevsî’ ve tervîci için ner cem’iyetlerinin Hartûm şehrindeki mektepleri, müesse-
zamânımızın îcâb eylediği tedâbîrin neden ibâret olacağı seleri yalnız Sudan-ı Cenûbî mecûsîleri arasında değil ka-
hakkında serd-i mutâlaât ederken İslâmiyet’in o kıtaâtta ve bâil-i İslâmiyye arasında dahi neşr-i Nasrâniyyet ile meşgûl
alel-husûs Afrika-yı Vüstâ’da intişâr-ı rakībânesini muttasıl olmaktadırlar.
ortaya sürüyorlar ve onun intişârının esbâb-ı men’iyyesi Bazı müstemlekât me’mûrlarının misyonerlerden ziyâde
hakkında fikirler beyân ediyorlar. Afrika’nın şarkından şark-ı müslümanlara tarafdârlık ettikleri hakkında mu’temerde
cenûbîsine doğru İslâm’ın intişârına mukaddemâ meydan zikrolunan iddiâ ise sırf bühtândan ibârettir ve belki beyne’l-
verilmemiş ve hele Uganda kıt’asında İslâmiyet men’ edil- mecûs neşr-i İslâmiyyet esbâbını men’ için misyonerlerin arz
mişti. Cenûbî Afrika ise binlerce Avrupalılar ile meskûn ol- ettikleri her tedbîre muvâfakat olunmaması bu müslüman
duğundan oranın siyâhîleri arasında intişâr-ı İslâmiyyet’e tarafdârlığı hakkındaki iddiânın mûcibidir. Müstemlekâttaki
bittabi’ hiç meydan bırakılmazdı. Hâriçten oraya ticâret ve me’mûrîn-i Efrenc umûr-ı dîniyyede ne kadar kayıtsız olsa-
amelelik maksadıyla giden müslümanların “Asyalı” kānû- lar bile terbiye-i evveliyyeleri ve meslek-i milliyyeleri vechile
nuna tâbi’ oldukları ve Avrupalı’ların mâlik oldukları hukūk- mensup oldukları diyânet aleyhinde çıkacak her türlü kavil
ı medeniyyeden mahrûm bırakıldıkları ise ma’lûmdur. Hattâ ve fiilden ictinâb ederler. Müslümanlığa doğru böylece e-
memâlik-i Osmâniyye’den cenûbî Afrika’ya gitmiş olanların ser-i teveccüh gösterilmesine i’tiraz eden mu’temerin a’zâ-yı
hıristiyan iseler Avrupalı, müslüman iseler Asyalı hakkındaki ruhbâniyyesine mukābil a’zâ-yı gayr-i ruhbâniyyeden mir-
ahkâm ve kavâide tâbi’ tutuldukları mervîdir. Meşrûtiyetin alay Williams nâmında Mısır’da ve sâirede bulunmuş bir zât
küşâdından sonra dahi oradaki [297] ihvân-ı İslâmiyyemiz “Biz taht-ı tâbiiyyetimizde bulunan akvâma ibtidâ-yı emirde
bu halden dolayı Londra sefâreti vâsıtasıyla şikâyâtta bulun- hıristiyan bulunduğumuzu ve ikinci derecede kendilerine
dular. İstanbul’da makām-ı âidince o Osmanlı müslümanla- hükûmet eylediğimizi anlatmalıyız” dedi.
rının hukūk ve haysiyetini iltizâmen ne tedbîr icrâ edildiği Şimdi şu hâli bizim “mükemmel Fransızca” bilir diye
bir türlü anlaşılamamış gitmiştir! tavsîf eylediğimiz ve birçoklarını devletimizin münâsebât-ı
Misyonerler Afrika’nın garbına doğru ve alel-husûs kı- ecnebiyyesinin tedvîrinde kullandığımız “monşerci” zevât ile
taât-ı vasatiyyesinde İslâmiyet’in intişârından mütehâşî gö- kıyâs edelim: Bizimkilerin ecnebîlerin huddâm-ı resmiyye-
rünüyorlar; “Eğer çâresine bakmaz isek gitgide cins-i esved sine nisbetle ahlâk-ı siyâsiyyece ne derekede düşkün olduk-
kabâili tamamıyla müslüman olacak” diyorlar. O diyarlarda larını anlarız. Ma’nevî Frengî illetine uğramış, müslüman
makāsıd-ı gayr-ı dîniyye ile bulunmuş olan bazı Avrupa- unvânlı, fakat Müslümanlığın ma’kūlâta mübtenî olan fe-
lılar’a tesâdüf ettim. Bunlardan anlayabildiğime göre o di- zâil-i hayâtiyyesinden behresiz, garbın mesâlik-i siyâsiyye-i
yarlarda İslâmiyet misyonerlerin an-kasdin mübâlağa ettik- İslâmiyye’sinin gavâmızını idrâk edebilecek hissiyâttan mah-
leri sûrette sür’atle intişâr eylemiyor ve ancak beş-altı asır- rûm öyle “monşerciler” tanırım ki ecânib muvâcehesindeki
dan beri nasıl intişâr eyliyorsa yine o sûret-i tedrîciyyede tefevvühleri, ecânib nezdindeki teşebbüsleri ile âlem-i İslâm
mühtedî kazanıyor imiş. Misyonerler Avrupalı me’mûrîni için ihdâs-ı mazarrattan çekinmemiş oldukları söylense in-
alel-umûm kendilerine muavenete icbâr için bu mübâlağa- sana düşman oluyorlar, bin türlü desâis-i redî’e ile iz’âc-ı
da bulunuyorlar imiş. muntakımâneye girişiyorlar; eğer söylenmese insan ibrâm-ı
vicdân ile muazzeb oluyor. Her ne ise biz yine bahsimize Öteden beri vukū’ bulan neşriyâtımdan dahi anlaşılaca-
rücû’ edelim. ğı üzere âcizleri maşrık-ı İslâm’da vukū’ bulan misyonerliğe
“Cihân misyonerliği” vasfıyla müsemmâ olan bu mu’- muârızım. Maamâfîh o husûsta gösterilen gayret, sebât ve
temerde akvâm-ı İslâmiyye arasında bir müddetten beri zu- fedâkârlığı ve halkın onların teşebbüsâtı uğrunda göstere-
hûra gelmekte olan âsâr-ı teyakkuzdan da bahsolundu. Fa- geldiği teshîlât ve iânâtı tahsîn eylememek insanın elinden
kat bu teyakkuza karşı teveccüh göstermek muktezâ-yı in- gelmiyor. Keşke onlardan ibret almaya muktedir olabilse i-
saniyyet iken âsâr-ı telâş izhâr olunması dikkate şâyândır. dik.
Teyakkuz-ı Şarkî’yi medeniyet-i garbiyyenin intişârına mu- Londra
arız gibi göstermek acîb bir hâldir. Teyakkuz-ı ahîr münâ- Halil Hâlid
sebetiyle “Ba’de-mâ misyonerlik vezâif-i hayriyyesinin yeni
yeni tedbirlerle icrâsına tevessül edelim” diyorlar. Bazı zevât
da “Şarkta fütûhât emeli arkasında koşan hükûmât-ı Efrenc
ÂLEM-İ İSLÂM’A KARŞI TECÂVÜZÂT
ile müttehidü’l-meslek görünmeyelim, medeniyet-i Nasrâ-
niyye’yi iştibâh-ı siyâsiyyeden münezzeh bir sûrette idhâl e- Biz müslümanlar hây-hûy-ı izz ü câh, ibtilâ-yı keyf ü sa-
delim” diyorlar. Diğer bazı zevât ise “Maârif, ticâret gibi inti- fâdan başımızı azıcık kaldırmak ve etrafımıza bir nazar-ı ib-
zâm-ı idâriyye dahi öteden beri cihât-ı gayr-i mütemeddine- ret atfetmek isterken muhîtimizi siyah bulutların kaplamış
i arza İncil’in isrini ta’kīben idhâl olunageldiğini” ileri sürüp olduğunu görüyoruz. Cüz’î hareket-i intibâhiyyemiz, rakîb-
ayrılık gayrılık ihtimaline kāil olamıyorlar. Ekser zevât “Ka- lerin mütecessis nazarlarını celbe kifâyet ediyor. Beynimizde
dın misyonerliğine eskisinden ziyâde ehemmiyet verelim de teâtî edilen lâftan ileri geçmeyen hasbihâller; garb vehmiy-
akvâm-ı gayr-i Nasrâniyye âileleri arasında vesâit-i nisvân yûnunca birer hakīkat-i mevcûde olarak telakkī ediliyor.
ile fezâil-i medeniyye-i garbı tervîce uğraşalım” diyorlar. Bu Şarkta olan asgar-ı nâ-mütenâhîler garpta a’zam-ı nâ-müte-
zâtların kâffesi de bilâd-ı baîde-i şarkıyyede misyonerliğin nâhî olarak tecessüm ediyor.
icrâ edeceği tedrîsâtın ve tabâbetin daha ziyâde tevsî’ olun- “Şark” demek ile tekmîl akvâm-ı şarkıyye anlaşılmasın.
ması lüzûmunu tasdîk ediyorlar. Bundan böyle mühim yer- Akvâm-ı şarkıyyeden yalnız ancak biz müslümanlar olduğu-
lerde misyoner olarak gönderilecek huddâm-ı medeniyet-i muzu unutmayalım. Bugün Şark’ın en büyük hükûmet-i vâ-
Nasrâniyye’nin fünûn-ı müfîde tedrîsi gibi icrâ-yı tabâbet hide-i müstakilli ve dört yüz milyon kitle-i beşeriyyenin hü-
için dahi hazırlanmış kesândan intihâblarına dikkat olunma- kümrânı bulunan Çin’in mevkii, kalabalığı her türlü esâtîr-i
sı tavsiye ediliyor. Sıbyândan can kazanmak ile canı tehli- mevhûme ve tehlike-i muhakkaka imkânına cevâz gösterir-
kede bulunanların tedâvîsine çalışmaktaki te’sîrin kerâme- ken Garb’da hiçbir ferdin Çin hakkında olan telâşı; İslâmlar
tini Avrupalı nâşir-i dînler pek âlâ anlıyorlar. hakkında olan telâşı kadar değildir. Bugün Çin’de bil-fiil
Yine mu’temerde okunan lâyihalardan anlaşıldığı üzere mevcûd bulunan Boxer ittihâdının; Avrupa ve Garb’a olan
Mısır [298] ve Hindistan misilli bir medeniyet-i kadîmeye te’sîri; hiçbir vakit mevhûm bulunan ittihâd-ı İslâm’ın husûle
mâlik olup da idâre-i garbiyyûn tahtında bulunan memâlik- getirdiği dehşet ve azamet kadar aksetmiyor. Bir ittihâd-ı İs-
te garp misyonerliğine karşı hissiyât-ı münâferet mevcûd lâm haberi Avrupa’yı alt üst etmeye kifâyet ediyor. Halbuki
olduğu halde istiklâliyyetine mâlik olan memâlik-i Osmâniy- bu iki ittihâd arasındaki fark pek büyüktür. Boxer yegâne
ye’de misyoner teşebbüsâtı hakkında âsâr-ı teveccüh bile bir millet-i hâkime-i azîme taht-ı himâyesinde olduğu halde
müşâhed imiş! Bunun sebebi ne olabilir? Gâlibâ idâre-i ecâ- “ittihâd-ı İslâm”ın daha nâm ü nişânı bulunmadığı gibi teş-
nibde bulunan müslümanlar işi daha yakından tetebbû’ et- kîl edecek efrâdı da henüz hâb-ı medîdlerinden uyanma-
mekle o hissiyâtı hâsıl etmiş olmalıdırlar. Memâlik-i Osmâ- mışlardır. Bir de bu muazzam efrâdın uğradığı dâhilî ve hâ-
niyye’de mevcûd olduğu rivâyet edilen âsâr-ı teveccüh ha- ricî taksîmât ve tefrîkāt; ittihâdın husûlünü hemen hemen
kīkaten mevcûd ise ona hiç de taaccüb etmem. Dinsizlik her adîmü’l-imkân bir halde bırakmıştır. Bu cihetler; bütün â-
memlekette görülen bir hâl-i dalâlettir. Fakat yalnız bizde lemce müsellem iken rakîblerimizin bizden dolayı olan telâ-
görülen başka bir hâl daha var ki o da müslüman ismi ta- şına ne ma’nâ verelim? Demek oluyor ki mes’elede mevcûd
şıdıkları, müslüman halkının ni’metiyle müntena’im olduk- esrârı keşfe henüz muktedir değiliz!
ları halde Müslümanlığa karşı buğz besleyenlerin az olma- Bu ma’nâsız telâşlar ile hukūk-ı sarîhamızdan hergün
masıdır. Bu makūlelerin maddiyata tapınıp zevâhir-i ahvâl-i birini gasbetmekten maksad nedir? Sebep nedir? Hele bu
Garb’a kapılmaları ise kalblerinde Garb’a âid olan her şey son asırlarda mevcûdiyetimiz aleyhinde irtikâb edilen cinâ-
için bir meyil ve teveccüh hâsıl etmiş olsa gerektir. Bir de yetler nedir? Bunlar hangi hukūk-ı beyne’l-milele tevâfuk e-
evlâdımız bey olsun paşa olsun ve maârif-i garbiyyesi saye- diyor? Yahud livâ-yı Muhammedî’nin tahtında toplananlar
sinde makāmât-ı mühimme-i resmiyyeye geçsin diyenler a- hukūk-ı medeniyyenin mâverâsında mı sayılıyor? Bugün
rasında evlâdını muntazam misyoner mekteplerine gönde- şevket ve azamet-i İslâmiyye’nin bakıyyesi olarak kalan dev-
renlerin bizde her yerden ziyâde bulunması nazar-ı dikkat- letimizin terakkıyâtına nasıl bakılıyor? Efkâr-ı âlemde yaşa-
ten dûr tutulmamak iktizâ eder. Efkârı, hissiyâtı misyoner- yan bunca milyon müslümanların milliyetine, râbıtasına,
lerin taht-ı nüfûzunda inşirâh bulmuş olan gençlerin mâ-dâ- hukūkuna, neler yapılıyor. Bugün âlem-i İslâm’ın mâtemini
me’l-hayât misyonerlik hakkında ibrâz-ı muhâdenet eyle- teşkîl etmekte olan Girid mes’elesi nasıl halledilmektedir.
meleri muhtemeldir. Doğrudan doğru âlem-i İslâmiyyet’in cüz’-i girân-behâsı ve
hakk-ı mukaddes ve meşrûu bulunan bu târihî cezîre bugün Evet; tekrar ederiz. Livâ-yı Muhammedî’nin tahtında
Girid’de sâkin olan ahâlînin iki misli kadar ecdâdımızın a- toplananlar hukūk-ı insaniyyenin mâverâsında sayılırlarsa –
kan kanları pahasında, rub’ asır kadar uzayan gazavât-ı mu- zaten şimdiye kadar âlem-i İslâm’ın geçirmekte olduğu muz-
kaddeseleri nihâyetinde temellük edilerek hakk-ı meşrû-ı İs- lim safahât bunu da te’yîd etmektedir– o vakit Helen oğul-
lâm olmuştur. İslâmiyet ve Türklük aleyhinde hasr-ı mevcû- larının isteklerince icrâ olunabilir...
diyyet edenler, bu ümniyeyi kendilerince vazîfe-i mukadde- Fakat bu istek icrâ olununcaya kadar İslâmlar’ın hukūk-
se(!) olarak telakkī edenler Yunan ve Hıristiyanlık müdâfi’- tan mahrûmiyetleri i’lân olunmalıdır ki âlem-i İslâm; şa’şa-
leri; ne kadar çalışırsa çalışsınlar Girid’in hakk-ı meşrû-ı İs- alar saçan medeniyetin hangi asrında bulunduğunu idrâk e-
lâm olduğunu hukūk-ı beşeriyye sayfalarından silemezler. debilsin. Ve ona göre...
Çünkü Girid taarruzî bir sûrette değil; tedâfü’î bir sûrette Şimdiye kadar medeniyetleri, hukūk-perverlikleri, adâ-
hakk-ı meşrû’-ı İslâm olmuştur. letleri ile âfâk-ı cihâna ifâza-i saâdet(!) edenlerin alenen ve
Helen ittihâdının şu evc-i bâlâ-yı medeniyette Bahr-i Se-
sırren aleyhimizde gösterdikleri ve göstermekte oldukları et-
fîd’in Pire Limanı’nda 30 Mayıs tarihinde nasıl ki medeniyet
vâr ve harekât bu mahrûmiyet-i hukūku da ifhâm etmekte-
nâmına vahşetler icrâ etmişler; insaniyet ve medeniyeti a-
dir.
yaklar altına almışlar ise 1045 târîh-i hicrîsinde o vakitler da-
Eğer âlem-i Hıristiyâniyyet’in “Anti-Asyatik” politikaları
ha medeniyetli ve insâniyetli bulunduklarından(!) Pire’den
hakīkī ve umûmî olmuş olsa idi yalnız müslümanların hu-
uzak değil, yine Bahr-i Sefîd temevvüc-gâhında ele geçir-
dikleri binlerce hüccâc-ı zevi’l-ibtihâc-ı İslâmiyye’nin ma’- kūkuna bu kadar taarruz edilmeyip umûm Asya akvâmına
sûm kanları ile Akdeniz’in lâciverdî dalgalarını kırmızıya tah- taarruzlarını teşmîl ederler idi. Yukarıda da arz olunduğu
vîl etmişlerdi. Hattâ Helenler elinden bi-inâyetillâh sağ ka- vech üzere şimdiye kadar gösterdikleri teveccühât(!) yalnız
lan hüccâc-ı kirâm ise mâl-ı ganîmet olarak bağlanmışlar, iş- biz müslümanlar mevcûdiyetine âid bir politika olduğuna
kenceler, eziyetler, azaplar içinde bir sefîneye irkâben Han- hiç şüphe kalmıyor. Tabîî böyle politikalara sebep de bizim
ya’ya sevk olunmuşlardı. Yolda bir kısmı mahzâ hamiyet-i mevhûm ittihâdımızdır. Demek oluyor ki ittihâdımız vücûd
milliyye ve salâbet-i dîniyyelerini muhâfaza ettiklerinden do- bulacak olur ise Garb dostlarımız mevcûdiyetimize de nihâ-
layı diri [299] diri sefîneden denize atılıp garkedilmişlerdir. yet verecekler, meşhûd ve mesmû’umuz olan ahvâl ve ak-
Bâkileri; Hanya’ya çıkarıldıktan sonra ikiye taksîm olunup vâl başka türlü îzâh olunamaz.
bir kısmı Venedikli me’mûrîn-i Girid’e “müslüman köle” Yüz kırk milyon kitle-i İslâmiyye’ye hükümrân bulunan
olarak hediyyeten takdîm, kısm-ı diğeri Hanya pazarlarında İngiltere, Helenler ile olan ufacık bir sıhriyet-i husûsiyyenin
envâ-i cefâ ile hıristiyanlara köle olarak satılmışlardır. vikāyesi ve tercîhi zımnında bunca kitle-i İslâmiyye’nin izzet-
Şimdi şu fecâyi’e, vahşete karşı âlem-i İslâm (yerhamu- i nefsini düşünmeyerek hukūk-ı sarîha-i İslâmiyye’yi tasdîkte
kümullâh) diyerek sabır mı edecek idi? Hiç şüphe yok ki hemen hemen mütereddid bulunuyor. Evet; tasdîk ediyor.
bunlara İslâmiyet’i tanıttırmak, Ka’be-i Muazzama yolunu Fakat bu tasdîk ile devr-i sâbıkda olan Girid’in şeklini değiş-
böyle vahşîlerden temizlemek lâzım idi. Bâ-husûs ki nâmûs tiriyor mu?
ve izzet-i nefs-i İslâm’a tealluk eden şu tecâvüzler hiçbir Hükûmât-ı İslâmiyye’den bakıyyetü’s-süyûf olarak kalan
vakit afvolunur bir mâhiyette değil idi. Devlet-i İslâmiyye-i Osmâniyyemiz’in meşrûtiyetini müteâ-
İşte âlem-i İslâm’ın merkezi ve mercii ve Haremeyn-i
kib Garb’ın tecâvüzî olan politikalarına nihâyet verilmiş ol-
Şerîf’in muhâfızı bulunan Makām-ı Hilâfet; bu intikāmı ala-
duğunu bazı sâde-dilânımız kemâl-i i’timâd ile beyân ettiler
rak hüccâc için emniyet-i tarîki te’mîne karar verdi. Bu ise
ve etmekteler. Halbuki devre-i tecâvüzün şimdi başladığını
ancak vahşîleri daima taht-ı tarassudda bulundurmak, bun-
ve işin veche-i ma’kûsa müteveccih olduğunu bugün inkâr
lara doğrudan doğru terbiye-i medeniyye vermek ile kābil
kābil değildir. İşte Girid mes’elesi, Bulgar krallıkları, Bosna-
olabilirdi. Mukāvele ve muâhedeler; emniyeti –mütecâvizler
vahşî olduklarından– kâfil olamıyordu. Cezîre zabtedilme- Hersek ziyâ’ları bu hakīkatin celî birer misâlidir?
dikçe İslâmiyet rahat edemeyecek idi. Devr-i sâbık-ı menhûsta bu devlet-i ebed-müddet kendi
Binâenaleyh zabtına karar verilip bunun için –bugünkü kendine mahvolacağı ve bunun mahvı için ayrıca kuvvetler
düvel-i müstevdianın Girid vahşîlerine ve aleyhimizde olan i’dâdına lüzûm görülmediği, yalnız taksîm-i mîrâsın şekli hu-
muâvenet-i mütemâdiyyelerinden dolayı– yirmi seneden sûsunda garbiyyûnun teâtî-i efkârda bulundukları daha ha-
fazla muhârebeye tahammül gösterildi. Yüz binlerce üm- tırlardan çıkmamıştır. Şimdi ise garbiyyûn; kendilerini eser-i
met-i Muhammed şehid oldu. Nihâyet âlem-i Hıristiyâniy- hayat gösteren bir merkez-i İslâmî’de, fedâkâr-ı millet ve
yet’in aleyhimizde îkā ettiği mevânia rağmen Girid cezîre-i devlet bir kavm-i necîbin karşısında bulduklarından revâbıt-ı
muazzaması harita-i lâ-yetezelzel-i İslâmiyye’ye sebt ü kayd İslâmiyye’yi teaddî, tecâvüz ve zulüm ile kat’ etmek eme-
edildi. linde bulunuyorlar.
Şimdi şöyle bir mülk-i meşrû’-ı İslâm acaba hangi kā- Evvelâ hâriçte ve taht-ı idâre-i zâlimânelerinde bulunan
nûn-ı beşeriyyete tevfîkan evlâd-ı Helen’in tam’a-i lehîbi o- müslümanları ezdikten sonra nihâyet devlet-i ebed-müdde-
lur imiş? Tekrar Helenîler eline geçerse tarîk-i Hicâz’ın ve timizi yanlız kendi başına bulmak istiyorlar. Böylece imhâ-yı
Haremeyn-i Şerîfeyn’in emniyetini bize kim teahhüd ede- İslâmiyet’i bir emr-i yesîr zannediyorlar. Asrımız asr-ı iktisât
cek? İşte Pire vak’ası meydanda. bulunmamış olsa idi belki daha kolay çâreler düşünürlerdi,
kurûn-ı vüstâ vahşetleri gibi İslâm bulunan yerlere ehl-i salîb GİRİD’DE VAHŞET YİNE BAŞLADI
göndermekle de iş görürler idi... Düvel-i hâmiyye, Girid’de bulunan bakıyyetü’l-i’tisâf
Bu son günlerde Hindistan müslümanlarının mektep ve kırk bin kadar müslümanın mahfûzu’l-hukūk ve masûnü’t-
medreselerini, matbûat ve ictimâ’gâhlarını şiddetli bir tazyîk tecâvüz olduğunu beyân ve iddiâ ettikçe, Rum haydutları
ve nezâret altında bulundurmak, böylece birçok gazeteleri fecâyi-i şenîa ile buna maddî bir misâl-i tekzîb gösteriyorlar.
kapamak ve mahkûm etmek, ictimâ’lara müsâade verme- Son zamanlarda yine düvel-i hâmiyye; Girid’deki İslâm-
mek... Bunlar hep bize ibretler gösteriyor. Prusya Meclis-i lar’ın muhâfaza-i hukūku hakkında bazı müzâkerâtta bulun-
Meb’ûsân a’zâsından Fomerat’ın ifhâm etmek istediği gibi maları üzerine Rumlar derhal Hanya’da bir müslüman cerh
İngiltere hükûmeti Akabe Mes’elesi’nde Hindistan müslü- ettiler ve Resmo’da en merkezî bir caddede mu’teberân-ı
manlarının yaptıklarını Girid hakkında tekrar görmemek is- İslâmiyye’den Musadaki[?] Derviş Efendi isminde şâyân-ı
tiyor. hürmet bir ihtiyarı iki palikarya boğazından sıkarak “Ağa
Zaten Roosevelt’in İngiltere’de îrâd ettiği nutuk garbiy- paraları çıkar” tehdîdiyle zavallıyı son ramak-ı mevte getir-
yûnun efkâr ve a’mâlini bize tercüme etmiştir. Her şeyde mişlerdi. Vak’a; caddede kâin İslâm evlerinden görülerek
liyâkatsız bulunduğumuz, ancak mahkûmiyet ve esârete muhadderâtın feryâdı üzerine bir fecîaya inkılâb etmemiştir.
müstehak bulunduğumuz alenen yüzümüze vurulmuştur. Volyons karyesinde dahi bir İslâm fenâ halde darb ve tahkīr
Pazarlarımızdan dolayı muhibbimiz görünmek isteyen edilmiştir.
Fransa hükûmet-i cumhûriyyesinin âlem-i İslâm ve Müslü-
Şehir derûnunda palikaryalar tarafından ehl-i İslâm her-
manlık aleyhinde kurduğu politikalar ne kadar alenî ve açık-
gün en şenî’ tecâvüzât-ı lisâniyyeye ma’rûz kalıyor. Girid’de
tır. Fas hükûmet-i İslâmiyye’siyle akdettiği istikrâz mukāve-
icrâ’ât-ı şekâvetkârâne ve cinâyet-şiârâneyi idâre eden kap-
lesinde Osmanlı ve Türk zâbitlerinin Fas’ın perişan ordusun-
tanlar dört gün evvel Yunanistan’dan celb olunmuşlardır.
dan [300] çıkarılmasını şart etmedi mi? Çâr-nâ-çâr düştüğü
Kaptanların hemen cümlesi Yunanistan’a gitmiştir. Bu da’-
varta-i felâketten dolayı Fas hükûmeti de doğrudan doğru-
vetin; Girid’deki müslümanların mukadderât ve avâkıbi ile
ya izzet-i nefs-i İslâm’a dokunan bu ârı kabul etmedi mi?
hâiz-i irtibât olduğu zannolunuyor.
İşte bu da râbıta-i İslâmiyye’nin kat’ına bir misâl-i fecî’!
Eğer tedâbîr-i şedîde-i mânıa ittihâz olunmazsa, zavallı
İran devlet-i İslâmiyye’sinin muamelât-ı düveliyyesini
müslümanların bir savlet-i akūrâneye ma’rûz olmaları muh-
tahdîd etmek, babalarından kalan mîrâs gibi taksîm ederek
temeldir.
İngiltere ve Rusya’dan başka hiçbir devlet ile muamelede
(İttihâd)
bulunmamasına icbâr eylemek bunlar hep İslâmiyet aley-
hinde irtikâb edilen cinâyât değil de nedir?
Rusya İslâmları’nın milliyet ve İslâmiyet’lerine bir darbe
olmak üzere sene-i hâliyye Mayıs üçte Parlamento’da ve- Evrâk-ı Vâride:
rilen karâr revâbıt-ı İslâmiyye’nin kat’ına âid değil de nedir? KADINLARIN TENEZZÜHÜNE DÂİR
Afganistan ile sâir İslâmlar’ı birbirinden müteferrik ve
Efendim, Mâliye Tasarruf Sandığı nâmına icrâ edilen
ayrı bulundurmaya –alenen– son derece sarf-ı mesâî etmek,
tenezzühe muhadderât-ı İslâmiyye’nin de iştirâkleri muvâfık
daima mütecessis, hırslı, tama’lı, gözleriyle bu münâsebet-i
bulunduğuna dâir Sabah gazetesinin beyân-ı mütâlaa ve
mevhûmeyi tarassud etmek, memâlik-i İslâmiyye’de bulu-
nan müslümanlardan birinin Afganistan’a gideceği bilinirse hükmeylemesi tecvîz edilemeyeceği ve ehl-i İslâm’ın hissiyâ-
binlerce mevâni’ îkā ederek seferini durdurmak... Bunlar tını rencîde edecek olan bu yoldaki mütâlaâtın ba’de-mâ
hep imhâ-yı İslâm’a âid tedâbîr değil de nedir? tekerrür eylememesi hakkında geçen haftaki nüshada mez-
Şimdi bu su-i kasdlar; yirminci asır medeniyeti nâmı al- kûr gazete sahibine yazılan açık mektup muharririnin ah-
tında alenen sahne-i medeniyyette, adâlet, hukūk-ı beşeriy- lâk-ı İslâmiyyemiz’e münâfî olan en küçük bir hareketin red-
ye perdeleri, boyaları tahtında icrâ olunanlarıdır. Sırren â- dine müsâraat göstermesi cidden şâyân-ı takdîr bulunmakla
lem-i İslâmiyyet’te icrâ olunmakta olan fecâyii; kalem tas- teşekkürât-ı hâlisemin beyânına muhterem Sırâtımüsta-
vîrden hayâ eder, utanır. kīm’in vesâtetini ricâ eylerim. Sabah cerîdesinde o fıkrayı
Binâenaleyh biz müslümanlar tarihlerimizde bulunduğu- görünce bunun ahlâkımıza muvâfık olmadığını gazete mu-
muz devreyi yirminci asır medeniyeti yerinde “Anti-İslâ- harririne bir lisân-ı münâsible ihtârına kendimde şiddetli bir
mizm Asrı” diye yazmalıyız ve ahfâdımıza da yâdigâr bırak- arzu hissettimse de kıllet-i bidâama mebnî bu arzuyu fiile
malıyız. Tâ ki bu sûretle gerek rakîblerin mesleğini ve gerek çıkaramayarak erbâb-ı kalemin zuhûr-ı himmetine intizâr et-
kendi sergüzeştimizi ahfâdımıza muhtasar bir ibâre ile bildir- mekte idim. Sâlifü’l-beyân mektub-ı hakīkat-üslûbu oku-
miş bulunalım. yunca muharrir-i muktedirine dilim döndüğü kadar beyân-ı
Nûr Ali-zâde teşekkürü ve bu husûsta birkaç söz söylemeyi vecîbeden
Gıyâseddin Hüsnü addeyledim. Filhakīka şerîat-i celîle-i Muhammediyye’nin
ahkâm ve hakāikine vukūfu olmayan her eli kalem tutan ze-
vâtın ahlâk ve âdâb-ı muâşeret-i İslâmiyye’ye tealluk eden
mesâilde ceff-el-kalem beyân-ı mütâlaa etmesine rızâ göste-
rilemez. Muhadderât-ı İslâmiyye’nin bir kısmı erkeklerimizin Kadınlarımızı tenezzühten, teferrücden men’ etmeyiz. Fakat
tertîb eyledikleri tenezzühlere iştirâk etmek istiyorlar. Fakat izdihâm içinde rahatsız olmamaları için eyyâm-ı sâirede te-
bu arzunun âdât-ı milliyyemize tevâfuk edip etmeyeceğini ferrüce çıkmalarını nefsü’l-emre daha muvâfık buluruz. Her-
takdîr ve ta’yîn merciine âittir. Saâdet ve selâmet-i beşeriy- halde âdâb-ı muâşeret-i İslâmiyye’nin hüsn-i muhâfaza ve
yeyi kâfil olan diyânet-i celîle-i İslâmiyye kadınlarımızın da ahkâm-ı şer’iyyeye muhâlif ahvâl ve harekâtın men’i esbâ-
hukūk ve vezâifini ta’yîn ve tahdîd buyurmuştur. Binâena- bına tevessül buyurulmasını hükûmet-i meşrûtamızla ule-
leyh hanımlarımız tarafından bu hudûd hâricinde vâki’ ola- mâ-yı kirâm hazerâtının himmet ü reviyetlerinden intizâr ey-
cak metâlibin tervîci için kimsenin beyân-ı fikr ve mütâlaa- leriz efendim.
sına hâcet yoktur. Bu yolda derpîş edilecek mutâlaâttan A[elif]. M.
beklenilen te’sîr bittabi’ hâsıl olamaz.
Hasbe’l-mevsim tertîb edilmekte olan tenezzühlere mu-
hadderât-ı İslâmiyye’nin de iştirâkleri arzusu hissediliyor.

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
7 Temmuz 1910 29 Cemâziyelâhir 328 Perşembe 24 Haziran 326 Dördüncü Cild - Aded: 96
e tamamen teveccühte rüsûh bulunca onun lisânında, kal-

TEFSÎR-İ ŞERÎF
binde, hayâlinde, sırrında, cehrinde Cenâb-ı Hak’tan mâa-
Envâr-ı Kur’ân
dâ bir şey olmaz derece kendinde hâsıl olan hâlettir. Bu hâ-
letin müşâhede addolunması, çeşm-i hakīkat-bîn onu mü-
Tefsîr-i şâhede eylediği ve kalb ve kalıp bu hâlet ile meşgûl olduğu
‫نستعين‬ َ َّ ِ َ ‫نعبد‬
ُ ٖ َ ْ َ ‫واياك‬ َ َّ ِ
ُ ُ ْ َ ‫اياك‬ içindir. Şu beytin:
‫خيالك فى عينى و ذكرك فى فمى‬
Burada gaybetten hitâba tağyîr-i üslûb var. Lisân-ı ibâd ‫و مثواك فى قلبى فاين تغيب‬
üzere şeref-nüzûl eden bu sûre-i kerîmede abd hamd ü se-
kāili bu hâlete işâret etmiştir.
nâya hakīk ve cedîr bulunan Zât-ı Hazret-i Akdes’i cemî’
Ehl-i irfân mebâdî-i hâlinde zikr-i Hakk’a müdâvemet e-
mâsivâdan ekmel-i temeyyüz ve etemm-i zuhûr ile temey-
der. Esmâ ve sıfâtında tefekkür ve âlâ ve niaminde teemmül
yüz ettiren celâil-i sıfât ile zikr ü vasf eyleyip de ilm-i ma’-
eyler. Enfüs ve âfâktaki masnûâtla Cenâb-ı Bârî’nin azamet-
lûm-ı muayyene tealluk etmesiyle abd rütbe-i bürhândan
i şânına ve saltanat-ı celîlesine istidlâl eder. Envâ’-ı tâ’ât ve
tabaka-i iyâna terakkī ve gaybetten şühûda intikāl eyleyerek
gûyâ ma’lûm iyâna, ma’kūl meşhûda, gaybet huzûra tahav- sunûf-ı riyâzât ile Rabb’ine tekarrüb eyler ve bir makamdan
vül edince, hülâsa bütün hicâblar birer birer yırtılarak Vü- daha âlîsine terakkī ede ede nihâyetü’l-emr lücce-i vüsûle
cûd-ı Mutlak tecellîye başlayınca abdin gönlü teheyyüc dalarak ehl-i müşâhede ve mükâşefeden olmasıyla Cenâb-ı
ediyor. Ve kalbinden kopan bir nidâ ile pîşgâh-ı izz ü celâl- Akdes’i iyânen görür ve şifâhen Zât-ı Ulûhiyyet’ine münâcât
eder. Sûre-i kerîmenin evveli, yani ( .‫العالمين‬ َ ٖ َ َ ْ ‫رب‬ ِ ّٰ ِ ‫الحمد‬
ِّ َ ‫لله‬ ُ ْ َ َْ
de: “Ey Mevlâ-yı Müteâl Senin ki şü’ûn ve sıfâtın budur an-
ِ ّ ٖ ‫يوم‬
‫الدين‬ ِ ِ َ .‫الرحيم‬
ِ ْ َ ‫مالك‬ ِ ٰ ْ َّ َ ) âyât-ı celîlesi ehl-i irfânın mebâ-
ِ ٖ َّ ‫الرحمـن‬
cak Sana ibâbet ve ubûdiyet eder ve kâffe-i mehâmm-ı u-
mûrda ancak Sen’den avn ü meded dileriz... Sen’den baş- dî-i hâline ve mâ-ba’d-i ehl-i irfânın müntehâ-yı emrini inbâ
kası teabbüd ve ubûdiyete, istimdâd ve istiâneye kat’an ediyor. 2(‫ دون السامعين للاثر‬،‫)اللهم اجعلنا من الواصلين الى العين‬
şâyân değildi” diye münâcât eyliyor. “Sâirü ilallâh” teallukāt-ı kevniyyeden tecerrüd edip ted-
Bu tarz beyâna ilm-i belâgatte “iltifât” denir ki söz bir rîc ile mükâşefe müşâhede muâyene makamlarına, ba’dehu
üslûp üzere îrâd olunurken gönül teheyyüc etmesiyle bağ- ittisâlun fi’l-infisâle ve fenâ fi’l-bekāya âid daha âlî merâtibe
teten diğer üslûba geçilmekten ibârettir. Diğer sûret ile ta’rîf terakkī eder ve burada “seyrü ilallâh” nihâyet bulup mün-
katı’ olmasıyla “seyrü fi’llâh” başlar ki bu mertebe ne mün-
edenler de vardır.
katı’ ne mütenâhîdir.
Gaybetten şühûda intikāl ile murâd, hakīkun bi’l-hamd
ّ [302] İşte şu beytin:
olan Zât-ı ecell-i a’lâyı göz ile görmek demek değildir 1( ‫ان‬
‫يموت‬ ‫حتى‬ ‫ربه‬ ‫ترى‬َ ‫لن‬
ُّ َ ْ ْ َ ُ
‫احدكم‬
َ َ ). Burada şühûd ve muâyene ile
‫كأس‬
ٍ ‫كأسا بعد‬
ً ‫الحب‬
َّ ُ ‫شربت‬
ُ
َُ
murâd, abd mâsivâdan bi’l-külliyye i’râz ile Cenâb-ı Akdes’- ‫رويت‬
ُ ‫الشراب و لا‬
ُ ‫فما نفد‬
1 2
Müslim, Sahîh, Kitâbü’l-Fiten, 19. Bezdâvî, Tefsîrü’l-Bezdâvî, Beyrut, 1418, c. 1, s. 29.
kāili bu hakīkate îmâ ediyor ve şarâb-ı muhabbeti kâse kâse musallî meselâ (‫لثوابه تعالى‬ َ َ ِ ‫اصلى‬
ِ ّ َ ُ ) ve yahud ( ‫اصلى للتشرف‬ ِّ َ ُ
içtiğim halde ne şarap tükendi ne de ben kandım diye o ‫ )بعبادته‬dese namazı fâsid olur – M.
mertebenin bir deryâ-yı hüsn ü aşk-ı bî-pâyan olduğunu bu İstiâne, nigâşte-i sutûr-ı sâlife olduğu üzere taleb-i ma’û-
remz-i ârifâne ile ifâde edebiliyor. net demektir. Burada müsteânun fîh ya edâ-yı ibâdete ve
Kesre ve şedde ile (‫ايا‬ ّ ِ ) mezheb-i cumhûra göre zamîr-i gayrıya şâmil kâffe-i mühimmâttır ve yahud (‫نعبد‬ َ َّ ِ ) kavl-i
ُ ُ ْ َ ‫اياك‬
munfasıl-ı mansûbdur ve âhirine lâhık olan “kâf”, “hâ”, kerîmine mukārenet karînesiyle edâ-yı ibâdâttır. Şu halde
“yâ” ta’yîn-i hitâb ve gaybet ve tekellüm için ziyâde kılınmış (‫نستعين‬ َ َّ ِ َ ) kavl-i şerîfinin ma’nâsı: Kâffe-i mühimmâtta
harflerdir ki bunların i’râbdan mahalli yoktur: (‫’)انت‬deki veya edâ-yı ibâdâtta senden ey Zülcelâl ! avn ü medet dile-
“tâ” ve (‫’)أرأيتك‬deki “kâf” gibi. Ma’lûmdur ki hakkı te’hîr riz demek olur. Binâenaleyh müsteânun fîhin zikrolunması
olan şeyi takdîm hasr ve tahsîs ifade eder; binâenaleyh Zât-ı ya kasd-ı ta’mîm veya kasd-ı ihtisâr içindir denilmiştir.
Celîl’den ibâret bulunan (‫اياك‬ َ َّ ِ ) zamîr-i mef’ûlünün fiil üzerine Bahis amîk olduğu kadar şevk-engîz olup şerh ve îzâhın-
takdîmi kasr ve tahsîse delâlet eyler. Bunun içindir ki İbni da ıtnâb edildikçe vuzûh ve neşve tezâyüd eylediğinden
Abbâs radıyallâhu anhümâ hazretleri (‫نعبد‬ ْ َ ‫اياك‬َ ّ ِ ) kavl-i kerî- Müftî-i diyâr-ı Mısrıyye Şeyh Muhammed Abduh merhû-
minin ma’nâsı (‫ )نعبدك ولا نعبد غيرك‬demektir demiş. mun bu makamdaki tedkīkāt-ı ârifânesini dinleyelim: İbâde-
İbâdet: Tezellül ve huzûun aksâ-yı gâyetidir. Ubûdiyet ti tezellül ve huzûun aksa-yı gâyetidir diye ta’rif ediyorlar.
ibâdete akrabdır. Bazıları dedi ki ibâdet: Allâhu Teâlâ haz- Her ibâre ma’nâyı tamamıyla temsîl ve tasvîr edemez, onu
retlerinin hoşnud olduğu şeyleri işlemektir. Ubûdiyet Allâhu ukūl ve efhâma sûret-i vâzıha-i kat’iyyede tecellî ettiremez.
Teâlâ hazretleri ne yapmış ne etmiş ise ona râzı olmaktır – Bunun içindir ki alel-ekser eşyayı bazı levâzımıyla tefsîr ve
S[sin]. (‫نعبد‬ُ ُ ْ َ ) kavl-i kerîmi ibâdetten ve ubûdetten ahzolun- hakāikı rüsûm ve avârızıyla ta’rif ederler, hattâ ahyânen
maya muhtemeldir. İbâdet: Âbidiyet; ubûdet: Abdiyet deta’rîf-i lafzî ile iktifâ eyleyerek bir kelimeyi ma’nâca ona
mektir – B. İbâdet i’lâ-yı merâtib-i huzû’dur. Cenâb-ı Bârî karîb diğer bir kelime ile tebyîn ederler. Ma’nâ-yı ibâdeti
hayat ve vücûd ve bunların tevâbii gibi a’zam-ı niamı ihsân muarrif ve şârih olmak üzere îrâd ettikleri şu ibârede icmâl
eylediğinden ibâdete ancak Zât-ı Ulûhiyyet’i şâyân olmakla ve tesâhül bulunduğundan o da bu kabîldendir. Biz âyât-ı
Zât-ı Akdes’ten mâadâsına secde etmek haramdır, çünkü Kur’ân’ı ve esâlîb-i lügatı ve Arap’ın (‫عبد‬ َ َ َ )’yi ve (‫ )خضع‬ve
eşref-i a’zâ olan başı ayaklar altına sermek gâyet-i huzûdur. ( ‫اطاع‬ ‫ذل‬
) ve ( ) gibi ma’nâda ona mümâsil ve mukārib bu-
Bazıları dedi ki 1(‫جهنم‬ َ َّ َ َ ‫حصب‬
ُ َ َ ‫الله‬ ِ ّٰ ‫دون‬
ِ ُ ‫من‬ ْ ِ ‫تعبدون‬
َ ُ ُ ْ َ ‫وما‬ ْ ُ َّ ِ ) kavl-i
َ َ ‫انكم‬ lunan elfâzı sûret-i isti’mâlini tetebbu’ ettiğimiz zaman bulu-
kerîmi emsâlinde zikrolunan ibâdet, müşrikîne ta’rîzen ve ruz ki bu elfâzdan hiçbiri (‫عبد‬ َ َ َ )’ye benzemez ve onun yerini
gabâvetlerine nidâen onların zu’mları üzere vârid olmuştur. tutmaz. Bundan dolayı dediler ki “ibâd” lafzı ibâdetten me’-
İbâdet kelimesi tâat ve duâ ve tevhîd ma’nâlarında da is- hûz olduğu cihetle Cenâb-ı Hak’tan mâadâsına izâfe ve nis-
ti’mâl olunur ki bunlar birbirine mütekārib ma’nâlardır. 2( ‫ان‬ َْ bet edilmez, “abîd” lafzı ise ubûdiyyetten me’hûz olduğuna
َ َ ْ َّ ‫تعبدوا‬
‫الشيطان‬ ُ ُ ْ َ ‫ ) َلا‬kavl-i kerîmi evvelki, 3( ‫عن‬ َ ُ ِ ْ َ ْ َ ‫الذين‬
ْ َ ‫يستكبرون‬ َ ٖ َّ َّ
‫ان‬ ِ ve ibâdet ile ubûdiyyet arasında fark bulunduğuna mebnî
ٖ َ َ ِ ) nazm-ı celîli ikinci, 4(‫ليعبدون‬
‫عبادتى‬ ِ ُ ُ ْ َ ِ ‫والانس ِ َّالا‬
ْ ِ ْ َ ‫الجن‬
َّ ِ ْ ‫خلقت‬
ُ ْ َ َ ‫وما‬
ََ ) Allah’tan gayrıya nisbet ü izâfe edilir. Bu ecilden bazı ulemâ
َ
âyet-i kerîmesi üçüncü ma’nâdandır. Bazı muhakkıkīn de- dediler ki ibâdet lügatte münhasıran Allah için isti’mâl
diler ki teabbüdün üç derecesi vardır. Biri sevâba neyl ve olunursa da Kur’ân’ın isti’mâli lügatin isti’mâline muhâliftir.
ikābdan haşyet için olan teabbüddür. Zâhid dedikleri işte Âşık ma’şûkuna ta’zîm ve huzû’da fevka’l-had gulüv eder,
bu nevi âbiddir. Zâhidin dünyaya ve tayyibât ve nefâisine bir derecede ki onun hubb ü irâdesi ma’şûkunun hubb ü
mutâbaattan i’râzı dâim ve şerîf olan niama ümîd-vâr olma- irâdesinde mahv ü muzmahil olur. Maamâfîh âşığın bu hu-
sından nâşîdir. Teabbüdün bu derecesi ehlullâh indinde zûuna hakīkat olarak ibâdet ıtlâk olunmaz. Pek çok kimseler
mertebe-i nâziledir ve buna “ibâdet” tesmiye olunur. Diğeri de vardır ki âdâb ve merâsimin iktizâ eylediği hudûdu kat
Cenâb-ı Hakk’a ibâdet veya Zât-ı Ulûhiyyet’ine intisâb ile kat tecâvüz ile perestiş derecesinde ve belki ibâdet-i Hakk’a
teşerrüf veya tekâlîfini kabul için edilen teabbüddür. Teab- fâik bir sûrette mülûk ve ümerâya huzû’ ve ser-fürû ederler.
büdün bu derecesi mertebe-i mutavassıtadır ve buna “ubû- Halbuki Arab bu kabîl huzûa da ibâdet ıtlâk etmez. Şu hal-
diyyet” tesmiye edilir. Teabbüdün diğer derecesi de âbid de ibâdet nedir? Esâlîb-i sahîha ve Arab’ın isti’mâl-i sarîhi
nefisine vechen mine’l-vücûh nazar etmeksizin mahzâ Ce- ibâdetin şu ma’nâda olduğuna delâlet ediyor: İbâdet hadd-i
nâb-ı Bârî’nin istihkāk-ı Zâtiyye’si için Zât-ı Ulûhiyyet’ine nihâyeye vâsıl olmuş bir nevi’ huzû’dur ki kalbin menşeini
olunan teabbüddür ki bu nevi teabbüd ancak huzû’ ve zil- bilmeyerek ma’bûd için bir azamet [303] hisseylemesinden
letten neş’et eder. Teabbüdün bu derecesi a’lâ-yı derecâttır ve ma’bûd için künh ü mâhiyetini idrâk eylemediği bir şev-
ve buna “ubûdet” tesmiye olunur. Musallînin iftitâh-ı salâtta ket ve kudret i’tikād etmesinden neş’et eder.
(‫لله تعالى‬ ّ ‫اصلى‬ ِ ّ َ ُ ) kavliyle bu derece-i teabbüde işâret vardır; İbâdetin edyândan her bir dinde pek çok suver ve eşkâli
vardır, bunlar saltanat-ı aliyye-i İlâhiyye’ye olan şuûru insa-
na tezkâr için meşrû’ kılınmıştır ki ibâdetin rûh ve sırrı işte
1
Enbiyâ, 21/98. bu şuûrdur. İbâdâttan her bir ibâdetin, ibâdet eden kimse-
2
Yâsîn, 36/60. nin ahlâkını takvîmde ve nefsini tehzîbde te’sîri vardır; bu
3
Mü’min, 40/60. te’sîr ise menşei ta’zîm ü huzû’ olduğunu ânifen beyân etti-
4
Zâriyât, 51/56. ğimiz o rûh ve şuûrdan münhasıran zuhûra gelir. İmdi bir
şekl-i ibâdet bu ma’nâdan hâlî olursa ibâdet olmaz, nasıl ki bazı esbâbın kesbine mütemekkin kılmış ise de bazı mevâni’
insanın sûret ve timsâli insan olmadığı gibi. ve esbâbın def’ ü kesbini ondan men’ etmiştir. Şu halde bize
Meselâ namaz ibâdetini ele al, bak Cenâb-ı Hak bize vâcib olan, dâhil-i istitâatımız olan umûru edâ etmek, ef’âl ü
namazı nasıl emretmiş, mücerred namazı ityân etmeyi değil, a’mâlimizi itkān ve tarsîn husûsunda muktedir olduğumuz
onu ikāme eylemeyi emrediyor. Bir şeyi ikāme etmek o şeyi ne kadar kuvvet ve kudret var ise hepsini bezl ü sarf eyle-
illet ve sebebi ile zuhûra gelir ve kendinden âsârı sudûr eder mek, teâvüne ihtiyaç bulunan umûrda da birbirimize yar-
sûretinde mütekavvim-i kâmil olarak ityân etmektir. Nama- dım etmek, kesb-i beşerin mâverâsında olan ahvâl ü keyfiy-
zın âsâr ve netâici Cenâb-ı Hakk’ın 1( ‫الفحشاء‬ ِ َ ْ َ ْ ‫عن‬ ِ َ ‫تنهى‬ َ ٰ َّ ‫ان‬
ٰ ْ َ ‫الصلوة‬ َّ ِ yâtta ancak Kādir-i Mutlak hazretlerine tevfîz-i emr eylemek,
ِ ۜ َ ْ ُ ْ َ ) nazm-ı celîli ile 2( ‫الشر‬
‫والمنكر‬ َُّّ ‫مسه‬
ُ َّ َ َ
‫اذا‬ ِ . ‫هلوعا‬ُ
ً َ َ ِ
‫خلق‬ ُ ْ
‫الانسان‬
َ َ ِ ْ َّ
‫ان‬ ِ münhasıran Zât-ı Ulûhiyyeti’ne ilticâ ederek işi itmâm ve
‫المصلين‬ّ
َ ٖ َ ُ ْ َّ
‫الا‬ ِ . ‫منوعا‬
ً َُ ُْ‫الخير‬
َ ْ ‫مسه‬ ‫واذا‬َ
ُ َّ َ َ ً ُ َ ِ . ‫جزوعا‬ ) kavl-i kerîminde bize semeresine îsâl eden avn ü mededi hâssaten Zât-ı Akdes’in-
haber verdiği ahvâldir. Gâye-i ibâdete müeddî bulunan ma’- den talep eylemektir, zîrâ mecmû’-i beşere ihsân olunan es-
nâ ve sırr-ı ibâdetten gaflet ederek mücerred harekât ve el- bâbın mâverasına müsebbibü’l-esbâb ve Rabbü’l-erbâbdan
fâz-ı ma’lûmeyi ityân edenleri ( ‫عن‬ ْ َ ‫هم‬ ْ ُ ‫الذين‬ َ ّ ٖ َ ُ ْ ِ ‫فويل‬
َ ٖ َّ َ .‫للمصلين‬ ٌ ْ ََ başka hiçbir ferd kādir değildir. Bir çiftçinin vazîfesi zirâat
َ ُ َ ْ ‫ويمنعون‬
‫الماعون‬ َ ُ َ ْ َ َ .‫يراؤن‬
َ ُ َ ُ ‫هم‬ ُْ َ ‫الذين‬
ٖ َّ َ .‫ساهون‬
َ ُ َ ْ ‫صلاتهم‬ ِ ِ َ َ ) 3
kavl-i şerîfi ile eylemek ve yeri nats etmek gübrelemek suvarmak gibi lâzım
tev’îd buyurmuştur. Bu makūleler şekl-i salâtı ityân ettikleri olan umûrda bezl-i cehd etmektir. Fakat semâvî ve arzî bir-
cihetle onlara (‫مصلين‬ ِ ّ َ ُ ) ıtlâk olunmuşsa da haşyetini ihtâr ve takım âfât u mesâib vardır ki ona tedbîr bulmak karşı
kulûba azamet-i saltanatı iş’âr eden Zât-ı Akdes’e kalbin te- gelmek makdûr-ı beşer olmadığından zâriin fi’l ü sa’yi se-
veccühünden ibâret bulunan salât-ı hakīkıyyeden gaflet ile meredâr olması ancak Cenâb-ı Hakk’ın lutf u keremine vâ-
müteâkiben dahi riyâ ve men’-i mâ’ûn ile tavsîf edilmişler- bestedir. Tâcir de böyledir, vazîfesi kâr u kesbde vüs’u yetti-
dir. Mâ’ûn: Ma’ûnet ve hayır demektir. Riyâ iki nev’dir: Biri ği mertebe çalışmaktır, fakat bazı nâgehânî zuhûrât olur ki
riyâ-yı nifâktır ki halk görsün diye işlenen ameldir, diğeri ri- buna Cenâb-ı Hak’tan mâadâ çâre-sâz yoktur. Binâen-
yâ-yı âdettir ki amelin ne rûh ve faydası ne de kimin için aleyh kâr u kesbinde muvaffakiyyeti ancak lutf-ı Hak ile o-
amel olduğunu ve amel ile kime tekarrüb edildiği kat’an lur. Makdûr-ı beşer olmayan umûru Cenâb-ı Hakk’ın gayrı-
mülâhaza olunmayarak mücerred hükm-i âdet ile işlenen a- dan niyâz etmek, zaman-ı nüzûl-i Kur’ân’da ve daha ondan
meldir. İşte ekser-i nâsın hâli budur; bunların hengâm-ı rüşd evvel şâyi’ olan putperestliğin envâından bir nevi’dir.
ü sedâdda kıldıkları namaz hengâm-ı tufûliyyette pederlerini (‫نستعين‬ َ َّ ِ َ ) kavl-i kerîm-i vecîzi bizi dünya ve âhirette
namaz kılar iken gördükleri zaman onu taklîden kılmış ol- mi’râc-ı saâdet olan iki emr-i azîme irşâd ediyor: Biri nâfi’
dukları namazın aynıdır. Bunlar esrâr-ı salâtı fehm ve taak- işler işleyip onu itkān için dâhil-i istitâatimiz bulunan bütün
kul etmeksizin mahzâ âdet olduğundan nâşî bu halde de- kuvvet ü kudretimizi bezl eylemektir, zîrâ taleb-i maûnet an-
vam edip dururlar. Bu nevi’ salât makbûl-ı dergâh-ı İlâh ol- cak ol işten dolayı olur ki insan bezl-i tâkat ettiği halde ya
maz. Birçok ehâdîs-i şerîfede vârid olmuştur ki namazı ken- başa çıkaramaz ve yahud muvaffak olamayacağından endî-
dini fahşâ’ ve münkerden men’ etmeyen kimse günden gü- şe eder de itmâm ü ikmâli için taleb-i ma’ûnete muztar ka-
ne Allah’tan baîd olur ve kıldığı namazlar paçavra gibi bü- lır. Bir kimsenin elindeki kalem yazıhâne üzerine düşse kale-
külüp yüzüne çarpılır. mi almak için o kimse âharden istiâneye muhtaç değildir.
Âyât-ı kerîmede vâkī’ hasrdan müstefâd olduğu üzere Fakat sırtındaki bâr-i sakīl ile yere düşüp de kalkamayan a-
Cenâb-ı Hak kendinden gayrıya ibâdet edilmemesini bize dam âharın iânesine muhtaç olur. Bu birinci emr, saâdet-i
emretti. Çünkü mâverâ-yı esbâb olan saltanat-ı gaybiyye dünyeviyyenin mirkāti ve saâdet-i uhreviyyenin erkânından
Zât-ı Ulûhiyyet’ine maksûr olup hiçbir ferd bu saltanatta bir rükündür. İkincisi makdûr olmayan hâlâtta istiânenin yal-
ona müşârik değildir, binâen-aleyh ancak Zât-ı Akdes-i Kib- nız Cenâb-ı Hakk’a vücûb-i kasrına dâir âyetteki üslûb-i
riyâ’sına ta’zîm-i ibâdet ile ta’zîm olunur. Fakat 4( ‫على‬ َ َ ‫وتعاونوا‬
ُ َ ََ َ hasrın ifade eylediği ma’nâdır ki bu da rûh-ı dîndir ve mu’-
ِِّ ْ ) nazm-ı celîli gibi âyât-ı şerîfede birbirimize teâ-
ٰ ْ َّ َ ‫البر‬
‫والتقوى‬ tekidlerinin nüfûsunu i’lâ ve kendilerini rıkk-ı ağyârdan tah-
vün ile emr buyrulmuş olduğu halde niçin bu kavl-i kerîmde lîs eder kemâl-i tevhîd-i hâlistir intehâ mülahhasen.
istiâne dahi Zât-ı Ulûhiyyeti’ne hasr ve kasr ediliyor. Cevap: Bereket-zâde İsmail Hakkı
İnsanın işlediği her işin semeredâr olması, birtakım esbâbın
husûlüne birtakım mevâniin intifâsına tevakkuf ederek hik-
met-i İlâhiyye o esbâbın o işe müeddî olmasını iktizâ eyle-
diği gibi o mevâni’ de ber-muktezâ-yı hikmet-i İlâhiyye o [304] HASBİHÂL
işin zuhûruna hâil olabilecek bir haldedir. Cenâb-ı Hak in-
Mekteplerimizde lisân derslerinin ne kadar geniş bir
sanı ihsân ettiği ilm ve kuvvet ile bazı mevâniin def’ine ve
mevki’ işgâl ettiğini anlatmak lüzûmsuzdur. Bir kere Türkçe-
miz başlı başına bir dil olmayıp şarkın en mühim lisânı olan
1 Arap, Acem lisânlarının muâvenetiyle yaşadığından, bir de
Ankebût, 29/45.
2 kim ne isterse desin, mufrit bir tasfiyeye tarafdâr olanlar ne
Meâric, 70/19-22.
3
Mâûn, 107/4-7.
kadar uğraşırsa uğraşsın, Osmanlılar için bu iki lisândan al-
4
Mâide, 5/2. dıkları kelimelerin birçoğunu geri vermek ne şimdiki halde,
ne de gelecek zamanda kābil olamayacağından; hattâ fü- “Ne cihetten?” suâlini îrâd ederek bulmak mu’tâd olduğun-
nûn-i hâzırayı memleketimize getirdikçe vaz’ına mecbûriyet dan bizim muallimlerimiz de cihetin tam Türkçe’si olan yön
görülen ıstılâhât için yeniden kelimeler, terkipler istikrâzında kelimesini isti’mâle karar vermişler.
muztar kalacağımızdan lisân derslerine verilecek ehemmiyet Şimdi böyle bir usûl ile kavâid-i lisân öğrenilir mi? El-
çok görülmemelidir. cevap öğrenilemez.
Fakat, acaba mekteplerimizde lisân derslerine cidden e- Hiç öğrenenler yok mu? Elbette var. Lâkin bîçârelerin
hemmiyet veriyor muyuz? Vâkıâ Arapça’dan sarf, nahiv o- bu uğurda sarf ettiği zamanı, emeği hesâba almayacak mısı-
kutuyoruz; Fârisî’nin kavâidini gösteriyoruz; Türkçe’den bir nız? Hem maksûdun bizzât olan kavâid-i lisân değil ki. Bize
hayli şeyler öğretiyoruz. Yani lisân için sarf ettiğimiz saatler asıl lisân lâzım, lisân! Lisânın kavâidini o lisân ile mütekel-
fünûn için tahsîs ettiğimiz zamanın iki, belki üç mislini bulu- lim olan kavimden daha iyi biliyorsunuz; lâkin o lisân ile ya-
yor. Öyle ya! Bunlardan başka bir de Fransızca öğrenmek zılmış bir kitabı, bir gazeteyi okuyup anlayamadıktan sonra
mecbûriyeti var. Fransızca mekteplerimizin hepsinde mutla- bu ilminizden ne fayda bekleyeceksiniz?
ka okutulmalı mıdır? Yoksa bazısında mı tedrîs edilmelidir? Diyeceksiniz ki “Ne beis var! Ben Arapça bir eseri an-
Bu ciheti başka gün düşünürüz. lamam. Lâkin bildiğim kavâid sayesinde lisânı-ı Osmânî’de
Arapça’yı ele alalım: Mekteplerimizin bir kısmında Em- müsta’mel Arabî kelimeleri, terkîbleri doğru okur, doğru kul-
sile, Maksûd, Binâ, Avâmil, İzhâr gibi kitaplar, bir kısmında lanırım. Binâenaleyh vaktiyle sarf ettiğim emek boşuna git-
ise müteahhirîn tarafından doğrudan doğruya Türkçe yazıl- miş değildir.”
mış eserler okutuluyor. Bir Türk çocuğuna Arapça yazılmış Ben de diyeceğim ki: “Lisân lügatten ibârettir. Sen A-
kitaptan kavâid öğretmek bizim memlekete mahsûs garâ- rapça yazılmış bir eseri anlamak için lâzım gelen lügatlerin
betlerdendir ki asırlardan beri alışmış olduğumuz için artık yüz de seksenini biliyorsun. Mütebâki yüzde yirmiyi de sek-
gözümüze ilişmiyor! senin yardımıyla anlayabileceksin. Kavâid-i lisânı bildiğini
(...‫ )اعلم ان ابواب التصريف‬ibâresinden rahmetli hocamın de iddiâ ediyorsun. O halde nasıl oluyor da yine o eserin
istinbât ederek biz bîçârelere ezberlettiği ahkâmı bugün karşısında apışıp kalıyorsun?
düşünüyorum da lisânın sarfından başka her şeyi şümûlüne – Bakkal! Unun var mı?
alabileceğini görüyorum! “(!‫ )اعلم‬ey hitâba salâhiyyeti der- – Var.
kâr olan tâlib! İlm-i şerîf sana ma’lûm ve meczûm olsun, bil – Yağın, şekerin?
sen... Neyi bil? (‫ان‬َّ َ ) tahkīkan (‫ )ابواب التصريف‬ilm-i sarfın bâb- – Var.
ları nedir? (‫ )خمسة وثلاثون‬otuz beştir ne yönünden otuz beş- – Ayol öyle ise ne duruyorsun? Helva yapıp yesene!
tir, (‫بابا‬
ً ) bab yönünden...” Dediği gibi lüzûmu kadar lügat biliyorsunuz; kavâidi de
Hocamız bize Arapça bir ibârenin herhalde Türkçe’den ezberlemişsiniz. Biraz himmet edip okumaya başlasanız a.
başka bir lisâna tercümesi olan şu tekerlemeyi tekrar ettire ***
ettire hiçbir şey anlamamak şartıyla ezberlettirdi. [305] Türkçe yazılmış kitaplardan kavâid-i Arabiyye da-
Bereket versin ki evvelce emsileyi de anlamamak şartıy- ha kolay öğreniliyor, pek tabîîdir. Lâkin bizim en büyük ku-
la ezberlemiş olduğumuz için bizim idmanlı, melekeli hâfıza surumuz her işde olduğu gibi lisân husûsunda da nazariyyât
bu binâ lisânını da pek o kadar bîgâne bulmuyordu. ile fazla dakāik ile uğraşmamız, tatbîkāta hiç ehemmiyet ver-
Sevdiklerimden biri hikâye ediyordu: memekliğimizdir.
Evimizde bir misafir çocuğu baktım sallana sallana bir Meselâ çocuklara senelerce aksâm-ı seb’a skalası yaptı-
kitap ezberliyor. Oğlum, o okuduğun nedir, dedim; emsile rırız da bir mu’tel kelimeyi sıra ile tasrîf ettirmeyiz. Hattâ
dedi. i’lâlin gavâmızını bildiğimiz halde belki kendimiz bile mu’tel
– Pekâlâ! Nasara ne kelime? fiili tereddütsüzce çekemeyiz! Fikr-i âcizâneme kalırsa mek-
– Nasara fi’l-i mâzî binâ-yı ma’lûm müfred müzekker teplerde okutulacak sarf ve nahv-i Arabî yüz sayfayı geçme-
gâib ma’nâsı yardım etti. meli, en esâslı kavâid öğretilmelidir. Alt tarafı yalnız tatbîkāt
– Bir gâib er! olmalıdır. İkişer kelimeli cümlelerden başlanılarak ibâreler
– Hayır efendim, o “bir gâib er” geçen sene idi. bulunmalı yahud tertîb edilmeli. Bunların elfâzı üzerinde ka-
Besbelli çocuğa üst üstüne iki sene emsile okutmuşlar. vâid-i sarfiyye tatbîk olunduktan sonra tahlîl-i nahvîler yap-
Ancak hoca değişmiş olmalı ki birisi bir gâib eriyle beraber tırılmalı, tercüme ettirilmeli. Gide gide bu cümleler büyütül-
ezberletmiş, diğeri ise orasını hazfetmiş! meli. İş hafif ibâreli şiirlere kadar vardırılmalı. Çocuklar için
Hocalarımızın tuttuğu usûl bizi Arapça’dan fenâ halde Arapça yazılmış bir hikmet-i mensûreyi yahud bir şi’r-i ah-
yıldırmıştı: lâkîyi anlamak ne büyük zevktir! Çocuk bir kere bu zevkten
Baksanız a, bir kelimenin, bir (‫’)اعلم‬in bir satır ma’nâsı nasîb almaya başladı mı, artık onun âtîsi emîndir. Çünkü
oluyor ki neresinden çıktığını ancak Allâhu Teâlâ hazretleri Türkçe okuyacağı âsâr kendisine bir taraftan nâ-mütenâhî
bilecek! (‫ان‬ّ )’deki tahkīk ma’nâsını yani (‫’)ان‬yi tahkīkan sûre- Arabî kelimeler öğreteceği için sermâyesi ale’d-devam arta-
tinde tercüme etmekten maksad ne olduğunu hâlâ anlayacak; sizin için hafif hafif hikâyeler tercüme ettirmek imkânı
mamışımdır. Oradaki (‫ )يوڭ‬ne olduğunu pek yakın zamanda bile hâsıl olacaktır. Arap çocukları için tertîb edilen Me-
bulabildim: (‫بابا‬ً ) temyîz olmuyor mu, temyîzin vücûdunu câni’l-Edeb neden bizim çocuklarımızın işine yaramasın? Bir
sene adam akıllı okutulan çocuk Mecâni’l-Edeb’i pekâlâ en ziyâde çalışmakla, her türlü terakkıyât ve tekemmülâtta
okuyabilir. Vâkıâ bu eserin son ciltleri câhilî, hamâsî şiirler, pîşvâ ve muktedâ-bih tanınmakla me’mûr olan kitle-i muaz-
makāmât, ıtbâk, tasâvîr gibi manzûm, mensûr birçok çetin zama-i İslâmiyye’yi alel-amyâ atâlete iğrâ ve terğîbdir. Söz-
eserleri hâvî ise de bu âsâr tedrîcî bir sûrette güçleştiğinden, de fazîlet dâiyesiyle bu zemînlerde izhâr edilen cehil ve gaf-
yani kitabı sırasıyla ta’kîb eden çocuklar nihâyetlere doğru letin bu tenevvü’ ve vüs’at-i şümûlünü görüp de dil-hûn ol-
hayliden hayliye rüsûh kazanacaklarından o kadar güçlük mamak, hâlince haddince hikmet-i celîle-i İslâmiyye’ye vâ-
çekmezler. kıf olan ashâb-ı hamiyyet için doğrusu kābil olamaz. Sad-
Bir de Arab’ın anlaşılması pek müşkil olan âsârını bu- hezâr efsûs!
gün biz okumazsak da olabilir. Zaten onları Araplar da şerh- Evet, dünya fânîdir. Bütün dünyanın müsellemi olan bu
lerin imdâdıyla okuyabilir. Bize asıl mutavassıt kitapları an- hakīkati hiçbir ferd-i âkil inkâr edemez. Dâniş ve kemâlât ile
layacak bir meleke elverir. temeyyüz edenler içinde daha derin düşünenlerimiz, daha
Maamâfîh Mecâni’l-Edeb’i misâl olarak getirdim. Yoksa ileri gidenlerimiz bu hakīkati:
mutlaka bir kitap okunsun demiyorum. Ancak gâyet mu-
Nasıl i’timâd eyleyim mâsivâya
sahhah, harekeli, iyi kağıt üzerine basılmış, münderecâtı gü-
Ki her bir demdir dem-i intikālim
zel intihâb edilmiş, ayrıca bir de şerhi yazılmış bu eser de bi-
zim için pek müfîd olabilir. sûretinde i’tirâf ediyorlar. Fakat bu i’tirâfta bulunan sâhib-i
Benim tavsiye etmek küstahlığında bulunduğum bu usûl nazarın sözlerini biraz daha dinlemiş olursak:
o kadar yeni bir şey değilse de büyük bir hatve-i terakkī İder rûh-i Nâcî şu ikrârı tekrâr
olacağına şüphe edilmemelidir. Lisân için bundan çok daha Masûnü’z-zevâlim masûnü’z-zevâlim
amelî, çok daha kolay usûller varsa da ukalâdan birinin de-
beyti, bâsıra-pîrâ-yı intibâh olur.
diği gibi: “Ta’yîn ettiğimiz gâyete koşa koşa gitmeye kalkışır-
Fenâ-yı hayât ve âlemi i’tirâf; böyle bir reviş ve im’ân ile
sak tabîî bir hareket etmiş olmayız” yavaş yavaş gidelim, fa-
kat elbirliğiyle gidelim, hem mütemâdiyen gidelim. Beş on iltifât-ı [306] bekāyı, meyl-i saâdet-i sermedîyi istilzâm et-
adım koştuktan sonra yorgun düşecek değil miyiz? Elbette mez ve zihinler derhal zarftan mazrûfa, elfâzdan meânîye
tabîî bir yürüyüş daha emîndir. intikāl eylemezse “dünya fânî, âhiret bâkī” sözünden daha
Fârisî için de aynı usûl ta’kîb edilmeli. Bir Türk çocuğu ma’nâsız bir şey mi tasavvur edilebilir ?
kendisi için hiç bîgâne olmayan Fârisî’yi okumalı, anlamalı, Bedîhîdir ki, atâletin tevlîd edeceği pek tabîî olan za-
hattâ söylemelidir. lâm-ı ye’s ü hirmân içinde bunalmış kalmış bir rûha sahip
Biz gâlibâ şu mülâhazâtımızla hem Arapça, Acemce ile geçinen zavallılar; böyle pür-şevk ü garâm zevâlden masûn
uğraşanların hem de artık bu lisânların modası geçmiş veh- bulunduklarını iddiâya kendilerinde zerre kadar cesâret bu-
minde bulunanların canını sıkacağız. Evvelkilerin biraz insâf lamazlar. Bu o büyük, o müstesnâ saâdetlerdendir ki ondan
buyurmalarını, mütâlaâtımın neresi yanlış ise ihtâr etmele- hisse-mend-i şevk ü mübâhât olanlar; her şeyden ziyâde
rini ricâ ederiz. idrâk-ı nefs ile fenâ-yı âlemi câvidânî bir feyze mûsıl bilen,
Arab, Acem lisânlarıyla uğraşacak zamanda değiliz; yal- beyhûde geçirdiği bir dakikalık zamanı günlere, haftalara
nız akvâm-ı mütemeddinenin dillerini öğrenelim, diyenlere muâdil tutan, en büyük zevki hem-nev’ine hizmette bulan,
de deriz ki: hülâsa: uhde-i insaniyyete terettüb eden vezâifi istitâati de-
Sizin bu teklîfiniz tıpkı coğrafya kitaplarımızdan Asya, recesinde îfâya çalışan ve:
Afrika kıt’alarını artık kaldıralım demeye benziyor! A kuzum 1
‫احرث لدنياك كانك تعيش ابدا و احرث لاخرتك كانك تموت غدا‬
bizim o mütemeddin akvâmın arâzîsinde bir karış toprağı- hikmet ve hakīkatinden bir lahza gâfil bulunmayan rûşen-
mız yok. Bize orada ne ektirirler, ne de biçtirirler. Biz As- dilândır. Yoksa dünyalarında peygûle-i acz ü batâlete çeki-
ya’da ekeceğiz, Asya’da biçeceğiz. Lâf anlayan beri gelsin! lerek gününü hoş geçirmeyi kâr ve şiâr edinen hod-endi-
Mehmed Âkif şânın, ahiretlerinden, feyz ü saâdet beklemeleri cehl ü cin-
netin en bâriz alâiminden sayılır. Bekā-yı âhiretten, saâdet-i
uhreviyyeden böylelerin haz ve nasîbi bî-şübhe hüsrân-ı
müebbeddir!
DÜNYA FÂNÎ, ÂHİRET BÂKĪ! Burada bir hâtırâmı kayd ve icmâl etmek isterim: Ey-
İşte iki terkîbdir ki, dünyanın şarkında şimâlinde gar- vâh! Şu dakikada zihnen yürüttüğüm bir hesâba nazaran
bında cenûbunda yaşayan yüzlerce milyon müslümandan yirmi seneye yaklaşıyormuş! Müze başkitâbetinde geçirdi-
kısm-ı a’zamının maatteessüf bugün de hülâsa-i hikmet ve ğim zamanın son demlerinde İzmir vilâyeti dâhilinde Berlin
istintâcı, bugün de düstûr-ı hareket ve minhâcıdır! Bu kavil Müzesi nâmına icrâ edilen bir hafriyâta me’mûren altı ay
ve hikmetin tasavvuf nâm-ı celîline, tarîkat ünvân-ı mübâre- kadar İstanbul’dan ayrılmış idim. Hafriyât, dârülfünûn tahsî-
kine izâfetle ciltler dolduran şürûh ve tefsîrât-ı garîbesi insa- line henüz ikmâl etmiş iki genç Alman’ın nezâret-i dâimeleri
na gerçekten hayret verir. tahtında icrâ ediliyordu. Bu iki arkadaştan biri pek ciddî idi.
Bu tefâsîlden, bu bî-pâyân tefsîrât ve te’vîlâttan başlıca
bir netice müstefâd olabilir ki, o da cem’iyyât-ı beşeriyyede 1
“Hiç ölmeyecek gibi dünya, yarın ölecek gibi âhiret için çalış.”
Vazîfesinden başka bir şey düşünmez, tedkīkāt-ı fenniyye ve habâyâ-şinâs olan kāriîn-i kirâm pek güzel takdîr buyururlar
tetebbuât-ı târîhiyyeden bir ân fâriğ olmazdı. Diğeri bu tâb- ve yine takdîr buyurulur ki, o gâmız mesâil böyle birkaç
âver mesâîde refîkına iştirâk etmekle beraber hemen her makāle ile de gâyete müncer olamaz.
gün tenhâ bir mevkie çekilerek âsûde birkaç saat mütâlaa Artık insâf edelim; bugün de mi sade akvâl ile gönlümü-
ve tefekkürât için vakit bulabiliyordu. zü avutup duracağız. Bugün de mi sağımıza solumuza, önü-
Şarkımızın bedîa-şinâs bir nazarı saatlerce vakf-ı temâşâ müze arkamıza bakıp ibret-bîn olmayacağız.
eden âfâk-ı latîfesi câ-be-câ her cihete letâfet-bahş olan me- Zaman zaman-ı terakkī, cihan cihân-ı ulûm
nâzır-ı müstesnâsı da şüphesiz bu genç doktorun ârâmiş ve Olur mu cehl ile kābil bekā-yı cem’iyyât?
tefekkürâtına inbisât veriyordu. Okuduğu kitapların çoğu İs-
tanbul’a gelen ve hudûd-ı cevelânı memâlik-i Osmâniy- diyoruz. Pek güzel. Bu sözün sıhhatine kāil oluyorsak; tarî-
ye’den birkaçına inhisâr eden ecnebî seyyâhların tercüman kat nâmına, tasavvuf ve hikmet nâmına, bâ-husûs İslâmiyet
nâmına yanlarında taşıdıkları câhil heriflerden yalan yanlış nâm-ı celîline isnâd [307] ile âzân-ı halkı kurt kuş masalla-
edinebildikleri ma’lûmat üzerine yazdıkları seyâhatnâmeler- rıyla doldurmaya, efkâr-ı nâsı tenbelliğe sâik ve müşevvik
le felsefeye müteallik âsâr idi. ebâtîl ve türrehât ile tesmîme çalışanlara ve bu bî-sûd mesâ-
Kısm-ı küllîsini birlikte okuduğumuz o seyâhatnâmeler- îyi fazîlet sayanlara artık hikmet-i İslâmiyye ve hakīkat-i in-
de ne fâhiş hatalara, ne çirkin isnâdâta, ne câhilâne ve ga- saniyye ne demek olduğunu bildirmeliyiz.
razkârâne muhâkemâta tesâdüf etmiş; bunları tashîh için ne Bu sayede yollarını şaşıran, atâlet ve sefâhetle azîz ve
kadar uğraşmış idim. kıymetdâr hayâtlarını heder eden o yüz binlerce, o milyon-
Hiç unutmam: Yağmurlu bir gün idi. Harap bir köy evi- larca bî-çâregânı sebîl-i savâb ve sedâda sevk ve irşâd
mümkün olabilir. Dîn-i celîl ü mübînimize âid hudûd-ı ıttılâ’
nin hâlî bir köşeciğine ilticâ ederek mütâlaaya koyulmuştuk.
ve ma’lûmatları hâlinde bir nebze bahsettiğim genç Alman’-
Bir aralık genç filozof elinden kitabı bıraktı, mu’tâdı vechile
dan fazla olmayan okumuş yazmış gençlerimize de fezâil-i
biraz müzeyyifâne bir tavır takınarak dedi ki:
İslâmiyye ve hakāyık-ı dîniyye ve insâniyye ne demek oldu-
– Mösyö Edib, görüyorum ki, sizde çok çalışmak, çok
ğunu ancak bu sayede anlatmış oluruz. Meşrûtiyet-i mübec-
kazanıp daha rahat ve mesut yaşamak iyi bir şey değil. Dî-
celimizin şânını i’lâya en birinci vâsıta erbâb-ı aklâm ve ha-
niniz sizi bundan men’ ediyor değil mi?...
miyyetin bu yolda ibrâz edecekleri hizmetlerdir. Hiç şüphe
– Hayır, dînimiz bilakis bize daima çalışmayı emreder;
edilemez ki, bu zemînde sahâif-i beyâna cereyân edecek
her zaman nâil-i huzûr ve saâdet olmaklığımızı tervîc ile o
midâd-ı ulemâ, dimâ-yı şühedâdan daha muazzez, daha
hedef ve gâyeye vüsûlün yollarını gösterir.
mübârek, daha mukaddestir.
– Fakat ben en ma’rûf seyyâhîn ve müsteşrikînin pek
Seyyâh-ı fâzıl ve şehîrimiz Abdürreşid İbrâhim Efendi
mühim, pek mu’teber eserlerinde okudum ki, İslâmiyet’te
hazretlerinin yed-i hamâsette bulundurdukları livâ-yı hamiy-
çok çalışanlar, dünya işleriyle çok uğraşanlar saâdet-i uhre-
yet altında ne zaman yüzlerce efâzılın toplandıkları, müşâ-
viyyeden mahrûm kalıyorlarmış! Onlar cennete giremeye-
run ileyhe peyrev oldukları görülürse istikbâle âid ümîdler o
ceklermiş! Kur’ân’da bu mes’ele sarîh imiş!. nisbette kuvvet bulur. Şevket-i İslâmiyye’nin bekā ve i’tilâ-
– Hepsi yalan, hepsi hezeyân, lisân-ı Arab’a vâkıf olup sından o nisbette emîn bulunuruz. Müslümanım diyen her
da Kur’ân’ı okuyabilseniz, seyâhatnâmelerden ve şuradan ferde, bilhassa o zümre-i nâciyye içinde mâzîmizi, hâlimizi
buradan öğrendiğiniz bu şeylerin sıhhatini te’yîd edecek hakkıyla anlayan her sâhib-i hamiyyete göre bu bir farîza-
hattâ bir kelimeye bile tesâdüf edemezsiniz. dır. Bizleri zillet ve meskenetten tahlîs ile dünyevî, uhrevî,
– Affedersiniz; bu sözünüze pek inanamayacağım. Göz- her türlü âmâl ve ikbâle erdirecek de işte bu mücâhede-i dî-
lerim de beni aldatamaz ya?... niyyedir.
– Ne demek istiyorsunuz? Sırâtımüstakīm sahâifini nefîs makāleler, nâfi’ eserlerle
– Demek istiyorum ki, İstanbul’da, İzmir’de ve daha gö- tezyîn eden edîb-i güzîde-beyân Mehmed Âkif Bey’in bu
rüp gezdiğim İslâm memleketlerinde ve hatta bu köyceğizde haftaki nüshada münderic “Hasbihâl”indeki istirhâma âci-
bile tesâdüf ettiğim insanların yüzde doksanı işsiz güçsüz zâne bu râkımü’l-hurûf da iştirâk eyler. Evet, üstâd-ı hatîr ve
geziyorlar; kahvehânelerde oyunla vakit geçiriyorlar! Dînen hamiyyet-şiârımız Hâlis Efendi hazretleri bu sene Ramazân-ı
bir emir, bir mecbûriyyet olmasa bunlar o kadar kayıtsız ya- Şerîf’inde câmilerde icrâ-yı va’z u nasîhat edecek zevâtın
şayamazlar. emr-i intihâbında müşkil-pesend bulunmalıdırlar pek çok-
– Bunda da aldanıyorsunuz: Günde sekiz on kuruş larımızdan pek çok ziyâde zât-ı fâzılânelerince müsellemdir
kazanabilmek için birkaç aydan beri çamurlar, bataklıklar i- ki, vâiz efendilerin îfâ eyleyecekleri vazîfe, matbûatın âlem-i
çinde çalışan bîçâreleri görmüyor musunuz? O tesâdüf etti- İslâmiyyet ve insâniyyete edebileceği hizmetten daha nâzik,
ğiniz insanlar da iş bulabilseler bunlar gibi çalışırlar; fakat iş daha mühim ve yüz derece daha nâfidir.
olmazsa ne yapsınlar? Tasavvur buyurulsun: O mübârek günlere muhterem ve
Bu son cümle o muhibb-i gurbeti çok düşündürmüş, zî-vakār bir vâiz-i fâzılın bâlâ-yı kürsüden vukū’ bulacak tel-
“İnsan çalışmak ister de nasıl iş bulamaz?” suâlini nakarat kinât ve vesâyâ-yı dindârânesi, kemâl-i inkıyâd ile zânû be-
gibi ikide birde tekrâr edip durmuş idi. O esnâda bu bahsin zemîn-i huzû olan sâimînin sâf ve nezîh kalblerinde ne âlî
ne kadar uzadığını, beni ne müşkil bir mevkie sevk ettiğini hisler, ne büyük şevkler, emeller tevlîd eyler.
“İstanbul’umuzda büyük küçük bu kadar cevâmi-i şerîfe muttalib gâyet mükellef bir ziyâfet tertîb ve ihzâr ile eşrâf-ı
var. Bunların hepsine def’aten evsâf-ı lâyıka ve matlûbeyi Mekke’yi da’vet buyurdu. O gün sûret-i müdebdebede
hâiz vâiz bulmak nasıl kābil olur; kānûn-ı tekâmül tedrîce cem’iyet-i nikâh vücûda geldi, [308] ber-mûceb-i âdet-i Ku-
tâbidir. Sâye-i feyz-i Meşrûtiyyet’te bu büyük noksan, tedrî- reyş akd-i müteyemmen icrâ olundu, herkes ziyâfetten his-
cen cebr ü telâfî olunur” gibi bir mütâlaa vârid olsa bile cid- sedâr oldu. Yediler içtiler, i’lân-ı sürûr u şâd-mânî ettiler.
dî bir himmet o mütâlaayı da hükümsüz bırakır. El-minnetü Akşamı Cuma gecesi Cenâb-ı Abdullah ile Hazret-i Âmine
lillâh milletin kendilerinden bi-hakkın istifâde edebilecekleri radıyallâhu anhümâ efendilerimizin zifâfı şeref-vukū’ buldu.
ashâb-ı kemâl, bugün de o ihtiyacımıza tekābül edecek bir İşte bu şeb-i mes’ûdda sebeb-i îcâd-ı dünya ve mâ-fîhâ
mertebe-i refîadadır. Bu zevât-ı âliyye teşvîk edilecek olur Resûl-i A’zam sallallâhu aleyhi ve sellem efendimiz hazretle-
ise vatanlarına, vatandaşlarına bu yolda hizmeti kendileri rinin madde-i mutahhara-i cism-i Ahmedîleri Cenâb-ı Ab-
için herhalde medâr-ı mefharet addederler. dullâh’tan Hazret-i Âmine’ye intikāl eyledi. Onun için
Halil Edib Bu şeb fahrü’l-leyâlî leyle-i pâk-i regâibdir
Bu şeb takdîse şâyân bir şeb-i âlî-merâtibdir
vücûdu akdes-i Nübüvvet-penâhî’sinin her zerre-i celîlesin-
de nice bin şems-i avâlim-efrûz-i hidâyet mündemic olan
ŞEHR-İ RECEB’İN İLK CUMA GECESİ
nûrü’l-hüdâ aleyhi ekmeli’t-tehâyâ efendimiz hazretlerinin
Âlem-i İslâmiyyet Receb-i Şerîf ayının ilk cuma gecesini bu mukaddes geceye feyz-âver-i tecellî olan ragîbe-i müte-
idrâk edince hissiyât-ı ta’zîmiyyesini suver-i muhtelifede arz meyyine-i Hazret-i Risâlet-penâhîleri ümmet-i nâciyye-i İslâ-
u izhâra şitâbân oluyor. Çünkü bu şeb-i muallâda vâlid-i ce- miyye için öyle bir beşâret-i uzmâ-yı saâdettir ki onun hilâl-
lîl-i Cenâb-ı Muhammedî Hazret-i Abdullah ile vâlide-i ce- âsâ ufk-ı şerâfet-i imkânda ilk tâbiş-i mukaddesi aks-endâz
mîle-i Hazret-i Ahmedî Cenâb-ı Âmine’nin zifâfları vâkı’ o- olur olmaz, bütün avâlim-i celâil tecelliyât-ı Sübhâniyye’ye
lup nutfe-i zekiyye-i seyyidü’l-kevneyn o pâkîze-i ismete in- müstağrak oldu.
tikāl edildiğinden “leyle-i Regâib” tesmiyye olunmuştur.
Ey leyle-i regâib ey zübde-i mevâhib
Hazret-i Abdullah yirmi beş yaşına vâsıl olduğu zaman
Ta’zîmin oldu vâcib ey nûr-ı âlem-ârâ
güzelliğine herkes hayrân olurdu. Tab’an pek ziyâde tenâ-
Ey leyl-i bî-muâdil ey mihr-i gayr-i âfil
süb-i endâma mâlik olan Hazret-i Abdullah’ın nâsiyye-i ik-
Oldun zemîne nâzil ey mahz-ı feyz-i Mevlâ
bâlinde lemeân eden nûr-ı celîl-i Muhammedî kendisine bir
Ey leyle-i ma’âlî ey mefharü’l-leyâlî
kat daha revnak bahşediyordu.
Ey nûr-ı lâ-yezâlî mahmûd-ı kün-fe-kânsın
Hazret-i Abdullah’ı pederi Abdülmuttalib diğer evlâ-dın-
Ey leyl-i pür-ma’âlî ey bedr-i hâk-dânî
dan çok sever, onun emr-i terbiyyesine bir kat daha i’tinâ e-
Ey feyz-i âsumânî mahsûd-ı ins ü cânsın*
derdi. Hazret-i Abdullah güzellik ve mehâsin-i ahlâk i’tibâ-
riyle mahbûbü’l-kulûb idi. Mastûr-ı sahîfe-i i’tibâr olduğu üzere Abdullah İbni Ab-
O zaman Mekke’nin en hüsnâ, müstesnâ kızları Cenâb-ı bâs radıyallâhu anhümâ hazretlerinin vâlid-i mükerremle-
Abdullah’a taaşşuk etmişlerdi. Zevcelik şerefine mazhar ol- rinden naklen beyân buyurduklarına göre:
mak için can atarlardı. Fakat sıyânet-i Hazret-i Hak ile Ce- Nûr-ı Cemâl-i Hazret-i Abdullah te’sîriyle esîr-i aşk olan
nâb-ı Abdullah onlardan kemâl derecede ictinâb üzere bu- Benî Mahzûm ve Abdişems ve Abdimenâf kızlarından iki
lunurdu. İş öyle bir hâle geldi ki Hazret-i Abdullah kızların yüz kadarı Âmine-i emînenin o gencîne-i murâda vuslatını
kendisine karşı izhârından geri durmadıkları rağabâttan bî- haber aldıkları gibi mahrûmiyet-i vâkıaları yüzünden husûle
zâr olmaya başladı. gelen şiddet-i teessür ve teessüfleri neticesi olarak nâr-ı if-
Cenâb-ı Abdülmuttalib akrabâ ve teallukātını meşveret tirâk ile yanmışlar, hiçbir erkeğe varmamışlar, hayatlarının
için da’vet edip: “Oğlum Abdullah kemâle geldi, etrafından sonuna kadar o teessürle dem-güzâr olmuşlardır.
tâlib ve râğıbler çoğaldı, Kureyşîler içinde ona münâsib bir ‫هزار تشنه چو اسكندرست در ظلمات‬
kız bulup alalım” buyurunca bi’l-ittifâk Medîne hâkimi Vehb ‫همين يكيست حضر بر كنار آب حيات‬
bin Abdimenâf’ın kızı Âmine pek münâsibdir, zîrâ hüsn-i
Hazret-i Abdullah radıya-anhullâhın kabr-i şerîfleri Me-
cemâl ü siyer-i kemâlde onun bir muâdili yoktur, cevabını
dîne-i Münevvere’dedir. Gâyet muhteşem ve mükellef bir
verdiler. Bu işi bi’l-münâsebe Vehb’e bildirdiler. Zaten Vehb
türbe-i latîfesi vardır. Selâtîn-i izâm-ı Osmâniyye hazerâtı
Cenâb-ı Abdullah için bu keyfiyeti evvelden tasmîm etmiş
pek büyük fedâkârlıklar etmişler, türbenin tezyînine çalış-
olduğundan erîke-nişîn-i nihân-hâne-i ismet olan kerîme-i
mışlardır. Hazret-i Âmine radıyallâhü anhânın kabr-i âlîleri
pâkîzesini Hazret-i Abdullah’a zevcelik şerefine mazhar ol-
de Mekke-i Mükerreme’de “Cennetü’l-muallâ” denilen kab-
ması bâbında ma’aş-şükrân arzusunu izhâr eyledi. Çünkü
ristanın üst tarafında ve Cenâb-ı Hadîcetü’l-Kübrâ (radıyal-
Vehb’in gönlü nûr-ı cemâl-i Abdullah ile evvelden münev-
lâhu anhâ)’nın türbe-i şerîfeleri karşısındadır. Üzeri gâyet
ver olmuş idi.
zarîf bir kubbe ile örtülmüş derûnunun halılar, sırmalı pûşi-
Hazret-i Abdülmuttalib ile Vehb bir araya geldiler, mes’-
eleyi kararlaştırdılar.
Şehr-i Receb’in ilk perşembe günü idi Hazret-i Abdül- *
[Nâzımı] Recep Vahyî Bey’dir.
deler ve âvizeler ve gümüş şamdânlarla pek nazar-rübâ bir perverânelerinde görülen rûh-ı milliyyet ve samîmiyyet her
sûrette tezyîn olunmuş olduğunu görmüştüm. türlü takdîre sezâdır. Avrupa’ya giden talebemiz eğer mem-
Müşârun-ileyhimânın kabr-i münevverlerini ziyârete şi- lekete, millete hizmet arzusunda iseler milletin ihtiyacını,
tâbân olanlarda neş’e-i ma’neviyye ile hâl-i vecd ü istiğrâk duygusunu, rûhunu nazar-ı i’tibâre almalı, Halil Hâlid Beye-
zuhûr eder, nice âşıklar burada sermest ü hayrân olurlar. fendi birâderimizin meslek-i mergûbunu tâkip eylemelidir-
Zifâf-ı mübârekin şeref-vâki’ olduğu sarây-ı muallâ Mek- ler. Eğer “Biz, milleti kendimize göre uydururuz” der de mil-
ke-i Mükerreme’de ziyâretgâh-ı enâmdır. lete rûh ve duygusunun hilâfında bir fikir, bir Frenk terbiyesi
Netice: vermeye kalkışırlarsa emîn olsunlar ki hiçbir zaman vatana,
Ulüvv-i kadr-i Nebevî’ye hayrân olanlar nezdinde bu millete hizmet edemeyecekler ve hey’et-i ictimâiyyemiz için
gecenin kıymeti pek büyüktür. O şeb-i muallâda birçok ah- gayr-i nâfi’ bir uzuv olmak felâketinden kurtulamayacaklar-
vâl-i acîbe ve esrâr-ı garîbe zuhûr etmiştir. dır. Bilinmelidir ki bu millet yaşayacaksa rûhuyla yaşaya-
Tâ Hazret-i Âdem’den müselselen intikāl edegelen nûr-ı cak, terakkī edecekse rûhuyla terakkī edecektir. Ukalâ-yı
celîl-i Muhammedî Hazret-i Abdullah’tan Hazret-i Âmine’ye şarktan birinin dediği gibi, bizim Avrupa’ya karşı vazîfemiz
intikāl eyledi ki bi’l-âhare sahib-i hakīkīsi olan Fahr-i Âlem ateşe karşı vazîfemiz gibi olmalıdır; îcâb eden harâreti alma-
sallallâhu aleyhi ve sellem efendimiz hazretlerinde karar kıl- lıyız, lâkin içine girmemeliyiz; çünkü yanarız. İşte bu hakīka-
mıştır. tin asrımızda en büyük müdâfii Halil Hâlid Beyefendi’dir.
Mevlidî Süleymân Çelebi hazretlerinin menkıbetnâme-i Lisânıyla, kalemiyle, bütün mevcûdiyetiyle bu gâyeyi hedef
velâdet-i Nebeviyye’de ittihâz eylemiştir.
İşbu resm ile müselsel muttasıl Kütüphâne-i millîye ithâf buyurmakta oldukları âsâr-ı fâ-
Tâ olunca Mustafâ’ya müntakil zılâne bu rûh-ı ulvînin saâdet-i millet için ne derecelerde çır-
Geldi çün ol Rahmeten lil-âlemîn pındığını vâzıhan gösterir. Te’yîdât-ı Sübhâniyye’ye muzaf-
Vardı nûr anda karar kıldı hemîn feriyyetini bir itmi’nân-ı tâm ile ümîd ettiğimiz şu himmet-
buyurmaları işte bu hakîkati tebyînden ibârettir. lerden dolayı bütün kāri’lerimiz nâmına kendilerine teşekkür
Hazret-i Haydar-ı Kerrâr kerremallâhu vechehû ve radı- eder ve Fusûl-i Mütenevvia nâmıyla neşr edegelmekte ol-
yallâhu anhu efendimiz ile Sehl İbni Abdullah radıyallâhu dukları âsâr-ı fâzılâneden âtîye aynen naklolunan bend-i
anhü hazretleri bu leyl-i mukaddesin şerâfet ve ulüvv-i kadri mahsûs ile tezyîn-i sahâif eyleriz:
hakkında ehâdîs-i şerîfe rivâyet ve nakl eylemişlerdir.
Hazret-i Abdülkādir’in Umdetü’s-Sâlihîn nâm eser-i latî-
finde ve sâir âsâr-ı celîle-i İslâmiyye’de bu gecenin fezâili İSLÂM İLE NASRÂNİYET’İN
hakkında pek çok hakāyık serd ü ityân olunmuştur. MÜNÂSEBÂT-I ASLİYYESİ
Cümlemizin füyûzât-ı celîle-i Ahmediyye’ye mazhar ve
maddî ma’nevî her türlü saâdete nâiliyyetle mesrûr buyrul- “Acaba, Türkler için hıristiyanlar hakkında bu derece â-
masını Hazret-i Vâhibü’l-âmâl’den temennî ile kāriîn-i kirâ- sâr-ı meveddet izhârı hiç mümkün mü idi?” diye suâllerde
ma hitâben: bulunan ecânibe karşı ne yolda cevap vermeli bilmem. Vak-
tiyle eli bir gayrimüslim eline dokunmuş olsa tecdîd-i vudûa
1
‫يا ايهالمشتاقون نور جماله صلوا عليه و سلموا تسليما‬
hâcet hissetmiş olan müslüman bugün bir hıristiyan ile va-
diyerek makāleme nihâyet veririm. tandaşlık muhabbeti nâmına musâfaha ediyor; bu ise ecâni-
Hüseyin Vassâf bi hayrette bırakıyor. Hıristiyanlar ile asl-ı muamele-i müte-
kābilesinin esasını tedkīke girişiversek o hayrete mahal ol-
madığını anlarız. Gayrimüslime tekarrüb-i muaşereti zevâl-i
HALİL HÂLİD BEY VE MESLEK-İ TAHRÎRİ tahâretine sebep addetmiş olan müslümânın zehâbı bir sû-i
Cambridge Dârü’l-Fünûn’u muallimlerinden fâzıl-ı muh- zann-ı câhileden ileri gelmiş olduğu gibi İslâmiyet’i hıristi-
terem Halil Hâlid Beyefendi tarafından müslümânların îkāz yanlar hakkında âsâr-ı meveddet irâesine mâni’ farzetmek
ve intibâhına dâir gerek cerîdemize derc olunan makālât ve de bir sû-i tefehhüm-i garazkârâne netîcesidir.
gerek Hilâl ve Salîb Münâzaası nâmındaki eserlerinin ihtivâ Münâsebât-ı mütekābilenin evâilde nasıl cereyân ettiğini
ettiği mütâlaât, beyne’l-İslâm büyük bir teyakkuz ve istifâde- tahkīk etmek İslâm’ın Nasârâ’ya karşı bir meslek-i musâfât
yi mûcib olduğundan ve Avrupa memleketlerinde bulundu- vaz’ eylemiş olduğu hakīkatini meydana çıkarır. Hıristiyan-
ğu halde dîni, milleti hakkında bu derecelerde [309] ibrâz-ı ların bir râbıta-i mevedded ile ehl-i İslâm’a karîn olmasını
hamiyyet ve fedâkârî buyuran zevâtın mevcûdiyeti ile bütün îzâh eden 2(‫نصارى‬ٰ َ َ ‫قالوا ِ َّانا‬ ُ َ ٰ ‫ذين‬
َ ٖ َّ ‫امنوا‬
ُ َ ‫الذين‬ َ ٖ َّ‫مودة ِلل‬
ً َّ َ َ ‫اقربهم‬ َّ َ ِ َ َ َ )
ْ ُ َ َ ْ َ ‫ولتجدن‬
millet iftihâr etmekte bulunduğundan bahsile müteaddid âyet-i kerîmesi o babdaki meslek-i İslâm’ın esâsını vaz’ et-
mektuplar alıyoruz. miştir. İslâm’ın mebâdî-i intişârında ilk temasta bulunduğu
Filhakīka Halil Hâlid Beyefendi’nin gerek âsâr u makā- cemâat-i Nasârâ Byzantine İmparatorluğu’na tâbi’ idiler. Bu
lât-ı fâzılânelerinde ve gerek mücâhedât-ı medîde-i vatan- devletin celb-i muhâdenetine çalışmak ise siyâsiyât-ı bey-
1 2
“Ey onun cemalinin nurunu isteyenler, ona salât edin.” Mâide, 5/82.
ne’l-milel husûsunda ta’kibi İslâm’a tavsiye buyrulmuş olan mîn hayât-ı ebnâ-yı beşerin nizâmını tenevvü’ ile vaz’ eyle-
bu tarîk-i siyâset idi. 1(‫الروم‬ ِ َ ِ ُ ‫ )الم‬âyet-i kerîmesinin me-
ُ ُّ ‫غلبت‬ miş olduğundan cihânın hiçbir hâlinde ıttırâd-ı tâm mevcûd
al-i münîfi de bu kavlin hakīkatine delâlet eder. Başka bir e- olamaz ve ahvâl-i beşer yeknesak bulunmaz; binâen-aleyh
ser-i âcîzîde* dahi işâret edildiği üzere taraf-ı İslâm’da bu insanların aynı zehâb ve i’tikāda mâlikiyeti gayr-i tabîîdir.
muhâdenete bir hayli zaman mürâ’ât-ı mukteziyye âsârı Cenâb-ı Nâzımü’l-umûr istediği insanları istediği tarîkte maz-
gösterildi. Gazavât-ı müteaddide bile Nasrâniyet hakkında har-ı gufrân edebilir. İşte bu hikmete mebnîdir ki Kur’ân-ı
beslenilen karâbet-i i’tikādiyye hiss-i dostânesine pek o ka- Kerîm’de ( ‫يشاء ٖفى‬ ُ َ َ ‫من‬ ُ ِ ْ ُ ‫ولـكن‬
ْ َ ‫يدخل‬ ْ ِ ٰ َ ‫واحدة‬
ً َ ِ َ ‫امة‬ ْ ُ َ َ َ َ ‫الله‬
ً َّ ُ ‫لجعلهم‬ َْ َ
ُ ّٰ ‫ولو شَ َاء‬
dar halel getirmedi. ٖ ِ َ ْ َ ) buyrulmuştur.***
‫رحمته‬
Hakīkat-i hâl böyle olsa idi a’sâr-ı müteâkıbede bu iki İmdi ehl-i İslâm’ın hıristiyanlarla sâkin olan memâlikteki
silk-i i’tikād ashâbı arasında bunca muhavvif mukātelelere, fütûhâtı –zamanın kıdemi ve efkâr-ı beşeriyyenin noksânî-i
bunca muhâsemât-ı hûn-rîzâneye mahal bulunmamak ikti- terakkīsi nazar-ı dikkate alınır ise– gâlibin adüvv-i mağlûba
zâ ederdi denilebilir. Böyle bir i’tirazın cevabı müşkil değil- edebileceği müsâedâtın en merhametlilerini hâvî olagelmiş-
dir. İdâme-i musâfâta bedel icrâ-yı muhâsamât olunagelme- tir. Filvâki’ mağlupların tarîk-i diyânete girmeleri tergîb olu-
sine sebep olan hâlâtı taraf-ı İslâmiyyân’da aramamalıdır. nurdu; (...‫مؤمنيَن‬ٖ ِ ْ ُ ‫يكونوا‬
ُ ُ َ ‫حتى‬
ّٰ َ ‫الناس‬ ُ ِ ْ ُ ‫افانت‬
َ َّ ‫تكره‬ َ ْ َ َ َ ) nass-ı celîlinin****
Kilisâ-yı Nasrâniyyet nâsih-i sulh ü silm olan Hazret-i Îsâ’nın mefhûmundan müstebân olduğu üzere mağlûbu zorla îmâ-
isrini terk ile beyne’l-milel te’sîs-i hâkimiyyet emel-i mücbi- na getirmek dahi nâ-meşrû’ addedilirdi. Kabûl-i İslâmiyet
rânesine düşmüş ve Roma makām-ı rûhânîsi Avrupa’da edenler ihvân-ı mezhebiyye ile müsâvât-ı kâmileye mazhar
takviye-i nüfûz ettikten sonra âlem-i şarka dahi icrâ-yı hük- olurlar ve gayrimüslim sıfatında duranlar harâç gibi hâkim-i
meylemek hırsına mübtelâ olmuştu. Ahd-i Cedîd’in “Cihâ- gâlibin vaz’ edeceği tekellüfât-ı mîriyye ile mükellef olmak
nın her köşesine git de İncil’i bütün akvâm-ı beşere telkin üzere hürriyet-i mezhebiyyelerine mâlikiyette muhtâr kalır-
et”** düstûru ise Hazret-i Îsâ’nın nasâyih-i cemîlesinin insan- lardı. Bundan dolayıdır ki hâkimiyet-i İslâm’a geçen memâ-
lara tebliğinden ziyâde kilisenin âmiriyet-i mütehakkimesi- likin her tarafında kesretli cemâ’ât-ı Îseviyye mevcûd ola-
nin tevsî’-i dâiresine, erkân-ı kiliseye akd-i râbıta-i tâbiiyyet gelmiştir.
edecek akvâm-ı beşerin tekessürüne bir vesîle ittihâz olun- Milel-i Îseviyye’nin galebe çaldığı memâlikte aynı hâl
muştu. Bî-taraf müverrihlerin ârâ-yı müttehidesine nazaran vâkı’ olmadı. Tavâif-i müslime mağlûb edilince müslüman-
intişâr-ı İslâmiyyet kilisenin bu tûl-ı emeline şarkta büyük bir lardan gitgide eser kalmadı. İspanya’da, Fransa’nın cenup
mânia teşkîl ettikten mâadâ müslümanların garba doğru da taraflarında, Sicilya’da milyonlarla müslüman var idi; Tatar-
tevsî-i sâha-i fütühât eylemeye başlamaları üzerine ekâbir-i lar’ın tevessü’-i hâkimiyyeti üzerine yüz binlerce ehl-i İslâm
kilise nezdinde İslâmiyet Hıristiyanlık’ın adüvv-i ekberi te- Lehistan hudûduna kadar olan Avrupa bilâdında sâkin idi-
lakkī edilir ve hattâ mezâhib-i bâtıla-i Mecûs’un mâ-dûnun- ler; Macaristan’da, Sırbistan’da ve eski Eflâk ve Boğdan e-
da bir zehâb-ı dînî sayılır oldu. Ehl-i Salîb devrinin küşâdın- yâletlerinde yüz binlerce müslümân bulunurdu. Buralarda
dan evvel alınız da tâ nice asırlar sonraya varıncaya kadar cemâat-i müslime ya mahvedildi veya başka sûretle kaybol-
güzerân eden zamanlarda yazılan ehl-i kilise evâmir ve mu- du. Birkaç hamiyet-mend vatandaşların himmet-i vatan-
harrerâtında İslâmiyet hakkında beslenilen hissiyât-ı hasmâ- perverâneleriyle harekât-ı ahîre-i teyakkuz vücûda getirilme-
ne ta’rîf olunamayacak kadar şedîddir. Îsâ’nın düşmanları, miş olsa idi Avrupa kıt’asında kalmış olan birkaç milyon se-
iblisin kulları, küffâr-ı dâlle, arz-ı mukaddesi telvîs eden ki- kene-i müslimenin bekāsı dahi tehlikeye uğrayacak idi. Ni-
lâb-ı akūre gibi ta’bîrler en sâlih addolunan ekâbir-i kenîse- çin acaba? Bizde ya sâika-i ye’s ile veya noksânî-i taharrî-i
iyye tarafından bile müslümanları tavsîfen zikrolunur idi. hakāyık sebebiyle nüfûs-ı İslâm’ın bu zevâlini müslüman-
Tehyîc-i hiss-i adâvete medâr olmak üzere ilk Ehl-i Salîb teş- ların terakkıyât-ı maddiyyece milel-i Nasrâniyye’nin mâdû-
kîli sırasında Papa İkinci Urban tarafından Klermon şehrin- nunda bulunduğuna atfedenler çoktur. Bu zehâb istiklâl-i
de verilen bir mev’ize-i âteşîn-meâlin hâvî olduğu kelimât-ı İslâm’ın zevâline tealluk eden husûsâtça bir dereceye kadar
tezlîliyye İslâmiyet aleyhinde uyanmış olan adâvetin derece- doğrudur. Lâkin müslümanların şahsiyet cihetiyle ziyâına
sini pek iyi irâe eder. başka bir sebep aramalıdır. Müslümanlar ma’neviyât cihe-
[310] İşte garbın maşrık-ı İslâm hakkında bu vechile tiyle hıristiyanların mâdûnunda değildir; binâen-aleyh hâki-
meydana gelmiş olan buğz u nefreti İslâmiyet’in hıristiyan- miyet-i milel-i hıristiyâniyyenin galebe çaldığı yerlerde ef-
larla imtizâc istihsâli hakkındaki meslek-i mümâşâtını netice- râd-ı müslimenin zevâl ve ziyâını –akvâm-ı âliyye ile temâsı
siz bırakmış ve bu iki tarîk-i i’tikād sâlikleri için te’lîf-i beyn hâlinde munkarız ve nâ-bûd olan– tavâif-i vahşiyyenin ze-
husûlünü imkân hâricine çıkarmış idi. Filvâki’ İslâmiyet dahi vâline kıyâs etmek pek büyük bir tahkīr-i küstahânedir. Ze-
efrâd-ı beşeri dâire-i ittihâdında teksîr maksadına hâdim ol- vâl-i müslimînin sebeb-i hakīkīsini kilise-yi Nasrâniyyet’in
du. Fakat i’lâ-yı kelimetullâhtan maksad kâffe-i nâsı kendi mesleğinde aramalıdır. “Dünyanın her tarafına git ve bütün
sâha-i mezhebiyyemize idhâl değildir. Cenâb-ı Rabbü’l-âle- akvâmı İncil’e tâbi’ et” düstûrunda bir icbâr hâssası vardır ki
1
Rûm, 30/1-2. ***
Sûretü’ş-Şûrâ – 8. âyet. [Metinde sehven “6. âyet” yazılmıştır.]
*
Hilâl ve Salîb Münâzaası’nın ikinci faslında. ****
Yûnus 99/10. [Metinde sehven “Sûretü’l-Bakara – 100. âyet”
**
Saint Mark İncili. On altıncı bab, on beşinci fasıl. yazılmıştır.]
bunun farz-ı mutlak sûretinde mûcib-i mürâ’ât olduğuna Müslümanlara karşı hâl-i sulh ve cûdî tecvîz olunmadığı
dâir Avrupa tarihi delâil-i adîdeyi câmi’dir. Müdakkikin-i gibi netîce-i galebe olarak bir hükûmet-i İslâmiyye tarafın-
ulûm-i siyâsiyyeden “Fransua Loren” nâm zât Târîh-i İnsâ- dan sulh ve musâfâta riâyet edeceğine dâir teahhüd ve pey-
niyyet Hakkında Tetebbuât ünvânıyla yazdığı eser-i azîmde mân altına alınmış olan hükümdârân-ı Nasârâ’nın ahidnâ-
“Mâhiyetinde edyân-ı sâire için adem-i tahammül eseri melerini nakz eylemeleri diyânet nâmına ehl-i kilise tarafın-
mündemic olan Nasrâniyet –nasrânî olmayanların dîne ge- dan cebren talep olunduğu görüle gelmiş olan vekāyi’den-
tirilmesi mesleğinde– hiçbir kāide-i nasfete riâyet etmedi; dir. Hukūk-ı beyne’l-milel ahkâmı âlem-i Nasrâniyyet’te pek
hattâ bu husûsta hissiyât-ı merhametkârâneyi bile terk etti”* geç te’sîs eylemeye başladı. Türkçe’de Siyerü’l-Kebîr nâ-
diyor. mıyla ma’rûf bulunan eseri hukūk-ı harpçe şâyân-ı mürâât
İşte kilisenin kesb-i kuvâ-yı maddiyye etmesi ve bil-âha- nice ahkâm-ı âdile ve mütemeddine ile tedvîn eylemiş olan
re kilise nüfûz-ı rûhânîsini kendi kuvvetlerine mu’în adde- İmâm Muhammed bin el-Hasan eş-Şeybânî hazretleri Avru-
den ümerâ-yı Nasrâniyye’nin tahakkümü üzerine bütün âle- pa’da hukūk-ı harbi ilk defa olarak bir sûret-i muttaride ve
mi Nasrâniyet’in tâbi’-i ahkâmı eylemek maksadı revaç bul- âdilede tasnîf etmiş olan Grotius nâm müellif-i hakîmin
du. Bu maksadın cereyânı ehl-i Mecûs’dan, tâife-i Yehûd’- zuhûrundan sekiz asır evvel vücûda getirmiş idi.*** Grotius
dan ziyâde ehl-i İslâm tarafından âsâr-ı mümânaata –ve devrine gelinceye kadar Avrupa-yı nasrânîde yetişmiş olan
müellifler –ki ekserîsi ehl-i kilisedendir– gayr-i nasrânî olan
hattâ tarîk-i intişârda faâliyet-i rekābete– müsâdif olunca
akvâmın ve alel-husûs müslümanların hukūk-ı insaniyet-kâ-
Müslümanlık Avrupa’ca âmâl-i Nasrâniyye’nin adüvv-i a’za-
râne ile muameleye lâyık bulunmayan muhâriblerden ad-
mı addolundu. Bizim memâlik-i Nasrâniyye’ye dârü’l-harp
dolunması ahkâmını tervîc ederlerdi. Bu müellifler de papa
dediğimizi taassub-ı addüvvânemize bir delîl olarak göste-
gibi İslâm ile vukū’ bulan muâhedâtın adem-i vücûbunu
ren ecnebî müellifleri Avrupa-yı Nasrâniyyet’in daha evvel-
göstermişlerdir. Halbuki Siyerü’l-Kebîr’de teahhüdât-ı İs-
ce müslümanları düşman-ı tabîî ve dâimî addettiklerini ve
lâm’dan bahsolunduğu sırada Hazret-i Peygamber alehi’s-
esâsen İslâm’ın hıristiyanlar hakkındaki meslek-i musâfâtını
salâtü ve’s-selâmın 1(‫ )وفاء لا عذر فيه‬kelâmını gayrimüslimler-
hiç de kāle almazlar. Filvâki’ İncil’de Hazret-i Îsâ nâmına
le olan ahidnâmelerinde daima kaydederek ahde vefâyı î-
sulh u müsâlemet-i beşeri nâsıh ahkâm-ı cemîle vardır. Fa- câb nakz-ı ahdi tahzîr buyurdukları musarrahtır.
kat bu ahkâmın mezâyâ-yı hakīkıyyesi lâyıkıyla tedkīk olu- Ernest Nhs bâlâda mezkûr Hukūk-ı Beyne’l-Milelin Me-
nursa anlaşılır ki sulhten maksad ancak uhrevî, ebedî bir nâbii ünvânlı eser-i âlimânesinde der ki: “Hukūk-ı Harp –ki
sulh u silmdir ve hattâ evâil-i Nasrâniyyet’te müsâlemet-i insaniyetkârlığın nisbetini ta’yîn eder– kavâidi müslümanlar
âlem hakkında nush u pend edegelmiş olan zevât-ı kirâm o tarafından pek erken mevki’-i tatbîke konulmaya başladı.
derece münzevî ve muttakī idiler ki kavl ü fiilleriyle bu Bunlar nisvânın, sıbyânın, şüyûhun, ma’tûhîn ve mecânînin
dünyâ-yı fânîye değil, âhiretin âlem-i ebedîsine atf-ı ih- mazhar-ı sahâbet olmaları esâsını vaz’ ettiler. Düşmanın
timâm etmiş oldukları âşikârdır. Sulh-ı âlem hakkındaki bu muhtaç olduğu suları zehirlemek onlar tarafından men’ o-
zehâb-ı ibtidâî çok devam etmedi. İnsanlar için o yolda bir lundu.”**** Halbuki çeşmelerin kuyuların ve şürbe mahsûs
meslek-i melek-pesendâne ârızîdir ve nâdiren zuhûr eder; mecrâların tesmîmi milel-i gayrimüslime tarafından muhare-
Halbuki efrâd-ı beşerin hevesât ve a’râzı ahvâl-i âlemi ek- bâtta tecvîz olunurdu. Hattâ Venedikliler’ce Osmanlılar’la o-
seriyyetle başka bir mecrâda tecellî ettirir. İmdi târîh-i Nas- lan muhârebelerde müslüman askerini, ümerâsını tesmîm
râniyyet pek az zaman için beyne’l-beşer bir nasfet ve şefkat etmenin –müslümanlar tarafından mezkûr kāide-i âdilâne
devrini hâvî olduğu halde ekser-i edvârını garaz ve münâfe- teessüsünden yüzlerce sene sonra bile– vesâit-i mühimme-i
reti, kıtâl ve adâveti irâe eden ef’âl doldurur. Hattâ bundan galebeden telakkī edildiğinin emsâli vardır. Nitekim bu kav-
nâşîdir ki Hazret-i Îsâ gibi rahm ü safh ib’âs eden bir [311] lin sıhhati Venedik hazîne-i evrâkındaki muharrerâta ibtinâ-
zât-ı risâlet-sıfâtı sonraları ehl-i kilise İslâmiyet’e karşı vukū’ en yazılan bir tarihden bi’l-istihrâc başka bir fasılda zikrolu-
bulan teşebbüsât-ı harp-cûyânelerinde âdetâ bir general nacaktır.
imiş gibi telâkki ederler ve İncil’i baştan aşağı okuyarak ef’- Düşman-ı tabîî addolunduklarından dolayı müslüman-
âl-i hûn-rîzâne-i harbi mücîz âyât taharrîsiyle bulabildikleri larla icrâ-yı ticâretin cezâyı mûcib kebâirden addedildiğine
âyâtı efkâr-ı nâsa telkin eylerlerdi. Ulemâ-yı hukūktan Er- dâir 805 târîh-i mîlâdîsinde bir emirnâme-i rûhânî neşrolun-
nest Nys nâm zât diyor ki: “Muhârebât ekseriyâ tavassutu muş ve müslümanlara buğday, odun misillü levâzım satan
da’vet eder. Kurûn-ı vüstâda papalar çok kere bu gibi tavas- hıristiyanların şedîd cezâlara çarpılması bir kāide olmak üze-
sut ve müdâhalede bulunurlardı. Avrupa dâhilinde sulh u re vaz’ edilmişti. Muamelât-ı beşeriyyenin cereyân-ı tabîîsi-
silm icrâsını va’z u tavsiye ettikleri sıralarda behemehâl İs- ne muhâlif olan bu emr-i rûhânî bir müddet sonra hüküm-
lâm’a karşı muhârebât-ı salîbiyye icrâsını da kemâl-i cehd den sâkıt olmuş ve Venedikliler müslümanlarla mühim bir
ile emr ü iltizâm eylerlerdi.”** ticâret muamelesi açmışlardı; lâkin Papalığın tehdîd-i şedîdi
***
İmâm Muhammed eş-Şeybânî 135-189 (mîlâdî 752-804) târih-
*
F. Haurent’in Etude sur l’Histoiré de l’Humanite ünvanlı eserine leri arasında yaşadı. Grotius ise 1583’te doğdu 1645’te vefât
bakıla, dördüncü cilt, 186’ncı sayfa. eyledi.
** 1
Ernest Nys’in Les Origines du Droit International ünvanlı kitabına Ebû Dâvûd, Sünen, Kitâbü’l-Cihâd, 164.
****
bakıla, sayfa 366. Sayfa 209.
üzerine Venedik Dükalığı –hattâ i’dam gibi bir cezâ-yı vahî- yine kâşif-i hakāyık olan Kur’ân-ı Kerîm’in evâmirine mü-
min taht-ı tehdîdinde olarak– tebaasını bu ticâretten men’e râcaat edelim: Ancak vukū’ bulacak tecâvüze karşı silâha
mecbûr olmuştu. W. Heyd nâm müellifin beyânına nazaran sarılmak ve yoksa hayâtımıza kastetmeyenler hakkında
gerek emtia veya inşâât-ı bahriyye levâzımı satmak, gerek teaddî olunmamak lâzımdır. 3( ‫الذين‬ َ ٖ َّ ‫الله‬ ِ ّٰ ‫سبيل‬ ُِ َ َ
ِ ٖ َ ‫وقاتلوا ٖفى‬
kaptanlık sıfatıyla hizmet-i müslimîne girmek isteyen hıristi- ‫المعتدين‬
َ ٖ َ ْ ْ ِ
‫يحب‬
ُ ُّ ُ َ
‫لا‬ َ ّٰ
‫الله‬ َّ
‫ان‬ ِ ‫تعتدوا‬
ُ َ ْ َ َ
‫ولا‬َ ُ ُ
‫يقاتلونكم‬
ْ َ ِ َ ُ ) kelâm-ı münîfinden
yanların emvâli müsâdere ve hürriyet-i şahsiyyeleri ilgâ olu- o babda ne murâd olunduğu âşikârdır. Kezâlik kenîsâ-i Nas-
nurmuş. Şimdi bunu Cezâyirliler’in, Tunuslular’ın, ümerâ-yı râniyyet evâmirinin aksîne olarak İslâmiyet sulh u silm hâli-
Mısrıyye’nin ve onlardan sonra Osmanlılar’ın ecnebî bezir- nin te’sîsini dahi mürevvicdir. 4(‫لها‬ َ َ ‫فاجنح‬ ِ ْ َّ ِ ‫جنحوا‬
ْ َ ْ َ ‫للسلم‬ ْ ِ َ)
ُ َ َ ‫وان‬
gânlarına verdikleri imtiyâzât-ı teshîliyye ile mukāyese eder nass-ı celîli dahi hâl-i sulha meyl ü rağbeti tavsiye eyler.
isek âlem-i Nasrâniyyet ile âlem-i İslâmiyyet arasındaki Şimdi mes’ele-i sulh münâsebetiyle kilise ahkâm ve evâ-
muamele-i mütekābilenin nev’ini ta’yîn için vâzıh bir misâl mir-i ruhâniyyesi ehl-i İslâm hakkında ne yolda ta’yîn-i mü-
bulmuş oluruz. nâsebât etmiştir, onu anlayalım: Kurûn-ı vüstâda ve kurûn-ı
Kurûn-ı vüstâda kilise erkânı mezheb nâmına bunca ef- ahîrenin mebâdîsinde Avrupa-yı nasrânînin maşrık-ı İslâm
râd-ı beşeri harbe sevkederdi ki bu efrâd bir i’tikād-ı samîmî hakkındaki mesâlik-i siyâsiyyesini irâe eden âsâr-ı ilmiyye-
ile meydân-ı cenge can atarlardı. Sonraları müslümanlar a- nin ekserîsi Latince’dir. Bu âsârı bir ihâta-i tâmme ile tedkīk
leyhine muhârebât-ı dâimiyyede bulunabilmek için sırf bir eylemiş olan François Laurent evvelce de iltikātta bulundu-
i’tikād-ı mezhebî kâfî gelmemeye başlamış idi. Osmanlılar’ın ğumuz eser-i fâzılânesinin onuncu cildinde anlamak istedi-
zuhûru ve istiklâl-i İslâm’ın te’yîdine himmetleri kiliseye ğimiz mebhasi şu vechile îzâh eder: – “Bir yemin eğer kilise-
muhârebât-ı salîbiyye için yeni fırsatlar vermiş idi. Târîh-i nin nef’ine münâfî sûrette edilmiş ise keenlem-yekün hük-
Osmânî’nin edvâr-ı evveliyyesi müdakkikāne ve bîtarafâne münde kalırdı. Bundan istihrâc olunacak netice-i mantıkıy-
bir sûrette muhâkeme olunursa anlaşılıyor ki Osmanlılar da- ye ise müslümanlarla akdedilmiş olan muâhedâtın mer’iy-
hi muhâsamelerinde kavâid-i insâniyyeye düşmanlarından yü’l-ahkâm bulunmamasıdır. Saint Paul’un eşhâs arasında-
ziyâde mürââtta bulunurlar ve muahedât-ı mun’akide ah- ki münâsebâtı ta’yîn eden bir kelâmını kurûn-ı vüstâda ehl-i
kâmını onlardan ziyâde mevki’-i icrâya koyarlar idi. Eslâf-ı kilise milletlerin münâsebeti hakkında tatbîkinden çekin-
Osmâniyâ’nın ciddiyeti her şeyden ziyâde emr-i şerîate mü- medi. Saint Paul o babda ne söyledi? Mü’minler (hıristiyan-
rââtta tecellî ederdi. Vâkıâ birbirini ta’kîb eden muhârebât-ı lar) gayr-i mü’minler (nasrânî olmayanlar) ile muamelâtta
salîbiyyedeki ef’âl-i gaddârâne onlarda bir fikr-i intikam u- bulunmamalıdırlar; hattâ onlarla yiyip içmekten bile hazer
yandırmak tabîî olduğundan şiddetle mukābele-i bi’l-misl o- eylemelidirler dedi. İmdi nef’-i diyânet nâmına o makūle
lunurdu. Fakat Osmanlılar düşmanları olan akvâmın ehl-i muâhedâtın akdi nehy olunduğu gibi akdolunmuş olan mu-
kitaptan olduğunu pîş-i mülâhazadan ayıramazlardı. Kur’- âhedât dahi o sebeple hükümden iskāt edilir idi.”* Müellif-i
ân-ı Kerîm Nasârâ ile olan kavgada mülâyemeti âmirdir; fâzılın bu meslek-i siyâsîyi îzâh sırasında verdiği emsile-i tâ-
Nitekim 1(‫احسن‬ ُ َ ْ َ ‫هى‬
َ ‫بالتى‬ ِ َ ِ ْ ‫اهل‬
ِ ٖ َّ ِ ‫[ ِ َّالا‬312] ‫الكتاب‬ ُ ِ َ ُ ‫ ) َ َولا‬buy-
َ ْ َ ‫تجادلوا‬ rîhiyyeden birisi sırf târîh-i Osmânî’ye aittir ki İngiliz müver-
rulmuştur. A’dâ hakkında hilm ü sekînet icrâsıyla intikamın rih-i hakîmi Gibon dahi Roma İmparatorluğu’nun Tedennî
adem-i tervîci dahi ahkâm-ı İslâmiyye’dendir; 2( ‫الصفح‬ َ ْ َّ ‫فاصفح‬
ِ َ ْ َ ve İzmihlâli ünvânı altındaki eser-i meşhûrunun 67’inci fas-
‫الجميل‬
َ ٖ َ ْ ) âyet-i kerîmesi de bu hükmü müeyyiddir. lında bu vak’a-i târîhiyyeyi bî-tarafâne tenkīd eylemiştir.
Burada şâyân-ı tedkīk bir nokta vardır: Niçin biz ehl-i ki- Sultan Murâd-ı Evvel hazretleriyle Macar Kralı Ladislas5
tap olan Nasârâ-yı Efrenc ile harb-i dâimî hâlinde bulun- arasında akd-i sulh olunmuştu. Muâhede-i sulhiyyenin riâ-
duk? Niçin tavâif-i İslâmiyye ile ümem-i Îseviyye arasında yet-i ahkâmı için Hazret-i Pâdişâh Kur’ân-ı Kerîm üzerine,
bunca asırlar münâsebât-ı mütekābile-i insaniyyet-pervarâ- müşârun-ileyh kral da kendi kitab-ı mukaddesi ile yemin
ne te’sîs olunamadı? Buna verilecek ilk cevap şudur: Hıristi- etmişlerdi. Papalığın Almanya’da vekîli olan Julien Ceserini
yanlar dahi aynı vechile bizi ehl-i kitap olmak ve kendilerine nâm kardinal bu muâhedenin akdolunduğu devirde Türkler
nev’-i beşerin gayr-i nasrânî olan tavâif-i sâiresinden daha aleyhine bir muhârebe-i salîbiyye teşkîli maksadıyla mev’i-
yakın bulunmak sûretinde telakkī etmediler de onun için!.. zeler veriyordu. Sulhün iâdesiyle muâhede-i sulhün akdini
Bâlâda dahi zikrolunduğu üzere ekâbir-i Îseviyye İslâmiyet’i müteâkib Kral Ladislas’a mezkûr kardinal tarafından beyân-
kilisenin nüfûz-ı cihângirânesine mâni’ bir rakîb-i müdhiş nâme vâsıl oldu ki bunda muâhedenin nakzı talep edildi.
telakkī ve ehl-i İslâm’ı o rekābet-i şedîdeye hâdim tavâif-i Kardinal Ceserini bu beyânnâmesinde Ladislas’a hitâben
dâlleden addeylediğinden bize karşı hiçbir teahhüdün icrâ- “Sen ancak kendi Allah’ına, ihvân-ı Îseviyye’ne karşı dînin
yı hükmüne cevaz vermez ve bizlerle sulh u salâh hâlinde üzerine yemin edebilirsin. Bu mecbûriyet-i dîniyye Îsâullâh’-
icrâ-yı muameleye müsâade etmez idi. Ehl-i İslâm kendi ah- ın düşmanlarına** karşı edilen ahd-i zındıkāneyi hükümden
kâm-ı mezhebiyyesine mu’tekid ve münkād olduğu gibi
efrâd-ı Îseviyye de evâmir ü ahkâm-ı kenîsâiyyeye îmân ve 3
Bakara, 2/190.
itâat eylerdi. Ahkâm-ı İslâmiyye hıristiyanlarla sulh ü salâh 4
Enfâl, 8/61.
*
hâlinin te’sîsini tecvîz etmez mi? Bu ciheti anlamak için biz Etud sur L’Histoire de L’Humanité, onuncu cilt, 433. sayfa.
5
Metinde (‫ )لاديلاس‬şeklinde yazılmıştır.
**
Yakın vakte kadar Avrupa müelliflerinin ehl-i İslâm’ı Hazret-i Î-
1
Ankebût, 29/46. sâ’nın düşmanı olmak üzere tavsîf edegeldikleri ne kadar fâhiş bir
2
Hicr, 15/85. tağyîr-i hakíkattir!
iskāt eyler” kavliyle tehdîdde bulunmuştu. Efkâr-ı umûmiyye hakīkate muhâliftir– böyle mazlûmâne ve sessizce hürriyeti-
tabîî o dindâr zâtın teşebbüsünü tasvib eylediğinden Ladis- ni kaybetmesi ve ta’me-i ihtirâs olması revâ mıdır? Bu mua-
las nakz-ı ahd eyledi. İşte Varna muhârebe-i meşhûresi bu mele hiçbir hakka, hiçbir ahde de müstenid değildir! Nasıl
nakzın bir netîce-i âtiyyesi idi ki Varna ma’rekesindeki iz- olur da zavallı Buhâralılar keyif için göz göre kurbân edilir!
mihlâl-i salîbiyyenin Osmanlılar tarafından yeminden nükû- Bu mektûbum filân veya falân gazeteye mahsûs değil,
lün bir cezâ-yı Rabbânî’si olarak telakkī olunduğunu müver- bütün matbûat-ı Osmâniyye ve İslâmiyye’ye aittir. İnsaniy-
rih Gibon haklı buluyor. yet nâmına ricâ ederiz, hukūkumuzu müdâfaa etsinler!
Halil Hâlid Yalnız matbûat-ı Osmâniyye değil, –eğer hukūk-ı düvel,
hukūk-ı beynelmilel sözleri bir kavl-i mücerredden ibâret de-
ğilse– Avrupa matbûatı da bu müdâfaaya iştirâk etmelidir.
Abdullah
ÂLEM-İ İSLÂM
SIRÂTIMÜSTAKĪM
MÜNKARIZ OLMAKTA BULUNAN İSLÂM
MEMLEKETLERİ ْ ِ ِ ُ ْ َ ِ ‫يغيروا َما‬
. ‫بانفسهم‬
1
ُ ِّ َ ُ ‫حتى‬
ّٰ َ ‫بقوم‬ ُ ِّ َ ُ ‫الله َلا‬
ٍ ْ َ ِ ‫يغير َما‬ َّ ِ
َ ّٰ ‫ان‬
Fas
Bu hafta gelen telgraflarda Fransızlar’ın Fas’ta vukūa
getirdikleri telefât ve tahrîbâttan bahsolunuyor: Faslılar’dan İran
üç yüz kişi öldürmüşler, “Kebîr” Câmii tahrîb olunmuş, mi- Tahran – Tebriz ahâlîsi Ruslar’ın tarz-ı hareketinden do-
nareleri de yıkılmış. Müslümanların bu hâliyle, bu gidişiyle layı düvel-i muazzama süferâsı nezdinde şikâyette bulun-
daha nice câmiler tahrîb, nice minâreler yıkılacaktır. muşlardır. Ahâlîyi en ziyâde iğzâb eden şey Rus askerinin
ulemâya, kadınlara hürmetsizlik göstermeleridir.
[313] Buhâra Verdânî’nin İ’dâmı

31 Mayıs 326
Buhâra’nın ahvâli günden güne vehâmet kesbetmekte- Başvekil müteveffâ Butros Gali Paşa’nın kātili İbrâhim
dir. Tehlike büyüktür. Vüsûkuna i’timâd ettiğim ma’lûmat-ı el-Verdânî bugün zabtiye hapis-hânesinde salben i’dâm o-
âtiyyeyi arz eyliyorum: lunmuştur. Verdânî me’mûrîn-i âidesi huzûrunda dârağacı-
Afganistan hükûmeti bir ay evvel Taşkend vâlisine gön- na çıkarılıp boynuna ip takıldıktan sonra hükm-i i’dâm kırâ-
derdiği bir tahrîrâtta hudut mes’elesinde Rusya ve Buhâra at edilmiş ve Verdânî kemâl-i sükûnetle kelime-i şehâdet ge-
hükûmetlerinden hangisinin alâkadâr olduğunu, ta’bîr-i â- tirip “Hürriyet ve istiklâl âyât-ı İlâhiyye’dendir” dedikten
harla hangisinin kendisiyle komşu bulunduğunu sormuş, sonra üzerine basmakta bulunduğu tahta bir yay ma’rifetiy-
vâli de Petersburg’dan istîzâh-ı keyfiyyetten sonra cevap vele açılarak muallak kalmıştır.
receğini bildirmiştir. Gâyet basit görünen bu muhâberât ü- İ’dâmın icrâsını müteâkıb Verdânî gasil ve tekfîn edile-
zerine Rusya hükûmetinin Buhâra için öteden beri beslediği rek kuvve-i kâfiyye-i askeriyye ile ailesi makberesine i’zâm
ilhâk fikrini takviye etmiş olduğu bazı delâil ve emârât ile ve burada hâzır bulunan vâlidesiyle hemşîre ve amcasının
istidlâl olunmaktadır. Bu fikrin icrâsı da kuvve-i karîbeye yedine teslîm kılınmıştır. Cenâzenin defnine kadar nakle
geliyor. Fakat Buhâra ahâlîsinden emîn olmadığı cihetle me’mûr asker muhâfız sıfatıyla orada kalmıştır.
Buhâra ile mevâkı-i mühimmesini beş bin miktarında bir Gazeteler umûmiyetle bu hâdiseden pek hafîf sûrette
kuvve-i askeriyye ile -1 Ağustos 1910- işgâl edecektir. Tah- bahsetmiştir. Yeni matbûat kānûnunun tasdîki cihetiyle ga-
dîd-i hudûd mes’elesine gelince kendisi doğrudan doğruya zeteler ihtiyâr-ı sükûtu muvâfık bulmuşlardır.
hükûmet-i Afgâniyye ile müzâkerâta girişecektir. (Kahire)
Buhâra ahâlîsinin şimdiden gösterdiği âsâr-ı heyecâna
nazaran bu vakâyi’e karşı lâkayd bulunmuyorlar. Zavallı
Buhâralılar şimdiye kadar nice ızdırâbâta tahammül ettiler.
ŞEHÎD-İ SAÎD İBRÂHİM VERDÂNÎ
Ruslar’ın kayd-ı esâretine girmemek için çalıştılar. Şimdi ise
hâlin cereyânından cümlesi de müteellim. Hepsi vatan için, Rûhuna Fâtiha
din için eşk-rîz!. Ahâlînin bu heyecânı pek tabîîdir. Çünkü Âlem-i İslâm’ın i’lâ-yı şân ü şerefi ve mühim bir kıt’a-yı
esâsen Buhâra hükûmeti, Rusya hükûmetiyle teâtî eylediği İslâmiyye’nin ecânibin velâ-yı gayr-i meşrûundan tathîr ve
mü’âhedenâme mûcebince umûr-ı dâhiliyyesinde müstakil- tahlîsi yolunda bezl-i hayâtı pek mebrûr bir vazîfe-i hamiy-
di. Fakat bu istiklâl muhâfaza olunamadı. Rusya hükûmeti- yet ve milliyyet telakkī eden şühedâ-yı süedâ-yı İslâm’a bu
ne umûr-ı dâhiliyyeye bir hakk-ı müdâhale verildi ki bun- hafta içinde büyük bir kahraman daha iltihâk etmiştir ki bu
dan ne Buhâra ahâlîsinin, ne a’yânın, ne de ulemânın ha- şehîd-i saîd; muhterem Verdânî’dir.
beri, rızâsı yoktu. Şimdi beş milyon ehl-i İslâm’ın –çünkü
coğrafya kitaplarının kaydettiği iki, iki buçuk milyon miktarı 1
Ra’d, 13/11.
Târîh-i İslâm’a parlak bir cehd ü gayret sayfası ilâve e- Beni i’dâma mahkûm edebilirsiniz, bunun için endîşe et-
den, ma’şer-i İslâm’ın hiçbir zaman esârete katlanamayaca- mem. Fakat birgün bizim de kuvvet bulacağımızı ve bizim
ğını îsâr-ı hayat sûretiyle münkirlere karşı isbât etmek iste- de size karşı istediğimizi yapacağımızı hatırınızda bulundu-
yen İbrâhim Verdânî nâmını şüphe yok ki ümmet-i merhû- runuz. Vatanım için fedâ-yı hayât etmek şerefine nâil ol-
me Süleymân Çelebi [Ağa] nâmı gibi ta’zîz ve tebcîl edecek- makla mağrûr ve müftehirim” işte bir şarklının ahvâl-i rûhiy-
tir. yesini gösteren belîg sözler!...
Bir asır evvel yine İbrâhim Verdânî’nin müteneffis bu- Yirminci asırda medeniyet hâmîsi sıfatı takınanlar İslâm-
lunduğu bir muhîtte, o fertût-ı a’sâr ve kurûn olan Mısr-ı lar’ın bin üç yüz sene mukaddem tatbîk eyledikleri kāideyi
Kahire’de Fransız istîlâsıyla nâlân ef’ide-i İslâm için; fie-i 1
(‫يؤمّ قوماً وهم له كارهون‬
ُ ‫ )لا يحل لاحد ان‬esâsını kabul etmeli ve
gâsıbenin müdebbir-i mesâlihi bulunan General Kléber’e akvâmın Cenâb-ı Hak’tan başkasına kul olmak için yara-
müvâceheten havâle eylediği tîg-ı şehâmetiyle vatanının, tılmamış olduğu hakīkatini artık anlamalıdır.
milletinin pây-mâl edilen hukūkunun hesâbını soran Şehîd-i ***
Muhterem Süleymân Ağa’nın fedâkârlığı nasıl reşha-pâş-ı
tesliyyet olmuş ise bir asır sonra kezâ bi-gayr-i hakkın vukū’ Edirne’de intişâr eden ve sernâme-i mübâhâtı
bulan bir işgâl-i gâsıbâneyi idâme edecek tedâbîri himâye 2 ِ
(‫الايمان‬‫الوطن ِمن‬
ِ َ َ ‫حب‬
ّ ُ ) hadîs-i celîli ile muvaşşah bulunan
eden [314] ve yine o vatanın erkânından, evlâdından teşek- Vatan refîkımız bu hâileden şu sûretle bahsediyor:
kül eyleyen kuvvetlere istinâd ile en azîz hukūku ayaklar
altına alan bir vatan hâininden bîçâre İbrâhim’in tek başına BİR FEDÂ-YI MİLLET...! BİR ŞEHÎD-İ VATAN...!
yüz yüze hesap sorması da istikbâl-i milleti lâ-şey mesâbe-
sinde tutarak ihânette bulunanların âkibetü’l-emr pençe-i Oh...! Şu dünyada hayat varsa vatan sevdâsı, saâdet
kahr-ı ümmetten kurtulamayacağı hakkında mûcib-i itmi’- varsa millet muhabbetidir!
nân olmuştur. Bir asır mukaddem Süleymân Ağa merhûma Görülmez mi?: Hayvanlarda bile bir cem’iyet sevgisi, bir
tatbîk olunan siyâsetin yani henüz yirmi dört yaşında Ha- vatan sevdâsı var!
lepli bu genç kahramanın bir elini yakarak kazığa vurmak Ya insan, ki eşref-i mahlûktur; nasıl olur da kalbi bu
ve bu yüzden üç muhterem İslâm âlimini “Siz de şerîk-i cü- yüce duygulardan mahrûm kalır? Nasıl olur da insan iken
rümsünüz” diyerek bilâ-isticvâb darağacına çekmek sûretiy- havyan kadar hissi olmaz? Nasıl olur da o bağrının içindeki
le Avrupa medeniyetinin istinâd eylediği kavâid-i adâletin gönlü taş gibi katı, taş gibi cansız, demir gibi soğuk olur?
mâhiyeti hakkında biz şarklılara komşumuz garp mütemed- Yok, yok! Dilsiz, idrâksiz hayvanlara kadar feyyâz-ı kud-
dinleri nasıl bir fikir vermişler ise işte bir asır sonra da İbrâ- retin râyegân buyurduğu bu ulvî hislerden eşref-i mahlûk
him Verdânî hakkında; kavânîn-i mevzûanın ahvâl-i mümâ- olan insan bî-nasîb kalamaz! Meğer ki rûhu nûrdan değil,
silede medâr-ı tatbîk olacak sarâhatlerini ihmâl etmek sûre- nârdan yaratılmış olsun!
tiyle kendilerinin taht-ı riyâsetlerinde bulunan mahkemelere Evet! Dilsiz, idrâksiz hayvanlara kadar ihsân buyurulan
esbâb-ı mûcibeden ârî mütehakkimâne i’dâm cezâları verdi- bu ulvî hislerden mahlûkatın en azîzi, en şerîfi olan insan bî-
rerek, mahkeme-i temyîzin cenâh-ı adâletine vukū’ bulan il- nasîb olamaz.
ticâlara iki kelimelik redd-i istid’â kararlarıyla mâni’ olarak Belki mihr-i fıtratın envâr-ı füyûzâtına asıl cilvegâh,
ve bir hatâ-yı adlîyi ta’mîr ve telâfîye salâhiyet-i kānûniyyesi kalb-i insandır, dimâğ-ı beşerdir. Zîrâ cem’iyet insan ile ma’-
bulunan Hidiv’e dudaklarını tepretemeyecek derecede i’- nîdâr, milliyyet insan ile pây-dârdır.
mâl-i nüfûz eyleyerek hafta içinde îkā’ eyledikleri i’dâm fa- Kâinât, insan ile kıymetdâr, mevcûdât, insan ile bahti-
zîhasıyla deâim-i adâlet diye halka tanıtmak istedikleri kavâ- yârdır. İnsan olmasa imâret olmaz, insan olmasa saâdet ol-
idin kuvvetliler elinde birer bâzîçe-i agrâz ve ihtirâs olmak- maz; dünya ıssız çöllerden, korkunç dağlardan ibâret kalır.
tan başka bir mâhiyeti bulunmadığını nazarlarımızda bir kat Hâsılı: İnsan, bütün ma’nâsıyla dünyanın medâr-ı şeref
daha isbât etmiş oldular. ü şânıdır.
Mısır’daki milyonlarca ehl-i İslâm’ın saâdetine sû-i kasd
“Vatan”
eden, sulta-i ecnebiyyeyi memlekette te’sîs ve te’yîde çalı-
şan Butros Gali’nin uğradığı âkıbet kendi cezâ-yı fi’lidir. İb- Nedir? Bir dârü’l-emân-ı hayât...! Millet... Bir sîne-i şef-
râhim Verdânî her vatan-perverin îfâsından çekinmeyeceği kat! Bir âğûş-ı himâyettir.
bir vazîfeyi yaparak selâmet-i vatanı için çalışmıştır. İbrâhim İnsan; vatanın sînesinde doğar; milletinin âğûşunda bü-
Verdânî’yi i’dâma mahkûm edenler ve bu cinâyet-i mede- yür. Issız bir ova..., yahud korkunç bir dağ tepesinde, bir a-
niyyeyi milyonlarca halkın âmâl ve temenniyâtına rağmen ğaç kovuğunda, bir mağara deliğinde tek başına yaşar bir
bilfiil icrâ ve irtikâb husûsunda kendilerinde hak ve kuvvet insan tasavvur olunabilir mi?
bulanlar bir Hind fedâîsinin daha büyük ve âlî bir mahkeme İki evli bir köy... Fakat cem’iyet!... Fakat millet!... Fakat
ve muhîtte söylediği son sözleri tahattur etmelidirler. vatan!...
Zavallı vatan kurbânı Hindli Lal Dinigra i’dâmını tefhîm
eden reîs-i mahkemeye son söz olmak üzere şu hakīkati
söylemişti: 1
Benzer şekilde, Beyhâkî, Sünen, 5339.
“İstediğinizi icrâ edebilirsiniz. Aslâ ehemmiyet vermem. 2
“Vatan sevgisi imandandır”, Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, 1102.
Öyle ise milletimizi sevelim! Canımızdan ziyâde sevelim! Bir insan öldürmek, bir âile mahvetmek –düşünülsün!-
Vatanımıza kurbân olalım! Yolunda güle güle can verelim! ne denâettir! Ne vahşettir! Ne canavarlıktır!
Vücûdun kim hamîr-i mâyesi hâk-i vatandandır Ya efrâdı milyonlar teşkîl eden bir ümmeti, koca bir mil-
Ne gam râh-ı vatanda çâk olursa cevr ü mihnetten! letin bir cüz’-i mühimmini elini ayağını kıskıvrak bağlayarak,
ağzını dikerek o bîçâreyi cellâd-ı bî-emân gibi tepesine çök-
[315] Bugün bir millet fedâîsinin, vatan kurbânının pek
müş mehîb bir heykel-i istîlânın ayakları altına yuvarlamak
uzaklardan kopup gelen son sadâ-yı hayâtını işitmekle kal-
ne ile vasfolunabilir? Buna ne denâetin ma’nâsı, ne vahşe-
bimizin en derin, en gizli köşelerinden fışkırıp gözlerimize
tin medlûlü, ne de canavarlığın rûhları titreteni, insaniyete
hücûm eden vedâ’-ı ebedî yaşlarıyla ıslanmış duygular kar-
kan kusturan şekl-i menfûru kifâyet eder!
şısında vicdânımızı vakūrâne bir ateş-pâre-i celâlet kesilmiş
görüyoruz. Rûhumuz hüzn-engîz bir seyâhate, mâtem-nü- Bir milletin kātili olmak...!
mûn bir vazîfe-i mukaddese îfâsına hazırlanıyor. Verdânî
Bir fedâ-yı millet! Bir şehîd-i vatan! işte böyle şîr-pençe gibi Mısır’ın tepesine binmiş, beynini
Kahraman Verdânî! kemiren bir şahsın vücûdunu ortadan kaldırıp milletini, va-
Bu kim?... Evet; bu, bir fedâ-yı millet! Bu, bir şehîd-i tanını kurtarmak için fedâ-yı cânı göze aldırmış!
vatan! Bu bir bârika-i gayret! Bu bir sâika-i hamiyyet! Bu, Hükûmet-i hıdîviyye hey’et-i nuzzâr riyâseti gibi en âlî
bir seyf-i şecâat! Bu, bir şimşîr-i celâlet! bir mevkii işgâl eden bu zât Mısır’ın saâdet-i hayât nâmına
Bu, bir memleket! Bu, bir millet! Bu, bir kale, bu, bir or- bütün menâfi’-i siyâsiyye ve iktisâdiyyesini esâsından mah-
du! vetmek koca bir memleket halkını ilelebed ecnebî zincîr-i
esâretinde mahkûm bırakmak husûsunda ne yapabilmek
Arslan Yürekli İnsan!
elinden gelirse hiçbirini dirîğ etmemiş!
İnsan arasında böyle ulüvv-i fıtrat ashâbı, böyle şiddet-i
Buna birkaç milyon insan nasıl susar! Nasıl boynunu
azm ü sebât erbâbı bulunmasa insanlar yaşayamaz.
uzatıp öyle müdhiş bir boyunduruğa kendi ihtiyârıyla teslîm
Düşman tecâvüzüne ma’rûz kalan bir millet içinde böyle
olur? Hayvan olsa yine bir hareket-i imtinâiyye gösterir.
birkaç bin serdengeçti, gayret meydânına atılarak düşman
süngülerine düşman kurşun ve güllelerine göğüslerini açar- Verdânî
lar; bir vücûd fedâ ederler. Bir millet kazanırlar! Bir can ve- memleketin üzerine çöken bu musîbetin, vebâdan beter,
rirler, bir vatan kurtarırlar. tâ’undan müdhiş olan tahrîbâtında devâm edip gitmekte
Millet sağ oldukça, vatan yaşadıkça o kahramanların da olduğunu gördükçe rüfekā-yı hamiyyeti meyânında en mü-
vücûtları vatanın sînesinde, nâmları milletin kalbinde yaşar! teessir, en sabırsız olmak üzere meydân-ı hamiyyete atılır!
Hiç öyle, milleti, vatanı uğruna fedâ-yı cân etmiş bir “Ne olursa olsun! Bir cân bir milletten”
kahraman ölmüş sayılır mı? Onun nâmı koca bir milletin “Ziyâde kıymetli, bir vatandan değerli olamaz”
nâmûsuyla, haysiyyetiyle, şecâatiyle, istiklâliyle müsâvî!? “Fedâ...!”
İnsan için hakīkī ölüm nedir? İsmi, cesediyle beraber diye vazîfe-i hamiyyeti îfâ eder. Fakat istîlâ, tahakküm ve te-
mezara girmesi, na’şı çürümeden isminin unutulup gitme- cebbür bu millet fedâîsini kātil addederek mahbese atar.
sidir. İnsana bundan fenâ ölüm olamaz. Çünkü bir Fâtiha Kahire’de gazûbâne bir sükût...! İntikām-cûyâne bir düşün-
okumak için ismini anan yok...! ce...!
Bâkī kalan bu kubbede bir hoş sadâ imiş! mısraı büyük Verdânî
bir hakīkati mutazammındır, ki o da hayır ile ibkā-yı nâm- geçen hafta mahkeme-i cinâyette muhâkeme ve i’dâmına
dan başka bir şey değildir.
hükmolundu.
Nice binlerce bin milyarlar, trilyonlar, katrilyonlar ade-
[316] Mahkeme Verdânî’nin değil, Mısır’ın i’dâmına hük-
dince insanlar gelip geçmiş, hepsi kara topraklara karışmış!
metmiş oldu. Mısır’ın gerdanına ipi takıp meydân-ı siyâsete,
Lâkin kıyâmete kadar hayır ile yâd olunmak üzere isimleri
darağacına sürüklemeye kalkıştı. Lâkin Mısır buna râzı ola-
târîh-i insaniyyetin ebedî sayfalarına zînet verenler hemen
cak mı? Kendi eliyle intihâr edecek mi? İşte bu suâlin ce-
hemen sayılabilecek kadar azdır! İşte:
vâbını Verdânî’nin müdâfaasına ta’yîn olunan vükelâ-yı de-
Verdânî âvîden Mahmud Bey veriyor. Mısır’ın buna lâkayd kalma-
ismi Mısır ve dolayısıyla Osmanlı târîh-i inkılâbının ilk say- yacağını en müessir bir lisân-ı vüzûhla anlatıyor! Hey’et-i
falarında görülecek! O târîh-i inkılâb okundukça nuzzâr reisi müteveffâ Butros Paşa Gali’nin Mısır hakkındaki
Verdânî icrâ’ât-ı izmihlâl-âverîni ta’dâd ediyor.
ismi de Mısır kahramanını gösterecek. Mahmud Bey’in nutku Verdânî’yi müdâfaa değil, Mısır
Garip değil midir? Biz bu güzel ismin sâhibini görmedik, hükûmetinin ardında gizlenmiş olan çehre-i istîlâya karşı Mı-
fakat Mısır’da ondan başka şahsen kimseyi tanımıyoruz. sır nâmına arslancasına bir ültimatomdur. Mısır’da bir zelze-
Yalnız bu Mısır kahramanını!... Bugün le-i inkılâbın başlamak üzere bulunduğunu ihbârdır.
Verdânî Hele:
yi yalnız biz mi tanıyoruz? Bütün cihân-ı medeniyet de ta- “Dinleyiniz! Hamiyetiniz varsa beni dinleyiniz!” hitâbı
nıyor. Fakat bizim âşinâlığımız, yine başka...! bir söz değil âdetâ bir alev...!
Yâ Rab! Pây-ı istîlâsı altında inlemekte olduğu bir hasm-ı zırhlılarına güveniyorsa işte buna güleriz! Çünkü o zırhlılar
kahhârına karşı ne büyük yürek! Ne âlî kalb! Ne tûfân-ı sâhilde birkaç kasabayı yakabilir. Fakat dâhilde...! Dâhil-
hamiyyet! Ne şîrâne hamâset! Âh...! İnsânlar millet muhab- de...!
betinde, vatan sevdâsında hep böyle birer kahraman-ı şîr-
dil olsa...!
Hep böyle istihfâf-ı hayat, istihkār-ı mevt, sevdâ-yı ma-
âlî, imtinâ’-ı zillet ü meskenet, ulüvv-i vicdân gibi her biri GİRİD VE RUSYA MÜSLÜMANLARI
insaniyetin medâr-ı mefhareti olan fezâil-i medeniyye ile
Hacıtarhan’da münteşir İdil Cerîde-i İslâmiyye’si Girid
muttasıf olsa...!
mes’elesinden bahisle diyor ki:
Biz o müdâfaayı okurken hâtif-i gaybdan “İşte insan
“Eskiden beri Devlet-i Osmâniyye’yi iz’âc eden mesâil-
böyle olur. Mertlik, kahramanlık buna derler!” kelimât-ı tak-
den biri de Girid mes’elesidir. Girid hıristiyanları Osmanlı
dîriyyesini işitiyor. Kalbimizin bir tûfân-ı hayat içinde çırpın-
hükmünden çıkarak Yunan’a iltihâk etmek emellerine şim-
makta olduğunu görüyorduk.
diye kadar muvaffak olamadılar. Fakat Arnavutluk’un bir
O satırlar üzerinde o kadar dalmış gitmiştik ki sanki
kısmından zuhûr eden iğtişâş üzerine arzularını yapmak için
mahkemede mevcûd bulunuyorduk. Sanki o bârikalar sa-
kendilerinde kuvvet buldular, ciddî harekete başladılar. Fi-
çan, yıldırımlar yağdıran ağza hayran hayran bakıyorduk!
kirlerine uymayan müslümanları cebr ü tazyîke kalkıştılar.
Hele Mahmud Bey’in müteveffâ Butros Paşa’nın sansür
Girid’in bazı şehirlerinde boykotlar i’lân ettiler. Bir Rum
usûlünü vaz’ ile hürriyet-i matbûâtı boğmak gibi yirminci
boykota muhâlif müslümanlarla alışveriş edecek olursa ce-
asr-ı medeniyyette dinsizlerin bile tahammül edebileceği [e-
zâya uğrayacağını söylediler. Hep bunlar müslümanlar aç
demeyeceği!] bir zulmü beyân sırasında, Jül Simon’un:
kalsın da hicret etsin fikirleriyle yapılıyordu. Nihâyet millî
“Serbestî-i matbûat, şerâit-i mübreme-i hayatiyyeden
meclislerinde hıristiyan meb’ûslar Yunan Kralı nâmına itâat
biridir” kavl-i hakîmânesini mahkeme heyetine karşı fırlatıp
yemînini icrâ ettiler. Müslüman meb’ûslara da yemin ettir-
atması bizi gaşyetti.
mek istedilerse de müslümanlar aslâ kabul etmediler. Fakat
Mısır bizim mukaddes vatanımızdır. Mısırlılar bizim din
buna karşı hıristiyan meb’ûslar müslümanları müzâkereye
kardeşlerimiz, vatandaşlarımızdır. Onların felâketi aynıyla
iştirâkten mahrûm bıraktılar. Girid hıristiyanlarının bu kadar
bizim felâketimizdir. Bâ-husûs Mısır’ın Ka’be-i İslâm’ı, Rav-
insafsız ve haksız hareketleri Osmanlı efkâr-ı umûmiyyesini
za-i Mutahhara-i Cenâb-ı Seyyidü’l-enâm’ı düşman istîlâsın-
bi-hakkın galeyâne getirdi. Memâlik-i Osmâniyye’nin büyük
dan muhâfaza husûsundaki ehemmiyet-i mevkiiyyesini söy-
şehirlerinde mitingler yapılarak protestolar icrâ edildi. Dev-
lersek bu mübârek kıt’aya musallat olan ellerin yapmakta
let-i Osmâniyye de bu hâle rızâ göstermeyip düvel-i hâmiy-
oldukları fenâlıktan ne kadar şikâyete haklı olduğumuz bir
yeye notalar verdi. Düvel-i hâmiyye cevaplarında Devlet-i
kat daha tezâhür eder. Avrupalılar bizim içimizdeki anâsır-ı
Osmâniyye’nin Girid’deki hukūkunu himâye edeceklerini
gayrimüslimeyi himâye bahânesiyle başımıza dünyanın be-
bildirdiler. Son telgraflar Yunan ricâl-i siyâsetinin Girid işle-
lâlarını yağdırıyorlar. İşte Girid Rumları gibi insaniyetin istik-
rini son derece dikkatle ta’kîb ettiklerini gösteriyor. Nîm-res-
râh edeceği, medeniyetin la’net-hân olacağı canavarları şı-
mî gazeteler Girid siyâsîlerini Devlet-i Osmâniyye’nin hukū-
marta şımarta tepemize çıkardılar. Böyle ezmine-i kable’t-
kunu ihlâle teşvîk ediyor. Düvel-i hâmiyyeye ilhâk vesâyâ-
târîhiyye vahşîlerine rahmet okutan insan kıyâfetli hayvâ-
sında bulunuyor. Yunan siyâsîlerinin bu fikirlerine sebep
nât-ı müfterisenin her arzularına peki!... Her emellerine e-
Devlet-i Osmâniyye’nin Yunan’a karşı i’lân-ı harp etmek is-
vet...! İcâbetleriyle mukābele ediyorlar. Dört yüz milyonluk
temesi ve böyle harp zuhûrunda hâl-i iğtişâşta bulunan bir
koca âlem-i İslâm’ın hukūk-ı mukaddese-i dîniyye ve hayâ-
kısım Arnavutlar’ın kardeşleriyle birlikte muhârebeye koşa-
tiyyesini çocuk oyuncağına çevirdiler! Fakat Avrupalılar hiç
cakları hakkındaki beyânnâmeleri olsa gerek. Her ne ise
düşünmüyorlar ki bu hakaretler âlem-i İslâm’ın ciğerlerini
mes’elede asıl câlib-i dikkat olan cihet Girid hıristiyanlarının
deldi. Kalblerini parçaladı! Hele Girid’deki tahakkümleri ze-
şu icrâ’âtlarından binde birini müslümanlar yapmış olsa dü-
hirli bir hançer oldu; rûhuna saplandı. Onlar bilirler ki dört
vel-i hâmiyyenin derhal kat’î kararlar ittihâzıyla hıristiyanları
yüz milyon İslâm’ın mukaddes bir sancağı vardır. Onlar bi-
himâyede gecikmeyecekleri noktasıdır.”
lirler ki o mukaddes livâü’l-hamd-i İslâm bir kere meydana
çıkarsa dört yüz milyon İslâm’ın tâ son ferdine kadar direği
dibinde can vermedikçe o sancak mağlûp olmaz. Avrupa “Matbaa-i Hayriyye” ve Şürekâsı Müdîr-i Mes’ûl: Eşref Edîb

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
14 Temmuz 1910 7 Recebülferd 328 Perşembe 1 Temmuz 326 Dördüncü Cild - Aded: 97
TEFSÎR-İ ŞERÎF kendisiyle Mevlâsı arasında bir vuslattır diye nazar eyleme-
lidir; çünkü ârifin vusûlü ancak mülâhaza-i Cenâb-ı Kuds’te
Envâr-ı Kur’ân
müstağrak ve mâ-sivâsından bi’l-külliye kaybolmasıyladır,
Sure-i kerîmeyi kırâat eden kimse eğer namazda ise bir derecede ki hattâ ne nefsini ve ne nefsinin ahvâlinden
(‫ )نعبد‬ile (‫ )نستعين‬fiillerindeki mütekellim maal-gayr zamirleri bir hâlini mülâhaza edebilir ve şâyet böyle bir mülâhaza vâ-
kāri’ ile hafazaya ve salât-ı cemâate hâzır olanlara ve eğer ki’ olsa bile bu mülâhaza Cenab-ı Kuds’ü mülâhaza etmek
namaz hâricinde ise kāri’ ile hafazaya ve sâir muvahhidîne ve ona müntesib olmak i’tibâriyle vukū’ bulur. Vüsûl ancak
şâmil olur. Kāri’ belki cemâatin bereketi ile ibâdeti kabul mülâhaza-i Cenâb-ı Kuds’te istiğrâk ve mâ-sivâdan bi’l-kül-
olunur da hâcetine icâbet buyurulur diye kendi ibâdetini liye gaybet ile olduğu içindir ki Hak Celle ve Alâ haz-
onların ibâdeti ve hâcetini onların hâceti ile mezceylemiştir, retlerinin habîbi lisânından 1(‫معنا‬ َ َ َ ‫الله‬ َّ ِ ‫تحزن‬
َ ّٰ ‫ان‬ ْ َ ْ َ ‫ )لا‬diye hikâye
buyurduğu kelâm, kelîmi lisânından 2(‫سيهدين‬ ِ ٖ ْ َ َ ‫ربى‬ ِ َّ ِ ) sû-
ّٖ َ ‫معى‬
çünkü cemâat içinde ibâdet ve hâceti reddolunmaz asfiya َ َ ‫ان‬
ve sulehâ-yı ibâd bulunduğu cihetle hepsinin ibâdet ve hâ- retinde tahkiye buyurduğu kelâma tafdîl edilmiştir. Habîb-i
ceti reddolunması baîd olduğu gibi bazısını kabul edip Ekrem sallallâhü Teâlâ aleyhi ve sellem efendimiz Ebû Be-
bazısını reddeylemek dahi Erhamü’r-râhimîn’in keremine kir es-Sıddîk radıyallâhu anhü hazretleriyle gârda bulunduk-
lâyık değildir. Gûyâ kāri’: “Yâ İlâhe’l-âlemîn! Benim ibâde- ları zaman zikr-i Mevlâ’yı zikr-i nefse takdîm ile yâr-i gârına
tim envâ-ı taksîr ile âlûdedir, fakat cemî’-i âbidînin ibâdetle- (‫معنا‬
َ َ َ ‫الله‬ َّ ِ ‫تحزن‬
َ ّٰ ‫ان‬ ْ َ ْ َ ‫ )لا‬diye tesliyet buyurduğu halde Cenâb-ı
riyle memzûcdur, imdi olunan ibâdâtı birbirinden seçip de Kelîmullâh aleyhi selâmullâh hazretleri Kitâbullâh’ta zikro-
ben kulunun ibâdetini reddetmek ve evliyâ ve sulehânın i- lunduğu üzere zikr-i nefsi takdîm eyledi.
bâdetleriyle muhtelit bulunan bütün ibâdâtı kabul buyurma- (‫نستعين‬ َ َّ ِ َ ‫نعبد‬
ُ ٖ َ ْ َ ‫واياك‬ َ َّ ِ ) kavl-i kerîminde zamir-i mansûbun
mak senin kerem-i vâsiana çesbân değildir... İbâdâtımı on- tekrar buyurulması ibâdet ile istiâneden her birinin Cenâb-ı
ların ibâdetlerine inzimâm eylemesi bereketi ile kabul et ve Hakk’a maksûr ve münhasır bulunduğunu tansîs ve bir de
hâcetimde onların hâcetlerine inzimâm etmesi bereketi ile münâcât ve hitâb ile ibrâz-ı istilzâz içindir. Vâkıa ( ‫نعبد‬ َ َّ ِ
bana avn ü meded kıl...” diye tazarrû’ ve istirhâm etmiş olu- ‫ونستعين‬
ُ ٖ َ ْ َ َ ) denilse atıf dahi hasra delâlet ederse de bu hasr
yor. İşte cemâatin meşrû’ kılınmasında sır ve hikmet budur. ibâdet ile istiânenin beyni cem’ etmek i’tibâriyle olmak da
(‫ )اياك‬zamir-i mef’ûlünün fi’l üzerine takdîmi hasr u kasr muhtemel [318] bulunduğuna ve şu halde ibâdet ile istiâ-
için olduğu beyân edilmişti. Bir de Zât-ı Bârî kâinâtın müb- nenin mecmûu Cenâb-ı Hakk’a maksûr olup her biri ayrı
dîi bulunduğundan tertîb fi’z-zikr tertîb fi’l-vücûda muvâfık ayrı kasr edilmemiş olacağına mebnî zamirin tekrarıyla bu
olsun için takdîm edilmiş olmak ihtimali de vardır. Takdîm- ihtimal mündefi’ olduğu gibi fazla olarak münâcât ve hitâb
de şu tenbîh ve irşâd dahi vardır ki âbid ma’bûd-ı hakī- ile ibrâz-ı istilzâz dahi hâsıl olmuştur.
kīsine evvelen ve bizzat nazar edip sonra ibâdete nazar et-
meli ve buna da kendisinden sâdır olmuş ibâdettir diye na- 1
Tevbe, 9/40.
zar etmeyip belki Cenâb-ı Hakk’a bir nisbet-i şerîfedir ve 2
Şuarâ, 26/62.
Abd cemî’-i mühimmâtda ve alel-husûs edâ-yı ibâdâtda mesâlih-i meâşiye ve meâdiyesini îfâya muktedir olur. İkin-
taleb-i ma’ûneti takdîm edip sonra ibâdetin Cenâb-ı Hakk’a cisi hak ile bâtıl ve salâh ile fesâd arasını fârık delâil-i nis-
mahsûs olduğunu zikr eylemesi îcâb eder iken ibâdetin tak- bîdir. 7(‫النجدين‬ ِ ْ َ ْ َّ ‫وهديناه‬ ُ َ ْ َ َ َ ) kavl-i kerîmi ile 8( ‫فهديناهم‬ ْ ُ َ ْ َ َ َ ‫ثمود‬ُ ُ َ ‫واما‬ َّ َ َ
dîm olunması ruûs-ı âyât tevâfuk etsin ve vesîlenin taleb-i ٰ
‫الهدى‬ ْ
ُ ‫العمى َعلى‬َ ْ
ٰ َ ‫فاستحبوا‬ َ
ُّ َ َ ْ ) nazm-ı şerîfinde bu ma’nâca hidâ-
hâcet üzerine takdîmi icâbete daha dâî olduğu bilinsin için- yete işâret buyurulmuştur. Evvelkinin Ma’nâsı: Biz insan
dir. Vech-i takdîm olmak üzre şu da denebilir ki mütekelli- için hayır ve şerrin hak ve bâtılın delîl ve alâmetlerini nasb
min ibâdeti nefsine nisbet etmesi kendisinden sâdır olan i- eyledik - İkincisinin Ma’nâsı: Biz hak ile bâtılın arasını fârık
bâdeti bir emr-i azîm add ile kibir ve gurûrunu îhâm eyle- delâil-i nasb ile kavm-i Semûd’u irşâd eyledik, fakat onlar
diğinden ibâdeti nefsine nisbet ile kendisi için hâsıl olan bu delâili ihmâl ile amâyı hudâ üzerine ihtiyâr ve tercîh etti-
rütbe-i kuvvet-i nefsiyle hâsıl olmayıp ancak Cenâb-ı Kuds’- ler demektir. (‫نجدين‬ ِ ْ َ ْ َ ) necdin tesniyesidir. Necd: Yüksek yola
ün avn ve tevfîki ile müyesser olduğuna delâlet etsin için denir; âyet-i kerîmede bi-tarîki’l-istiâre delîl-i vâzıh murâd-
(‫نستعين‬
ُ ٖ َ ْ َ ‫واياك‬ َ َّ ِ َ
َ َّ ِ َ ) kavlini terdîf etmiştir. Bu veche göre ( ‫واياك‬ dır: Delîl-i vâzıh vuzûhuna mebnî her nâzırın manzûru olan
‫نستعين‬
ُ ٖ َ ْ َ ) kavlinden maksûd abdin ibâdeti nefsine nisbet et- tarîk-i mürtefıa teşbîh buyrulmuş. Üçüncüsü irsâl-i rusul ve
mesinden husûle gelen tevehhümü izâledir. inzâl-i kütüb sûretiyle olan hidâyettir. 9( ‫للتى‬ ٖ َّ ِ ‫يهدى‬ َ ٰ ْ ُ ْ ‫هـذا‬
ٖ ْ َ ‫القران‬ َ ٰ ‫ان‬ َّ ِ
‫اقوم‬
َُ َ ْ َ ‫هى‬ ِ ) nazm-ı şerîfinde bu cins hidâyet kasd olunmuştur.
Tefsîr-i Dördüncüsü onların kulûbuna vahiy veya ilhâm ile serâir
keşf edilerek kendilerine eşyânın kemâ hiye fî nefsi’l-emri i-
َ ٖ َ ْ ُ ْ ‫الصراط‬
‫المستقيم‬ َِ ِْ
َ َ ِّ ‫اھدنا‬
râe olunmasıdır. Bu cins hidâyete yalnız enbiyâ ve evliyâ
Bu kavl-i kerîm taleb olunan iâne-yi İlâhiyyenin a’zam
ve ehemmini ta’yîn eder cümle-i ibtidâiyyedir. Bu sûrette
nâil olurlar. 10(‫اقتده‬ ْ ِ َ ْ ‫فبهدیهم‬
ُ ُ ٰ ُ ِ َ ‫الله‬
ُ ّٰ ‫هدى‬ َ َ ‫الذين‬ َ ِ ٰ ُ ) kavl-i kerîmi
َ ٖ َّ ‫اولـئك‬
atfın terki bu cümle ile mâ-kabli haber ve inşâca muhtelif
ile 11(‫سبلنا‬ ْ ُ َّ َ ِ ْ َ َ ‫فينا‬
َ َ ُ ُ ‫لنهدينهم‬ َ ٖ ‫جاهدوا‬
ُ َ َ ‫والذين‬
َ َٖ َّ ) nazm-ı şerîfinde maksûd
olan hidâyet budur. İmdi bu makamda niyâz olunan hidâ-
olduklarından beynlerindeki kemâl-i inkıtâa mebnîdir. Ya-
َ َّ ِ َ ) kavl-i kerîminden neş’et eden yet ya kâride hâsıl olmuş bazı ecnâs-i hidâyet üzerine bakıy-
hud bu cümle (‫نستعين‬ ُ ٖ َ ْ َ ‫واياك‬ ye-i ecnâs-ı hidâyetin tezyîdi ve yahud kendisinde husûl
suâle cevâb vâkī olmuş cümle-i istînâfiyyedir: Gûyâ cânib-i
bulmuş hidâyetin devâm ve sebâtı ve yahud ihsân olunan
Cenâb-ı Akdes’den mehâmm-ı umûrda ve yahud edâ-yı vâ-
ecnâs-ı hidâyetten her biri üzerine teferrü’ eden kemâlâtın
cibâtta size ne vech ile iâne etmekliğimi istiyorsunuz diye
َ ِ ْ ِ ) diye arz-ı matlûb etti- husûlü ve meselâ kuvve-i akliyenin kemâlidir. Ve yahud ak-
taltîfen vukū’ bulan suâle ibâd (‫اھدنا‬
ler. Bu takdîrce atfın terki kemâl-i ittisâle mebnîdir. vâl-i rusul ve meânî-i kütüb ile ihtidâda rusûh hâsıl olması
Hidâyet: Matlûba îsâl eden şeye lutf ile delâlet ve irşâd- niyâz ve tazarrû olunur. İşte her kâri (‫المستقيم‬ َ ٖ َ ْ ُ ْ ‫الصراط‬َ َ ِّ ‫اھدنا‬ َ ِ ْ ِ ) ile
dır. Hidâyetin ma’nâsında lutuf mu’teber olduğu içindir ki kendi hâl ve makamına çesbân bir nevi hidâyeti niyâz eder
ٰ ِ ‫فاهدوهم‬ ve meselâ seyr-i ila’llâhın aksâ-yı merâtibine vâsıl olan âri-
hidâyet ancak hayırda isti’mâl olunur. Vâkıa 1( ‫الى‬ ُْ ُْ َ
ْ ِ fun bi’llâh bu niyâz ile şu ma’nâyı kasd eyler: (Bizi ya Rab-
‫الجحيم‬
ِ ٖ َ ‫صراط‬ َ ِ ) kavl-i şerîfinde hidâyet mehdî için lutuf ve ha-
yır olmayan ma’nâda isti’mâl olunmuşsa da bu isti’mâl habe’l-âlemîn! Sende seyretmek tarîkına irşâd et ki bizden zul-
ٍ ٖ َ ‫بعذاب‬ٍ َ َ ِ ‫فبشرهم‬ met ve hicâblar sıyrılsın da senin nûr-ı kudsün ile istizâe e-
kīkat olarak değil, 2(‫اليم‬ ْ ُ ْ ِّ َ َ ) nazm-ı celîli gibi te-
hekküm tarîkıyledir. 3( ‫قل‬ ِّ َ ْ ‫يهدى ِ َالى‬
ِ ُ ‫الحق‬ ٖ ْ َ ‫من‬ ْ ُ ِ َ َ ُ‫من ش‬
ْ َ ‫ركائكم‬ ْ ِ ‫هل‬ ْ َ ‫قل‬ ُْ derek seni senin nûrunla görelim). Yukarıda zikr olunduğu
‫للحق‬ ْ ِ
ِّ َ ‫يهدى‬ ٖ ْ َ ‫الله‬ ّٰ
ُ ) âyet-i celîlesinde olduğu vech ile hidâyetten üzere seyr-i ila’llâhın intihâ ve inkıtâiyla seyr-i fi’llâh başlar
müştakk olan fi’lde (‫ )لام‬ve yahud (‫ )الى‬ile teaddî asıl olma- ki bu makam bitmez tükenmez bir ummân-ı irfândır.
sına nazaran (‫الصراط‬ َ َ ِّ ‫اھدنا‬ َ ِ ْ ِ ) kavl-i kerîminde 4(‫قومه‬ ُ َ ْ َ ‫موسى‬ ٰ ُ ‫واختار‬َ َ ْ َ) َ ِ ْ ِ ) kavl-i kerîmi duâ ma’nâsında sîga-i emirdir. Emir
(‫اھدنا‬
nazm-ı şerîfindeki hazf ve îsâl muamelesi vâkı’ olmuştur, ile duâ lafzen ve ma’nen müteşârikdirler. Lafzen müteşârik
nasıl ki 5(‫سبلنا‬ ْ ُ َّ َ ِ ْ َ َ ) âyet-i celîlesi de bu vech ile vârid ol-
َ َ ُ ُ ‫لنهدينهم‬ oldukları zâhir. Ma’nen teşârükleri her ikisi taleb ma’nâsını
muştur. ifâde eylediği içindir. Beynlerindeki fark ancak isti’lâ ve te-
Hidâyetu’llâh kābil-i add ve ihsâ olmayan envâa tenev- seffül iledir, yanisîga-i emir isti’lâ ve taazzum sûretiyle îrâd
vü’ eder, nitekim Cenâb-ı Bârî 6(‫تحصوها‬ ِ ّٰ ‫نعمة‬
َ ُ ْ ُ ‫الله َلا‬ َ َ ْ ِ ‫تعدوا‬ ْ ِ َ)
ُّ ُ َ ‫وان‬ olunursa emirdir ve teseffül ve tevâzu tarîkıyle tekellüm olu-
buyurmuştur. Fakat birbirine terettüb eder ecnâsa munha- nursa duâdır. Şu halde makamı âlî olan zât mâ-dûnuna te-
sırdır. Birincisi ifâza-i kuvâ-yı tabîiyye ve hayvâniyye ile ifâ- vâzu’ ile (şöyle yap) dese buna duâ ve niyâz denir. Ve bi’l-
za-i kuvâ-yı müdrike ve meşâir-i zâhire ve bâtınedir. İnsan- aks mâ-dûn kendisinden rütbesi yüksek olana bu sözü isti’lâ
dan efâîl’-i tabîiyyesi kuvâ-yı tabîiyye ve hayvâniyye ile su- ve tekebbür ile söylese [319] bu sûrette ona emir ıtlâk olu-
dûr eder ve kuvâ-yı müdrike ve meşâir-i zâhire ve batıne ile nur. Bazıları: Duâ ile emir arasındaki fark isti’lâ ve teseffül
ile değildir, belki âmirin me’mûra nisbet ile mertebesi daha
1
Sâffât, 37/23.
2 7
Âl-i İmrân, 3/21. Beled, 90/10.
3 8
Yûnus, 10/35. Fussilet, 41/17.
4 9
A’râf, 7/155. İsrâ, 17/9.
5 10
Ankebût, 29/69. En’âm, 6/90.
6 11
Nahl, 16/18. Ankebût, 29/69.
yüksek ve dâînin derece ve menziletce med’uvvdan nefsu’l- taleb eylediğimiz umûrun cümlesinden efdal olduğu cihetle
emrde esfel olması lâzımdır dediler. Hak celle ve alâ hazretleri (‫نستعين‬ َ َّ ِ َ ) kavl-i şerîfinde istiâ-
(‫ )صراط‬mutlakâ yola ve ala kavlin açık yola denir ki şâh- nenin hâsseten Zât-ı akdes-i kibriyâsından olacağını bize
râh ta’bîr olunur – Tercüme-i Kâmus. Aslı (‫’)سراط‬dır. Etbâkta, ta’lîm buyurduktan sonra bu âyet-i celîlede dahi nasıl isti-
sad ta’ya mutâbık olduğundan sin sad’a kalb olundu. Mü- âne edeceğimizi bize ta’lîm buyuruyor.
beddelün minhe daha karîb olmak için bazen sad’a (‫ )زا‬har- Bereket-zâde İsmail Hakkı
finin savtı işmâm edilir. Burada kelime-i mezkûre üç türlü kı-
râat olunmuştur. Fakat sad ile (‫ )صراط‬Kureyş lügatidir ve Mus-
haf-ı Osmân’da bu sûretle mürtesemdir. Cem’i (‫’)صرط‬dur:
Kitap ile kütüb gibi. Tezkîr ve te’nîsde (‫ )طريق‬gibidir; tarîk TÂRÎH-İ İSLÂMİYYET
lafzı nasıl mezkûr ve müennes kılınırsa sırât lafzı da mezkûr
ve müennes kılınır. Tezkîr lügat-ı Temîm, Te’nîs lügat-ı Hi- Türkçe’ye Mütercem Risâlesine Karşı Reddiye
câz’dır.
(‫ )مستقيم‬doğru demektir. Sırât-ı müstakīm ile alel-ıtlâk – 21 –
tarîk-ı hak murâddır, ister nefs-i millet-i İslâm olsun, ister Cedd-i sâmiyy-i nebevî Abdulmuttalib bin Hâşim hule-
millet-i İslâm’ın bâb-ı ef’âl ve akvâl ve ahlâkta ve gerek halk mâ ve hukemâ-yı Arab silkinde ma’dûd olup gayet âlî-şân
ile hâlık arasındaki muamelât husûsunda üzerine deverân bir zât idi. Mâlik olduğu akl-ı selîm sâyesinde şürb-i hamr
eylediği hak olsun. Bazıları onunla millet-i İslâm murâddır gibi ef’âl-i habîseyi nefsine tahrîm etmiş, cebel-i Hirâ’da ta-
dediler. Musannif Mesâbîh şerhinde dedi ki sebîlu’llâh re’-yi hannüs “bi’t-tevâlî birkaç gece meks ve ârâm ile teabbüd”
kavîm ve sırât-ı müstakīm demektir ki bunlar da i’tikād-ı ilk ol müşârun ileyhde görülmüştür. Şehr-i Ramazân hulûl
hak ve amel-i sâlihden ibârettir. Sebîlu’llâhın âhâdı teaddüd edince bilcümle fukarâ ve mesâkîni it’âm, cebel-i mezkûra
etmez ve cihâtı muhtelif olmaz, lâkin onun derecât ve me- suûd ile bir müddet şuûnât-ı Subhâniyye tefekkürâtına hasr-
nâzili vardır ki sâlik onu ilim ve amel ile kat’ eder. Bir kimse ı merâm ederdi. Ahyânen kuşlara ziyâfet olmak üzere ruûs-ı
ayağı kayıp da bu menâzilin birinden inhirâf edecek olursa cibâle et’ime-i münâsibe vaz’ ettirirdi. Bu münâsebetle ken-
şâhrâh-ı istikāmeti kaybedeceği şüphesizdir. disine “mut’imu’t-tayr” unvânı verildiği gibi “feyyâz” mah-
Sırât-ı müstakīm ile murâd, din veya hak veya adl ve lasıyla da yâd olunmakta idi.
hudûddur dediler. Biz deriz ki akāid ve âdâba ve ahkâm ve Asl-ı ism-i şerîfleri “Şeybetü’l-hamd” olup sinn-i şeyhû-
teâlîme mütedâir olarak saâdet-i dünyâ ve âhirete îsâl eden hete vâsıl ve mehâmid-i cemîleye nâil olması ümîdiyle, te-
her ne var ise cümlesi murâddır. Bunlardan mûsıl-ı saâdet fe’ülen bu nâm ile tesmiye kılınmıştı. Filhakīka zât-ı vâlâları
olanlara niçin sırât ve tarîk tesmiye kılındı? Bunlardan me- bu meziyyet-i âliyeyi tamâmen hâiz olarak tebcîlât-ı umû-
selâ hakkı, ki Cenâb-ı Bârî’ye ve nübüvvete ve ahvâl-i kevn miyyeye mazhar olmuşlardı. Kendisi pek ziyâde muammer
ve nâsa i’tikād-ı sahîhden ibârettir, ele alalım bunda ma’nâ- olup ömr-i tabîîyi tecâvüze muvaffak olduğu gibi* siyâdet-i
yı sırâtı vâzıhan görürüz; çünkü tarîk kasd eylediğim gayeye âmme ihrâzına medâr olan evsâf ve ef’âl-i pesendîde ile
vusûl için benim seyr u sülûk ettiğim şeydir, hak da akīde-i mümtâz olmasına binâen bilâ-müdâfaa seyyid ve şerîf tanı-
sahîhada vâkı’ olan keyfiyyâtı bana beyân eylediğinden o lır, vekāyi-i azîmede bütün kabâil-i Kureyş tarafından melce’
da sübül-i müteferrika-i mudılle arasında câdde gibidir; şu ve mefza’ ittihâz edilirdi.
halde hisse-i nisbet ile tarîk-i vâzıh ne ise akıl ve nefse nisbet Abdulmuttalib unvânıyla kesb-i iştihâr etmesi pederi
ile hak da odur; biri seyr-i hissî diğeri seyr-i ma’nevîdir. Hâşim’in hîn-i vefâtında birâderi “Muttalib”e hitâben “Yes-
Hudûd ve ahkâmdaki ma’nâya nazar-ı im’ân ile nazar etsen rib’deki oğlumu unutma, [320] buraya al, o senin abdindir”
bunların sırât ve tarîke teşbîhdeki vechi dahi vâzıhan görür- demesi dolayısıyladır. Bir rivâyet böyledir. Diğer rivâyete
sün. Ahkâm-ı a’mâl vâcib, mendûb, mübâh, muharram, göre Hâşim’in vefâtından sonra amcası Muttalib vâlidesini
mekrûha taksîm edilmiş olduğundan bu taksîm hayrı şerden bi’l-irzâ “Şeybe”yi Medîne’den alması üzerine kendisine bir
nefs ve ictihâdımızla temyîz husûsunda bize suhûlet-bahş ol- hulle-i Yemâniyye ilbâs ve bindiği deveye irdâf etmiş, Mek-
muştur ve binâenaleyh ahkâmın hidâyet-i kübrâ olan din ile ke’ye girdikleri esnâda görenler nûr-ı cemâline hayrân ola-
beyânı amelen sülûk olunur tarîk-i vâzıh gibidir. İnsan ken- rak Muttalib’in kölesi zannıyla “Abdulmuttalib’e bakınız” di-
dine tab’an ve fikren ihsân olunan envâ-i hidâyâtta saâdete ye yekdiğerine hitâb etmişler. Muttalib her ne kadar beyân-ı
mûsıl olur vech ile seyr u sülûk edebilmek için inâyet-i hâs- hakīkat eylemiş ise de bundan dolayı bu ünvân-ı garîb
saya şiddet-i ihtiyâc ile muhtâc olduğundan Cenâb-ı ecellu nâm-ı aslîsine galib olmuştur. Bazıları da yetîm olarak Mut-
a’lâ bizim Zât-ı ulûhiyyetine ilticâ edip de ehvâ-yı nefsâ- talib’in nezdinde bulunması hasebiyle bu ünvânla yâd olu-
niyyemize karşı bize nusret ihsân etmek için kendisinden ta- nurdu demişlerdir.
zarrû-i hidâyet etmekliğimize ve bize inzâl olunan şerîat ve Abdulmuttalib güzel terbiye görerek ekmel-i evsâfı hâiz
ahkâmı ma’rifet husûsunda bezl-i fikr ve makderet eyledik- olmuştu. Amcası Muttalib’den sonra risyâset-i Mekke kendi-
ten sonra ancak Zât-ı ulûhiyyetinden avn u meded taleb et-
meğe bizi irşâd buyurdu. Bu taleb-i hidâyet saâdet-i dünyâ *
Müşârun ileyhin yüz kırk sene kadar yaşadıkları erbâb-ı târîh nez-
ve ahireti müştemil olup Cenâb-ı Hakk’dan avn u mededini dinde takarrur etmiş bir hakīkattir.
sine tevdî olundu. On’dan ziyâde erkek evlâdı var idi. Dai- laşıp kemâl-i savletle hücûm edecekleri hengâmda bütün
ma onları mekârim-i ahlâka tergīb ve ef’âl-i redî’eden terhîb ahâlî Abdulmuttalib’in başına toplanarak istimdâd etmişler-
ile kendilerine nasâyih-i âliye bahş ederdi. Bilhassa zulüm di. Müşârunileyh cümleye hitâben îrâd ettiği nutk-ı belîğine
ve teaddîye ictirâdan şiddetle zecr edip “zâlim olanların âkı- şu sözleri de ilâve eylemiş idi ki metânet-i kalbiyyesine,
betleri vahîm olur, zulme inhimâk eden behemehâl cezâsını hüsn-i i’tikādına bürhân-ı celîdir: “Yâ ma’şera Kureyş! Bu
bulur” derdi ve bu hakīkate dâir pek çok misâller gösterirdi. Beyt-i şerîfi hedm ve tahrîbe kimse kādir olamaz. Hiç merâk
O sırada Suriye diyârında zulm-i enâm ile müştehir bir heri- etmeyiniz, bu binâ-yı âlînin büyük sâhibi hıfz ve himâyesini
fin mes’ûdiyyet ile ifnâ-yı hayât ederek vefât eylediği ken- bizden dirîğ etmez”
disine ihbâr edilmesi üzerine bir miktar i’mâl-i fikirden sonra O gün estâr-ı Ka’be’ye sarılarak arz ettiği münâcât-ı vâ-
şöyle cevâb verdi: “O halde bu âlemden başka bir âlem da- lihâne cümlesinden bu beytler bilcümle ahâlînin zîver-i hâ-
ha olmak iktizâ eder ki cezâsız kalan zulümlerin ukūbeti ora- tıraları olarak pâyidâr olmuştur:
da tertîb olunsun, mutî’ ve mazlûm kullara da mükâfât-i lâ-
‫لاهم ان المرء يمنع رحله فامنع حلالك‬
ika i’tâ edilsin”.
Devr-i câhiliyyetde bulundukları halde müşârunileyh gi- ‫و انصر على آل الصليب و عابديه اليوم آلك‬
bi daha bazı akl-ı selîm erbâbı bu gibi ahvâl ile âlem-i ahire- ‫لا يغلبن صليبهم و محالهم غدوا محالك‬
tin hikmeten lüzûmuna istidlâl etmiş, adâlet-i Rabbâniyye’-
(‫)لاهم‬, ‘Allâhümme’nin muhaffefidir. (‫ )حلال‬emtia-i beyt
nin sûret-i katiyyede tahakkuk edebilmesi için dâr-ı cezânın
ma’nâsınadır. Burada sükkân-ı Harem murâddır. (‫)آل الصليب‬
mevcûdiyyetine kāil olmuşlardır.
ehl-i salîb demek, (‫ )وعابديه‬onun atf-ı tefsîridir ki salîbe, çe-
Abdulmuttalib hazretleri âhir-i ömürlerine doğru ibâdet-i
lîpâya tapan kimselerden ibârettir. (‫ )محال‬kesr-i mîmiyle kuv-
esnâmı bi’l-külliyye terk ile her ma’nâsınca tevhîd-i Bârî’ye
vet ve mekîde mürâdifidir. (‫)وهو شديد المحال‬
muvaffak olmuştu. Rivâyât-ı mevsûkeye nazaran Kitap ve
O sırada Hebeşistân tâbiiyyetinde bulunan San’âu’l-
sünnette vârid olan birçok mehâsin-i âmâl ve mekârim-i hı-
Yemen Emîri Ebrehe bin es-Sabâh ile maiyyetindeki asâkir
sâl –ilhâm-ı Rabbânî eseri olarak– nezd-i müşârun ileyhde
dîn-i Nasrâniyyet üzerine idiler. Ahâlî-i Mekke alel-ekser
be-gayet mültezim bulunmakta idi. Meselâ nezre vefâ, ni-
putperest idiyseler de Bârî-i Teâlâ hazretlerine hâlıkıyyette
kâh-ı mehârimden imtinâ, mev’ûde* katlinden zecr-i şedîd,
şerîk isbât etmedikleri cihetle kendilerini ekānîm-i selâseye
hamr ve zinâ gibi habâisi tahrîm, Beyt-i şerîfi uryân olarak
kāîl olanlardan ziyâde tevhîde akreb görürler ve bu münâ-
tavâf etmeği takbîh bu cümledendir.
sebetle himâye-i Subhâniyye’ye liyâkat iddiâsında bulunur-
(Bunların cümlesi İnsânu’l-Uyûn’da İbni Cevzî’den nak-
lardı.
len ta’dâd olunmuştur) Kezâlik Mevâhibu’l-Ledunniyye’de
İşte ebyât-ı mezkûre bu esâs üzerine ibtinâ kılınan is-
tasrîh olunduğu üzere daima kendisinden râiha-i miske şe- tirhâmâtı muhtevî oluyor.
bîh revâyih-i tayyibe intişâr eder, cebîn-i pâklerindeki nûr-ı Ka’be-i muazzamanın hedm ü tahrîbi ile Kureyşî’leri,
rahşân-ı Muhammedî uzak mahallerden müşâhede edilir- belki bilcümle kıt’a-i Hicâzî’ye sükkânını kahr ve tedmîr için
miş. gelen Ebrehe ordusunun bu hareketlerine [321] illet-i bâise
(Müşârun ileyhin sitâyişine dâir Huzâfe nâm şâir-i câhi- gerçi adâvet-i dîniyyeden ziyâde emr-i siyâset, esbâb-ı ik-
lînin inşâd ettiği kasîde-i belîğānenin makāle-i sâlifede mez- tisâdiyyeye riâyet idi. Çünkü Beyt-i şerîf’e bilcümle akvâm-ı
kûr matlai hem nâm-ı kadîmini, hem de bu hâssa-i nûrâniy- Arabiyye’nin irtibât-ı kalbiyyeleri, her sene berây-ı ziyâret o-
yetle iştihâr-ı tâmmını muhtevi vesâik-i mu’teberedendir) rada ictimâ’ ederek yekdigerleriyle iktisâb-ı ülfet ve akd-i
Hattâ bu nûr-ı mübârek sâyesinde kazâ-yı havâic vukū- uhuvvet etmeleri San’â Hükûmeti’nin devâm-ı mevcûdiy-
unu mükerreren tecrübelerine binâen kavm-i Kureyş kaht-ı yetine, diyâr-ı Yemâniyye’nin ma’mûriyyetine hizmet et-
şedîd isâbetinden korktukları hengâmda müşârunileyhin mezdi, belki bi’l-aks bâdî-i tezelzül ve harâbî olabilirdi.
koltuklarına girerek kemâl-i i’zâz ve ihtirâmla isitskā duâsına Binâberîn akvâm-ı mezkûreyi kendi tarafına celb ile bi’l-
çıkarılmasını husûl-i icâbete vâsıta-ı yegâne addederlermiş. vücûh müstefîd olabilmesi için Ebrehe San’â şehrinde gayet
Rasûl-i Ekrem efendimiz hazretleri âlem-i şuhûdu teşrîflerin- müzeyyen ve muhteşem bir kilise binâ ettirdi, bundan böyle
den sonra Abdulmuttalib kendilerini de istiskāya berâber nâsın zînet ve ihtişâmdan ârî olan Ka’be’yi terk ile berây-ı
götürürdü, bi-iznillâh her zaman eser-i icâbet müşâhede olu- hacc ve ziyâret oraya gelmeleri evlâ olacağını bütün kabâil-i
nurdu. Ebû Tâlib’e de lede’l-îcâb Fahr-ı âlem efendimiz ile Arab’a i’lân etti. Arab’lar ise bu da’vete icâbet edecekleri
tevessül olunmayı tavsiye etmişti. Vak’a-ı fîlde dahi müşâ- yerde kavlen ve fi’len tezyîfâtta bulundular. Kendisini ve ki-
runileyh leşker-i a’dânın helâkına duâ edip âsâr-ı icâbet lisesini tahkîri hâvî hicviyyeler inşâd ettikleri gibi içlerinden
der-akab rû-nümâ oldu. Binlerce düşman Mekke’ye yak- bazı fedâî kesân San’â’ya kadar giderek esnâ-yı leylde kili-
seye taarruz ettiler.
*
Bunun üzerine Ebrehe ibrâz-ı satvet ile Ka’be’yi yıkma-
Kız evlâdı diri olarak türâba defn etmek Ma’nâsına ‘ve-e-de’den dıkça rağbet-i umûmiyyenin ol cânibe celbi kābil olamaya-
müştaktır. Bir takım vâhî fikir ve i’tikād sâikasıyla bu âdât-ı vah-
şiyâne zamân-ı câhiliyyette cârî şenâi’ âdâtın başlıcalarından biri-
cağını mülâhaza etti ve bir azîm ordu istishâb ederek yola
ْ َ ِ ُ ‫ذنب‬
dir (‫قتلت‬ ْ َ ِ ُ ‫الموءدة‬
ِّ َ ِ .‫سئلت‬
ٍ ْ َ ‫باى‬ َ ِ َ ) [Tekvîr, 81/8-9] nazm-ı celîli ile
ُ َ ُ ْ َ ْ ‫واذا‬ çıktı. Tezyîd-i mehâbet ve terhîb-i ibâd için Habeş diyârın-
de takbîh olunmuştur. dan muallem fîller getirterek ordunun ön tarafına ikāme etti.
Bu minvâl üzere geçtiği yerleri titreterek, ortalığa dehşet îkā’ Kırk sene sonra nâzil olan Kur’ân-ı Kerîm’de, bu inâ-
ederek Minâ ile Müzdelife arasındaki vâdî-i Muhassar nâm yet-i Bârî tezkîr olunarak kavm-i Kureyş’e imtinân-ı azîm
mahalle kadar geldi, fakat fîlleri oradan ileri sürmeye kādir beyânını hâvî olan sûre-i mahsûsada hitâb âmm tarzında
olamadı. Bi’l-hâssa Mahmûd isminde gayet büyük beyâz fîl 1
ِ ٖ ْ ‫باصحاب‬
(‫الفيل‬ ِ َ ْ َ ِ ‫ربك‬ َ َ َ ‫كيف‬
َ ُّ َ ‫فعل‬ ْ َ َ ) ibâresiyle tasvîr buyurul-
َ ْ َ ‫الم َ َتر‬
yere çökerek Mekke’ye doğru bir adım atmaz oldu. Halbuki muştur. Çünkü o esnâda ber-hayât bulunanların birçoğu
uhâlif semte tevcîh olundukta pek a’lâ yürürdü. Bu hâl on- vak’ayı ra’ye’l-ayn müşâhede etmiş, bir kısmı tevâtür sâye-
lar için azîm bir ibret teşkîl ediyorduysa da mütenebbih sinde meşhûdât gibi cezm ve teyakkun eylemiş idi.
olmadılar. Fîlleri bırakarak ileri doğru hareket ettikleri hen- Manastırlı İsmail Hakkı
gâmda üzerlerine ebâbîl kuşları* taslît olunarak onların attık-
ları fiske taşları başlarına dokunarak dimâğları akmasıyla,
yahud mezkûr taşlardan münteşir mikropların tevlîd ettiği
cerîhalar te’sîrâtıyla az zaman içinde helâk olup gittiler.** [322] GAYET MÜHİM BİR ESER
Mukaddemâ ifâde kılındığı üzere bu vak’a-i azîme vilâ-
Hürriyyetin ferdâ-yı i’lânından i’tibâren nâmütenâhî ri-
det-i seniyye senesi vakāi-i hârikasından, irhâsât-ı celîle-i
sâleler, gazeteler, kitaplar meydana çıktı. Bunların hepsi için
Nebeviyye*** cümlesinden olup âmm-ı fîl diye Arab’ların ta-
fâideli demek dalkavukluk olacağı gibi, hepsi için fâidesiz
rih tuttukları bir hakīkat-ı sâbitedir.****
demek de pek bayağılık olur. Evet bî-tarafâne, münsifâne
*
bir hüküm vermek îcâb ederse iki seneden beri pek nâfi’,
Bu terkîb beyne’n-nâs zebân-zed bir ta’bîrdir. Fakat Kâmûs’ta ve
pek âlî eserler intişâr eylemekle berâber pek muzır, pek rezîl
sâir mu’teberâtta beyân olunduğuna göre ‘ebâbîl’ ale’t-tâyin bir
nevi’ kuşun ismi değildir. Belki her ne cinsten olursa olsun fırak cinâyetnâmeler de ortaya kondu.
ve cemâ’ât, sürüler ve bölükler Ma’nâsına mevzûdur. Ne yapalım! Sa’dî’nin
Bu halde ‘tayran ebâbîl’ sürü sürü kuşlar demek olur. Bu kuş-
ların nev’ini tâyine dâir rivâyet-i mevsûka yoktur.
‫باران كه در لطافت طبعش خلاف نيست‬
**
Câmiu’ş-şer’ ve’l-Felsefe olan mütebahhirîn-i ulemâ-yı İslâm’dan ‫در باغ لاله رويد و درشوره خاروخس‬
Şeyh Muhammed Abduh –rahimehu’llâhu Subhânehu– sûre-i
Fîl tefsîrinde vech-i sânîyi câiz görerek diyorlar: ki (tayr) velev dediği gibi meşrûtiyetin, serbestî-i matbûatın feyzi de her
gözle görülmeyerek havada uçan her mahlûka şâmil olduğu tabakada başka başka âsâr husûle getiriyor.
(siccîl) de seng-i küll muarrebi olup tîn-i yâbis ile tefsîr olunduğu Nemize lâzım! Biz Osmanlıların menf’ati gözetilerek ya-
cihetle bu tâğīlerin helâkı için irsâl buyrulan cemâ’ât-ı tuyûrun zılan eserlerin sâhiblerine samîmî teşekkürlerimizi, hürmetle-
cederî gibi bazı emrâzın maddesini nakl eden ba’ûza ve zübâb
cinsinden, hicâre-i mezkûrenin de riyâhın hâmil olduğu bir nevi rimizi arz ederiz; ahlâk-ı milliyyemizi altüst etmek için çıka-
tîn-i yâbis-i mesmûm kabîlinden olması câizdir. Hayvânât-ı mez- rılan mülevves sahîfelerin de yüzüne tükürür geçeriz.
kûre vâsıtasıyla öyle bir madde-i mesmûme mesâmmâttan ce- Sırâtımüstakīm’in delâletiyle intişâr eden Âlem-i İslâm’ın
sed-i insâna girince bir takım kurûh-ı habîse peydâ eder ki kıs-
iki formasını da gördüm. Zaten Abdurreşîd İbrahim Efendi
sada mervî olan fesâd-ı cism ve tesâkut-ı lahm gibi te’sîrât husûle
getirir. hazretleri seyâhatnâmelerini neşr edeceklerine dâir çoktan
Tuyûr-ı zaîfenin birçoğu meşiyyet-i Rabbânîye tealluk eden ef- vaadde bulundukları için biz de kemâl-i iştiyâk ile hayli za-
râd-ı beşer haklarında âzam-ı cunûd-ı İlâhiyye addolunur. Bütün mandır bekliyorduk.
emrâzın menşei olan mikroplar işte bu kabîlden bir takım vesâit-i
Evet bilâd-ı garbın ahvâlini tasvîr edecek seyâhatnâme-
hafiyyedir. Bu Ebrehe ordusuna isâbet eden maraz-ı mühlik o
zamâna kadar diyâr-ı Arab’da görülmemiş olan cederî veya has- lere bizce lüzûm olsa bile ihtiyâcımızı ber-taraf etmek her za-
be olduğu kütüb-i siyerde musarrahtır. Bu maraz-ı habîs vebâ man elimizdedir. Çünkü o gibi eserleri gerek başka lisân-
şeklini alarak az vakit zarfında binlerce eşhâsı ifnâ edebilir. dan, gerek tercümelerinden bol bol okur, el-hâsıl Avrupa
Fesubhânallâh fîl gibi en büyük hayvânlar ile halkı ezmeğe çalı-
şan herifler göze görünmeyen küçük mahlûklar ile ifnâ edilmiş
hakkında istediğimiz kadar ma’lûmatı istediğimiz eserden a-
oluyorlar. Erbâb-ı tefekküre bu ihtimal daha ziyâde ibret-âmîz labiliriz.
olmakla şâyân-ı tercîhtir.
***
İmâm Râzî mezheb-i Eş’ârî’ye göre irhâs ve te’sîs maslahatına bi-
nâen mu’cizenin zamân-ı bi’sete takaddümü câizdir. Kable’l-bi’se malarıyla olduğu tasrîh edilmiştir. İhtimâl ki âlem-i nasrâniyyete
re’s-i Muhammedî üzere sâyebân olan ğamâme bu kabîldendir, pek ziyâde girân geleceği mülâhaza olunmuş. Neyse bu kadar
diyor. Fakar Seyyid Şerîf Cürcânî –Şerh-i Mevâkıf’da– mu’cize- haksızlığı biz hoş görebiliyoruz) ve o esnâda Ka’be’nin sedâneti
nin iddiâ-yı nübüvvete mukārenetini esâs ittihâz ederek kable’n- Abdulmuttalib hazretlerinin uhdesinde bulunduğu ve Arabların o
nübüvve zuhûr eden havârıkı kerâmet addediyor. Nebî olan zât-ı vak’ayı ‘âmmu’l-fîl’ nâmıyla mebde-i târîh ittihâz etmelerinden
şerîfin nübüvvete mazhar olmazdan evvel mertebece evliyâdan anlaşıldığına göre fevkalâde te’sîr bırakmış olduğunu tasrîh edi-
dûn olmayacağı âşikârdır. yor.
****
Hayli sene akdem Corci Zeydân Efendi tarafından kemâl-i i’tinâ İşte kütüb-i İslâmiyye ile beraber ulemâ-yı Efrenc tarafından neşr
ve büyük bir himmetle tahrîr ve neşr olunan ve bu defa Zeki Ma- olunan âsâr kemâ yenbağī tetebbû olunup taassub-ı bâridden ârî
gāmiz Efendi nâm fâzılın tercümesine inâyetle Yeni İkdâm gaze- ve pek çok hakāik ile mâlî olarak yazılmış şâyân-ı istifâde addo-
tesinde derc edilmeğe başlanan (Medeniyyet-i İslâmiyye Târîhi) lunabilecek târîh-i İslâmiyyet böyle olur, bu hizmetlerinden dola-
bu kıssanın tafsîlâtını hâvî değilse de kat’iyyet-i sübûtunu müş’ir- yı müellif ve mütercimi sezâvâr-ı tebrîk görülür.
dir. Çünkü kable’l-hicra birinci asır evâsıtında Mekke’yi feth ve Tercümenin de gayet selîs ve müfîd olarak ma’rûf bir kalemden
Ka’be’yi istîlâ etmek üzere Habeşliler’in askerleriyle, silâhlarıyla, sudûr etmesine binâen kütüb-hâne-i Osmânî’ye bir yâdigâr-ı
fîlleriyle Mekke-i Mükerreme’ye yaklaştıklarını ve hiçbir te’sîr îkā mefharet olacağı emr-i âşikârdır.
1
edemeyerek def’ edildiklerini (bu def’in sûret-i hârikada helâk ol- Fil, 105/1.
Lâkin Asya’yı hangi eserden öğreneceğiz? İ’tirâf etme- hamiyetlilerimiz de müslümânların felâketine müteessir ol-
liyiz ki dünyada en az bildiğimiz bir kıt’a varsa o da kendi makla kendilerine vazîfelerini îfa etmiş nazarıyla bakıyorlar!
menşeimiz, kendi memleketimiz olan Asya’dır! Bu eski dün- Siz benim uğradığım musîbetten müteessir olmuşsunuz;
yadaki bitmez tükenmez bilâdın en meşhûrlarını yalnız isim- pek a’lâ! Teşekkürler ederim. Lâkin bu teessürünüzü bana
lerini bilmek sûretiyle tanırız; o mütenevvi’ iklîmlerde yaşa- kavlen değil, fi’len bildirseniz, yani benim derdimi elinizden
yan akvâmın lisânlarına, ahlâklarına, âdetlerine dâir, o da geldiği kadar ta’dîle çalışsanız daha iyi olmaz mı idi? Dü-
yanlış olmak şartıyla az şey biliriz. şünmelisiniz ki siz bana dest-i muvâsâtı uzatmakla yalnız bir
Vâkıa garblı seyyâhlar şarkta gezerek birer seyâhatnâme vazîfe-i insâniyyet îfâ etmiyorsunuz, kendi hesâbınıza, kendi
yazmışlarsa da onlara ne dereceye kadar i’timâd olunabilir, mevcûdiyetinize de çalışmış oluyorsunuz.
bilemem. İbrahim Bey merhûm ile bir gün Şâm’da oturu- Vâkıa Abdurreşîd’in bu seyâhatnâmesi insana o kadar
yorduk. Söz müşârunileyhin Avrupa’daki müsteşriklerle bu- keyif vermiyor. Çünkü birçok acı hakīkatleri olanca acılığıy-
luştuğu devre intikāl etti: Burada ismini söylemek biraz kala, olanca üryânlığıyla [323] gösteriyor. Şarkın emrâz-ı icti-
balık olacak, bir müsteşrik kendisine Tibet hakkında yalan mâîsini ortaya döküyor. Lâkin hastalık bütün a’râzıyla, ed-
yanlış bir yığın ma’lûmat verirken sol elini göstererek: “Bak! vârıyla meydana çıkmalıdır ki müdâvâtı kābil olsun, esbâbı
Benim bu elim işte orada sakat oldu” demiş. İbrahim Bey ber-taraf edilebilsin.
bu vak’ayı yine o memlekette birine anlatınca karşısındaki: Eser gayet sâde bir lisân ile yazılmış, ötesine berisine
‘”Hay maskara herif hay! Size böyle söyledi ha! Ayol o ana- resimler serpiştirilmiştir. Ben çoktan beri bu kadar samîmî,
dan doğma sakattır. Hattâ çocukken biz onu çolak! diye bu kadar müfîd, lâkin bu kadar müessir kitap okuduğumu
kızdırırdık” demiş. hatırlamıyorum. Arablar “Söz rûhtan çıkarsa rûha girer; a-
Şimdi bu kadar cesûr bir yalancıdan kimsenin gidip gör- ğızdan çıkarsa kulak hudûdunu aşmaz.” derler ki ne kadar
meyeceği memleketler hakkında neler beklemezsiniz! doğrudur! Bakılsa Abdurreşîd’in yazısında hiçbir san’at yok.
Gerçek! Bizim Evliyâ Çelebi merhûm da var... Lâkin Hiçbir incelik yok. Lâkin hiçbir san’atın, hiçbir inceliğin rûh-
doğrusunu isterseniz benim ondan da gözüm yılmıştır. Anla- ta husûle getiremeyeceği teessürâtı bu tabîî, samîmî sözler
şılan merhûm ara sıra cezbeye gelirmiş ki eserlerinde ancak ânî bir sûrette hâsıl ediyorlar.
meczûblardan sâdır olacak rivâyetler var: Bizim Ayasofya Zaten Hazret’in meclisi de öyle değil mi? Binlerce huz-
Câmiinin üç yüz kapısı olduğunu, altından bir ucu tâ kubbe- zâra karşı îrâd ettiği hutbelerde memleketine mahsûs şîve ile
ye dayanan bir gizli yol olduğunu ben Hazret’in bir eserinde İstanbul şîvesini mezc eyleyerek, hiçbir parlak cümleden,
görmüştüm. Herkesin bildiği Ayasofya hakkında böyle söy- mutantan bir terkîbden imdâd istemeyerek gayet açık bir
leyen bir seyyâh artık Çin-i Maçin faslında neler söyler, lisân ile yürüttüğü mülâhazât cemâati meshûr ediyor; nâ-
yahud neler söylemez! mütenâhî söylese insanın nâ-mütenâhî dinleyeceği geliyor.
Sözü uzatmayalım, biz Asya’mız hakkında doğru ma’lû- Şimdi bize bu kadar mühim, bu kadar nâfi’ bir eser ihdâ
matı doğrudan doğruya Abdurreşîd İbrahim Efendi hazret- ettiği için Abdurreşîd’e büyük büyük teşekkürler eder; bir an
lerinden alacağız. Müşârunileyh Japonya’da, Çin’de, Hin- evvel ikmâl-i tab’ı için ne kadar fedâkârlık mümkün ise dirîğ
distan’da iken Sırâtımüstakīm ile neşr olunan mektûblarıyla buyurmamalarını ayrıca niyâz eyleriz.
Osmanlı toprağına geldikten sonra, yine Sırât’a derc edilen Mehmed Âkif
hutbeleriyle kendisini sevgili kāri’lerimize tanıttırmıştır. O-
nun için uluvv-i irfânından, fezâil-i ahlâkından uzun uzadıya
bahs etmeyeceğiz.
HUTBE
Hazret Asya’nın her tarafını senelerce gezmiş, bir koca
– 15 –
kıt’ada sâkin insanların mâzîsini tahkik etmiş, hâlini tedkīk
etmiş, bunlarda saâdet görmüşse esbâbını aramış. Sefâlet ‫الحمد لله الذى دعا عباده للعباده * الحمد لله الذى دل المجتهدين على‬
görmüşse menbaını taharrî etmiş. Evlâdını, ıyâlini, memle- ‫طريق السعاده * الحمد لله الذى خص المتقين بالحسنى و زياده * الحمد‬
ketini sırf bir hiss-i cûş-â-cûş-ı hamiyyetle bırakıp yola çıktığı ‫لله على التوفيق و التأييد * اشهد ان لا اله الا الله امهل العصاه * و اشهد‬
halde gezdiği yerlerde hiç hissiyâtına mahkûm olmamış. E- ‫ان سيدنا محمدا حبيب الله و مجتباه * اللهم صل و سلم على هذا النبى و‬
vet, âlem-i İslâm’ın felâhı için çarpınıp duran bu muazzam
‫آله و صحبه و من والاه * و به ارجو لللأم الهداية و التوفيق »اما بعده فيا‬
kalb başkalarının fezâiline karşı lâ-kayd kalmamış: O, bir
mecûsîye, bir bûdîye atf ettiği nazar-ı tedkīk ve intikādı bir
‫عباد الله« هذا شهر الله رجب شهر البركات و الخيرات قد نزل * و هذه‬
müslümana da atf etmiş. ‫الشهور الأول قد زالت و انت فى المعاصى لم تزل * و ها انا تبهت على‬
Bugün zillet içinde, sefâlet içinde çalkanıp duran cihân-ı ‫المفاسد و ما احد عنها تحول او رحل * و ها هو الوعظ لم ينجح و لم‬
İslâm’ın birçok menâzırı, birçok tezâhürâtı zavallıyı adım ba- ‫ينتج به رشيد * هذا موسم العبادة فغالط نفسك ان كنت تعد العبادة غلطا‬
şında ağlatmış olmakla beraber o etrâfını iyi görmek için * ‫* هذا ميزان الاعتدال فعدل حالك فطالما تبعت اعوجاجا و ركبت شططا‬
gözlerini sile sile yolunda devâm eylemiş. Evet, oturup ağla-
‫هذا ميدان الصواب فاسلك سبيله و اسكت عن الباطل فكم تكلمت لغطا‬
manın, şu üç yüz milyonluk insan kitlesinin hâline acımanın
hiçbir fâidesi yoktur. Vâ esefâ ki cibilliyetsizlerimiz şark tara-
‫* هذا شهر العمل فأحكم اعمالك بالرأس السديد * ان كنت تعلم ان‬
fına dönüp bakmayı medeniyetlerine zül saydıkları gibi, ‫الموت حق فلماذا عن ذكر الموت فى حياتك اعرضت * ان كنت تؤمن‬
‫بصحة البعث فاين الذى ليوم الحساب قدمت * ان كنت تخاف من‬ Senedi de budur. 99 sene bankada kalacak. Bu müddet zar-
‫الوقوف بين يدى مولاك فلماذا بالمعاصى عليه اجترأت * ان كنت تطمع‬ fında terâküm eden nemâsı ile [324] gayet büyük bir meb-
‫فى الجنة فأين عملك الصالح الحميد * يا من تفرغ للباطل و ملأ كتابه‬ lağ olduğu vakit alınacak. Orenburg Cem’iyeti ma’rifetiyle
Orenburg vilâyeti etrâfında bulunanların menâfiine sarf olu-
‫بالقبيح * يا من هو عن قريب سيكون ساكنا فى الفريح * تب الى الله و‬
nacak.”
‫اسمع ما يقوله النصيح * و استعد ليوم الحشر ان هو له شديد * يا من ثقل‬ İşte cem’iyetlere böyle büyük paralar da vasiyet olunur.
‫عليه الحلال و طاب لديه الحرام * يا من فى الدنيا ما نفع و بالدين ما قام‬ Çünkü reis ma’lûm değildir ki belki gelecek sene başkası in-
‫* يا من شكى من ايامه و منه تشكو الايام * حاسب نفسك ان يوم‬ tihâb olunur. Bir fenâlık edince azl ederler. Bu cihetle hiç bir
* ‫الحساب عتيد * افق لنفسك و اياك ان تضيع دينك كما ضيعت دنياك‬ vakit bir paranın ziyâına mahal kalmaz. Böyle yirmi, otuz
‫التفت لشأنك و اعمل لمولاك كما عملت لهواك * خذ فى اسباب السلامة‬ senelik cem’iyetler var. Hiç bir parası zâyi’ olduğu görül-
memiştir, zaten zıyâı da mümkün değildir.
‫كما اخذت فى اسباب الهواك * اتق الله و كن من القوم العاملين * روى‬
Benim size tavsiye edeceğim şey– tabîi bu tavsiye, bü-
‫ الامر ثلاثة امر بين‬:(‫الامام احمد عن ابن عباس قال قال رسول الله )ص‬ yüklük sıfatıyla değil, insâniyet nâmına sizin menfaatinize-
‫رشده فاتبعه و امر بين غيه فاجتنبه و امر اختلف فيه فكله الى الله عز و‬ dir– Şu masûm evlâdlarınızı düşünmelisiniz. Eğer cem’iyet-
.‫ صدق رسول الله‬1 ...‫جل‬ ler te’sîs ederek hem milletinizi, hem etrâfınızı ilm ü ma’rifet
Ali Şeyhü’l-Arab nûruyla nurlandırırsanız o vakit hem tarihin muâhezâtından
kurtulmuş olur, hem de o münevver sayfaları lekelemekten
vikāye etmiş olursunuz.
İşte milletimizin, vatanımızın, diyânetimizin istikbâli için
Sekizinci Konferans: her müslüman ve her evlâd-ı vatan– her kim olursa olsun–
çalışırsa, inşâallah az zamanda istikbâlimiz pek parlak olur.
İLİM VE MA’RİFET - GAYRET VE FAÂLİYET İnsanlar daima yekdiğerine muhtâctır. Birbirine teâvün
ve tenâsur ile insanlar meydana gelmiş, bu âna kadar ya-
Bursa’da Mekteb-i İdâdî-i Mülkî Bahçesinde şamış ve yaşamaktadırlar. Bir memlekette hıristiyan da ya-
şayabilir, İslâm da. Güzel geçinmeye hiçbir mâni yoktur.
Seyyâh-ı Şehîr Abdurreşîd İbrahim Efendi Hazretleri Geçende de söylemiştim, biz Rusya’da fevkalâde yaşıyoruz.
Tarafından
Ama Rusya hükûmeti zulm eder, o başka. Fakat Rus milleti
– 95’ten mâba’d –
ile pek iyi geçiniriz. Hükûmete karşı biz de şikâyet ederiz,
Bu gibi şeyler uzun uzun müzâkerelere tevakkuf eder.
Ruslar da. Muhtelif milletlerin bir memlekette birlikte yaşa-
Öyle aklına gelen cem’iyet yapmaya kalkışırsa sonra mem-
maları umûr-ı âdiyedendir. Ne mezhebde olursa olsun güzel
lekette hiçbir şube-i fen ve sanatta iş görülmek mümkün
geçiniriz.
olmaz. Yapılacak şey hakkında günlerce müdâvele-i efkâr
On, on iki sene mukaddem ben sevk-i kaderle İstan-
olunacak. Mazarratı, menfaatı pîş-i mülâhazaya alınacak.
bul’da Çekmece civârında çiftçilik ettim. Taht-ı idâremde
Sonra para mes’elesi son derece bir intizâma rabt olunacak.
elli kadar muhtelif mezhebe mensûb adam vardı. Araların-
Zîrâ bu gibi cem’iyetlerin istikbâli para ile te’mîn olunur. E-
da hiç bir münâferet görmedim. Daima kardeş gibi geçinir-
ğer para işleri muntazam bir kānûna rabt edilmezse yalnız
ler, onun ihtiyâcını öteki verir, ötekininkiyi bu verir. Böyle
bir adama teslim ile muhâfaza olunamaz. Bir adam ne ka-
güzel güzel yaşarlardı. Ve zaten yaşamamak için de hiç bir
dar emîn olsa yine para husûsunda emniyet olmamalıdır.
sebep olamaz.
Emniyet ne kadar olunsa, eğer bir kāideye rabt olunmazsa,
Yalnız işte müstebid hükûmetler tâbiiyyetindeki milletler
yine boştur; o adamdan bir zarar gelmese de intizâmsızlık
beyninde tefrika çıkarmaya, o sâyede yaşamaya çalışır. Ak-
hasebiyle hâricten gelir. Ama intizâm ile kāide ile sûiisti’mâ-
vâmın hürriyetini imhâ için en birinci vâsıta budur. Mede-
lin önü alınır. Bunun için bu husûsta son derece dikkat ve
niyet ve maârifin en yüksek tabakasında olduklarını iddiâ
i’tinâ lâzımdır.
eden İngilizler bile bu tefrikacılık politikasından fâriğ olamı-
Şimdi Bursa gibi merkeze yakın büyük bir şehirde böyle
yorlar. Zîrâ İngilizlerin menfaati milel-i mahkûmenin tefrika
muntazam bir maârif cem’iyeti te’sîs olunursa bunun te’mîn
hâlinde bulunmasındadır. Bugün Hindistan ittifâk ederse İn-
edeceği menâfi’ ne kadar büyük olur.
gilizler orada durabilir mi? Bunun için elden geldiği kadar
Paraya mı muhtâc!.. diyeceksiniz; aslâ! Ona hayrât ola-
aralarına tefrika sokmaya, yeni yeni mezhebler çıkarmaya
rak sadakasını, zekâtını verecek Bursa’da pek çok erbâb-ı
çalışacaktır. Bugün Mısırlılar ittifâk ederse İngiltere üç gün
hamiyyet vardır. Sonra vasiyetler de olur. Bizim Rusya’da
orada duramaz. Yirmi dört sâat içinde çıkarırlar.
böyle vasiyetler pek çok olur.
Fakat Mısrîleri o kadar tefrikaya dûçâr etmiştir ki insan
Ahmed Bey Hüseyinof vefât ettiği zaman üç yüz bin
hayret eder. Sırf millet arasında tefrika çıkarmak için adam-
ruble vasiyet etti. İki yüz bin rublenin cihet-i sarfını gösterdi.
ları vardır.
Yüz bin ruble için de dedi ki : “Bunları bankaya vaz’ ettim.
Gece gündüz bu nâşir-i medeniyyetler! tefrikacılık ile
meşgûl olurlar. Meselâ: Şâfiîlere giderler: “Bunlar sizi adam
1
Benzer şekilde; Taberânî, el-Mu’cemü’l-Kebîr, 10774. yerine koymuyorlar”, öteden Hanîflere giderler: “Bu şâfiîler
sizi harâb etti” derler. Böyle milleti birbirine düşürmeye uğ- Niçin düşünmeli? Ki: Avrupalılar İstanbul’dan Rusya’ya
raşırlar. Müslümanlar da zaten tefrikacılıkta yektâ. Böyle bir- kadar mesâfeyi iki, üç sâatte kat ettikleri halde biz sekiz,
kaç bin İngiliz milyonlarca ehl-i İslâm’ı kabza-i teshîrinde is- dokuz sâatte ancak kat’ edebiliriz! İnsan düşünmeye başladı
tihdâm ediyor. mı, her türlü terakkıyât vücûda gelir. İş tefekkürde, mülâha-
Bu meslek-i tefrika-cûyâne ile uğraşanlar öyle olur ol- zadadır. Dünyadaki bu kadar muhteriât, bu kadar keşfiyyât,
maz adamlar da değillerdir. O gibi nâşir-i medeniyyet ve in- bu kadar terakkıyyât hep düşünmek sâyesindedir. Elektrik
sâniyyet! zevât bittabi’ “Ben İngiltere tarafından sizin beyni- ziyâları düşünmek sâyesinde vücûd bulmuştur. Her şeyin e-
nizi tefrîk için geldim” demez; içimizde bulunur, gayet güzel sâsı düşünmektir. Düşünmeden hiç birşey olmaz. Düşün-
ahbâb olur, dolaplarını kurar, bizi girdâba düşürür. Habe- mekle herşey olur. Fikr ede ede Allah kalbine ilhâm eder,
rimiz olmadan yekdiğerimize karşı silâha sarılmış, bir kıyâ- bir elektrik ziyâsı keşf eder.
mettir gidiyoruz. İşte 2(...‫ )فكر ساعة‬buyuran, daima tefekkür ve mülâha-
Bir numûnesini Rusya’da aynel-yakîn müşâhede ettik. zaya sevk eden bir şerîat-ı celîle maârife, terakkîye mâni o-
İslâmlar ile Ermeniler beynindeki vaki’ada ne Ermeninin, ne lur mu? Amerika’da Edison’un kalbine ilhâm ettiği gibi, biz
İslâmların kabâhati var. Hükûmet tarafından öyle güzel sû- düşünürsek bize de ilhâm eder. Belki daha âlâsını. Fakat
rette yapılmış bir manevra idi. Yaptılar, çıktılar ve fırsat bu- düşündüğümüz yok. Arkadaşım kahvede bekler, iskanbil
lurlarsa yine yaparlar. Zîrâ herkesin menfaatini düşünmesi oynayacağız. Felâketin esâsı burada, vakit bulamıyoruz.
kāidedendir, bittabi’ hükûmet de bunu düşünür. Boş şeylerle vakit geçiriyoruz.
Buna mukābil biz de onların tuzaklarına düşmemek için Ben Japonya’da bulunduğum zaman pek çok yerleri
çalışmak, tedâbîr-i tahaffuziyye düşünmek vazîfemizdir. Öy- gezdim. Cenûbda gezmedik hemen hiçbir yer kalmadı. Yal-
le kör körüne tuzağa düşecek av bulan “Aman düşeceksin, nız şimâlde bazı gitmediğim yerler kaldı. Her nereye gittim-
sakın” der mi? Hiç bir avcı bunu yapmamıştır. Rast getirdi se ne kahve gördüm, ne sefâhathâne. Maamâfîh büyük şe-
mi, hiç aman vermez, yakalar, tüylerini yolar, derilerini çı- hirlerde gazino da var, sefâhethâne de. Fakat bu da Avru-
karır, fırına verir. palıların yâdigārıdır. Onların bulunmadığı memleketlerde
Onun için milletler de kendini düşünmeye mecbûrdur. yoktur.
Daima bu gibi cem’iyetlerde konferanslar vâsıtasıyla milletin Yalnız nazar-ı dikkatimi celb eden birşey var ki çok ho-
istikbâlini te’mîn çâreleri düşünürler. Her şeyi hükûmete şuma gitmiştir. Bir gün köylerde gezerken bir köye geldim.
bırakmamalı. Milletler kendileri de istikbâllerini düşünmeli.
İçerisinde bir binâ başka binâlara benzemiyor. Acaba nedir
Husûsan biz İslâmlarda bu çalışmak mes’elesi pek çok
bu? diye merâk ettim. Gittim, orada böyle sizin gibi birçok
defalar emir buyrulmuştur. Değil hayât-ı ictimâiyye için,
efendiler gördüm. Ellerinde ok, yay gibi şeyler talîm edi-
hattâ hayât-ı şahsiyyemiz için sarf edeceğimiz mesâînin se-
yorlar. Bizim babalarımızın kullandığı oklar. Çok dikkatimi
vâba mukārin bulunduğu hakkında tebşîrât-ı âliyyede bu-
celb etti düşündüm: Ne demek olacak? Biraz daha ilerle-
lunmuşlardır. Bir çiftçinin nefsi için, çoluk çocuğu için, vur-
dim. Birine sordum:
duğu kazmaya şu kadar sevâb ihsân buyrulmuştur. Şu şöy-
– Bu hâl nedir?
le, bu böyle... Talîmât-ı şeriyye hep istikbâl-i millet için.
– Buna (yumya) derler, dedi, haftada bir defa köylüler
1 ٍ
(‫سنة‬ ِ َ ِ ‫من‬
َ ِ ْ َ ‫عبادة‬
َ َ ‫سبعين‬ ْ ِ ‫خير‬ ْ ِ ) bu hadîs-i şerîf sarîhtir. Bir
ٍ َ َ ‫فكر‬
ٌ ْ َ ‫ساعة‬ istirâhat için gelirler burada eğlenirler. Kim o nişâna isâbet
sâat tefekkür ve mülâhaza, yetmiş sene gāfilâne ibâdetten
ettirirse on alır, kim ettiremezse on verir.
efdaldir buyurmuş (sav) efendimiz. Bundan büyük söz olur
Biz de düşündük, taşındık, kese ile müşâvere ettik; bir
mu?
iki atım var, tecrübe edeyim, dedim. Attım, duvara bile tut-
Buna ulemâmız demiş ki: Ahvâl-i âlemi, ecrâm-ı semâ-
turamadım.
viyyeyi düşünmek bu kadar ecre sebeptir. Öyle olsun, yıl-
– Niçin bunlarla uğraşırsınız? diye sordum.
dızları, ahvâl-i âlemi düşünmek için Allah bizlere bu kadar
Dediler ki:
ecirler va’d ederse ya gözümüzün önünde ölen şu ciğer-pâ-
– Evvelâ târihî bir şeydir. Vâkıan bugün ihtiyâc kalmadı.
relerimizi, şu masûm evlâdlarımızı düşünmek, [325] sabah
Fakat biz eğer bunu muhâfaza etmezsek ortadan bu kaybo-
akşam gördüğümüz kardeşlerimizin hâlini mülâhaza etmek
lacaktır. Tarihimizin bir cüz’ünü kaybedeceğiz. Eğlence için
daha ziyâde ecr-i mûcib bir tefekkür olduğuna kim şübhe
yapmışızdır. Ahâlîmiz gelir, bunlarla uğraşır, jimnastik yerini
eder?
de tutar. Aynı zamanda nişancılığı da öğrenir.
Bizim bugün Avrupalılardan geri kalmamıza sebep ne-
A’sâr-ı atîkaya Japonya’da pek büyük ehemmiyet veri-
dir, anlayamıyorum. Onlar gibi biz de insan değil miyiz?
lir. Böyle müesseseler hemen her köyde imparatorun fer-
Onlarda kafa var da bizde yok mu? Onlarda akl u irâde biz-
mânıyla açılmıştır. Tarihlerinin hiçbir kısmını unutmak, zâyi
de yok mu? O halde ne için onların yaptığını biz yapamaya-
etmek istemiyorlar.
cağız? Biz böyle milletimizi, evlâdlarımızı, istikbâlimizi düşü-
nürsek indillâh bu düşünceler ecirsiz kalır mı? – İşte bu (yumya) bizim milletimize çok hizmet etmiştir.
Unutmayalım, diye bir eğlence yaptık.
1
“Bir saat düşünce 70 yıl ibâdetten hayırlıdır.” Metindeki (‫ )سبعين‬ye-
rine (‫ )ستين‬kelimesi ile Suyûtî, Câmi’u’s-Sağîr, 8419. 2
“Bir saat düşünce...”
Haftada birgün her köyde beş sâat bununla geçiriliyor- hemen işe başlamalıdır. Ben bunu sizden ricâ ederim. Siz
muş. Böyle millet elbet milliyyetini unutmaz. Kahvelerde de yaşamak, bu hamâllıktan kurtulmak isterseniz söyledikle-
sarkmaz. rimi nazar-ı dikkate alırsınız. Benim söylediklerimin hülâsası
Eğlencelerinde bile istifâde var. Biz ise talebemiz için, da iki kelimedir: İlim ve ma’rifet, gayret-i faâliyyet.
yahud halkımız için birşey düşünecek olsak ne yaparız?.. – son –
Ha.. Avrupa’da şöyle şöyle birşeyler var.. diye mutlaka fik-
rimiz Avrupa’ya gider. Milletin eğlencesi, oturması, kalkması
için, hâli, istikbâl için hep Avrupa, Avrupa artık bu mukal-
litliğin bu derecesi maskaralıktır. MEDRESELER KONGRESİ!...
Bu milletin hiç mi mâzîsi yok? İçinde hiç mi adam kal-
Geçen sene yine bu mevsimlerde idi; ulemâmıza yalva-
mamış? Hep âciz, hep miskîn. Hep mukallid. Hep ölü mü?
rılmış, bir “medreseler kongresi” yapmaları tavsiyyesinde
Niçin kendimiz birşey düşünemeyiz? Hep Avrupa’nın mu-
bulunulmuştu. O feryâdlar, o sözler bu kubbede kalan bir
kallidi, esîri, hizmetkârı mı olacağız? Millet kendini düşünür-
hoşça sadâ imiş yerini bile tutamadı!...
se, istikbâli parlak olur Bir milet mâzîsini unutursa, bir millet
İzmir’in Köylü gazetesi “Bütün İslâm Ulemâsına” serlev-
milliyetini nazar-ı i’tibâra almazsa hiçbir zaman şân u şevket
hasıyla bir makāle neşr ediyor: Bir İslâm ulemâsı cem’iye-
sâhibi olamaz.
tinin te’sîsi tavsiyyesinde bulunuyor. Hattâ bunu bütün
Japonlar meselâ eğlence için ok kullanıyorlar. Halbuki
müslümânlara teşmîl etmeye kadar varıyor. Ancak, fikrimiz-
ona ihtiyâcları var mı? Elbet yok. Donanmaları, topları, tü-
ce, müstesnâları istisnâ edilirse, bizdeki, Osmanlı ilindeki,
fekleri, esliha-i nâriyyenin envâ’ı yapılıyor. Hiçbir vakit ihti-
bütün İslâm ulemâsı, diğer birkaç diyârdakilerden, iyice ge-
yâc messetmeyecek. Fakat muhâfazasını millet vazîfe bilmiş.
ride olsalar gerektir. Bir gün evvel ilerleyebilmeleri ise, yine
Onlar âsâr-ı atîkalarına o kadar dikkat ederlermiş ki bugün
fikrimizce, medresemizin ıslâhına bağlıdır. Medreselerin ıslâ-
âdât-ı milliyyelerinden hiç birisinin zâyi’ olmasını istemiyor-
hı ise hükûmetçe, meşîhatça ne kadar gayret, himmet gös-
lar.
terilse, yine, ulemâmızın gayretlerinin, himmetlerinin seme-
Bugün hiyeroglif yazının ne kadar müşkil bir yazı oldu-
re-dâr olması da, yine fikrimizce ne tek başlarına, ne de
ğunu inkâr edecek hiç kimse yoktur. Her ismin bir sûreti,
bulundukları yerlerde birer cem’iyet bulundurarak çalışma-
şekli var. Japon yazısı da böyle bir şeydir Okuyup yazabil-
larıyla kābil olmayıp ancak bir araya, yüz yüze gelmelerine,
mek için 36 bin hurûfa ihtiyâc vardır. O otuz altı bin hurû-
yanî her sene bir kongre yapmalarına mütevakkıftır.
fun değil bir harfini zâyi, hattâ yeniden birşey îcâd olundu-
Köylü’nün “Cem’iyeti” İzmir’de olsun teessüs ediyorsa,
ğu zaman kendi lügatlerine karib birşey vaz’ ile onu lisânla-
bâri siyâsiyyâttan uzak bir esâs üzerine teessüs ederek ilk
rına alıyorlar. Bugün ne kadar muhteriât varsa kâffesinin
teşebbüs olmak üzere şu “Medreseler Kongresi” da’vetinde
esâmîsi kendi lügatlerine göredir. Bunlar böyle çalışıyorlar.
bulunsa, i’tikādımızca edeceği hizmetlerin en büyüğünü da-
Bu işleri gören hep millettir. Ahlâk-ı milliyye muhâfaza-
ha doğar doğmaz yerine getirmiş olur. Maamâfîh, bu teşeb-
sına mahsûs bir cem’iyet var ki beş milyon a’zâsı vardır. Ta-
büsü, bu sene olsun, yalnız İzmir’de doğacak bir cem’iyet-
rihlerin muhâfazasına, çiftçilere, arabacılara mahsûs hep ay-
ten değil, ulemâmızdan her biri kendi gayretinden, hamiy-
rı ayrı cem’iyetler var, bu sûretle pek çok cem’iyetler köyle-
yetinden de beklemek; meselâ İstanbul’daki ulemâmız (Sı-
re varıncaya kadar taammum etmiş. Böyle iş görmekteler.
râtımüstakīm’in 54 numaralı, Ramazânülmübârek tarihli
[326] Bunun için bugün kendilerinin üç misli ziyâde o-
nüshasındaki Tunalı Hilmi imzâlı makāleye bir kere göz
lan Ruslar’a öyle bir oyun oynadılar, öyle bir kahramanlık
atmaya tenezzül eyle) üçü beşi bir araya gelerek, bir da’vet
gösterdiler ki Ruslar kıyâmete kadar bunun acısını unutma-
heyeti teşkîl ederek bir da’vetnâme neşr etmek himmetini
yacaklardır ve intikamını kıyâmete kadar çalışsalar yine ala-
masûm bir cehl ile hâliyle, istikbâliyle kendilerine bakan
mayacaklardır. Ruslar’da o itâat, Japonlarda o çalışma var-
zavallı din kardeşleri hakkında esirgemeyiverseler ne âlâ
ken mümkün değil bunun intikamı alınamaz.
olur. Hele kendi haklarında ne fedâkârlı olur!... El-hâsıl, hele
Gözümüzün önünde, belki bütün cihânın pîş-i takdîrin-
hükûmetin, meşîhatin ulemâyı, talebeyi, medreseleri ma’nen
de mücessem bir millettir, ki çocuklar bile Japonya’nın ismi-
maddeten düşünmek husûsundaki himmetlerine, faâliyyet-
ni bilir. Ne ile bu nâmı kazandılar? İşte bunu kemâl-i ehem-
lerine ulemâmızın müttehiden, fakat bir intizâma, bir esâsa
miyetle nazar-ı dikkate almalıdır, ki işin esâsı buradadır. E-
tebeiyyeten muâvin olmaya hâlâ koşmayışları artık mâzûr
vet, bunlar milliyetlerini muhâfaza ederek zamana muvâfık
görülmek haddini tecâvüz etmiştir sanırız...
bir sa’y ile çalıştılar. Bu sâyede teâlî eylediler. Biz de o sû-
Himmet, himmet!...
retle çalışırsak, herşeyin esbâbına teşebbüs edersek ve mil-
Bir Müslüman
liyetimizi Frenk milliyetine tahvîl eylemezsek şübhe yok biz
de terakkī ederiz.
Zaten burada esbâb min külli’l-vücûh var. Herşey hazır.
Yalnız lâzım olan birşey varsa o da teşebbüs etmek, çalış- İki yüz elli sene mukaddem İngiltere efâzıl-ı ulemâsından
mak, gayret ve faâliyyet göstermektir. Buna başladığımız gi- Doktor Stubbe tarafından telîf olunup o sırada İngiltere’de
hüküm-fermâ bulunan taassubdan dolayı neşrine imkân gö-
bi muvaffak olacağımız gün gibi âşikârdır. Bunun için işte
rülmediği cihetle British Museum Kütüphânesi’nde mahfûz Asıl câlib-i nazar-ı dikkat ve bâis-i istiğrâb ve hayret olan
ve mahbûs kalan “İslâmiyet’in Zuhûr ve Terakkîsi ve Ha- cihet budur ki bu devlet-i muazzama az bir zamanda, her
yât-ı Hazret-i Muhammed”1 nâm eser-i mühim İngiltere’de- türlü vesâit ve vesâilden mahrûm, etrâfı düşman ile muhât,
ki cem’iyet-i İslâmiyye’nin delâleti ve muhterem kārilerimiz kalîlül-ensâr bir adamın himmetiyle te’sîs eylemiştir.
cânibinden mesârif-i tabiyyesinin te’mîni sûretiyle ahîren Cihânın bir kısmının hürmet ve muhabbet ve bir kısmı-
dest-gâh-ı tab u temsîle konarak ilk forması geçen hafta nın hayret ve dehşetini mûcib olan bu zât-ı muhteremin
idâreye vürûd etmiş ve Basra vâlî-i sâbıkı Mardinî-zâde Ârif meslek ve tarihine şurûdan mukaddem imkân nisbetinde bu
Beyefendi hazretleri tarafından Türkçeye bit-terceme cerîde- devleti te’sîs husûsunda isti’mâl eylediği esbâb ve vesâiti ta-
mize ithâf kılınmıştır. Risâlet-penâh sallallâhu aleyhi ve sel- harrî ve tedkīk edelim ve bu inkılâb-ı azîmin sûret-i husûlü-
lem efendimiz hakkında bir ecnebînin tahassüsâtını musav- nü anlatmak için ol esnâda âlemin hâl ve şân ve mu’teka-
ver bulunan şu eseri, mücerred bu i’tibâr ile şâyân-ı tedkík dâtını nazar-ı im’âna alalım.
görecek kārilerimizi tûl müddet intizârda bırakmamak için, En iyi tedâbîr ve vesâil bazen aks-i netîceyi hâsıl eyler
bu haftadan i’tibâren ber-vech-i âtî dercine başlıyoruz: ve mukaddemât ve mebâdî ma’kūl ve müstahsen olduğu
halde birçok teşebbüsâtın akîm kaldığı görülür. Bu hâlin se-
bebi şübhesiz ki bu gibi teşebbüsâta melâim olan zamanın
İSLÂMİYET’İN ZUHÛR VE TERAKKĪSİ intihâbında vâkı olan kusûrdur.
VE HAYÂT-I HAZRET-İ MUHAMMED Bir çok vesâil ve esbâb ictimâ ettikçe ne bir cumhûriy-
Müellifi: Mütercimi: yetin bir hükûmet-i mutlakaya ve ne bir hükûmet-i mutlaka-
Doktor Stubbe Mardinî-zâde Ârif nın bir cumhûriyyete inkılâb edemeyeceği bedîhîdir.
Fasl-ı Evvel Bu esbâb olmadıkça ne Brutus Roma’da bir senâ îcâdı-
Dîn-i İslâm’ın zuhûruna kadar Hıristiyanlık ile Yahudilik na muktedir ve ne Sezar böyle hür bir memlekette müstebid
ahvâli hakkında ma’lûmât-ı icmâliyye bir hükümdâr olabilir idi. Birinci Brutus’ün Tarquin’i mem-
leketten çıkarabilmesi ve İkinci Brutus’ün Anthony ile Au-
Bin seneyi mütecâviz zamandan beri hüküm-fermâ olan gustus’u düşürememesi, Lycurgus’un, Solon’un Sparta’da,
şu dîn-i mübînin –ibâdet-i evsân ile diyânet-i Mûseviyye ve Atina’da hükûmet te’sîsine muvaffak oldukları halde aynı
Îseviyye’nin her türlü müzâhemâtına rağmen– hâsıl eylediği hükûmeti Genoa’da, Florence’da başkalarının te’sîs edeme-
terakkıyâta rekabet husûsunda, diyânet-i veseniyye değil, mesi esbâbı hep bunlardan bir kısmının ahâlînin istidâd ve
Nasrâniyet bile âciz kalmıştır. kābiliyetini derpîş eylemeleri, diğerlerinin ise yalnız hüsn-i
Zîrâ Constantine zamanından evvel ve hattâ Theodosi- niyyetleriyle iktifâ ederek vakt ü zamân-ı münâsibi nazar-ı
us günlerine kadar [327] Nasraniyet’in şerâit ve ahvâl-i sâli- mütâlaaya almalarıdır.
fesi nazar-ı dikkat ve i’tibâra alınacak olursa bu müddet zar- Esbâb ve mûcibâtının ictimâı hâlinde bir şerârenin îkad
fında yalnız Roma’nın meclis-i a’yânı değil, Roma devleti eyleyeceği nâire-i ihtilâli hilâfına mülâbis ahvâlde umûm-ı
ekseriyyet-i azîmesinin ibâdet-i veseniyyeye muvâzıb olduk- insanların zekâsı, yahud cesâreti îkad edemez.
ları görülür. Makkabi’ler zamanına gelinceye kadar diyânet-i İsrâiliy-
Ahîren icrâ kılınan ta’dîlât ile takarrur eden Nasrâniyet’e yede tefrika ve ihtilâf vukūuna delâlet edecek eser ve emâre
kablel-İslâm seyl-i hurûşân gibi Asya’dan hücûm eden Got- görülmez. Bu tefrika-i mezhebiyye, İnisokus Beytül-Makdis’i
lar’ın ahvâl-i vahşiyânesinin ve ol esnâda umûmî sûrette istîlâ edip tekmîl Yahudileri cebren putperest ettikten sonra
hüküm-fermâ olan dinsizlik ve bir kısmı putperestlikten ibâ- başlamış ve mûmâ-ileyh fütûhâtını daha ziyâde takviyye
ret bulunan ihtilâfât-ı mezhebiyyenin te’sîrâtı, diyânet-i me- için Beytül-Makdis’te Hipokratlar ve Eflatunîler– ve Fisagor-
sîhiyyenin İslâm’ın zuhûrundan sonra daha ziyâde dûçâr-ı lar felâsifesinden mürekkeb bir akademya teşkîl eylemiştir.
zaaf ve inhitât olması i’tikādına mâni değildir. Binâ-berîn gerek ben ve gerek diğer müverrihîn diyânet-i
Ol tarihten sonra diyânet-i mesîhiyyenin garpta ve Çin’- Mûseviyye’de Fârisî ve Sadusi ve Esseniler fırkaları o zaman
in bazı cihetlerinde hâsıl eylediği terakkıyât, Asya ve Afrika’- sûret-yâb-ı vücûd oldukları itikādındayız. Gerçi muahharan
da zâyi eylediği nüfûza nisbetle hiç hükmündedir. Makkabiler felâsife akademyasına müdâvemet eden Ya-
Zîrâ İslâm’ın zuhûruyla Asya ve Afrika cihetlerinde Nas- hudilerin küfrünü i’lân etmişlerse de, Fârisîler işbu telkînât-ı
râniyet takrîben kökünden kopmuş ve ma’dûm bir hâle gir- ilmiyyeyi ahbâr-ı Yahûd’dan Sadoc ile Baithos’dan telakkî
miştir. ve Şatosi’lerle Esseni’ler işbu talîmâtı Ezra ile Mûsâ’dan
Kuru bir sahrâ içinde, biri umûm-ı şarka ve diğeri İran’a müntakil bazı suhuftan ahz eylediklerini iddiâ eylemişlerdir.
hüküm-fermâ olan kaviyyüş-şekîme iki hükûmet arasında İşbu firak-ı muhtelife Tevrat’ta Hazret-i Yakûb’un “Shi-
sıkışmış olduğu halde teessüs eden devlet-i muazzama-i loh gelip ahâlîyi toplayıncaya kadar bu asâ-yi hükümdârî
İslâmiyye kendi muâsırı olan dört bin devletten daha kavî, Yehuda’nın elinden gitmez” diye mervî olan ifâdâtını Haz-
daha azîm bir devlet şekline girmiştir. ret-i Dâvûd sülâlesinden bir Mesîh çıkıp âlemi başına topla-
yacağı hakkındaki i’tikāda me’haz ittihâz etmişlerdir. Hal-
buki Buhtunnasr Beytül-Makdis’i istîlâ ve icbârını İsrâil’i istî-
1
Dr. Henry Stubbe’a ait eserin orijinal adı An Account of the Rise sâr eylediği sırada asâ Hazret-i Dâvûd sülâlesi elinden git-
and Progress of Mahometanism With Life of Mahomet’dir. 1911 miş olmasına nazaran Hazret-i Yâkûb’un mârruz-zikr ibâre-
yılında Hafız Mahmud Khan Shairani tarafından Londra’da ya-
yınlanmıştır. Eser XXII+248 sayfadır. sini bu sûretle tefsîr eden olmamış ve ahbâr-ı Benî İsrâil rib-
ka-i esâretinden kurtulup Beytü’l-Makdis’e avdetlerinde da- hâr ettiği mucizeler ahâlîye Mesîh olduğu hakkında ol dere-
hi böyle bir mesîhin zuhûr ve kudûmünden bahs olunma- ce kuvvet-i kalb ile i’tikād-bahş olmuştu ki kendisi iddiâ
mış idi. Antiochus dahi Yahudilerin bilcümle âdât ve kavâ- etmeksizin Mesîh olduğu i’lân ve işâa edilmiştir. Dâvûd zür-
nînleri men’ ve ref eylediği bir zamanda dahi böyle bir me- riyyetinden olduğu hakkında bir gûne iddiâsı sebk eyleme-
sîhin zuhûrundan bahs olunmamış idi. Ancak ahbâr-ı Ya- diği halde Dâvûd neslinden olmak üzere alkışlanmak ve
hûd Fisagor’un felsefesini kırâat ettikten, onun ifâdât ve he- kendisinin ya İlyas, yahud Ermiyâ veya Mesîh olduğu hak-
sâbâtını tedkīkten sonra Shiloh ile mesîhin aded-i hurûfu kında kanâat-ı tâmme hâsıl olmuş idi. Ancak krallığı hakkın-
yekdiğerine müsâvî olduğunu anlayarak bundan bir mesî- da ahâlînin arzu ve mesâîlerine iştirâk ve yardım etmemesi
hin zuhûrunu istidlâl ve Tevrat’ta Yâkûb’dan zuhûr edecek nâ-be-hengām ahz u girift olunarak vefât eylemesi ahâlînin
yıldızlara âid ebhâsten maksad Hazret-i Mesîh olduğunu is- bu i’tikād ve muhabbetlerini izâle ve kendilerini o kadar
tintâc eylemişlerdir. meyûs ve mükedder eylemiştir ki Beytü’l-Makdis’e merkebe
Halbuki Tevrat’ın Hezekiel aleyhisselâmın sifrinde Ce- râkiben duhûlü hengāmında arkasına düşüp alkışlayanlar
nâb-ı Hakk’ın lisânından “Dâvûd’un zürriyyeti başından tâcı bilâhare idâmını ilk isteyenler olmuş ve telâmîzi firâr eyledi-
alınız, sefîlini âlî, âlîsini sefîl ediniz; ben onu tahttan ıskāt, ıs- ği gibi havâriyyûn dahi hakîkat-i Mesîhiyye hakkında şekk ü
kāt, ıskāt edeceğim; bir daha o tâc ü tahta nâil olmayacak- şübhe içinde kalmıştır.
tır, sâhibi vürûdunda kendisine verilecektir” diye muharrer Havâriyyûnun şu şek ve iştibâhı Hazret-i Îsâ’nın vefâ-
olan âyât Dâvûd neslinden asâ-yı hükümdârîye mâlik mesîh tından üç gün sonra dirildiği zaman tanımakta gösterdikleri
vürûdu i’tikādını mükezzibdir. tereddüd ile de müberhendir.
Zaten Yehuda’dan Hazret-i Dâvûd zamanına kadar tâc Nitekim tereddüdleri müşâhede te’sîrâtıyla zâil olduktan
ü taht-ı saltanat Benî İsrâil yedine geçmemiş ve Yehuda hü- sonra Roma pençe-i zulmünden tahlîs edecek Mesîh oldu-
kümdâr olmadığı gibi Dâvûd’a kadar [328] evlâdı dahi ola- ğunu ümîd ederek kendisine ilk suâlleri: Artık Benî İsrâil sal-
mamış ve Dâvûd’dan sonra taht-ı saltanat-ı Benî İsrâil yedi- tanatını iâde etmeyecek misin? istifhâmından ibâret olmuş-
ne birkaç defa girip çıkmış olmasına nazaran Hazret-i Yâ- tur.
kûb aleyhisselâma Mesîh’in vürûdunu mübeşşir nisbet olu- Semâya suûdundan sonra lisân hediyyesinin vusûlüne
nan âyât ancak Hirodes zamanında bu sûretle tefsîr kılın- kadar Beytü’l-Makdis’te intizâr ve Îsâ’nın timsâli fikr ü ha-
mıştır. yâllerine sûret-pezîr-i irtisâm olarak her lisânı talîm eyleme-
Bu tefsîr dahi Hirodes’in Yahudilere icrâ eylediği mezâ- siyle Bâbilîlere, Mısrîlere, Midyâlılara vaz’ u nasîhat eylemek
lim ve taadiyât sırasında tesliyet makamında ahâlîye i’lân üzre etrâfa dağıldılar. Salmasius’un rivâyetine nazaran ha-
edilmiş ve bu sûretle kendilerine nevamâ bir emniyet ve it- vâriyyûnun mevâiz ve telkînâtlarını telakkî edenler gittikleri
minân verilmiştir. memâlikin ahâlî-i asliyyesi olmayıp o memleketlerdeki Ya-
Fakat Hirodes’in ahbâbları Mesîh’in Hirodes olduğunu hudiler idüğü müstebân oluyor. Bunlar zaten Mesîh’in vürû-
iddiâ ve Yâkûb’un zürriyyetinden müteselsil olduğunu i’lân dunu intizâr edenler olmalarıyla Pilate’ın idâm eylediği Îsâ
ettikten sonra Hirodes dahi buna teşekküren Yahudiler hak- Mesîh olduğunu söyler söylemez üçbin kişi birden Nasrâni-
kında tahfîf-ı mezâlim eylediği gibi, kendilerine bazı ma’- yet’i itinâk ile tamîdlerini icrâ ettirmiş ve kendi memleketle-
bedler dahi inşâ ettirmiş idi. İşte Mesîh’in geleceği bu sûretle rinde bulunan diğer Yahudileri dahi Nasrâniyet’i kabûle teş-
ahâlîye i’lân ve tebşîr edildiğinden dolayı bayramlarda Ya- vîk ve terğîb eylemişler idi.
hudiler ve Yahudi dînine dâhil olan ecnebîler ve İskenderi-
Havâriyyûn dahi memleket memleket dolaşarak Haz-
ye ve Bâbil’de mukim bulunan sâir beldelerde Mesîh’in vü-
ret-i Dâvûd’un tebşîrâtı dâiresinde bir Mesîh’in zuhûr ve ve-
rûduna intizâra başlamışlardır. Yalnız Hirodesliler Hirodes’i
fâtından üç gün sonra dirilip semâya suûd eylediğini ve
Mesîh itikād ettiklerinden böyle bir intizârda bulunmamışlar
ikinci gelişte Benî İsrâil saltanatını iâde ile tekmîl cihânı adl
ve Fâris tâifesinden olan şimdiki Yahudiler dahi tabîi böyle
ü ihsanıyla müstefîd edeceğini vade ve tebşîre başlamışlar
bir fikr ü i’tikād taşımamışlardır.
idi.
Hirodes zamanında reîsül-ahbâr evlâd-ı Dâvûd’dan ol-
Bu telkînâtın ne sûretle hüsn-i telakkî edildiğini daha vâ-
masıyla Mesîh’in kudûmu pek sabırsızlıkla intizâr edildiği ol
zıh sûrette anlamak için ol esnâda Yahudilerin bulundukları
esnâda yalancı Mesîhlerin adem-i zuhûruyla müsbettir.
Mesîh’in vilâdetinden sonra Archelaus Viyana’ya nefy hâli teşhîs etmek lâzım gelir. Bu babda bir fikr-i mahsûs hâ-
edilmekle Beytü’l-Makdis Roma devletinin bir sancağı hük- sıl etmek için Agrippa’nın Roma kralına yazdığı mektûbun
müne geçmiş ve ümîd olunan asâ-yı hükümdârî nesl-i Dâ- bir fıkrasını tercüme edeyim: “Beytü’l-Makdis yalnız Yahu-
vûd yedinden hurûc etmiş ve memleket-i Şâm eyâletine dilerin pay-i tahtı değildir. Belki daha birçok memâlike icrâ-
merbût bir sancak olduğu gibi Şâm vâlisine gayet ağır vergi yı nüfûz eden bir âsime-i saltanattır. Zîrâ gerek civârında
vermeye de mecbûr olmuş idi. Bu sırada Yahudiler zuhûru- bulunan Mısır ve Finike ve Suriye’de birçok Yahudi bulun-
nu arzu ettikleri Mesîh’i daha bir şevk-i meyûsâne ile intizâ- duğu gibi Pamphylia ve Sicilya ve Asya’da Bythinia’ya ka-
ra başladıklarından bu i’tikādları birçok yalancı Mesîhlerin dar Yahudiler vardır. Avrupa’da dahi Teselya’da, Baeotia’-
zuhûruna sebebiyyet verdiği gibi her memlekette Yahudiler- da, Makedonya’da, Aetolya’da, Attica’da, Argos’ta, Co-
den büyük bir prensin zuhûruyla Yahudi kralı olacağı ümî- rinth’de husûsan Peloponesus’da ve Kıbrıs ve Girid’de hattâ
dinin teammümüne bâdî olmuş idi. Bu gibi âmâl ve itikādât Fırat’ın arka tarafında ve münbit ve mahsûl-dâr her bir arâ-
Mesîh’in zuhûru yolunu temhîd etmiş ve Hazret-i Îsâ’nın iz- zîde Yahudiler vardır.”
Bunu daha ziyâde isbât etmek için İskenderiye’de bulu- mek üzre resmen îrâd ettiği suâllere Şam ulemâsından müf-
nan Yahudilerin adedleriyle mecmû-i kuvvetlerine bakalım: tî-i esbak merhûm Şeyh Hamza Efendi’nin verdiği cevaplar
Mısır ve İskenderiye Yahudilerinin aded ve kuvvetlerini an- ma’lûm olduğu gibi Bağdad müftî-i meşhûru Zehâvî mer-
lamak için de Josephus ile Philo’nun kitaplarına mürâcaat hûm gibi ulemâmızdan Avrupa ve Amerikalı müdekkikînin
edelim. O sıralarda Romalılarca manâsıb-ı sâmiyyeden ma’- oralara kadar gidip istifâde ettikleri ma’rûftur. Ne kadar
dûd olan mülkî ve askerî merâtib ve manâsıbı Yahudilere gençlerimizi bilirim ki bazı hakāyık-ı hükmiyyeyi Avrupalı-
tevcîh olunur idi. Heliopolis’te kendilerine mahsûs bir sina- ların filan veya fulan filozofuna atf ile onları insanlığın fev-
go inşâ olunmuş ve kendilerine kayd-ı hayât şartıyla mec- kinde bir mertebeye îsâl eylemek isterler. Biz o filozoflara
lis-i a’yân a’zâsından birini hükümdâr intihâb etmek salâ- birşey demeyerek o hakāyıkın daha eşmel ve ekmel bir sû-
hiyyeti verilmişti. rette Kur’ân-ı azîmüşşân veya ehâdîs-i şerîfede mevcûd ol-
Habr Josephus’un âtîdeki ifâdâtı işbu müddeâya delîl- duğunu daima okuduğumuz ve bildiğimiz cihetle bizimkilere
dir. [329] Mûmâ-ileyh kitabında: “İskenderiye’de sinagoyu teessüf-hân oluruz. Eğer biz Avrupalıların her hâlini alel-am-
görmeyen Benî İsrâil devletinin büyüklüğünü görmemiş de- yâ taklîde kalkışırsak şübhesiz çok mutazarrır oluruz. Nite-
mektir. Altından ma’mûl ve cevâhirle murassa derûnunda kim de olduk olmaktayız. Halbuki şu asrın en büyük kahra-
yetmiş aded sandalye vardır. Sinago cemâatinin kesretin- manı, sâhib-i şânı olan Japonyalılar Avrupalıların yalnız iyi
den vâiz olan habr âmîn denilecek mahallerde mendil ile şeylerini alıp iyi olmayan ahvâlini taklîdden mümkün mer-
işârete mecbûr idi. tebe ihtirâz sâyesinde mazhar-ı muvaffakiyyet olmuşlardır.
–mâba’di var– Dîn-i mübînde herşey vardır demek herşeyin esâsı, mî-
zânı vardır demektir. İşte bizde frenklerin ahvâlini dînimizin
esâsları üzerine tatbîk ve mîzân-ı şerîfleriyle tedkîk ettikten
sonra işimize gelenlerini almalı gelmeyenlerden kaçmalıyız.
DÎN-İ İSLÂM VE ULÛM U FÜNÛN Meselâ frenkler, el yüz yıkamak için yalnız leğen, iğtisâl için
NÂMINDAKİ ESER-İ MU’TEBERDEN de banyo teknesi kullanırlar. Şimdi bizim frenkleşmek iste-
yen bazı kimselerimizin bunları kullanmak istemelerine tees-
Cümlemizin maatteessüf görmekte olduğumuz vech ile
süf edilmez mi? Çünkü nice senelerden beri tetahhur için
şu zamanda birtakım gençlerimiz vardır ki devlet ve mille-
kâfî addettikleri bu tarzların nâ-kâfî ve gayr-ı muvâfık oldu-
timizin terakkīsini, kuvvetlenmesini ancak terakkıyât-ı gar-
ğunu daha pek yeni anladıklarından geçenlerde ilk defa ola-
biyyeyi ahz u naklde hem de âsâr-ı garbiyye ve dîniyyeye
rak Amerika’da müslümanlar tarzında mutlaka mâ-i cârî ile
hiç ehemmiyet vermeyerek yalnız frenklerin her hâlini ahz
iğtisâl lüzûmunda ısrâra başladılar. Hele kumar ve emsâli
ve taklîdde buluyorlar. Bir kısmımız da frenklerin her iyi
itiyâdât-ı kabîhalarını taklîddeki inhimâkimiz pek şâyân-ı e-
şeyleri bizden aldıklarından âsâr-ı kadîmemizi, kütüb-i dî-
seftir. Cenâb-ı Hak encâmını hayr eyleye.
niyyemizi tedkîk ve mûciblerince amel edersek Avrupalılara
Esâsı bizden alınmıştır. Eski kitaplarımıza bakalım diyen-
hemen hemen ihtiyâcımız kalmayacağını zan ve iddiâ eder-
lere de hay hay bakalım; ve hattâ muktedir zevâttan mürek-
ler. Hiç şübhe yoktur ki bunların her ikisi de vukūfsuzluk
keb heyetler teşkîl ederek münhasıran bunları tedkîk ettire-
netîcesidir. Evvelki kısım; dîn-i celîlimizi ve âsâr-ı Arabiy-
lim deriz. Ecânib dahi tasdîk eylerler ki dîn-i İslâm medeni-
ye’yi ikinci kısım da terakkıyât-ı hâzıranın hâlini, vüs’atini
yet-i hakîkiyyenin esâsını vaz’ ve teferrüâtı hakkında pek bü-
bilmediklerinden böyle iddiâlara kalkışırlar. Bugün bilcümle
yük hikmetler göstermiştir. İlk asırdaki müslümanlar dîn-i
milel-i mütemeddinenin nâil oldukları bunca terakkıyât-ı
azîmenin menşei, mebdei dîn-i İslâm’dır. Ve bu bir hakîkat- mübînimizi hakkıyla anlayıp ona göre hareket ettiklerinden
tir ki bizden ziyâde Avrupalılarca ma’lûmdur. Şarl Mismark meselâ ilm-i cebir tâ Hazret-i Ali (ra) efendimizden başlamış
“Müsâmere-i Kostantıniyye” diye tercüme edilebilen Soirées ve derhal sâir şuubât-ı hikmette rağbet olunarak 1( ‫الحكمة‬
de Constantinople nâm kitabında ber-tafsîl-i beyân ve isbât ‫ )ضالة المؤمن اينما وجدها اخذها‬hadîs-i şerîfi mûcib-i âlîsince
edildiği vech ile frenklerin bugünkü terakkıyâtı, medeniyeti âsâr-ı yunâniyyeden ve sâireden istifâde husûsunda pek bü-
hep dîn-i İslâm’ın vaz’ ettiği esâs-ı metîn üzerine binâ-yı sa’y yük himmetler irâe buyurmuşlardır. Hâsılı Kur’ân-ı azîmüş-
eylemeleri sâyesinde hâsıl olmuştur. Müşârun-ileyh Avrupa- şân ve ehâdîs-i şerîfe ile vaz’ edilen esâs üzerine gyet mü-
lılar ahlâk-ı ictimâiyyelerini de hurâfât-ı yunâniyye üzerine kemmel ebniye-i medeniyyet yapmak üzere çalışılmış ve
binâ ettirmeyip ahlâk-ı İslâmiyye esâs metni üzerinde binâ muvaffak da olunmuş ise de bir çok esbâbdan ve başlıca o
ettirmiş olaydılar şimdiki birçok sefâhetleri, sefâletleri mey- vakit hâl-i cehâlette bulunan Avrupalıların taarruzât-ı bî-ni-
dân alamazdı diyor. Avrupalılar ma’neviyyât cihetiyle dîn-i hâyesinden dolayı maatteessüf dûçâr-ı teehhur olmuştur.
İslâm’a pek ziyâde müftekir oldukları gibi maddiyat husû- Ve ondan sonra tekrâr terakkî edememekliğimize en katî se-
sunda da vâsıl oldukları muhayyirü’l-ukûl terâkkıyâtın esâ- bep de dîn-i mübînimizin muktezâ-yı münîfi tahsîl-i ilm için
sını bizden aldıklarına delâlet eder ahvâl mefkûd değildir. mehdden lahde kadar çalışmak olmasına ve haylice çalışıl-
Ne hâcet! Daha şimdiye kadar kütüb ve âsâr-ı atîka-i İslâ- masına rağmen tamîm-i maârife muvaffak olamamamızdır
miyye’nin tedkîki ile iştigal eylemeleri isbât-ı müddeâya de-
lîl-i kâfî değil midir? Bilmem kaç sene evvel ingiltere dev-
letinin bazı mesâilde muktezâ-yı şer’-i mübînden istifâde et- 1
Benzer şekilde, İbn Mâce, Sünen, Kitâbü’z-Zühd 15.
ki bunun da sebebi okuyup yazmanın âlet ve miftâhı olan MISIR VE İNGİLİZLER

hurûfumuzun nâ-kâfîliğidir. İngiltere Hâriciyye Nâzırı Sir Edward Gray’ın Mısır’a âid
Her ne hâl ise Avrupalılar gerek dîn-i İslâm’ın vaz’ ettiği olan nutk-ı mahûdundan bahs eden Kahire’de münteşir el-
esâsları ve gerek müslümânların birçok asırlar uğraşarak Livâ cerîde-i İslâmiyyesi “Gladstone nerede? Gelsin de ah-
meydâna getirdikleri mamûrât-ı medeniyyet ve hikmetleri lâf ve şâkirdlerinin siyâsetlerini görsün anlasın” sernâmesiy-
alıp bir hayli zamanlar taklîd ile uğraştıktan sonra nihâyet le yazdığı tavîlüz-zeyl makālede ber-vech-i âtî idâre-i efkâr
tevsîe muvaffak olmuşlar ve hem öyle [330] tevsî etmişler ki ve mütâlaâtta bulunuyor:
esâsının bizden alndığını iddiâ etmek bile güçleşmiştir. İsterdik Ahrâr fırkasının en büyük adamı olan Gladstone
Bereket versin ki yine kendi munsifleri tedkîkt-ı mûşikâfâne- sağ olsaydı da meclis-i umûmîde şâkirdlerinden birinin koca
leriyle izhâr ve i’tirâf eylemektedirler. Bu tevsî keyfiyyetine İngiltere’nin hür kabînesindeki halefi Hâriciyye Nâzırı Sir
kimsenin diyeceği yoktur zîrâ şimendiferler, vapurlar, bu- Edward Gray’in sözlerini işitseydi.
günkü hayret-efzâ bir derecedeki zırhlılar, telli, telsiz telgraf- Hâriciyye Nâzırı’nın şimdi aynen nakl edeceğimiz bu
lar, mikroskoplar, teleskoplar ve daha emsâli muhtereât-ı sözleri te’vîl ve cerh kabûl etmez sarâhat-i katiyyeyi hâizdir.
bî-nihâye pek yeni şeylerdir. Esâsları bizden imiş diye biz Nâzır diyor ki: “Mısır’ın işgali keyfiyyeti devâm edecek-
yine tâ eski hâlimizden başlayalım. Bu muhtereât-ı cedîdeyi tir. İngiltere’nin Mısır’dan çıkması haysiyyetini ihlâl eder.
kendimiz yapmayalım dersek şübhesizdir ki düşmanlarımıza Muâhedât-ı kadîmeyi rûh-ı asra muvâfık bir şekle kalb et-
daima ma’lûb kalırız. Ve hiç şübhe yoktur ki ahkâm-ı dîniy- mek isteriz. Verdânî mes’elesi gibi hâdiselere tealluk eden
yemize muhâlif hareket etmiş oluruz. da’vâları mahâkim-i Mısriyye’den İngiliz askerinin taht-ı ka-
Şimdi bizler sanatları, hünerleri, ma’rifetleri bâlâda mez- zâsında bulunan dîvân-ı harblere nakl etmek husûsunda Sir
kûr hadîs-i şerîf dâiresinde süratle almak, öğrenmek için Av- Gorst ile muhâbere cereyân eylemektedir. İngiltere’nin Mı-
rupa’ya, Amerika’ya, Japonya’ya, velhâsıl dünyanın neresi- sır’ı istiklâlden mahrûm bırakmasına Hizbul-vatanî Cem’-
ne îcâb ederse şâkirdler göndermeliyiz, lâkin bu şâkirdâna iyeti sebebdir. (!)”
gönderilmezden mukaddem kendilerine verilmesi lâzım ge- Gladstone’un işitmesini arzu eylediğimiz beyânât hale-
len terbiyye-i dîniyye ve milliyyeyi itâda kusûr etmemeliyiz. finin bu kabîl sözleridir. Fakat çi-fâide koca siyâsîden bugün
Ve bunun için ayrıca mektebler, medreseler ve bilhassa hik- çürümüş kemikten başka bir nişân yok. Re’yini almaya im-
met-i dîniyye mektepleri, medreseleri yaparak ve bu babda kân yok. Maamâfîh mâzîdeki âsârına mürâcaatla bu dâhî-i
müdevvenât-ı ciddiyye telîf ederek gençlerimizi kemâ-yelîk siyâsetin nokta-i nazarını anlamak bizim için kolaydır. Eli-
iknâ ve terbiyyeye muvaffak olmalıyız ki frenklerin pek ma’- mizde gayet kıymetdâr bir vesîka-i siyâsî vardır ki 1896’da
lûmâtlı insanlarıyla, râhibleriyle de mübâhese ettiklerinde ebediyyül-iştihâr vatanperver Mustafa Kâmil Paşa’nın vukū’
mağlûb olmasınlar. bulan suâline cevâben gönderilmiştir.
İşte bu evsâfı hâiz şâkirdânın bilâd-ı efrenciyyeye gidip Gladstone mektûbunda aynen şu sözleri söylüyor:
sanatları, ma’rifetleri tedâbîr-i zamâniyyeyi öğrenmelerinde “Benim reyime gelince, ki aslâ değişmemiştir, Mısır’da
eşedd-i ihtiyâc vardır. Ve ihtimal ki şâkirdâna bu derece sebeb-i duhûlümüz olan fâide-i Mısrıyye’yi tamâmiyle vücû-
ma’lûmât-ı dîniyye-i vâsia vermek için çok seneler ister ve o da getirdikten sonra Mısır’dan kemâl-i şerefle ayrılmaktır.
vakte kadar sinleri terakkî eder diyenler de olur. Evet şimdi- Fikrimce Mısır’dan çıkma zamanı çoktan hulûl etmiştir.
ki usûl-i tedrîslerimize nazaran öyledir fakat âcizlerinin te- Mevki’-i iktidârda bulunduğum son zamanlarda Mısır mes’-
ceddüd-i cerîdesiyle ileride arz edeceğim ve arz etmeye baş- ele-i mühimmesinin halli husûsu için devletlerin fikrine mü-
ladığım sûretle tedrîsâta başlayalım on beş yaşlarında bir e- râcaatı arzu ettim 1892’de Vadigton’un tevessül ettiği yol da
fendinin evsâf-ı matlûbeyi kâfî derece istihsâl eylemiş olaca- bu arzu ve emelimi teşcî etti. Fakat çi-fâide bu büyük arzu-
ğına şübhe yoktur. Ve aynı zamanda oralardan ustalar, mu- larımıza rağmen müzâkerât bir hatve ileri gidemedi esbâ-
allimler celbine ihtiyâcımız, birr ü takvâ üzerine teâvünle şir- bına bir türlü akıl erdiremedim.
ketler te’sîs ederek zirâat, ticâret ve sanâyiimizi terakkî ettir- Gladstone bu tarîzi ile mektup yazdığı sıralarda mevki’-i
mek ve zekât ve sadakalarımızı hüsn-i cem ile mektebler, iktidârda bulunan muhâfazakârların kendisi sukût ettikten
hastahâneler yapmak, halkımızı cehlden, tenbellikten, tese’- sonra reyini takîb etmemiş olduklarını ifhâm etmek istiyor.
ülden, aczden kurtarmak için pek ciddi ve samîmî tedâbîre, Yine Gladstone Mısır mes’elesi için diğer bir münâse-
ittihâd ve ittifâka iftikârımız derkârdır. betle de şu sözleri söylemiş idi: “Vâkıa Mısır’ı temellük et-
Eğer bu sûrette hareket ve ahlâk-ı ictimâiyyemizi de dîn- mek güzel bir şeydir fakat İngiltere’nin vaadini yerine getir-
i mübîn-i İslâm’dan ayırmamaya elden geldiği kadar gayret mesi daha güzel ve daha şerefli bir harekettir.”
edebilirsek esâs bizim elimizde olduğundan karîben bütün [331] Şimdi deriz ki: Sir Edward Gray Mısır’dan çıkmak
akvâm-ı medeniyyeyi geçeceğimize şübhe etmemelidir. An- mes’elesini İngiltere için bir şeref mes’elesi addediyor ve Mı-
cak bu muvaffakiyyetleri te’mîn edecek yegane tedbîr-i kat’î sır terk olunursa haysiyyet-şiken bir hâl vücûda getirilmiş o-
de hepsinden evvel köylülerimize kadar tamîm-i maârif çâ- lacağı i’tikādında bulunuyor. Halbuki görüyoruz ki yine bu
resini bulmaktır. fırkanın Sir Edward Gray’den pek büyük ve nüfûzlu ve İngi-
Doktor Milaslı lizlerce şahsen daha mu’teber ve fırkaca da kabı daha âlî bü-
İsmail Hakkı yük bir reisi bunun hilâfını söylüyor; yanî İngiltere’nin şerefi
Mısır’da kalmada değil, bilakis çekilmekte olduğunu en sa-
rîh sözlerle bütün âleme i’lân ediliyor. Şübhesiz ki Glad- askeriyyeye nakl ile bizi tehdîd etmek istiyor. Halbuki biz
stone; hürriyyet ve adâlete olan meyli müsellem olmakla Verdânî hâdisesi gibi vekāyiin tekerrürünü mümkün görme-
beraber bu sözleri mücerred Mısırlılar’ın hukûkunu, mesâ- sinden dolayı Sir Edward Gray’e teessüfâtımızı izhâr ederiz.
lihini müdâfaa için söylemiyordu. Herşeyden evvel memle- Mısır, memleketler içinde en uysal bir memlekettir. Bu mu-
ketinin, hükûmet ve ümmetin menâfiini nazara alıyordu. hîtte bir müddet yaşayan şu hakîkati takdîr eder.
Büyük bir ümmetin küçük bir ümmeti muhıkk veya Maamâfîh böyle olmasa bile düşünülmelidir ki Verdânî
gayr-ı muhıkk bir sûrette taht-ı idâresine bir müddet-i gibi îkā-ı havâdisi gözüne alanlar cezâya giriftâr olacağını
mevkûte için aldıktan ve bu bada peki kavî te’mînât ver- bile bile bu fiili yaparlar. Şu halde mahkemenin askerî ol-
dikten ve hattâ pek yakın zamanda terk teahhüdünü tazam- masından ne fâyda hâsıl olur? Avrıupa’da ve Amerika’da
mun eder muâhedeler akd eyledikten, hülâsa gerek Cenâb-ı bu vekāyi görülmüyor mu? Oralardaki intizâmı mahâkim bu
Hakk’a ve gerek bütün âleme karşı ahidlerde bulunduktan kabîl cerâimin önünü alabiliyor mu? Memlekette âsâyişi te’-
sonra yirmi sekiz sene güzerân olduğu halde terk etmek şöyl mîn edecek tedâbîr ittihâzının en baş alkışlayanı biziz. Fa-
edursun, orada ebedî yerleşecek esâsları kurmaya başla- kat, evet fakat tek bir hâdisenin hukûk-ı işgalin tezâyüdüne
ması ve çekilmeyi büyük bir noksân ve şân u şerefine karşı ve memleketin bu derecelerde hakk-ı kazâsına müdâhaleye
ağır bir âr olmak üzre telakkî eylemesi bilmeyiz ne derece- sebeb-i ittihâzını pek çirkin buluruz. Bâ-husûs Sir Edward
lerde muvâfık-ı haysiyyettir. Gray’in şu sarâhatlerini memleketlerinde hükm-i kānûn ve
Bir de düşünelim: Acaba Gladstone da böyle bir arzu adâleti herşeyden âlî tutan büyük bir ümmetin nâzırına ya-
taşımaz mı idi? Şübhesiz taşırdı; fakat mensûb olduğu hükû- kıştıramayız.
metin bu husûsta uğrayacağı müşkilâtı nazara alır ve ecânib İngiliz parlementosu mevki’-i hitâbetinden bütün dünya-
tarafından boynuna geçirilecek tavk-ı esâretin ne demek ya karşı söylenen bu sözler Mısırlılar’ın kānûnen mü’min
olduğunu anlar bir millet-i mahkûmeye hükmetmediği suû- hakk-ı kazâlarına, istiklâl mahâkimine bir taarruz değil mi-
beti pek iyi takdîr ederdi. Zîrâ Cenâb-ı Hak akvâmı başka dir? Elbise değiştirir gibi bir kānûnun her gün değişebilece-
akvâma kul olmak için yaratmamıştır. İşte bu siyâsîi dûr- ğini kabûl ettikten sonra artık kānûnun ne ma’nâsı kalır?
endîş buralarını pîş-i mülâhazaya alır ve hükûmetinin gerek Kendisinden her gün bazı daâvînin ruyeti nez ile mahâkim-i
devletlere ve gerek yevmen minel-eyyâm kesb-i intibâh e- mahsûsaya tevdî olunabilmek ihtimali bulunan bir mahke-
decek ahâlî-i Mısriyye’ye karşı mevkiinde aled-devâm hâsıl me hakkında halkında nasıl hiss-i hürmet bekā bulur? Ma-
olacak ıztırâbı hadde-i imândan geçirerek daima Mısır’dan hâkim-i mahsûsadan geçirmeksizin hüküm veremeyen kuv-
çıkmak lüzûmuna işâret eder idi. vet için herkes nedir?
Ortada hiç bir zarûret bulunmadığı halde Gladstone Bir de Sir Edward Gray’i Hizbul-vatanî’nin mevcûdiyye-
böyle söylüyordu. Eğer Mısır’da te’mîn-i bekā için Sir Ed- tini Mısır’ın meşrûtiyyete adem-i nâiliyyeti için yegâne se-
ward Gray’in îmâ eylediği tedâbîr-i zecriyyeden başka çâre bep olmak üzre gösteriyor. Buna muhtasar cevap vereceğiz.
bulunmayacak vaziyyette kalınacağını bilmiş olsa idi, kim Fırkanın teşekkülü henüz beş altı senelik bir şeydir. Bu fırka
bilir daha neler söyler idi. vücûd bulmadan evvel İngiltere bu kadar sene Mısır’a hü-
Koca Sir Edward Gray! bizi hükümden ıskat edilen mu- kümrân oldu. Niçin bir hükûmet-i meşrûta vücûda getirme-
âhedât-ı kadîmeyi tağyîr ile ithâm ediyor. Acaba bu tağyîr di? Bir de ricâ ederiz söylensin, Hizbul-vatanî ilhâh etmedik-
neden ibârettir? Ve bu muâhedâtla neyi kasd ediyor? Mem-
çe hangi mes’elede Mısırlılar’ın hukûkunu hükûmet-i işgaliy-
leketin ıslâh ve tanzîm-i şuûnuna en büyük bir mânia teşkîl
ye kendiliğinden tanıdı? Meclis-i şûrânın şöyle böyle muhâ-
eden imtiyâzât-ı ecnebiyye mi kasd olunuyor, yoksa gerek
fazasına muvaffak olduğu küçük haklar bile ne gürültüler,
Devlet-i aliyye ile ve gerek düvel-i sâire ile Mısır’a dâir akd
teklîfler, müzâkereler, redler, iddiâlar, daha bilmem nelerle
eylediği muâhedâtı nazara alarak Mısır mes’elesinde ortalığı
kābil olabildi? Hizbul-vatanî muhâlif bir fırkadır. Kuvvet-i
geniş bulmak için Mısır’daki vaziyyet-i gazıbânesini resmen
işgāliyye ile te’mîn-i muvâzeneye medâr [332] olmak üzere
ve alenen tasdîk ettirmek mi istiyor? İngiltere hükûmeti ha-
çalışmaktadır. Zaten her yerde muvâzeneyi muhâfaza ede-
kīkaten zannediyor mu ki yalnız mürekkebin kağıda dökül-
bilmek için muârız fırkalara ihtiyâc vardır. Nitekim Lord Sa-
mesiyle hemen Mısır temellük olunuverecek? Zihî hayâl-i
lisbury mevki’-i iktidârda bulunduğu bir sırada Ahrâr fırkası
muhâl!
riyâseti Kambelbe Narman tarafından deruhde olunmazdan
Görülüyor ki cem’iyyât-ı beşeriyyeyi hayvân sürüleri gi-
mukaddem fırkada görülen alâim-i tefrikaya karşı îrâd ey-
bi alıp satmakla teskîn-i efkâr politikası takîb olunmak isteni-
lediği nutukta hakîkati tekrâr eylemiştir.
yor. “Sizi alıp satacağız” gibi tehdîdlerle Mısırlıların efkârı ne
derecelerde sükûnet-yâb olacağını takdîr edemeyiz. Yalnız
bu siyâset netâyiciyle te’sîrâtının ve ahâlîde bi-hakkın husû-
le getireceği te’sîrâtın Mısır’la müstevlîsi arasında udvân ve
muhâlefetin iştidâdından başka bir semere veremeyeceğini RUSYA’DA İSLÂMLAR
pek iyi anlarız.
Sir Edward Gray Verdânî hâdisesi gibi hâdiselere tealluk Osmanischer Lloyd gazetesinin Petersburg muhâbiri ya-
eden daavâyı İngilizlerin taht-ı emrinde bulunan mahâkim-i zıyor:
Tatar hükûmet-i sabıkasının merkez-i idâresi olup ikiyüz dan mes’ele el-ân hallolunamamıştır. Şimdi bu husûsta İs-
seneden beri Rusya’nın taht-ı idâresinde bulunan Kazan tanbul’a mürâcaat edileceği söylenilmemiş ise de “Milliyet-
şehrinde son günlerde Ortodoks misyonerleri ictimâ eyle- perverler” Rusya umûr-ı dâhiliyyesine Osmanlılar’ın müdâ-
miştir. Bu ictimâda günden güne tevsi-i hudûd eden İslâ- halesi demek olacak olan böyle bir mürâcaata katiyyen râzı
miyet’in bu intişârının tahdîdi imkñı ve İslâmları Ortodoks olmaktadırlar.
mezhebine idhâl mes’elesi mevzûbahis olmuştur. ***
Filvâki’ İslâmiyet, bâ-husûs şarkî Rusya’da daima müte-
Sırâtımüstakîm
rakkî bir sûrette ilerlemektedir. Hattâ kâmilen Ortodoks zan-
nedilen havâlîde bile İslâmiyet propagandası büyük mu- Herhangi bir hükûmet-i İslâmiyye tarafından kendi
vaffakiyyâtı intâc ediyor. Semberik vilâyetinde bu son se- memleketinde sâkin edyân-ı sâire ashâbının hissiyât-ı dîniy-
neler zarfında (4000) kişi dîn-i İslâm’a sâlik olmak maksa- yelerine karşı böyle elîm bir taarruz vukūa getirilmiş olaydı;
dıyla Ortodoks kilisesini terk etmişlerdir. Maamâfîh İslâm acaba Avrupa’da ne gibi bir te’sîr hâsıl eder idi?..
neşriyyâtının en vâsi ve hakīkī dâire-i te’sîri Rusya’nın şi- Hak ve hakîkatin hiç bir zaman imhâ, pâymâl edileme-
mâl-i şarkî cihetleridir. Buralarda İslâmiyet hiç bir mâniaya yeceği, inkârına mecâl olmayan bir hakîkar-ı sâbitedir. Bu
tesâdüf etmeksizin tevessü ediyor. Ve bir çok yerleri İslâm gibi harekât-ı müstebidâne ile hakkı mahvettim, hakka gale-
medeniyetinin dâire-i nüfûzuna idhâl eylemektdir. be çaldım, zannında bulunanlar iyi bilmelidir ki o haklar hiç
İçtimâ eden misyonerlerin ekaliyyeti ortodoks kilisesinin bir zaman mahvedilemez; yalnız kuvve-i galibenin te’sîriyle
teşkîlat-ı dâhiliyyesini tanzîm etmek ve bâ-husûs ortodoks muvakkat bir zamañ için mahallinden çekilir, mevziinden
râhiblerine daha mükemmel bir tahsîl göstermek lüzûmunu inhirâf eder; orada tolana toplana nisâb-ı matlûba vâsıl ol-
iddiâ etmiştir. Fakat ekseriyyet bu teklîfi kabûl etmemiştir. duktan sonra o i’tikād-ı bâtılın bahş ettiği neşve-i muvakkat-
Bunların iddiâlarına göre bu tedbîr ancak uzun bir müddet le sermest-i gurûr olan zalemeye karşı emr-ber-aks olduğu-
sonra olacaktır. Halbuki şimdi daha katî ve daha serî ted- nu isbât eder, gösterir. Çünkü kānûn-ı tabîat böyledir. Kā-
bîre mürâcaat etmek elzemdir. Bu maksadın te’mîn-i husûlü nûn-ı tabîatın böyle olduğu da hakāyık-ı târîhiyye ile sâbit-
için ortodoks kilisesini himâye ve İslâm neşriyyâtını men’ tir. Sırâtımüstakīm’in şimdilik bu babda söyleyeceği birşey
etmek îcâb eder. Matbûât-ı İslâmiyye bu teşebbüsât yüzün- varsa o da rûhunun en amîk noktasından kopup gelen “Lâ
den müşkil bir mevki’de kalmışlardır. Rusya müslümânları, havle velâ kuvvete illâ billâh” kavl-i celîlini tekrâr etmektir.
Rusya’da yaşayan 30 milyon İslâm’ın menâfiini vikāye et-
mek üzre Kazan’da bir kongre akdine müsâade edilmesini
taleb etmektedir. TA’ZİYET
Vücûdları mevcûdiyyet-i İslâmiyye’ye mûcib-i mübâhat
olan ricâl-i güzîde-i ilmiyyenin medâr-ı fahr ü şerefi ve bu
MAÂBİD-İ İSLÂMİYYE’YE TAARRUZ şânlı eslâfın asrımızda bütün ma’nâsıyla hayrül-halefi olan,
Osmanlılar’ın hakīkī a’yânı Şeyhül-İslâm-ı sâbık fâzıl-ı sütû-
Kezâ:
de-siyer Sâhib Molla Bey merhûmun irtihâliyle pek büyük
Rusyâ-yı Vustâ’da kâin Semirçensin şehri vâlîsi müslü-
zıyâa uğrayan âlem-i İslâm’a Sırâtımüstakim arz-ı ta’ziyyete
mân rüesâsına gönderdiği bir tahrîrâtta bilumûm cevâmi ile
müsâraat eder ve merhûm gunûde-i hâk-i gufrân oldukça
mekâtib-i İslâmiyye’ye imparator, imparatoriçenin birer tas-
ibtihâl-i girâmî kadar muhtâc-ı tesliyyet bulunan bütün ef-
vîri ta’lîk edilmesini tebâyiğ etmiş idi. Polislere bu emrin sü-
râd-ı ümmete sabır ve ecirler ihsânını eltâf-ı sübhâniyyeden
ratle infâz edilip edilmediğinin tedkîki de emr olunmuştur.
tazarru’ eyler.
Müslümân cemâati başlarında mollaları ve hocaları olduğu
halde hükûmete mürâcaat ederek bu emrin infâzına imkân
olmadığını çünü şerîat-i İslâmiyye’nin buna mesâğ ve cevâz Ulemânın Nazar-ı İntibâhına:
vermediğini beyân eylemişlerdir. Vâlî bu protestoya ehem- Bütün dünyadaki hıristiyan misyoner cem’iyetlerinden
miyet vermeyerek emirlerinin süratle infâz ve icrâsını tekrâr gönderilen 1200 kadar murahhastan mürekkeb azîm bir
istemiştir. Bunun üzerine müslümânlar dâhiliyye nezâretine kongre İngiltere’de hâl-i inikaddedir.
mürâcaat eylemişlerse de nezâret-i mûmâ-ileyhâda böyle
bir şeye karışmaya salahiyyet-dâr olamadığını bi’l-beyân
keyfiyyeti Türkistan vâlî-i umûmîsine havâle etmiştir. Vâlî
mes’eleri birçok hukûk-ı İslâmiyye mütahassıslarına havâle “Matbaa-i Hayriyye” ve Şürekâsı Müdîr-i Mes’ûl: Eşref Edîb
eylemiş ise de bunların arasında da itilâf hâsıl olamadığın-

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
Ni’met-i İslâm ekmelü’n-niam olmasına ve bu kavl-i ke-

rîmin delâlet eylediği ni’met mutlak zikrolunduğu cihetle ke-
1 ِ ّ ‫بنصر‬
‫الله‬ َ ُ ِ ْ ُ ْ ‫يفرح‬
ِ ْ َ ِ .‫المؤمنون‬ ٍََِْ
ُ َ ْ َ ‫يومئذ‬ mâline masrûf bulunacağına mebnî burada mün’amun a-
leyhim ile murâd müslimîndir ve ni’met-i İslâm bütün ni’-
Mâdem ki gördün bu güzel günleri, artık
metlerin unvânı olup ni’met-i İslâm’ı hâiz bulunanlar kâffe-i
Ey millet-i merhûme! Hayâtın ebedîdir. niamı hâiz olduklarından in’âmın mutlak olarak zikredilmesi
kasd-ı şümûl içindir. Bazıları dahi: Cenâb-ı Hakk’ın kulları-
İkbâlini te’yîd edecek nasr-ı İlâhî; na ihsân eylediği niamın ecl ü ekmeli nübüvvet olduğundan
Ümmîd kavî, çünkü mevâîd kavîdir. bu makamda mutlak olarak zikrolunan ni’met-i nübüvvete
masrûf olacağı cihetle mün’amun aleyhim ile murâd enbi-
Âfâkta, enfüste iyân şevk ile biz de yâdır dediler. Me’mûl olduğuna göre azhar olan budur ki
Kalkın edelim Hâlık-ı Hürriyyet’e secde.

mün’amun aleyhim olanlar, 3( ‫من‬ َ ِ ‫عليهم‬ ُ ّٰ ‫انعم‬
ْ ِ ْ َ َ ‫الله‬ َ ٖ َّ ‫مع‬
َ َ ْ َ ‫الذين‬ َ ِٰ ُ َ
َ َ ‫فاولئك‬
َ ٖ ِ
‫والصالحين‬َّ ِ
‫والشهداء‬
َ
َ َ َ َ ُّ ٖ ّ
‫والصديقين‬ٖ ِّ َ َ ّٖ ِ
‫النبين‬َّ ) kavl-i şerîfinde zikrolunan-
lardır, murâd bunlar olduğuna bu kavl-i şerîfin mâ-kablin-
deki 4(‫مستقيما‬ ً َ ِ ‫ولهديناهم‬
ً ٖ َ ْ ُ ‫صراطا‬ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ ) nazm-ı celîli şehâdet eder. Ba-
TEFSÎR-İ ŞERÎF zıları dediler ki bu ümmetin âhâdından her bir ferdin taleb
ettiği sırât-ı müstakīm ile murâd kendilerinden evvel güzâr
Envâr-ı Kur’ân
eden ashâb-ı sırât-ı müstakīmin sırâtı olacağından mün’a-
mun aleyhimin sırâtı ile murâd, ashâb-ı Mûsâ ve Îsâ aleyhi-
Tefsîr-i
me’s-selâmın tahrîf ve neshten evvel sâlik oldukları sırâttır.
2
ْ ِ ْ َ َ ‫انعمت‬
‫عليهم‬ َ ْ َ ْ َ ‫الذين‬ َ َِ
َ ٖ َّ ‫صراط‬ Zîrdeki âyette zikrolunan mağdûbun aleyhimden ve dâllîn-
Bu sırât evvelki sırâttan bedel-i kül sûretiyle bedeldir ve den murâd ise alel-ıtlâk dûçâr-ı gazâb-ı İlâhî olanlar ile alel-
maksûdun bin-nisbe olmak hasebiyle âmilin tekrîri hük- ıtlâk dalâlde kalanlardır. Bazıları: Mün’amun aleyhim ile
mündedir. Bunun iki faydası olup biri nisbeti te’kîd ve diğeri murâd müslimînden bir tâife-i gayr-ı muayyene olup mağ-
dahi bu kavl-i kerîm mâ-kablin tefsîr ve îzâhı menzilesinde dûbun aleyhimden Yehûd ve dâllînden dahi nasârâ murâd
kalınmış olmakla mün’amun aleyhim bulunan müslimînin [334] olduğuna zâhib olmuş ise de tarz-ı beyân-ı şerîf bu ze-
tarîk-ı istivâ ve istikāmette alem gibi meşhûd olarak her ne hâbdan ibâ eder – K[kaf] S[sin] Ş.
zaman tarîk-ı müstakīm zikrolunsa fehme tarîk-ı müslimîn Şeyh Muhammed Abduh merhûm mün’amun aleyhim
tebâdür edeceğine belîğâne bir sûretle tensîs içindir. ile murâd ümem-i sâlifenin ahyâr ve asfiyâsıdır diyen mü-
1 3
“Allah’ın yardımıyla o gün mü’minler sevinecekler”, Rûm 30/4-5. Nisâ, 4/69.
2 4
Fâtiha, 1/7. Nisâ, 4/68.
fessirînin kavlini tercîh ederek bunu bir sûret-i kat’iyye-i vâ- Beyân-ı hâl-i mülk ü millet eyler
zıhada ezhâna takrîb eylediği gibi mün’amun aleyhim ile Nev ü köhne havâdis evvel âhir
müslimîn, mağdûbun aleyhim ile Yehûd, dâllîn ile nasârâ Olur târîhten ma’lûm u zâhir
murâddır diyenlerin sözünü dahi şiddetle cerh edip şu ze- Tevârîh olduğuyçün fenn-i âlî
mînde bast-ı makāl eyliyor: bazıları mün’amun aleyhimi Ana rağbet eder tab’-ı e’âlî
müslimîn, mağdûbun aleyhimi Yehûd, dâllîni nasârâ ile tef- Bu fennin sâhibi kâmil-nazardır
sîr ettiler. Biz deriz ki İmâm Ali radıyallâhu anhın dediği gibi Bu fenden gâfil olan bî-haberdir
Fâtiha ilk evvel nâzil olmuş sûredir. Hazret-i Haydar-ı Kerrâr Vekāyi’ yazmasa ehl-i maârif
âgûş-ı Cenâb-ı Nebiyy-i muhteremde perveriş bulmuş ve ilk Kim olurdu selef hâline vâkıf
evvel îmân etmişolduğu cihetle bu husûsa diğerlerinden da- Naîmâ
ha ziyâde âşinâdır. Fâtiha ala’l-ıtlâk ilk nâzil olmuş sûre ol-
Burada şu suâl vârid olur ki ümem-i mütekaddimenin
masa bile ilk nüzûl etmiş sûrelerden biri olduğunda ihtilâf
sırâtına ittibâ etmeyi Cenâb-ı Hak bize nasıl emrediyor?
yoktur. Halbuki müslimînin hidâyetleri ancak vahiy ile hâsıl
Halbuki bizde öyle ahkâm ve irşâdât var ki o ahkâm ve irşâ-
olduğundan onlar nüzûl-i vahyin evâilinde henüz kendi hi-
dât ümem-i sâlifede yok idi ve bundan nâşîdir ki şerîatimiz
dâyetlerine ihtidâ taleb olunur derecede değiller idi. Şu hal-
onların şerâi’inden ekmel ve zamanımıza ve ilelebed ezmi-
de mesleklerine hidâyet olunması bu kavl-i kerîmde taleb o-
ne-i müstakbeleye aslah olmuştur. Kur’ân bu suâlin cevâbı-
lunanlar ile murâd ancak 1(‫اقتده‬ ْ ِ َ ْ ‫فبهدیهم‬
ُ ُ ٰ ُ ِ َ ) nazm-ı şerîfinde nı bize beyân ediyor, zîrâ tasrîh ediyor ki dînullâh cemî’-i ü-
zikrolunan ahyâr ve asfiyâdır ki bunlar da ümem-i sâlifeden
memde birdir, ahkâmın ihtilâfı ancak ihtilâf-ı zaman ile
Cenâb-ı Hakk’ın in’âm eylediği nebiyyîn, sıddîkīn, şühedâ,
muhtelif bulunan fürû’dadır, usûl-i şerâi’de ihtilâf olmayıp
sâlihîndir. Cenâb-ı Hak Fâtiha’da icmâl ve bakıyye-i Kur’-
biri birini musaddık ve müeyyiddir. Zât-ı Bârî azze şânuhu
ân’da tafsîl edildiği ma’lûm bir şeye ihâle-i enzâr buyuruyor. ِ َ ِ ْ ‫اهل‬
hazretleri Kitâb-ı Kerîm’in bir mevzi’inde 3( ‫الكتاب‬ َ ْ َ ‫قل َيا‬ُْ
Kur’ân’ın takrîben üç rub’u kısas ve hikâyât olup bu kısas ُْ َ ْ َ َ ‫بيننا‬ ٍ ٍ ِ َ ٰ ِ َ
‫الآية‬...‫وبينكم‬ ‫سواء‬
َََْ َ َ َ ‫كلمة‬ ‫الى‬ ‫تعالوا‬
ْ َ َ ) buyurduğu gibi diğer
ve hikâyâtla nazarlar ümemin küfür ve îmânlarına ve şakā-
mevzi’inde dahi 4( ‫من‬ ْ ِ ‫والنبين‬ ٍ ُ ‫اوحينا ِ ٰالى‬
َ ّٖ ِ َّ َ ‫نوح‬ َ ْ َ ْ َ ‫كما‬ َ ْ َ ِ ‫اوحينا‬
َ َ ‫اليك‬ َ ْ َ ْ َ ‫ِ َّانا‬
vet ve saâdetlerine dâir ahvâlinden ibret almaya tevcîh o- ِٖ ْ َ ) buyurmuştur.
‫بعده‬
lunmuştur. Ukūbât ve vakā’i kadar insanı irşâd eder hiç bir
İmdi Allah’a ve nübüvvete ve terk-i şerre ve amel-i birr
şey yoktur. Biz emr ü irşâda imtisâl edip de ümem-i sâlife-
ü hayra i’tikād ve ahlâk-ı fâzıla ile tahalluk bunların cümle-
nin ahvâline ve ilm ü cehlleri, kuvvet ve za’fları, izz ü mezel-
sini câmî’ bulunduğundan Cenâb-ı Hak bize usûl ü kavâid-i
letleri ve sâire gibi ümmetlere ârız olan esbâba nazar edince hayrı edâda ümem-i sâlifeye iktidâ etmekliğimiz için onların
bu nazar nüfûsumuza te’sîr ederek saâdete ve rû-yı zemînde ne halde bulunduklarına nazar etmemizi ve âkıbet-i hâlle-
temekkün ve istikrâra sebep olan umûrda bizi o ümmetlerin rinden ibret almaklığımızı emretmiştir. Delîli medlûle ve illeti
ahyârına hüsn-i iktidâya ve felâket ve sefâlete ve yahud kül- ma’lûle mukārin kılmak ve sebep ile müsebbibin beynini
liyen mahv u izmihlâle müeddî bulunan ahvâlden ictinâba cem’ etmek (yani bir şeyin emr ü hükmü içinde ol emr ü
sevk eder. İşte bundan ehl-i akl u şuûra ilm-i târîhin şân u e- hükmün sırr u hikmetini zımnen ifhâm eylemek) de’b-i
hemmiyeti ve bu ilmin ne kadar fevâid ve semerâtı bulun- Kur’ân olduğundan bu emir dahi de’b-i Kur’ân üzere bir
duğu ıyân olur ve böyle bir kitâb-ı celîli bulunan bir ümme- emirdir ki şu nazar u ibrette hayr u saâdet bulunduğuna
tin ricâl-i dîninden pek çoklarının din nâmına tarihe buğz u dâir delîli tazammun eder. Ahkâmın icmâlen külliyyâtı şu
adâvet edip andan i’râz eylediklerini ve tarihe ne hâcet var- zikrettiğimiz umûrdan ibâret olup o ahkâmın tafsîlâtını ise
dır ne de faydası vardır gibi sözler tefevvüh ettiklerini ehl-i şerîatimizden ve peygamberimiz sallallâhu aleyhi ve sellem
akl u şuûr işitince dehşet ü hayret içinde kalır. Nasıl müstağ- efendimizden öğreniriz.
rak-ı dehşet ve hayret olmasın ki ahvâl-i ümemi ma’rifet bu Mağdûbun aleyhime gelince, bunlar ol kimselerdir ki
dînin da’vet eylediği mehâmm-ı umûrdandır diye Kur’ân hakkı anlamışken dâire-i haktan hurûc ederler ve kendileri-
savt-ı bülend ile nidâ edip duruyor 2( ‫قبل‬ ِ َ ِّ َّ ِ ‫ويستعجلونك‬
َ ْ َ ‫بالسيئة‬ َ َ ُ ِ َْ ْ َ َ ne şer’ u dîn-i İlâhî vâsıl [335] olduğu halde terk-i delîl ede-
ْ ِ ِ
ُ َ ُ َ ‫قبلهم‬
‫المثلات‬ َ
ُ ْ ‫من‬ ِ
ْ ‫خلت‬َ ْ َ ِ
ْ َ ‫الحسنة َوقد‬ ْ
َ َ َ ). rek ve tevârüs eyledikleri kīl ü kāle peyrev olarak onı redde-
Tevârîh oldu dehrin tercemânı dip kabûl etmezler.
Vekâyi’ bildirir yoktur zebânı Dâllîn ise yollarda sersem sersem dolaşarak caddeyi bu-
Gehî bast-ı makāl eyler siyerden lamayanlardır. Bunlar da ol kimselerdir ki kendilerine sıyt-ı
risâlet vâsıl olmamış ve yahud vâsıl olmuş ama hak kendi-
Söz açar gazve-i Hayrü’l-Beşer’den
lerine iyân olur vech ile değil. Nazm-ı celîl delâlet ediyor ki
Haber verir gehî nâm-âverândan
mün’amun aleyhim, mağdûbun aleyhim, dâllîn olmak üzre
Hikâyât-ı selâtîn-i cihândan
üç fırka vardır. Âzâde-i şekk ü irtiyâbdır ki mağdûbun aley-
Gehî îzâh-ı sırr-ı devlet eyler
him de ehl-i dalâldir; maamâfîh hakkı tanıdıktan sonra on-
1 3
En’âm 6/ 90. Âl-i İmrân, 3/64.
2 4
Ra’d, 13/6. Nisâ, 4/163.
dan an-ilmin inhirâf edenler ile tarîk-i hak kendilerine zâhir hâl olan bir keyfiyeti i’tikād eden kimsenin ameli gibi amel
olmadığından dolayı sapa yollarda hayrân ü ser-gerdân bu- etmiş oldu.
lunanlar arasında fark vardır. Lâkin hakīkaten “dâll” ancak Bu dalâlden üç kısmın eseri ümmetlerde zuhûr ederek
o sersemdir ki körlük içine düşmüş de körlüğünden nâşî kuvâ-yı idrâkine halel gelir, ahlâkına fesâd târî olur, ef’âlin-
matlûba yol bulamamıştır. Dinde körlük ise hakkı bâtıla ve de teşevvüş ve ızdırâb bulunur, Cenâb-ı Bârî’nin ibâdındaki
savâbı hatâya karıştıran şübehâttır. âdet-i ilâhiyyesi vech ile behemehâl cânib-ı kibriyâsından
Hakîm-i müşârun ileyh rahle-i fazîletinde takrîr-i dil-pe- bir ukūbet olarak onlara idbâr u sefâlet çöker 1( ‫لسنت‬ ِ َّ ُ ِ ‫تجد‬ ََْ
َ ِ َ ‫ولن‬
zîrini bu hadde iblâğ ettikten sonra dâllîni dört kısma taksîm ‫تحويلا‬ ِ ّٰ ) Bir ümmete vehn ü za’f gelmesi ve mübtelâ-yı
ً ٖ ْ َ ‫الله‬
ediyor ve birinci ile ikinci kısm-ı dâllînin kimler olduğunu ve mesâib ü şedâid olması, akāid ü a’mâlinde Sünnetullâh’a
dünya ve âhirette bunların hallerini yegân yegân söylüyor, muhâlif olarak ihdâs eylediği hâlâttan dolayı müstahak ol-
nihâyet üçüncü ve dördüncü kısımlara atf-ı makāl edip bun- duğu gazab-ı ilâhînin alâmet ü delâilinden addolunur. Bu-
ların gerek nefislerindeki sû-i a’mâli ve gerek ümmette hâsıl nun için Hak celle ve alâ hazretleri zât-ı ulûhiyyetine nasıl
ettikleri sû-i te’sîrâtı yâd ettikçe heyecânı tezâyüd eyleyerek duâ edeceğimizi, yani hudûd-ı İlâhiyye’de durarak ve bizi
şu vech ile takrî’ ediyor: hidâyet eylediği eşyâyı fehm etmek sûretiyle ukūl u a’mâli-
Üçüncü kısım dâllîn şunlardır ki kendilerine emr-i risâlet mizi takvîm ü tahkîm eyleyerek nâil-i niam-ı Rabbânî olmuş
vâsıl olarak onu tasdîk etmişlerse de bu tasdîk edille-i risâle- ümmetlerin tarîkına bizi hidâyet etmek ve şerâi-i İlâhiyye’-
te nazar ve usûl ve kavâid-i risâlete vukūf ile olmadığından den gerek amden ve inâden ve gerek gavâyeten ve dalâlen
usûl-i akāide dâir risâletin teblîğ edildiği ahkâmı fehmde inhirâf etmeleriyle haklarında âsâr-ı nikmet-i kahhârâne zu-
hevâ-i nefsânîlerine tâbi’ olmuşlardır, bu kimseler her dinde hûr eden ümmetlerin mesleklerinden bizi müctenib kılmak i-
mübtedi’ olanlardır. Dîn-i İslâm’da mübtedi’ olanlar da bu çin niyâz ve tazarrû etmekliğimizi bize ta’lîm eyledi.
kabîldendir. Bunlar i’tikādlarında mecmû’-i Kur’ân’ın delâlet Hulâsa, bilinmelidir ki bir ümmet sebîl-i haktan sapınca
eylediği ve selef-i sâlih ile ehl-i sadr-ı evvelin iktidâ ettikleri lâ-mahâle girîve-i idbâr ve sefâlete düşer ve o ümmet yevm-
umûrdan inhirâf eyledikleri cihetle ümmeti şâribin harâretini i hesâbda azâbdan nasîbine kavuşacaksa da Cenâb-ı Hak
teskîn etmeyecek birtakım meşârib-i gussa-engîze tefrîk etti- bu dünyada dahi onların azâb u ukūbetini o güne kadar
ler. Bu gürûhun halkta hâsıl eyledikleri te’sîrâtı bir nebze te’hîr buyurmayıp üzerlerine şuûn ve ef’âlinde müstebid o-
gösterelim. Bir adam devâir-i kazâya gelir, şöyle.. şöyle.. et- larak kendilerini tezlîl eden birini musallat eder. Eğer o üm-
mediği üzerine bülend ü azîm olan Allah’a ve yahud kelâm-ı met intibâha avdet etmeyip de bilakis gayy ü dalâlinde te-
kadîm-i İlâhî bulunan Mushaf-ı Şerîf’e yemin etmesi taleb mâdî ederse Cenâb-ı Müntakim ü Kahhâr dahi onları helâ-
olunuyor, alâmet-i kizb yüzünden nümâyân olduğu halde ka îsâl ederek âlem-i vücûddan eserlerini mahv ü nâ-bûd
bu adam yemini ediyor. Bunun üzerine tâlib-i tahlîf olan eyler. İşte bu sırr u hikmete mebnîdir ki Cenâb-ı Rabb-ı
kimse şekl-i da’vâyı başka bir sûrete çevirerek bu adamın Rahîm ve Kerîm akvâmın selâmet ü saâdetlerine bâdî olan
i’tikād eylediği meşâyih-i tarîkatten bir şeyhe yemin etme- esbâbı tedkīk ile ibret almaklığımız için ümem-i sâlife ve hâ-
sini taleb ediyor. O zaman bu adamın beti benzi uçuyor, zıranın ahvâline nasıl ihâle-i nigâh-ı im’ân edeceğimizi bize
vücûdu sarsılıyor, sonra kendi gayy ü dalâline gelerek o lütfen ve keremen ta’lîm buyurdu. Efrâd-ı ümmete gelince,
şeyhin ismine tekrîm için ve onun nâmına yalan yere yemin her ehl-i dalâle bu hayât-ı dünyada ukūbetin lüzûmuna dâir
edersem elimdeki ni’met zâil olur ve yahud bir felâkete uğ- sünnetullâh cârî olmadığı yukarıda zikredilmişti. Nice ehl-i
rarım korkusuyla doğruyu söylüyor ve evvelce yapmadım dalâl vardır ki zevk ü safâ, refâh u naîm içinde evkāt-güzâr
maa’l-kasem beyân ettiği şeyi yaptığını takrîr ediyor (Şeyh olarak rehrev-dâr-ı cezâ olmuştur. Bu gibiler cezâ-yı mâ-
Muhammed Abduh merhûm burada bunun gibi daha bir yelîkıne 2(‫لله‬ ِ ّٰ ِ ‫يومئذ‬
ٍ ِ َ ْ َ ‫والامر‬ ٍ ْ َ ِ ‫نفس‬
ُ ْ َ ْ َ ‫لنفس شَ ْ ًيپا‬ ُ ِ ْ َ ‫يوم َلا‬
ٌ ْ َ [336] ‫تملك‬ َ َْ)
çok vak’alar zikretmiştir). Bu hâl usûl-i akīdede bir dalâldir nazm-ı celîlinde beyân buyurulan günde mülâkī olurlar – in-
ki i’tikād-ı billâhta ve Cenâb-ı Akdes-i Kibriyâ’nın ef’âlde tehâ.
vahdâniyetine dâir vücûb-ı i’tikāddaki dalâle râci’dir. İn’âm: Ni’met ihsân eylemektir. Ni’met: Refâh-ı hâle,
Dördüncü kısım dalâl dahi âmâlde dalâldir ve ahkâmı nefsin istilzâz eylediği şeye denir. Niam-ı İlâhiyye’nin add ü
mâ-vudıa lehinden tahrîftir. Salât u sıyâmın ve cemî’ ibâdâ- ihsâsı müstahîl olmakla beraber dünyevî ve uhrevî olmak
tın fehm-i ma’nâsında hatâ ile muamelâtta vârid olan ahkâ- üzere iki cinse münhasırdır. Ni’met-i dünyeviyye dahi vehbî
mın fehminde olan hatâ bu kabîldendir. Meselâ bir malda ve kesbî olarak iki kısımdır. Vehbî de iki kısımdır. Birisi
zekât vâcib olmamak için o mâl hulûl-i havlden evvel gayrın rûhânîdir: Cenâb-ı Bârî’nin insana nefh-i rûh etmesi ve ifâ-
mülküne tahvîl edildikten sonra havl-i sânîden biraz müddet za-i kuvâ-yı müdrike ile anı izâe eylemesi gibi. Kesbî olan
geçer geçmez onu istirdâd ederek zekâtta hîle ediliyor, bu kısım: Nefsi rezâilden tezkiye, ahlâk-ı seniyye ve melekât-ı
sûretle isti’mâl-i hîle eden kimse bu hîlesiyle edâ-i farîzadan fâzıla ile tahliyye ve bedeni hey’ât-ı matbûa ve melâbis-i
kurtulduğunu ve Hazret-i Allâmu’l-guyûbun gazabından ne- müstahsene ile tezyîn eylemek ve câh u mâl hâsıl olmaktır.
cât bulduğunu zannediyor. Bilmiyor ki bu hîlesiyle ehemm-i İkincisi ki uhrevî olan ni’mettir. O da Cenâb-ı Rabb-ı Ke-
erkân-ı dînden bir rüknü hedm etti ve Cenâb-ı Hak bir farzı
farz kılmasıyla beraber o farzı izâle ve eserini mahv eder bir 1
Fâtır, 35/43.
şeyi de birlikte meşrû etmiştir diye zât-ı ulûhiyyeti için mu- 2
İnfitâr, 82/19.
rîm’in kulundan sâdır olan zelleyi afv ü mağfiret ile ondan Tefsîr-i
hoşnud olması ve onu Mukarrebîn ile birlikte ebedü’l-âbidîn ‫آمين‬
ْ ِ ْ َ َ ‫انعمت‬
a’lâ-yı illiyyînde mihmân etmesidir (‫عليهم‬ َ ْ َ ْ َ ) kavl-i kerî- “Âmîn” kelimesi müstecâb et ma’nâsına ism-i fi’ldir. İbni
minin delâlet eylediği ni’met ile murâd, ni’met-i uhreviye ile
Abbâs radıyallâhu anhdan mervîdir ki “Resûlullâh sallallâhu
berâber niam-ı dünyeviyyeden nefsi tezkiye ve tahliye gibi
teâlâ aleyhi ve sellem efendimizden ‘âmîn’ ma’nâsını sor-
ni’met-i sermediyye-i uhreviyyeyi ihrâza vesîle olan kısım-
dum, ma’nâsını 5(‫’)افعل‬dir, buyurdu” demiş, iltikā-yı sâki-
lardır – K[kaf] Ş.
َ ْ َ ) gibi fetha üzerine binâ kılındı. Bu
neynden hazer için (‫اين‬
kelime de elifin meddi lügat olduğu gibi kasrı de lügattir.
Mecnûn Âmirî’nin şu mısrâında:
Tefsîr-i ‫ويرحم الله عبداً قال آمينا‬
1
َ ّ ٖ َّ ‫عليهم َ َولا‬
‫الضالين‬ ِ ُ ْ َ ْ ‫غير ا‬
ْ ِ ْ َ َ ‫لمغضوب‬ َِْ meddile vârid olmuş, diğer bir şâirin şu mısrâında dahi:
(‫ )غير‬kelimesi mevsûlün sıfatıdır. Ve mün’amun aleyhi- ‫آمين فزاد الله ما بيننا بعدا‬
min mukābiline izâfet ile taarruf ve taayün etmiştir. kasr-ı elif ile vürûd etmiştir – S[sin]. Ş.
Gazab: İrâde-i intikām için nefsin heyecânıdır; Hak süb- (‫ )آمين‬kelimesi mîm-i muhaffef olduğu halde elifin medd
hânehû ve teâlâ hazretlerine isnâd olundukta müntehâ ve ü kasrı iledir; evvelkisi efsah ve eşherdir. Yahud İmâm Vâ-
gâyeti murâd olunur (‫)غضب‬: Arzû-yı intikam için dem-i kal- hidî’nin dediği gibi mîm müşedded olduğu halde elifin
bin galeyânında hâsıl olan tağayyürdür. Aleyhi’s-salâtu medd ü kasrı iledir. Bazıları: medd ü teşdîd ile “âmmîn”
ve’s-selâm efendimizin 2( ‫ابن‬ ِ ْ ‫قلب‬ ِ ْ َ ‫توقد ِفي‬ ُ َ ُ ‫جمرة‬ٌ َ ْ َ ‫فإنها‬ َ َ َ ْ ‫اتقوا‬
َ َّ ِ َ ‫الغضب‬ ُ َّ demek namazı ifsâd eder demiş ve bazıları ifsâd etmez
ِ‫عينيه‬ ِ
ْ َ ْ َ ‫وحمرة‬َ ْ ُ َ ‫داجه‬ِ َ
ِ َ ‫انتفاخ ْأو‬ ِ
ِ َ ْ ‫تروا ِ َإلى‬ ْ َ َ ‫ألم‬ َ
ْ َ ،‫آدم‬ َ َ ) kavl-i nebevîleri bu demiş; fetvâ ikinci kavl üzerinedir. Allâme-i Zemahşerî ke-
ma’nâdan me’hûzdur – Ş. lime-i mezkûre “hemîn”in muarrebidir demiş. Şeyh Rızâ:
Meâl-i şerîfi: Gazabdan hazer üzere olun, zîrâ gazab â- “Hâbil” kelimesi gibi “âmîn” kelimesinin de Süryânî bir lafız
demoğlunun kalbinde îkād olunmuş bir ateş korudur, gör- olduğunu zikretmiştir. – Mültekā Şârihi Dâmâd.
müyor musunuz gazab hâlinde onun şâh damarları nasıl şi- Nebiyy-i Muhterem sallallâhu teâlâ aleyhi ve sellem e-
şiyor ve gözleri nasıl kızarıyor demektir. Allah’ın gazabı o- fendimizden 6(‫فاتحة الكتاب‬ِ َ ِ َ ‫ند فراغى من‬
َ ْ ‫جبريل آمين ع‬ ِ ْ ِ ‫لقننى‬
ِ َ َّ َ )
nun ukūbet ve intikāmıdır – A[ayın]. Burada bir kāide-i kül- buyurdukları rivâyet olunduğu gibi dehân-ı dürer-feşân Ce-
liyye vardır. O da şudur: Rahmet, ferah, sürûr, gazab, hayâ, nâb-ı risâlet-meâblarından 7(‫الكتاب‬ َ ِ ‫كالخاتم على‬
ِ َ َ ‫انه‬ ُ ّ ِ ) hadîsi da-
gayret, hıdâ’, istihzâ gibi ne kadar a’râz-ı nefsâniyye var ise hi şeref-sudûr eylemiştir – S. Evvelkisinin meâl-i şerîfi: Fâti-
hepsinin evâili ve hepsinin gâyâtı vardır ve meselâ gazabın hatü’l-Kitâb’ın kırâatinden ferâgatimde Cibrîl bana “âmîn”
evveli ve gâyeti vardır ki evveli dem-i kalbin galeyânı ve demeyi telkīn eyledi demektir. İkincisinin müfâd-ı âlîsi: “Â-
gâyeti mağdûbun aleyhe zarar îsâlidir. İmdi gazab kelimesi mîn” mektup üzerindeki mühür gibidir demektir ki mühür
Cenâb-ı Akdes hakkında isti’mâl olundukta evveli bulunan mektuptan, mazmûnuna mürselün ileyhden mâadâsının
galeyân-ı dem-i kalbe haml olunmaz, belki gâyeti bulunan [337] muttalî olması fesâdını men’ eylediği gibi “âmîn” de
irâde-i ukūbete haml olunur. Kezâlik hayânın evvel ve âhiri duâyı, dâînin icâbetten haybet ve hırmânı intâc eden fesâd-
vardır, evveli nefisde hâsıl olan inkisârdır, gâyeti terk-i fi’l- dan men’ ettiğini müş’irdir – Ş. “Âmîn” kelimesi bil-ittifâk
dir. İmdi hayâ kelimesi Cenâb-ı Akdes hakkında isti’mâl o- Kur’ân’dan değildir, lâkin sûre-i kerîme okunduktan sonra
lundukta terk-i fi’le haml olunur, inkisâr-ı nefse haml edil- sırrî ve cehrî alel-ıtlâk salâtta “âmîn” denilmesi mesnûndur
mez. Bu beyân bu babda bir kāide-i şerifedir – F. – S[sin] K[kaf]. Salât-ı cehriyyede imam (‫الضالين‬َ ّ ٖ َّ ‫ ) َ َولا‬dedikte
Niam ve hayrâtı Cenâb-ı Akdes-i Kibriyâ’ya nisbet edip gerek kendisi ve gerek mü’tem sırran “Âmîn” derler, çünkü
ezdâdını nisbet etmemek âdâb-ı Kur’âniyye’dendir; işte bu Hâce-i Kâinât aleyhi efdalu’t-tahiyyât efendimiz 8( ‫أمن‬ َ َّ َ ‫ِ َإذا‬
makamda da bu minhâca sülûk ile Zât-ı ulûhiyyetine in’âm ْ ِ ‫تقدم‬
‫من‬ َ َّ َ َ ‫غفر َ ُله َما‬ َ ِ ْ َ ‫تأمينه‬
ِ َ ِ َ َ ‫تأمين‬
َ ِ ُ ‫الملائكة‬ ُ ُ ِ ْ َ ‫وافق‬
َ َ َ ‫من‬ ُ ِّ َ َ ،‫الإمام‬
ُ َّ ِ َ ،‫فأمنوا‬
ْ َ ‫فإنه‬ ُ َِ
isnâd olunmuşken isnâd-ı gazabdan udûl olunmuştur. Nite- ِ‫ذنبه‬
ِ ْ َ ) buyurmuştur. İmâm Şâfiî hazretleri salât-ı cehriyyede
kim 3( ‫مرضت‬ ُ ْ ِ َ ‫واذا‬ َ ِ َ .‫ويسقين‬ ٖ ُ ِ ْ ُ ‫هو‬
ِ ٖ ْ َ َ ‫يطعمنى‬ َ ُ ‫والذى‬ ٖ َّ َ .‫يهدين‬
ِ ٖ ْ َ ‫فهو‬ ٖ َ َ َ ‫الذى‬
َ ُ َ ‫خلقنى‬ ٖ َّ َ sırran te’mîne muhâlefet edildiğinden mezheb-i Şâfiî’de
ِ ٖ ْ َ ‫فهو‬
‫يشفين‬ َ ُ َ ) kavl-i kerîmi ile ( ‫الارض َ ْام‬ 4 َ
ِ ْ ‫بمن فى‬ ْ ِ ْ َ ِ ‫اريد‬
َ ٖ ُ ‫ندرى َاشَ ٌّر‬ َ َّ َ َ
ٖ ْ َ ‫وانا لا‬ imam ile mü’tem salât-ı cehriyyede cehren “âmîn” derler–
‫ربهم َرشَ ًدا‬ ْ ِ ِ ‫اراد‬
ْ ُ ُّ َ ‫بهم‬ َ َ َ ) nazm-ı celîli de üslûb-ı mezkûr üzere vârid Mültekā Şârihi Dâmâd.
olmuştur – S. Bereket-zâde İsmail Hakkı
(‫ )غير‬lafzında ma’nâ-yı nefy bulunduğundan nefyi te’kîd
– Temme tefsîru sûreti’l-Fâtiha –
َ ّ ٖ َّ ‫ ) َ َولا‬kavl-i kerîmi (‫ )لا‬kelimesine mukārin kılınmış
için (‫الضالين‬
ve gûyâ (‫الضالين‬ َ ّ ٖ َّ ‫عليهم َ َولا‬ْ ِ ْ َ َ ‫المغضوب‬ُ ْ َ ْ ‫ )لا‬denilmiştir – S.
1
Fâtiha, 1/7.
5
2
İbn Ebî Şeybe, Kitâbü’l-Musannef, Riyad, 1409, c. 5, s. 216, nu: “Yap!”
6
25384. Kurtubî, Tefsîrü’l-Kurtubî, Kâhire, 1964, c. 1, s. 127.
3 7
Şuarâ, 26/78-80. Kurtubî, Tefsîrü’l-Kurtubî, Kâhire, 1964, c. 1, s. 128.
4 8
Cinn, 72/10. Buhârî, Sahîh, Kitâbü’l-Ezan, 111.
TÂRÎH-İ İSLÂMİYYET de gerek velâdet-i seniyyeden evvel, gerek ondan sonra
Nâm-ı Müsteârıyla Doktor Dozy’nin ulemâ-yı Ehl-i Kitap ve köhne-i Arab ve erbâb-ı ferâsetten
Türkçe’ye Mütercem Risâlesine Karşı Reddiye aldığı ma’lûmat, müşâhede ettiği en vâzıh alâmât ve bil-
– 22 – hassa rüyâlarında vukū’ bulan tebşîrât olup her zaman bu
Ebû Süfyân (rd)’ın pederi Harb bin Ümeyye hayli za- oğlumun şânı azîm olacak, sâyesinde kavm-i Arab kesb-i ir-
man müşârun ileyhin nedîmi idi. Muahharan civârında bu- tifâ’ edecektir derdi.
lunan bir Yahûdî mûmâ ileyh Harb’i sebbetmiş olmakla Abdülmuttalib –bâlâda inbâ olunduğu üzre– kavm-i Ku-
Harb mezbûru katlettirdi. Bundan dolayı Abdülmuttalib reyş nazarında gâyet muhterem idi. Her vakit Ka’be-i Muaz-
hakk-ı civâra riâyetle Harb’den yüz deve alıp maktûlün am- zama ittisâlinde kendisine mahsûs serîr vaz’ olunur ebsât
mi zâdesine verdi ve bir daha kendisiyle görüşmedi, küre- tertîb edilirdi. Bütün uzemâ-yı Kureyş etrâfında ictimâ eder-
mâ-yı Arap’tan meşhûr Abdullah bin Cüd’ân’ı nedîm ittihâz lerdi. Hiç biri onun yerine geçmez, makamına oturmazdı.
etti. Nebiyy-i Ekrem efendimiz hengâm-ı tufûliyyetlerinde bazen
İşte bu kıssa da Abdülmuttalib hazretlerinin Emevîler gelir, nâssı yararak cedd-i sâmîleri yanına otururlardı, ahyâ-
aleyhine bile nâfizü’l-kelim olmasına delîl olup Doktor nen cedlerinden evvel o makāmı teşrîfle bisât-ı mahsûsa ka-
Dozy’nin serdettiği iddiânın butlânını meydana çıkarır. Bun- dem-zen-i saâdet olurlardı. Bir defa amcalarından biri mü-
dan daha garîbi de vardır. Şöyle ki Benî Temîm’den bir re- mânaat edecek oldu. Abdülmuttalib mûmâ-ileyhi zecr ile
cül akabe-i Minâ’da Harb bin Ümeyye’ye tesâdüfle ken- oğluma ilişmeyin onun kadri herkesin fevkındedir, buyurdu
disine tekaddüm etmiş. Kureyşîler ise bi-ecmaihim Harb’i ba’dehu kendisini alıp yanına iclâs, zahr-ı mübâreklerini
takdîm ile kendileri teahhur etmeyi âdet etmişlermiş. Bun- mesh ile arz-ı istînâs eyledi.
dan dolayı Harb recül-i mezbûra hitâben “Bir gün seni Pederleri Hazret-i Abbâs’tan naklen Abdullah (radıyallâ-
Mekke’de görürsem haddini bildiririm” demiş. Aradan bir hu anhumâ) şöyle buyurmuşlar. Abdülmuttalib’in Hicr-i İs-
müddet mürûr ettikten sonra Temîmî Mekke’ye girmeye mail (as)’da mefreşi (mefrûşât ile tezyîn edilmiş makām-ı
mecbûr olup Harb’e karşı beni mücîr olacak kim vardır diye mahsûsu) var idi. Harb bin Ümeyye ve sâir eşrâf-ı Kureyş
sormuş, Abdülmuttalib bin Hâşim’den başka kimse yoktur onun cevânibine dizilirlerdi. Hiç biri makām-ı müşârun iley-
cevâbını almış da gece vakti gelip Abdülmuttalib’in kapısını he tecâvüz etmezdi. Bir gün Resûl-i Zîşân efendimiz gelip
çaldı. Zübeyr ve Gaydâk nâmındaki oğulları kapıyı açarak doğruca oraya cülûs buyurdu. Huzzârdan biri kolundan tu-
kendisi mücîr oldular, himâyelerine aldılar. Ertesi gün birlik- tup kaldırmak [338] murâd edince müteessir oldu. Ağlama-
te Mescid-i Harâm’a girdikleri esnâda Harb bî-muhâbâ Te- ya başladı. Abdülmuttalib bâis-i bükâyı anlayınca “Bu oğlu-
mîmî’ye bir tokat attı. Zübeyr’de kılıcını çekerek Harb’in ma sataşmayın, nûr-ı dîdemi nefsinize kıyâs etmeyin. İsm-i
üzerine hücûm etti. Harb firâra kadem basarak Abdülmutta- pâkiyle teferrüd eden bu oğlum muktezâ-yı fıtratı olarak zâ-
lib’in hânesinde soluğu aldı ve beni Zübeyr’e karşı mücîr ol tında bir şeref-i fevka’l-’âde hissediyor, ben de öyle ümîd e-
diye niyâzda bulundu. Abdülmuttalib de mûmâ-ileyhi baba- derim ki benim Muhammed’im ne kendinden evvel, ne de
sı Hâşim’in nâsı it’âm için aş pişirdiği büyük kazanların bu- kendinden sonra gelen hiç bir Arabî’nin ermediği makām-ı
lunduğu mahalle gizledi. Bir müddet orada kaldıktan sonra sâmîye erecek, cümlemize bâis-i fahr u mübâhât olacaktır”
çıkıp gitmesini emrettiyse de Harb bir türlü cesâret edip çı-
dedi ve artık bu tavsiye ve sitâyişten sonra hiç kimse mü-
kamadı. Dedi ki nasıl çıkabilirim. Senin yedi oğlun kılıçları
mânaat etmez oldu. Her ne vakit orayı teşrîf etseler görenler
ellerinde kapıda bekliyorlar. Abdülmuttalib tebessüm ile
kendisine yol açarlar, Nebiyy-i Zîşân bî-pervâ cedd-i mübâ-
kendi ridâsını iksâ ederek hâneden çıkardı. Oğulları bu hâli
rekleri makamına geçer, otururlardı.
görünce babalarının himâyesinde olduğunu anlayarak da-
Abdülmuttalib hazretlerinin şân-ı vâlâlarını bir kat daha
ğıldılar.
i’lâ eden hasâis-i âliyyenin biri de hafr-ı Zemzem kıssa-i acî-
Bu kıssa da pek sahîh ve mevsûktur. Hattâ Abdullah bin
besidir.
Abbâs radıyallâhu anhumâ Muaviye hazretlerinin esnâ-yı
Bu husûs da bilâ-şübhe Nebiyy-i âhirü’z-zamân efendi-
hilâfetinde ziyâretine gelen rüesâ-yı Arab’a karşı ceddi Harb
miz hazretlerinin nübüvvet ve risâletlerine mukaddeme-i be-
bin Ümeyye ile müfâhare sadedinde sarf ettiği bazı kelimâtı-
şâret olan irhâsât-ı celîle cümlesinden ma’dûddur. Çünkü
na bi’l-mukābele “Evet! Ceddinizin hayli şân u şöhreti var-
dı. Fakat kazanlar arkasında kendisini gizledikten sonra ri- bi’r-i Zemzem Amr bin Hâris Cürhemî tarafından imlâ olu-
dâsıyla himâye eden zât herhalde onun fevkında olmak lâ- narak** asırlarca muattal olmuş, hattâ yerini ta’yîn edecek
zım gelir zannederim” buyurmuş ve Muaviye’yi sükûta mec-
**
bûr etmiş idi. Doktor Dozy bi-hakkın müsteşrik olsa bu kıs- Amr ve mezbûr reîsi olduğu “Cürhüm” kabîlesi süfehâsının irti-
salara âgâh olmak iktizâ ederdi. Abdülmuttalib Nebiyy-i Ek- kâb etmekte oldukları seyyiât, kabâil-i sâire aleyhine lâyık gör-
dükleri tecâvüzât hasebiyle âkıbetleri vahîm, cümlesi giriftâr-ı a-
rem efendimiz hazretlerini pek muazzez ve mükerrem tutar, zâb-ı elîm olacağını idrâk ü ihsâs etmesine mebnî bir müddet
daima mevki’-i ta’zîmde bulundururdu.* Buna sebeb-i bâis- kendilerine bezl-i nasâyih etmiş, mahâfilde hutbeler okumuş. Te’-
sîrât-ı matlûbe hâsıl olmadığını görünce, Ka’be-yi Muazzama’ya
ihdâ edilmiş bulunan altından ma’mûl iki adet geyik heykelini,
*
Dozy de bu hakīkati inkâr edemiyor. Lâkin esbâb-ı mûcibe beyâ- pek çok kılıç, kalkan ve sâire emvâl-i nefîseyi esnâ-yı leylde içine
nına yanaşamıyor. Çünkü bu cihet meslek-i garaz-kârîsi ile aslâ ilkā ile bi’r-i Zemzem’i kapatmış, kendisine mütâbaat eden efrâd-ı
tevâfuk etmiyor. kalîleyi alıp Yemen diyârına çekilmiş idi. Kalanların üzerine Hu-
bir emâreye bile destres olmaya imkân kalmamış idi. Risâ- iftirâ-yı bârid, isnâd-ı mâ-lemyekün kabîlinden bir kelâm-ı
let-i Muhammediyye’nin vakt-i zuhûru takarrub edince bi- zâid olduğu der-kârdır.
’inâyetillâh bi’r-i mezkûre de zâhir oldu. İmâm Ali kerremal- Bu tavsîf-i bî-mağz u ma’nâyı buraya ilâve etmekten
lâhu vechehu efendimizden dahi mervî olan bu kıssada Ab- onun garaz-ı fâsidi ileride “35” rakamıyla murakkam sahî-
dülmuttalib hazretlerinin rüyâ-yı sâliha vâsıtasıyla* aldığı fede– Sultân-ı Zîşân-ı Enbiyâ (aleyhi ekmelü’t-tehâyâ) efen-
ma’lûmat üzerine bi’r-i mübârekenin mahallini bularak Hâ- dimiz hazretleri hakkında mütercim-i bî-vâyeden başka ken-
ris nâmındaki oğlu ile beraber bizzat hafriyyât-ı mütemâdiy- disine mütâbaat edecek bir merd-i âkil bulamayacağı âşikâr
ye icrâsıyla meydân-ı alâniyyete çıkarmış, bu hizmet-i aliy- olan isnâd-ı cinnet ve sar’aya bir girîz-gâh-ı desîse ve mel’-
yesiyle bütün kulûb-ı kabâilde hubb ü müvâlâtı kat kat art- anet olmak üzere –küstâhâne ve serseriyâne bir edâ ile –
mış, kendisi mağbût-i enâm olduğu bu mazhariyet sâyesin- “... bu bir hayâlât-endûd idi. Vâlidesine çektiği zannolunan
de bil-cümle rükebâsına gâlib gelmiş olduğu ber-vech-i sa- mizâcı son derecede asabî idi. Ekser evkātte mağmûm ve
râhat ifâde kılınmıştır. mütefekkir, bî-ârâm idi..... çünkü onun büyük şeyler hak-
Dozy’nin “pek asabiyyu’l-mizâc ve pek harâretli bir ka- kında bir fikri yok idi fakat ihtişâm-ı belâgat ile cezb olun-
dın olduğu anlaşılan annesi Âmine” sözü de pek açıktan bir duğunu hissediyordu......” diye sarf ettiği hezeyânât için bir
takaddüme-i ebleh-firîbâne temhîdinden ibârettir:
ْ ِ ِ َ ْ َ ِ ‫الله‬
Bu ahmak doktor 1(‫بافواههم‬ ِ ّٰ ‫نور‬ ُ ِ ْ ُ ‫يريدون َ ْان‬
َ ُ ‫يطفؤا‬ َ ُ ٖ ُ ) fehvâ-yı
zâa kabîlesi musallat olarak az vakit zarfında cümlesini Mek-
hakīkat-ihtivâsı hükmünce envâr-ı tâbân-ı İslâmiyyet’i sön-
ke’den çıkardı. Bi’r-i Zemzem’in hâl u şânı, mevki’ ve mekânı bile
unutuldu gitti. Rivâyet-i uhrâda bi’r-i mübârekeyi imlâ ile Mekke- dürmek hülyâ-yı fâsidine tutulup onun bâlâ-terîn-i süreyyâ
yi Mükerreme’yi terk eden Amr olmayıp oğlu Mizâz (kitap vez- olan mişkât-ı münîr-i cihân-ârâsını karartmak emeliyle taşla-
ninde) nâm kimsedir. Her halde vak’a sûret-i ma’rûza üzere ce- mak dîvâneliğinde bulunmuş, düşüne düşüne böyle bildiği,
reyân etmiştir.
* irtikâbından hayâ etmediği bühtân-ı azîmi de vâlide-i muh-
Bu rüyâ birkaç kere tekerrür etmiştir. Evvelâ mütevâliyen üç gece
gâyet mübhem olarak işâret vâkı’ oldu. Maksad ne olduğu anlaşı- tereme-i cenâb-ı risâlet-penâhî hakkında zerre kadar münâ-
lamadı. Bi’r-i Zemzem evvelâ “Taybe” sâniyen “Berre” sâlisen sebet almayan, hiçbir hâl [339] ve hareketiyle te’yidi kābil
“Maznûne” nâmıyla yâd olunarak hafriyâtla iştiğâl etmesi emro- olmayan bir isnâd-ı cür’et-kârâne ile takviye ve tervîc ettir-
lundu. Nihâyet leyle-i râbiada ( ‫احفر زمزم انك ان حفرتها لن تندم وهى‬ mek zu’m-ı bâtı[lı]na kapılmış oluyor ki cür’et ve sefâletin
‫ )ميراث من ابيك الاعظم لاتنزف ابدا ولاتذم الحجيج الاكرم‬diye îzâh-ı me- bu türlüsüne doğrusu pek nâdir tesâdüf olunmaktadır.
râm edildi. Yani Zemzem kuyusunu hafr et, sen onu hafr edersen
Mütecâsir merkûmun “pek asabiyyu’l-mizâc ve harâretli
nedâmet getirmezsin. O kuyu senin peder-i a’zamından (Hazret-i
İsmail aleyhisselâmdan) mîrâstır onun suyu aslâ tükenmez, hattâ
bir kadın olduğu anlaşılan vâlidesi...” sözü sırf kendi hayâl-
azalmaz. Onunla hüccâc-ı kirâm saky u irvâ olunur. Bunun üze- hâne-i cühûdânesinden bî-pervâ ortaya atılmış bir ercûfe-i
rine Abdülmuttalib ta’yin-i mahalle dâl olacak alâmetleri istifsâr telbîskârâne olup bu doktor-ı bî-şuûrdan evvel bu efsâneyi
eylemiş, kendisine hitâben ( ‫هى بين الفرث والدم عند قرية النمل حيث ينقر‬ ne devr-i câhiliyyette, ne de edvâr-ı ahîrenin birinde hiçbir
‫ )الغراب الاعصم‬denilmiş idi. ferd dermeyân etmemiş, böyle bir isnâd-ı bâtılın tervîcine
Abdülmuttalib ertesi günü o esnâda yegâne oğlu bulunan Hâris medâr olacak kıl kadar bir vesîle bulmak imkânı görülme-
ile birlikte hemen taharriyâta başlayarak Karyetü’n-Neml’i, karın-
miştir.
caların mesken ittihâz ettikleri mahalli buldu ki orada İsâf ile Nâile
nâm sanemler için kurbân zebhi mu’tâd bulunduğu cihetle fers ile Vâlide-i müşârun ileyhâ Cenâb-ı Âmine radıyallâhu an-
dem âsârı nümâyân idi. O sırada bir “Gurâb-ı a’sam” gagası ve hânın terceme-i hâline vukūfları değil, belki doğruca bir im-
ayakları kırmızı karga kuşu da oraya inerek yeri eşmekle meşgûl lâ ile ism-i pâkini yazmaya ehliyet ve iktidârları olmayan bu
oldu. Bununla alâmetler tamâmen tahakkuk eyledi. makūle müellif ve mütercimler hadlerini taşırmakla kendile-
(Alâ-kavlin “Gurâb-ı a’sam” karnı beyaz karga demektir ki bi’n- rini âleme maskara etmekten başka ne kazanabilirler. Bile-
nisbe nâdirü’l-vücûddur. İmâm Gazzâlî kuddise sırruhu ( ‫المرأة‬
meyiz? Olsa olsa la’net!... “Bizden de olsun sad-hezâr”
‫ )الصالحة فى النساء مثل الغراب الاعصم بين مائة غراب‬hadîsini tefsîr sade-
dinde bu kavle hasr-ı beyân etmiştir. Yani zümre-i nisvân içinde Manastırlı İsmail Hakkı
sâliha kadın yüz karga arasında nâdiren tesâdüf olunan beyaz [Burada “Geçen Nüshanın” tashihleri yer almaktadır. Ancak
karınlı karga misâlidir. Ele geçince kıymeti bilinmelidir.)
tashihler yerine işlendiğinden buraya alınmamıştır.]
Bu alâmetler ile teayyün eden mahalli hafra bed’ ettiler, birkaç
gün devâm eden hafriyât üzerine mübârek kuyunun Ka’be câni-
bindeki ahcâr-ı matviyyesi zuhûra başladı tezâyüd-i şevk ile haf-
riyât ilerledi. Defnolunan eşyâ-yı nefîse birer birer ihrâc olundu.
Hatta çıkan geyik heykelleri bir müddet Ka’be’ye ta’lîk olunmuş- ON TEMMUZ!
tu, muahharan isâga olunarak onlardan Beyt-i Şerîf’e altın kapı
Havârık-pâş-ı enzâr-ı cihân, mir’ât-ı rûh-efrûz,
i’mâl edildi.
Bi’r-i Zemzem’in nüfûs-ı tayyibeye ihtisâsına mebnî “Taybe” eb- Kılıp halka hürriyyet-nümûn u ma’delet-âmûz
râr için füyüzân etmiş, menâfi’-i mebrûreyi hâvî bulunmuş olma- Burûc-i târ-ı istibdâd için mihrâk-ı tâkat-sûz
sına binâen “Berre” münâfıkların ondan nasîbi nâyâb olmasın- Bütün yâd-ı bülend-i kudretiyle geldi On Temmuz!
dan dolayı “Maznûne” tesmiye kılındığı ma’lûmdur. Filhakīka e- Bugün her cebhe bir mihr-i ezeldir ma’kes-i vicdân,
hâdîs-i şerîfe delâlet ettiği üzere o mâ-i mübârekten hoşlanıp hoş- Bugün her kalbe cârî incilâ-yı rahmet-i Yezdân
lanmamak mü’min ile münâfık beynini fârik bir alâmet-i zâ-
hiredir. Bu cihetler de mahall-i münâsibinde tedkīk olunacaktır –
1
E[elif] H[he]. Tevbe, 9/32.
Bütün milletlerin târîh-tâbân-ı sürûrunda Bu sancaklar ki târîh-i gurûr u fahr-ı milletten

Tenâhî nâ-pezîr eyyâmı vardır, her zuhûrunda Kopan yakūt-renk evrâk-ı necdettir şehâdet-ten
O günler parlar efkârın bülend emvâc-ı nûrunda, Bu sancaklarda tâbân çehre-i müstakbel-i rûşen,
Cihânlar berk urur insanların kalb-i gurûrunda, Hilâl ü necmimiz her râyetin koynunda rûh-efgen...
Dolar sem’-i hayâta yıldırımdan canlı bir âhenk, [340] Bu sancaklar ki kalb-i şevk-i milletten hurûşândır,
Vurur vech-i fezâya âsmândan şanlı bir nîrenk!* Urûk-ı rûhtan akmış, tasallüb eylemiş kandır!
Bu millet altı asrın izdihâm-ı ızdırâbıyla, Nasıl bir bîgeran ummân-ı şûh-emvâcı bir mehtâb
Bu millet kalb-i mecrûhuyle, vicdân-ı harâbıyla, Döküp eylerse ezhâr-ı ziyâdârıyla zerrîn-tâb,
Bu millet encüm-i ümmîd-i rûhun iğtirâbıyla, Bugün enzâr-ı milletten hurûşân rûh-ı necdet-yâb
Yaşardı ancak âfâkında hürriyyet serâbıyla; Semâ-yı fikr ü kalbi öyle eyler gark-ı âb ü tâb;
Serâb-ı âyîne hak-bâr-ı envâr-ı süyûf oldu, Safâlar, handeler, candan kopan ulvî meserretler
Bütün enzâra göklerden müebbed lem’alar doldu! Küşâyiş-bâr-ı etbâk-ı sipihr olmaktadır yekser!
Ne şarkın ızdırâbından, ne garbın i’tirâzından, Murâd-ı Evvel’in burc-i şehâdet-şân-ı ünvânı,

Ne halkın âh ü zârından, ne zulmün ihtirâzından, Muazzam Fâtih’in âfâka hâkim fikr-i tâbânı,
Ne mülkün bâri bir mağrûr u şâyân inkırâzından, Selîm’in safha-i ehrâma âkis cebhe-i şânı,
Ne hattâ kahr-ı Hakk’ın bir zuhûr-ı hadşe-sâzından Süleymân’ın semâvât-ı gazâ revnaklı ummânı
Bir ümmîd-i rehâ mefkūd iken fikr-i selâmette, Dolar enzâr-ı dünyâya bu yevmin nûr-ı hûrundan
Bu On Temmuz açıldı râyet-i ikbâl-i ümmette! Bu feyz-i milletin mahşer kadar ulvî zuhûrundan!
Bu On Temmuz’a evlâd-ı vatan can verse şâyândır “Ne efsûn-kâr imişsin âh ey dîdâr-ı hürriyyet!”
Ki her bir lem’asından bir ziyâ-yı hak hurûşândır Peyinde zâr-ı zâr-ı zulmet-i a’sâr iken millet,
Bu On Temmuz’da ervâh-ı şehîdân hâke rîzândır Bu gün pîşinde olmuş bir zuhûrundan fezâ-cennet,
Ki her türbette bir gül-necm-i hürriyyet-nümâyândır. Nücûm-ı lâ-tenâhî iltimâ’âtın senin elbet!
Şafaklar, handeler envâr u ervâh-ı enîs ü hâr “Kemâl”in kabrine bir lem’a dök hurşîd-i çehrenden!
Tutar âfâkı, sa’d-âhenk olur ecnâh-ı encüm-bâr! Onun ulvî gurûb-i zâr-ı vicdânıyla doğdun sen!
Fî 10 Temmuz sene 326 Ali Ekrem
Fezânın en mahûf, en dûzahî bir ka’r-ı nârında,
Şeyâtîn-i siyâhın hûna müstağrak diyârında,
Bütün efkâr-ı nûrun burc-i târ-ı inkisârında,
HASBİHÂL
Yezîd’in kanlı koynunda, Hülâgû’nun mezârında
Dikilmiş kalmış evreng-i akūr-ı dîv-i istibdâd Türkçe’nin, Arapça’nın ta’lîmi için pek fenâ usûller tut-
Yuvarlandı bugün gayyâya düştü tâ ebed berbâd! tuğumuzu söylerken, mekteplerimizde Fransızca’nın da pek
iyi bir tarzda okutulmadığını söylemiş idik, zannediyorum.
Bizim tahsîlde bulunduğumuz devirde Fransızca’ya tâ
Sen ey rûz-ı mübeccel, çehre-i tâbende-i târîh rüşdiye mekteblerinin ikinci senesinden başlanır; sonra idâ-
Ki her ân-ı sürûrun bir müebbed hande-i târîh; dî, daha sonra âlî mekteblerde bu lisânın tedrîsine devam
Sen ey ân-ı muvakkar, incilâ-yı zinde-i târîh olunur giderdi.
Ki her nefh-ı cenânın feyz-i rûh-âyende-i târîh! Evet, mekteblerimizde Arapça’ya nasıl kavâidden başla-
Senin elvâh-ı rengârenk-i hüsn ü ihtişâmınla nırsa Fransızca’ya da –elifbâsından sonra– Fransız çocukları
Dolan kalb-i vatan a’sâra fahr eyler garâmınla! için yazılmış gramerden girişilirdi. Zavallı çocuklar gramer
kitabının içindeki kavâidi kâmilen ezber ederler, kıyâsî,
gayr-ı kıyâsî fiilleri birer solukta çekerler, Fransız çocukların-
Şu sancaklar ki olmuş hep şevâhıktan nigâh-ârâ
dan, çok mükemmel tahlîl-i nahvîler yaparlar, lâkin vâ esefâ
Birer ümmîd-i âtî-bâl ü mâzî-çehredir gûyâ,
ki ne bu lisân ile yürütülen âdî bir muhâvereyi anlayabilirler
Dırahşan bir cemâl-i ma’nevî her râyet-i hamrâ
ne de iki cümleyi birbirine bağlayarak merâmlarını ifâde e-
Ki tâ fecr-i ezelden mazhar-ı kudsiyyet-i Mevlâ: derlerdi!
Bu sancaklar şehîdân-ı gazânın nûr-i rûhundan Mekteblerde bugün Fransızca için tutulan usûlün vaktiy-
Tezehhür eylemiş gülhandelerdir lem’a-bâr-i şân le bizim bildiğimiz usûlden ne kadar halli olduğunu bilemi-
yorum. Yalnız şimdiki çocukların da o lisândaki behrelerini
* pek kifâyetsiz buluyorum.
“Nîrenk” mekr ü sihr ma’nâlarından mâadâ heyûlâ ve resim ma’-
nâlarına da müsta’meldir. Burada maksûd olan ma’nâsı bittabi’ Şimdi bizim için asıl mes’ele bu lisânın mekteblerin hep-
resim ve sûrettir. sinde okutulup okutulmamasındadır. Mebâdî-i ulûmu tahsîl
ihtiyâcından kimse vâreste değildir. Bunları ne kadar esâslı, İSLÂMİYET’İN ZUHÛR VE TERAKKĪSİ
ne kadar amelî bir sûrette okursak o kadar kârlı çıkarız. Lâ- VE
kin acaba bu kadar mebâhis arasında, bir de Fransızca o- HAYÂT-I HAZRET-İ MUHAMMED
kutmak doğru olacak mı? Müellifi: Mütercimi:
İyi bilmeliyiz ki şimdiye kadar tutulan tarzda Fransızca Doktor Stubbe Mardinî-zâde Ârif
öğrenilmez; yine iyi bilmeliyiz ki pek yeni bir tarzda lisân – mâba’d –
tedrîsi göründüğü kadar kolay olamaz. Tedrîsâtta biraz ısla- O sırada Mısır’da bulunan Yahudilerin adedi Hazret-i
hât icrâsıyla çocuklara eskisinden daha fazla istifâde ettir- Mûsâ ile Mısır’dan çıkan Yahudilerden ziyâde idi.
mek mümkün ise de acaba bu da sarf edilecek emeklerle, Bir taraftan dahi ol esnâda Bâbil ve memâlik-i mücâve-
heder edilecek zamanlarla mütenâsib olabilecek midir? resinde bulunan Yahudilerin adedi nazar-ı dikkatten dûr tu-
Bundan sonra inşâallah memleketimizde herkes okuyup tulmamalıdır.
yazmak ihtiyâcını anlayacak; herkes bunun için çalışacaktır. Ahbârdan Ezrâ ve Nehemiah ve Zorobabel refâkatlerin-
Fakat lisânlarını sâir milletler gibi öyle kolayca öğreneme- de Ninova’dan Beytü’l-Makdis’e avdet eden Yahudiler Hu-
yen, zaten birçok sıkıntılara hedef olan Türkleri bir de Fran- da ve Bünyamin kabîlelerinden ibâret idi.
sızca ile uğraştırmak pek fazla olmaz mı? Josephus kendi muasırı bulunan Yahudilerin Ninova’-
Öyle ya! Bunların hepsi tahsîl-i âlîyi ikmâl edecek, hepsi daki mikdarları bâdî-i istiğrâb olacak derecede kesretli ol-
birer şu’be-i fende ihtisâsta çalışacak, yahud hepsi cihân-ı
duğunu kitabında dermeyân ve Ezrâ’nın Beytü’l-Makdis’e
medeniyyet ile münâsebât-ı siyâsiyyede, münâsebât-ı ticâ-
avdet husûsunda İran şâhından istihsâl eylediği müsâadeyi
riyyede bulunacak değil ki daha nâfi’ şeyleri öğrenmek için
nâtık Midya Yahudilerine hitâben yazmış olduğu mektup ü-
sarf edeceği zamanın bir mühim kısmını da Fransızca öğ-
zerine kendisiyle avdet eden ve Roma İmparatorluğu tâbi-
renmeye ayırsın.
iyyetine dâhil olan Yahudiler mârru’z-zikr iki kabîleden
Maârif-i ibtidâiyyeyi, hattâ fünûn-ı i’dâdiyyeyi okuyan
ibâret olup diğer on kabîle ise Fırat havâlîsinde kalmış ol-
bir çocuk asla Fransızca ile meşgûl edilmemeli, bu lisâna
duklarını zikr ü beyân ediyor.
ayırılacak sâatler diğer derslere bırakılmalıdır. Sonra tahsîl-i
Saint James’in benî İsrâîl’i Nasrâniyet’e da’vet husûsun-
i’dâdîyi de bitiren efendiler ittihâz edecekleri mesleğe ba-
da yazdığı nâmenin on iki kabîleye hitâben yazılmış olduğu
karlar: Lisân öğrenmek mecbûriyetinde iseler bittabi’ çalışıp
der-hâtır edilince Roma İmparatorluğu hâricinde kalan Ya-
öğrenirler.
hudilerin on iki kabîleden ibâret olduğu hakkındaki iddiâ-
Denecek ki: İ’dâdî tahsîlini ikmâl edenlerin kısm-ı a’zamı
mız tasdîk edilmiş olur.
sonradan ecnebî bir lisân öğrenmek ihtiyâcını hissedecekler-
dir. Binâenaleyh bunlara mektebde iken gösterilen Fransız- Benjamin Tudelensis nâmında bir Yahudinin beşyüz se-
ca kifâyetsiz olsa bile faydasız değildir, bilakis âtî için pek ne akdem yazmış olduğu rıhlet-nâmesinde Salmanassar’ın
müfîddir. istîsâr eylemiş olduğu Yahudiler zürriyetinden Midya cihet-
Evet, şu iddiâ doğru gibi görünüyorsa de iyi düşünülür- lerinde bir çok akvâm görmüş olduğunu dermeyân ediyor.
se anlaşılır ki vâkıa mutâbık değildir. Haftada bir, iki, üç sâ- Rehoboam zamanındaki ihtilâf üzerine bir takım Yahu-
at okutmak şartıyla talebeye bu lisândan bil-farz beş yahud diler, tard olunan Jereboam ile beraber Beytü’l-Makdis ha-
altı senede vereceğiniz sermâye –altı ay demeyelim– bir se- vâlîsine hicret eyledikleri gibi kalanlar dahi Âsûrîlerin yedle-
nede birkaç kat fazlasıyla verilebilir. Demek bizim mekteb- rine esîr düşüp Buhtunnasr’ın vürûduna kadar orada ikā-
lerde çocuklarımıza okuttuğumuz fakat hiçbir işe yarama- met eylemişler idi.
mak şartıyla senelerce, ömürlerce okuttuğumuz Fransızca Hazret-i Mesîh zamanında Yahudilerin Bâbil cihetlerin-
diğer derslerden ayrılır da müstakillen tedrîs edilirse bir sede kuvvet ü miknetleri kābil-i inkâr değildir. Âsûrî Yahudi-
nede, hem her şeye yarayabilmek üzere, okutulabilecekmiş. leri Filistin Yahudilerinden büsbütün ayrı olarak ma’bedleri
[341] Hele bu nâkıs tahsîlin diğer derslere açtığı rahneyi havraları olduğu gibi Sûriye’de Pumbedita, Nahardea’daki
derpîş edecek olursanız büsbütün aleyhine dönersiniz. külliyyât-ı ilmiyelerinin Theodosius, Arcadius, Honorius za-
Maârif Nezâreti mekteblerden Fransızcayı kaldırır, bu- manlarına kadar devâm eylediğini ve hatta Hazret-i Me-
nun için en yeni usûlde okutulmak üzere ayrıca sınıflar a- sîh’ten bin üç yüz sene sonraya kadar Bağdad’da bir med-
çarsa hem lisân adam akıllı öğretilmiş, hem de zaten bir çok reseleri mevcûd olup Arapların korkusundan kendi ihtiyâr-
sûretlerle heder olup giden zamanlarımız tasarruf edilmiş larıyla kapatmış olduklarını Petrus yazıyor. Ve ol esnâda o
olur. havâlîde pek çok havraları bulunduğu gibi cemâatin ahbâra
Ricâ ederim maksadımız yanlış anlaşılmasın. Biz Fran- gösterdiği hürmet ve inkıyâd nasârânın râhiblerine göster-
sızca’nın ne herkes için lâzım olduğuna, ne de hiç kimse için dikleri riâyet ve i’tibâr derecesinde idi. Salmasius’un rivâ-
lâzım olmadığına kāni’ değiliz. Bu lisâna ihtiyâcı olanlar yetine nazaran bunların bir hayli kısmı tarafından a’yâdda
hakkıyla okutulsun; olmayanlar beyhûde yere uğraştırılma- Beytü’l-Makdis ziyâret edilir ve her fırkaya kendi ikāmet-
sın, kendilerine daha nâfi’ şeylere çalıştırılsın, demek istiyo- gâhları nâmı verilir idi.
ruz. O zamanlarda Yahudilerin adedleri kābil-i add u ihsâ
Mehmed Âkif olmadığı gibi bir taraftan dahi mezheb-i Mûsevîye birçok
eşhâs dühûl ve iltihâk eylemekte idi.
Heraclius’un zamanlarında İdominler [Idumeans] Yahu- fından işkence edilerek katl u i’dâm edilen Justin Martyr
diliğe dâhil oldukları gibi Bâbil cihetlerinde de birçok ahâ- avdet-i Mesîh’e inanmayan şahsın hıristiyan addolunama-
lînin mezheb-i Mûsevî’ye intisâb eyledikleri Tevrat’ta mu- yacağını söylüyor idi hatta Irenaeus Hazret-i Îsâ’nın bu akī-
harrer ve mastûrdur. Talmudist’ler; Roma hükümdârların- deyi nasâraya telkīn ederken isti’mâl ettiği ibârâtı dahi nakil
dan Nero Sezar ile Antoninus Pius’un Yahudi dînine dâhil ve beyân ediyor. Binâ-berîn zaman-ı sâlifde bu akīdenin
olduklarını rivâyet ediyorlar. vücûdu inkâr edilecek olursa diyânet-i Nasrâniyye’de hiçbir
Salmasius’un rivâyetine nazaran asıl Yahudi olanların hakīkatin vücûdu i’tirâf edilmiş olmaz.
havralarında: Septuagint kırâat olunmadığı ve fakat İsken- Bu akīde Nasrâniyet’in ilk zuhûrunda iki yüz sene müd-
deriye’de ve diğer memleketlerde yeni Yahudiler tarafından det havâriyyûndan mervî bir hakīkat olmak üzere en muh-
kırâat edildiği müstebân oluyor. terem râhibler tarafından âleme telkīn edilmiş ve Yahudileri
Havâriyyûndan Saint Paul’un resâilinde “Hellenist” di- Nasrâniyet’e idhâle sebep olan yegâne akīde-i asliyye idüğü
ye muharrer olanlar bunlardan kinâyedir. Hatta Saint Paul umûr-ı vâzıhadan bulunmuştur.
o sıralarda teessüs eden dul-hâne ve eytâm-hâne mütevellî- Hazret-i Mesîh’in vukū’-ı vefâtı, zuhûr ve da’veti hakkın-
lerini bunlardan nasb u ta’yîn eylemiş idi. Bundan anlaşılı- da Yahudilerin ahbârlarından telakkī eylemiş oldukları rivâ-
yor ki havâriyyûn ahkâm-ı İnciliyyeyi yalnız Yahudilere ve yâtın sıhhatinde bâdî-i iştibâh olmuş iken üç gün sonra diril-
yeniden Yahudi dînine dâhil olanlara teblîğ ve ta’lîm edip mesi Yahudilerin şahs-ı Mesîh hakkındaki i’tikādlarını yeni
putperestlere o yolda telkīnâtta bulunmuyorlar idi. baştan tashîh ve tekrâr geleceği hakkındaki akīdelerini tak-
Fârisîlerin putperestleri Yahudi dînine da’vet husûsunda viye ve tavzîh eylemiş idi.
ne derece ibzâl-i mesâî eylediklerini ve Yahudi milleti adedi- Bu vak’ayı Doktor Mead o kadar vâzıh ve kat’î bir sûret-
nin teksîri husûsuna ne mertebe çalıştıklarını İncil yazıyor. te rivâyet eylemiştir ki hakīkatini isbât için Lord Falkland ve
[342] Buralarını işâretten maksadımızın ne olduğu âtîde Chillingworth gibi muharrirlerin ifâdeleriyle istidlâle bile
anlaşılacaktır. Dio Cassius’un ifâdesine nazaran Adrian za- hâcet kalmamıştır.
manında Barchochas nâmında biri Mesîhlik da’vâsında İşte hıristiyanların ilk akīdesi bu idi. Akāid-i sâiresine
bulunduğu sırada milel-i sâire efrâdı dahi Yahudilerle bi’l- gelince Hazret-i Mesîh ilk defa dünyaya gelmiş ve ikinci de-
ittifâk merkūma i’tikād eylemişler ve bundan dolayı bütün fa gelmesi dahi yakīn bulunmuş olduğundan herkes ibâdet-i
dünya halkı heyecâna düşmüşler idi. Milel-i sâire efrâdın- esnâmdan ferâgatle zünûblarına tevbe ve istiğfâr ve Cenâb-ı
dan maksad; yine Yahudi dînine dâhil olan eşhâs demek Hakk’ın Hazret-i Nûh aleyhisselâma tenzîl buyurduğu su-
olup zîrâ Yahudilerin Mûsevî olmayanlarla ihtilâtta bulun- huf-ı seb’a ahkâmına tebeiyyet vesâyâsından ibâret idi: zîrâ
madıkları ma’lûmdur. Yahudilerin kendilerine mahsûs akāid ve avâid-i dîniyyeleri
olmasıyla ona kāil olmayan milel-i sâire efrâdına Hazret-i
Bundan başka hıristiyan hükümdârların zamanında bile
Nûh’a nâzil olan suhuf ahkâmıyla âmil olmaları lüzûmu tav-
Yahudilerin ahâlîyi diyânet-i Mûseviyye’ye da’vet eyledikle-
siye kılınır ve Hazret-i Îsâ avdetle benî İsrâîl saltanatını iâde
ri kilise zabıtnâmeleri şehâdetiyle müsbettir. Hâl bu merkez-
ve te’sîs eylediği sırada milel-i sâire adâletinden müstefîd
de ve Yahudi milletinin bulunduğu her kıt’ada Dâvûd nes-
olacaklarsa da her türlü imtiyâzât ve fevâidi akvâm-ı sâireye
linden zuhûr edip tekmîl-i cihâna hükümdâr olacak Me-
tercîhen Yahudilere bahş ve ihsân edeceği telkīn edilir idi.
sîh’in vürûduna intizâr edilmekte iken Hıristiyanlığın kıtaât-ı
Nasrâniyet’in bidâyet-i zuhûrunda Nasrâniyet’e dâhil o-
arzın her cihetinde intişârına taaccüb etmemelidir. Ancak o
lan Yahudilerle hâriçten tanassur edenler arasında bir fark
sıralarda umûm cihâna şâyi’ olan Hıristiyanlığın esâs-ı mu’-
mevcûd idi: Pavlus’dan başka bilcümle havâriyyûn münha-
tekadâtı ne idi? Şübhe yoktur ki umûmun efkârında sûret-i
sıran Yahudilere Nasrâniyet’i telkīn ve Petrus’un telkīnâtı ise
kat’iyyede cây-gîr olan başlıca i’tikād Mesîh’in tekrâr gel-
bilhassa Yahudilere münhasır ve Pavlus’un dahi sâir akvâ-
mesi idi. Antakya’da Nasrâniyet’in bidâyet-i zuhûrunda ilk
mı Hıristiyanlığa da’vete me’mûr olduğu İncil’de mezkûr
telkīn olan akîde bu cihet idüğü umûr-ı vâzıhadandır.
olduğu gibi havâriyyûnun Roma imparatorları tarafından
Umûm efrâda telkīn olunan akāid-i Nasrâniyye; bir
ta’zîb edildikleri sırada Finike’de Kıbrıs’ta Antakya’da Nas-
müddet akdem zuhûr ve vefât ile tekrâr mazhar-ı ba’s ü nü-
râniyet zaten Yahudi dînine dâhil olanlara telkīn edildiği
şûr olan Hazret-i Îsâ’nın Mesîh-i muntazar idüğü ve tekrâr
Petrus’un İncil’inde muharrer ve mastûrdur. Memâlik-i mez-
dünyaya gelip Benî İsrâîl’in şevket ve saltanat-ı sâlifelerini
kûrede Yahudi dînine dâhil olanlar lisân-ı İbrânî’yi bileme-
iâde ile rû-yı zemînde emniyet ve âsâyişi temhîd ve te’sîs
diklerinden Tevrat’ı Yunan lisânıyla tilâvet ve havralarında
edeceği husûsâtından ibâret idi: bu akîde yalnız nasârânın
Yunan lisânıyla ibâdet eyledikleri gibi Nasrâniyet’i ve sün-
değil Yahudilerin akāid-i asliyyeleri cümlesinden idüğü es-
net lüzûmunu ahâlîye telkīn ve tefhîm eylediklerini Salma-
fâr-ı sâlifede muharrer ve mastûrdur.
sius kitabından rivâyet ve havârî Pavlus un Timoteos1 nâm
Hıristiyanlığın evâil-i zuhûrundan iki asır mürûruna ka-
râhibi sünnet eylediği ve Beytü’l-Makdis’te tanassur eden on
dar bu ciheti ne nasârâ ne Yahud inkâr etmemişler idi. Bu-
altı râhibin dahi hitânı icrâ edildiğini Josephus esâmîleriyle
nu ilk inkâr eden Dionysius Alexandrinus olmuştur ki
mûmâ-ileyh Mesîh’den iki yüz elli sene sonra mehd-i zuhû-
ra gelmiştir. Nitekim Hıristiyanlık uğrunda Romalılar tara- 1
(‫ )تيموفى‬şeklinde yazılmıştır.
Târîh-i Ruhbân’da bast u beyân ediyor binâ-berîn tafsîlât-ı Dokuzuncu Konferans:

meşrûhadan evâil-i Nasrâniyet’te akāid-i Nasrâniyyenin ne- MÜSLÜMANLARI KİM UYANDIRACAK?..
den ibâret idüğü ve Hazret-i Mûsâ’nın kānûnuna ne derece
riâyet ve tebeiyyet eylediği müstebân olur. Şehzâde İttihâd ve Terakkī Kulübünde
Şübhe yoktur ki evâildeki Nasrâniyet’in akāid-i asliyye-
siyle akāid-i hâzırası beyninde pek büyük fark u tefâvüt var- Seyyâh-ı Şehîr Abdürreşid İbrahim Efendi
dır: Evvel emirde “vaftiz” denilen resm-i ta’mîd Nasrâniyet’- Hazretleri Tarafından
te cârî değil idi zîrâ havâriyyûndan Luka’nın ifâdesine naza-
ran resm-i ta’mîd Nasrâniyet’e dâhil olanlar için âdî bir ab- Hoca Efendi Arnavutluk mes’elesinin mâhiyyeti, esbâb-ı
dest almaktan ibâret olduğu cihetle yeni doğan çocuklar psikolojiyyesini ve hükûmetin ittihâzına mecbûr olduğu
ta’mîd edilmezler idi. hatt-ı hareketi ve bu mes’eleden mütevellid te’sîrât-ı kalbiy-
Havâriyyûndan Pavlus’un ifâdesine nazaran hıristiyan- yesini izhâr ve beyân ettiler. Ben de bu münâsebetle, kendi
lar eyyâm-ı ma’lûmede Yahudi havralarında beraberce ibâ- nokta-i nazarıma göre, birkaç söz söylemek isterim.
det eder ve kurbân keserler idi ve ol [343] sırada Yahudi- Ben eskiden beri bu Frenklerin siyâsetleriyle iştiğâl etmiş
lerle Hıristiyanlar Mesîh’in şahsına müteallik bazı mesâil-i olduğumdan her vakit gördüm ki bu Frenkler, bütün Av-
rupa düvel-i muazzaması dâima dostluktan dem vururlar,
fer’iyyeden başka esâs-ı akāidde aralarında bir ihtilâf yok
fakat bir fırsatını da getirdi mi dalımıza binmekten asla çe-
idi. Hazret-i Îsâ’nın ten ve kanından kinâyeten eyyâm-ı
kinmezler.
ma’lûmede kiliselerde cemâate tevzî’ edilen ekmek ile şarap
Altmış sene mukaddem birinci Nikola Birinci Fransua
âdeti mine’l-kadîm Yahudilerce müsta’mel ve ma’rûf bir
Jozef ile mülâkātında İslâm’ın yeryüzünden kaldırılması için
resm-i âyîn idi. Ve dâima sofralarında bu usûl cârî idi hatta
müzâkere ediyorlardı. O vakit birinci Nikola demişti ki: “Hı-
resm-i tevzî’de hâssaten kırmızı şarap isti’mâli ve ekmeği
ristiyanlık ve insaniyet nâmına dünyadan İslâmiyet’in kaldı-
parçalamak usûlü ve ol esnâda îrâdı mu’tâd olan kelimât
rılması için evvelâ Türkiye’nin kaldırılması lâzımdır. Ve bu-
aynıyla Yahudilerde cârî ve müsta’mel olan usûl ve elfâz-
nun için lâzım gelen tedâbîr de cüzî bir fırsatı kaçırmamak,
dan ibârettir. Ve bu merâsim-i âyîni hıristiyanlar dahi kilise-
dâima hükûmet-i Osmâniyye’nin başına bir belâ çıkarmak,
de icrâ etmeyip hânelerinde icrâ ettiklerini Pavlus İncil’inde
onu uğraştıra uğraştıra tâkatsiz bir hâle getirmektir.” Bu söz-
zikr ü rivâyet ediyor. İhtimâl ki ruhbân-ı nasârâ bu resm-i
leri tarihler zabt etmiştir. Mes’ele-i Şarkıyye nâmıyla te’lîf o-
tevzî’de Yahudilerden fazla olarak Hazret-i Mesîh’e ait bazı
lunmuş kütüb-i Efrenciyye’nin kâffesinde bu ibâre vardır.
kelimât ilâve eylerler ancak esâs i’tibâriyle bir fark ve ihtilâf
Avrupalıların bugün bütün aradıkları memleketin idâre-
yoktur. Bunu Scaliger nâm râhib i’tirâf eylediği gibi Bux-
sinde Türklerin adem-i isti’dâdını göstermektir. Ve hatta bu-
torfe ve ahbâr-ı Yahûd’un âsârını okuyan râhibler i’tirâf e-
nun için aleyhimizde gizli ittifâklar bile yapmışlardır. Her ne
diyorlar. kadar matbûat-ı zâhirede bu görülmemişse de gizli muâhe-
Ancak evâildeki nasârâ Hazret-i Mesîh’in ibnullâh oldu- deler olduğu erbâbınca ma’lûmdur. Ben Rusya’da bulun-
ğuna ve teslîse ve Rûhu’l-Kuds’e inanmadıkları gibi Îsâ nâ- duğum zaman bu muâhedelerden birkaç tanesini gördüm.
mına tazarrû ve niyâz etmezler ve ne kendileri ve ne Ya- Hep Türkiye’nin aleyhinde tasavvur olunmuş şeyler. Evvelâ
hudiler böyle bir Mesîh’in vürûdunu beklemezler idi. Ve bu- idâreye adem-i isti’dâdını isbât edecekler. Sonra sabîlerin
nu i’tikād âdetâ şirk ve küfr olduğundan buna kāil olanları malı, emlâki bir vasî tarafından idâre olunduğu gibi Türkler
katl ü i’dâm eylerler idi nitekim râhiblerden Stephen Hazret- de bir vasîye muhtaçtır diyecekler, vaz’-ı yedde başlayacak-
i Îsâ God’un[Tanrı’nın] sağ tarafında oturuyor denme- lar, sonra alabildiğine taksîm...
sinden dolayı i’dâma mahkûm olduğunu Pavlus İncil’inde İşte şimdi Avrupa’nın yalnız Türkiye değil, bütün âlem-i
zikr ü tahrîr eylediği gibi Caiphas Hazret-i Îsâ’ya “Sen Al- İslâm hakkındaki politikası bu merkezdedir. İşte Fas, işte
lah’ın oğlu musun?” diye vukū’ bulan suâline Hazret-i Me- İran göz önünde bu politika ile o kadar İslâm memleketle-
sîh cevâb vermemiş olduğunu Matta İncil’inde sebt ü takrîr rini mahv ve munkarız eylediler ki saymakla bitmez. Bir asır
ediyor. Halbuki Yahudiler Allah oğlu ta’bîrini makām-ı ihti- evvelki hudûd-ı İslâmiyye ile şimdiki hudûdumuzu düşünür-
râmda alel-ekser salâh-ı hâl ile muttasıf adamlara ıtlâk eylesek bu hakīkati apâşikâr anlarız.
dikleri kütüb-i İbrâniyye’de musarrah ve mastûrdur. Caip- Bu hakīkati en ziyâde anlamak, ona göre esâslı tedbîrler
has da bu suâli bu ma’nâ ile îrâd eylemişti. ittihâz etmek, bütün aradaki ihtilâfları terk ile elele vererek
Hazret-i Îsâ’nın bi’set ve vefâtı akāid-i Mûseviyye’yi asla teâli ve terakkīye çalışmak ve bütün dünyadaki müslüman-
ve kat’â nesh ve tağyîr eylememiş olduğu başta havâriyyûn ların intibâhına pîş-dâr olmak buraya aittir. Makām-ı Hilâ-
olduğu halde müddet-i medîde hıristiyan kiliselerinde akā- fet’in hayâtı, yalnız burada bulunan birkaç milyon Türk’ün,
id-i mezkûrenin hüküm-fermâ olmasıyla müsbettir. yirmi milyon kadar müslümanların hayatı değildir. Buranın
hayâtı bütün âlem-i İslâm’ın hayâtıdır. Bütün dünyadaki
müslümanlar bu hayâtta alâkadârdır.
Zîrâ bugün İslâmlar tarafından Avrupalılara karşı söz
söylemek vazîfesini îfâ edecek başla bir devlet-i müstakille
yoktur. Şu halde bekāsı için çalışmak bütün âlem-i İslâm Eğer hakīkaten fedâkâr, milletin menfaatini bi-hakkın
için çalışmaktır. takdîr eder, münevverü’l-fikr mikdâr-ı kâfî talebelerimiz ol-
Bunun için çalışacak adamlar, benim bildiğim, yine şu saydı az zamanda çok büyük istifâdeler ederdik. Fakat ne
ulemâ silsilesidir ki bunlar elhamdülillâh ak ile karayı tefrîk çâre ki talebemiz askerlikten mezardan korkar gibi haşyet e-
etmiştir. Her şeyi anlamış, idrâk etmiş bir silsiledir. Ve her derler. Böyle mi olmalı? Dediğim talebe olsa, bugün asker-
memlekette bütün milel-i İslâmiyye bütün müslümanlar ke- liği hükûmetten taleb eder. Senede üç ay talebe asker ara-
mâl-i emniyyetle her şeyi ulemâya teslîm etmiştir. Hiçbir sında bulunursa, onları rûh-ı ma’rifet ve meşrûtiyetle tenvîre
memleket [344] yoktur ki orada müslümanlar her şeylerini gayret ederlerse bundan büyük hizmet olur mu? Bana kalır-
ulemâya teslîm etmesin. Bugün her ne kadar ulemânın şânı sa talebe bunu hükûmetten istemelidir. Sonra buna mukābil
tenezzül etmişse de, nefsü’l-emrde ahâlînin kalblerinde ebe- hükûmet de eyyâm-ı şitâda tahsîllerini te’mîn etsin. Meselâ
dî bir iz, bir mevki’-i ihtirâm mevcûttur. Hatta memâlik-i Os- birkaç tane büyük büyük medreseler yapsın. Talebenin bü-
mâniyye’de nereye gittimse gördüm ki bütün ahâlî bütün tün levâzımını ihzâr etsin. Bîçâreleri sıhhate muzır rutûbetli
kalbiyle ulemâya merbût, her hayrı ulemâdan beklemekte. meskenlerinden, taş kovuklarından kurtarsın. Niçin meselâ
Mâdem ki müslümanların kalbinde ulemâya karşı bu ka- talebe-i kirâm efendilere mahsûs birkaç katlı mükemmel bi-
dar hulûs, bu kadar i’timâd var; buna mukābil ashâb-ı amâ- nâlar olmasın? Niçin talebenin yemekleri hazır pişip kendi-
im dahi onların tenvîr ve teâlîsi için gayret ve faâliyette bu- lerine verilmesin? Niçin talebenin muntazam karyolaları ol-
lunmazlarsa, bizim teessüfümüz şöyle dursun, bütün ahlâf-ı masın? Niçin talebenin kendilerine mahsûs kisve-i ilmiyele-
İslâm’ın mu’âhezelerinden kurtulamayacaklardır. rinin şerefi muhâfaza edilmesin? Hâsılı muntazam bir mek-
Bu muhabbet ve teveccühe karşı ulemânın vazîfesi pek tep gibi talebenin de muntazam bir medrese hayâtı olma-
büyük ve pek mühimdir. Gerek umûr-ı idâre ve siyâsiyyeyi, lıdır. Talebe orada her türlü ihtiyâcının istikmâlinden emîn
gerek ahvâl-i hâzıra ve âtiyyeyi anlatmak ulemânın vazîfesi- olarak sarf-ı tahsîl ile uğraşmalı. Buna mukābil senede iki
dir. Çünkü bizde matbûat yoktur. Vâkıâ bazı yevmî gazete- yahud üç ayda talebe memlekette neşr-i maârife gayret et-
ler çıkar. Fakat onlar bu milletin matbûatı, bu milletin efkâr- meli, askerleri tenvîr etmeli.
ı umûmiyyesi midir? Nerede? Onların hâlini ta’rîf için bir Tenvîrden maksadım, siyâsî tenvîr değil. Diyânet ciheti
cümle ile iktifâ edeceğim: 1( ‫الى‬ٰ ِ ‫هؤلاء َ َولا‬ َ ِ ٰ ‫بين‬
ِ َ ُ ٰ ‫ذلك َلا ِ ٰالى‬ َ ََُْٖ
َ ْ َ ‫مذبذبين‬ de kâfîdir. Askerliğe hizmetin ulviyyeti, ihrâz-ı şehâdetin
ِ‫هؤلاء‬
َ ُ ٰ ) bugün Dârü’l-Hilâfe müslümanları maatteessüf mat- kudsiyyeti askerin fikrinde yerleşirse o ordunun karşısına
bûat-ı milliyyeden mahrûmdurlar. Şimdi okumak yazmak çıkılmaz. Avrupa ordularının bugün kuvve-i maddiyyeleri
teammüm etmediği için gazeteleri okumuyorlar, okumak ik- pek mükemmeldir; fakat kuvve-i ma’neviyyeleri muhim-
tidârını hâiz oldukları zaman ise ellerine almayacakları şüp- mât-ı maddiyyelerine nisbetle hiçtir. Birtakım yeni yeni
hesizdir. Onun için bizde efkâr-ı umûmiyye önünde ulemâ- meslekler Avrupa’da hayât-ı askeriyeye büyük rahneler aç-
nın büyük mevkîi vardır. mıştır. Bu gidişle onların âtîsi muzlimdir. Yalnız kuvve-i ma’-
Şu halde ulemâ memleketin istikbâli neye mütevakkıfsa neviyye ile bir şey olamadığı gibi, münhasıran kuvve-i mad-
ahâlîye anlatmakla mükelleftir. Bugün şâyi’ olmuş öyle ha- diyye ile de bir şey olamaz. İhrâz-ı muvaffakıyet için her
vâdisler var ki milletin kalbine vehm çöktürmüş, milleti ü- ikisini cem’ etmek elzemdir. Bunun için askerlerimizin bir
mîdsizliğe sevk eder. Milleti tenvîr etmek, düşmanların hîle- taraftan kuvve-i maddiyyeleri için çalışıldığı gibi, diğer ta-
lerinden, bed-hâhâne işâ’âtından korumak ulemâya düşen raftan da kuvve-i ma’neviyyeler için ibrâz-ı gayret ve faâ-
en büyük vazîfedir, borçtur. Bir millet için hâl-i ye’s iyi bir liyetten geri kalmamalıdır.
şey değildir. Çünkü sonra kuvâ-yı maddiyye ve ma’neviy- – Tabur imamları var ya...
yesine halel gelir. Bunun için millete cesâret, kuvve-i hâki- diyeceksiniz. Allah rahmet etsin o tabur imamlarına. Bu
me ve kuvve-i askeriyyesine metânet vermek için ulemâ sene hacc-ı şerîften gelirken bir tabur imamına rast geldim.
milletin istikbâlini gâyet ruhlu göstermeli ki şanlı askerlerin Askerlere nasîhat ediyordu:
şânına birkaç kat daha şan ve gayret gelsin. “Yakın zamanda Mehdi çıkacak, siz hiçbir şeye karışma-
Bunun için ben geçen konferanslarımın birinde talebe- yın...” gördünüz mü ne güzel ders! Eğer bütün tabur imam-
nin askere dehâleti hakkında bir fikir dermeyân etmiştim. ları askere böyle ders verirlerse vay o askerin hâline!..
Filhakīka ben bu fikr ü i’tikāddayım. Çünkü bugün askeri- Bu husûsta beyân-ı hükm etmek bana ait değildir. Ben
miz câhildir. Bunları matbûatla tenvîr pek müşküldür. Şu yalnız bir fikir olmak üzere bunu arz ediyorum. Memleketin
halde okuryazar adamlar tarafından, husûsiyle ulemâ sını- hayâtını, istikbâlini üzerine alanlar elbette bu mesâil hakkın-
fından askerlere lâzım gelen efkâr-ı milliyye verilirse bu mil- da sarf-ı zihn ederler. Vaktimiz müsâidse ben başka bir şeyi
letin istikbâli başka türlü olur. Askerimiz bugün “Ma’neviy- arz etmek isterim.
yât-ı Askeriye Dersleri”ne pek muhtaçtır. Hiç olmasın bu Bugün bütün Avrupa’da iş görenler hep birer silsileye
yolda neşr olunan âsâr-ı mühimmenin askerler arasında merbût olanlardır. Dağınık olursa iş görülmez. Bilakis ma-
neşr ü ta’mîmine çalışacak erbâb-ı hamiyyet ve himmet lâ- zarrat tevlîd eder. Şimdi bizim ulemâ beyninde münâferetin
zımdır. zuhûru bundan neş’et eder. Arada ihtilât olmadığından sû-i
tefehhümler zuhûra gelir. Ben zan [345] ederim ki, ulemâ-yı
1
Nisâ, 4/143. Hanefiyye ile Şâfiiyye arasında yahud Şîiyye arasındaki zıd-
dıyet, İslâm ile Nasrâniyet arasındaki zıddıyetten bile büyük- larından kurtarınız, bizim de yaşamak hakkımız var, biz de
tür. Bu, neden? diğer arkadaşlarımız gibi sıhhî binâlarda oturmak, çalışmak
Hiç şüphesiz ki bu adem-i ihtilâttan. Ne onların dediğini isteriz, onlar gibi bize de muallimler ta’yîn ediniz. Bizim de
biz biliriz, ne bizim dediğimizi onlar. Onları ber-taraf et. Ay- umûmî ve muntazam dershânelerimiz olsun. Hâsılı bizim vî-
nı mezhebde olanlar arasında, meselâ ulemâ-yı Hanefiyye rân medreselerimiz de ıslâh edilsin. Bize tahsîs olunan evkâf
arasında zıddıyetler zuhûra gelir. Halbuki arada bir râbıta bizim için sarf edilsin...” diye Meşîhat’e mürâcaat etmeli. Bu
olsa bu lüzûmsuz ihtilâflara mahal kalır mı? Eğer bütün ule- mürâcaat da bir intizâm dâiresinde olmalı. Memleketin âsâ-
mâ yekdiğeriyle alakadâr olursa, birbirinden haberdâr olur- yişini ihlâl etmeyerek, hükûmetin işini işkâl etmeyerek me-
sa aralarında ihtilâf mı kalır? Fakat ne kadar şâyân-ı teessüf denî insanlara yakışır bir tarzda mürâcaat etmeli. Her med-
ki öz kardeşler birbirinden cüdâ düşmüşler, yekdiğerini düş- resede birer ikişer zevât toplanmalı bir arz-ı hâl yapmalı.
man zannetmişler. Olmayacak mes’elede büyük büyük ihti- Meşîhat’e vermeli. Taşralardaki medrese sükkânı da böyle
lâflar çıkarmışlar. Sonra onların tarafdârları, muhlisleri onla- hareket etmeli. Yahud evvelâ bütün medreselerden, bir ka-
ra ibâdet edercesine bir mensûbiyyette bulunduklarından çar zât bir câmide meselâ Bâyezid’te bir meclis akd etmeli.
onları lâ-yuhtî zan ile birer tarafı iltizâm ederek büyük mü- Medreselerin ıslâhı çaresini düşünmeli. Bazı mukarrerât itti-
nâferetlere sebep olmuşlar. Millet arasında tefrika çoğalmış. hâz etmeli. Birkaç mürahhas ta’yîn ederek Meşîhat’e teblîğ
Bu derece bürûdet getirmek husûsunda bittabi’ diyâne- etmeli. Bu sûretle herkes “Talebe hakīkaten uyanmış” de-
tin dahli yoktur. Bunun menşei, sırf nefsânî ve şehvânîdir. sin. Artık talebe tefrikayı bırakmalı. Tefrika zaten hasedden,
Islâh için çalışacak kimse yok. Her biri bir yol tutmuş. Öte- nahvetten cehâletten gelir. Artık öyle şeylerden vazgeçmeli.
den biri bizim şeyhimiz büyük, buradan biri hayır bizim şey- Talebe aralarında gâyet güzel, bütün memleketin, bütün â-
himiz daha büyük. Böyle tefrika büyüdükçe büyümüş. Üm- lem-i İslâm’ın takdîrini celbedecek bir münâsebet, bir râbıta
met arasında ihtilâf çoğaldıkça çoğalmış. Âkıbet ümmet-i İs- vücûda getirmeli. Yaşamak için çare düşünmeli. Zîrâ bu hâl
lâmiyye şu gördüğümüz perişan hâle gelmiş. Geçenlerde ile bilmelisiniz ki bu meslek-i mukaddes munkarız olacaktır.
burada bir zât beni da’vet etti gittim. Selâm kelâm derken Onun için muntazam kânûnlarla talebe yekdiğerine sımsıkı
şeyhin büyüklüğünden, âdeta fevka’l-beşer kerâmetinden bağlanmalı. Bunu hükûmet men’ edecek diye korkmamalı.
bahse başladı. Kendisi de zâbitândan. Ya kaymakam ya İyi bilmeli ki hükûmet bunu takdîr eder. Zaten yapılacak şey
binbaşı. Taaccüb ettim. Hatırıma Buhâralılar geldi. Rus as- meşrûtiyetin yüzü gibi apaçık olmalı. Tabîi işin içine fesad
keri geldiği zaman apıştılar, kaldılar. Nasıl müdâfaa edece- karışırsa, ağrâz-ı şahsiyye girerse, ihtirâs başlarsa hükûmet
ğiz, diye düşündüler. “Semâverleri yakalım, Ruslar gelince buna müsâade edemez. Evvelâ Cem’iyetler Kānûnu’nu
üzerlerine sıcak sular dökeriz” dediler. Güllelere serî’ atışlı okumalı, Cemâatler Kānûnu’nu görmeli. Ona göre bir med-
toplara, tüfeklere semâverle müdâfaa!.. Vay gidi şanlı üm- reseler kongresi yapmalı. Sizin burada yapacağınız bu gibi
met! Ne idin, ne oldun! Satvet-i âdilânesine kâinât arz-ı in- hayırlı işler bütün âlem-i İslâm’da te’sîrâtını gösterecektir.
kiyâd ederken şimdi bu derece cehâlet, meskenet içinde yu- Fakat her şeyden evvel talebe, arkadaşına o; yan yan bakışı
varlansın. Zavallı Buhâralılar, tatlı canlarını semâverle mü- terk etmeli. Büyükler küçüklerin kusûruna bakmamalı. Kü-
dâfaa edecekler. Bari bu halden ibret alsalar... ne mümkün. çükler büyüklere hürmet etmeli. Artık bütün millet ittihâd et-
Yine ihtilâf, yine nizâ’. meli. Zîrâ Cenâb-ı Hak bize daima ittihâdı, tefrikadan icti-
Kan ağlanacak haller. Bundan buradaki ulemânın ha- ُ َّ َ َ ‫جميعا َ َولا‬
nâbı emreder: 1(...‫تفرقوا‬ ِ ّٰ ‫بحبل‬
ً ٖ َ ‫الله‬ ُ ِ َ ْ َ)
beri var mı? Bundan değil, yanındaki vilâyetten. Hatta iki – son –
saat ötedeki köyün ahvâlinden haberi var mı? Ne haldir bu?
Taş olsa yine harekete gelir. Ulemâ-yı kirâm millet arasında
mezheb çıkarmak, ihtilâf tohumu ekmek için mi yaratıldı?
İttihâda da’vet eden âyât-ı ilâhiyyeyi en ziyâde okuyan,
ÂLEM-İ İSLÂM
gören kimlerdir? Yine hocalar değil mi? O halde niçin ho-
ÂLEM-İ İSLÂM VE SİYÂSİYÂT-I UMÛMİYYE
calar hâlâ ittihâd edemiyor, hâlâ bir medreseler kongresi
akd edemiyor? Fakat böyle olmaz. Bundan sonra böyle ya- El-yevm beyne’l-milel cereyân eden siyâsiyyât-ı umû-
şanmaz. Ulemâ uyanmalı, derin uykudan kalkmalı. İntibâh miyyenin safahâtı nazar-ı [346] dikkate alınırsa işbu safa-
etmeli. Âlem-i İslâm’ın hâl-i perîşânını görmeli. Tunus’ta hâtın yegâne medâr ve mercîi âlem-i İslâm olduğu kolaylık-
müslüman çocukların câmie gitmekten, hitandan men’ edil- la anlaşılır. Filhakīka siyâsiyyât-ı umûmiyyeyi işgâl ve idâre
diğini; Fas’da toplarla müslüman câmileri harâb edildiğini eden hemen âlem-i İslâm’a ait mesâil-i muhtelifedir. Zaten
işitmeli. Buhâra’nın inkırâza sürüklendiğini, İran’ın hayât nefs-i Avrupa’da yani Balkan yarımadası istisnâ edilerek
memât dakīkaları geçirmekte olduğunu derin derin tefek- Avrupa nâmını taşıyan kıt’ada siyâsiyyâtı işgâl edecek mes’-
kürlerle düşünmeli. Bu atâletin sonu inkırâz olduğunu, bu ele yok gibidir! Zîrâ şu dâirede mutavattın bütün akvâm u
uyuşukluğun netîcesi memât olduğunu bilmeli. Gözünü tavâif kendilerine ait bütün mesâil-i siyâsiyyeyi hâll ü tay-
biraz etrâfa salmalı da ibret almalı. Ağlamalı, müessir olma-
lı, yok yok, ağlamak fayda vermez. İş yapmalı. Bir tedbîr-i
ciddî düşünmeli. “Bizi ıslâh ediniz, bizi bu rutûbetli taş ocak- 1
yederek meydanda münâza’un fîh mes’ele bırakmamışlar- Şimdi küre-i arza atf-ı nazar edip de gasb edilmemiş
dır. Almanya İmparatorluğu’nun teşekkülü Avrupa devre-i yerler nerede olduğunu ta’yîn edelim! Amerika-yı Şimâlî ve
tekâmül-i siyâsîsinin son hatvesi idi. Bu son hatve de atıl- Cenûbî kendi kendilerini idâre ve muhâfaza edecek kadar
dıktan sonra garpta teşekkülât-ı siyâsiyye ve tekevvünât-ı kuvvetlidirler! Bundan mâ’âdâ, bunlar zaten Avrupalılar ta-
kavmiyyenin lâ-yetegayyer bir sûrette takarrür ettiği anla- rafından zabt edilmiş ve ahâlîsi Avrupalılardan ibârettir!
şılır. ‫كرك كر كرا نميخورد‬
Filvâki’ Almanya İmparatorluğu teşekkül ettikten sonra
Afrika’da devlet-i Osmâniyye’ye müteallık yerlerden
yani kırk senelik uzun bir müddet zarfında Avrupa’nın âni-
başka cümlesi tutulmuş! Avustralya kezâlik! Ne kalıyor? Yal-
fü’z-zikr dâiresinde hiçbir muhârebe zuhûr etmemiştir. Şu
nız Asya! Avrupalılar bir zaman Asya’nın şark ve aksâ-yı
kıt’anın tarihini bilenler nezdinde sâbıkta kat’iyyen emsâli
şark tarafına atladılar, burada gördükleri darbe-i mukāve-
görülmemiş bir alâmet gibi telakkī edilse gerek. Hatta bugün
met onları çabuk ric’ate mecbûr etti! Demek ki ne kalıyor?
bile nefs-i Avrupa’ya ait arada münâza’un fîh ve bir muhâ-
hemen Asya’nın garb tarafında ve Afrika’nın şark tarafında
rebe zuhûruna sebep olacak kadar mühim bir mes’ele gö-
vâki’ memalik. Âlem-i İslâm da bunlardan ibârettir! Afganis-
zükmüyor! İsviçre, Felemenk ve diğerleri gibi en ufak millet-
tan, İran, Memâlik-i Osmâniyye, Mısır, Trablusgarp... İşte el-
ler ve hükûmetler kemâl-i âsâyiş ve sükûnetle yaşamakta-
yevm siyâsiyyât-i umûmiyyenin iştigâl ettiği mesâil-i ye-
dırlar ve kimsenin bunların hudûd ve hukūkuna tecâvüz fik- gâne!..
ri hayâline bile gelmiyor. Nasreddin Hoca merhûmun yorganı gibi Avrupa devlet-
Avrupa bugün kendi dâiresinde mesâil-i siyâsiyyeden zi- lerinin bütün hây u hûylarının, patırtı ve gürültülerinin, her
yâde mesâil-i ictimâiyye ve iktisâdiyye ile meşgûldür. türlü ikdâmât-ı siyâsiyyelerinin ma’tûfu hep bu âlem-i İs-
Buraları böyle olmakla beraber Avrupa’da sulh ve mü- lâm’dır!
sâlemet ber-karâr değildir! Avrupa milletlerinin kâffesi baş- Filhakīka siyâsiyât-ı hâzıraya lâyık-ı vech üzere dikkat
tan ayağa kadar müsellahtırlar! Ve her gün de teslîhât ve edilirse siyâsiyât-ı mezkûrenin mihver-i yegânesi ve sâha-i
techîzât-ı harbiyyelerini tezyîd etmektedirler! Ümmetler har- faâliyyeti hükûmât ve arâzî-i İslâmiyye olduğu âşikârdır.
bî vergiler altında ezililiyorlar ve dâimî bir hâl-i tezelzül ve Hatta Avrupa hükûmetlerinin yekdiğerleri ile münâsebet ve
ızdırâb geçirmektedirler! Acaba bu hâl, bu evzâ’ neden neş’- alâkalarını imtizâcât ve teşkîlâtlarını bile ta’yîn ve idâre eden
et ediyor? âlem-i İslâm’dır: Şu nokta-i mühimmeyi îzâh için el-yevm
Bu suâle lâyıkı vechile cevap vermek için Avrupa me- hükûmetler arasında mevcûd olan münâsebeti tahlîl edelim:
deniyetinin erkân ve esâsını tahlîl ederek şu medeniyetin ne İngiltere târihî düşman-ı can ü malı olan Rusya ile he-
gibi anâsırdan teşekkül ettiğini beyân etmek lâzım gelir! İn- men İran ve Afganistan mes’elesinden dolayı i’tilâf etti! Yine
şâallah âtîde bir zamân-ı münâsibde bu mes’eleyi tedkīk aynı hükûmet öteden beri rekābet ve husûmet ettiği Fransa
ederiz! Şimdilik şunu işâret edelim ki Avrupa medeniyetinin ile Fas ve Mısır mes’elesi münâsebeti ile i’tilâf etti!
esâs ve erkânı sırf maddiyâttan ibâret olduğu için kendi İşte İ’tilâf-ı Müselles denilen İngiltere, Fransa ve Rusya
dâiresinde gâyet muntazam ve âhenkdâr bir sûrette teşekkül i’tilâfı bu münâsebetlerle husûle geldi! İttifâk-ı Müselles’e
etmiş olan Avrupa milletleri daima ihtiyâcât-ı maddiyyeye gelince: İtalya hükûmeti hemen Fransa’nın Afrika’da nâil
ma’rûz olduklarından ticâret, sanâyi’ ve iktisâdî zarûriyâtın olduğu muvaffakiyâtından kuşkulanarak Avusturya’nın ve
sevki ile kendilerine başka yerlerde müstemlekât ve mah- Almanya’nın âgûş-ı muavenetine atıldı! Filhakīka Fransa
recler bulmaya mecbûrdurlar! Şu mecbûriyetin derecesini İtalya’yı Avusturya’nın taht-ı esâret ve tazallümünden kur-
tahmîn için el-ân yalnız Almanya’da sanâyi’ tezgâhlarında tarmıştı! Maahâzâ İtalya Afrika-yı Şimâlî’ye dest-i iştihâ uza-
dokuz milyon amele işletilmekte olduğunu bilmek kâfîdir! tarak Tunus ve Trablusgarb’a doğru yürümek istediği bir za-
Bu kadar büyük bir kitle-i beşeriyyenin mahsûl-i mesâîleri manda önünde Fransa’yı gördükde çâr u nâ-çâr Avustur-
ve menba-i maîşetleri olan mevâdd-ı ticâriyyeyi istihlâk e- ya’ya sarıldı! Avusturya ise cenûbdaki memâlik-i Osmâniy-
decek mevâdd-ı mezkûreye muhtâc olacak yerler ve tâifeler ye’ye yürümek ve burada rakîbi bulunan Rusya’ya mukā-
lâzımdır! Ve illâ rûz-merreyi geçirmekle kendisini bahtiyâr bele etmek için Almanya’nın istimdâdına ihtiyaç gördü!
addeden bu kadar aç, çıplak bî-ser ü sâmân kitle, dâhilde a- [347] İşte Avrupa hükûmetlerinin yekdiğerine zıd ve
zîm ve dehşetli bir inkılâb-ı ictimâî ihdâs ederek şimdiki düşman iki hey’et-i muazzama teşkîline kalkmışlarının başlı-
tertîbât ve teşkîlât-ı siyâsiyye ve ictimâiyyeyi zîr u zeber e- ca sebepleri bundan ibârettir! Vâkıâ arada İslâm yorganın-
der!! dan başka münâza’un fîh mes’ele yoktur! Cümlenin mat-
İşte bunun içindir ki Avrupa devletleri arasında müstem- mah-ı nazarı âlem-i İslâm’dır! Cümlesi âlem-i İslâm’a doğru
lekât ve mahrec mes’elesi büyük bir rekabet ve husûmet-i yürüyüp cümlesinin maksadı bu sâhipsiz maldan hisse-çîn
siyâsiyye kapısı açmıştır! İngiltere gibi yed-i iğtisâblarına bü- olmaktır. Dünyanın bütün gazetelerini okuyoruz! hemen bü-
yük müstemlekât ve mahrecler geçmemiş devletler bunların tün mütefekkirlerin, bütün diplomatların yalnız İslâm mem-
hıfz ve müdâfaasına geç kalmışlar ise henüz gasb edilmemiş leketlerine ait mesâil ile meşgûl olduklarını görürsünüz! İran
yerleri iğtisâba ve yahud başkalarının ellerinden kapmaya mes’elesi, Mısır mes’elesi, Girid mes’elesi, Arabistan mes’e-
bezl-i mesâî ve himmet ederler!! lesi daha bilmem ne mes’elesi!.. İşte diplomasiyi ve âlem-i
matbûatı meşgûl eden mes’ele!! Acaba buna karşı âlem-i İs- yanlığı medh ederek vaazlarda söylüyorlar. Bundan hiçbir
lâm ne yapıyor? Neler düşünüyor? Heyhât, bilâ-tereddüd müslümana zarar geldiği yok ve bundan dolayı hiçbir müs-
deriz ki: Ortada yegâne düşünmeyen etrâfında koparılan kı- lüman Nasrâniyet’i kabûl etmemiştir.
yâmetlerden bî-haber kalan yine âlem-i İslâm’dır! § Ryazan vilâyeti Kasım Uyezdi misyonerlerinden İslâ-
‫ماهيج نديديم همه خلق بكفتند‬ miyet aleyhinde bazı eserler yazmış olan râhib Duronk[!]’ın
Kazan Misyoner Kongresi takdîm ettiği bir beyânnâmesinde
‫افسانۀ ليلا بمجنون نرسيده‬
Kasım etrafında İslâmların zengin olup Rusların fakir olma-
Maamâfîh unutmamalıyız ki âlemin münâzaa ettiği şu sından daima onların nüfûzu altında bulunarak gerek dün-
şarkın kilidi, miftâhı bizim elimizdedir! Biz istersek şu kilitten yaca ve gerek dince İslâmların Ruslara hocalık ettiklerini
büyük büyük menfaatler kendimiz için te’mîn ederiz! Bu ma’raz-ı şikâyette beyân ile çaresine bakılmasını taleb etmiş.
noktanın tafsîlâtını makālât-ı âtiyyeye bırakıyoruz. Bu münâsebetle bir hayli iftirâlar ve esâssız şeyler dahi ilâve
Ahmed Akayef eylemiş. Vâkıâ az çok ehl-i insâf olanları böyle bî-esâs şeyler
ile iknâ’ etmek beyhûdedir. Meselâ Duronk[!]’ın naklince
İslâmlar Rus hizmetçilerine oturdukları odalarda ikona bu-
lundurmayı, haç takmayı, kiliseye varmayı men’ ederlermiş.
MATBÛAT-I İSLÂMİYYE: Ve Pust[!] (perhîz) tutturmayarak Ramazan’da oruç tutturur-
MİSYONERLER ÂLEMİ larmış. Pascha [Paskalya] gibi büyük bayramlarda hizmet
“Bu son günlerde Kazan’da Islav misyonerlerinin ictimâi ettirirlermiş, hânelerine papaz getirtmezlermiş. Bu yüzden
olduğunu geçen numaramızda haber vermiş idik. Bu icti- bu taraf Ruslarında Hıristiyanlığa soğukluk uyanıp hep Ta-
mâa umûm gazeteler ehemmiyet veriyorlar. Zîrâ bir derece tarlığa meyl ederlermiş. Daha acîbi şudur ki gûyâ bu taraf
Rusları Duronk[!]’ın ta’bîrince “İslâmlardan öğrendiklerine
hürriyet-i dîniyye ve vicdâniyye nizâmı çıkalıdan beri Orto-
göre başka din mensûblarının eşyâsını çalmayı mübâh gö-
doksluktan diğer dinlere çıkanların adedi hayli çoğalmış.
rürler” imiş! Tatarlar kapılarında Rus hizmetçilerine abd ve
Meselâ 1906 senesi Ortodokslardan 3 bin 165 kişi İslâmi-
câriye nazarıyla bakarak câriyeler ile yakın muameleden ka-
yet’i kabûl etmiş. 1908’de 7 bin 710 kişi Pravoslavie’den eski
çınmazlarmış ve hâkezâ...”
dine Starovirilg’e[!] geçmişler. Katolik, Protestan mezheble-
rine ve Yahudiliğe girenler de hayli miktarda imiş. Zan olunmaz ki Misyoner Kongresi bunları ayn-ı hakīkāt
Bunun üzerine misyoner cem’iyetlerine muâvenet ve diye kabûl etsin.
yardım az gelmeye başlamış. Evvelleri Moskova Misyoner
Cem’iyeti’ne senevî bir milyon ruble sadaka gelirken son
zamanlarda rub’ derecesine inmiş.
Bu haller bir ictimâ’ yaparak ahvâlin müşâveresine se- İSLÂMİYET’İN İNTİŞÂRI
bep olmuştur. Kazan kongresi başka mezheblerden ziyâde Avrupa’nın ulûm ve ahvâl-i şarkıyyeye vâkıf ulemâsın-
İslâm dînine ehemmiyet veriyormuş. Müslümanların dînle- dan Belçikalı profesör dîn-i mübîn-i İslâm’ın intişârı hakkın-
rini ve matbûatı teftîş ve bu husûslarda ma’lûmat cem’i ile da bir eser yazıp bu defa bazı gazeteler mezkûr eserden is-
meclise arz etmek için Samarra piskoposu Kostantin, Ufa tihrâcen hayli hesâb ve ma’lûmat neşr ettiler. Nakli münâsib
piskoposu Nafa Nâil ve Kazan’dan Arhiri Aleksi ve Türkis- gördük:
tan Vilâyeti gazetesinin muharriri meşhûr Straomof cenâb- “İslâmiyet’in intişârı evvelkinden eksik değildir. Vâkıan
ları intihâb olunmuşlar. Lamaî ve Mecûsîlere karşı Hacı Tur- Endülüs’te ve Sicilya adasında İslâmiyet’ten eser kalmamış
han ve Saratof’dan büyük râhib Makari ve Kirmokin cenâb- ise de [348] Asya’nın birçok yerlerinde dîn-i Muhammedî
ları me’mûr olmuş. sür’atle intişâr etmektedir. Avrupalıların büyük bir muhâtara
İşbu ictimâ’dan bahs ederek refîkımız Yulduz gazetesi ve âfet diye bekledikleri şarkta ve bâ-husûs Çin ülkesinde
diyor ki: Kongrenin müslümanlara bu kadar ehemmiyet İslâm dîni Bûdîlik yerine kāim olacak derecede yol alıyor.
vermesi sevinçli bir hâldir. Rusya’nın büyük râhibleri her ta- Bugün Çin’de milyonlarca müslüman hesâb olunuyor. Hin-
raftan toplaşarak müzâkere etmelerinden dîn-i İslâm’ın şeref distan ve Zond adalarında İslâmiyet sür’atle damar atmak-
ve i’tibârına noksân tareyânı şöyle dursun bilakis tezâyüd-i tadır. Resmî ma’lûmata göre buralarda 30 sene zarfında İs-
muvaffakiyâtına sebep olmaktadır. lâmların adedi 20’den 60 milyona kadar artmıştır. Bundan
Hâlis Hıristiyanlığa hizmet eden misyonerlerden müslü- âşikârdır ki başkaların zannettiği gibi İslâmiyet yalnız kılınç
manlar asla korkmuyorlar. Sofu ve muttakī hıristiyanlar kuvveti ile neşr olunmadı. İslâmların fütûhât devrinden son-
Nasrâniyet’in evâmirine i’tibâr ederler. Nasrâniyet’te din ü ra da arkası kesilmeyerek hâlâ semkte devâm ediyor. İslâ-
i’tikād işlerinde cebr yoktur, neşr-i dîn yalnız va’z u nasîhât miyet’in artması Asya’ya nisbetle Afrika’da daha büyüktür.
tarîkı ile olmak lâzımdır. Müslümanların misyonerlerden İşbu hesâbât sonunda Birigit[!] diyor:
korkmadıklarına bir delîl daha şudur ki; Türkiye ve Mısır “Medeniyet-i Garbiyye’nin dâima karşısına çıkan işbu
memleketleri misyoner ile doludur. Bu misyonerler kendi dînin açık ve gizli muhassenât ve kabâyihini öğrenmek lâ-
dinlerini mezkûr memleketlerde Türkçe ve Arapça kitaplar zım geliyor, evvelâ bu dînin intişârına nisbetle İslâmların
tab’ ederek neşr ediyorlar. Münâsib mahallerinde Hıristi- maîşet ve hayâtlarındaki durgunluk nereden geliyor. Acaba
bu durgunluk dînin îcâbâtından mı, yani bu dîni kabûl eden pur’da yazın sıcağı İstanbul’dan aşağı değildir. Belki ziyâ-
hangi millet olsa da böyle uykuya dalmaya, zaman mukte- dedir, halbuki haftada iki gün ta’tîl edilmiyor. İstanbul’da
zâsınca imrâr-ı hayâttan mahrûm kalmaya mecbûr olacak me’mûriyete giren efendilerin ve çelebilerin kafaları vücûd-
mıdır?” ları başka bir hâle giriyor da onun için demeye de hakkımız
Bu babda bir hayli zanniyyât ve mütâlaâttan sonra Bel- yoktur, çünkü psikoloji ve biyoloji fenlerinde bu husûsta ya-
çika profesörü diyor ki: “İslâmları Hıristiyanlığa celb etmek rım satırlık bir işâret bulunamaz.
akla bile gelecek şey değildir. Buna hiç şübhe yok. Bu bab- İstanbul’un resmî dâirelerinde hizmet eden hıristiyan
da Katolik ve Protestan misyonerlerin sa’y ü gayretleri hep me’mûrlar ve hademeler çoktur. Cum’a günleri devlete ve
beyhûde gitti. Rusya’da 16. Asr-ı mîlâdîde kılınç kuvvetiyle resmiyete i’tibâren bunlar cümle ile beraber ta’tîl etmelidir
cebren hayli müslümanlar Hıristiyanlığa idhâl edilmişler ise ve ediyorlar; Pazar günleri dînlerine hürmeten işten teklîften
de buna Hıristiyanlık arttı demenin mümkün olmayıp yalnız âzâde edilsinler, haklarıdır fakat hıristiyan olmayan me’mûr-
Hıristiyanlık sâyesinde şehîdler ve mazlûmlar çoğaldı denil- ların dahi bunların arkasından koşmasına doğrusu “sıcak”
se daha muvâfıktır”. sebeb-i ittihâz olunmamalıdır.
(Tercüman - Bahçesaray) ***
SIRÂTIMÜSTAKĪM
Bahçesaray’da (Kırım) münteşir Tercüman gazetesi İn-
giltere’de mün’akid Misyoner Mu’temer-i azîmine dâir nü- Devâir-i hükûmetin sâ’ât-i devâmını Garb usûlü maîşe-
sah-i sâlifemizde münderic makāleyi hülâsaten naklettik- tine tevfîkan tanzîm eden kabinemiz hiç olmaz ise oralarda
ten sonra mütâlaât-ı âtiyyeyi terdîf ediyor: cârî olan senede bir buçuk ay ta’tîl usûlünü kabûl etmiş olsa
“Bu kadar büyük Cem’iyet hâlinde olmamakla beraber idi ne böyle Pazar ta’tîline ve ne de âlem-i İslâm’da bu yüz-
bugünlerde Kazan’da Rus misyonerlerinin dahi ictimâı olup den tekevvün eden dedikodulara mahal kalırdı. Ahvâl ü şe-
geçti. Dînî olan bu mu’temerlerden daha mühimi bugün râit-i hâzıra tahtında bi-hakkın çalışan bir me’mûr sene ni-
Sofya’da hâl-i müzâkerede bulunuyor. Medenî, ictimâî ve hâyetinde bir müddet istirâhat etmez ise şüphesiz ki akāme-
edebî tevhîd-i efkâra hizmet etmek üzere Bulgarya’da bütün te mahkûm olur. Hidemât-ı âtiyyesinden istifâde için değil
Islav akvâmının murahhasları toplanmış anlaşıyorlar; teâtî-i insanların makinelerin bile bir müddet dinlendirilmesi lüzû-
efkâr ediyorlar. Kararlar veriyorlar darısı, ibreti bizim başla- mu bugün müttefekun aleyhtir. Vâkıâ me’zûniyet isteyen-
rımıza olsun! lere hükûmet imsâk etmiyor. Arzularını is’âf ediyor. Fakat
Sofya’da akd-i meclis eden Islav mürahhasları arasında meşiyet-i gayra tâbi’ bulunan şu müsâadeden izzet-i nefsini
Lehliler yani Polaklar bulunmuyor; aralarına katılmıyor. Bu- muhterem tutan pek çok ciddî me’mûrlar istifâde etmiyor.
nun sebebi şüphesiz ki Rus Polak milletleri arasında olan Bu kabîl çalışkan zevâtı tatmîn edecek tarz, müddet-i ta’tîlin
gerginliktir. Hakīkaten Rusya’nın Polaklar ile anlaşamaması bir hakk-ı mükteseb şeklinde kabûl edilmesidir ki bu sâyede
bütün Islav mesleğine ayak çalmaktadır çalacaktır. bir me’mûr hatt-ı hareketini istediği gibi tanzîm edebilir ve
Katherina zamanında Polak devletinin Ruslar ile Nem- ihtiyâr eyleyeceği zamanda ta’tîl-i meşâğile kendini sâlih
seliler arasında taksîm edilmesi siyâsî büyük bir hatâ idi. bulur. Halbuki hükûmetimiz me’mûrînin devâmını te’mîn
Bundan sonra bugüne kadar Rusya’nın Polaklara dâir poli- husûsunda ne kadar şiddet gösteriyorsa kendilerine senede
tikası şu hatâyı tekrârdan ibâret kalmıştır. Fakat Ruslar ken- bir müddetçik hakk-ı ta’tîl tanımak keyfiyetinde de o nisbet-
dileri böyle zannetmiyorlar.” te müsâmaha-kâr bulunuyor. Bir usûlün nâkısan tatbîkin-
den fayda değil mazarrat beklenir. Hükûmetimizden Pazar
ta’tîllerinden sarf-ı nazarla umum me’mûrîne senede münâ-
Devâirimizin Pazar ta’tîli havâdisine yine Kırım Tercü- sib bir müddet-i ta’tîl tanınmasını temennî ederiz.
man’ı mülâhazât-ı âtiyyeyi ta’lîk ediyor:
“Bu haber bizi dûçâr-ı hayret ve taaccüb eyledi böyle
bir karârın sebep ü hikmeti nedir acaba? Yazın sıcağı ola-
maz, çünkü Madrid’de, Roma’da, Tunus’ta, Mısır’da, Singa- “Matbaa-i Hayriyye” ve Şürekâsı Müdîr-i Mes’ûl: Eşref Edîb

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
TEFSÎR-İ ŞERÎF olunmayan şey ile hitâbda fayda olmadığı halde bazı sûre-
lerin evâilinde bu vech ile hurûf-ı hecâ îrâd buyrulması ke-
Envâr-ı Kur’ân
mâl-i itâat ve inkıyâd ile onlara îmân etmek matlûb-ı İlâhî
olduğu içindir. Ma’nâsı taakkul olunmayan eşyâ ile Cenâb-ı
Tefsîr-i Sûre-i Bakara Hakk’ın ibâdını mükellef kılması câizdir, remy-i cimâr gibi ki
Bu sûre-i şerîfe Medenîdir ve iki yüz seksen yedi âyettir. ma’nâsı derk ü taakkul olunmadığı halde bununla teklîf vâ-
İbn Abbâs radıyallâhu anhumâ hazretleri buyurdu ki bu sû- ki’ olmuştur. Bazı ulemâ: Bu hurûf-ı teheccînin ma’nâların
re Medîne’de şeref-i nüzûl eden sûrelerin evvelidir. Bazıları ma’lûmdur dediler, fakat o meânîde ihtilâf ile onlardan bir-
dedi ki bu sûreden yalnız bir âyet nüzûlce müstesnâdır ki o takımı bu hurûftan her biri esmâullahtan bir ismin miftâhı
ِ ّٰ ‫فيه ِ َالى‬
da 1(‫الله‬ ِ ٖ ‫ترجعون‬
َ ُ َ ْ ُ ‫يوما‬ ُ َّ َ ) âyetidir. Bu âyet haccetü’l-
ً ْ َ ‫واتقوا‬ ve meselâ (‫ )الف‬harfi Lafza-i Celâl’in, (‫ )لام‬ism-i Latîf’in, (‫)ميم‬
vedâ’ senesinde Mekke’de yevm-i nahrda nâzil olmuştur – ism-i Mecîd’in miftâhı bulunduğuna ve birtakımı da (‫)الف‬
H[hı]. âlâullâha, (‫ )لام‬lutf-ı ilâhîye, (‫ )ميم‬mülk-i samedânîye işâret
olduğuna kāil oldular. Arabın bazan bir kelimenin bir harfini
Bismillâhirrahmânirrahîm
zikr edip de mecmû-i kelimeyi murâd etmesi şu kāillerin ze-
1- 2(‫ )الم‬Suver-i kerîmenin fevâtihinde bu gibi vârid olan
hâbını te’yîd eder – K[kaf] H[hı] S[sin].
hurûf-ı hecâ hakkında ve bunlar ile murâd ne olunduğuna
Müteşâbih iki türlüdür, biri hiçbir şey anlaşılmayan el-
eâzım-ı dîn îrâd-ı kelâm eylediler. Bazıları dedi ki bu hurûf-
fâzdır ki bunlara “müteşâbihu’l-lafz” denir. Evâil-i suver-i
hecâ ulûm-ı mestûre ve esrâr-ı mahcûbedendir. Cenâb-ı
Hakk’ın ilmini Zât-ı aliyyesine tahsîs buyurduğu müteşâbi- Kur’âniyye’de bulunan: (‫ الم‬،‫ الر‬،‫ كهيعص‬،‫ طه‬،‫ )يس‬gibi hurûf-ı
hâttandır. Hurûf-ı mezkûre Kur’ân’da sırrullahtır. Biz onların mukatta’a bu kabîldendir. Diğeri, ma’nâsı muhâlif-i akl ol-
zâhirine îmân eder, ilmini Zât-ı akdese tefvîz eyleriz. Sıddîk-i duğu için o ma’nâyı kasd ve îrâda müstahîl olan elfâzdır ki
Ekber radıyallâhu anh hazretlerinden mervîdir ki her kitapta bunlara “müteşâbihü’l-ma’nâ”, “müteşâbihu’l-mefhûm” it-
bir sır vardır, sırr-ı Kur’ân da evâil-i suverdir buyurmuş. lâk olunur: Esteîzübillâh 3(‫استوى‬ ِ ْ َ ْ ‫على‬
ٰ َ ْ ‫العرش‬ َ َ ‫الرحمن‬
ُ ٰ ْ َّ َ ) âyet-i ke-
İmâm Ali kerremallâhu vechehu hazretlerinden de rivâyet rîmesindeki [350] (‫استوى‬ ٰ َ ْ ) lafzı gibi müteşâbihde tarîk-i selef
olunmuştur ki her kitabın bir safvet ve güzîdesi vardır; bu ve tarîk-i halef olmak üzere iki tarîk vardır. Re’y-i selefe göre
kitabın safveti de hurûf-ı teheccîdir demiş. İbn Abbâs radı- müteşâbihi te’vîlden imtinâ’ etmelidir. Bunlar 4( ‫انزل‬ ٖ َّ ‫هو‬
َ َ ْ َ ‫الذى‬ َُ
yallâhu anhumâ hazretlerinden: Ulemâ bu hurûf-ı tehciyye- َّ َ َ ‫متشابهات‬
‫فاما‬ ٌ َ ِ َ َ ُ ‫واخر‬
ُ َ ُ َ ‫الكتاب‬ ِ َ ِ ْ ‫هن ُ ُّام‬ ٌ َ َ ْ ُ ‫ايات‬
َّ ُ ‫محكمات‬ ٌ َ ٰ ‫منه‬ ُ ْ ِ ‫الكتاب‬
َ َ ِ ْ ‫عليك‬َ َْ َ
‫وما‬ ِ
َ َ ‫تاويله‬ ْ
ٖ ٖ َ ‫وابتغاء‬ ِ ِ
َ َ ْ َ ‫الفتنة‬ ِ ْ
َ ْ ‫ابتغاء‬ ِ
َ َ ْ ‫منه‬ ِ
ُ ْ ‫تشابه‬ َ ُ ِ َّ َ َ ‫يغ‬
َ َ َ َ ‫فيتبعون َما‬ ْ ِ ِ ُ ُ ‫الذين ٖفى‬
ٌ ْ ‫قلوبهم َز‬ َ ٖ َّ
nin idrâkinden âciz kalmıştır dediği mervîdir. Şa’bî’den bu
hurûfun ne demek olduğu soruldukta o bir sırrullahtır, siz o- ‫ربنا‬ ِ ْ ِ ‫من‬
َ ِّ َ ‫عند‬ ْ ِ ‫كل‬
ٌّ ُ ‫به‬ َّ َ ٰ ‫يقولون‬
ٖ ِ ‫امنا‬ ِ ْ ِ ْ ‫والراسخون ِفى‬
َ ُ ُ َ ‫العلم‬ َ ُ ِ َّ َ ‫الله‬ ُ ّٰ ‫تاويله ِ َّالا‬
ُ َ ٖ ْ َ ‫يعلم‬
ُ َ َْ)
nu taleb ve taharrî eymeyin demiş. Ma’nâsı derk ü taakkul nazm-ı celîli ile istidlâl ederek müteşâbihin ilmini Cenâb-ı
1 3
Bakara, 2/281. Tâhâ, 20/5.
2 4
Bakara, 2/1. Âl-i İmrân, 3/7.
Akdes’e terk etmişler ve ubûdiyyet mertebesinde tevakkuf ve âsâr-ı Kur’ân ile müntefi’ bulunanlar ancak müttakīler
eylemişlerdir. Müteşâbihi te’vîlden imtinâ’ edenler âyet-i ke- olduğu içindir.
rîmedeki (‫الله‬ ُ ّٰ ‫ ) ِ َّالا‬kelimesi üzerinde vakf ederler. (‫والراسخون‬
َ ُ ِ َّ َ ) Müttakī (‫’)اتقا‬den ism-i fâildir. İttikânın aslı (‫ )اوتقا‬dır.
de (‫ )واو‬harfi ibtidâiyyedir derler. Bunlara göre müteşâbihin (‫ )واو‬tâ’ya kalb edildikten sonra iftiâlin (‫’)تا‬sına idğâm olun-
fâide-i inzâli, ulemâ-i râsihîn hakkında bir muamele-i ibtilâ- muştur. İttikānın sülâsîsi olan (‫ )وقايه‬fart-ı siyânet ma’nâsı-
dır; yani ulemâ-i râsihîn kendi aczlerini bilsinler, acâib-i es- nadır. Takvâ, örf-i şer’de, insana âhirette zarar verecek şey-
râr-ı İlâhiyye’ye dalmak ile cemî’ serâirin münkeşif olmaya- den kemâl-i tevakkīden ibârettir. Takvânın üç mertebesi
cağını anlasınlar içindir. Halefin re’yine göre müteşâbihin vardır. Birincisi şirkten teberrî ile azâb-ı muhalledden tevak-
te’vîli câizdir. Bunlar derler ki müteşâbihi akla ve zâhir-i şe- kī eylemektir. 2(‫التقوى‬ ٰ ْ َّ ‫كلمة‬َ َ ِ َ ‫والزمهم‬
ْ ُ َ َ ْ َ َ ) kavl-i kerîmi bu mertebe
rîate muvâfık sûrette te’vîl ederek ona ma’nâ vermek câiz üzerine vârid olmuştur, çünkü bu kavl-i kerîmde kelime-i
olmasa inzâlinde fayda olmamak lâzım gelir. Bu ise Cenâb-ı takvâ ile murâd kelime-i tevhîddir ki o da (‫الله‬ ُ ّٰ َ ‫اله ِ َّالا‬ َ ٰ ِ ‫’) َلا‬dır.
Alîm ve Hakîm’e çesbân değildir. Hem biz taleb-i ilm ile Eğer şirkten hazer ve ittikā takvâda kâfî olmasaydı kelime-i
me’mûr olup ilm ile olan emre imtisâl ise ibâdet olduğun- tevhîde kelime-i takvâ itlâk olunmazdı. İkincisi fi’l ve terke
dan müteşâbihin ma’nâsını taleb ve taharrî ederiz. Bu fırka dâir mûcib-i ism olur her ne var ise cümlesinden ve hatta
ُ ّٰ ‫ ) ِ َّالا‬üzerinde vakf etmeyip ma’tûf olduğuna kāil olduk-
(‫الله‬ bazılarına göre sağâirden bile tecennüb eylemektir. Şer’de
ِ ْ ِ ْ ‫والراسخون ِفى‬
ları (‫العلم‬ َ ُ ِ َّ َ )’de dururlar. Meslek-i kudemâ ubûdiy- takvânın ma’nâ-yı müteârifi bu ikinci mertebedir; 3( ‫اهل‬ َ ْ َ ‫ان‬
َّ َ ‫ولو‬ َْ َ
yete, meslek-i müteahhirîn ibâdete râci’ olup ubûdiyyet َْ َّ َ ‫امنوا‬
‫واتقوا‬ ُ َ ٰ ‫القرى‬ ٰ ُ ْ ) kavl-i kerîmi ile maksûd olan da budur, zira
Rabb’in istediği şeye rızâ göstermek, ibâdet ise Rabb’in râzı ْ َ َّ َ ) cümlesinin (‫امنوا‬
(‫واتقوا‬ ُ َ ٰ ) üzerine atfı şirkten hazer ve ittikā
olduğu şeyi yapmak olmasına nazaran ubûdiyyet ibâdete takvâ ile ittisâfta kifâyet etmeyip belki bununla beraber
râci’ bulunduğu cihetle meslek-i selef ercah ise de asr-ı ha- mûcib-i ism olur şeylerden de hazer ve ittikā lâzım olduğuna
lefte birtakım erbâb-ı zeyg u dalâl Kur’ân’ı kendi hevâ-yı delîl-i vâzıhtır – K[kaf] S[sin] Ş.
nefsânîlerine göre te’vîle tasaddî ettiklerinden bu hevâ-pe- Üçüncü mertebe takvâ, derûnu Hak celle ve alâ hazret-
restânın akvâl-i fâsidesini redd ü cerh için te’vîlde zarûret lerinden meşgûl eden şeylerden tenezzüh ederek külliyen
hâsıl olması noktasından meslek-i halefin müstahsen olduğu cânib-i Akdes’e teveccüh eylemektir ki 4( ‫اتقوا‬ ُ َّ ‫امنوا‬ُ َ ٰ ‫لذين‬
َ ٖ َّ ‫ايها ا‬ َ ُّ َ ‫َيا‬
da şübhesizdir. ِ‫تقاته‬
ٖ َ ُ ‫حق‬ َّ َ ‫الله‬ َ ّٰ ) kavl-i kerîminde me’mûrun bih olan takvâ-yı
hakīkī budur. Takvânın birinci mertebesi avâmın, ikinci
َ ٖ َّ ُ ْ ِ
2- 1(‫للمتقين‬ ‫هدى‬ ِ ٖ ‫ريب‬
ً ُ ‫فيه‬ َ ْ َ ‫الكتا ُب َلا‬ َ ِٰ)
َ ِ ْ ‫ذلك‬ mertebesi havâssın, üçüncü mertebesi ehassu’l-havâssın
O bir kitaptır ki onda rayb ü şübhe yoktur (bu kitab-ı zî- takvâsıdır. Kitâb-ı Mübîn’in hidâyeti bu merâtib erbâbının
kemâl ki Kur’ân-ı Kerîm’dir, şâibe-i noksandan berî olduğu kâffesine şâmildir.
cihetle onun hakīkatinde ve min indillah vahy-i münzel ol- (‫متقين‬ٖ َّ ُ ) ittikādan müştâktır. (‫ )تقوى‬isimdir. Asl-ı madde:
duğunda hiç şekk ü iştibâh yoktur. Kitâbullah’ın vuzûh-ı de- ً ،‫ يقى‬،‫ )وقى‬dir. Vikāyenin ma’nâsı ma’lûmdur ki mazar-
(‫وقاية‬
lâletine ve şa’şa-i bürhânına ihâle-i nigâh eden hiçbir âkil-i rat veren şeyden bu’d veya tebâ’üd ve yahud muzır olan şe-
munsıf onun semâ-i Hak’tan ifâza olunmuş ve halka ihdâ e- yi müdâfaadır. Lâkin görüyoruz ki bu madde Zât-ı Akdes’e
dilmiş bir sirâc-ı vehhâc-ı hidâyet olduğunda kat’an tered- nisbet olunarak isti’mâl olunuyor. 5(‫فاتقون‬ َ َّ ِ َ ), (‫الله‬
ِ ُ َّ َ ‫واياى‬ َ ّٰ ‫واتقوا‬ ُ َّ َ ),
َ ُ ِ ْ ُ ‫لعلكم‬
(‫تفلحون‬ ِ َ ْ َ ْ ‫اولى‬
ْ ُ َّ َ َ ‫الالباب‬ ِ ُ ‫الله َيا‬
َ ّٰ ‫فاتقوا‬ ُ َّ َ ) kavl-i şerîflerinde ol-
düd etmez.* Bu kitâb-ı mükerrem müttakīlere (hâlen veya
meâlen takvâ ile muttasıf bulunanlara) hidâyettir (onları duğu gibi Allah Teâlâ’dan hazer ve ittikānın ma’nâsı azâb
Hakk’a irşâd eder bir hâdî ve mürşiddir. İktisâ-yı libâs-ı tak- ve ikābından hazer ve ittikā demektir. Takvânın Cenâb-ı
vâ edenler envâr-ı Kur’ân’dan iktibâs ve meâsir-i Kur’ân ile Hakk’a izâfe ve nisbet edilmesi onun emr-i azâb ve ıkābını
intifâ’ ederler). i’zâm içindir. Yoksa Zât-ı aliyyesinden ittikā hiçbir ferd için
(‫ )ذلك‬baîde işâret içindir; bu işâretle Kur’ân’ın kemâlde mümkün değildir.
bu’d ve uluvv-i mertebesi murâddır. Hitâb-ı İlâhî’de bu’d ve Cenâb-ı Hakk’ın azâbını müdâfaa, nehy ettiklerinden ic-
kurb ancak mahlûka nisbet iledir, Cenâb-ı Akdes’e nisbet ile tinâb ve emr eylediği şeylere ittibâ’ ile olur, bu da azâbdan
hiçbir şeye baîd ve karîb denemez, Zât-ı Kibriyâ’sına nisbet ve ta’zîb edenden havf [351] ile husûle gelir, şu halde havf
ile bütün eşyâ müsâvîdir. “Hüdâ” kelimesi “bükâ” gibi mas- ibtidâ azâbdan ve hakīkatte azâbın mahall-i sudûrundan ol-
makla (‫متقى‬ ِ ّ ُ ) nefsini ikābdan siyânet eden kimsedir, fakat o
dardır ve ma’nâsı matlûba îsâl etmek şânından olan şeye
lutf ile delâlettir. Müttakī ve gayr-ı müttakī, mü’min ve kâfir kimse nefsini ikābdan siyânet edebilmek için kendinde te-
her kim Kitâbullah’a nazar ederse ona Kitâbullah’ın hidâyet fekkür ve sedâd bulunmalıdır ki bu tefekkür ve sedâd ile i-
kāb ve âlâmın mesâdırını bilsin de onlardan hazer ve ittikā
ve irşâdı şâmildir, nitekim (‫ )هدى للناس‬buyrulmuştur, hal
etsin.
böyle iken burada Kitâbullah’ın irşâd ve hidâyeti mütta-
Zamân-ı câhiliyyette ibâdet-i esnâmı takbîh edenler var
kīlere tahsîs buyrulması, envâr-ı Kur’ân’dan iktibâs edenler
2
Fetih, 48/26.
1 3
Bakara, 1/2. A’râf, 7/96.
* 4
Tefsîrlerde buna karîb bir cümle ayrıca bir tevcîh olarak zikrolun- Âl-i İmrân, 3/102.
5
duğu halde biz bunu mâ-kablini ta’lîl makāmında îrâd eyledik. Bakara, 2/41.
idi. Bunlar “fâtıru’s-semâvâti ve’l-arz”ın esnâma hudû’ edil- Kıssîs: Nasârânın din cihetinden ulemâsına denir. Râ-
mesine râzı olmadığını ve Cenâb-ı Hakk’ın hayrı sever ve hib: Selefte nâstan uzlet ve inzivâ etmiş müteabbidîn-i nasâ-
şerre buğz eder olduğunu derk ü iz’ân etmişler idi, hatta iç- râya ıtlâk olunur.
lerinde ibâdet-i esnâmdan dolayı halk ile ihtilâttan mücâne- Bereket-zâde İsmail Hakkı
bet edip uzlete çekilmiş olanları bile var idi. Fakat bildikleri [Burada “Nüsha-i Sâlifede Hata ve Savab” başlığı altında tas-
ibâdet-i ilâhiyye ancak ilticâ ve ibtihâl ve cânib-i rubûbiy- hihler yer almaktadır. Tashihler yerine işlendiğinden buraya alın-
yete ta’zîm ile bazı hayrât-ı bedîhiyyeden ibâret idi. mamıştır.]
Ehl-i Kitap içinde dahi öyle zevât var idi ki Cenâb-ı
ِ َ ٰ ‫تلون‬
Münzilü’l-Furkān onları 1(... ‫ايات‬ ٌ َ ِ َ ‫امة‬
َ ُ ْ ‫قائمة َي‬ ِ َ ِ ْ ‫اهل‬
ٌ َّ ُ ‫الكتاب‬ ِْ
ِ ْ َ ‫من‬
ِ ُ ْ َ ْ ِ ‫ويامرون‬
‫بالمعروف‬ َ ُ ُ ْ َ َ ‫الاخر‬ ِ ِ ٰ ْ ‫واليوم‬ ِ ْ َ ْ َ ‫بالله‬ ِ ّٰ ِ ‫يؤمنون‬ َ ُ ِ ْ ُ .‫يسجدون‬ َ ُ ُ ْ َ ‫وهم‬ ْ ُ َ ‫اليل‬ ِ ْ َّ ‫اناء‬ َ َ ٰ ‫الله‬
ِ ّٰ
‫الصالحين‬
َ ٖ َّ َ ِ ‫من‬ ِ َ ِ
‫واولئك‬ٰ ُ َ َْ ِ
‫الخيرات‬ َ ْ ‫فى‬ ِ ‫ويسارعون‬
َ ِ
ُ ََُ ِ َ
‫المنكر‬ ْ ْ
ُ َ َْ ََ ‫عن‬
ِ ‫وينهون‬
َ ْ ) kavl-i TÂRÎH-İ İSLÂMİYYET
şerîfi ile 2( ‫اشركوا‬ ُ َ ْ َ ‫والذين‬ َ ٖ َّ َ ‫اليهود‬ َ ُ َ ْ ‫امنوا‬ ُ َ ٰ ‫للذين‬
َ ٖ َّ ِ ‫عداوة‬ً َ َ َ ‫الناس‬ ِ َّ ‫لتجد َّن َاشَ َّد‬ َ ِ ََ Nâm-ı Müsteârıyla Doktor Dozy’nin
‫منهم‬
ُْ ْ ِ َّ
‫بان‬ َ ِ َ
‫ذلك‬ ِ ٰ ‫نصارى‬ ٰ َ َ َّ
‫انا‬ ِ ُ
‫قالوا‬ َ ‫الذين‬ َّ
َ ٖ َُ َ ٖ ‫امنوا‬ ٰ ‫للذين‬ َّ ِ ‫مودة‬
ً َّ ََ ْ ََُ ‫اقربهم‬ ْ َ َّ
‫ولتجدن‬َ ِ ََ َ Türkçe’ye Mütercem Risâlesine Karşı Reddiye
‫ترى‬ ٰ َ ‫الرسول‬ِ ُ َّ ‫انزل ِ َالى‬ َ ِ ْ ُ ‫سمعوا َما‬ ُِ َ ‫واذا‬ َ ِ َ .‫يستكبرون‬
َ ُ ِ ْ َ ْ َ ‫وانهم َلا‬ ْ ُ َ َ ُ َ َ ٖ ّٖ ِ
َّ َ ‫ورهبانا‬
ً ْ ‫قسيسين‬
ٰ ِ ِ – 23 –
‫مع‬
َ َ َُْ ‫فاكتبنا‬ ْ َ ‫امنا‬
َّ َ َ َّ َ‫ربنا‬ ‫يقولون‬
َ ُ ُ ‫الحق‬
َ ِّ َ َ ْ ‫من‬ ُ
‫عرفوا‬ َ َ َّ ِ ْ َّ ‫من‬
‫مما‬ ‫الدمع‬ َ ِ ‫تفيض‬ ُ ٖ َ ‫اعينهم‬ ْ َُُ ْ َ
‫الشاهدين‬
َ ٖ ِ َّ ) nazm-ı celîli gibi nice âyât-ı kerîme ile vasf etmiş “Vâlidesi Emine’yi (Âmine’yi) kaybetti” müşârün ileyhâ
idi. İşte müttakīn ile şu iki fırkadan bunlar emsâli zevât mu- Medîne’den avdetinde yolda hastalanarak – Ebvâ nâm ma-
râddır. Müttakīni şu iki fırka içinde mü’minînden olup da halde* vefât etmiştir. [352] Medîne’ye azîmetine bâis de Be-
sonra İslâm olmuş olanlara ve yahud müslimîne tahsîs et- nî Adî kabîlesinden Abdülmuttalib’in dayıları âilesini ziyâret
meye hâcet yoktur. Müttakīn ile şu iki fırkadan zikr olunan arzusu idi. Dadısı Ümm-i Eymen ile Resûl-i Ekrem’i de bir-
zevât murâddır dedik. Çünkü kavimlerinin sâlik oldukları
meslekten kalblerinde işmi’zâz ve nefslerinde hidâyete bir
*
vecd ü şevk bulunanlar ancak bunlar olup kendilerine min- Fur’ nevâhîsinden olup Medîne mülhakātındandır. “İbn Dahlân”
indillah bir şey gelince ihtidâ ve ona olan isti’dâdlarını tefet- Mısbâh-ı Münîr’de “esmâ” vezninde olarak Mekke ile Medîne a-
tun ederler. Binâenaleyh bu âyet-i kerîmede zikr olunan rasında, şimâl cihetinden Cahfâ’ya bir merhale dûnunda bir men-
zil olması musarrahtır. Zamm-ı cîm ile “Cuhfâ”nın da Râbiğ’a ka-
müttakīn ol kimselerdir ki nefslerinde nev’ammâ rüşd ü se- rîb bir mevzi’ olduğu orada mezkûrdur. “Fur’” kufl vezninde olup
dâd ile kabûl-i hidâyete bir mikdar isti’dâd bulunduğundan safrâ ve i’mâlini müştemildir.
bu hâl onları ilm ü idrâklerinin vâsıl ve tefekkür ve ictihâd- Merhûme evvelâ Ebvâ’da defnedilmişti. Muahharan Mekke-i Mü-
larının müeddî olduğu mertebe Allah Teâlâ’nın saht u gaza- kerreme’ye naklolunduğu Resûl-i Ekrem hazretlerinin orada kab-
rini ziyâret buyurmasına dâir rivâyâttan anlaşılmaktadır.
bından tevakkīye ve rızâ-yı İlâhî’yi iktisâba sevk eder – Cenâb-ı Âmine’nin vefâtından biraz evvel başı ucunda mahzûn
A[ayın]. duran Resûl-i Ekrem’e son nazar-ı şefkatini atf ile şu ebyâtı nazm
Nigâşte-i sütûr-ı tevkīr kılınan iki nazm-ı celîlden birinci- u inşâd etmiş olduğunu o esnâda vâlidesi hazır bulunan Esmâ
sinin müfâd-ı şerîfi: ehl-i Kitap içinde müstakīm ve âdil bir bint Ruhem nâm kadından Hâfız Ebû Nuaym ve İmâm Ahmed
Beyhakī rivâyet etmişlerdir.
cemâat vardır ki onlar sâ’ât-i leylde secde eyleyerek yani
‫يا ابن الذى من حومة الحمام‬ ‫بارك فيك الله من غلام‬
namaz kılarak âyâtullahı tilâvet ederler. Onlar Allah’a ve
‫فورى غداة الضرب باسهام‬ ‫نجابعون الملك العلام‬
yevm-i âhirete îmân, ma’rûf ile emr ve münkerden nehy ve
‫ان صح ما ابصرت فى المنام‬ ‫بمائة من ابل سوام‬
umûr-ı hayra kemâl-i rağbet ile mübâderet ederler, onlar bu
‫تبعث فى الحال و فى الحرام‬ ‫فانت مبعوث الى الانام‬
sıfât-ı fâzıla ile muttasıf bulunmaları hasebiyle rızâ ve senâ-i
‫دين ابيك البر ابراهام‬ ‫تبعث فى التحقيق و الاسلام‬
İlâhî’ye kesb-i istihkāk etmiş sâlihler zümresindendirler.
İkinci kavl-i şerîfin müeddâ-yı âlîsi: Sen nâsın îmân e-
‫ان لاتو اليها مع الاقوام‬ ‫فالله انهاك عن الاصنام‬
denlere adâvet cihetiyle eşeddini elbette Yahûd ile müşrik- Hitâm-ı inşâdda bu sözleri de ilâve ettikleri mervîdir. Her hay
meyyit; her cedîd bâlî, her kebîr fânî olacak, ben de ölürsem zik-
leri bulursun ve onların îmân edenlere meveddet cihetiyle
rim bâkī kalacak, çünkü bir veled-i pâk doğurdum, bir hayr-ı azîm
en karîbini biz nasârayız diyenleri bulursun, bunların me- terk ettim. (Mevâhib-i Ledünniyye)
veddet cihetiyle mü’minlere pek karîb olmaları içlerinde kıs- İşte bu nazm-ı dil-pezîrlerinden de vâlide-i risâlet-penâhînin devr-i
sîs ve râhibler bulunduğundan ve kendileri de hakkı fehm câhiliyyette irtihâl etmesiyle beraber muvahhide ve mahdûm-ı vâ-
ettiklerinde taazzum ederek kabûlden ibâ etmediklerinden- lâlarının dîn-i İslâm ile meb’ûs olacağını mûkıne oldukları sâbit ol-
maktadır.
dir. Bunlar Resûl-i Ekrem’e nâzil olan âyâtı istimâ’ ettikleri Nasıl ki Celâleddin Suyûtî gibi meşâhîr-i ulemâ-yı din bu hakīkate
zaman görürsün ki hakkı anladıklarından nâşî gözyaşların- kāil olup tedkīkāt-ı ârifâne yürütmüşlerdir. Hazret-i Abdullah’ın da
dan gözleri coşuyor; gözleri böyle yaşla dolarak derler ki yâ bu kabîlden eş’ârı iffet ve irfânına dâl pesendîde güftârı vardır.
Rabbenâ biz îmân ettik, bizi de nübüvvet-i Muhammediy- Binâen-alâ-zâlik her ikisinin duhûl-ı cennetle kâm-yâb olacakla-
rında iştibâhımız yoktur.
ye’ye şehâdet edenlerle birlikte yaz.
Abdülmuttalib hazretleri de ercah akvâle göre böyledir. Zaten o
devirde hunefâdan ma’dûd daha başka zevât da bulunurdu.
Mevâidü’l-En’âm nâm eserimizde bu bahse dâir tafsîlât vardır.
1
Âl-i İmrân, 3/113-114. Şimdilik bu kadarla iktifâ ediyorum. Bahs etmek isteyenler var ise
2
Maide, 5/82-83. her zaman hazırım.
likte götürmüştü. Refâkatlerinde erkek ve kadın olarak daha halinde bilcümle mekârim-i seniyye ve mehâsin-i âdâb-ı in-
bazı kimseler de var idi. sâniyyeyi hâiz olmaları, cühelâ-yı kavmi arasında neş’et ve
Cenâb-ı Abdullah’ın vefât etmiş olduğu hânede bir ay imrâr-ı hayât etmiş bir zât-ı ümmî bulunmalarıyla beraber
kadar misâfir kaldılar. Resûl-i Ekrem’in hâiz bulunduğu alâ- ulûm-ı evvelîn ve âhirîni câmi’ ve muhît olmaları gibi ken-
mât-ı nübüvvet bazı efrâd-ı Yahûd’un enzâr-ı dikkatini câlib disinin en vâzıh, en kanâat-bahş olan mu’cizât-ı celîleleri
olmakla daha ziyâde duramadılar. Ba’de’l-hicre efendimiz cümlesindendir. (7. Makāleye mürâcaat oluna)
hazretleri ashâb-ı kirâmına o hâneyi göstererek oradaki â- Nasıl ki 2(‫تأديبي‬ َ َ ْ َ ‫ربي‬
ِ ِ َ ‫فأحسن‬ ِ َ َّ ) hadîs-i şerîfi bu hârika-i
ِّ َ ‫أدبني‬
lem-i sabâvet hâtırâtına dâir bazı şeyler dermeyân buyur- ِ ْ َ ‫مكارم‬
uzmâyı i’lân etmektedir. 3(‫الأخلاق‬ َ ّ َ َ ‫بعثت‬
َ ِ َ َ ‫لأتمم‬ ُ ْ ِ ُ ) fermûde-i
dukları rivâyet-gerde-i sikāttir. (Nasıl ki muahharan vâlide-i âlîsi de bu hakīkati tenvîr ediyor.
muhteremeleri kabrini ziyâret hengâmında mübârek gözle- Bu iki mu’cize-i Muhammediyye’nin pek ziyâde âşikâr,
rinden yaşlar revân olduğu da mervîdir. Bu ziyâretin Mek- gayr-ı kābil-i te’vîl ve inkâr olması hasebiyle isbât-ı risâlet
ke’de vukūu Hazret-i Âişe ile Abdullah bin Mes’ûd (rd)’dan için erbâb-ı basîret başka delîl ve bürhân taharrîsine hâcet
rivâyet olunmuştur ki ulemâ-yı siyer bununla merhûmenin görmemiş, İmâm Muhammed Bûsirî (rh) kasîde-i mübâre-
na’şı Mekke’ye naklolunduğuna istidlâl etmişlerdir.) ke-i “Bür’e”lerinde mu’cizât faslına beyt-i âtî ile hitâm ver-
Ümm-i Eymen (rd) maiyyetlerinde bulunan kimselerle mişlerdir.
beraber Hazret-i Resûl’ü Mekke’ye götürüp cedd-i sâmîleri- ‫كفاك بالعلم فى الامى معجزة‬
ne teslîm ettikleri zaman müşârun ileyh pek ziyâde mütees- ‫فى الجاهلية والتأديب فى اليتم‬
sir oldu. Kemâl-i rikkat ve şefkatle hazreti iyice bağrına bas-
tı, bir daha yanından ayırmadı. Yani ey müsterşid-i basîr! Sübût-ı risâlet için mu’cize-i
“Yetim ve öksüz çocuğu....” ta’bîriyle de Dozy cenâbları bâhire olarak sana devr-i câhiliyyette bulunan ümmî zâtta
bir nev’-i istihfâf cür’etinde bulunuyor. Mezbûrun me’âlî ve ilim, yetimlik hâlinde edeb tahakkuku kifâyet eder. Mu’ci-
mehâsin idrâkinden bî-behre olması işte bununla da iktisâb- zât-ı sâireyi düşünmeye muhtâc değilsin.
ı vuzûh ediyor. Çünkü muslih-i âlem ve mürşid-i benî Âdem
olan Peygâmber-i Zîşân efendimiz hazretlerinin 1( ‫يجدك‬ ْ ََ
َ ْ ِ َ ‫الم‬
ٰ ٰ َ ‫يتيما‬
‫فاوى‬ ً ٖ َ ) nazm-ı şerîfiyle de mukarrer bulunan yetimliği
*
“... büyük pederi Abdülmuttalib yanına aldı” bu ifâde
de tamâmen doğru değil! Çünkü zaten Resûl-i Ekrem vâli-
1
Duhâ, 93/6. desiyle beraber Abdülmuttalib’in hânesinde, himâyesinde
*
“Ey habîbim! Rabbin senin yetim olduğunu bilip de ceddin ve bulunurlardı. Vâlidesinin vefâtı vukū’ bulunca himâyesi mü-
ammin vâsıtasıyla îvâ buyurmadı mı! Yani onların basîretlerini şârun ileyhe ihtisâs etmiş oldu. Daha ziyâde âsâr-ı şefkat
açarak himâye-i risâlet-penâhîlerine fedâkârâne çalışmalarını er- ibrâzına i’tinâ etmeye başladı. Nasıl ki bâlâda ifâde kılındı.
zân kılmadı mı? [353] “Abdülmuttalib onu pek seviyor ve bizzat kendi
Cenâb-ı Bârî Habîb-i Ekremi’ne îvâ-i vâkii tezkîr buyurarak bun- evlâdından daha ziyâde mazhar-ı i’tinâ ve himâye ediyor-
dan böyle de himâye-i subhâniyye devâm edeceğini va’d ü teb-
du.”
şîrden sonra (‫تقهر‬ َ ٖ َ ْ ‫فاما‬
ْ َ ْ َ ‫اليتيم َ َفلا‬ َّ َ َ ) [Duhâ, 93/9] hitâb-ı İlâhîsi’yle de Burasını da pek sade, tedkīkten ârî ve âzâde olarak ge-
bu ni’met-i azîmeye teşekküren “Sen de hiçbir yetimi kahr u izlâl
etme” buyuruyor. çiyor. Bu fevkalâde muhabbet, bu derece himâye ve i’tinâ-
Nasıl ki (‫خير‬ ٌ ْ َ ‫لهم‬ ٌ َ ْ ِ ‫قل‬
ْ ُ َ ‫اصلاح‬ ْ ُ ‫اليتامى‬ ٰ َ َ ْ ‫عن‬ َ َ ُ َ ْ َ َ ) [Bakara, 2/220]
ِ َ ‫ويسپلونك‬ ya mazhariyet acaba neden îcâb ediyordu. Resûl-i Ekrem’in
nazm-ı şerîfiyle de yetâmâyı ıslâh, te’dîb ve tehzîblerine i’tinâ et- mahzâ yetim ve sağîrü’s-sin bulunması bu mertebe i’zâz ve
mek ümmet hakkında büyük hayır olduğunu i’lâm etmiştir. ihtirâm edilmesine illet-i bâise olabilir mi? Bu yolda bir iddi-
Filhakīka terbiye-i eytâm bâbındaki ihmâl ve taksîrin ahvâl-i umû- â asla şâyân-ı kabûl addolunamaz. Çünkü kütüb-i siyerde
miyyemize ne mertebe mûris-i mazarrat ve bâis-i fesâd olduğunu Abdülmuttalib hazretlerinin isimleriyle ta’dâd olunan on ka-
mülâhaza edenlerden olsak bu evâmir-i şer’iyyeyi tamâmen tak-
dar erkek ve altı tane kız evlâdı var idi o sırada bunların bit-
dîr ederek, onların hukūkunu ibtâle mücâseret değil! Belki ıslâh-ı
tabi’ birçok evlâd-ı sığârı da bulunurdu. İhtimâldir ki bazıları
halleri için kendi emvâlimizi, bütün kuvvet ve istitâatimizi sarf hu-
sûsunda zerrece tereddüd göstermezdik. Ahvâl-i husûsiyyemizi de vefât ederek yetim ve yetimeler terk etmişti.
biraz tefekkür edecek olursak yine yetimlere bezl-i şefkatten geri Eğer Sultân-ı Enbiyâ efendimiz hengâm-ı tufûliyyetlerin-
duramayız. Zira onların babaları ve anaları gibi bizim de dünyada de hâiz bulundukları şemâil-i şerîfe ve mezâyâ-yı âliyye ve
bekâ bulacağımız yok. Elbet bir gün biz de öleceğiz ve ağleb ihti-
male göre sevgili evlâdlarımızı yetim bırakacağız. Nasıl ki Kur’ân-ı
ْ ِ ْ َ َ ‫خافوا‬
Kerîm (‫عليهم‬ ً َ ِ ‫ذرية‬
ُ َ ‫ضعافا‬ ً َّ ِّ ُ ‫خلفهم‬ ْ ِ ‫تركوا‬
ْ ِ ِ ْ َ ‫من‬ َ ْ َ ْ َ ) [Nisâ,
َ ٖ َّ ‫وليخش‬
ُ َ َ ‫الذين َ ْلو‬ mir buyurduğu bâlâda mezkûr âyet-i kerîmede müteâkiben ( ‫والله‬ ُ ّٰ َ
4/9] kavl-i kerîmiyle bize bu ciheti tezkîr ve ihtâr keyfiyetini de ‫مصلح‬ َ ِ ‫المفسد‬
ِ ِ ْ ُ ْ‫من ال‬ َ ِ ْ ُ ْ ‫يعلم‬
ُ َ ْ َ ) [Bakara, 2/220] nazm-ı celîli ile müfsidleri
noksân bırakmıyor. Bütün ahvâl-i müdhişeyi gözlerimiz önüne tehdîd ve inzâr ve onlara karşı her zaman muslihler de bulunabi-
getirerek intibâha dâvet ediyor. Fakat düşünen kim, ibret alan leceğini ihbâr ediyor. Binâ-berîn ta’dîl-i te’sîrâta çalışarak ümîd-
kim!... vâr olalım. Belki karîben ıslâhât-ı ciddiyye arzusu kuvvet peydâ e-
Bugün emvâl-i eytâmın kimlere me’kel olduğuna, ne türlü sû-i is- der de bu mesele-i hayâtiyyemizle alâka-dâr olanlar hem kendile-
ti’mâllere ma’rûz kalındığına vâkıf olanlar gözlerinden yaş yerine rini, hem ahvâl-i eytâmı ıslâha muvaffak olurlar.
2
kan akıtsalar sezâdır. Suyûtî, Câmi’u’s-Sağîr, 1265.
3
Fakat Hakîm-i zü’l-celâl, Kahhâr-ı müteâl ıslâh-ı ahvâl-i eytâmı e- Beyhâkî, Sünenü’l-Kübrâ, 20782.
münîfe ile onların kâffesi arasında temeyyüz etmiş ve bâlâ- Zübeyr ile Ebû Tâlib’e** tevdî’ etti ve mûmâ ileyhimâya gâ-
da beyân olunduğu üzere kudsiyyet-şân-ı vâlâlarına şehâdet yet mühim tavsiyede bulundu.
eden alâmât-ı zâhire ve tebşîrât-ı bâhire inzimâm eylemiş Muahharan Resûl-i Ekrem on dört yaşını ikmâl ettiği sı-
olmasaydı evlâd u ahfâd cihetiyle mazhar-ı gınâ olagelmiş rada Zübeyr vefât etmekle himâye-i müftehire Ebû Tâlib’e
bulunan cedd-i mükerremleri kendisine sûret-i hârikada dil- ihtisâs eyledi. Bir rivâyete nazaran Ebû Tâlib’in daha Ab-
bend ve meftûn, kalb-i tâb-nâki mehâfil-i umûmiyyede bile dülmuttalib zamanında âsâr-ı şefkati nümâyân olmakla Re-
bir lahza yanından ayırmayacak mertebe muhabbetle meş- sûl-i Ekrem efendimiz onun himâyesini bizzat tercîh buyur-
hûn olur mu idi. muştu.
Biraz insâfı olan Frenk müverrihleri bu hakāikten gâfil Manastırlı İsmail Hakkı
olmayarak “Hazret-i Muhammed’de fıtraten bir ulviyyet-i
hârika, bütün akrabası belki, bilcümle Mekke ahâlîsi naza- Letâif’ten:
rında celb-i dikkat olacak mezâyâ-yı fâika var idi.” diye i’ti-
râf-ı haktan Dozy kadar uzak kalmamışlardır. ŞÂİRİN HUZÛRUNDA MÜNEKKID!
El-hâsıl dîn-i İslâm’dan ve hayât-ı Muhammediyye’den Düzer yâve-gû bir herif bir gazel:
bâhis olanlar içinde Dozy kadar telbîs-i hakīkate sâî bir Müeddâ perîşân, edâ mübtezel!
şahs-ı bâğî görülmüş değildir. Âsâr-ı ecnebiyyeyi tercüme Tabîî o gâyetle parlak bulur;
edenler arasında da mütercim-i bî-vâye derekesinde gâfil, Okur, dinletir, söyletir, gaşy olur.
daha doğrusu mütegâfil bulunmasa gerektir. Biraz sonra bastırmak ister, fakat,
‫اعاذناالله من الخذلان ومن تهافت العميان‬ Sakın olmasın en ufak bir sakat,
Deyip bir edîb-i münekkıd arar;
“....iki sene sonra büyük pederi Abdülmuttalib vefât e- Nihâyet zarîfin birinden sorar.
dince amcası Ebû Tâlib’in yanına geçti.” Gözetmez bu âdem de hâtır, huzûr;
Burası esâsen doğrudur. Evet! Abdülmuttalib hazretleri Bulur lâfz u ma’nâda birçok kusûr.
Hazret-i Âmine’den iki sene sonra vefât etmiştir ki Resûl-i Herif şimdi tenkīde hiddetlenir,
Ekrem o esnâda sekiz yaşını henüz ikmâl etmemiş bulunur- Rezîlâne artık neler söylenir!
du. Nasıl ki ba’de’n-nübüvve kendilerine Abdülmuttalib’in [354] Biraz dinleyip sonra, bak, der zarîf:
vefâtını der-hâtır ediyor musunuz diye vukū’ bulan bir suâle “Sizin nesriniz nazmınızdan latîf!”
cevâben “Evet! Ben o sırada sekiz yaşında idim” buyurmuş-
lardır. Ümm-i Eymen* (rd) de şöyle tahdîs ederdi. “Abdül- On sene kadar oluyor. Şimdi Kastamonu Dâru’l-mu-
muttalib vefât edip –ceddi cenâb-ı “Kusâ” civârında defno- allimîn müdürü bulunan Hoca Vasfî Efendi kardeşimizle
lunmak üzere– Hacun makberesine naklolunduğu esnâda Yûşa’ tepesine çıkmış, bir gece kalmış idik. Züvvârın dinlen-
Resûl-i Ekrem de beraber bulunarak mübârek gözlerinden dikleri kahvenin duvarı manzûm, mensûr bir çok hâtıralarla
yaş akmakta olduğunu gördüm.” dolu idi. Vasfî gâyet latîf ta’lîk yazar. Eline bir kalem ge-
Abdülmuttalib’in irtihâli bütün ahâlî-i Mekke indinde çirerek şu kıt’ayı duvara nakşetti:
musîbet telakkī olunarak emsâli görülmemiş derece ye’s ü Âkif’in nazm-ı bî-meâliyle
mâtemi mûcib olmuş, günlerce çarşı ve pazarlar kapalı kal- Hâme-i rû-siyâh-ı Vasfî’den,
mış idi, bu hal de müşârun ileyhin uluvv-i kadrine, adîmü’l- Zıll-i zâil misâli kalmıştır
akrân olmasına delâlet etmektedir. Şu karaltı gelip geçerlerken.
Vefâtından evvel bir nutk-ı belîğ îrâd ederek Resûl-i Ek- Mehmed Âkif
rem’in ulviyyet-i şânını bilcümle evlâd u ahfâdına tezkîr ile
kendisini pederi Abdullah’ın ah-i şakîfleri öz biraderleri olan
Arapça’dan mütercem bir kıt’a:
Tercümân-ı hâl-i dildir yâr ile müjgânımız
*
Defâatle zikri geçen bu mübârek kadın Hazret-i Resûl-i Ekrem’in
Biz hamûşuz, ihtisâs-ı kalbi sevdâ söylüyor
pederlerinden müntakale sevgili dadısı “Bereketü’l-Habeşiyye” Eylesek de ihtirâz-ı ta’neden meyl-i sükût
(rd)’dır ki hayli zaman muammere olup irtihâl-i nebevîden sonra Dîdeler her bir nigehte bî-mehâbâ söylüyor
da bir müddet yaşamış, bâlâda beyân olunduğu üzere zevc-i ahîri Tâhirü’l-Mevlevî
Hazret-i Resûl-i Zîşânın âhiret evlâdı sevgili ashâbından Zeyd bin
Hârise olup “Üsâme” nâm kumandan-ı besâlet-unvân ondan
dünyaya gelmiştir. (Sahâbe-i müşârun ileyhin menâkıb-ı aliyyeleri
el-Hâc Zihni Efendi biraderimizin el-Hakāik nâm eser-i dil-pezîrle- **
Zira bunların her ikisi Cenâb-ı Safiyye gibi Abdullah’ın vâlidesi o-
rinde mezkûrdur.) lan Fâtıma bint Amru’l-Mahzûmî nâm hâtundan dünyaya gelmiş-
Ebû Bekir es-Sıddîk ve Ömerü’l-Fârûk hazerâtı mûmâ-ileyhin hiz- lerdi. Abdullah hepsinin küçüğüydü. Diğer a’mâm-ı Nebî başka
met-i Resûl sâyesinde mazhar olageldiği feyz ü saâdete mürâatla vâlidelerdendir. Bunların içinde Cenâb-ı Abdullah’tan daha kü-
ziyâretine giderlerdi. Hazret-i Ümm-i Eymen zamân-ı saâdette U- çükler vardır. Ez-cümle seyyidü’ş-şühedâ Hazret-i Hamza Resûl-i
hud ve Huneyn gazvelerinde bulunmuş ve guzât-ı müslimîne sa- Ekrem’den dört, Hazret-i Abbâs da ancak iki yaş kadar farklıdırlar
kalık ve cerrâhlık hizmetlerini etmiştir. (el-Hakāik) (radıyallâhu anhumâ).
LİSÂN-I ARABÎ irfâna kalb eylemek için mekâtib-i muhtelifeden bir çok tale-
Vükelâ-yı devlet ü milletin ve hâssaten Meşîhat-ı ulyâ, benin Avrupa mekâtibine i’zâm olunmakta olduğunu görüp
Sadâret-i uzmânın, Maârif-i Umûmiyye Nezâreti’nin işitmek kadar büyük bir mahzûziyyet ve saâdet olamaz; yal-
enzâr-ı basîret-kârânelerine: nız ne olsa da o ezkiyâ-i ümmet, âlem-i Osmâniyye’yi âti-
(Umûm Osmanlıları nesak-ı vâhid üzerine terbiye) yen rehber-i terakkī ve i’tilâ olacak o pîşvâyân-ı millet muh-
tâc olduğumuz ulûm u fünûnu, usûl-i tekemmül ve temed-
Tarih teessüsü mücerred bir (Rahmet-i İlâhiyye: 699) ka- dünü alıp da ahlâk-ı kâmile-i İslâmiyye’ye muhâlif olan â-
bîlinden olarak koca bir hükûmet-i İslâmiyye teşkîline mu- dât-ı garîbe-i garbiyyeyi yine garpta bırakarak avdet etse-
vaffak olan Cenâb-ı Osmân’ın, âlem-i İslâmiyyet ve insâniy- lerdi!..
Dünyanın aktâr-ı muhtelifesinde yaşayan bilcümle mu-
yete ettiği hizmet-i fâhiresi yalnız hâkdânîlerden değil umû-
vahhidînin hükûmet-i celîle-i Osmâniyye’ye ma’nevî ve gâ-
men âsumânîlerden bile bir lisân-ı tebcîl ile takdîs edilse
yetle ciddî ve germî bir sûrette besledikleri muhabbet ve irti-
sezâdır.
bâtın, yine hükûmet-i muazzamamızın muhâfaza-i iffet ü di-
Rükn-i rekîn-i İslâm’ın takviye ve tahkîmi, sünen-i mem-
yâneti nisbetinde teşeyyüd ve te’ekküd edebileceğini arz et-
dûha-i diyânetin idâme ve muhâfazası husûsunda en ziyâde
mek ise zâiddir.
ibzâl-i mesâî eden hükûmât-ı İslâmiyye’nin birisi de hükû-
Dîn-i İslâm’ın teâlîsi, felsefât-ı dîniyyemizin tarz-ı ahsen
met-i müfahhame-i Osmâniyye’dir.
ve ekmel ile teammüm etmesi ve bu da kütüb-i mu’tebere-i
Bir gece tâ-be-sabâh dest ber-sîne-i ta’zîm ü ihtirâm ola-
tefâsîr ve ehâdîsin umûm mekâtib-i İslâmiyye’de hüsn-i ted-
rak duvarda muallak bir Mushaf-ı Şerîf’e karşı ayakta duran rîs olunmasıyla olacağını derk ve tefahhus edememiş bir sâ-
o Osmancığın nesl-i asîl-i muhtereminden Fâtih gibi, Selîm hib-i iz’ân ve insâfa tesâdüf etmek adîmü’l-ihtimaldir.
gibi eâzım-i cihân-girân zuhûr ile Osmanlılığın lâyık olduğu Bir çok makāleler ile tavzîh ve tebyîn ettiğimiz ıslâh-ı
kadr ü şeref-i zî-mekânetini dü-bâlâ eylemişlerdir. medâris mes’elesinin makāmât-ı ulyâca rehîn-i sükût bırakıl-
Bir hükûmet-i İslâmiyye enkāzından olarak yine hükû- madığı ve bırakılamayacağı müsellem ise de yeryüzünde
met-i İslâmiyye olmak üzere teşekkül eden devlet-i muhtere- yaşayan bütün ehl-i İslâm’ı gayr-i kābilü’l-infikâk ayn-ı nok-
me-i Osmâniyye’nin ilel-ebed şân u şevketle pây-dâr olabil- ta-i ittihâdda râsih-dem ve sâbit-kadem edebilecek olan râ-
mesi; ancak akāid-i hakka-i İslâmiyye’nin, ahlâk-ı fâzıla-i bıta-i uhuvvet ve diyânetin hakīkī ve esâslı olarak daha
Osmâniyye’nin hüsn-i muhâfazasıyladır ki bunlara adem-i sinn-i tufûliyette [355] ezhân-ı tullâbda nakş ü tersîme hâ-
mürâât hâlinde 1(‫بانفسهم‬ ُ ِّ َ ُ ‫حتى‬ ُ ِّ َ ُ ‫الله َلا‬
ّٰ َ ‫بقوم‬ َّ ِ )
َ ّٰ ‫ان‬ dim mevâiz’in mürebbîler tarafından bir mükemmeliyet-i
zâcir-i dehşet-nâki üzerine –Hudâ-nekerde– şu kitle-i azî- ifâde ile telkīn ve beyân edilmesiyle olabileceğini de fikirden
me-i Osmâniyye’nin âkıbeti giriftâr-ı kayd-ı vehâmet olacağı çıkarmamalıdır. Medâris-i kadîme ile hâzıranın beyninde se-
korkusu safha-i hayâli oldukça ra’şe-dâr ediyor. Hükûmet-i râdan süreyyâya kadar bir fark-ı azîm olduğu evvelki makā-
müfahhamemiz medâr-ı terakkī ve umrân olabilecek bil- lât ile muvazzahan isbât edilmişti. Endülüs medârisinde ye-
cümle esbâb-ı temeddün ve i’tilâyı garbiyyûndan iğtinâm ve tişen meşâhîr-i fuzelâ içinde yalnız binlerce Avrupalı olduğu
iktibâs edebilmek husûsunda şâyân-ı memdûhiyyet görülü- ve bunların meyânında birkaçının papalık makamını ihrâz
yor ise de âdât-ı hasene-i İslâmiyye’ye muhâlif olan en e- eylediği ve gerek Endülüs, gerek Bağdâd ve sâire medrese-
hemmiyetsiz bir şeyin bile velev zühûlen olsun ahlâk-ı Os- lerinden ahz-ı ulûm ve fünûn eden milel-i sâireye mensûb
mâniyye’ye geçmesi âtiyen kābil-i iltiyâm olamayacak dere- birçok zevâtın o sâyede Avrupa âlimlerine terakkıyât ve me-
cede hayât-ı siyâsiyye ve milliyyemizi rahne-dâr edeceğin- deniyeti neşr ü îsâl eyledikleri müsellem-i enâmdır.
den sû-i taklîdden son mertebede tevakkī etmemiz vecâib-i Medâris-i İslâmiyye’nin indirâsı ve ahlâk-ı garbiyyenin
esâsiyyedendir. ahz ü iktibâsı nisbetinde dîn-i âlî-i Ahmedî’nin kesb-i za’f e-
Osmanlılar hilye-i ulyâ-yı milliyyelerini ahlâk-ı âliyye-i deceği ve binâenaleyh anâsır-ı İslâmiyye-i Osmâniyye ara-
İslâmiyye ile tezyîn edip garbiyyûnun âdât-ı rediyyesini tak- sında o yüzden muhtemelü’z-zuhûr olan bürûdet ve münâ-
lîdden ihtirâz eyledikleri nisbetinde âlem-i İslâmiyyet ve Os- feretin tezâyüd eyleyeceği bedîhiyyesine binâen hükûmet-i
mâniyyet’e hizmet etmiş olacakları ve ancak bu sûretle kı- muazzama-i Osmâniyye’nin maddeten ve ma’nen hayât-ı
yâmete kadar şân u azametle Osmanlı olarak yaşayabile- müstakbelesini en ziyâde te’mîn ve muhâfaza edecek olan
cekleri der-kârdır. medreselerin ıslâh ve teksîridir.
Görenek püsküllü belâsı olarak âdât-ı İslâmiyye’ye karı- Umûman ehl-i İslâm’ı ve bilhassa anâsır-ı İslâmiyye-i
şan en ehemmiyetsiz bir âdet-i garbiyye ileride bir türlü kā- Osmâniyyeyi infisâm-pezîr olamayacak derecede metîn ve
kavî bir rişte-i âlî-i ma’nevî ile rabt u bend edecek ancak
bil-i tedâvî olamayacak derecede cem’iyet-i milliyyede bir
lisân-ı celîl-i Arabî olacağından lisân-ı Osmânî ile beraber o
dâ-i udâl-i mühlik tevlîd ile ma’nevî büyük tahrîbât ihzâr et-
lisân-ı huşk-vâr-ı dînînin de ta’mîmi hâlinde revâbıt-ı uhuv-
miş olur.
vet ve samîmiyyet ortada kesb-i resânet ve metânet eyler ki
Avrupa terakkıyâtını re’yü’l-ayn müşâhede etmek, te-
kemmülât-ı fünûnu tahsîl ile memleketimizi bir şükûfe-zâr-ı
2
(‫اخوة‬ َ ُ ِ ْ ُ ْ ‫انما‬
ٌ َ ْ ِ ‫المؤمنون‬ َ َّ ِ ) fermân-ı celîl-i Rabbânî muktezâsınca
Arap, Arnavut, Türk, Laz, Kürt, Çerkes, Tatar, Boşnak ne
1 2
Ra’d, 13/11. Hucurât, 49/10.
kadar anâsır-ı Osmâniyye varsa cümlesi 1( ‫لحمه كلحمه دمه‬ Onuncu Konferans:
‫ )كدمه‬ta’bîr-i sûfîyânesi üzerine yekdiğerinin dil ü cânı olur, MÜSLÜMANLAR ÇALIŞIRSA, YAŞAYACAK,
birbirine kat’iyyen bî-gâne nazarıyla bakamaz. İşte öyle bir
İLERLEYECEK!..
sırada ihtilâf-ı anâsır beliyyesi büsbütün ortadan kalkar, ye-
rine i’tilâf ve muvâhât kāim olur. Yalova’da
Fakat ânifen işâret olunduğu üzere eğer ki hükûmet-i
hâzıra ıslâh-ı medâris vazîfe-i mukaddesesini pîş-i enzârdan Seyyâh-ı Şehîr Abdurreşid İbrahim Efendi
dûr tutmuyorsa da memâlik-i mahrûsetü’l-mesâlik-i Osmâ- Hazretleri Tarafından
niyye’nin her tarafında bulunan medreselerin kâffesini asr-ı
Biz bugün buraya hem gezmek, hem de görüşüp konuş-
hâzırın îcâbettirdiği tarz-ı bihîn-i ekmelde ıslâh ile her birine
mak üzere geldik. Ben birçok memleketleri gezdim, Çin’e,
lüzûmu miktar müderris ta’yîn etmek imkân hâricinde ol-
Japonya’ya kadar seyâhat ettim. Dünyadaki milyonlarca
makla vatanın dîn-i âlî-i İslâm’ın teâlî ve terakkīsini herkes-
müslümanların çoğunun memleketlerine gittim. Birçok kar-
ten ziyâde arzu buyuran Meşîhat-ı ulyâ, Sadâret-i uzmâ ve
deşlerimizle görüştüm. Birçok şeyler gördüm. İşitmişsinizdir
Maârif-i Umûmiyye Nezâret-i celîlesi tarafından şu eyyâm-ı
ta’tîliyyede dûr u dıraz müzâkere ile umûm mekâtib-i i’dâ- ki müslümanların en çok bulunduğu yerler şark taraflarıdır,
diyye medrese şekline ifrâğ ve müddet-i tahsîl dokuz seneye yani “Asya” denilen kıt’adır. Orada sizin o kadar çok kar-
iblâğ ile âtîde arz edilecek vechile emr-i tedrîsâtın taht-ı deşleriniz var ki sayı ile tükenmez. Onlar sizin öyle candan
karâra alındığı takdîrde vatanın en esâslı terakkıyâtına temel kardeşlerinizdir ki sizi görseler sevinçlerinden hepsi ağlarlar.
atılmış olur ki bu mes’eleye Osmanlı unvân-ı fâhiri tahtında Her nereye gittimse bana sarmaştılar, ağlaştılar, beni de ağ-
yaşamak isteyen anâsır-ı sâire kardeşlerimizin de cümlesi lattılar. Ve ayrılırken bana dediler ki: “Bizim Osmanlı müs-
kemâl-i memnûniyyetle rû-yı muvâfakat göstereceği şübhe- lüman kardeşlerimize çok çok selâmlar [356] götürerek bi-
sizdir. zim ne halde bulunduğumuzu onlara anlatasın. Ve bizim ta-
1. Müddet-i tahsîl dokuz sene olmalıdır. rafımızdan ricâ edesin ki bizi hatırlarından çıkarmasınlar.”
2. Günde üç nihâyet dört dersten ziyâde okunmamalı- Onların ne halde bulunduğunu size anlatmak için günlerce
dır. konuşmak lâzım. Yalnız şu kadar söyleyeyim ki halleri pek
3. Ednâ, evsat, a’lâ olmak üzere tahsîlin üç haddi olup yamandır. Ağlanacak bir haldedirler. Siz eğer çalışır, bekā-
vaktinin müsâadesine göre üç sene tahsîl edebilen efendi nızı te’mîn eder, yaşamanızı bir yoluna korsanız o vakit on-
köy, altı sene tahsîl eden efendi rüşdî, dokuz seneyi ikmâl ların da okumalarını düşünürsünüz. Fakat şimdi onlardan
eyleyen efendi de i’dâdî muallimliklerine ta’yîn olunmalıdır. evvel kendinizi düşünmeniz lâzımdır.
4. Mekteb fevka’l-’âde muntazam bir sûrette tertîb edil- Zira sizin halinizi de ben onlardan pek farklı görmüyo-
miş ve mekâtib-i âliyye şu’beleri yalnız ikişer sene kadar bir rum. Kahveleriniz mâşâallah her sokak başında eksik değil.
tahsîl için te’sîs olunmuş olacağından mekâtib-i i’dâdiyyeyi Bu hal ile onların imdâdına yetişmek nasıl olacak, hiç aklım
ikmâl eden efendi, Dâru’l-Fünûn-ı Âlînin, medrese, hukūk, ermiyor. Onlar sizi başka türlü zannederler, sanıyorlar ki he-
harbiyye mülkiye, nüvvâb gibi şu’belerinin herhangisine gi- piniz okur, yazar, hepiniz gece gündüz çalışırsınız; memle-
decek olsa iki sene zarfında ikmâl ile doktor diplomasını is- ketleriniz ma’mûr, tarlalarınız hep ekili, ticâretiniz yolunda;
tihsâl etmesi îcâb etmekle intisâb edeceği şu’beye göre doğ- hiçbir yabancı devletin ne siyâsetçe, ne iktisâtça esâretine
rudan doğruya herkes me’mûriyete ta’yîn olunmalıdır. düşmemiş; toplarınız tüfekleriniz bütün düşmanlara karşı
5. Dâru’l-fünûn şu’belerine müsâbakat ile alınmalıdır. duracak kadar çok; donanmanız denizlerde şanlı şanlı dola-
6. Arapça, Fârisî, Fransızca, İngilizce lisânları öyle bir şır; her tarafta sözünüz yürür; bütün devletler size sormadan
tarz-ı ekmelde okutturulmalıdır ki mektepten neş’et eden bir bir iş yapmaz...
efendi o lisânlar üzerine mükemmel bir sûrette kitâbet ve Tecrübe maksadıyla biri çıkıp da onlara dese ki:
tekellüme muktedir olmalıdır. Osmanlı köylerindeki ağalar sabah oldu mu çubukları
7. Ulûm-ı tabîiyye akāid ve ahlâkı mükemmel olan ve alırlar, kahveye çıkarlar, zaten her adım başında bir kahve
ulûm-ı tefsîr ve hadîs ve münâzaraya bi-hakkın vâkıf bulu- var, bütün gün orada çene çalarlar, kadınları da işlemek, yi-
nan ulemâ tarafından tedrîs olunmalıdır. yecek ekmek tedârik etmek üzere tarlaya gönderirler; kadın-
Hâtime lar işler, ağalar keyif sürer; tarlalar bomboş durur; Nûh yılın-
Tabâyiin ihtilâfına mebnî şu makāleye i’tiraz edecek ze- dan kalma sabanlarla birkaç dönüm yerle bütün sene vakit
vâtın vücûduna da ihtimal veriliyorsa da hüsn-i niyetle ya- geçirirler, kuru bir ekmekten başka ne çocuklarını ne gele-
zılan bir ibârede bazının hoşuna gitmeyecek şeylerin bulu- ceklerini düşünmezler...
nuşu bence bâdî-i ta’rîz olamaz. Hüsn-i niyet ile başlanan Onlara denilse ki: Osmanlı ilindeki köylerde okumak
bir iş elbette makrûn-ı muvaffakiyyet olur ümîdindeyim. yazmak bilenler, geçmişi geleceği düşünenler ya üç kişi bu-
Göriceli Hatib: lursun, yahud hiç; mektepleri yok, bazı köylerde varsa da
Hâfız Ali tıpkı bu sizin harâb mekteplerinizden, medreselerinizden
farkı yok...
Onlara denilse ki: Osmanlı ülkesindeki müslüman kar-
1
“Eti onun eti gibi, kanı onun kanı gibidir.” deşleriniz bütün ticâreti, bütün zenginliği hıristiyanlara,
Frenklere bırakmışlar; tâ Frengistan’dan adamlar gelerek en Japonlar böyle, her şeyi kendileri yapıyor. Hükûmet ya-
paralı işleri tutmuşlar, kazanıp kazanıp memleketlerine gön- pacak diye ağızlarını açıp yan gelmezler. Bizim halkımız da
derirler, müslümanları da bir boğaz tokluğuna ancak ha- bu hal o kadar teammüm etmiş ki insan hayret ediyor. Hü-
mallık işlerinde kullanırlar; bütün hıristiyanların mahalleleri kûmet şöyle yapacak, böyle yapacak diye beklersek büyük
ma’mûr, yaşamaları iyi, ticâretleri yolunda, müslümanların bu pek büyük bir hatâdır. Millet kendi çalışmalı, kendi yap-
ise mahalleleri bataklık, geçinmeleri tuz ekmek, ticâretleri malı. O ricâl-i hükûmet dediğimiz adamlar milletin ta’yîn
kahvecilik.. eylediği rehberlerdir. Onlar bize yol gösterirler, biz çalışırız.
Onlara yine tecrübe maksadıyla denilse ki: Bir zamanlar [357] Böyle olursa millet, devlet, hükûmet terakkī eder.
şân ve şöhreti bütün dünyayı tutan o koca Osmanlı devle- Ama millet çalışmazsa, kahvehanelerde vakit geçirir, ekin
tini, Makām-ı Hilâfet-i uzmâyı bugün Avrupa’nın o cebbâr ekmezse devlet yaşamaz. Bunun için hükûmetin terakkīsini
hükûmetleri oyuncak gibi kullanmak isterler ve buna karşı arzu eden her ferd bütün tâkatiyle çalışmalıdır. Milletin te-
da Osmanlılar hâlâ uykuda... rakkīsi için başka çare yoktur.
Hep bu haller bir bir anlatılsa o vakit bilir misin ki onlar Ben burada size devletimizin şimdiki halde ziyâdesiyle
teessüften, ağlamaktan ne hale gelirler, “Eyvah... yegâne muhtâc olduğu şeylerden bahs edeceğim. Ben Japonya’da
ümîdimiz sizde kalmıştı, sizler de böyle derin uykularda o- bulunduğum zaman bi’t-tesâdüf bir köye gitmiştim. Öyle bir
lunca vay bizim halimize! Şu halde bizim için diri diri me- köy ki 50, 60 hâneden ibâret. Böyle iken üç ibtidâî mektebi
zara girmekten başka çare kalmamış...” diye feryâd ederler. vardı. Fakat bununla kanâat etmeyerek fırsattan bi’l-istifâde
O kadar kalbleri size bağlıdır, o derece sizden hayır bekli- gelen misâfir vesilesiyle para toplayarak bir rüşdiye açalım,
yorlar. dediler, iâne toplamaya başladılar. Beş saat sürmedi, lâzım
Çünkü onlar artık o hale gelmişler ki ne yapacaklarını gelen parayı topladılar. Kimisi beş kuruş verdi, kimisi beş
bilmiyorlar. Burada nasıl siz her şeyi hükûmetten beklerse- yüz kuruş verdi; böylelikle ben daha o köyden hareket et-
niz onlar da her şeyi bizden bekliyorlar. Başlarında bulunan mezden evvel rüşdiye mektebinin temelini kurmaya başla-
hükûmetler onlara göz açmaya meydan vermiyorlar. Erbâb- dılar.
ı hamiyetten biri çıkıp da mektep açacak olsa mekteplerini Millet böyle el birliğiyle çalışırsa elbet terakkī eder. Bu
kapattırır, muallimlerine râhat vermezler. Böyle acınacak bir gün devletimiz her nevi’ idâreye muhtâçtır.
hal. Mektebimiz, kuvvetimiz az. Köylerde okuyup yazan pek
Şark milletleri içinde terakkī etmiş yalnız bir millet vardır nâdir. Otuziki seneden beri yıkılmış bir memleket, beş se-
ki o da Japonlar’dır. Eğer bu kavim bütün İslâmiyet’i kabûl nede ta’mîrini akıl kabûl etmez. Elbet zaman ister. O zamanı
ederse bilumum Asya’daki müslümanların ilerlemesi, adam kısaltmak için de milletin muavenetine ihtiyâç vardır. Bizim
olması kābil olabilecektir. Yoksa bizim onları tenvîr edebil- peygamberimiz bizi daima çalışmaya teşvîk etmiştir. Gerek
memiz pek müşkül görünür. Biz henüz uykuda, kendimiz sözüyle, gerek fiiliyle. İşitmişsinizdir zannederim, düşmanlar
muhtâc-ı himmet. Bu gidişle uyanabilmemiz için asırlar lâ- Medîne’ye hücûm ettikleri zaman ashâb, Medîne’nin etrâfı-
zım. na hendek kazdılar. O vakit Hazret-i Peygamber efendimiz
Japonlar bugün en müterakkī bir millettir. Bunlar ilim- bizzat toprak taşıdılar. Ahâlîyle berâber çalıştı. Biz böyle bir
leriyle, ma’rifetleriyle bütün şarkı tenvîr edeceklerdir. Bunla- peygamberin ümmetiyiz, çalışmak bizim için farzdır.
rın bu kadar terakkī etmelerine, ilerlemelerine hizmet eden Bugün en muhtâc olduğumuz bir şey varsa kuvve-i bah-
şey de kendi beynlerinde olan ittifâk ile ilm ü ma’rifete karşı riyemizdir. Millet bunun için bütün varını yoğunu fedâ et-
kemâl-i hürmet ve muhabbetleridir. Japonya o kadar müt- melidir. Yoksa öyle iki kuruşla, üç kuruşla iş görülmez. Mil-
tefik bir millettir ki büyüğü, küçüğü hepsi yek-vücûd olmuş, letin gayreti böyle olmaz. Devletin şânını yükseltmek için
milletlerinin ilerlemesi için gece gündüz çalışıyorlar. En bü- millet gayreti olmalıdır. Millet gayreti ise başka türlüdür; ce-
yük vükelânın en küçük bir çiftçiden farkı yok. En büyük bir bindekini veriri, sonra da kanını döker. Her yerde mitingler
me’mûr lede’l-îcâb çiftçilik eder. Çalışmak husûsunda hiç yapılır, “Son damlamıza kadar kanımızı dökeceğiz” deniyor,
ayıp yok. Sırasında da amiral olur, harbe gider. Cihânın en halbuki sonra donanma iânesine üç kuruş veriyor.
meşhûr amirallerinden, Togo, sonra en büyük kumandan- Son damla kan nerede, üç kuruş nerede?...
larından Oyama vakt-i hâzırda âdî çiftçiler gibi çalışır. Nite- İnsan malının son habbesini millet uğrunda verirse, o
kim çiftçiler de memleketin en büyük adamı gibi çalışmak- vakit millet terakkī eder. Millet terakkī edince böyle fakirlik
tadır. kalmaz. İnşâallah bir zaman gelecek ki millet terakkī edecek,
Çalışmak büyüklere mahsûs değil. Herkesin çalışması çiftçilerimiz arasında okumak yazmak bilmeyen kalmaya-
lâzımdır. Devlet kendi kendine terakkī etmez. Millet çalışırsa, cak, herkes gece gündüz çalışacak, tarlasını ekecek, her tür-
millet terakkī ederse o vakit devletin de kadr ü i’tibârı yük- lü ticârete tevessül edecek, para kazanacak, zengin olacak;
selir. Japonya’da hiçbir adam görünmez ki tenbel tenbel o vakit iâneye de muhtâc olmayacağız. Iâneye devletin
otursun, çalışmasın. Herkes işte, çalışmada. Bütün mem- muhtâc olduğu bugündür. Beş sene sonra versek de alma-
leketi karış karış ekin ile doldurmuşlar. Hiçbir boş yer yok. yacak, inşâallah. O vakte kadar devletimiz terakkī edecek.
Hatta evlerin tepesine varıncaya kadar ekin ekmişler. Fakat bugün muhtâçtır.
Onun için kardeşler, vatan uğruna lâzım gelen muame- hâcirlerin ahvâlinden uzun uzadı izâhât ve tafsîlât vermek-
leyi, elden gelen fedâkârlığı îfâdan çekinmemeliyiz. Her şey- tedir.
den evvel şu donanmayı bir yoluna koyalım. Karadaki kuv- Hierosolymitan Talmudu’nda bahs ü tafsîl edildiğine na-
vetimiz elhamdülillah o kadar küçük görülecek bir halde de- zaran ol esnâda Kayser’e azîmet eden Habr Levi Tevrat’ın
ğildir. Yunan lisânıyla tilâvet edilmekte olduğunu görmesiyle
Günden güne o ilerlemektedir. Eğer bahriyemizi de o men’e kalkışmış ise de Habr Jose kendisini tevbîh ile İbrânî
raddeye getirebilirsek o vakit hükûmetimizin ehemmiyeti lisânını bilmeyen Tevrat’ı okumasın mı? diye men’-i vâkiin
başka türlü olacak. nâ-be-câ olduğunu beyân eylemiştir.
Siz hiçbir zaman hatırdan çıkarmayınız ki bütün dünya- İşbu havra mübâyeneti Hıristiyanlık zamanında dahi de-
daki müslümanlar size bakıyor. Eğer siz ey Osmanlı müslü- vâm eylemiştir. Zîrâ Yunanîlerle sâir Hıristiyan olan milletler
manlar, uyanıp da işlerinizi bir yoluna koyabilirseniz o vakit Septuagint’e devâm eyledikleri gibi Yahudilerin isti’mâl et-
bu cihân-ı İslâm gayret ve faâliyete gelecektir. Fakat siz bu tikleri İncil’i dahi kabûl etmezler idi. Yahudilerden tanassur
halde giderseniz Müslümanlığın ileri gidemeyeceğini tama- edenler kendilerince kabûl olunan ikinci İncil-i İbrânî ile İb-
mıyla biliniz. Onun için eğer müslüman iseniz, eğer Müslü- rânîce yazılan Matta’nın İncil’ini kabûl eylerler idi. Halbuki
manlığın ilerlemesini isterseniz bütün bu tenbellikleri terk e- kilise bunların kabûl eylemiş oldukları Matta’nın İncil’ini
derek, bu pis kahvelerin kapısını kapayarak çapayı küreği muharref diye reddeylemiş idi: Ancak Epiphanius’un anlat-
ele almalı, hemen tarlaya koşmalıdır. Zîrâ yaşamak ancak tığına göre Nâsıra hıristiyanlarıyla Ebiyonitler bundan başka
çalışanlar içindir... bir doğru İncil bulunmadığı iddiâsında idiler nitekim Hıris-
– son – tiyanlar arasında ilk zuhûr eden ihtilâf bu noktadan baş-
lamış ve birtakımı Pavlus’un ve bir takımı Apollo[s]’un ve
bir kısmı dahi Cephas İncillerine ittibâ’ etmiş idi. Zîrâ havâ-
riyyûndan bulunan mârru’z-zikr Cephas hitânın lüzûmuna
İSLÂMİYET’İN ZUHÛR VE TERAKKĪSİ kāil olduğu gibi Tevrat’ın bil-cümle ahkâmıyla da âmil idi.
VE Apollos ise isminden dahi anlaşıldığı vechile Yahudi
HAYÂT-I HAZRET-İ MUHAMMED dînine girmiş bir Yunanlı olduğundan Septuagint isti’mâl ve
Müellifi: Mütercimi: kendi havralarında cârî olan usûl ve âyine mütâbaat ettirir
Doktor Stubbe Mardinî-zâde Ârif idi. Pavlus ise putperestleri Hıristiyanlığa da’vetle meşgûl ol-
– mâba’d – duğundan hitân ile sâir mezheb-i Mûsevî’de müsta’mel olan
İşbu akāidi telkīn eden Havâriyyûn ile halîfeleridir ol es- âdât u ibâdâta hıristiyanları mütâbaata icbâr etmez ve ken-
nâda teâlîm-i dîniyye husûsât-ı meşrûhadan ibâret idi. Asıl dilerini Hıristiyanlığa istihâle etmek için haklarında müsâ-
Yahudiler Tevrat’ı lisân-ı İbrâniyye ile havralarında tilâvet mahakârâne muameleyi tervîc eder idi bu sebebe mebnîdir
eder ve milel-i sâireden Yahudiliğe dâhil olup da lisân-ı İb- ki Pavlus kiliselerinde cârî olan usûl-i âyîn sâir kiliselerdeki
rânî’ye âşinâ olmayanlar Septuagint’i okur ve Tevrat kendi- usûle muhâliftir. Hıristiyanlığın bidâyet-i zuhûrunda bu sû-
lerine lisânlarıyla şerh ve tefsîr edilir idi. Yahudiler tanassur retle enâcil ile kiliseler beyninde vukū’ bulan tefrika ve mü-
ettikten sonra dahi İbrânî Tevrat’ı kırâat diğerleri ise Sep- bâyenet nazar-ı dikkate alınır ise hıristiyanlar arasında te-
tuagint isti’mâl eylemelerinden dolayı aralarında bir münâ-
mâdî eden mugâyeret-i mezhebiyye esbâbı tamamıyla an-
feret hüküm-fermâ olmaya başladı bu münâferet netîcesi
laşılmış olur. Zîrâ bir taraftan Yahudilikten Hıristiyan olanlar
olacak İbrânîler diğerlerinin dul-hâne ve eytâm-hânelerine
kendi âdât ve ibâdâtlarına müdâvemet eyledikleri gibi Yu-
bakmadıklarından Havâriyyûndan Pavlus bâlâda zikrolun-
nanîlerden tanassur edenler dahi vaktiyle kendi ma’bedle-
duğu vechile bu gibi hayrât-hânelerin mütevellîlerini kendi-
rinde cârî olan usûle tabaiyyet ederler idi. Yahudi havrala-
lerine ait olan milletten ta’yîn eyler idi.
rında cârî olduğu vechile her havranın müstakil bir habrı ol-
Yunânîlerden Yahudi dînine dâhil olanlar Tevrat’ın ter-
duğu gibi kiliselerin dahi birer müstakil râhibi var idi. Yalnız
cümesi olmak üzere Septuagint’i düstûru’l-amel ittihâz eden
ve kendi rivâyetlerince Septuagint ayrı ayrı ve yekdiğerlerin- Kuds-i Şerîf patriki cümle ruhbândan mümtâz ve kendilerin-
den habersiz yetmiş zât tarafından Yunan lisânına tercüme den zekât ve sadakāt ahziyle ser-efrâz idi. Kable’l-mîlâd
edilmiş olduğu halde her yetmiş tercüme nüshalarının yek- sadakātı ahz ü cem’e me’mûr olan ahbâra havâriyyûn de-
diğerlerine lafzen ve ma’nen muvâfakatlarını iddiâ eylerler nildiği gibi Hazret-i Îsâ dahi o usûlü kabûl ve kendi şâ-
idi. kirdânına havâriyyûn nâmını i’tâ eylemiş idi.
Tevrat’ın tercümesi sırasında Ptolomy zamanında yer- Nasrâniyet’in evâilinde kiliselerde hüküm-fermâ olan
yüzü karanlık içinde kalmış olmasıyla ol tarihten beri Ya- kavânîn-i esâsiyye-i ibtidâiyye tamamıyla Yahudi havrala-
hudiler vak’anın hüdûs eylediği Thabath ayında her sene o- rında düstûru’l-amel tutulan kavânîn ve nizâmât idi. Şamaş-
ruç tutarlar idi. Gerçi Yunan Yahudileri Beytü’l-Makdis’te lar râhib addedilmedikleri gibi ahâlî tarafından ârâya mürâ-
ikāmet ve İskenderiye’den ve Antakya’dan ve sâir memâ- caatla intihâb olunurlar. O zamanlar ma’bed ve mihrâb ol-
likten birçok Yahudiler Beytü’l-Makdis’e hicret etmişlerse de madığı gibi ruhbâniyyet usûlü dahi cârî değil idi. Onu ta’kīb
[358] ancak havraları ayrı idi. Pavlus İncil’inde bu gibi mu- eden birkaç asır sonra Patriarchi Minore unvânıyla küçük
bir patrikin vücûdundan bahs olunmaya başlandı bu küçük Nazianzen bir râhibzâde olduğu halde otuzüç yaşına ka-
patrikler unvânı Hazret-i Îsâ’dan kaç yüz sene sonra zuhûra dar ta’mîd edilmemiştir.
geldiğini bilemem. Ancak Hıristiyan kiliseleri bidâyet-i tees- Valentinian ile imparator Teodosius ve Saint Ambrose
süsünde tamamıyla Yahudi havralarına müşâbih ve onda ve Constantine ve oğlu Constantius dahi ta’mîd edilmemiş-
aynı kavânîn ve nizâmât ve âyîn ve ibâdât cârî olduğu gibi lerdir. Binâ-berîn fırak-ı nasârâdan bir fırkanın aslâ ta’mîdi
Hıristiyan râhiblerinin ahbâr-ı Yahûd sıfat ve salâhiyetlerin- kabûl ve icrâ etmemesine şaşmamalıyız zîrâ ta’mîd esâsen
de bulundukları dahi bilcümle ulemâ-yı tarih ve siyer indin- kiliselerinde cârî olmamıştır. Bunlardan Selcucini’ler, Her-
de sâbit olan bir hakīkattir: hatta o zamanlar kiliseler havra- miyani’ler, Prokliyani’ler, Manichee’ler ta’mîdi sûret-i kat’iy-
lar misillü şarka müteveccihen inşâ olunmayıp medhal şark- yede redd ü inkâr ettikleri halde Ya’kūbîler, vaftiz yerine kız-
tan olduğu halde mihrâb cihet-i garbiyyede bulunduğu ve gın bir demir ile Hıristiyan olanın eline haç-vârî bir keyy ya-
Roma’daki Saint Peter Kilisesi bu tarz üzere binâ ve inşâ parlar idi. Tafsîlât-ı mesrûdeden “vaftiz” resmi putperestle-
edilmiş olduğu müsellem ve meşhûddur. rin tevbe gusüllerinden me’hûz olduğu müstebân oluyor.
Yahudilikten tanassur edenlerin evâilde Yahudi ahbârı- Çocukları “vaftiz” etmek âdeti dahi kezâlik putperestle-
nın zîr-i idâre ve nezâretlerinde bulunmuş oldukları kaviy- rin doğan çocuğu dokuz gün sonra Dea Nundina nâmın-
yen muhtemeldir. Zîrâ bidâyet-i Nasrâniyet’te tanassur e- daki ma’bedlerine götürüp gusl ettikten sonra ismini vaz’
denlere bile Yahudi nâmı ıtlâk olunur idi ve Yahudi mezhe- eylemeleri kāide-i kadîmelerinden me’hûzdur.
binde Sadusiler, Esseniler, Fârisîler, Samaritler fırkaları ol- İşte putperestlerce cârî olan bir usûlü Hıristiyanlık mü-
duğu gibi Hıristiyanlık’ta dahi o tefrikalar cârî olmuştur. mâşâten kabûl etmiş Dea Nundina nâmına ta’mîd yerine
Beytü’l-Makdis’te mukîm Yahudilerin usûl ve âdetleriyle Hazret-i Mesîh nâmına vaftiz edilegelmekte bulunmuştur.
memâlik-i sâirede mütevattın Yahudilerin usûl ve âdetleri a- Kiliselerin şarka müteveccih binâları ve kilise binâsının şekli
rasında büyük bir fark ve tefâvüt mevcûd olup Beytü’l-Mak- ve papazların âyîn esnâsında sırmalı ve beyaz elbiseler iktisâ
dis’te kavânîn-i Mûseviyye tamamıyla cârî olduğu halde eylemeleri ve sakal ve bıyıklarının traş edilmeleri ve sokak-
memâlik-i sâire yahûduna, hükmü sârî değildir. Hatta Bey- larda salîb be-dest olarak âyîn-i rûhânî icrâ eylemeleri ve
tü’l-Makdis’te eyyâm-ı muayyenede zebhi mu’tâd olan kur- râhiblere Antistites, Pontifices, Sacerdotes unvânları veril-
bânlar memâlik-i sâire arâzîsi tâhir addedilmediklerinden mesi ve senebaşı ve rûz-ı Hızır ve mayısın ilk günü yortuları
zebh edilmez idi. vâize-i nasârâya eyyâm-ı mahsûsa ta’yîniyle yortu ittihâzı ve
Origen kitabında Yahudilik’ten tanassur edenlerin en iyi daha binlerce kavâid ve âdât-ı nasrâniyye putperestlikten
hıristiyan olduklarını zikr ü beyân ve Yahudi usûl ve âyînine me’hûz olduğu muhakkaktır. Zîrâ Yahudilik’ten ayrıldıktan
tamamıyla riâyet ettikleri halde havâriçten addolunmadık- sonra Hıristiyanlığa putperestlikten başka bir me’haz kalma-
larını derc ü ityân ediyor. mıştır: Hatta esâsen âyîn-i Mûsevî vechile “sacrament” usû-
Havâriyyûndan Pavlus Hıristiyanlığa idhâl eylediği put- lünün vaktiyle herkes hânesinde icrâ etmekte iken bilâhare
perestlere akāid ve avâid-i Nasrâniyet’in birçok aksâmında kiliselerde yapılması kezâlik putperestlikten me’hûz bir â-
müsâmahakârâne hareket edildiği halde kendisine mensûb dettir.
kiliselerde cârî olan âyîn ve aforoz usûllerine bakılırsa ken-
disi Yahudi olmak hasebiyle havralarda cârî olan aynı âyîn
ve usûl olduğu müstebân olur.
Putperestlerden Yahudi olanlar hitân edilmedikçe resm-i ÂLEM-İ İSLÂM
ta’mîdleri icrâ olunmaz iken Pavlus Hırsitiyanlığa idhâl eyle-
diği putperestlerin guslüyle iktifâ etmiş ve bu âdet zaten put- ÂLEM-İ İSLÂM VE SİYÂSİYÂT-I UMÛMİYYE
perestlerde bir günah işlendiği halde tövbe makamında de-
nizde gusl etmek kāidesi cârî olduğundan kāide-i kadîmeye BİZİM TA’KÎB EDECEĞİMİZ MESLEK
tevâfuk eylemiş idi.
Resm-i ta’mîdin bazı kiliselerde cârî olduğu vechile yal- Sırâtımüstakīm’in geçen numarasında âlem-i İslâm ile
nız su serpmekten ibâret olmayıp âdetâ gusl sûretiyle olması siyâsiyât-ı umûmiyye arasında bulunan alâkaları ve şu alâ-
bu hakīkati te’yîd eden berâhîn-i sâbitedendir. Bidâyet-i kaların Avrupa hayât-ı siyâsiyyesi üzerinde icrâ ettiği te’sî-
emrde müsta’mel olmadığı halde [359] ahîren ittihâz olu- râtı tahlîl ve tedkīk ettik. Serdettiğimiz beyânât üzere Avrupa
nan çocukları ta’mîd usûlü bir müddet cârî olduktan sonra hükûmât-ı muazzaması İttifâk-ı Müselles ve İ’tilâf-ı Müselles
bunun bir bid’at olduğunu Tertullian ve sâir ruhbân iddiâ tesmiye edilen iki büyük hey’et dâiresinde tecemmu’ etmiş-
ve İncil’de vaftize dâir bir hüküm ve karar olmadığını der- lerdir. İttifâk-ı Müselles Almanya, Avusturya ve İtalya’dan
meyân etmişlerdir. ibârettir; İ’tilâf-ı Müselles ise İngiltere, Fransa, Rusya’dan i-
Esâsen Nasrâniyet’in evâilinde cârî ve ahîren metrûk bârettir: şu iki hey’et-i muazzama; yek diğerine karşı kâffe-i
hükmünde bulunan ve zaten İncil’de muharrer ve Yunan ki- şuûnât-ı siyâsiyyede rekabet göstermekle beraber ayn-ı mü-
lisesinde gayr-i münker olan gusl-i emvât usûlünün çocuk- essirât ve avâmilin sevki ile âlem-i İslâm’a doğru yürümek-
ları ta’mîdden daha makbûl olduğu hüveydâdır. tedirler.
Yalnız aralarında bir fark vardır ki âlem-i İslâm bu farkı İşte şu kuvvetten oldukça istifâde edelim! Onu muvâze-
anlamaya ve anlayıp da kendi harekât ve muamelâtını ona ne-i âlemin bir kefesine vaz’ edebilmek iktidârından milleti-
göre tevfîk ve tanzîm etmeye pek muhtâçtır. mizi, vatanımızı, İslâmiyet’i mümkün mertebe müstefîd ve
Şu iki hey’etten âlem-i İslâm ile en sıkı, en vâsi’ alâka- behre-mend edelim! Unutmayalım ki yekdiğeriyle rekabet
dâr olan mezkûr âlem ile dâimî bir temasta bulunan İ’tilâf-ı ve düşman-ı cân derecesinde ibrâz-ı husûmet eden iki hey’-
Müselles erkânıdır; zîrâ âlem-i İslâm’ın kısm-ı a’zamı bunla- et-i muazzama arasında hangisini biz tercîh eder isek Asya’-
rın doğrudan doğruya taht-ı tasarruflarında ve yahud dâire-i da feth ü galebe onun tarafında olacaktır. İşte şu feth ü ga-
nüfûzlarındadır!! Bunlar bütün dikkat ve i’tinâlarını, bütün lebeyi bir tarafa vermeden evvel kendimizi ve İslâmiyet’i
kuvvet ve mesâîlerini, taht-ı tasarruflarında bulunan akvâm düşünelim ve bunlar için oldukça menâfi’ te’mîn edelim!
ve arâzî-i müslimeyi kendi ellerinde bırakmakla beraber, e- Lâkin böyle büyük ve vatan ve dîn-perverâne bir teşebbüsü
yâdî-i ecânibin tecâvüzât-ı iğtisâb-kârânesinden masûn kal- yapmak için evvel be-evvel ihtirâsât-ı şahsiyyeden, temâyü-
mış nev’amâ istiklâliyet-i milliyye ve hürriyet-i dîniyyelerini lât-ı zâtiyyeden tecerrüd etmelidir; zîrâ siyâsiyyâtta hissiyât-ı
muhâfaza etmiş olan akvâm ve arâzî-i müslimeyi de elde şahsiyyeye meydan verilirse kat’iyyen menâfi’-i milliyye
etmeye sarf ediyorlar. Şu hakīkatin inbâtı için bir kere Rus- muhâfaza edilemez! Siyâsiyyâtın yegâne makbûl ve meşrû’
ya’nın Hîve, Buhâra ve İran’da oynadığı oyunlar; İngilte- esâsı hemen Fransızların dediği gibi iki sözden ibârettir. Ver,
re’nin İran’a, Afganistan’a, Halîc-i Fâris’e, Arabistan’a ve vereyim!!
Mısır’a, Fransa’nın da Marakeş’e, Tunus’a, Trablus’a dâir İşte şu kāideyi biz de kendimize düstûr ittihâz ederek ba-
ahzettikleri vaziyet derpîş-i nazar edilsin! Lâkin hükûmât-ı kalım iki hey’et-i muazzama arasında hangisini tercîh etme-
mezkûre ne zabtettikleri arâzî-i müslimenin hıfzından ve ne miz lâzım gelir? İttifâk-ı Müsellesi mi veya İ’tilâf-ı Müsellesi
pençe-i iğtisâblarını uzattıkları yerlerin zabtedileceklerinden mi? İ’tilâf-ı müselles erkânı ile âlem-i İslâm arasında el-yevm
emin değildirler. mevcûd olan alâka ve irtibâtı yukarıda beyân ederek: Bu
Zîrâ bunlara karşı hâl-i hâzırda iki nevi kuvvet ibrâz-ı fa- beyânâttan âşikârdır ki İ’tilâf-ı Müselles âlem-i İslâm’ın ihyâ
âliyyet ediyor, birisi âlem-i İslâm’ın ibrâz ettiği hâl-i teyak- ve teceddüdüne kat’iyyen rû-yı rızâ göstermeyecektir. Zîrâ
kuz ve intibâh. Şu kuvvet hakkında biz şimdilik uzun uzadı- şurası bir hakīkattır ki bir millet veya kavim teyakkuz ve
ya tafsîlâta girişemeyeceğiz. İkincisi ise İttifâk-ı Müselles’dir! teceddüd ettikçe ve kendisini bildikçe kat’iyyen başkasının
Şu İttifâk-ı Müselles ayn-ı tehâlük ve sür’atle âlem-i İslâm’a taht-ı tasarruf ve esâretinde bulunmaya râzı olamaz, var
doğru şitâbândır! kuvvetini hürriyet ve istiklâlini elde etmeye sarf edecek, ça-
İşte bundan dolayıdır ki zikrettiğimiz iki hey’et-i muaz- lışacak! Bugün (‫ )الحرية والاستقلال ايتان من آيات الله‬deyip cânını
zama arasında büyük ve vâsi’ bir rekabet açılmıştır! Bunlar- vatan cânânına kurbân eden Verdânî gibiler Mısır’da az ise
dan ikisinin de gâye-i âmâli, âlem-i İslâm üzerinde muvaf- de yarın bunlar bir kitle-i azîme teşkîl ederek gâye-i âmâle
fakiyet ve sebkat kazanmaktır. doğru yürüyecekler! Âlem-i İslâm’ın kâffe-i aksâmında hâl ü
Lakin bu hal bu kadar vâzıh ve âşikâr olduğu gibi bizim evzâ’ şu râddededir!! Bittabi’ ne yüz milyon teb’a-i müs-
de ta’kîb edeceğimiz mesleği ve alacağımız vaziyeti ta’yîn ve limeye mâlik olan İngiltere; ne kırk milyon İslâm teb’ası olan
tahdîd için kâfîdir! Yalnız kendi vatanımızın, âlem-i İslâm’ın Rusya ne de Afrika-yı şimâlî-i İslâmiyye’yi istîlâ etmiş olan
menâfiini düşünerek ve yalnız şu menâfii kendimiz için düs- Fransa böyle bir hâle, bu gibi bir harekete rû-yı rızâ gös-
tûr ittihâz ederek bizim ta’kîb edeceğimiz meslek hemen şu termeyecekler!! Bununla beraber bilâd-ı muhtelife-i müsli-
iki rekabet arasında öyle mâhirâne davranmaktır ki âlem-i menin merkez-i Hilâfet’le olan alâka ve merbûtiyyetlerini
İslâm oldukça menfaat-dâr olsun!! pek güzel biliyorlar. Bunlar biliyorlar ki Hilâfet’in ihyâ ve
Filhakīka şu noktayı kat’iyyen unutmayalım ki geçen teceddüdü hemen umûm-ı âlem-i İslâm’ın ihyâ ve teceddü-
makālemizde dediğimiz gibi âlem-i İslâm’ın kilidi biz Os- dü demektir. Hilâfet âlem-i İslâm için bir kalb gibidir. Şu
manlıların ellerindedir! Bütün Avrupa’nın [360] etrâfında kalbde ne darabân ederse umûm-ı vücûda sereyân edeceği
telaş ve ızdırâb gösterdikleri cümle akvâm ve tavâif bize âşikâr ve tabîîdir! İşte bunun içindir ki düvel-i mezkûre yal-
nev’amâ merbût ve mukayyeddirler!! Bazıları bize doğru- nız kendi ellerinde bulunan bilâd-ı Müslime’nin değil Hilâ-
dan doğruya merbût olarak müstakīmen ve bilâ-vâsıta ma’- fet-i muazzama-i İslâmiyye’nin de ihyâ ve teceddüdüne,
kesb-i kuvvet ve satvet etmesine kat’iyyen rû-yı rızâ gös-
nen ve maddeten bizim taht-ı nüfûzumuzdadırlar. Diğerleri
termezler! Bundan mâadâ: mezkûr devletler ile hilâfet-i mu-
ise dolayısıyla ve bi’l-vâsıta bizim ma’nevî nüfûzumuzun
azzama-i İslâmiyye arasında el-yevm bile birçok mesâil-i
taht-ı te’sîrindedirler. Bize doğru uzatılan dendân-ı ihtirâsı
muallaka-i münâza’un fîhâ mevcûddur! Meselâ Fransa ile
def’ için kuvâ-yı maddiyyeye mâlik değilsek de bunlara si-
Tunus ve Fîzan mes’elesi, İngiltere ile Mısır ve Arabistan
per olacak ve bunları def’ edecek kuvâ-yı ma’neviyyeye bi-
mes’elesi, Rusya ile Azerbaycan mes’elesi! Devlet-i Osmâ-
hamdillâh mâlikiz!! Ve öyle kuvâ ki hiç ribka-i esârete gire-
niyye kesb-i kuvvet ve satvet ederse birgün olup da şu me-
cek ve yahud mürûr-ı a’sâr ile zevâl-pezîr olacak değildir!!
sâilin mevzû-ı müzâkere edileceğini hükûmât-ı mezkûre
Şu kuvvet, İslâmiyet’in bize bahşettiği unvân-ı celîl-i Hilâfet
şimdiden pek güzel biliyorlar!! –mâba’di var–
ve tarihimizin altı yüz seneden beri Osmanlılığı nigehbân-ı
Ahmed Akayef
yegâne-i İslâmiyyet ittihâz ederek milel ve akvâm-ı Müslime
üzerine bir hakk-ı ma’nevîye müstahak etmesidir!!
İNGİLTERE’DE BALKAN KOMİTESİ dra’da vücûda getirmiş olduğu Balkan Sergisi’nin Bulgar,
VE Sırp, Karadağ ve sâire şuubâtında ve memleketlerin terak-
MESLEK-İ MÂZÎ VE MÜSTAKBELİ kıyât-ı sınâiyye ve ticâriyye ve medeniyye-i sâiresi hakkında
Mevki’-i milliyetinizin kuvvetiyle beraber memleketinizin muntazam dâireler mevcûd olduğu halde Osmanlı şu’besi
hürriyet ve adâlet-i mütefevvikası ile dahi iftihâr edebilirse- yalnız bir dükkândan ibâret idi ki bunun da içi Türklük ve
niz ayn-ı kuvvete mâlik olmayan milletlerin hürriyet ve adâ- Müslümanlık aleyhinde elfâz-ı galîza ve ithâmât-ı kerîhe ile
leti bulunmayan veya bulunsa bile sû-i isti’mâle uğratılan memlû yazmalar veya yazdırılmış olan kütüb ü resâil ile
memleketlerin umûr-ı dâhiliyyesine karışmakta nefsinizi gûyâ hıristiyan vatandaşlarımız hakkında irtikâb ettiğimiz
haklı görürsünüz. İşte bu sebepledir ki İngiltere’de pek çok cinâyât-ı vahşiyyenin tesâvîr-i muhayyelesini hâvî idi.
zevât ya zayıf ve fakat mütegallib veya mülkî ve idârî fenâ-
lıklara iğmâzdan gayr-ı müctenib olan memleketlerin umûr-ı Şer’-i İslâm’ın ilk vaz’ eylediği bir tarz-ı hükûmet olan ve
milliyyelerine müdâhale-i ecnebiyyeyi da’vet için –insâniyet sâika-i cehl ile âlem-i İslâm içinde nisyâna uğrayıp ehl-i
ve medeniyet nâmına olarak– öteden beri cem’iyetler teşkîl seyften ihvân-ı müslimemizin himmetiyle memleketimizde
edegelmişlerdir. Beyâna hâcet olmadığı üzere bu cem’iyet- teessüs eden meşrûtiyyet üzerine Balkan Komitesi İngilte-
lerin ser-mâye-i faâliyyetini ekseriyet üzere memleketimizin re’de mevkiini pek lüzûmsuz bulmaya başlamış idi. İnsâ-
ahvâli teşkîl edegelmişti. Bir zamanlar Osmanlılığın zararına niyet ve medeniyete hizmet san’atı her zamanda fayda-bahş
olarak Elinos âmâl-i tevsîiyyesini teshîl için Yunan’ın istik- olamaz. İmdi tûl-i emel sâhibi olan Komite mürevvicleri
bâline hâdim olmuş bulunan şâir-i meşhûr Byron’un nâmı- derhal İttihâd ve Terakkī Cem’iyeti ile akd-i râbıta-i dostîyi
na nisbetle Byron Cem’iyeti meydân-ı faâliyette bulunurdu. bir meslek-i siyâsî addeylemişlerdi ki düşmanlıktan dostluğa
Kezâlik katl-i Erâmine vekâyi’-i müteessifesinden mukad- takallüb husûsunda gösterilen bu sür’at hakīkaten Türk mu-
dem dahi “Anglo-Ermeniyyân” nâmıyla bir cem’iyet teşek- hibbî olan bazı zevât gibi bendenizi dahi o zaman hayli gül-
kül etmiş ve nice seneler ayn-ı maksad-ı müdâhale ile uğ- dürmüş idi. Maamâfih siyâsiyyâtta ıttırâd-ı medîd vukūunu
raşmıştı. intizâr hatalı bir mülâhaza bulunduğundan biz de tebdîl-i
Makedonya fetretleri alevlendiği sırada ise bir Balkan lisân ile Balkan Komitesi’nin i’lân-ı meşrûtiyyet-i Osmâniyye
Komitesi meydana çıkmış ve arasıra Asya-yı Osmânî Erme- hakkındaki cemîlesini maa’ş-şükrân alkışladık.
nîlerine teveccüh gösterir gibi olmakla beraber asıl faâliye-
tini Balkan hükûmâtının nef’ine ve memâlik-i Osmâniy-
ye’nin aleyhine hizmet husûsunda göstermişti. Bugün cerâid ve mehâfil-i siyâsiyyede bir Türk’ün, ha-
Bu komitenin Türklerin değil, hükûmet-i müstebidde-i kīkī bir müslümanın izzet-i nefsini cerîha-dâr edecek ârâ ve
zâilenin düşmanı bulunmuş olduğuna dâir gazetelerimizin efkâr deverân edip durmaktadır. Biz de alabildiğine birbiri-
bir ikisinde bazı mülâhazât yazılmış idi ki bu mülâhaza ya e- mizi boğmakla, muhâsede ve münâfese ile birbirimize hak-
ser-i zühûldür veya vatanımızda yeni çıkma bir nevi’ riyâ-yı sızlık etmekle uğraşaduralım. Ama eller uykuda değildir.
siyâsînin takbîhe müstahak olan mahsûlâtındandır. Vaktiyle Her taraftan ağrâz-ı şahsiyye ile uğraşmaya koyulduğumuz,
Balkan Komitesi’nin efkâr-ı âmmeyi teheyyüc ve Avrupa hatâyâ-yı siyâsiyye ve idâriyye irtikâb eylediğimiz söylen-
düvel-i kaviyyesini müdâhaleye teşvîk için vukū’ bulmuş o- meye başladı; her tarafta Makedonya’da muhâcirîn-i İslâ-
lan teşebbüsâtındaki hissiyât-ı salîbiyyeden dolayı idi ki miyye yerleştirdiğimizden şikâyetle Bulgar âmâli tervîc olu-
[361] İngiltere’nin bazı şehirlerinde alenî protesto ictimâ’la- nuyor; her tarafta Girid vesîlesiyle Yunan’a “tecâvüz” eyle-
rında bir cereyân-ı muhâlif ve mu’teriz vücûda getirmek mek için genç zâbitlerimizin tehyîc-i hevese çalıştıkları iddiâ-
üzere yaftalar neşrettirmiş idim. Defaâtle Times, Morning yı kâzibi ortaya sürülüyor; her tarafta ca’lî bir bî-taraflık ile
Post, Standard vesâir cerâid-i ma’rûfede bu Komite’ye red- Arnavutlar’a lisânımızı ve hurûfât-ı Arabiyye’yi kabûl ettir-
diye yazmış idim ki cerâid-i mezkûreden bunların maktû’ mek için muamelât-ı cebbârânede bulunduğumuz rivâyâtı
sûretlerini kitap şeklinde neşre fırsat bulursam bu komite ta- ortaya sürülüyor; Anadolu Ermenilerinin yine evvelki mehâ-
rafından Müslüman Osmanlıların hükûmet-i müstebidde-i lik-i teaddîye dûçâr olacakları ihtirâ’ ve işâa olunuyor. Bu
zâileden hiç de tefrîk edilmemiş olduğu ve adâvetin istibdad hâlleri gören ve enfâs-ı siyâsiyyûnun tahavvülünü istişmâm
kadar İslâmiyet aleyhinde dahi vukū’ bulmuş idiği tezâhür eden Balkan komitesi gözünü dört açtı. Bu komite Tem-
eyler. muz-ı efrencînin 18. Pazartesi günü vukū’ bulan ictimâ-i se-
A Studying English Turcophobia yani İngiltere’deki neviyyesine birçok kimseleri da’vet eyledi.
Türk Düşmanlığı unvânıyla bundan altı sene evvel yazıp da İctimâ’da tanzîm olunan karârnâme zâhir-bînân için
o zamanki Londra Cem’iyet-i İslâmiyyesi’ne ihdâ eylediğim dostâne görünecek bir sûret-i mübhemede ise de ma’nâ-yı
ve Hindistan’da müslümanlar tarafından Urdu lisânına ter- hakīkīsini anlamak ehl-i idrâk için müşkil değildir. Müzâke-
cümesiyle Heybet-i Türkî ismi altında neşrolunduğunu gör- râtının tafsîlâtını vermek hem birçok sahîfeler doldurmaya
düğüm eserin tahrîrine bendenizi sevk eden şey Balkan muhtaçtır, hem hüzn-âverdir. Yalnız bir sözü nakletmek iste-
Komitesi’nin Türklük ve İslâmiyet hakkındaki teşebbüsâtın- rim ki bu babda Bilhassa ricâ ile gönderdiğim zevât tara-
da kāide-i nasfet ve mantığın külliyen hâricine çıkması idi. fından zikredildi. O da Rassel nâm kimse tarafından İstan-
Ne hâcet, yine bu komitenin birkaç sene uğraşarak Lon- bul’un tekrâr Hıristiyan merkez-i saltanatı olması hakkında
serdedilen temennîdir ki kāili hâzırûndan hiçbirisi tarafından rünen bazı ittihâd-ı İslâm tarafdârları dahi vardır ki Osmanlı
“sus!” diye âdâb-ı muhâdenet-i siyâsiyyeye riâyete da’vet toprağında bulunan bütün milletlere kendileri gibi hırka-i
olunmamıştır! mecnûniyyet giydirmek istiyorlar ve İran’da, Marakeş’te ve
Gazetelerden birinden kesip burada leffen takdîm eyle- sâir yerlerde faâliyet-i fütûhâtta bulunmak tasavvur-ı mü-
diğim varakada ictimâa riyâset eden Mister Noel Buxton’un taazzimânesine tutulmuşlar. Eğer bunlar kuvvet kesbeder-
şu sözleri şâyân-ı dikkattir zannederim: “Komitenin teaddi- lerse memâlik-i Osmâniyye’nin tahrîbine sebep olacakları
yâta dûçâr olan milletleri artık bıraktığı hakkındaki söz hilâf-ı Komite’nin i’tikādındandır.”
hakīkattir. Komite hangi millet hakkında olursa olsun tead- Garaz-kârlık insana bazen böyle hezeyân dahi söyletti-
diyât vukūuna muhâliftir. Teaddiyâta dûçâr olanlar –mez- rir. Marakeş’e hizmet-i askeriyye icrâsı emeliyle gidip de bir
heblerinden dolayı– yalnız Hıristiyan akvâm idi, bu akvâm devletin talebi üzerine oradaki müslüman ordusunu müdâ-
bundan sonra yine teaddiyyâta dûçâr olursa Komite teaddî faa-i memlekete kādir bir hâle sokmaktan men’ olunan bir-
edenlerin gayr-i kābil-i te’lîf bir düşmanı olarak kalacaktır. kaç Osmanlı zâbitinin teşebbüsü Marakeş’te fütûhât icrâ ey-
Sû-i idâre hâlâ devâm ediyor. Ve halk vükelâ-yı hâzıra-i Os- lemek istediğimiz yolunda tefsîr ediliyor! Bazı Kürd aşâirinin
mâniyye’den hoşnud değildir denilebilir. Maamâfîh Komi- rabt-ı tecâvüzü kasdıyla İran’ın Urmiyye cihetlerine doğru
temiz’in mevcûdiyetine vesîle veren şey zulümdü... Bunun birkaç mil hudûdu ilerlemiş olan asâkirimizin İran toprağını
adem-i vukūunu tecrübe üzerine anladıktan sonra Komite’- istîlâ eylemekte olduğu hakkında Petersburg’dan Avrupa
nin “Jön Türk”lerde i’timâdı bulunur. Maahâzâ bu husûsta gazetelerine çekilmekte olan heyecanlı telgrafnâmelere i’ti-
en ziyâde sâhib-i re’y olanlardan alınan tavsiyelere nazaran mâd olunuyor da İran’da dahi fütûhât emelinde bulundu-
Komite’nin faâliyet-i kâmile hâlinde bulunması kat’iyyen ğumuz iddiâ ediliyor! Halbuki münâsebât-ı azîme-i milliy-
matlûbdur. Komite’nin devâmını ilk tavsiye edenler “Jön ye-i dîniyye ve ticâriyyede bulunduğumuz İran hakkındaki
Türk”ler idi. Binâen-alâ-zâlik Komite müterassıd ve müdek- ecnebî tecâvüzâtında kayıtsız bulunmaklığımızın hâriciye
kık bir halde devâm eyleyecektir ve pek çok yapacak işleri nezâretimizdeki Rusya nüfûzundan ileri geldiği hakkında
bulunacaktır. Komite yeni Türkiye hakkında germiyet-i dos- memâlik-i Osmâniyye’nin hâricindeki matbûat-ı İslâmiyye
tâne besler; maamâfih ıslahât vücûda getirilemez ise ona şikâyât yağdırıp durmaktadır.
tekrâr hücûm için hazırdır.”
Hiç şüphem yok ki bâlâda söylediğim sözler Balkan

Balkan Komitesi tarafından bu ictimâ’-i umûmîde tevzî’ Komitesi’nin nazar-ı dikkatine arz edilecektir. Bu yolda bir
edilen lâyiha-i seneviyyenin bir sûret-i matbûası ictimâa ri- teşebbüsün Türkiye’de mukīm bir gayrimüslim tarafından
câ-yı âcizânem üzerine [362] giden dostlarım tarafından ge- vukūuna kat’iyyen taaccüb olunamaz. Fakat herkesten ev-
tirildi. Komite Hey’et-i İcrâiyyesi’nin altıncı raporu tesmiye vel bunu ihbâr edeceklerin devletimiz nâmına burada res-
olunan ve sene-i hâzıraya tahsîs edilen bu lâyiha-i matbû- men bulunanlar ve müslüman ismi taşıyanlar arasında zu-
anın mümkün olsa da tercüme-i kâmilesini icrâ edip size hûr edeceğinden eminim. Nitekim âsâr-ı münteşire-i âcizâ-
gönderebilsem! Burada yalnız nazar-ı dikkat-i ahvâli celb nemden birinde “taassub-ı İslâmî” uyandırır yolda İngiltere
eylemek istediğim fıkra sekizinci ve dokuzuncu sahîfelerde aleyhinde “tefevvühâtta” bulunduğum geçende iktizâ eden
muharrerdir. Şöyle ki: mahallere ihbâr edilmiş idi. Muhbirîn-i hâinenin cehline ba-
“Komite Arapça harflerin Arnavutlar tarafından kabûlü- kınız ki o eseri daha evvel İngilizce yazıp neşr eylediğimden
ne icbâr edilmemesi için (Jön Türk)lerin tamamıyla çalışa- bile haberdâr değillerdi! İngiltere’de hürriyet-i tâmme-i ke-
cağı hakkındaki i’tikādında kavîdir. Bu Jön Türk rüesâsının lâmiyye değil, şetm ü iftirânın mûcib-i tevbîh olduğunu bir
her millet-i tâbia efrâdından mürekkeb bir orduya mâlik ol- türlü idrâk edememişlerdi.
mak ve bu milletlerden yalnız efrâd değil zâbit dahi bulun- İngiltere’nin değil yalnız âlem-i Osmâniyyet ile hatta bü-
durmak hakkındaki niyetleri kavî olmakta ber-devâmdır. tün âlem-i İslâmiyyet ile muvâfakat-ı efkâr üzere münâse-
Bunlar bir Türk vatan-perverliğini ve bununla beraber her bette bulunmasını cümlemiz arzu ederiz. Bâlâda mezkûr
millet efrâdının hürriyet-i vicdâniyye ve müsâvât-ı kâmile-i avâmil-i müz’ice misillü mânialara rağmen bunun imkânına
mezhebiyyeye mâlik olmasını istiyorlar. Bu emeller her ta- kāilim. Yalnız bizim için nazar-ı dikkate alınacak bazı nok-
raftan muhâlefet görüyor. Hakīkī Türk ıslahât-perverânı ile talar da vardır:
onların mağlûbiyetine çalışan Türk tefavvuk-ı millîsi taraf- Bir hey’et-i ictimâiyyenin diğer hey’ât-ı ictimâiyyeyi
dârları arasındaki mücâdelenin alâimi her tarafta müşâhede kendisine mukārin görebilmesi birtakım evsâf-ı câzibe-dâra
olmaktadır. Bu tefavvuk-ı millî mutaassıbları ictimâ’ât ni- mâlik olmasına mütevakkıftır. Kezâlik bir devletin diğer bir
zâmnâmesinin dördüncü maddesini daha şimdiden meyda- devlet-i muazzamayı dâire-i musâfâtta kendisine en yakın
na getirdiler ki bu madde mûcebince milel-i sâireye ait bir- görebilmesi sahne-i beyne’l-ümemde vakur ve kudret, inti-
çok kulüpler seddedildi; kezâlik müdâfaa vekîli bulunmak- zâm ve ciddiyet üzere görünmesi ile husûl bulur.
sızın muhâkeme-i hafiyye ile hükmeden eşkıyâ nizâmnâme-
Londra Halil Hâlid
sini de vücûda getirdiler; ve kezâlik Arnavutluk’ta lisân mü-
nâzaasına meydan verdiler. Islahât-perverân şeklinde gö-
İTTİHÂD-I İSLÂM İslâm’ın kuvveti ittihâddadır. İttihâd-ı hakīkī ittihâd-ı ku-
El-Arab bir cerîde-i İslâmiyye’dir. Bunu serlevhasında lûbdur. İttihâd-ı kulûb ise beyne’l-müslimîn İslâm’ın zuhû-
yazmıştır. Bir cerîde-i İslâmiyye’nin müslümanların feyz ü rundan beri mevcuddur. Bundan dolayıdır ki dünyada ne
saâdetinden başka maksadı olamaz. El-Arab’ın da bundan zaman İslâm devletleri beyninde muhârebe vukū’ bulmuş
başka maksadı yoktur. ise bu muhârebelerde haklı tarafa bile haksız taraf kadar
İslâm nâil-i feyz ü saâdet olmak için müslümanlar çalış- müslümanların kalbi kırılmıştır. Yine bundan dolayıdır ki
malı, yalnız çalışmalı. Neye çalışmalı? Suâline her şeye ça- bugün âlem-i İslâm’ın hangi kısmında bir cüz’-i müslimîne
lışmalıdan başka cevap yoktur. Tefrikaya çalışanların mesâ- lâhık olan musîbet bütün âlem-i İslâm’ı dil-hûn ediyor.
îsi bizim dediğimiz her şeyde dâhil olamaz. Çünkü biz İs- Biz âlem-i maddiyatta bulunuyoruz. Âlem-i maddiyyâtta
lâm’ın feyz ü saâdetinden bahs ediyoruz. Tefrikada feyz ü ittihâd-ı kalbî fi’liyâta mukārin olmadıkça bir semere ver-
saâdet olamaz. O halde tefrikaya çalışmak İslâm için mesâî mez. Bu âlemde celb-i maslahat ve def’-i mazarrat yalnız te-
cümlesinden değildir. mâyülât ve avâtıfla mümkün değildir. Bu temâyülât ve a-
Müslümanlar çalışmalı. Çünkü bütün insanlar çalışıyor. vâtıfın mevcûd olduğu ancak âsâr-ı fi’liyyesi ile zâhir ve sâ-
Kāfile-i insâniyyet müslümanları geride bıraktı, gitti. İslâm’ın bit olur.
bulunduğu merhale pür-hatardır. Bu muhâtaralı merhaleleri İttihâd-ı İslâm’ı te’sîs etmek ve âsâr-ı fi’liyyesini göster-
geçmek için bütün müslümanlar herkesten ziyâde çalışmalı. mek bugün her zamandan ziyâde farzdır. Çünkü bugün a-
Hayat harekettir. Hareket çalışmak, ileri gitmek, mey- yan beyan zâhir oldu ki âlem-i medeniyyet dediğimiz âlem-i
dân-ı müsâbaka ve mücâhedede büyük adımlar atmak, Nasrâniyyet memâlik-i Osmâniyye’de bir hükûmet-i meşrû-
atlamaktır. Pâyine dâmen dolaşmamak için atılacak adım- ta teessüsünden hiç memnun olmadı.
ları bir kāide-i sâlimeye tevfîk etmek îcâb eder. Yine bugün ayan beyan zâhir oldu ki âlem-i Nasrâniy-
Müslümanlar girecekleri tarîk-i sa’y ü ictihâdda dûçâr-ı yet bin türlü hiyel ve desâisle, yapma medeniyet ve insâ-
mevâni’ olmamak a’dâsının îkā’ edeceği müşkilâtı çiğneyip niyet şerbetleriyle müslümanların arasında dîni mühmel bir
geçebilmek için kuvvetli bulunmaları muktezîdir. hâle getirmeye. Din ile siyâset ayrıdır diyerek müslümanları
İslâm’ın a’dâsı çoktur. Bu düşmanlar ma’nen maddeten tesmîme çalışıyor.
müslümanlardan çok kuvvetlidir. Müslümanları tezlîle alış- Yine bugün ayân beyân zâhir oldu ki âlem-i Nasrâniy-
mışlar. Müslümanların intibâh ve terakkīsi kendilerine muzır yet müslümanların arasına kavmiyet ve cinsiyet gibi tez-
vîrâtla zâhirde cem’iyet-i İslâmiyye’ye mensûb münâfikīni
olacağına hükmetmişler. O düşmanlar bu hükümlerinde
âlet ederek tefrika sokmaya çalışıyor.
haksızdırlar. Hükümleri bâtıl. Fakat hırs ve tamâ’, gurûr ve
Âlem-i Nasrâniyyet otuz sene bir müstebiddi İslâm’ın
taassub gözlerini bürümüş. Hakīkati görmek, hakkı teslîm
izmihlâline alet etmekte ihmâl etmedi. Şimdi de hürriyeti te-
etmek istemiyorlar. Düşünmüyorlar ki İslâm zuhûrundan
ferruk-ı İslâmiyâne vâsıta kılmak istiyor.
beri insâniyete hizmet etmiş. Medeniyet İslâm’dan ma’nen
Müslümanların içinde yuvarlanmakta olduğu cehl ile bu
maddeten her zaman istifâde eylemiş. Bundan böyle de isti-
kadar ifsâdâta karşı koymak acaba mümkün müdür? Hiç
fâde edecek. Âlem-i medeniyyet bugün bir inkılâb-ı kebîr-i
şüphe edilmesin ki kat’iyyen mümkündür. Çünkü Hak ve
ictimâînin arefesinde bulunuyor. Muhâtarayı gördüğü halde
ehl-i hak var iken bâtıl dikiş tutturamaz.
def’-i sâile çâre bulamıyor.
Halbuki bu müşkilât-ı ictimâiyyenin hepsine çâresâz ola-
1
‫جولة الباطل ساعت وجولة الحق الى قيام الساعة‬
bilecek, dünyaya sulh ü silm-i dâimî bahş edebilecek ancak Ya İslâm’ın ittihâd teşebbüsünde bulunduğunu görüp
İslâm’dır. de âlem-i Nasrâniyyet bazılarının korktuğu gibi bi’l-ittifâk
Bu kanâat-ı vicdâniyye idi ki ilk adeddeki makāle-i if- İslâm’a bir darbe-i mühlike indirmeye kalkışırlarsa?
titâhiyyede bana şu sözleri söyletmişti: Bu bir vehimdir ki za’f-ı kalb erbâbı bu vehme müb-
[363] İslâm dünyayı fethedecektir. Fakat kılıçla değil, telâdır.
belki nûr-ı hakīkatle fethedecektir. Zîrâ dîn-i İslâm insanlar Ben vehme mübtelâ olanlara sorarım. Bugün İslâm’ın
için dîn-i tabîîdir. Bunu yalnız biz söylemiyoruz. Hakîm-i hiçbir ittihâd teşebbüsü yokken şu cehlinde, şu zaaf ve ha-
meşhûr Ernest Renan “İnsâniyetin müstakbelde dîni dîn-i mûlünde öyle bir darbe indirebilmek için ittifâka kalkışması
İslâmiyet’tir” demiştir. farz olunan âlem-i Nasrâniyyet, karşısında üç yüz milyonluk
Müslümanlığın kavâid-i akl u hikmete muvâfık olduğuna bir insan yığını bulacağını düşündüğü için değil midir ki o
yakīnen i’tikād eden müslümanlar bunlardan ibret almalı ve darbe-i kāziyyeyi indirmeye cesâret edemiyor. O âlem-i
asrımızın ma’kūlât devri olduğuna hiç şüphe etmemelidir. Nasrâniyyet makām-ı Hilâfet’in “eyyühe’l-müslimûn” nidâ-
İslâm’ın bugün kuvveti, timsâl-i hâkimiyyeti devlet-i Osmâ- sındaki kuvveti bu ashâb-ı vehimden ziyâde takdîr eder.
niyyedir. Ben hakīkī muhlis müslümanlara tevcîh-i hitâb eder de
Devlet-i Osmâniyye’nin menba-i kuvveti, medâr-ı kıvâ- derim ki:
mı İslâm’dır. Kim ne derse desin hakīkat-ı kat’iyye şudur ki Ey müslümanlar! A’dâ-yı İslâm’ın ittifâkından korkma-
İslâm terakkī ettikçe devlet-i aliyye kuvvetlenecek, devlet-i yın. Zîrâ onların ittifâk edemeyeceklerini Allah bize Kur’ân-ı
Os-mâniyye’nin kuvvet ve satveti tezâyüd ettikçe İslâm feyz
ü felâh bulacaktır. 1
“Bâtıl bir saat ayakta kalır, hak ise kıyamete kadar.”
Kerîmi’nde 1(‫وقلوبهم شَ ّٰتى‬ ْ ُ ُ ُ ُ َ ‫جميعا‬

ً ٖ َ ‫تحسبهم‬
ْ ُ ُ َ ْ َ ) tebşîriyle ihbâr etti. Âlem-i medeniyyet İslâm’ın intibâh ve terakkīsinden,
Ve yine bu tebşîri bize gönderen Allah: 2( ‫تحزنوا‬ ُ َ ْ َ ‫تهنوا َ َولا‬
ُ ِ َ ‫َ َولا‬ kuvvet ve satvetinden zarar değil fayda görür. Halbuki İslav
ِ
‫مؤمنين‬
ْ ‫كنتم‬
َ ٖ ُ ُْ ْ ُ ْ
‫ان‬ِ َ
‫الاعلون‬
َ ْ ْ َ ْ ْ
‫وانتم‬
ُُ َ َ ) dedi. ittihâdının darabât-ı mühlikesine devlet-i Osmâniyye kadar
*** ve belki daha ziyâde bütün Avrupa ma’rûzdur.
Bâlâda söylediğimiz gibi İslâm’ın bugün zamân-ı ittihâ- Almanya’nın rekabet-i iktisâdiyye ve isti’mâriyyesinden
dında bulunuyoruz. Zîrâ bütün âlem-i İslâm’da şâyân-ı şükr korkarak Cermen ittihâdına karşı İslav ittihâdına göz yum-
ü senâ âsâr-ı intibâh rû-nümâdır. mak isteyen İngilizler İslâm’dan korkacaklarına İslav’dan
İslâm’ın zamân-ı ittihâdında bulunuyoruz. Zîrâ akvâm-ı korksunlar.
İslâmiyye bugün birbirlerini miktarlarıyla, kuvâ-yı maddiyye Hem bizim ne vazîfemiz. Kim kimden korkarsa korksun.
ve ma’neviyyeleriyle biliyorlar. Biz müslümanlar bilmeliyiz ki bizim cehl ile keselden başka
İslâm’ın zamân-ı ittihâdında bulunuyoruz. Zîrâ medeni- korkacak bir şeyimiz yoktur.
yet-i hâzıra sâyesinde akvâm-ı İslâmiyye beyninde vesâit-i Binâenaleyh keseli terk ederek çalışalım. İttihâda doğru
muvâsala mevcûd olduğu gibi memâlik-i İslâmiyye de coğ- ilerleyelim.
râfî nokta-i nazardan yekdiğerine muttasıl bulunuyor. Arş ileri, arş bizimdir felâh
İslâm’ın zamân-ı ittihâdında bulunuyoruz. Zîrâ otuz sene
***
İslâm’ın üzerine çöken kâbus-ı istibdad inâyet-i rabbâniyye
ile ortadan kalktı. İslâm hürriyet devrine girdi. Müslümanların ittihâd için tutacakları yolu bugün ben
İslâm’ın tam zamân-ı ittihâdında bulunuyoruz. Zîrâ İslav tafsîl ve ta’yîne muhtaç değilim.
ittihâdı alenen teessüs etti. Zîrâ onun programını Sofya’da İslav kongresi mufassa-
İslav kongresiyle Rus Japon ittifâkının bir zamanda lan yaptı. Telgraflar bu programı neşr etti. Biz de o prog-
vukūu tesâdüfât-ı garîbedendir. Bu garâbete bir nazar-ı ramı bi’t-tercüme gazetemize derc ettik. Bizim de ta’kîb ede-
intibâh ile bakılır ve Rusya’nın İslavlık âlem-i azîmi olduğu ceğimiz program budur.
göz önüne getirebilirse buna tesâdüf demek mümkün de- Bu programı kendimize tatbîk edebilmek için bize bir
ğildir. mebde’ noktası ta’yîn etmek lâzımdır. Çünkü İslav kongre-
Koca âlem-i medeniyyet! İşte gözünün önünde Panisla- sinin İslavlar için vaz’ ettiği program bizim için ikinci adım-
vizm husûle geldi. Buna karşı bir söz tefevvühünden bile â- dır.
ciz kaldın. Biz evvelâ umûm-ı akvâm-ı İslâmiyye’de kābil-i tatbîk
Geçen haftaki makālemizde İslav ittihâdının zâhirdeki bir tahsîl-i ibtidâî programı yapmaya mecbûruz.
iddiâlara rağmen siyâsî olduğunu söylemiştik. Tahsîl-i ibtidâî demek mekâtib-i ibtidâiyye tedrîsâtı de-
Rusya’nın Japonya ile i’tilâf mukāvelenâmesi akdetmesi mek değildir. İnsana sağını solunu önünü arkasını altını üs-
aksâ-yı şarkta meşgûl olan nazarını biraz Avrupa’ya getire- tünü bildirecek tahsîlin programı demektir.
bilmek için idi. Evvelâ dîn-i hakkı ta’lîm edecek bir İslâm ilm-i hâli hu-
Rusya Japonya ile muhârebeye tutuştuğu zaman Bal- sûle getireceğiz. Bu [364] ilm-i hâl mezhebe göre mecmaun
kanlar kaynıyordu. O zaman Almanya’nın Balkan politikası aleyh mesâili ihtivâ edecek. Mezâhib ihtilâfâtını kaldırmak,
âmâl-i Osmâniyye’ye muvâfık çıktı. Rusya işe karışmadığı mezâhibi kaldırmakla yahud münâzara ile mümkün olamaz.
için o zamanki statüko Balkanlarda muhâfaza olabildi. Rus- Mecmaun aleyh olan mesâili hâvî ilm-i hâl vücûda ge-
ya kendi istediği gibi işe karışamayarak Balkan mesâilinin tirildikten ve bunu memleketleri birbirine muttasıl olmak ve
hallolunmasını ister istemez hazm etmek mecbûriyetinde mâlik-i istiklâl bulunmak cihetiyle erkân-ı ittihâd olması lâ-
bulundu. Şimdi Japonya ile akdettiği i’tilâf sâyesinde aksâ- zım gelen Osmanlı, İran, Afganistan mekteplerinde tedrîsi
yı şarktaki menâfiini te’mîn ederek ittihâd-ı İslav sâyesinde kararlaştırdıktan sonra herkes yine mensûb olduğu mezhe-
Avrupa işleriyle meşgul olmak istiyor. Rusya’nın Avrupa’da bin kitaplarını mu’tekadâtını pek a’lâ okur.
işleri Balkanlardadır. Bundan başka bir de İran’da işleri var. Sâniyen bir İslâm coğrafyası husûle getirilecek. Bu coğ-
Rusya’nın Balkan’da işleri devlet-i Osmâniyye’ye temâs rafya müslümanların mikdarını bulundukları memâlikin e-
eder. Şu halde Rusya’nın meşgul olmak istediği işler âlem-i kālîm ve mahsûlâtını, mütekellim oldukları lisânları, ahvâl-i
İslâm’a tealluk ediyor. ictimâiyye ve iktisâdiyyelerini, seviye-i ma’lûmatlarını bildi-
Âlem-i İslâm’a tealluk eden işlerin kâffesi devlet-i Osmâ- recek.
niyye’nin alâka-dâr olacağı işlerdir. Sâlisen bir târîh-i İslâm yapılacak. Bu tarih, İslâm’ın zu-
Ruslar yeryüzünde en büyük İslav devletidir. Osmanlılar hûr u intişârıyla on üç asır içinde tevessüünün mikdarını ve
yeryüzünde yalnız kuvvet ve satvet cihetiyle yalnız en büyük esbâb-ı inhitâtını gösterecek.
değil hem de yegâne İslâm devletidir. Râbian umûm-ı akvâm-ı İslâmiyye için bir lisân-ı umûmî
Ruslar ittihâd-ı İslâv te’sîs etti. Osmanlılar niçin ittihâd-ı intihâb olunacak ve kâffe-i akvâm-ı İslâmiyye o lisânın tes-
İslâm te’sîs etmesin. hîl-i ta’lîmine, ta’mîm-i intişârına hizmet edecek. Ve ittihâd-ı
İslâm için yazılmış olan kitapların kâffesi evvelâ bu lisânda
1
Haşr, 59/14. yazılacak sonra elsine-i İslâmiyye’nin kâffesine tercüme olu-
2
Âl-i İmrân, 3/139. nacaktır.
İslâm’ın lisân-ı umûmîsi şimdiye kadar el-Arab’ın he- yüz bin İslâm’ın hûkūk-ı maddiyye ve ma’neviyyesini pîş-i
men her nüshasında söylediğim gibi mevcuddur. Bu da li- nazarında tecellî ettirerek bütün mevcûdiyet-i maddiyye ve
sân-ı Arabî’dir. ma’neviyyesiyle yine o İslâm kardeşlerinin her türlü hukū-
Lisân-ı Arabî dünyanın en büyük lisânıdır. Lâ-yemûttur, kunu sıyânet ve muhâfaza etmek için çalışmış ve yorulmak
onun ta’mîmi ve teshîl-i ta’lîmi için lâzım gelen vesâiti te- bilmeyen bir azm-i mücâhidâne ile uğraşmış ve muvaffak
dârik ve istihsâl etmek umûm müslümanlara farzdır. Hele olmuş bir vücûd-ı kıymet-dârı ilelebet zâyi’ etmek felâketine
devlet-i Osmâniyye’ye hem farz hem vâcib hem sünnet katlanmaya mecbur olurlar.
hem müstehabdır. Hükûmet-i müstebidde rehâvet politikasıyla Bosna Her-
İslâm’da ihtilâf-ı mezâhib ilm-i hâlin tevhîdine mânî’ desek’teki İslâm kardeşlerimizin gördükleri haksız muameleleri,
ğildir. Zîrâ asılda ihtilâf yoktur. İhtilâf derece-i sâniyye me- müsâvâtsızlığı kāle almadığı gibi hukûk-ı siyâsiyyelerini gör-
sâilindedir. mek için gözlerine çekilen perde-i siyâhı kaldırmak isteme-
Müslümanlar hangi mezhebe mensûb olurlarsa olsunlar. dikleri halde işte o muhterem vücûd refîklarıyla altı yüz bin
Kâffe-i sıfât-ı kemâlete ile muttasıf ve bilcümle nakâyıstan İslâm’ın hukūkunu istirdâd için hükûmet-i işgâliyyenin ku-
münezzeh hâlık-ı kevn ü mekân bir Allah’a îmân ederler. Ve vâsına bakmayarak, hâmîsiz olarak tarîk-i mücâhedeye atıl-
yine kâffe-i mezâhib-i İslâmiyye’de Hazret-i Muhammed mış ve hükûmet-i seniyyenin irtibâtını fi’len uyandırmak
(sav) hak peygamberdir. Şu halde müslümanların ilm ü hâli üzere müteaddid defalar İstanbul’a gelerek ilticâlarda bulun-
“Lâilâhe illallâh Muhammedün Resûlullâh” kelimeteyninde muş ve emsâli gibi me’mûriyyet ve nişân sevdâsına düş-
hâsıldır. Bu ilm-i hâl İslâm’ın şu kelimeteynden sonra far- meyerek hakīkī bir mücâhid olduğunu isbât etmiş idi. Fakat
ziyetine i’tikād vücûbunu ta’lîm edeceği beş vakit namaz, herkesin ma’lûmu olduğu gibi o zaman bu gibilerin sözleri
sıyâm-ı Ramazân, hac, zekât, yine mezâhib-i İslâmiyye’nin mesmû’ olmadığından Ali Bey makām-ı Hilâfet’te hiçbir şey
kâffesinde müttefekun aleyhtir. Şu halde müslümanlar bey- yapmaya muvaffak olamamış, maamâfih kardeşlerine ser-
ninde muhtelefun fîh mesâil ya felsefî, ya târihî, yahud fer’î- bestçe nefes aldırmak için işi tarîk-i siyâsete dökerek Berlin
dir. Bu ihtilâfâtın mâni’-i ittihâd olması akıldan baîddir. Kongresi’nin Bosna Hersek hakkındaki mukarrerâtından
İlm-i hâlin hâvî olacağı mesâil içinde en mühimlerinden bâhis ve me’mûrîn-i mahalliyyeyi şikâyet yollu bir mazbata
biri de İslâm nazarında bir âile i’tibâr olunan ebnâ-yı be- ile Viyana ve Macar parlamentolarına kadar gitmiş ve nüz-
şerin cins ü lisân ile ayrılamayacağı ve milliyet ve cinsiyetin zâra istîzâh ettirmiştir. Ali Bey şu hidemât-ı vatan-perve-
Müslümanlık’ta dîn-i İslâm’ın âhirete müteallık birtakım ne- rânesini kimsenin muâvenetine arz-ı iftikār etmeden kendi
sâyihten ibâret olmayıp ictimâiyât ve siyâsiyâtın dinden parasını sarf ederek îfâ etmiş, bu sûretle kulûb-ı İslâm’da
hâriç olmadığı ve bundan dolayı “Dîn ve millet ikisi birdir” büyük bir yer kazanmış ve “menşûre” mes’elesini kāle al-
sözü İslâm’da aslu’l-usûl-i siyâset bulunduğu kaziyyeleridir. mayan ve tamamıyla unutulmuş bir halde gösteren Avus-
Eyyühe’l-müslimûn! İşte ben dilimin döndüğünü söyle- turya hükûmetine bunu kabûl ettirmiş idi. Bosna müslü-
dim. Hayya ale’l-felâh. manlarının hukūk-ı müktesebeleri mağsûb olduğu halde
El-Arab Muhammed Ubeydullâh iâde ettirdiği gibi “serbestî-i maârif, evkāf” mesâil-i mühim-
*** mesini İslâmların tamamıyla lehine hallettirmiş ve kendile-
rine hayât-ı medeniyye kazandırmış idi. Şu gayreti esnâ-
Zeyl: sında Osmanlıların kazandıkları meşrûtiyyet kendisini sevin-
Dînin siyâsiyâtta bî-taraf kalması lüzûmunu iddiâ eden- dirmiş ise de “ilhak” kendisiyle beraber zavallı İslâmları dil-
lere şurada feylesof-ı zamân Tolstoy’un İslav kongresine sûz etmiş idi. Fakat takdîrin o sûrette tecellî ettiğini görerek
yazdığı mektubu naklederim. Tolstoy akvâmın ittihâd ve im- bu defa bütün bütün hâmîsiz kalan kardeşlerini muhâfaza
tizâcına hizmet edecek olan ittihâd-ı İslav kongresini tebrîk etmek için var kuvveti bâzûya vererek çalışmış ve şu gay-
ettiğinden sonra diyor ki: retle anâsır-ı sâireden daha az miktarda oldukları halde â-
“Bence beşeriyetin sükûn ve istirâhatini te’mîn edecek lem-i İslâm’a medâr-ı mefharet olacak bir muvaffakıyet ola-
olan yegâne ittihâd ancak ittihâd-ı dînîdir.” rak, işte ilk meclisin riyâsetini unsur-ı İslâm’da temsîle mu-
vaffak olmuş fakat efsûs bütün gayret ve faâliyetinin rû-
nümâ olacağı bir zamanda ecelin hükm-i bî-emânından
kurtulamamış gitmiştir.
FİRDEVS ALİ BEY
İşte böyle faâl, böyle kıymet-dâr bir vücûdu zâyi’ eden
Bosna Hersek meclis-i meb’ûsân reisi Ali Bey Firdevs’in Bosna İslâmlarıyla âile-i keder-dîdesine beyân-ı ta’ziyyet e-
vefâtı münâsebetiyle Bosnalı Besîm-zâde Mustafa Bey yazı- deriz.
yor:
Bu zıyâ-ı azîm, şu vak’a-i dilsûz zavallı Boşnak İslâmları
““Matbaa-i Hayriyye”” ve Şürekâsı Müdîr-i Mes’ûl: Eşref Edîb
dil-hûn etti. Nasıl ağlamasınlar ki hâmîsiz kalan zavallı altı

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
4 Ağustos 1910 28 Recebülferd 328 Perşembe 22 Temmuz 326 Dördüncü Cild - Aded: 100
TEFSÎR-İ ŞERÎF duğu üzere alel-ekser sâir tââtı ve maâsîden tecennübü is-
titbâ’ ve istilzâm eylediğine mebnî müttakīn lafzının ikinci
Envâr-ı Kur’ân
tefsîre göre tazammun eylediği evsâfı bu cümle tafsîl ve îzâh
ediyor.
َ ُ ِ ُْ
3- 1(‫ينفقون‬ َّ ِ َ ‫الصلوة‬
ْ ُ َ ْ َ َ ‫ومما‬
‫رزقناهم‬ َ ٰ َّ ‫ويقيمون‬
َ ُ ٖ ُ َ ‫بالغيب‬ َ ُ ِ ْ ُ ‫الذين‬
ِ ْ َ ْ ِ ‫يؤمنون‬ َ ٖ َّ َ ) Îmân, lügatta tasdîk ma’nâsında müsta’meldir. Şer’de
ise tevhîd, nübüvvet, ba’s, cezâ ve emsâli gibi peygamberi-
(O müttakīler) ki onlar gayba îmân ederler (Zât-ı bârî ve
miz sallallâhu aleyhi ve sellem Efendimiz’in dîninden oldu-
sıfât-ı aliyyesi, nübüvvetler ve nübüvvetlere müteallık ah-
ğu bi’z-zarûre ma’lûm olan husûsâtı tasdîk etmedikçe tahak-
kâm ve şerâi’, yevm-i âhiret ve ba’s ve nüşûr ile hesâb ve
kuk etmez. Cumhûr-ı muhaddisîn indinde îmân şu üç emrin
cezâya mütedâir ahvâl-i âhiret gibi şevâhid ve delâil kāim
mecmûundan ibârettir: Hakkı i’tikād etmek ve hakkı ikrâr
olan umûr-ı nâ-mahsûsayı tasdîk ve i’tirâf eylerler) ve ikā-
eylemek ve mûcibi ile amel etmek. İmdi yalnız i’tikādı ihlâl
me-i salât ederler (Namâzı takvîm ve ta’dîl ederek hakkıyla
eden münâfık, ikrârı ihlâl eden kâfir, ameli ihlâl eden fâ-
edâ eylerler; ferâiziyle sünen ve âdâbına dâir hudûd-ı
sıktır.
zâhiresine ve huşûa ve Cenâb-ı Akdes’e kalb ile ikbâl ve
Gayb kelimesi masdardır ve burada gâib ma’nâsında
teveccühe müteallık hukūk-ı bâtınasına mürâ’ât kılarlar) ve
müsta’meldir; gâib denmeyip de yerine gayb kelimesinin
kendilerini merzûk eylediğimiz şeylerden infâk ederler (On-
ikāme edilmesi, âdile adl ıtlâkı gibi mübâlağa içindir, nite-
lar kendilerine ihsân eylediğimiz emvâlden farz olsun nefl
olsun alel-ıtlâk sebîl-i hayra mâl sarf eylerler).
kim bu nükteye mebnî 4(‫والشهادة‬ ِ َ َ َّ َ ‫الغيب‬ ُ ِ َ ) nazm-ı celîlinde
ِ ْ َ ْ ‫عالم‬
şehâde lafzı ism-i fâil makamına ikāme olunmuştur. Burada
Eğer takvâ yalnız terk-i maâsî ile tefsîr olunursa bu cüm-
gayb ile murâd ol emr-i hafîdir ki histen gâib olur ve akıl
le-i kudsiyye mâ-kablini takyîd eder ve tahliyyenin tahliye
onu bi’l-bedâhe idrâk edemez. Bu da iki kısımdır: Biri odur
ve tasvîrin saykal ve cilâ üzerine terettübü gibi mâ-kabli üze-
ki nazar ve istidlâl ile bilinmez, bu kısım emr-i hafîyi bilmek
rine terettüb eyler. Eğer takvâ şer’an müteârif ve örfen mü-
tebâdir olduğu üzere fi’l-i tâ’ât ve terk-i seyyiât ile tefsîr
Cenâb-ı Allâmu’l-guyûba mahsûstur, 5( ‫الغيب َلا‬ ِ ْ َ ْ ‫مفاتح‬ َُِْ َ
ُ ِ َ َ ‫وعنده‬
‫هو‬ َّ ِ َ ُ َ ْ َ ) kavl-i şerîfi ile maksûd olan da budur. Diğeri
َ ُ ‫يعلمها الا‬
ediliyorsa o halde bu cümle mâ-kablini muvazzıh ve kâşif
odur ki hafî ise de delîl kāim olduğundan nazar ve istidlâl ile
olur; çünkü îmân ile salât ve sadakaya dâir imâd-ı a’mâl ve
bilinir; Sâni’ teâlâ ve sıfât-ı aliyyesi, âhiret ve yevm-i âhiret
esâs-ı hasenâtı müştemil olduğuna, bunlar ise a’mâl-i
gibi. Bu âyet-i kerîmede maksûd olan bu kısm-ı sânîdir.
nefsâniyye ile ibâdât-ı bedeniyye ve mâliyyenin ümmehâtı
ِ َ ْ َ ْ ‫عن‬ Nâs iki kısımdır. Bir kısmı maddîdir ki mahsûsâttan baş-
ِ َ ْ ُ ْ َ ‫الفحشاء‬
olup 2(‫والمنكر‬ ٰ ْ َ ‫الصلوة‬
ِ َ ‫تنهى‬ َّ ِ ) nazm-ı celîli ile 3( ‫الصلاة‬
َ ٰ َّ ‫ان‬ ُ َ َّ
ْ ِ kasına [366] inanmaz, diğer kısmı gayr-i maddîdir ki bunlar
‫الإسلام‬ ُ َ َ ْ َ ‫والزكاة‬
ِ َ ْ ِ ‫قنطرة‬ ُ َ َّ ‫الدين‬
ِ ِّ ‫عماد‬
ُ َ ) hadîs-i şerîfinde müşâhed ol- hissin idrâk etmediği şeylere yani meşâirden kaybolan eş-
1
Bakara, 2/3.
2 4
Ankebut, 29/45. En’âm, 6/73.
3 5
Beyhâkî, Şuabu’l-İman, 2550, 3038. En’âm, 6/59.
yâya inanırlar. Müstağnî-i beyândır ki Allah’a ve melâikeye reketi şu düstûr-ı hikmet ta’yîn eder: 3( ‫يسرفوا‬ ُ َ ْ َ ‫والذين ِ َاذا‬
ُ ِ ْ ُ ‫انفقوا َ ْلم‬ َ ٖ َّ َ
ve yevm-i âhirete îmân gayba îmândır. Allah’a îmân etme- ‫قواما‬ َ
ً َ ‫ذلك‬ ِ ٰ
َ ‫بين‬ َ ْ َ ‫وكان‬َ َ َ ‫يقتروا‬ ْ
ُ ُ َ ‫ولم‬ َ
ْ َ ).
yen adamın Kur’ân’a ihtidâ etmesi mümkün değildir; böyle İnfâk ile takviye-i ebdânda istiâne olunan niam-ı zâhire-
bir adamı hidâyet ve irşâda tasaddî eden kimse bu âlemin ye ve ulûm ve maârif gibi takviye-i nüfûs-vâr vâhide istiâne
sıfât-ı kemâl ile muttasıf bir ilâhı bulunduğuna dâir o adama edilen niam-ı bâtıneye şâmil olarak cemî’ mevâzi-i muâve-
karşı hüccet-i akliyye ikāme edip sonra Kur’ân’ın Cenâb-ı netten infâkı murâd etmek de muhtemeldir. Bu ihtimali Re-
Akdes-i Kibriyâ’dan hidâyet olduğuna onu iknâ’ etmelidir. sûl-i Ekrem sallallâhu aleyhi ve sellem efendimizin 4( ً‫علما‬ ْ ِ ‫إن‬ّ
Îmân-ı bil-gayb mahsûsun mâverâsında mevcûda i’tikād ُْ ِ ‫ينفق‬
‫منه‬ َُ ْ ُ ‫ككنز َلا‬
ٍ ْ َ َ ‫به‬ ِ ِ ‫ينتفع‬
َُ َ ْ ُ ‫ ) َلا‬kavl-i şerîfleri te’yîd eder. ( ‫ومما‬ َّ ِ َ
olup mücerred îmân-ı bil-gaybın ise nef’i olmadığından hi- َ ُ ِ ْ ُ ‫رزقناهم‬
‫ينفقون‬ ُْ َ ْ َ َ ) nazm-ı celîlini kendilerini mütehassıs kıldığımız
dâyet-i Kur’ân ile intifâ’ eden mü’minîn-i bil-gaybın alâmâ- envâr-ı ma’rifetten ifâza ederler sûretinde tefsîr edenler bu
tını Kur’ân gerek bu cümle ve gerek cümel-i âtiyye ile be- ihtimale zâhib olanlardır – K[kaf].
yân ve îzâh buyurmuştur – A[ayın]. َ ُ ِ ْ ُ ‫رزقناهم‬
(‫ينفقون‬ َّ ِ َ ) vasfı îmân-ı bi’l-gaybın akvâ-yı emâ-
ْ ُ َ ْ َ َ ‫ومما‬
İkāme-i salât, onun erkânını ta’dîl ve ferâiz ile sünen ve râtın-dandır. Pek çok kimseler vardır ki salât u savm gibi en-
âdâbında zîğ vukūundan onu hıfz eylemekten ibârettir – vâ-i ibâdât-ı bedeniyyeyi îfâ ederler de Allah için bir miktar
S[sin]. (‫ )يقيمون‬ikāmettendir, sen bir şeyi hakkıyla îfâ ettiğin malın fedâ edilmesini îcâb eder bir hâl zuhûr edince kat’an
zaman (‫ )اقمت الشئ اقامة‬dersin. Cenâb-ı Hak 1( ‫یء‬ ٍ ْ َ‫على ش‬ َُْْ
ٰ َ ‫لستم‬ ibrâz-ı meâsir-i mürüvvet ve fütüvvet etmezler (Donanma-
‫والانجيل‬ ِ ْ َ ٰ ْ َّ ‫تقي ُموا‬
َ ٖ ْ َ ‫التوریة‬ ٖ ُ ‫حتى‬
ّٰ َ ) buyurmuştur ki ilim ve amel ile mıza iâne husûsunda dirîğ-i fütüvvet eden bazı ağniyâmız
Tevrat ve İncil’in hakkını îfâ edinceye dek demektir – M. da bu kabîldendir. Beyne’l-akvâm hayâtı şevket-i bahriyye-
2
َ ٰ َّ ‫يقيمون‬
(‫الصلوة‬ َ ُ ٖ ُ ) buyruldu da (‫ويصلون‬ ّ َ ُ ) denilmedi. Bu iki ta’bîr sinin takviyyetine vâbeste bulunan vatanın feryâdına yetiş-
arasında fark vardır; çünkü namaz keyfiyet-i mahsûsa ile memek ne demek olduğunu îzâha hâcet mi var.)
tahdîd olununca onu bu keyfiyet ile edâ eden kimseye na-
maz kıldı denir, her ne kadar o kimsenin bu fiil ve ameli sa-
‫كر الحمدى بخواهى صد بخواند‬
lâtın hey’et-i zâhireden maksûd olan ma’nâ ve kıvâmından ‫بدينارى چو خر دركل بماند‬
hâlî olsa bile. Binâenaleyh salâtın mâ-bihi’l-kıvâmı bulunan Sa’dî
ma’nâya dâl bir lafza hâcet messetti ki o da Kur’ân’ın ta’bîr Burada infâk ile murâd iyâl ve evlâdı infâk değildir; şöh-
eylediği ikāmet lafzıdır. Salâtın ikāmesi, kemâl-i tahârete ve ret ve câh gibi veyahud ahbâb ile üns ve ülfet gibi bir ivaz
erkân ve sünenin istîfâsına dâir cemî’ hukūkiyle onu edâ ey- mukābelesinde ziyâfetler vermek de maksûd değildir. Şu
lemekten ibârettir demişlerse de bu kavl sûret-i zâhireyi tav- murâddır ki bir insan Cenâb-ı Hakk’ın kendisine in’âm ve
sîf dâiresini tecâvüz etmez; halbuki ikāme ile hâsıl olan kı- ihsân eylediğini ve bir fakīr-i bî-nevâ dahi kendisi gibi Al-
vâm-ı salât, Cenâb-ı Akdes’e teveccüh ve ona huşû-i hakīkī lah’ın bir kulu olduğu halde ya acz ü zaaftan veyahud rızka
ve zât-ı ulûhiyetine ihtiyâc ihsâs eylemekten ibârettir – îsâl eden esbâbtan mahrûmiyetinden nâşî sia-i rızktan mah-
A[ayın]. rûm kalmış olduğunu derk ve taakkul etsin de buralarını te-
Rızk: Râ’nın kesriyle, mutlaka kendisiyle intifâ’ olunan fekkür ederek o bîçâreye dest-i lutf u keremini uzatsın. İmdi
şeye denir ki isimdir, cem’i erzâk gelir. İnfâk: Sarf-ı mâl ey- bir kimse rızâu’llâhı taleben ve hakkında râyegân buyurul-
lemektir. Burada infâk ile murâd, farz olsun nefl olsun alel- muş olan in’âm-ı ilâhîye teşekküren ve kavminden fakr u
ıtlâk sebîl-i hayra mâl sarf etmektir. İnfâkı i’tâ-yı zekât ile ihtiyâcı bulunanlara merhameten bezl-i mâla nefsinde bir
tefsîr edenler infâkın efdal-i envâını zikretmişler demektir. dâî bulursa bilâ-şek o kimse Kur’ân’ın hidâyetini kabûle
(‫رزقناهم‬ َّ ِ َ ) diye cümlenin teb’îz ifâde eden (‫ )ِمْن‬ile tasdîr
ْ ُ َ ْ َ َ ‫ومما‬ temm-i isti’dâd ile müstaid olur ve binâenaleyh İslâm’a
edilmesi mükellefi menhiyyun anh olan isrâftan men’ içindir da’vet olunduğu zaman kemâl-i şevk ile icâbet eder –
– K[kaf]. Mevlânâ Kadı Bezdâvî’nin Allâme-i Zemahşerî’ye A[ayın].
teb’ean: (‫من‬ ْ ِ ) kelimesinin îrâdını mükellefi menhiyyun anh Cenâb-ı Bârî vâhid-i lâ-şerîke-leh olduğu halde (‫رزقنا‬ َ ْ َ َ ) di-
olan isrâftan men’e hamleylemesi mürâret-i fakr ü fâkayı teye zât-ı aliyyesinden cemi’ sîgasıyla ta’bîr buyurulması tef-
cerrü’ edemeyenlere mahsûstur, yoksa alel-ıtlâk sahîh değil- hîm-i zât içindir. Üslûb-ı Arap’ta nefsten mütekellim-i vahde
dir. Sıddîk-i ekber radıyallâhu anh hazretleri cemî-i emvâlini sîgasıyla ta’bîr olunduğu gibi bazen cemi’ sîgasıyla ve bazen
tasadduk etmiş ve Cenâb-ı Resûl-i Ekrem onun sabr u ta- dahi mechûl sîgasıyla ta’bîr edilir. Kur’ân-ı Kerîm üslûb-ı
hammülüne vâkıf olduğu cihetle kendisini men’ eylememiş- Arap üzre şeref-nâzil olduğundan bu üslûbun üçü de Kur’-
tir. Buna mebnîdir ki Hasan bin Sehl hazretleri: İsrâfta hayır ân’da vârid olmuştur. Cenâb-ı Rabb-ı izzet zât-ı aliyyesin-
yoktur diyenlere: Hayırda isrâf yoktur diye cevap vermiştir – den 5(‫وحيدا‬
ً ٖ َ ‫خلقت‬ُ ْ َ َ ‫ومن‬ ْ َ َ ‫ذرنى‬ٖ ْ َ ) [367] kavl-i şerîfinde müfred sî-
M. Bu fakīr ü hakīr dahi der ki umûr-ı hayriyye için ne sarf ِ َ ْ َ ‫انزلناه ٖفى‬
ِ ْ َ ْ ‫ليلة‬
gasıyla, 6(‫القدر‬ ُ َ ْ َ ْ َ ‫ ) ِ َّانا‬nazm-ı celîlinde cem’ sîgasıy-
edilse isrâf denemez. Fakat cemî-i emvâli sarf etmek sıd-
dîkīn ve kâmilîne hâs bir makamdır. Bu makama herkes
i’tilâ edemez. Mecmû-i nâsa nisbet ile bu babda hatt-ı ha- 3
Furkān, 25/67.
4
1 5
Mâide, 5/68. Müddesir, 74/11.
2 6
Mâide, 5/55. Kadr, 97/1.
la, 1(‫الصيام‬
ُ َ ِّ ‫عليكم‬ َ ِ ُ ) âyet-i kerîmesinde ve emsâlinde mâ-
ُ ُ ْ َ َ ‫كتب‬ (‫ )آخرة‬lafzı. Evvelin mâ-kabli bulunan âhirin te’nîsidir,
lem yüsemme fâiluhu sîgasıyla ta’bîr buyurmuştur. nitekim dünya lafzı ednânın te’nîsidir. Bu iki lafzın dâreynde
isti’mâli gâlip olduğundan isim makamına kāim olmuşlardır
– S[sin]. Dünyaya dünya tesmiyesi âhirete dünüvv ü kurbu
4- 2( ‫هم‬ ِ َ ِ ٰ ْ ‫وبا‬
ْ ُ ‫لاخرة‬ ْ ِ ‫انزل‬
َ ِ ْ َ ‫من‬
ِ َ ‫قبلك‬ َ ِ ْ ُ ‫وما‬ َ ْ َ ِ ‫انزل‬
َ َ ‫اليك‬ َ ُ ِ ْ ُ ‫والذين‬
َ ِ ‫يؤمنون‬
َ ِ ْ ُ ‫بما‬ َ ٖ َّ َ bulunduğu, âhirete de âhiret ıtlâkı dünyadan muahhar ol-
ِ
‫يوقنون‬
َ ُ ُ) duğu içindir – B. Âhiret lafzı Kur’ân’da pek çok yerde zikro-
Ve onlar sana münzel olana ve senden evvel münzel lunmuştur. Murâd hayât-ı âhiret ve yahud a’mâle mükâfât
olanlara (yani sana nâzil olan Kur’ân ve şerîat ile Tevrat, ve ukūbet mahalli olan dâr-ı âhirettir.
İncil, Zebur ve suhuf-ı enbiyâ gibi senden evvel güzâr etmiş Îkān: Bir şeye tealluk eden ilmi o şeyden şek ve şüpheyi
peygamberâna münzel bütün kitaplara) îmân ve ahireti nefy ederek itkān eylemektir – K[kaf] S[sin]. Yakīn: Vâkıa mu-
(neş’e-i uhrânın vukūunu) teyakkun ederler (onların kulûbu tâbık ol i’tikāddır ki şek ve zevâl kabûl etmez; şu halde ya-
nûr-ı İlâhî ile müstenîr olduğundan hayât-ı âhireti bütün şü- kīn iki i’tikāddan müterekkibdir, biri filan şeyin şöyle... oldu-
kûk ve evhâmı izâle eder bir ilm-i kat’î ile bilirler). ğunu i’tikād, diğeri o şeyin başka bir sûretle olması müm-
Bu zikrolunan umûra îmân izhâr edenlerin hepsi Kur’- kün olmadığını i’tikāddır. Allah’a ve yevm-i âhirete îmânda
ân’a ihtidâ etmiş değillerdir. Aramızda pek çok kimse görü- yakīn, a’mâldeki âsâriyle bilinir. Yoksa Allah’tan hayâ etme-
rüz ki ona Kur’ân nedir diye sorulsa: (Kelâmullâh’tır bilâ- yerek nâsın hukūkunu ekl edip de benim rûz-ı cezâya ilme’l-
şek) der. Maamâfîh onun a’mâl ü ahvâli Kur’ân’a tatbîk yakīn i’tikādım vardır diyen ehl-i hıdâ’ın kavl-i müzevverleri
edilse külliyen Kur’ân’a mübâyin olduğunu görürüz. Kur’ân ve tavr-ı desîse-kârâneleri asla şâyân-ı iltifât değildir –
gıybetten nemîmeden kizbden men’ eder; halbuki o gıybet A[ayın].
eder, nemîmeye sa’y eder. Kizbden sakınmaz. Kur’ân tefek-
kür ve tedebbürü emreder; halbuki o, Allah Teâlâ’nın hak-
larında 3(‫ساهون‬ ٍ َ ْ َ ‫هم ٖفى‬
َ ُ َ ‫غمرة‬ َ ٖ َّ َ ) buyurduğu gürûhtandır,
ْ ُ ‫الذين‬ ُُِْْ
5- 5(‫المفلحوَن‬ ‫هم‬ َ ِ ٰ ُ َ ‫ربهم‬
ُ ُ ‫واولئك‬ ْ ِ ‫هدى‬
ْ ِ ِّ َ ‫من‬ ً ُ ‫على‬ َ ِ ٰ ُ)
ٰ َ ‫اولـئك‬
kendi müstakbelinde ve mensûb olduğu ümmetin müstak- Onlar (Bu sıfât-ı hamîde ile ittisâf edenler) Rablerinden
belinde tefekkür etmez, âyât ve nüzüru ve havâdis ve iberi (Haklarında şâyân buyurulan) hidâyet üzeredirler (Hazret-i
tedebbür eylemez. Âyet-i kerimede zikrolunan mü’min-i Perverdigâr onları envâ-i lutf u keremle perverde edip tâ ki
mûkın ol kimsedir ki a’mâl ve ahlâkını daima Kur’ân ile Cenâb-ı Akdes-i kibriyâsına ihtidâ mertebesi olan şu mer-
tezyîn eder ve Kur’ân’a ihtidâ edip etmediği taayyün etmek tebeye irtikā eylemişlerdir) ve (dâreynde fevz ve) felâh bu-
için Kur’ân’ı mi’yâr ittihâz edip a’mâl ve ahlâkını ona tatbîk lanlar onlardır (bu fırka-i fâzıla tahkiye buyrulan sıfatları ha-
eder – A[ayın]. sebiyle şerre, tama’, cebânet, hela’, buhl, cevr, huşûnet gibi
Kütüb-i münzeleye icmâlen îmân farz-ı ayndır ve tefâsîli rezâilden bittabi’ tezkiye-i nefs etmiş olacakları ve ef’âl-i ze-
ile müteabbid bulunduğumuz Kur’ân’a tafsîlen îmân farz-ı mîme ve irtikâb-ı fevâhiş ve münkerât ile sunûf-ı şehevât-ı
kifâyedir, zîrâ farz-ı ayn olsa cerh ve müşettete müeddî olur nefsâniyyeye inhimâkden tecennüb edecekleri gibi âdâta ve
ve emr-i meâşı ihlâl eder, din ise yüsrdür, usr değildir – nâs ile hüsn-i muameleye mütedâir Kur’ân’ın fazîlet ve a-
K[kaf] S[sin] M. mel-i sâlih tesmiye eylediği şeylerle de mütehallî bulunacak-
İnzâl bir şeyi a’lâdan esfele nakl eylemektir. İnzâlin me- larından elbette iki cihânda lutf-ı hâss-ı rabbânî ile mümtâz
ânîye tealluku onu hâmil bulunan a’yân ve zevâta tealluku ve serefrâz olurlar).
vâsıtasıyladır. Suhuftan mâadâ kütüb-i ilâhiyyenin rusül-i Bereket-zâde İsmail Hakkı
kirâm aleyhi’s-salâtu ve’s-selâm hazerâtına nüzûlu Cibrîl o
kütübü Cenâb-ı Akdes-i kibriyâdan telakkī-i rûhânî ile te-
lakkī eyledikten veyahud levh-i mahfûzdan hıfzettikten son-
ra onu rusül-i kirâma inzâl ve ilkā etmesi sûretiyledir, vallâ-
hu teâlâ a’lemu – K[kaf] S[sin]. Bu âyet-i kerîmede inzâl ke-
limesi vahiy ma’nâsınadır – B. İnzâl lafzı ile murâd, cânib-i
refî’-i ulûhiyyetten vürûd edip ibâda vahy olunan irşâd-ı
ilâhîdir. Buna inzâl tesmiye edilmesi cânib-i ulûhiyyette – 24 –
mahlûkuna nisbet ile uluvv-i mekânet bulunduğu içindir. Ebû Tâlib hazretleri de pederleri Cenâb-ı Abdülmuttalib
Kur’ân, vahiyden mâadâ niam-ı ilâhiyyeye de inzâl ıtlâk e- gibi şurb-i hamr misilli habâisi nefsine tahrîm etmiş ve pek
ِ َّ ِ ‫ومنافع‬
dip 4(‫للناس‬ ُ ِ َ َ َ ‫ديد‬ ِ ٖ ‫الحديد‬
ٌ ْ َ ‫فيه‬
ٌ ٖ َ‫باس ش‬ َ ٖ َ ْ ‫وانزلنا‬
َ ْ َ ْ َ َ ) buyurmuştur – çok mezâyâ ve mefâhir ile temeyyüz eylemiş idi. Resûl-i Ek-
A[ayın]. rem efendimiz hazretleri hâzineleri Ümmü Eymen radıyallal-
lâhu anhâya “Sen vâlidemden sonra benim vâlidemsin”
buyurdukları gibi Ebû Tâlib hakkında da ba’de’n-nübüvve
1
Bakara, 2/183. dahi “pederim” ta’bîrini mükerreren isti’mâl etmişlerdir.
2
Bakara, 2/4.
3
Zâriyât, 51/11.
4 5
Hadid, 57/25. Bakara, 2/5.
[368] Asıl ismi Abd-i menâf* olup ekber evlâdı olan Tâ- dâkârlıklar etmiş, kendisi nübüvvetin onuncu senesine ka-
lib ile** tekennî ederek ol vechile iştihâr etmiş idi. Resûl-i dar muammer olmuş idi. Bu müddet zarfında –ileride bast ü
Ekrem hazretlerini pek ziyâde sevip bütün evlâdı fevkinde beyân olunacağı üzere– efendimiz hazretleri süfehâ-yı Mek-
tutardı. Hengâm-ı tufûliyyetlerinde yanında yatırır. Etyab-i ke’nin taarruzât ve tecâvüzâtından masûn bulunurlardı.
taâmı kendisine yedirirdi. Hakīkat-ı ma’rûza bilcümle kütüb-i siyer ve tevârîhte
Pederleri Abdü’l-muttalib’in serveti bütün evlâdı bey- esânîd-i sahîha ve vesâik-i sarîha ile te’yîd ve isbât edilmiş
ninde inkısâma uğramakla Ebû Tâlib vüs’at-i maîşete mâlik olmakla sübûtunda iştibâha imkân yoktur. Binâenaleyh vâ-
değildi: fakat bu şeref-i himâyeyi ihrâzla Resûl-i Ekrem’i kıf-ı hakāyık olan erbâb-ı mütâlaa Dozy-Cevdet tarihinin
hânesine almakla maddî ve ma’nevî berekâta mazhar ol- muhtevî olduğu isnâdât-ı âtiyyeyi nazar-ı nefret ve istikrâh
muş idi. Her işinde muvaffakıyet nümâyân idi. Daima gö- ile telakkī edecekleri, her fıkrasını hezeyân-ı mahmûm kabî-
rürdü ki evlâd u iyâli için ihzâr olunan et’ime ne kadar az linden sayacakları emr-i tabîîdir.
olsa muhterem birâderzâdesi iştirâk eylediği zaman kâffesini İttifâk-ı fukahâ ile nakl-i küfrün küfr olmamasına ve tâ-
doyurur, hatta fazla bile kalırdı. rîh-i İslâmiyyet nâm-ı müsteârıyla neşr olunan eser-i garaz-
Ümmü Eymen radiyallâhu anhâdan mervî olduğu üzere kârî-i habîsenin harfiyen redd ü iptâli matlûb ve mültezem
“Resûl-i Ekrem hazretlerinin zamân-ı sabâvetlerinde bir defa bulunmasına binâen bu misilli hezeyânları da bi’l-mecbû-
olsun açlık veya susuzluktan şikâyet ettikleri görülmemiş, riyye kitabımıza derc ediyoruz.
ekser evkātta ale’s-sabâh Zemzem-i şerîften bir iki yudum “Ebû Tâlib sahî bir adam idi. Fakat o derece fakīr idi ki
su içerek onunla iktifâ eder, kendisine yemek teklîf olunduk- âilesinin havâic-i zarûriyyesini te’mîn edemiyordu. Binâen-
ta ben aç değilim derlermiş, Ebû Tâlib’in mâidesine hâzır aleyh Muhammed (sav) kendi maîşetini tedârik etmek, ba-
olmaları mahzâ onun hatırına riâyet maksadıyla vukū’ bu- şının çâresine bakmak mecbûriyetinde bulunduğunu gördü.
lurmuş.” Çobanlık etmeye başladı. Mekkelilerin keçilerini ve koyun-
Ebû Tâlib hazretleri nâil olduğu bu şeref-i himâye ve larını muhâfaza ediyordu. Çobanlık ise Arapların nazarında
kefâleti ba’de’n-nübüvve dahi muhâfaza ederek azîm fe- muhakkar bir iştir. Bu cihetle çobanlığı ekseriya kadınlara,
esirlere terk ederlerdi, Muhammed (sav)’in çobanlıktan al-
*
Revâfız tâifesi “İmrân” olmasını iddiâ edip ( ‫ونوحا‬ َ َ ٰ ‫اصطفى‬
ً ُ َ ‫ادم‬ ٰ َ ْ ‫الله‬ َّ ِ
َ ّٰ ‫ان‬ dığı maâş pek cüz’î idi. Bunun için bir vâsıta-i maîşet te’mîn
َ ٖ َ َ ْ ‫على‬
‫العالمين‬ َ َ ‫عمرن‬ َ ٰ َ ‫ابرهيم‬
َ ٰ ْ ِ ‫وال‬ َ ٰ َ ) [Âl-i İmrân, 3/33] âyet-i kerîmesinde
َ ٖ ٰ ْ ِ ‫وال‬ etmek üzere sûs meyvelerini zer’ etmeye dahi koyuldu.”
“Âl-i İmrân”dan murâd Âl-i Ebî Tâlib’dir derler. Zaten bütün ta- Bir kere evlâd u iyâlini iâşeden âciz olan fakir bir ada-
vâif-i Şîîyye tevhîde dâir iş’ârına ilâve ettikleri ehâdîs-i vâhiyye ile mın hissolunacak mertebe sehâveti olamayacağı âşikârdır.
İslâmiyet’ine zâhib olmuşlardır. Halbuki en son kelâmı “alâ dîni Binâenaleyh sehâvetle medh ü sitâyişe şâyân görülen Ebû
Abdi’l-muttalib” idi.
Tâlib’e derece-i nihâyede fakr u zarûret isnâdı tenâkuzdan
Hâfız ibni Kesîr rahimehullâh diyor ki revâfızın iddiâ-yı vâki’leri
zâhirü’l-butlândır. Bunlar bu iddiâya cür’et ettikleri zaman âyet-i hâlî değildir.
mezkûrenin mâbâdi olan ( ‫لك َما ٖفى‬ ُ ْ َ َ ‫رب ِ ٖ ّانى‬
َ َ ‫نذرت‬ ِّ َ ‫عمرن‬َ ٰ ْ ِ ‫امرات‬ ِ َ َ ‫ِ ْاذ‬
ُ َ َ ْ ‫قالت‬ Sâniyen müşârün ileyh hakkında kütüb-i mu’teberede
‫محررا‬ ٖ ْ َ ) [Âl-i İmrân, 3/35] nazm-ı celîlini hiç nazar-ı mütâlaaya
ً َّ َ ُ ‫بطنى‬ (‫ )وكان من حكام قريش وساداتها ومرجعها فى الملمات‬ibâresi okun-
almamışlardır. Nasıl ki bir dervişe “namaz kılsan a” diyen kimseye maktadır.
cevâben mezbûrun (‫تقولون‬ َ ُ ُ َ ‫تعلموا َما‬
ُ َ ْ َ ‫حتى‬
ّٰ َ ‫سكارى‬ٰ َ ُ ‫وانتم‬ َ ٰ َّ ‫تقربوا‬
ْ ُ ْ َ َ ‫الصلوة‬ ُ َ ْ َ ‫) َلا‬ Ednâ mertebe fikir ve mülâhaza sâhibi olanlar i’tirâf e-
[Nisâ, 4/43] âyet-i celîlesinin yalnız baş tarafını okumakla iktifâ
eylediği mervîdir. derler ki bilcümle kabâil-i Kureyş nezdinde siyâdetle ma’rûf,
**
Bundan başka Ebû Tâlib’in daha üç oğlu var idi ki Akîl ve Ca’fer vekâi-i mühimmede merci-i enâm olan bir zât vüs’at-i maî-
ve Ali radıyallâhu anhüm hazerâtıdır. Her biri mâ-dûnundan on şete mâlik olmayabilirse de mümkün değil efkar-ı fukarâdan
yaş büyüktür. Ümmü Hanî ve Cumâne nâmında iki kızı da vardı. olamaz. Ebû Tâlib’in ticâretle iştiğâli de ma’lûmdur. Arasıra
Tâlib’den mâadâsı kabûl-i İslâmiyyet etmişlerdir. Tâlib ise Bedir kervanla Suriye’ye azîmet ederdi. Hatta sinn-i mübârekleri
vak’asında müşrikîn tarafında bulunarak maktûl olmuştur. Akîl da
on ikiye vâsıl olduğu hengâmda arzû-yı hümâyûnlarına bi-
Bedir gazâsında bulunup esîr düşmüş ve Hazret-i Abbâs tarafın-
dan fidyesi verilerek tahlîs edilmiştir. Hudeybiye vak’asından nâen Resûl-i Ekrem efendimizi de birlikte istishâb etmişti ki
biraz evvel kabûl-i İslâmiyyet eyledi. Cenâb-ı Ca’fer ki zü’l-cenâ- kütüb-i siyerde tafsîl olunduğu vechile bu seferlerinde “Ba-
heyn unvânıyla ma’rûftur İslâmiyet’i kadîm ve şânı pek âlîdir. Di- hîra” nâm râhib ile mülâkat vukū’ bulmuştur.
yâr-ı Habeşe’ye hicret edenlerin pîşvâlarındandır. Sâlisen Ebû Tâlib – bunların iddiâ ettiği gibi– zarûret-i
Medîne’ye avdetleri feth-i Hayber hengâmına müsâdif olmakla fevka’l-’âde içinde yanıp kavrulmakta olsaydı Resûl-i Ekrem
Resûl-i Ekrem efendimiz ol kadar ferahnâk oldular ki “Hangisine
hazretlerinin hâmî-i müşfiki olan dûr-endîş Abdü’l-muttalib
sevineceğimi bilemiyorum. Hayber’in fethine mi yoksa Ca’fer’in
kudûmüne mi!” buyurdular ve alınlarından öpüp kendisini kucak- bu şeref-i himâye kendilerine tevdî’ olunmak husûsunda arz
ladılar ve mescid-i şerîf yanında bir hâne tahsîs ettiler. u niyâzda bulunan zengin oğullarını bırakır da Ebû Tâlib’i
Cümlesinin vâlidesi Fâtıma binti Esed bin Hâşim’dir ki pek fâzıla tercîh eder miydi. Müşârün ileyh daha ziyâde şefkat ve sa-
bir kadın idi kabûl-i İslâmiyyet edip ba’de’l-hicre Medîne-i mü- mîmiyyet aramış ise de emr-i iâşe ve idârenin ehemmiyetini
nevverede irtihâl etmiştir.
asla nazar-ı i’tinâya almış değildi denilebilir mi?
Vefâtında Resûl-i Ekrem hazretleri na’şına kamîs-i mübâreklerini
ilbâs ile bizzat kabrine yatırmış ve sebebini suâl edende “Ebû Tâ-
Hilye-i insâftan mahrûm bulunan Doktor Dozy ile hem-
lib’den sonra bana en ziyâde birr ü şefkat ibrâz eden bu kadın pâları olanların akl u mantık hâricinde kâin bu faraziyeleri
idi” buyurmuşlardır. (Üsdü’l-Gābe) Resûl-i Ekrem efendimiz [369] hazretlerine çobanlık ve mey-
ve-fürûşlukla sûret-i âdiyyede te’mîn-i maîşete mecbûriyyet iştiğâl eylediği zaman hiddet-i tabîiyye ve zulm-i garîzîden
isnâd ederek (hâşâ-lillâh) şân-ı vâlâ-yı risâleti tenzîl ve istih- tehzîb-i nefs etmiş bulunur. A’del ahvâl üzre îfâ-yı vezâife
fâf etmek garaz-ı fâsidinden nâşî hep uydurma şeyler, mü- muvaffak olur.
nâsebet almaz bühtânlar olduğu “Çobanlık ise Araplar nez- Erbâb-ı tedkīk ve ulemâ-yı felsefe vekā’i-i câriyyenin
dinde gâyet muhakkar bir iş idi. Bu cihetle çobanlığı ekse- ledünniyâtına vukūfla kesb-i imtiyâz eden zevâttan ibârettir
riya kadınlara ve esirlere terk ederlerdi......” sözlerini ilâve ki bunlar zevâhir-i ahvâl ve ahbâra değil! Belki her vâkıanın
etmekle de tamamen tezâhür etmektedir. ihtivâ eylediği hikem ü esrâra binâ-yı hükmederler. Hüsn ü
El-hâsıl çobanlıkla te’mîn-i maîşet sahâ-i fezâil-pîrâ-yı niyet ve zekâ ve reviyyetleri nisbetinde irşâd-ı enâma mu-
nübüvvetten sad-hezâr mertebe uzaktır. vaffak olurlar.
Ra’y-i ganem husûsunun fi’l-cümle vukūu mes’elesine Zâhir-bîn olan garaz-kârların ahvâli ise bambaşkadır.
gelince kütüb-i siyerde Resûl-i Ekrem’in ra’y-i ganem ile Onlar hasımlarında velev kendi zu’mlarınca nakā’isten ma’-
iştiğâl buyurmaları ficâr-ı sâlis ile hilfü’l-fudûl* vak’alarından dûd bir şey bulunca onu enzâr-ı avâmda büyülterek ağrâz-ı
evvel zikr olunduğuna nazaran kendilerinin henüz mürâhik fâsidelerine âlet edinirler.
bulundukları sırada vâkī’ olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü o Bu sırada Bulgaristan matbûat-ı âdiyyesinin tuttukları
vak’alar esnâsında Hazret-i Resûl’ün on dört yaşında bulun- meslek-i bâtıl da bu kabîldendir. Bulgarlardan silah top-
dukları musarrahtır. lanmak mes’ele-i hakîmânesinin tazammun ettiği idâme-i
Bir hadîs-i şerîfte şöyle vârid olmuştur. 1( ‫عليكم بالاسود من‬ sükûn ve âsâyiş maksad-ı âlîsi gibi ledünniyât-ı âliyyeye
‫ثمر الاراك فانه اطيبه وانى كنت اجتنيه اذ كنت ارعى الغنم قالنا وكيف‬ yanaşmıyorlar, silahsız kalacak Osmanlı Bulgarların lede’l-
‫ )ترعى الغنم يا رسول الله قا نعم وما من نبى الاودق رعاها‬yani erak îcâb eşkıyâ çetelerine muavenet edemeyeceğini düşünerek
ağacının meyvelerinden siyah olanlarını devşiriniz. Çünkü kāle, kaleme alınması bâdî-i nikbet ve hacâlet olacak taal-
atyebi odur (Bu meyvenin kararmış ve kemâl bulmuş olan lulât-ı bârideye sapıyorlar.
kısmına (‫كباث‬ّ ) denir.. Bu hadîsle ham meyvelerin muzırr-ı İşte Dozy ve hem-pâları da kütüb-i siyerde sathî nazarla
sıhhat olması ifâde buyurulmuştur) koyunlarımı ra’y ettiğim görmüş oldukları ra’y-i ganem mes’elesini künh-i hakīkati
esnâda ben de onları devşirirdim. Dedik ki yâ Resûllallah! üzere anlamaya çalışacakları yerde pâye-i muallâ-yı risâleti
Siz koyun ra’yı ile iştiğâl ettiniz mi? Buyurdular ki evet! Her tenzîl hülyâ-yı bâtılına vâsıta kılmaya yelteniyorlar. Bütün
peygamber bir müddet ra’-yı ganem ile iştiğâl etmiştir. enbiyâ-yı izâmın ahvâl-i ibtidâiyyelerinde ahyânen vukū’
Diğer bir hadîs-i şerîfte de Hazret-i Mûsâ ve Hazret-i Dâ- bulması sünnet-i câriyye-i sübhâniyye olan bu fi’lin müşâ-
vûd gibi zât-ı risâlet-penâhîlerinin de ra’y-i ganem ile bir hede-i netâic ve âsârından mahrûm kalıyorlar.
müddet iştiğâlleri tasrîh buyurulmuştur. Ve cür’etleri arttıkça artıyor da kemâl-i aklı ve mazhar
Hiç şüphe edilemez ki enbiyâ-yı izâmın bundan mak- olduğu sıfat-ı nübüvvet ve risâleti gözleri önünde parıl parıl
sadları te’mîn-i maîşet değildi. Belki ilhâm-ı Bârî sâikasıyla parlamakta bulunan müessir ve mefâhir-i bî-nihâye-i İslâ-
cemâ’ât-ı beşeriyye terbiye ve idâresine dâir iktisâb-ı mele- miyyet’le sâbit ve muhakkak olan zât-ı risâlet-penâhî hak-
ke, peydâ-yı mümârese gibi istifâde-i ma’neviyyeden ibâret- kında mahzâ vahy-i rabbânî esnâsında tecellî eden hâlet-i
tir. Çünkü behâim içinde en zayıf ve gâyet sükûnetli olan hârika-i insilâhı ve âlem-i melekûta doğru husûlü zarûrî olan
cins-i ganemi istir’â, fusûl ve ezmâna göre onları münâsib i’tilâ ve incizâbı vesîle ederek (hâşâ ve kellâ) cünûn isnâd ve
mer’âlara nakil ve me’vâlarını tanzîm ile beraber zehâb ve iftirâsına kadar varıyorlar.
iyâblarında ahvâl-i tabîiyyelerine mürâ’ât ve kendilerini (2‫)خذلهم الله واعمى ابصارهم كما اعمى بصائرهم‬
müezziyâttan muhâfazaya i’tinâ eden kimsenin kalbinde Artık bi-inâyetillâh ihvân-ı dîn ve erbâb-ı temkîn tamâ-
terahhüm ve taattuf karâr edeceğinden siyâset-i enâm ile men anlamış oluyorlar ki peygamberân-ı izâm haklarında
ra’y-i ganem âhâd-ı nâsın telebbüs ettikleri cilbâb-ı vahşet
* ve cehâletten bi’l-külliyye ârî olması cihetle sâirlerde görü-
“Ficâr” nâmıyla Mekkelilere tealluk eden vakāi dört defa vukū’
len ahvâle kābil-i kıyâs değildir. Binâenaleyh ra’y-i ganem
bulmuştur. Bunların her biri şerh-i harâmda yahud dâhil-i Ha-
rem’de husûle gelmiş veya bu sûretle netîcelenmekte tekarrüb ile ta’yîb olunan bir şahıs “Peygamberler de râîlik etmiştir”
etmiş olmakla müfâcere ma’nâsına olan nâm-ı mezkûru almıştır. diye mukābelede bulunacak olursa te’dîbe müstahak olur.
Kütüb-i siyerde tafsîlâtı vardır. Zira ânifen îzâh olunduğu üzere enbiyâ-yı izâmda bir hik-
“Hilfü’l-fudûl” emvâl-i mağsûbenin istirdâd veya tazmîni hakkın- met-i sâmiyyeye binâen vukū’ bulan ra’y-ı ganem havârik-i
da a’mâm-ı Resûl’den Zübeyr bin Abdi’l-muttalib delâletiyle Ab-
dullah bin Cüd’ân hânesinde ma’lûmu’l-esâmî zevât beyninde [370] azîmeyi hâvî olan ümmîlik ve yetimlik gibi onların
akdolunan bir muâhededen ibârettir ki ikāme-i hak ve nusret-i hakkında fezâil ve kemâlâttan ma’dûd olabilir.
mazlûma dâir olmakla on dört yaşında oldukları halde Resûl-i
Ekrem efendimiz de bizzat hazır bulunmuşlardır. Hatta bulunma-
larıyla iftihâr ma’rızında bir hadîs-i şerîf de vârid olmuştur. Dozy ve hem-pâlarının Resûl-i Ekrem efendimiz hazret-
Bâis-i in’ikādı Âs bin Vâil nâm müstebiddin bir Yemen tâcirinden lerinde vukūu mervî olan ra’y-i ganem keyfiyetini de ha-
almış olduğu emtıanın esmânını te’diye etmediğinden mezbûrun kīkati üzere anlamak istemediklerini dermeyân etmiş idik.
cebel-i Ebî Kubeys’e çıkarak bülend-âvâz ile ekâbir-i Kureyş’ten
istiğâse ve istimdâd etmesidir.
1 2
Benzer şekilde, İbn Hibban, Sahîh, 5144. “Allah onlara yardım etmedi, görüşleri gibi gözlerini de kör etti.”
Bundan maksad yalnız ledünniyât-ı hikemiyyesini anlama- dürmekte neyyirât-ı zâhire-i semâvâta fâik bir şa’şaa-i rûhâ-
mış olduklarını ifâde değildir. Çünkü onlar bununla kalma- nî gösterir.
mışlardır. Utanmadan bu fi’le mukābil halktan ücret almak Hazret-i Abdülkādir’in Sirâcu’l-Vehhâc’ından terceme-
tenezzülünü de ilâve etmişlerdir. Hatta bu iftirayı tervîc için ten bir eserde yazılır ki:
Dozy cenâbları “Mekkelilerin keçilerini ve koyunlarını mu- O gece şeyh-i harem-i lâhût Hazret-i Cibrîl; mahbûb-ı e-
hâfaza ediyordu... çobanlıktan aldığı maâş pek cüz’î idi...” dîb-i ilâhî sallallâhu aleyhi ve sellem efendimiz hazretlerine
diye işin içine kocaman yalanlar da katmıştır. Halbuki Re- olan şiddet-i iştiyâkından hâim ve hayrân olduğu halde sa-
sûl-i Ekrem efendimiz on dört ile on beş yaş arasında bu- rây-ı Ümmühânî’ye geldi.*
lundukları hemgâmda mahzâ kendi arzû-yı vicdânlarıyla ak- Vücûd-ı nâzenîn-i Resûlullâh’ı firâş-ı istirâhat içine seril-
rabâsından bazı kimselerin koyunları ra’y olunduğu mahal- miş ve dîde-i kalbi uyanık olduğu halde, gözlerini uykuya
de bir müddet bulunmuşlar. Râîlere muavenet buyurmuş- dalmış buldu. Yatağının ayakucunda durup arz-ı selâm ve
lardı. Buna mukābil kimseden ücret aldığı uydurma bir efsâ- ihtirâm eyledikten sonra “Ey baht-ı bî-dâd-ı âlem ü âlemi-
nedir. yân, daldığın hâb-ı nûşîndan uyan ki ganâim-i füyûzât-ı İlâ-
ِ ِ َ َ ْ ِ ‫مكة‬
Nasıl ki (‫بالقراريط‬ ِ ْ َ ِ ‫أرعاها‬
َ َّ َ ‫لأهل‬ َ َ ْ َ ‫كنت‬
ُ ْ ُ ) hadîs-i şerîfinde bu hiyye; senin için hazırlandı. Emr-i nâfiz-i mutlaka senin için
hakīkat musarrahtır. serâ-perde-i azamet-serây-ı kurb u visâl açıldı. Ey yetîm Ebû
(Bu «‫ »قراريط‬ta’bîri tevehhüm olunduğu gibi “kırat”ın Tâlib; mevâhib u metâlib-i saâdet, tâlibin olan Feyyâz-ı Ezel
cem’i değil belki rivâyet-i uhrâda mezkûr olan Ecyad nâm hazretleri tarafından senin için iddihâr olundu” diye arz-ı me-
mahall-i ma’rûfun unvân-ı diğeridir. Bunu da Ebû İshak râm eyledi. Seyyidü’l-kevneyn efendimiz hazretleri ( ‫يا جبريل‬
Harbî ve allâme-i Züfünûn İbnü’l-Cevzî ve İmâm İbni Nâsır ‫ )الى اين‬hitâbıyla nereye gidileceğini suâl buyurunca; Rûhu’l-
gibi ecille-i ulemâ tasrîh etmişlerdir. emîn (‫ )يا محمد ارفع الاين من البين‬mukaddimesiyle arz-ı ıttılâ’-
Dirhem ve dinarın cüz-i mu’îni “nısf dânek” ma’nâsına gâh-ı risâlet-penâhı eyittiği cevâb medlûlunca “Yâ Nebiyy-i
“kırat”ın o sırada Araplarca ma’rûf olmaması da bu ifâdeyi Zîşân aradan sütreyi kaldır, şimdi ben eyn ü cihet bilmiyo-
te’yîd etmektedir.) rum, zira ma’lûm-ı şerîfindir ki Rabbin teâlâ ve takaddes
Bilfarz ve’t-takdîr ücret almış olsalar da Hazret-i Mû- zaman ve mekândan münezzeh ve mukaddestir; ben resûl-i
sâ’nın cenâb-ı Şuayb’la olan muamelesinde olduğu gibi bir dîvân-kadem olduğum halde senin hizmetkârlarından ol-
mahzûr-ı aklî veya şer’î istilzâm etmeyeceği lede’l-havâs mak için huzûruna gönderildim; yâ Muhammed irâde-i e-
emr-i âşikârdır. zeliyye-i İlâhiyye’nin gâye-i şühûdu ve makām-ı saâdet-i uz-
Enbiyâ-yı izâm ümmetlerini teşebbüs-i şahsiyyeye irşâd mâ için meşiyet-i Rabbâniyye’nin maksûdu sensin; her şey
için kable’n-nübüvve böyle birtakım umûr-ı meşrûada bulu- senin içindir; sen ancak zât-ı İlâhîsi içinsin kâinâtın mümtâz
nabilirler. ve muhtârı ve piyâle-i muhabbetin neşve-i ser-şârısın; şece-
Fakat düşmanlar söyleyecek başka söz, isnâd edecek re-i kevnden maksûd olan semere-i şûa’ ve cevhere-i mu-
başka bir töhmet bulamayınca onları da âhâd-ı nâsa kıyâsa tahhara sensin, sen bedr-i letâifsin, şems-i maârifsin, yevm-i
yeltenirler. Yahud daha büyük iftirâlara cür’etle helâk olup kıyâmette melce-i her hâifsin, hikmet-hâne-i âlem senin için
giderler. bast u ıslâh olundu, [371] kâse-i muhabbet; mücerred
Manastırlı İsmail Hakkı kurb-ı feyzâ-feyzin için tasfiye kılındı, cemî’ ekvân senin için
yaratıldı, harem-hâne-i melekût-ı mücerred şeref-yâb-ı vi-
sâlin olmak için ağyârdan muhâfaza edildi.
Kalk; ey Habîb-i Kibriyâ kalk ki niam-ı celîle-i İlâhiyye
Mİ’RÂC-I ŞERÎF MÜNÂSEBETİYLE sofraları senin için kurulmuş duruyor, rahmet-nişînân-ı â-
lem-i bâlâ seni bekliyor. Onların cümlesi şeref-i rûhâniyye-
Âyîne-i cemâl-i Hak sallallâhu aleyhi ve sellem efendi- tinle nasıl müşerref ise şeref-i cismâniyyetinden de böyle şe-
miz hazretlerinin mi’râc-ı hakīkat-minhâcı hicret-i seniyyele- ref ve saâdet bulmak istiyor; yeryüzü mübârek ayağınla üs-
rinden bir sene mukaddem şehr-i Receb’in yirmi yedinci tüne bastığından dolayı nasıl şeref ve saâdet bulduysa kub-
gecesi vukū’ bulmuştu. Yani o râz-dân-ı leyle-i isrâ, tenhâ-
nişîn-i vahdet-hâne-i Hudâ olmuştu. Bu leyle-i mübâreke *
Ümmühânî Hazret-i Ali kerremallâhu vechehu ve radıyallâhu anh
pazartesi gecesine müsâdifti.
efendimizin hemşire-i pâkizesidir. Sarây-ı Ümmühânî’nin el-ân
Şeref-vukūunda zamanımıza kadar geçen müddet bin mevkī’i ziyâret-gâhtır. Mekke-i Mükerreme’de el-yevm dâire-i hü-
üç yüz yirmi dokuz sene olmuş oluyor. kûmetin karşısında re’s-i minâre ta’bîr olunan üç şerefeli minâre-
İnsan her sene bu şeb-i mes’ûdu idrâk edince derece-i nin dibindedir. El-hâletü hazihî ta’zîmen ziyâret olunmaktadır ki
bu minâre mahall-i mukaddese alem olarak inşâ olunmuştur. Taf-
ulviyyetinden dolayı hâtırât-ı latîfe ile neş’e-mend olur. Hele
sîli Mir’âtu’l-Harameyn’de vardır. İmâm Buhârî hazretlerinin Ka-
o nûr-ı müşahhas-risâletin bir cilve-i latîfe-i gaybiyye ile tâde ve Enes ibn Mâlik radıyallâhu anhâ hazerâtından rivâyet ey-
azm-i âsumân eylemesindeki hikmet ve halâvet-i rûhâniy- lediği bir hadîs-i şerîf mazmûnuna göre fahr-i âlem sallallâhu
yeyi düşündüğü zaman müstağrak-ı vecd ü istiğrâk olur. aleyhi ve sellem efendimiz hazretlerinin o gece Ka’be-i Muazza-
Cümle-i inâyât-ı sübhâniyyeden olmak üzere fürûğ-ı ma’da hatîm denilen mevzi’de bulundukları sırada Mi’râc-ı güzîn
şeref-vâki’ olmuştur. Bu babdaki tehâlüf-i rivâyâtı İbn Hacer haz-
ma’rifet; kulûb-ı ümmet-i Muhammediyyeyi cilve-zâra dön- retleri pek güzel bir sûrette te’lîf etmiştir.
be-i semâ dahi öylece müşerref ve münevver olmak için cârîdir. Putperestliğe duhûl sırasında telkīn edilen esmâ-i sır-
can atıyor...” Teşvîkāt-ı ta’zîm-kârânesinde bulundu. riyye dahi el-yevm kiliselerde “sacrament” âyininde isti’mâl
Bunun üzerine sultân-ı serîr-i lî-maallâhi aleyh salavâtul- olunan esmâdır. Nitekim Mυςήειον, Tελετή, μώησις2 gibi e-
lâh efendimiz hazretleri li-hikmetin ( ‫يا جبريل الحبيب يدعونى ما‬ sâmî her iki tarafça müsta’meldir. Bir de teâlîm-i ibtidâiyye-
‫ )الذى يفعل بى‬isticvâb-ı hakīkat-cûyânesiyle “Ey Rûhu’l-emîn de müttehaz olan usûl ve kavâid ve chatechumeni, compe-
beni Rabbim teâlâ ve tekaddes ne için da’vet buyuruyor?” tentes, vanden[!], fideles gibi derecât ve evsâf-ı kenîsâniyye-
meâliyle leb-küşâ-yı suâl oldu. deki ahvâl ve şerâit aynıyla mevcûddur. Ve bu evsâf ve el-
Hazret-i Cibrîl aleyhisselâm dahi 1( ‫من‬ ْ ِ ‫تقدم‬ ُ ّٰ ‫لك‬
َ َّ َ َ ‫الله َما‬ َ ِ ْ َِ
َ َ ‫ليغفر‬ kābı ihrâz için putperestlikte müsta’mel ve meşrût olan te-
ََّ َ َ ‫وما‬
‫تاخر‬ ََ َ ِ
‫ذنبك‬ ْ َ ) tebşîriyle mukābele buyurdu. * heyyü’ât-ı ibtidâiyye tamâmıyla Hıristiyanlık’ta cârî ve meş-
Cenâb-ı risâlet-penâh-ı a’zam sallallâhu aleyhi ve sellem rûttur. Ancak işbu teâlîm ve telkīnât her memlekette bir
efendimiz Hazret-i Cibrîl’in sözüne cevâben ( ‫ياجبريل الآن طاب‬ olmadığı gibi Nasrâniyet’te cârî olan sacrament usûlü dahi
‫ )قلبى ها انا ذاهب الى ربى‬yani “Ey peyk-i celîl-i Hazret-i Rab her memlekette bir değil idi. Putperestlikte bu gibi usûl ve
şimdi gönlüm mesrûr ve mutayyeb oldu. İşte zaman ve me- kavâid-i mezhebiyyeye ziyâdesiyle dikkat ve i’tinâ edilen
kândan münezzeh olan Rabbim celle ve alâ hazretlerine memâlikte Hıristiyanlıkta dahi o nisbette dikkat ve i’tinâ
gidiyorum..” mazmûniyle icâbet-nümâ-yı da’vet-i Hak oldu. gösterildiği gibi müsâmaha-kârâne hareket olunan ma-
Seyrân-ı bedâyî’-pîrâ arasında sürûş-ı a’zam Cibrîl-i E- hallerde dahi o tesâmuh cârî idi meselâ: χυρια, χονορδοχη
mîn şu mazmûn ile arz-ı huzûr-ı kibriyâ etti ki “Yâ Seyyide’l- nâmıyla putperestlikte verilen ziyâfetler hıristiyanların sacra-
evvelîne ve’l-âhirîn müjdeler olsun ki şeref-kudûmun için ment ziyâfetlerinin aynıdır. Kezâlik bazı memâlikte sırf ricâle
ebvâb-ı naîm küşâd edilip ravza-i safâ ve çemen-i suffe-i münhasır Εσαιρυχι nâmıyla ziyâfetler i’tâsı cârî olduğu gibi
letâfet-bahşâlarının nezâret ve revnakı kemâl buldu; ve o Yunanistan ile İskenderiye’de dahi bu âdet cârî idi. Bu gibi
bezm-i feyzâ-feyz-i naîmin piyâle-i neşve-efzâ ve rahîk-i ha- ziyâfetler daima harîfâne icrâ olunur ve herkes masraftan
yât-bahşâsı şeffâf ve musaffâ oldu. Cemâl perdeleri açıldı, hissesine isâbet eden miktarı verir idi. Ve bu babda verilen
paraya Συμβολη ıtlâk olunur. Dâhil olacak adamlar için de
her tarafa nûrlar saçıldı, bu gece senin gecendir, bu devlet
aralarında bir parola mevcûd bulunur ve bu gibi cem’iyet-
senin devletindir” diyerek daha birçok ma’rûzât-ı hakīkat-
lere Σταιρεία ve Κοιγωνιά nâmı verilir idi.
âyâtta bulundu.
Bu ziyâfetler yapıldıktan sonra artan para fukara cem’i-
Hülâsa-i kelâm lâ-yuad esrâr sâha-nümâ-yı zuhûr oldu
yetlerine verildiğinden bu gibi ziyâfetler her ay hükûmetin
ki bunlardan maksûd-ı Rabbânî o mahbûb-güzîn-i İlâhî’nin
müsâadesiyle icrâ olunur idi. Bu; Hıristiyanlıkta agape ve
âyât-ı beyyinâtı görmesi ve mazhar-ı tecelliyyât-ı sübhânî
muhabbet nâmıyla verilmekte olan ziyâfetler ile mukayese
olması idi. Öyle oldu. Bu ahvâlin sıhhatine te’sîr-i aşk-ı Mu-
edilirse putperestlerce müsta’mel olan Κυριαχων, δειπνος,
hammedî ile derhal îmân edenler nâil-i ni’met-i îmân ve
Κοινωνία, τέοωμαΊος, τχειςέ ziyâfetlerine aynıyla müşâbih
mazhar-ı iltifât-ı Sübhân oldu; aşk-ı Muhammedî’den mah-
olduğu görülür. Havâriyyûndan Pavlus, Corinth ahâlîsine
rûm zümre-i muânidîn ise deryâ-yı inkâr ve dalâlette boğul- yazdığı nâmede bu âdeti medhetmekle beraber herkes ge-
du kaldı. tirdiğini münferiden yemekte olmasıyla fukarâların aç kal-
Şebistân-ı vefânın mahremisin yâ Resûlallâh dıklarına hiddet ediyor. Ve herkes hânesinden getirdiği ye-
Arûs-ı küntü kenzin hem-demisin yâ Resûlallâh meği münferiden yiyecekse kiliseye hâcet olmayıp hânesin-
Temâşâ eyledin nûr-ı cemâlullâhı âmennâ de [372] yemesi evlâ olduğun bast u beyân ile aynı zaman-
Makāmât-ı kemâlin efhamisin yâ Resûlallâh da sacrament usûlünden bahs ediyor binâenaleyh agape
Hüseyin Vassâf ziyâfetin aynı sacrament usûlü olduğu müstebân oluyor.
Pavlus nâmesinde hıristiyanların putperestler ziyâfetle-
rinde bulunmalarını takbîh yolunda şeytân kadehleriyle Me-
İSLÂMİYET’İN ZUHÛR VE TERAKKĪSİ sîh nâmına idâre-i akdâh ile şeytân sofralarında yemek ye-
VE diklerini dermeyân ediyor.
HAYÂT-I HAZRET-İ MUHAMMED Bu gibi merâsim ve âdâtta tarafeynin müttehid ve müt-
Müellifi: Mütercimi: tefik olmalarına nazaran Hıristiyanlığın putperestlere ne gibi
Doktor Stubbe Mardinî-zâde Ârif kavâid ve usûl-i dîniyyeyi telkīn eylemiş olduğunu fahs ü
– mâba’d - tedkīk edelim:
Putperestlerce bayramlarında ma’bedlerde bir ziyâfet İlk telkīn olunan kavâid-i esâsiyye-i dîniyye Yahudilerin
vermek âdet olduğu gibi bu kāide el-hâletü hazihî o sûretle Mesîh’i olan Hazret-i Îsâ’nın Yahudiler ile milel-i sâireyi bir
saltanat-ı dünyeviyye zîr-i idâresinde birleştireceğini tefhîm-
den ibâret idi. Binâ-berîn böyle mukaddes bir prense teb’a
1
Fetih, 48/2. olmak şerefini ihrâz için milel-i sâire efrâdının ibâdet-i vese-
*
Hazret-i Cibrîl’in bu âyet-i kerîmeyi okumasındaki hikmeti ulemâ- niyyeyi terkle günahlarına tövbe ve istiğfâr ve Hazret-i Nûh
yı İslâmiyye uzun uzadı şerh ve tafsîl eylemişlerdir. Husûsiyle ce-
nâb-ı şeyhü’l-ekber kuddise sırruhu’l-athar Fütûhât-ı Mekkiyye’-
2
nin cild-i sânîsinde Hakîm Tirmizî’nin yüz elli beşinci suâline ce- Yunanca yazılışlar 325. sayfadaki dipnotta belirtilen orijinal baskı-
vap olmak üzere bu babda pek çok hakīkatler yazmışlardır. dan alınmıştır.
aleyhisselâmın vesâyâ-yı seb’asına ittibâ’ eylemeleri lüzûmu çi Sinod meclisinin beyânnâmesinde hıristiyan olanlara
tavsiye ediliyor ve bu sâyede âhirette mazhar-ı naîm-i mu- lahm-i meyyiteyi yemek husûsunu men’ edildiği rivâyet olu-
kīm olacakları tebşîr olunuyor idi. nursa da Ambrose ile diğerleri böyle bir memnûiyyetin vü-
Ta’lîmât ve telkīnât-ı vâkıanın husûsât-ı meşrûhadan cûduna kāil değillerdir. Putlar için tadhiyye edilen hayvânât
ibâret olduğuna Beytü’l-Makdis Sinod meclisinden neşrolu- lühûmunun adem-i cevâz-ı ekli husûsuna dahi kāni’ değilim
nan beyânnâme-i patrikiyye dahi delîl-i vâzıhtır. Hatta ol es- zira Pavlus Corinth ahâlîsine yazdığı nâmede eğer ahâlî ta-
nâda Hıristiyan olacak olan akvâm-ı sâire efrâdı hitân edi- rafından ta’yîb edilmeyecek olursa putlar için zebhedilen
lerek Hazret-i Mûsâ’nın vesâyâsı mı telkīn edilmek yoksa hi- hayvânât lühûmunun eklinde beis olmadığını beyân ediyor.
tân edilmeksizin Hazret-i Nûh’un vesâyâ-yı seb’asıyla mı ik- Tafsîlât-ı mebsûtadan anlaşıldığı vechile Hıristiyanlıkta put-
tifâ edilmek lâzım geleceği hakkında beyne’r-ruhbân zuhûr perestlere telkīn edilen kavâid-i esâsiyye-i dîniyye husûsât-ı
eden ihtilâfta Sinod meclisi Hazret-i Nûh’un vesâyâ-yı seb’a- meşrûhadan ibâret idi.
sıyla iktifâ lüzûmuna karâr vermişti. İncillerin nihâyetlerinde Hıristiyanlığa dâhil olan Yahudiler âdât-ı kadîmelerinin
mastûr olan havâriyyûnun tekmilelerinde hıristiyan olacak bir kısmına devâm ettikleri gibi putperestlerden hıristiyan
olanlara mutlaka Hazret-i Mûsâ vesâyâsının telkīni lüzûmu- olanlar dahi kendi âdât-ı kadîmelerinin bir kısmına devâm
nu şart ittihâz edenlerin hıristiyanların Fârisî tâifesi olduğu eylemektedirler. Mübtelâ Pantenus ile Clemens Alexandri-
muharrer ve mezkûrdur. Bundan anlaşıldığına nazaran Fâri- nus Hıristiyanlık’la Stoasizm felâsifesi mu’tekadâtını cem’ e-
sîler Hıristiyanlığa dâhil olmakla beraber tamâmıyla Hazret-i diyorlar.
Mûsâ vesâyâsıyla âmil olmuşlardır. Origen ile diğerleri ise Eflâtun’un ve Peripateticism fel-
Sadusiler dahi Hazret-i Îsâ’ya tâbi’ ve Hıristiyanlığa dâ- sefelerini birleştiriyorlar. Hatta Epicurean ve Cynical felse-
hil olmuşlarsa da Hazret-i Îsâ’nın ba’de’l-vefât dirilmiş ol- felerini kabûl eden hıristiyanlar dahi bulunduğunu bazı ki-
masına i’tikād etmemişlerdir. Justin Martyr Yahudi Tryphon taplarda okudum. Milel-i sâire efrâdından hıristiyan olanla-
ile cereyân eden mübâhasesinde Sadusileri hıristiyan addet- rın hitânları icrâ edildiği cihetle Yahudilik’ten hıristiyan o-
mekle beraber mu’tezileden olduklarını beyân ve tasrîh ey- lanlar nazarında âdetâ mezmûm ve menfûr idiler hatta Pet-
lemiştir. Binâ-berîn milel-i nasâra arasında meşhûd olan tef- rus’un Cornelius’u ziyâret ettiği için Yahudilikten hıristiyan
rika ve ihtilâf ile ve herkesin akīdesinin sıhhati fikrinde sâbit- olanların gücenmiş oldukları tekmile-i Enâcîl’de muharrer
kadem olmasına ve esâsen Hıristiyanlık Mösyö Selden’in ve mastûrdur. Ve bu gibilerin bulundukları ziyâfetlerde es-
ifâdesine göre Yahudiliğin bir şekl-i mua’ddeli bulunmasına bâb-ı mücbire olmadıkça bulunmadıkları dahi mezkûrdur
nazaran Sinod meclisinin ictihâdının hakīkatini anlamak için havâriyyûndan Petrus’un Antakya hıristiyanlarıyla görüşüp
Yahudilerin âdât ve mu’tekadât-ı kadîmelerini nazar-ı im’ân yemek yediği halde James tarafından gelen Yahudi Hıristi-
ile tedkīk etmek lâzım gelir. Yahudiler dinlerine iki sûretle yanlarının vürûdlarını müteâkib ta’n ü teşnî’lerinden haze-
adam kabûl ederler idi. Bunların bir kısmı Kapı Yahudileri ren Antakya Hıristiyanlarıyla mülâkat ve beraberce taâm-
i’tibâr ve kendilerine yalnız Hazret-i Nûh’un vesâyâ-yı seb’a- dan tehâşî eyler [373] idi. Her iki kilisede aynı hal müddet-i
sı telkīn edilir idi. Şâmlı Naaman ile tavâşî zenci Cornelius medîde devâm eyledi. Ve Yahudilik’ten hıristiyan olanlar
bu kısımdan idiler. Diğer kısmı dahi hakīkī Yahudi ad- milel-i sâireden hıristiyan olanların cennete girmeleri ihtima-
dedilerek Hazret-i Mûsâ’nın vesâyâsı ta’lîm edilirdi. Mutaas- line kāil olmakla beraber onlara necis nazariyle bakmaktan
sıb olan Yahudiler bu kısma dâhil oldukları gibi siyâsî veya kendilerini alamamışlardır. Putperestlikten hıristiyan olanla-
dünyevî bir maksad ile tehevvüd edenler dahi bu kısımdan rın zaten teaddüd-i ilâhiyyeye kāil olmalarıyla Hazret-i
ma’dûd edilir. Buna dâir Josephus kitabında ber-vech-i âtî Îsâ’nın dahi ilâh olmasını i’tikād eylemeleri muhtemeldir.
bir hikâye nakl ü beyân ediyor: Adiabene kralı İzates Ya- Nitekim müverrih Pliny Nasrâniyet’e âid yazdığı eserde bu
hudi dinine dâhil olmayı arzu etmekle beraber teb’asının gibi hıristiyanların Allah Îsâ’ya duâ eylediklerini beyân edi-
bundan münfail olacaklarından korkmakta olmasıyla bu yor. Tertullian dahi aynı rivâyâtı zikr ü beyân ediyor. Haz-
babda memleketinde bulunan Ananias nâmında bir Yahu- ret-i Îsâ’nın ulûhiyetine âid birtakım ebyât ve kasâid inşâd
diyle istişâre eylediğinde merkūm krallarının tehevvüdüne edildiği dahi şüpheden vârestedir. Ancak eski hıristiyanların
sebep olduğunu keşf ü tahmîn edecek ahâlînin şerlerinden Artemon, Apollophon, Hermophilus, Theodotus gibi en â-
hazeren krala Yahudi olmak için hitân ve tehevvüdü i’lâna lim en zeki en müdekkik fuhûlünün rivâyetlerine nazaran
hâcet olmadığını beyân eylemişti. Galile’den Eleazar nâmıy- havâriyyûn Hazret-i Îsâ’yı âdetâ bir insan olmak üzere ta’rîf
la gelen bir Yahudi kralın Tevrat’ı kırâatiyle beraber sûret-i ve tavsîf eylemişlerdir. İlk Hıristiyanların i’tikādları dahi bu
zâhirede merâsim-i âyîn-i Mûsevî’yi icrâ etmemesine hiddet merkezdedir. Ve bu akīde havârî Petrus’tan ve Roma’nın
ederek krala hitâben sen Allah’ın kānûnlarını hem okuyor- onüçüncü papazı olan Victor günlerine kadar devâm etmiş
sun hem ahkâmıyla âmil olmuyorsun diye tevbîh eylemişti. ondan sonra gelen papaz Zephyrinus tarafından bu akīde
Ancak Yahudiliğe dâhil olacak olanlara Hazret-i Mûsâ şerî- ifsâd edilmiştir ve Aryanların Îsâ’nın ulûhiyetini i’tikād bir
atinin tamâmî-i ahkâmına riâyet gibi bir bâr-ı gîrânı herke- belâhet olduğunu beyân eylemişlerdir. Nicene müctema-i il-
sin yükleneceğine kāni’ olamadıklarından teshîlen li’l-masla- miyyesine kadar Îsâ’nın ulûhiyetine hiçbir âlim hıristiyan kā-
ha Hazret-i Nûh’un vesâyâ-yı seb’asıyla Yahudiliğe idhâl ey- il olmamış ve daima vahdâniyet-i ilâhiyye fikri telkīn edil-
ledikleri putperestlere Kapı Yahudileri ta’bîr edilmiş idi. Ger- miştir. Zaten cisim ile rûhun ictimâı ve cesede ulûhiyet hu-
lûlü ve ebediyet-i insâniyye gibi mu’tekadât-ı dakīkayı fehm “Bu husûsta âdâb-ı İslâmiyye ve ahlâk-ı milliyyeye mu-
ü ihtirâa havâriyyûnun zekâ-yı mahdûdları gayr-i müsâiddir ğâyir bir gûnâ hareket vukū’ bulmamak için ittihâz etmiş ol-
nitekim Nicene Mecma’-ı Ruhbânîsi bu gibi akāid-i garîbe dukları tedâbîrden dolayı Maârif-i Umûmiyye Nezâreti’ne
ve acîbenin te’vîl ve ta’rîfinde ittifâk edememiştir ve bu gibi beyân-ı teşekkür ederek ba’de-mâ emsâli hakkında da ta-
akāid-i muğlakadan âlemin dahi memnûn olmadığına ve kayyüdâtın temâdîsini gerek nezâret-i müşârün ileyhâdan
Gregory Nazianzen, Basil gibi râhiplerin Tesliyyet ile Rû- ve gerekse emniyet-i umûmiyye müdüriyetinden temennî
hu’l-Kudüs’ün ulûhiyetleri gibi akāidi telkīnden ictinâbları eyleriz.”
da bir delîldir havâriyyûnun mu’tekadâtlarıyla kitaplarında İki seneden beri bütün kāri’lerinin teslîmde tereddüd et-
da buna dâir hiçbir bahis ve işâret mevcûd değildir hülâsa meyecekleri vech üzere Sırâtımüstakīm hilâf-ı hakīkat neş-
gerek şu delâile ve gerek ruhbânın her birinin bu gibi akāid- riyâta tenezzülden daima nezâhetini muhâfaza etmiş ve he-
i muğlakayı birer sûretle tefsîr ve te’vîl eylemesine ve ahbâr- def-i tenkīd ittihâz eylediği husûsâtı muhâkemeten isbât olu-
ı nasâradan Athanasius’a nisbet edilen kitaplar ile bu mes’- nabilir bir mâhiyette görmedikçe mevzûubahis eylemekten
eleye dâir kendi imzâsı altında yazdığı eserdeki fark ve ihtirâz eylemiştir. Bu vak’aya gelince muharririmiz tamamıy-
tefâvüte bakılırsa Îsâ’nın ulûhiyyeti akīdesinin kadîmen Nas- la manzûru olan hâdiseye âid meşhûdâtını 92 adedli nüsha-
râniyet’te mevcûd olmayıp ahîren putperestlikten tanassur mızda şu sûretle tasvîr etmiş idi:
edenlerin îcâd ve ihtirâ’ eyledikleri akāidden bulunduğu “... Vapurda işret trapezalarının kurulması teessürümü
müstebân olur. Bunların bidâyet-i tanassurlarında akīdeleri bir kat daha artırdı. Kızarmış tavuklar, taze peynirler, dol-
sırf Îsâ’nın ulûhiyetine münhasır iken ahîren bu akīdeyi akl malar, salatalıklar büyük bir zevk ile tabaklara diziliyor, öte-
u mantığa tevfîk için İncil’in bazı ibârât-ı mübhemelerini Ef- den hânendeler mahmûr bir fasıl tutturmuşlar, beriden
lâtun’un felsefesiyle mezc ve bu sûretle ekānîm-i selâseyi muzika çalıyor, kadehler dolup, boşalıyor. Bir hây u hûy-i
te’vîl ve telfîka çalışmışlardır. Bu ekānîm esâmî ve ta’rîfâtı- zevk u safâ ki deyme gitsin. En ziyâde nazar-ı dikkatimizi
nın Felâtun’un kitaplarından me’hûz olduğu halde şâkirdâ- celb eden şey yanımızdaki meclis-i mey-hor idi... ilâ âhi-
nının bu muammâyı halledememeleri dahi bunu gösterir.
rihî”.
Makālenin diğer birinde:
“.... Tamamıyla karanlık çökmüştü. Vapurdakilerin çoğu
YALOVA TENEZZÜHÜNDE hem-bezm-i safâ olduğundan, muarefesizlik kalmadı. Anla-
ALENEN İŞRET EDİLDİ Mİ, EDİLMEDİ Mİ? şıldı ki mütenezzihînin ekseri bir kapı yoldaşı. Artık şişeler
Sırâtımüstakīm’den menkūl bir fıkradan dolayı Beyânül- boşalmaya yüz tuttu. O vakit erbâb-ı keyf bir dâire teşkîl et-
hak refîkımıza Maârif-i Umûmiyye Nezâreti’nden gönderil- tiler. Takım çifte telliye başladı... ilh.”
miş tekzîbnâme refîkımızın 71 adedli nüshasında manzûru- Muharririmiz vak’ayı tasvîrden sonra mütâlaâtını ber-
muz oldu. Evvelen tekzîbnâmeyi aynen nakledelim: vech-i âtî ilâve ediyordu:
Maârif-i Umûmiyye Nezâreti’nden teblîğ olunmuştur. “Maksadımız birkaç şahsın ef’âl ve harekâtını tenkîd de-
Mekâtib-i husûsiyyeden Burhân-ı Terakkī Mektebi’nin ğildir. Mes’elenin âdâb-ı umûmiyyeye karşı olan şenâatini
geçende tertîb ve icrâ eylediği Yalova tenezzühünden evvel izhârdır. Bu husûsta sükûtu istikbâl-i ümmet için bir cinâyet
celbedilen mekteb-i mezbûr müdürü Hakkı Bey Nezâret’in addederiz.
ol bâbdaki teblîğât ve tenbîhât-ı kat’iyyesi üzerine âdâb-ı “Mekteb menfaatine bir tenezzüh tertîb ederek ve mek-
İslâmiyye ve ahlâk-ı milliyyeye muğâyir bir gûnâ harekette teb çocuklarını, o sâf ve ma’sûm bîçâreleri gezdireceğiz, eğ-
bulunulmayacağını beyân etmiş idi. Gazetenizin 21 Haziran lendireceğiz diye tenezzühe iştirâk ettirerek onları îş ü işret
sene 326 târih ve altmış yedi numaralı nüshasında işbu te- bezminde bulundurmak ve bir çok müstehcen ta’bîrât ve
nezzüh esnâsında şâkirdân ve muhadderât-ı İslâmiyye ara- ıstılâhât ile etfâl-i müslimînin safvet-i ahlâkiyyesini bozmak
sında alenen işret masaları kurulduğu hakkında câlib-i na- bilmeyiz ki mukteziyât-i hamiyyet ile nasıl kābil-i tevfîktir.
zar-ı dikkat bir fıkra görülmesi üzerine keyfiyet derhal em- Biz eğer yeni nesli de devr-i istibdâd hayât-ı sefâhatiyle ter-
niyet-i umûmiyye müdüriyetinden istifsâr olundu. Esnâ-yı biye edecek olursak bu millet için sonra felâh ümîdi kalmaz.
tenezzühte vapurda bulundurulan me’mûrîn-i zâbıtanın ifâ- Bizim şimdi yegâne ümîdimiz bütün o şübbân-ı ma’sûme-
desine atfen bu kere müdüriyet-i mezkûreden alınan tezki- dir. Onları da böyle zehirlersek ahlâk-ı milliyye mahv olup
re-i cevâbiyyede böyle bir hal vukū’ bulmadığı bildirilmiş [374] gider. Bu gidince artık şu cedel-gâh-ı hayâtta bizde bir
olmakla keyfiyetin gazetenizle tashîh buyurulması müte- mevki’ bulunmaz... ilh.”
mennâdır. 94 adedli nüshamızda da kāri’lerimizden biri cânibinden
Refîkımızın terdîf eylediği mülâhazât da şudur: gönderilen varakada bu vak’aya şu sûretle îmâ olunmuş idi
“Beyânülhak – Mezkûr nüshamızda buna dâir münde- ki Beyânülhak refîkımızın ise esâsen nakleylediği bu vara-
rec olan makāle Sırâtımüstakīm’den iktibâs edilmiş ve bu kadır:
fıkrasının hakkında şâyân-ı i’timâd olmamak ihtimaline meb- “... Mevsim münâsebetiyle mekâtib-i İslâmiyyece birçok
nî beyân mütâlaa edilmeyerek diğer fıkrası hakkında birkaç tenezzühler yapılıyor. Bunlarda ez-cümle Burhân-ı Terakkī
söz söylenmiş idi. menfaatine Yalova’da icrâ edilen seyâhatte vukūa getirilen
ahvâl-i gayr-i meşrûa cidden bâis-i teessüf ve teessürdür. ÂLEM-İ İSLÂM

Mekteb tenezzühlerinde kurulan işret trapezelerinin ma’sûm
olan vatanın ahlâkı üzerinde hâsıl edeceği sû-i te’sîrâtı ta’- Siyâsiyyât
dâd etmeye lüzûm göremem... Âdâb ve ahlâk-ı umûmiyye-
yi muhâfaza etmek ve bunu muhill her gûne hareketi men’ BULGARLARIN MÜDDEİYÂTI
eylemek zâbıtanın vezâifi cümlesinden değil midir? Yoksa Firdevsî-i meşhûr Şâhnâme’sinin bir yerinde ( ‫تفو بر تو اى‬
zâbıtamız ma’sûm mektep çocukları arasında, muhadderât-ı !‫)چرخ گردان تفو‬ diyerek şu felek-i kec-medârın vefâsızlığına
İslâmiyye ortasında, el-hâsıl alenen işret eden bir kimseyi o karşı söylenir. Hakīkaten insan bazı ahvâlde söylenmekten
hâlinden men’ etmeyi –hürriyet-i şahsiyyesine tecâvüz ad- kendisini alamıyor! Zira hedef olduğu tahkīrât o kadar nâ-
diyle– münâsib görmüyor da menfaat-ı âmmeyi fedâ mı e- şâyeste ve gayr-ı kābil-i tahammüldür ki kevn ü mekândan
diyor... ilh” bile bî-zâr ve rencîde-hâtır oluyor! Hayât bütün şa’şa’a-i câ-
Şimdi bu tekzîbi nereye hamledelim? O gün tenezzüh zibe-dârı ile bir zehr-âlûd-i tâkat-fersâ hiç-ender-hiç gibi gö-
mahallinde olsun, vapurda olsun masalar kurularak alenen züküyor! O zaman herkes bütün kâinâta küserek kendi var-
işret edilmemiş midir? Bu bir hâdise-i mer’iyyedir ki tevâ- lığından bile müteezzî oluyor!
türen isbâtı mümkündür. Vapurda talebe mevcûd değil miy- Birkaç sene mukaddem Osmanlılığın ribka-i itâatında
di? Tenezzühün mektep nâmına vukūu mevcûdiyet-i talebe bulunan, Osmanlıların sırf uluvv-i cenâb ve civân-merdlik-
için bir karîne-i kātıa teşkîl ettiği gibi Maârif Nezâreti’nin leri sâyesinde kavmiyetlerini muhâfazaya muvaffak olan ve
müdîr-i mektebe vukū’ bulan tenbîhâtını teblîgâttaki i’tirâfı el-yevm de füshat ve aded-i nüfûsça Osmanlı eyâletlerinin
dahi ayrıca bir delîldir. Vapurda İslâm kadınları yok muy- ancak ikisine muadil bulunan Bulgaristan Osmanlılara bu-
du? Muhbirun bih mahsûs olduğu cihetle bu da tevâtür ile gün meydan okuyor ve hükûmet muazzama-i İslâmiyye’nin
kābil-i isbâttır. Maamâfih hâdiseyi şuhûd-ı muayyene ikā- umûr-ı dâhiliye ve mesâil-i zâtiyyesine müdâhale etmek için
mesiyle de lede’l-hâce isbât edebiliriz. Kaldı ki kāri’mizin va- kendisinde salâhiyet buluyor.
rakasında isti’mâl olunan (ara) ve (orta) kelimelerinin ma’- İşte din ve şerîatimize zıd ve muarız olan usûl-i istibdad
tûfu olan cihet aynen naklolunan satırlardan müstefâd oldu- ve keyfe mâ-yeşâ’ idârenin bir millet üzerinde ne gibi ne-
ğu vechile bir hâdise-i muayyene olmayıp umûmî bir hasb-i tâyic-i müellime husûle getireceğini tedkīk etmek isteyenler
halden ibâret bulunmakla beraber şu vak’aya insirâfı hâ- için bundan güzel bir ders-i ibret olamaz! Devr-i sâbık va-
linde de bu kelimelerin medlûlünü ya bizim anladığımız gibi tan-ı Osmâniyye’yi öyle harâbîye, uçurumlara, zaaf ve nâ-
vapurda bulunan zevât beynine sarf etmek veya bir iki zât tüvânîye sevketmiştir ki bir iki sene değil, pek çok seneler
arasına hasr eylemek hükkâmın takdîrine muallak bir mes’- ta’mîrine kifâyet etmez! Meşrûtiyet-i mes’adet-nümûnumu-
eledir. Maamâfih makālemizin sûret-i tahrîri vech-i isti’mâl zun i’lânından beri hükûmet-i meşrûa-i meşrûtamız şu ta’-
hakkında hükkâmın takdîrini tenvîr eder kırâati dahi muh- mîr mes’elesi ile uğraşıyor. O cümleden olarak Rumeli eyâ-
tevîdir. Alâ ruûsi’l-eşhâd irtikâb olunan bir fazîha şüphesiz ki letini öteden beri kanlı meydana çevirip ahâlînin huzûr ve
kābil-i setr ü ihfâ olamaz. Tekzîb-i mücerred sadre şifâ ver- sükûnunu selbetmekte olan ve hatta hükûmât-ı ecnebiy-
mez. Bir şey ki olmuş, tekerrürüne meydan vermemeli. Tek- yenin müdâhelât-ı gûnâ gûnuna bahâne teşkîl ederek bir
zîbden ziyâde bu kabîl hâdisât-ı müessifenin adem-i vukūu zaman vatanın bütün bütün imhâ ve izmihlâline bâdî olacak
çâresine bakmalı. derecede icrâ-yı mel’anet eden çetelerin ref’ ü kam’ına sarf-ı
Dedik ki lede’l-hâce şuhûd-ı muayyene ikāmesiyle de dikkat etmişti. Ve bunun için meclis vükelâ-yı millete birkaç
hâdiseyi isbât bizim için pek kolaydır. Şimdiden birkaç zâtın kānûn lâyihası takdîm etmiş ve Çeteler ve Kilise ve Mektep
isimlerini haber verebiliriz. Vapur derûnunda ve Yalova’da- kānûnlarının kabûl ve tasdîkine muvaffak olmuştu.
ki mahall-i tenezzühte câ-be-câ kurulan îş ü işret mastaba- Hele o zaman yani Çeteler Kānûnu Meclis-i Meb’û-
larından birine komşu olmak mazhariyetiyle musâb olan sân’da müzâkere olunurken Balkan’da mevcûd bütün hü-
seyyâh-ı şehîr Abdürreşid Efendi ve İran meşâhîr-i ulemâ- kûmât-ı sağîre büyük bir telâş gösterdiler. Kendi matbûatla-
sından şeyh Esedullâh Efendi hazerâtı ile Üsküdar Askerî rından başka bütün Avrupa matbûatını da gürültülere boğ-
Rüşdiyyesi Coğrafya muallimi kolağası Kadri Bey işte bu dular! Zira mezkûr lâyihalar şu hükûmâtın Makedonya hak-
da’vânın ikāme olacak ilk şâhidleridir. kında öteden beri besledikleri ümîdleri zîr ü zeber edecekti.
Müdüriyete vukū’ bulan tenbîhâta teşekkür ve vak’anın Bu kendilerince belli idi! Çeteler hükûmât-ı mezkûrenin e-
sıhhatinde ısrar etmekle beraber Beyânülhak refîkımızın şâ- linde Osmanlılığa karşı bir [375] silâh idi! Şu silâh vâsıtası
yân-ı i’timâd olmamak ihtimaline mebnî beyân-ı mütâla- ile Makedonya’yı daimâ bir hâl-i helecân ve teşevvüşte bu-
adan ihtirâz eylediği hâdisenin alâ-mer’iyyin ve mesma’in lundurup bi’l-âhare Makedonya’ya tesâhüb etmek hülyâsın-
vukū’ bulmuş ve gerek İstanbul ve gerek Yalova’da her da idiler! Lâkin hükûmet-i meşrûtamız devr-i sâbıkın ta’kîb
sûretle iştihâr etmiş bir vak’a-i ma’lûme olduğunu refîkımı- ettiği mesleğe muhâlif olarak şu gürültüleri nazar-ı i’tibâra
zın i’timâdını te’mîn için tekrâr beyâna lüzûm görürüz. almadı. Ve Çete Kānûnu’nun tatbîkinde büyük bir metânet
ve azim gösterdi. Muhâliflerin ümîdleri bir dereceye kadar
kırıldı. Ahâlî-i mahalliyye ise çetelerin ref’ ü def’inden dolayı
gördükleri sükûn ve âsâyişten memnûn ve müteşekkir ola- Burasını unutmayalım ki cem’iyyât-ı garbiyyenin ahvâl-i
rak hükûmete ve idâre-i meşrûtaya bir kat daha rabt-ı kalb rûhiyyesi bütün bütün başkadır! Bunlar kuvvet, zor, metâ-
ettiler. net, azim ve sebât severler!! Bütün şuûnât-ı hayâtiyyeleri
Lâkin mes’ele bununla bitemezdi! Zira ahâlî arasında maddiyattan ibâret olduğu için ancak maddiyatı tanırlar:
öteden beri çeteler ile münâsebette bulunmakta olan kendi bunlar tevâzu’, i’tidâl anlamazlar! Etvâr-ı mütevâzıayı za’f,
maîşetlerini yalnız cinâyetle te’mîn etmeye alışmış ve bun- i’tidâli nâ-tüvânî diye telakkī ederler! Za’f ve nâ-tüvânî ise
dan dolayı sükûn ve istirâhatten zarar-dîde olmuş birçok en istihkār en istihfâf ettikleri şeylerdir! Bizim zimâm-dârân-ı
müsellâh unsurlar muhâfaza-i mevcûdiyyet ediyor idi. Binâ- umûr bu noktayı daima nazarda tutmalıdırlar!!
berîn bu kabîl unsurların da sulh ve müsâlemet dâiresinde Lâkin her şeyi yalnız hükûmetin omuzuna yüklemeye-
geçinmeye icbâr edilmeleri elzem idi! Ve illâ bu gibiler mü- lim! Bütün şuûnât-ı hayâtiyyesini üç, beş kişiden ibâret olan
sellâh bulundukça huzûr ve sükûnun ahâlî arasında ber-ka- hükûmete tahmîl eden bir millet, bir kavim intihâr ediyor
râr olmasına peydâ-yı itmi’nân şüphesiz ki kābil değildi! Bu- demektir! İşte yüzlerce senelerdir ki âlem-i İslâm bu sûretle
nun içindir ki bu defa da hükûmetimiz Rumeli ahâlîsinden – intihâr yolunu tutmuştur! Şu âlemin dûçâr olageldiği bütün
Bulgarlar da dâhil olduğu halde– silâhların alınmasını em- belâlar felâketlerin başlıca sebebini bu hâl teşkîl ediyor!
retti! Biraz da kendimize, kendi teşebbüsât-ı şahsiyyemize güve-
Bulgar ricâl-i devleti ve matbûatı şu emirden dolayı kız- nelim! Birkaç sene evvel taht-ı idâremizde bulunan Bulgar-
mışlardır! Bu pek tabîi bir hâldir! Zira Bulgar erbâb-ı mef- lardan olsun bu fikir yolunu öğrenelim! Bir avuç Bulgaristan
sedetinden silâh alınmak, bunların mâ-bekā-yı ümîdlerini Bulgarlarının bir avuç Makedonya Bulgarlarından ettikleri
bütün bütün mahvediyor! Öteden beri “Büyük Bulgaristan” istifâdeyi otuz milyonluk, Osmanlılar yetmiş milyon Türkler-
hülyâsı ile müşevveşü’d-dimâğ olan ve dendân-ı hırs u den ve üç yüz elli milyon İslâmlardan etsinler! Biz de onlar
tam’alarını Makedonya’ya uzatmış olan Bulgarlar mâye-i gibi kendi aramızda cem’iyetler te’sîs edelim. Muallim, dâî,
ümîdleri bulunan fesedenin Makedonya’dan kaldırılmasıyla vâiz olalım! Merkez-i Hilâfet-i İslâmiyye’ye çeşm-i ümîdlerini
meydanda bir şey kalmayacağını tahmîn ettiklerinden dola- dikmiş şu ser-çeşme-i hayâttan kendileri için bir taze rûh,
yı çıldırmışlardır! Nasıl, bütün bir ümîd bütün bir istikbâl yeni bir hayât bekleyen şu vâsi’, şu bî-nihâye Türkler, müs-
mahvedilip gitsin? Hasta Adam denilen ve mâl-i mevrûsuna lümanlar âlemine atılalım! Ah! Osmanlı âlemi şu yaşta, şu
el uzatılan bir muhtazır birden bire nasıl olup da bu kadar â- َُِْ َ
teşebbüsâta giriştiği zamanlar neler olacak neler!: 1( ‫فاعتبروا َيا‬
sâr-ı hayât göstersin? İşte Osmanlıların şu faâliyeti karşısın- ‫بصار‬ ِ ُ)
ِ َ ْ َ ‫اولى ْالا‬
da Bulgarlar kendilerini kaybettiler! Ahmed Akayef
Binâ-berîn şu hâlet-i rûhiyye ve şu haybetin âsârı olarak
Bulgarlar hükûmet-i Osmaniyye’ye meydan okuyup mesâil-
i dâhiliyemize müdâhale etmek hülyâsına girişmişler! Bizi
gürültüye boğmak istiyorlar! Lâkin heyhât! Pek gecikmişler- BİR FRENK NASÎHATİNİN MÂHİYETİ
dir! Rus duması a’zâsından Milikof’un yedi-sekiz ay evvel İstanbul tabaka-i münevveresine ders-i siyâset vermeye
dediği gibi: Bulgarlar kendilerini şimdi te’mîn etmezlerse alışkın bir Frenk gazetesi, Paris’in Tan’ı geçenlerde, Türki-
hiçbir zaman edemeyecekler. Ve yahud Bulgaristan matbû- ye’nin İttifâk-ı Müselles’e tekarrübünden bahsederken şu
atının aynı zamanda “Fırsat elde iken Osmanlılara i’lân-ı nasîhatleri veriyordu: “Türkiye müdîrân-ı umûru, hiç şüphe-
harb edelim ve illâ pek geç olacaktır.” Söyleyiş mevsimi
siz pekala bilirler ki der-uhde ettikleri “Emr-i müşkili (Dev-
geçti!! Öyle geçti ki bir daha avdet edemez. Medâr-ı iftihâ-
let-i Osmâniyye’nin emr-i ıslâh ve tanzîmi) başa çıkarmak i-
rımız olan Mahmud Şevket Paşa hazretlerinin bir ay mukad-
çin Avrupa’yı taksîme değil, birleştirmeye muhtaçtırlar. –Yal-
dem Meclis-i Meb’ûsân muvâcehesinde: “Bi-hamdillah or-
nız umûr-ı siyâsiyyede değil, umûr-ı iktisâdiyyede de Tür-
dumuz bugün istediğimiz derecede ikmâl edilmemişse de
kiye devr-i Hamîdî’nin idâme etmekten zevk-yâb olduğu re-
dünyada beşinci ordu sırasına geçtiğini ve balkanlarda sâkin
kabetten bir şey kazanamaz.” (İkdâm’ın tercümesi, 13 Tem-
bütün hükûmât-ı sağîreye yeniden mukābele edecek kadar
muz 1326)
olduğunu size tebşîr ederim” buyurması bütün Osmanlıların
Tan’ın bu cümleleri, bir da’vâ-yı mücerred garâbetiyle,
ve âlem-i İslâm’ın kalbine meserret ve ferah-âmîz ümîdler
okuyanın nazar-ı [376] dikkatini, derhal celbeder; çünkü
bahşetmekle beraber Bulgar ricâl-i devlet ve matbûatına en
Devlet-i Osmaniyye’nin bekā ve selâmetinin avâmil-i hâri-
kâtı’ ve en fasîh bir cevâb-ı belîğ teşkîl eylemiştir! İşte hü-
ciyyesinden birisi, rekabet ve münâfese-i düveliyye olduğu
kûmetimiz bi-havlihi teâlâ şu mübeccel ve mukaddes ordu-
öteden beri ma’rûftur. Lâkin Fransa hâriciyye nezâretinin
ya istinâden bugün mesâil-i dâhiliyyede serbest ve mesâil-i
mürevvic-ı efkârı olmakla müştehir ve Avrupa cerâid-i yev-
hâriciyyede müddeiyyât-ı meşrûasını tenfîz ettirebilecek ka-
miyyesinin en ciddi ve en vakarlılarından ma’dûd bu Fran-
dar kuvvetlidir! Bittabi’ Bulgar coşkunlukları şu sırada sinek
sız gazetesinin kemâl-i ciddiyyet ve ehemmiyyetle, Türkiye
vızıltısından ileri geçmeyecektir. Hükûmetimiz bu gibi vızıl-
müdîrân-ı umûruna verdiği bu nasâyıh-ı hayr-hâhâne, Fran-
tılara asla ehemmiyet vermeyip selâmet-i vatan yolunda ta’-
kîb ettiği meslekte bi-mennihi’l-kerîm kemâl-i metânetle de-
vâm edecektir! 1
Haşr, 59/2.
sa’nın hulûs ve muhâdenetine kanmış bazı dimâğlarda: bugüne değin ve bugün de Avrupa devletlerinin şark ve â-
“Acaba o fikr-i ma’rûf sade ve âmiyâne bir düşünceden lem-i İslâm hakkında i’tilâfları ancak bunların zararına hâsıl
neş’et etmiyor mu? – Acaba Avrupa’nın ittifâk ve i’tilâfı olmuş veya tasavvur edilmiştir. Binâenaleyh Türkiye müdî-
Devlet-i Osmâniyye’ye hakīkaten daha ziyâde fâide-bahş rân-ı umûrunun Avrupa’yı birleştirmeye çalışmalarında,
olmaz mı?” gibi tereddüdler tevlîd edebilir. Bu tereddüdlerin devlet-i Osmâniyye için bir menfaatin vücûdu farz oluna-
izâlesi için, yine Fransızlar tarafından yazılmış âsâra –ama maz.
bu sefer Türkiye müdîrân-ı umûruna nasîhat kılıklı değil, Avrupa devletlerinin rekabet ve münâfeselerinden, ihti-
belki kendi vatandaşlarına tasrîh-i hakāyık yollu yazılmış â- lâf ve münâzaalarından devlet-i Osmâniyye’nin müstefîd o-
sâra– mürâcaat olunmalıdır. lup olmayacağına dâir bir fikr-i sâlim edinmek için, yine
Avrupa devletlerinin alel-umûm âlem-i İslâm’a ve alel- Frenk muharrirlerinden birisini okuyalım. Müstakbelde
husûs Türklere karşı mâzî ve halde aldıkları vaziyeti îzâh memleketlerinin müdîrân-ı umûru olacak Fransız gençleri-
etmek üzere, Revue de Monde risâlesinin müdîr-i siyâsîsi ne, Dârü’l-fünûn tarih ve edebiyyât şu’besinde, Dâru’l-mu-
René Pinon, bakınız neler yazıyor: “Arz-ı Mukaddes’in, ce- allimîn-i Âliyye’de ve Ulûm-ı Siyâsiyye mektebinde târîh-i
nûbu İspanya’nın Akdeniz adalarının sâhibi olup kimileri siyâsî okutan bir müderrisin, Profesör Émile Bourgecois’in
bahr-i sefîdi dolduran müslümanların ve alel-husûs, sonra- siyâset-i âlem hakkındaki fikirleri şüphesiz, i’timâda pek şâ-
dan İslâm hücûmunu yeni bir şevk ve şiddetle devam etti- yândır. Bu zât Târîh-i Siyâsî-i Hâricî ünvanlı eserinin ikinci
ren Türklerin te’sîriyledir ki nasrânî Avrupa teessüs etti; eski cildinde, Napolyon’un memâlik-i Osmâniyye’yi –tabîî arslan
Roma vahdeti yerine vahdet-i nasraniyye fikri kāim oldu. payı kendisinde kalmak üzere– taksîm için sarf eylediği fa-
Fransa bu âlem-i Nasrâniyyet’in başında bulunuyordu; âliyet-i müdhişeyi uzun uzadıya anlatırken şunları yazıyor:
Fransa ehl-i salîb seferlerinden biri, âlem-i Nasrâniyyet’in “Napolyon İtalya’nın taksîmini Avusturyalılarla, Alman-
hasma (yani müslümanlara) karşı çıkarılmış pîş-dârı gibidir. ya’nın taksîmini Prusyalılarla, bütün Avrupa’nın taksîmini
Hıristiyan kralların aralarında nizâ’ ve kavga eksik olma- Rusya ile müzâkereye başladığından beri, müzâkerât-ı siyâ-
makla beraber, vahdet-i nasrâniyye fikri bâkīdir, bu cihetle siyyenin hiçbirisi, saltanat-ı Osmâniyye’nin tahrîb ve taksîmi
harb-i meşrû’ âlem-i Nasrâniyyet’in adûsuyla (yani müslü- hakkında edilmiş müzâkerât kadar uzun müddeti ve çok
manlarla) harbinden ibârettir, bir hatar melhûz oldu mu, zahmeti iktizâ ettirmemişti. Avrupa’nın kavî efendisi için,
bütün âlem-i Nasrâniyyet, adüvv-i müşterek (yani müslü- inhitâtı gâyetle zâhir bu saltanat-ı fertûte, pek sehîlü’s-sayd
manlar) karşısında, der-akab birleşir. İşbu fikir, Avrupa’da bir şikâr gibi gelirdi. Lâkin kırk seneden beri, Türkiye’den
asırlarca ber-hayât kalacaktır; filozof Leipzig’in (Leipzig, On- daha az zayıf birkaç devlet, komşularının müştehiyât-ı mem-
sekizinci asr-ı mîlâdînin başında ölmüş hükemâ-yı meşhûre- zûcelerinin kurbânı olup gitmiş iken, bu meslek-i taksîmin
dendir) âsârında bu fikri görürüz. Hatta şimdi, bugün bile müstenid olduğu esâstır ki Türkiye’nin taksîmine mümânaat
vahdet-i nasrâniyye fikri, gerçi biraz kuvvetten düşmüş, eyliyordu. Filhakīka, şiddet ve hîleden ibâret bu mesleğin
biraz uyumuş, fakat bir tehlike-i müştereke zuhûrunda alel- de kendine göre bir kāidesi vardı, o kāide ise taksîm olun-
acele ve şiddetle uyanmaya hazır olarak aramızda yaşıyor” muş memleketten mukassimlerin aldığı parçaların birbirleri-
(R. Pinon– Europe et-l’Empire Ottoman, Paris. Perrin 998. T.541.) ne tamamen muâdil gelmesidir. Halbuki sultanın memâliki,
Bu sözlerden anlaşılıyor ki âlem-i Nasrâniyyet de şerîât-i İs- müsâvî veya muâdil kısımlara asla bölünemez. Mesela Fran-
lâmiyye gibi, dünyayı dâru’n-nasâra dâru’l-harb olmak üze- sızlar Suriye ve Mısır’ı alırsa, İngilizler kendileri için bunun
re ikiye ayırıyor; düvel-i Efrenciyâ’nın şimdiye kadar i’tilâf muâdilini bulamazlar; Napolyon’a gelince Suriye ve Mısır’ı
ve ittifâkları daima İslâm veya Türkler aleyhine; daha umû- İngiltere’ye bırakmaktan ise, Devlet-i Osmâniyye’nin taksîm
mî bir ta’bîr ile âlem-i nasrâniyet düşmanlarına karşı olagel- olunmamasını tercîh eyler. –İstanbul’a mâlikiyyetin düvel-i
miştir. Eğer âlem-i Nasrâniyyet bir tehlikeye uğrarsa, bugün muazzamadan birisine vereceği menâfi’ o kadar azîmdir ki
de, tıpkı kurûn-ı vustâda olduğu üzere vahdet-i nasrâniyye diğerlerine ona tekabül edebilecek ta’vîzât bulmak gayr-ı
fikri daldığı uykudan sıçrayıp uyanacak ve silahlanıp âlem-i mümkündür. İstanbul, Avusturyalılar için Balkanların, Rus-
İslâm karşısına çıkacaktır. Zaten bunun delîl-i fi’lîsini hergün lar [377] için Karadeniz’in, Fransızlar için Adalar Denizi’nin
görüp durmaktayız: âlem-i İslâm’da az çok âsâr-ı intibâh anahtarıdır. Tilsit müzâkerâtı İstanbul’un müstesnâ vaziyeti-
duyulur duyulmaz, düvel-i nasrâniyye İslâm aleyhindeki fa- ni kemâliyle îzâh etti. El-hâsıl Türkiye’de taksîm mesleği tat-
âliyyetlerini artırmaya başladılar. “Âlem-i Nasrâniyyet’in re- bîk olunamaz, Lehistan’ı taksîm olunmaya mahkûm eden
isi” ehl-i salîb seferlerinden beri “Hıristiyanlığın âlem-i İs- esâslar, Devlet-i Osmâniyye’yi taksîm olunmaktan tahlîse
lâm’a doğru çıkardığı pîş-dârı” olan “Kilisenin büyük kızı” hizmet eylerler. Ve fi’l-vâkī devlet-i Osmâniyye hâlâ pâyi-
Fransa’nın bir kısım efkâr-ı umûmiyyesini temsîl ve nezâret-i dârdır, Lehistan ise tekrâr teessüs edemedi.” (E. Bourgcois,
hâriciyyesiyle makâsıdını irâe eden Tan bundan bir iki ay Manuel Historique de Politique Êtrangêre. Paris, Belin Frê-
evvel, makālât-ı mütevâliyyesine, intibâh-ı İslâm tehlike-i a- res.-1900, p. 329-330) müverrih Bourgcois’in bu mütâlaâtı, o
zîmesine mukābil, bütün düvel-i nasrâniyyenin i’tilâflarını âmiyâne görülen iddiâyı te’yîd etmekten başka bir şey yap-
tavsiye etmekte değil miydi? mıyor. Birçok defalar büsbütün taksîm olunmak tehlikesin-
(Kürsî-i Milel’in son nüshasına mürâcaat buyurulsun.) de kalmış iken, devlet-i Osmâniyye’nin hâlâ pâyidâr olabil-
Hâsılı, bizzat muharrirîn-i Efrenciyye’nin de i’tirâfları vechile mesi, kābil-i taksîm olamamasından, daha doğru bir ta’bîr
ile parçalamak isteyen düvel-i nasrâniyyenin aralarında u- ti. Halbuki muvakkat işgâl daha bâdî-i emrde işgâl-i ebedî
yuşamamalarından, yani ihtilâf ve rekabetlerindendir. Tan’- sûretini almaya başladı. Çünkü asker oturan yerlerin hep-
ın Türkiye müdîrân-ı umûruna “Avrupa’nın teferrukuna ça- sinde kışlalar ve hatta kiliseler te’sîsine başlandı. Bundan
lışmayın, devr-i Hamîdî’nin zevk-yâb olduğu rekabet-i dü- mâadâ Rusya devletinin te’mînâtına rağmen Rusya me’-
veliyyeyi idâmeye uğraşmayın “demesi, ne yaparsanız ya- mûrları, sefîri, konsolosları ve askerî kumandanları İran’ın
pın bir yolunu bulun da kendinizin kābil-i taksîm olduğu- dâhilî işlerine karışmaktan hiç de geri durmadılar, bu babda
nuzu, düvel-i nasrâniyyeye isbât ve izhâr eyleyin demektir; vesâik pek çoktur. Matbûatını nazardan geçirenler vukuâtın
zira düvel-i mezkûrenin Devlet-i Osmâniyye umûrunda i’ti- birçoğuna vâkıftırlar. Biz yalnız son hâdiseleri ihtiyâr edelim:
lâf ve ittifâkları, ancak bizim taksîmimizde uyuşabilmeleriyle Rus Kazakları İran hâkimlerini bile kamçı altında ezmek-
mümkündür. ten çekinmiyorlar. Vâlîlerin azlini taleb edip muvaffak olu-
A[elif]. Y. yorlar, bundan birkaç gün mukaddem Bahr-i Hazar sâhilin-
deki İran şehrini bir Rus gemisi toplarla tahrîb etti, gaz dö-
küp bütün evleri ihrâk ve çoluk çocukları dağlara, orman-
lara çekilmeye mecbûr etti. Zevât-ı mu’tebereden oniki kişi
ÂLEM-İ İSLÂM VE RUSYA tevkîf edip götürdü. Buna karşı hükûmetin şedîd protesto-
larını hâlâ da dinlemek fikrine tenezzül etmiyor. Rusya ajan-
Şu son günlerde alınmakta olup yevmen-fe-yevmen te-
taları İran’ı bir dakika kendi başına bırakmak istemiyorlar,
eyyüd eden haberler şimdiye kadar bizim için mübhem ka-
Rusya paraları sebîl gibi hâin ve fesâdcıların ceplerine aka-
lan birçok mesâilin mâhiyetlerini tavzîh etmektedir. Rusya
rak İran’da işlerin ilerlemesine her türlü mümânaat îcâd ve
hükûmetinin gerek Rusya müslümanlarına karşı tarihte misli
ibdâ’ olunuyor.
gayr-ı mesbûk ibrâz eylediği tarz-ı cedîd hareket, gerek
Particilik, adâvet, tefrika ve herc ü merci mûcib hâlât
İran’da irâe eylediği şekl-i faâliyyet, gerek Balkanlar’da al-
hepsi Rusya ajantaları Rusya paraları ile ihdâs ediliyor. Hat-
mak istediği vaziyet ve Osmanlı hükûmetine karşı bu son
ta bu âna kadar hürriyet ve terakkī-perverlikle ma’rûf olup
zamanlarda sâhâ-i siyâsiyyâtta çevirdiği dolab-ı mekîdet bü-
Rusya aleyhinde mücâhede eden Necef müctehidleri şimdi
yük ehemmiyeti hâizdir. Böyle olduğu halde Jön Türk cerî-
Rusya’yı iltizâm etmeye başlamışlar ve aldığımız mevsûk
desinden mâadâ Osmanlı matbûatından hiç birisi hakīkat-i
haberlere istinâden diyebiliriz ki şu tebdîlâtın da sebebi Bağ-
hâli Osmanlı milletine sarâhaten söylemek istemiyor gibi
dad konsolosu Markof’un vâsıtasıyla müctehid Ağa Kâzım
görülüyor. Esbâbını tahlîlden sarf-ı nazarla keyfiyeti kāri’le-
Almazandarayef’in oğluna ve şeyh Cevâdü’l-Agiyy’e verilen
rin enzâr-ı mutabassırânesine havâleyi daha muvâfık bulu-
miktar-ı küllî paraların te’sîridir.
ruz. Meydân-ı siyâsette nüfûz ve haysiyetini ve beyne’l-milel
Şu müctehidler, hürriyeti müdâfaa eden İran-ı Nev ve
mevkiini Coşima[Tsushima], Port Arthur, Liaotung, Muk-
Şark gazetelerini tahrîm ve tekfîre ve İran’ı Rusya’ya satmak
den hezîmetlerinden sonra bütün bütün kaybeden ve dâhil-
tarafdârı kesilmiş olan Sipehdâr’ı taht-ı himâyelerine alma-
de idâre-i hükûmeti millete tevdî’ ediyor gibi gözükmek iste-
ya kadar vardırlar.
yen Rusya hükûmeti her vesîleyle ve vâsıtadan bi’l-istifâde
[378] Allah aşkına söyleyiniz! Bir taraftan sarı altınlar,
kendini toplar toplamaz hâriçte yine eski mevkiini istirdâd
diğer taraftan da süngüler... neler yapmaz? Bâ-husûs öte-
etmeye şitâb etti. Aksâ-yı şarkta ağzı yanmış, garptan da ö-
denberi parayı değil vatan ve millete, hatta îmâna tercîh et-
teden beri yed-i gâsıbânesini çekmiş, çekmeye mecbûr ol-
meye alışmış olan İran rûhânîleri.
muş olan Rusya tabii gözünü yalnız herkesin enzâr-ı tamaını Yalnız rûhânîler bu yola sapmış olsalar idi yine bize o
celbeden âlem-i İslâm’a dikmeye mecbûr olsa gerek. Bâ-hu- kadar ye’s gelmezdi, İran’ın en mühim ve en sâhib-i nüfûz
sûs ki şu âlem henüz kendine sâhip olmayıp hayâtının de- zevâtı, vaktiyle meşrûtiyet ve hürriyet uğrunda mücâhede e-
vâm ve bekāsını başkalarının merhamet ve şefkatinden bek- denler Rus’un parasına aldanıp milletin istiklâlini kökünden
liyor. Hele bu âlemin İran parçası Rusya’ya pek sehîlü’l- yıkmaya bezl-i himmet ve gayret etmektedirler.
hazm görülürdü. İşte buna mebnîdir ki Rusya hükûmeti İş öyle bir hâle gelmiş ki bugün İran için ağlayan bir
İran’la alâkası olan İngiliz devletiyle müsâraaten muâhede-i İranlı bulunmuyor, bulunsa bile ses çıkarmaya cesâret ede-
hafiyye akdederek Tahran’a kadar bütün şimâlî İran’ı taht-ı miyor. Rusya devleti ise fırsatı elden bırakmayarak İran’da
işgâle aldı. İttifâk-ı Müselles’ten tiril tiril titreyen İngiltere nâ- mevcûd olan askeri az görüp yeniden asker sevkine karâr
çâr kalarak ehemmi mühimme takdîm ile düşman-ı tabîîsi veriyor. Bu hâlin netîcesi ne olacak? Müteyakkız adamlar
olan Rusya’nın İran’ın nısfına mâlik olabilmesine müsâade için pek vâzıhtır. İran’ın Buhâra hâline girmesine el-ân bir
etti. Almanya’nın dehşetli süngüleri ve günden güne kesb-i şey kalmıyor. Sûret-i kat’iyyede İran’ın iltihâkı ufak tefek si-
satvet eden filosu İngilizleri şu fedâkârlığı icrâya sevkeden yâsî ikdâmâta mütevakkıftır. İran’ı şu hâle getirmeye sa’y
esbâbın en mühimini teşkîl eder. eden Rusya hükûmeti taht-ı idâre ve tahakkümünde bulu-
Rusya, îzâhât talebinde bulunan Avrupa’ya karşı İran’ın nan otuz milyon Müslüman teb’alarını da unutmadı. Şimdi-
herc ü mercde olan hâlini göstererek menâfi’-i ticâriyye ve ye kadar bir eser-i intibâh ibrâz etmeyen şu ahâlîyi hükûmet
teb’alarının lüzûm-ı himâye ve müdâfaasını ileriye sürüp bir nevi’ ihmâl ve iğmâzla okşamak ister gibi gözüküyordu.
muvakkat işgâl-i askeriyyenin zarûrî olduğunu dermeyân et- Fakat vaktâ ki müslümanlar terakkī ve medeniyete doğru
yürüyüp vatandaşları gibi hukūk talebine kalkıştılar, derhal dıkları memleketleri hatıra getirir isek her şey kendi kendine
siyâset-i devlet de değişti. Tazyîkāt ve ta’kîbât ve sâir tedâ- anlaşılır. Mısır, Süveyş, Basra, Bağdat, Hindistan’ın İngiliz
bîr ittihâzına mübâşeret edildi. Müslümanların kendi parala- için ne olduğunu nazara alınsa kâfîdir. Rusya’ya gelince:
rıyla açılan mektepler kapatıldı, gazeteler durduruldu, de- Kırım, Basarabya, Kafkas, Türkistan, Buhâra, Hive, şimdi
vâm etmek isteyenlere Rus ve Müslüman lisânlarında çıkar- de şimâlî İran, âtîde de boğazlardan serbestî-i mürûr ve
mak mecbûriyyeti tahmîl olundu. Cuma’ların yerine Pazar ubûr yani Devlet-i Aliyye’nin hezîmet-i tâmmı onun istikbâl
günlerinin ta’tîli, mesâcidde Çar’ın resminin asılması, Türki- ve saâdetini te’mîn eder. Ruslarla İngilizlerin böyle bir siyâ-
ye ile alâkaların tamamıyla kesilmesi emredildi. Balkan set ta’kîb ettikleri ve etmeye mecbûr oldukları o kadar be-
şibh-cezîresi ve Devlet-i Aliyye’ye gelince: Bosna ve Her- dîhîdir ki şüphe edecek dîn, mezheb, vatan ve milletini se-
sek’in Avusturya’ya ilhâk ve Girid mes’elelerindeki etvâr ve ven ve cüz’î bir kuvve-i tefekküriyyeye mâlik olan hiçbir
vaziyyeti, Azerbaycan’a girip Devlet-i Aliyye hudûduna fer- müslümana tesâdüf olunamaz. Bütün kalbimiz ve rûhumuz-
sah fersah tekarrubü, İran’a dâhil olan Osmanlı askerinin la söyleyebiliriz ki Rusya yalnız Devlet-i Osmâniyye’nin de-
çekilmesini resmen istemesi, bu son zamanda Pan-islavizm ğil hatta bütün âlem-i İslâm’ın en uzlaşılmaz bir düşmanıdır.
Kongresi münâsebetiyle izhâr eylediği mesleği nazara alına- Vüs’ünün yettiği mertebe İslâmiyet’in ihyâ ve idâmesine ve
rak tedkīk ve teemmül olunursa Rusya’nın buralarda ta’kîb İslâm devletlerinden bir tanesinin olsun müstakil kalarak
eylediği siyâsetin dahi mâhiyyeti anlaşılır. kuvvetlenmesine meydân vermeyecektir. Çünkü kendi mev-
Fikrimizi tasrîh edelim: Tâbiiyyetinde bulunan otuz mil- cûdiyetinin şimdiki hâlinde te’mîn ve bekāsı bunu îcâb et-
yon Türk kavmine mensûb müslümanları Rusya hükûmeti tirir. İhtimâl ki İngilizler menâfi’ ve mevcûdiyetlerini te’mîn
var kuvvetiyle eziyor, Ruslaştırmak için her türlü vesâite mü- için bir tarîk bulup da İslâmiyyet’in devâm ve bekāsına Rus-
râcaat ediyor. Hilâfet ile münâsebeti bile unutturmak istiyor. lar derecesinde adâvet göstermeyeceklerdir. Zira bu millet
İran’ı Bilhassa devlet-i Osmâniyye’ye hem-civâr olan kısmı- her şeyden evvel menfaat cihetini düşünür. Ama Rusya hü-
nı bütün bütün işgâl edip ilhâka ve bununla beraber Dev- kûmetinin şekl-i idâre ve mesleği İslâmiyet’in hâk ile yeksân
let-i Osmâniyye’yi Asya-yı vustâdan ebediyen ayırmaya ça- olmasını iktizâ ediyor. Şu halde müslümanların nere müs-
lışıyor, işte görülüyor ki hâiz olduğu hilâfet-i kübrâ sâye- lümanı olursa olsun lâkaydâne duruşları ve mukāvemet
sinde bütün âlem-i İslâm’ın hâmî-i tabîîsi ve âlem-i İslâm’ın göstermek fikrine düşmemeleri akıl, mantık ve namusla ta’-
kuvvet-i ma’nevîsinin zammıyla cihânın en azîm devleti sa- rîf edilecek bir hâl midir? Bugün Rus müslümanları eziliyor,
yılan Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye’yi yalnız başına bırak- yarın İran elden gidiyor, öbür gün de sıra [379] Devlet-i
maktan ve şu sûretle menâbi-i kuvvetini kurutarak imhâsını Aliyye’ye geliyor! O vakit cami’lerimizin içinde Rus Çarı’nın
kolaylaştırmaktan başka Rusya bir fikir beslemiyor. Filha- resmi değil, hatta minârelerimizin tepesinde bile Ortodoks
kīka Devlet-i Aliyye’nin istikbâli tamamıyla Asya’ya merbût- haçlarının arz-ı dîdâr edeceğinden şüphe etmemeliyiz. Bun-
tur. Bunu anlamayan İslâm şimdi bulunamaz. Asya hemen ca vekāyiden eğer ibret-bîn olmayacak isek dalalım uyku-
o Asya ki el-yevm bütün Avrupa’nın erzâk ve servet menba- lara, birbirimizi yıkıp memleketimizi satmaya İslâmiyyet’i
ını teşkîl ediyor. Elden gittikten sonra hükûmet-i seniyye ne baltalamaya!! Rusya’da otuz milyon müslüman dâd u fer-
ile kāim ve pây-dâr olabilir? Çöller, vâhalar ile mi? Türkiye yâd içinde inim inim inliyor; nemize lazım!.. Buhâra, Hive,
İsviçre Flemenk ayarında değil ki onu düvel-i muazzama Türkistan Müslümanlık nokta-i nazarından yok oldu, ne va-
taht-ı himâyesine alıp muhâfaza etsin. Devlet-i aliyye hilâ- zîfemiz!.. Üç sene mütemâdiyen hürriyet ve insâniyet yolun-
fet-i İslâmiyye’yi hâizdir, pây-dâr ve mevcûd oldukça, İslâm da kanlar döküp canlar vermiş olan İran mesâîsinin netîcesi
tehlikesi! Daha doğrusu İslâm memâlikinin müekkel olmak- olarak Rusların pençe-i gaddârına düşüyor; ne olacakmış!..
tan masûniyeti izâle olunamayacaktır. Binâenaleyh saâdet Devlet-i Osmâniyye üç taraftan düşmanlarla ihâta olunup
ve menba-i vâridâtını yalnız Asya’da gören Avrupa bâ-hu- dehşetli tehlikelere ma’rûz oluyor; ne beis var!.. Öyle ise
sûs İngilizle Rusya’nın Devlet-i Aliyye’nin imhâ-yı mevcû- dîn, mezheb, millet, vatan, ırz ve namus, haysiyyet, mâzî,
diyyetine çalışmaları pek tabîîdir. âtî, selâmet ve istiklâliyetin ne lüzûmu var.
Çünkü memâlik-i İslâmiyye’nin nev’amâ bütün Asya-yı Çünkü bu hâl devâm eder ise söylediğim şeyler ken-
vustânın inhitârı Hilâfet’in elindedir. Hilâfet lüzûmu derece- diliğinden vukū’ bulacaktır. Ruslar’da bir darb-ı mesel var-
de kuvvetlenip de– farz-ı muhâl olarak diyelim– Halîfe’nin dır. Herkes kendi istikbâl ve bahtının çilingiridir derler. Yani
müsâadesi istihsâl olunmaksızın İslâm memâlikinde hiç kim- mes’ûd olmak da bedbaht olmak da insanın kendi elinde-
senin istifâde edemeyeceği hakīkatini dûr-endîş İngiliz ve dir. Bizim uzun tarihimiz şu hakīkati bütün vuzûhuyla isbât
Ruslar daima nazar-ı teemmülden uzak bulundurmamışlar- ediyor. Akvâm-ı İslâmiyye’yi daima zayıf düşürüp mahve-
dır. den kendi içlerinde tahaddüs eden nifâk, tefrika, hıyânet,
İşte devlet-i Osmâniyye’nin başına gelen umûmî gâile- hased, adem-i ittihâd ve ittifâk olmuştur. Hiçbir vakit düş-
lerin, felâketlerin sebeb-i hakīkīsi budur. Başka türlü de zaman kendi kuvvet ve fazîleti sâyesinde müslümanlara gale-
ten olamaz. Çünkü şu mücâdele ve mübâreze bu düveller be çalıp onları esârete dû-çâr etmemiştir. Başımıza gelen-
için hayât ve memât mes’elesidir. Onların devâm ve bekāsı lerin hepsinin müsebbibleri kendimiz olmuşuz şimdi de yine
devlet-i Osmâniyye’nin izmihlâl ve memâtıyla kāimdir. Uza- öyle. Memâlik-i Osmâniyye’de meşrûtiyet kazanıldı. Fakat
ğa gitmeye ne hâcet! Yalnız İngilizlerin maîşetlerini kazan- bakınız milletin kan ve canıyla alınan şu meşrûtiyet ve hü-
kûmet-i meşrûanın aleyhinde ne derecelerde sarf-ı mesâî sâniyet-kârâne keşfiyle uğraşagelmişlerdir. Hatta Mister Bux-
eden hâin müslümanlar var. Cem’iyet-i Hafiyye’nin zuhûru ton küçük kardeşi Mister Leland Buxton bundan dört sene
bu da’vâmıza kavî bir delîldir. mukaddem Yemen seyâhatinden avdetinden sonra Router
Üç sene istibdadı yıkmaya çalışıp, dünyalarca kurbanlar nâm havâdis şirketi vâsıtasıyla gazetelere seyâhati hakkında
verip hürriyet istihsâl eden İranlılar el-ân kendi hâinlerinin teblîğ eylediği mülâkatta Yemen’de aç kalan Türk askerle-
irtikâblarından dolayı memleketlerini Rusla İngilize terk ede- rinin Arap üserâ-yı harbiyyesini kesip yediklerini rivâyet ey-
cek hâle gelmişler. Buhâra, Türkistan ve sâir istiklâllerini lemiş idi. Ona karşı İngiliz gazetelerine 20 Mart efrencî sene
kaybetmiş memleketler de tıpkı o marazın alîlleri olmuşlar. 1906 tarihinde gönderdiğim reddiyenin sûret-i matbûasını
Şimdi ise kusûrlarımızı i’tirâf etmeyelim mi? Arlanıp istikbâ- felek fırsat verirse Türkçe ve İngilizce senelerden beri gaze-
limizi düşünmeyelim mi? Şu devr-i mühlike ilaç aramayalım telerde vukū’ bulmuş olan sâir neşriyât-ı nâcizânemin sûret-
mı? – İlacın nerede aranılması lâzım geleceğini inşâallah leriyle birlikte kitap şeklinde neşreyleyeceğim. Bu âsâr-ı
ileride serd ü beyân ederiz. münteşireden birisi Balkan Komitesi müdürü Mister Noel
Kara Bey Buxton cenâblarının bir kitabıdır ki mûmâileyh iki sene ev-
vel İstanbul’da iken Osmanischer Lloyd gazetesinin işâasın-
dan sıkılıp gûyâ meydân-ı intişârdan kaldıracağını i’lân ey-
lemiş idi. Halbuki [380] intişâr eylemiş olan eser bir kere
kütüphânelerine konulduktan sonra bütün dünya haykırsa
ESKİ DÜŞMAN DOST OLMAZ
ashâb-ı kırâatın nazar-ı mütâlaasından alınamaz.
Devr-i zâile cümlemiz lânet ederiz. Bu abd-i âciz yalnız
i’lân-ı meşrûtiyyetten sonra değil on yedi seneden beri o
devrin seyyiâtına kavlen ve kalemen la’net-hân oldum ki 1907 târîh-i mîlâdîsinde yani i’lân-ı meşrûtiyyetimizden
memâlik-i Osmâniyye’nin hâricinde Türkçe ve İngilizce bir sene mukaddem Balkan Komitesi reisi Buxtone Avrupa
neşrolunan âsâr-ı kemterânem bunu isbât eder. O babdaki ve Türkler unvânlı kitabı– ki John Mayer nâm nâşirler ta-
isyânımızdan nâşî memleketime avdet edip de nice seneler rafından tab’ edilmişti; Türkler ve İslâmiyet hakkındaki mü-
hasretini çektiğim azîz vâlide-i merhûmemi dünya gözüyle lâhazası her sahîfede çeşm-i hayret ve hiddete çarpar ise de
bir kere daha görebilmekten mahrûm kaldım. Yine o devir asıl nazar-ı nefretle okunan yerleri 60’ıncı sahîfeden baş-
idâresinin bundan on bir sene mukaddem vâkı’ olmuş bu- layan dördüncü fasıldadır: ibâre-i âtiyye işte bu faslın me-
lunan son teklîf-i me’mûriyyetini kabûl eylemedim ve sefâ- bâdîsinden müstahreçtir:
retlerden birisine mühim me’mûriyetle girmek istemedim. “Türkler Avrupa’ya yakışmaz yabancılar olduklarını
Bununla beraber bazı garbiyyûn arasında Türkler aley- kendileri de i’tirâf ederler (?!) yerleşmek için değil, yine As-
hindeki adâvet sırf devr-i sâbık seyyiâtının mahsûlü değildir ya’ya ric’at eylemek üzere Avrupa toprağına geldikleri onlar
demekten çekinmem. Devr-i zâil-i istibdad bu adâvete mey- için darb-ı mesel olmuştur. Maamâfih kanlı bir sûrette gel-
dân-ı vüs’at verdi, fakat îcâd eylemedi. Bu adâvet bazı su- dikleri gibi yine kanlı bir sûrette oradan çıkacaklardır. Tür-
nûf-ı garbiyyûn arasında Salîbiyyûn zamanından biri eben- kün Peşte ve Atina hakkındaki hukūk-ı temellükiyyesi ne idi
an-ceddin mevcûd olagelmiştir. Bu adâvetin numûnesi İn- ise Selanik hakkındaki hukūk-ı temellükiyyesi de ondan
giltere’de kendilerine “Balkan Komitesi” ünvânını veren ve başka bir şey değildir. Türkler bir sınıf-ı hâkimeden başka
insâniyet perde-i şu’bede-bâzisi altında i’lân-ı ehemmiyet bir şey değildirler. Filvâki’ Rumeli’de müslüman köyleri var-
edegelen hizb-i ma’hûdda pek iyi temessül etmiştir. İ’lân-ı dır, fakat bunlarda alel-âde İslâmiyet’e idhâl edilmiş Islâvlar
meşrûtiyyetimizden sonra bu Balkan Komitesi İngiltere’de ile yeni gelmiş Çerkes muhâcirlerinden ibârettir. Binâen-
devâm-ı mevcûdiyyetini müeyyed bir hal görmediğinden aleyh Türklerin hâkimiyete iddiâ-yı salâhiyyet için bir hakk-ı
derhal tebdîl-i meslek ile bir Türk tarafdârlığı meydana sür- tabîîye mâlik olacakları yolundaki mülâhaza Makedonya’ya
müş idi. İngiltere’ye ziyâret maksadıyla gelen İttihâd ve Te- tatbîk olunamaz.
rakkī Cem’iyeti erkânına dâvetler ve ziyâfetler vererek bu “Dîn-i Muhammedî’nin Afrika kabâil-i vahşiyyesinin
dostluğunu i’lâna başlamış idi; fakat kalb-i âcizî bu iddiâ-yı mevkiini irtikā ettirecek kudreti var ise de Buda ve Hindû
dostîye bir türlü inanamamış idi. Ahîren şarkta bazı mertebe mezhebleri âleme sulh ve silm vermiştir; İslâmiyet ise cihâna
tebeddül-i ahvâl husûle geldiğini istişmâm eyleyen Balkan bir vechile mûris-i felâket olmuştur ki o da idâresine kādir o-
Komitesi enzâr-ı âlem-i siyâsiyâtta tâze hayât iktisâbı mak- lamadığı milletlere bir hiss-i fütûhât vermesidir.
sadıyla geçenlerde bir ictimâ-i umûmî akdine lüzûm gördü. “Türklerin birçok evsâfı da vardır: Ahmak iseler de ken-
Bu ictimâ’da kullanılan lisân bize karşı hem âmirâne, hem di halkları arasında sâkin ve çalışkan addolunabilirler. Baş-
nâsıhâne, hem de tehdîdkârâne idi. kalarının mezhebine mütehammil değiller ise de bizzat din-
Balkan Komitesi’nin reisi parlamento reisi Cambridge dar ve hak-peresttirler. İslâmiyetçe idrâk olunabilen bir sû-
Dâru’l-fünûnu’nun Ekānîm-i Selâse medrese-i azîmesinin rette ehl-i ırzdırlar. İşretten ictinâbları dahi câhil kaldıkları
me’zûnlarından Mister Buxton bira i’mâliyle büyük bir ser- müddetçedir.”
vet yapmış olan gâyet dindar bir hıristiyan âilesine mensûb- (Bundan aşağısı okuyanların kanını kafalarına daha zi-
dur ki bu âileden bir çokları Memâlik-i Osmâniyye umû- yâde sıçratacağından tercümesinden vazgeçelim de biraz da
runda neden ise daima kendilerince îfâ olunacak vezâif-i in- İslâmiyet aleyhindeki sözlerinden nakledelim:)
“Islâhât hakkındaki ümîdlere mukābil elîm bir cevap MİDHAT PAŞA’NIN HEYKELİ HAKKINDA
vârid olur. Yani Türkler daha iyi adamlar yapılmak istenil- İstihbârât kaleminden:
dikçe daha fenâ olurlar. Eski şekil azametli şark müstebid- Midhat Paşa merhûmun Basra’da bir heykelinin rekzi
lerinden mâ’adâ onlarda bir şey temessül edemez. Kafa- tekarrür ettiği hakkında Dâhiliye Nezâret-i celîlesine mahalli
larını koparmaya Allah tarafından me’mûr oldukları (Köpek belediyesi riyâsetinden çekilen telgrafnâme üzerine heykel
gavurlar) hakkında gayr-ı müteessir bir nefretleri vardır.” rekzinin îcâbât-ı dîniyyemize muvâfık olmadığı Nezâret-i
“Müslümanlar ile hıristiyanlar hakkındaki evsâfın mübâ- müşârunileyhâca nazar-ı dikkate alınarak rekzi mutasavver
hesesi sırasında müvâzene-i cinâyetten bahsetmek nev’-i heykelin başka bir şekle ifrâğı ve bu babdaki ma’lûmatın
beşeri teâlî ettiren başlıca mezâhib hakkında şüphe da’vet serîan inbâsı lüzûmu Basra vilâyetine bâ-telgraf iş’âr kılın-
eylemek demektir. Bu i’tikādât ise evvelâ bütün mezâhib er- mıştır.
bâbının ve milletlerin adâlet, âsâyiş ve hürriyet te’mîni ile
hayât, temellük ve namus-ı âilenin himâyesine ale’s-seviyye
müstehak olmaları, sâniyen dâniş, sanâyi’ ve servet-i mad- SIRÂTIMÜSTAKĪM
diyyenin inşirâhı, sâlisen bir adamın yalnız bir zevceye mâ- Dâhiliye Nezâreti’nin bu takayyüd-i diyânet-perverâne-
lik olması, râbıan kadınların erkekler gibi rûha mâlik ol- lerine teşekkür olunur. Eâzımın nâmını ihyâ için ötedenberi
maları, hâmisen sabiyyânın takdîsi, sâdisen fesâda uğramış me’lûf olduğumuz vechile mektep, medrese, çeşme, kütüp-
olan hükûmetin iyi ve teaddînin fenâ olması. Müslüman sı- hâne, köprü gibi hayrı dâim ve bâkī bir âsâr-ı nâfia vücûda
fatıyla Türkler bu gibi hukūk ve kavâidi tamamıyla redde- getirmek var iken mizâc-ı şeref ile hem-âhenk olmayan hey-
derler. Hıristiyanlıkla temasta bulunmazdan evvel İslâmiyet kel rekzi gibi fâidesiz eserler vücûda getirmekte ma’nâ yok-
Türklerin gözlerini kapamamış olsa idi onların ne halde bu- tur.
lunmuş olacaklarını kendi cinslerinden olan ve dünyanın en Biz bu kabîl bî-sûd ve bî-lüzûm gösterişler yerine menâ-
müterakkī milletlerinden bulunan Macarların halinden anla- fi’-i azîmesi hüveydâ olan mebânî-i ilmiyye ve hayriyyenin
yabiliriz. Kütüb-i mukaddeseleri yedinci karn-ı mîlâdîde A- eâzımın nâmına izâfeten tekessür ettiğini görmek isteriz.
rabistan’a münâsib olan tarz-ı hükûmeti vaz’ eder ve ah-
kâm-ı dîniyyeleri tebeddül eyleyemez.”
Gördün mü ey kāri’, Balkan Komitesi reisi dostumuzun
hakkımızdaki mülâhazasını?
Londra Halil Hâlid

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
11 Ağustos 1910 5 Şa’ban 328 Perşembe 29 Temmuz 326 Dördüncü Cild - Aded: 101
muharririn mâye-i zâtîsi iktizâsınca her fazîleti nakîsa gör-

mek ve göstermeye çalışmak hisâl-i redîesine mâlik olduğu
bu makūle sözleriyle tamâmen tecessüm ediyor.
Kemâl-i tehâlükle bütün kemâlât-ı Muhammediyye’yi
– 25 – sû-i te’vîle uğratarak nakāise tahvîle yelteniyor, ne kadar
Yine Doktor Dozy, bak ne diyor: vâzıh ve âşikâr olursa olsun ulviyyet-i şân-ı nebevîye şehâ-
“Yirmi dört yaşında Muhammed (sav) seyyâh sıfatıyla det eden her hakīkate karşı safsata karıştırmaya var kuv-
zengin bir dul kadının, Hadice’nin (radıyallâhu anhâ) hiz- vetle savaşıyor.
metine girdi.
Hadice iki defa tezevvüc etmişti. Kervanlarla büyük ti-
câretler yapıyordu. O kadar hoşuna gitti ki Hadice dest-i iz- Kütüb-i siyer ve tevârîhte tafsîl olunan kıssa-i mübâre-
divâcını Muhammed’e uzattı. Hadice artık taze değildi. Yaşı ke-i izdivâcı mebâdî-i aliyyesiyle beraber telhîs edelim ki
kırka yaklaşıyordu. Lâkin gençlik ve güzellik husûslarındaki Dozy’nin ta’bîrât-ı garaz-kârânesiyle mertebe-i tecâvüzâtta
nevâkısı zenginliğiyle tazmîn olunuyordu. bulunduğu tebeyyün etsin. 1(‫)ومن الله التوفيق والهيداية‬
İstikbâl-i maîşîsi hiç de parlak görünmeyen Muhammed Evvelâ Hazret-i Hadice, Hadicetü’l-kübrâ vâlidemiz ne
(sav) izdivâc teklîfini kabûl etti. Hadice için bu izdivâc mu- derece asîle, ne kadar pâkize bir kadın idi.
habbet ve hürmet üzerine müesses idi. Fakat Muhammed Hazret-i Hadice (ra) nesebi Resûl-i Ekrem efendimizin
de onun muhabbetini muhabbetle karşıladı. Vefâtından ecdâd-ı kirâmından cenâb-ı Kusay’a müntehâ olan eşrâf-ı
sonra pek çok zamanlar geçtiği halde Hadice’nin fezâilini Kureyş’ten Hüveylid bin Esed nâm zâtın kerîme-i muhtere-
senâ ederdi. Ve onun tezkârı için vakit vakit bir koyun bo- mesiydi. Vâlidesi Fâtıma binti Zâidetü’l-Asam’dır ki Âmir
ğazlayarak etini fukarâya taksîm ederdi. Hadice’nin vefâtın- bin Lüey evlâdındandır. Kendisi gâyet ehl-i temkîn ve fart-ı
dan üç sene sonra tezevvüc ettiği ve diğer altı kadın ile Mu- zekâya mâlik olup hâiz olduğu servetiyle ticâret ederdi. Kö-
hammed (sav)’in firâş-ı zevciyyetine müşterek bulunmuş leleri vâsıtasıyla yaptığı muamelâttan başka mudârabe ta’bîr
olan Âişe (ra) Muhammed (sav)’in zevceleri içinde Hadice olunan şirket akdinden de geri durmazdı. Emniyet ettiği
kadar haset ettiğim yoktur. Çünkü o dişsiz ihtiyâr kadını kimselere münâsib miktar sermâye vererek ribhine iştirâk
tâife-i nisânın numûnesi olarak daima zikr ü senâ ediyordu ederdi. Zamanında seyyide-i nisâ tanılırdı. Kemâl-i nezâhet
demeyi âdet etmişti. ve siyânetine mebnî hengâm-ı Câhiliyye’de nisvân-ı Kureyş
İzdivâçtan sonra da Muhammed (sav) Hadice’ye tâbi’ arasında “Tâhire” unvânıyla yâd olunurdu. Ekber-i zevcât-ı
olmaktan fâriğ olmadı. Hadice servetinin idâresini hıfzetmek seniyye olması hasebiyle muahharan (Hadicetü’l-kübrâ) tal-
fetânetine mâlik idi. Zevcine muhtâc olduğu şeyleri veya- kīb olunmuşlardır.
hud zevcine vermek istediği şeyleri verirdi.” İki defa tezevvüc etmiş idiyse de birinci zevci Mâlik nâm
Dozy’nin burada da tahrîf-i hakīkat kabîlinden birtakım
isnâdât-ı garaz-kârânesi yek-nazarda göze çarpmaktadır. Bu 1
“Hidayet ve yardım Allah’tandır.”
kimse –ki [382] Ebû Hâle künyesiyle ma’rûftur– Hind ve Azîmetlerinden akdem Hazret-i Hadice (ra) gulâmı Mey-
Hâle nâmında* iki ferzend-i necîb tevellüdünden sonra vefât sere’ye sakın Hazret-i Muhammed’in emrine muhâlefet et-
ettiği gibi zevc-i sânîsi olan Atîk bin Âbid Mahzûmî nâmın- me, re’yi rezînelerine tâbi’ ol diye emretmiş Resûl-i Ekrem’-
daki zât da Hind nâmında bir kız terk ederek vefât etmişti. in amcaları da kafile ricâline kendisini gözetmelerine dâir
Müşârun ileyhânın serveti zevc-i evveli olan Ebû Hâle’den tavsiyelerde bulunmuşlardı. Suriye’ye muvâsalatlarında
intikāl etmiş olsa gerektir. Sitti Zeyneb hanım ed-Dürrü’l- (Busra) Havrân civârına kondular. Resûl-i Ekrem hazretleri
Mensûr nâm büyük ve gâyet kıymetli tabakāt-ı nisâsında orada bir ağaç altında bulundukları hengâmda mukaddemâ
böyle diyor. Sâniyen cenâb-ı risâlet-penâh efendimizin Haz- Ebû Tâlib ile olan seferlerinde mülâki oldukları Bahîra’nın
ret-i Hadice’nin malıyla ticâret etmeleri ne sûretle vâkı’ oldu. savmaasından bu kere Nastûra nâm râhib gelerek evvelki
Ebû Tâlib hazretleri bir gün Resûl-i Ekrem efendimize seferlerinden dolayı tanımakta olduğu Meysere’ye “Ağaç al-
hitâben demişti ki “Ey sevgili yeğenim! Tevâlî eden şu bir- tında bulunan zât kimdir?” diye suâl etmesiyle Kureyşîler-
kaç kaht seneleri geçinmemizi ne hâle getirdiğini bilirsiniz. den ehl-i Harem Mekke’den Muhammed nâm zât cevabını
Ticâret kafilesinin Şam’a hareket edeceği zaman tekarrüb aldı. Daha birkaç suâl sorup alâmât-ı nübüvvete müteallik
etti. Hüveylid’in kerîmesi Cenâb-ı Hadice’nin emîn olduğu anlamak istediğini anladıktan sonra “Yâ Meysere! Muhak-
kimselere sermâye vererek ticârete iştirâk ettirdiği de mes- kak biliniz ki bu odur, bu zamanda zuhûru mev’ûd olan âhir
mûunuz olmuştur. Eğer siz mürâcaat buyurursanız şüphe enbiyâdır. N’olaydı ben de zamân-ı bi’setine yetişmiş olay-
etmem ki gayrı kimselere verdiği hisse-i ticâretin iki mislini dım” dedi.
size maa’l-iftihâr verir. Böyle bir zahmete katlansanız hakkı- İmâm Nîsâbûrî (rh) Şerefü’l-Mustafâ nâm kitabında şöy-
mızda hayırlı olacağı âşikârdır. Fakat giderseniz geçen sefe- le yazıyorlar. Râhib-i mûmâ ileyh zaten hîn-i kudûmlerinde
rimizde “Bahira” tarafından vukū’ bulan ihtâra riâyetle es- re’s-i saâdet üzerinde sâyebân olan gamâmeyi, beyaz bulut
pâresini ıyânen görmüş ve bundan dolayı meraka düşmüş
nâ-yı azîmette o taraflarda sâkin olan kavm-i Yahûddan ta-
idi. Muahharan ber-nehc-i sâbık aldığı ma’lûmat ile şüphesi
haşşî buyurmanızı da ayrıca ricâ ederim.”
zâil olarak Hâtemü’l-Enbiyâ efendimizin nezd-i mübârekle-
Resûl-i Ekrem hazretleri: “Münâsibdir belki bana kendisi
rine vardı. Kemâl-i ihtirâmla mübârek başını ve dizlerini ö-
haber gönderir” buyurmuş, Ebû Tâlib bu cevapla pek mut-
perek alâmât-ı celîlesi kütüb-i semâviyyede mastûr, âhir za-
main olmamış idi. Fakat nasılsa Hadice hazretleri muhâve-
manda zuhûru mev’ûd nebiyy-i zîşân olduğuna şehâdet,
re-i vâkıaya muttalî olarak Efendimiz’i hânesine da’vet ettir-
îmân ve tasdîke mübâderet eyledi. Mühr-i nübüvveti müşâ-
di. Sıdk ve emânet, kerem-i ahlâk ve hasâfetlerinden bahs
hede ile bir kat daha mazhar-ı feyz ü saâdet olması için ke-
ile eğer muvâfakat buyururlarsa herkese verdiği ticâretin iki
tif-i saâdetin keşfi niyâzında bulundu. Nûr-ı rahşân-ı hâtemi
mislini i’tâ edeceğini söyledi. Resûl-i Ekrem avdetle amcası
de görünce itmînânı tezâyüd ederek bülend-âvâz ile kelime-
Ebû Tâlib’e hikâye-i hâl buyurdukları zaman izhâr-ı mah- i şehâdeti tekrâr eyledi. Bu vak’ayı müşâhede eden kervân
zûziyetle (‫ )ان هذا الرزق ساقه الله اليك‬dedi. Maamâfih büyük halkı hayrette kaldılar. Resûl-i Ekrem efendimize ibrâz et-
endîşeye giriftâr oldu. mekte oldukları ihtirâmâtı kat kat artırdılar. E[elif]H[he]. (Bu
Bunun üzerine Resûl-i Ekrem efendimiz yirmi dördüncü Nastûra denilen mübârek râhibi silk-i ashâbda ta’dâd eden
sene-i vilâdetinin zi’l-hiccesi hitâmına on dört gün kalarak kimse görmedim. Bahîra’yı ise bazı ulemâ o zümre-i celîleye
Hazret-i Hadice’nin Meysere nâm gâyet zeki gulâmı, akra- ilhâk etmiştir. Halbuki aralarında fark yoktur. Ancak sözün
basından Huzeyme bin Hakîm nâm kimsenin refâkatinde doğrusu böyle kable’n-nübüvve şehâdette bulunan zevâtın
kervân ile âzim-i Şam olmuşlardı.** birini sahâbî değil müslim bile addedemeyiz. Bunlar ehl-i
fetretin nâcî kısmında dâhil olabilirler. Kāide-i mukarrereye
*
Hind bin Ebî Hâle gâyet fasîh ve belîğ bir zât olup Hazret-i Hasan tevfîkan neşrinden sonra dîn-i İslâm’ı kabûl edenler müslim
(ra) gibi zevât kendisinden hadîs rivâyet etmişlerdir. Ez-cümle Şe- olacakları gibi [383] ba’de’l-bi’se Hazret-i Resûl’e mülâkī o-
mâil-i Tirmizî’nin baş tarafında Hasan efendimiz hazretleri – dalan mü’minler de sahâbî addolunurlar. Binâ-berîn İbn Hâ-
yım Hind bin Ebî Hâle’den işittim ki vassâf-ı na’t-i pâk-i Muham-
medî idi diye– evsâf-ı kudsiyyet-i i’tilâf-ı risâlet-penâhîye dâir olan cer Askalânî İsâbe’sinde Bahîra’yı sahâbî addedenleri tahtie
hadîs-i tavîl-i meşhûru müşârun ileyhten rivâyet etmiştir. Hilye-i etmiştir.)
mübâreke-i nebeviyye tasvîrinde müştâkkān-ı cemâl-i Ahmedî bu Havrân panayırında birkaç gün zarfında gittikleri şeyleri
hadîsi esâs tutarlar. Cevdet Paşa merhûmun tab’ ettirmiş olduğu tamamen satıp alacaklarını da aldılar. (Alım satım neye mü-
hilye-i saâdet levha-i mübârekesi bundan mütercemdir. Pederle-
rinden yetim kalan sahâbî-i müşârun ileyh birâderi Hâle (rd) gibi teallik olduğuna dâir sarâhat bulamadım), pek çok ticâret
Resûl-i Ekrem’in rebîb-i mükerremi olup hâne-i saâdette terbiye ettiler. Hatta Meysere demiş ki “Yâ Muhammed, ben Tâhire
görmüş ve bu sâyede mazhar-ı saâdet olmuşlardır. için buraya belki kırk kadar sefer ettim, böyle kazanç gör-
Diğer Hind kız olup amcazâdesi Sayfî nâm kimseye tervîc olun- medim.”
muş, bu dahi kabûl-i İslâmiyyet’te tereddüd etmemiştir.
**
Mûmâ ileyh Huzeyme’nin esnâ-yı azîmet ve avdette müşâhede ve
Cenâb-ı Nastûra’dan telakkī eylediği alâmât ve mâlûmat sâyesin- sarîha olmadığını i’tirâfla beraber ihtimal üzerine mûmâ ileyhi de
de kalbi tenevvür ederek ihtidâ ve feth-i Mekke’den sonra ashâb-ı ashâb sırasında ta’dâd etmiştir. Halbuki kendisi de Nuhbetü’l-
kirâm silkine iltihâk ettiği Târîh-i Humeys’te mezkûrdur. Fiker’inde tasrîh eylediği üzere sübût-ı sohbet, tevâtür ve şöhret
Ama Meysere zamân-ı bi’sete kadar muammer olamamış olmalı ve istifâzadan başka ashâb-ı kirâm veya sikāt-ı tâbiînden bir zâtın
ki İslâmiyyet’ine dâir rivâyet yoktur. Yalnız İbn Hacer merhûm el- ihbârı ile ma’lûm olabilir. İmkân ve ihtimal ile olamaz. Şerhü’l-
İsâbe fi-Ma’rifeti’s-Sahâbe nâm eser-i âlîlerinde hakkında rivâyet-i Mevâhib.
Bundan başka esnâ-yı muamelede– muvâzaa ihtimali etmediklerini sordu. Öyle bir kadını iâşeye hasbe’l-vakt kud-
gâlip olmak üzere– birisi Resûl-i Ekrem hazretlerine Lat ve ret-yâb olmadığı cevâbını aldı. Eğer böyle mâl ve cemâl ve
Uzza’ya kasem etmesini teklîf etmiş, Resûl-i efham efendi- şeref ve kefâeti hâiz bir kadın tarafından bilâ-kayd ve lâ-şart
miz ben ömrümde böyle yemin etmedim cevabını vermiş teslîmiyet-i kâmile arz olunacak olsa ne buyurursunuz de-
olmakla o kimse sırran Meysere’ye “Bu zât ileride nebî ola- yince bu evsâfı câmi’ olacak kadın kim olabilir? Buyurdu.
caktır. Ahvâl-i mübârekelerini iyice tedkīk ettim. Mübeşşe- Nefîse diyor ki Ben Seyyide Hadice olsa münâsib değil mi?
rün bih olan nebîye mahsûs alâmâtı tamamen kendisinde dedim. Buyurdular ki böyle hayırlı bir izdivâca râzı olurum
buldum” demiş, Meysere bu ifâdeyi de ruhbandan aldığı fakat kim tavassut edebilir! Dedim ki ben tavassut ederim.
ma’lûmat-ı sahîhaya ilâve etmiş idi. Hazret-i Hadice’ye muhâveremizi tamamen hikâye ettiğim
Kezâlik Meysere’nin yolda gelirken yanında bulunan iki zaman pek ziyâde mahzûz oldu. Cenâb-ı Hakk’a mükerre-
devenin yorulup geride kalmasından nâşî korkup izhâr-ı ren arz-ı şükrân eyledi. Der-akab muvâfakat buyurduğu tak-
telâş ile sadr-ı kāfilede bulunan Resûl-i Ekrem hazretlerine dîrde beni amcamdan taleb etsin diye haber gönderdi.
ihbâr-ı keyfiyyet etmesi, ol hazret bizzat develerin yanına (Çünkü kavl-i râcihe göre pederi Hüveylid vefât etmiş bulu-
vararak arkalarını mesh ve kendilerini ta’vîz buyurması üze- nuyordu.)
rine mezkûr develerin azîm kuvvet bularak diğer develeri Resûl-i Ekrem Ebû Tâlib’e hikâye-i mâcerâ buyurdukta
sebk etmekte olduklarını da görmüş, bundan dolayı da na- mûmâ ileyh müşârun ileyhânın amcası Amr bin Esed’in
zar-ı intibâhı açılmış idi. nezdine vararak kemâl-i ihtirâm ve i’zâzla talepte bulundu.
Kafile ile birlikte Mekke’ye avdet eyledikleri esnâda da Amr-ı mezbûr Hazret-i Hadice’den almış olduğu ta’lîmât ü-
hergün iştidâd-ı harâret hengâmında gâyet latîf kuş şeklinde zerine maa’l-iftihâr izhâr-ı muvâfakatla emr-i mesnûn izdi-
iki melek havada, mübârek başı üzerinde hareket etmekte vâca karâr verildi.
olduğu görülmekte idi. Beyânât-ı ma’rûzadan bu mübârek sefer ve seyâhat ile
İşte bu ahvâl-i hârikadan dolayı Meysere Resûl-i Ekrem izdivâc-ı mes’ûde muvâfakat ne türlü esbâb ve mukadde-
mât ile husûle geldiği, ne kadar şân ve şerefli netâyic-i hase-
hazretlerine kendi kölesi gibi inkıyâd ve ihtirâmda bulunur-
ne ve semerât-ı müstahsene zuhûra getirmiş olduğu vâzıhan
du. Asfan nâm mahalli geçtikten sonra el-ân Vâdî-i Fâtıma
anlaşılmaktadır. Bu kadarcık ma’lûmatı hâiz olan erbâb-ı di-
diye yâd olunan mahalde kāfile tavakkuf edince Meysere’-
râyet ve insâf artık Dozy ve hempâlarının burada ağrâz ile
nin hayır-hâhâne ihtârı üzerine Resûl-i Ekrem hazretleri ta’-
mâlâ-mâl olan bâtıl sözlerinin hangisine mukārin-i hakīkat
cîl-i hareket, vakt-i zuhûrda, iştidâd-ı harâret hengâmında
nazarıyla bakabilirler?)
şehre muvâsalat buyurdu.
Hazret-i Hadice ise istihbâr-ı keyfiyet ile hânesinde kâin
bir gurfeye suûd ile intizârda bulunuyordu. Kudûm-i risâlet- [Burada “Geçen Makalede...” ifadesi ile tashihler yer almakta-
penâhı esnâsında re’s-i mübârekleri üzre tazlîl vazîfesini îfâ dır. Tashihler yerine işlendiğinden buraya alınmamıştır.]
eden melekleri bi’z-zat gördü, yanındaki kadınlara da göste-
rerek hayran oldu. Lede’l-mülâkāt aldığı ticâret-i fevkalâde
tebşîrâtına da sevinerek Resûl-i Ekrem’e evvelce va’d etmiş
olduğu meblağ-ı ticâretin iki mislini takdîm etti. [384] HASBİHÂL
Müşârun ileyhâ hâiz bulunduğu fetânet-i hârika ve re- Bugün Arapça’dan Türkçe’ye olmak üzere üç lügat kita-
viyyet-i fıtriyesiyle berâber amcazâdesi âti’z-zikr Varaka bin bı tanıyoruz ki bunlar da Kāmûs, Van Kulu, Ahterî’den ibâ-
Nevfel’den nübüvvete dâir pek çok ma’lûmat da telakkī et- rettir.
miş bulunuyordu, yakın zamanda ba’s buyurulacak nebiyy-i Ahterî söylediğine inanılır bir eser olmadıktan başka, er-
zîşân intizârında olanlardan idi. Resûl-i Ekrem efendimizin bâb-ı lügatçe kabûl edilen ma’rûf, muntazam, muttarid bir
hâlât-ı seniyye-i i’câz-kârânelerine âid Meysere’den istimâ’ tertîbe de mâlik bulunmadığından lisân ile biraz ülfeti olan
eylediği beşâir-i sâlife de nazar-ı dikkatini câlib olmakla cân adam “Müellifinin indallâh sa’yi meşkûr olsun” demekle be-
u gönülden âşık-ı resûl oldu. Peygamber zevcesi olup da bî- raber, bu te’lîfe kütüphânesinde o kadar ehemmiyetli bir
nihâye şeref ve saâdet ihrâz etmek emeline düştü, bir daha yer vermez.
teehhül etmemek husûsuna dâir vermiş olduğu karârından Bizde ilk basma eser olan Van Kulu’ya gelince Ahte-
vaz geçti. (Filhakīka müşârun ileyhâ artık kendi âleminde rî’den çok iyi ise de Kāmûs’un yanında tabîî ki varlık da’-
yaşamak azminde bulunuyordu. Kendisi neseb-i tâhir ve vâsında bulunamaz.
haseb-i fâhir ve mâl-ı vâfir sâhibesi olduğu cihetle izdivâcını O halde bugün Arapça öğrenmek isteyen Osmanlılar i-
minnet-i cân addeden en şerefli gençleri reddetmekte idi. çin Kāmûs’tan başka lügat kitabı yok diyebileceğiz.
Bundan dolayı müşârun ileyhâya teklîf-i izdivâc cesâreti Kāmûs’un aslı hakkında söz söylemek bizim için pek
kimsede kalmamıştı.) büyük terbiyesizlik olur. Vâkıâ son zamanlarda gelen lü-
İşte bu azim ve iştiyâk sâikasıyla Resûl-i Ekrem’in efkâr gaviyyûnun en birincisi olduğu söz götürse bile her halde en
ve mütâlaâtını anlamak maksadıyla Nefîse binti Ümeyye birincilerinden bulunduğu icmâ’-i ümmetle sâbit olan Ah-
nâm hâtunu nezd-i risâlet-penâhîye gönderdi. Mûmâ ileyhâ med Fâris efendi merhûm o meşhûr eserinde, Firûzâbâdî’yi
Resûl-i Ekrem hazretlerine niçin en şerîfe bir kadınla teehhül sîgaya çekmekte Kāmûs’un birçok maddelerini didiklemekte
ise de merhûmun kullandığı ağzı bizim de kullanmaya kal- dât-ı veseniyyeye karşı tesâmuhu ile meşhûr olan havârî
kışmamız, aynıyla şiir nâmına üç kayabaşı geveleyen bir Pavlus dahi iğmâz-ı ayn eylemekte bulunmuştu. Nasrâni-
zavallının; Kemâl Bey’den bahsederken: “Onun edebiyât-ı yet’e ibâdet-i veseniyyeden kalma pek çok kavâid ve âdât
hâzıra huzûrunda bir mevkîi olamaz!” demesine benzer ki cârî olduğu gibi tefe’ül ve teşe’üm gibi birçok akāid dahi hü-
biz böyle bir şebâhetten savn-ı samedânîye sığınırız! küm-fermâdır. Kilise idâreleri kilisenin şekl-i dâhilîsi ve it-
Âsım Efendi merhûm Firûzâbâdî’nin eserini lisânımıza tihâz eylediği usûl-i âyîn ile mehmâ emken puthânelere
naklettiği için ne kadar tebcîl olunsa yine azdır. Hatta mü- benzettirilmiş ve merâsim-i ibâdetin âdât-ı veseniyyeye tev-
tercimin bu hizmeti, bu himmeti müellifinkinden daha bü- fîkine çalışılmış idi. Kilise ve râhiplerden her birinin eizze-i
yüktür dersek ifrât etmiş olmayız. Evet Arapça gibi vâsi, hu- nasâradan birisine nisbet edilmesi husûsu putperestlerin her
sûsiyle işlenmiş, kavâidi en ince noktalarına kadar zabtedil- puthâne ve her bir kâhini bir saneme nisbet etmeleri kāide-
miş bir lisândan kemiyeti zihne durgunluk verecek kelimesinden me’hûz olması dahi muhtemeldir. Kiliselerde cârî o-
lerini bizim Türkçe’ye nakletmek başka bir babayiğitin kârı lan merâtib-i ruhbân ve mecâlis-i rûhâniyye dahi Romalılar-
olmasa gerektir. da cârî olan merâtib-i teşrîfât ile mecâlis-i umûmiyye-i meb’-
Müellif Arapça bir kelimeyi almış, Arapça îzâh etmiş; ûsân ve a’yâna müşâbihtir. Bu kabîl kavâid ve usûl-i teş-
mütercim o kelimenin tam mukābilini bulmuş. İkisi arasın- rîfâtın her halde Havâriyyûn zamanlarında cârî olmadığına
daki farkı bulmak için düşünmek bile istemez. eminiz. Zira Yahudiler hâriçten ahbâr kabûl etmedikleri gibi
Lakin acaba bugün için Kāmûs tercümesi bize kâfî mi- ahbâr-ı mevcûdeleri dahi ahâlînin kendilerinden intihâb
dir? Arab’ın edebiyât-ı kadîmesini, âsâr-ı kadîmesini okur- eyledikleri eşhâs idi. Yahudilerin Yunanistan’da, Bâbil’de,
ken tesâdüf edeceğimiz kelimelerin pek çoğunu Kāmûs’ta Mısır’da, Beytü’l-Makdis’te saltanat ve şevketleri hüküm-fer-
buluruz. Fakat bilfarz bugün Mısır’da çıkan yeni kitaplarda, mâ olduğu ve Yahudilerden bir Mesîh’in zuhûr ederek ken-
yeni gazetelerde bir yığın muhdes, müvelled kelimât var. dilerine hükümdâr olacağını i’tikād edildiği zamanlarda put-
Onların ne olduğunu da Kāmûs bize gösterebilir mi? Tabîî [385]perestlerden olan hıristiyanlar Yahudilere mütemâyil
gösteremez. Demek elimizdeki Kāmûs tercümesinden hiçbir ve münkād idiyseler de hükûmet ve saltanat-ı Yahudiyye
zaman müstağnî olmamak, ondan her zaman için istifâde Roma hükûmdârlarından Titus ma’rifetiyle hedm u imhâ e-
etmekle beraber bugün Arapça’dan Türkçe’ye yeni bir lügat dildikten elli sene sonra Yahudiler arasında Bar Kohba yani
kitabına muhtacız. yıldızın oğlu nâmında bir yeni Mesîh zuhûr ederek mer-
Maârif nezâretince lisân-ı Arab’ın mekteplerde ciddi, a- kūma meşhûr Akibba nâm habr; Mesîh olmak üzere bey’at
melî bir sûrette tedrîsine karâr verildiğini bildiğimiz için ay-
etmiş ve Âl-i Ya’kūb’dan zuhûru Tevrat’ta muharrer olan
rıca böyle bir niyâza hâcet görmüyoruz. Bizim burada söyle-
yıldızın merkūm olduğunu ahâlîye i’lân ve işâa eylemişti.
yeceğimiz söz Nezâret’in böyle bir eser te’lîfini de müsâba-
Bunun üzerine mûmâ ileyh Bar Kohba büyük bir kuvvet ve
kaya koymasıdır.
miknet peydâ ederek Roma İmparatorlarından Adrian ile
Ancak müsâbaka geçenlerde de arz ettiğimiz vechile
uzun muhârebelerde bulunmuş idi. Ancak üç sene sonra
olmalıdır. Yani Nezâret: “Bize Arapça’dan Türkçe’ye bir lü-
merkūm ile maiyyetinde bulunan dört yüz bin Yahudiyi İm-
gat kitabı lazım. Hacmi bilfarz bin yahût bin beş yüz sahîfeyi
parator Adrian katl ü itlâf eylemiş olmasından dolayı ba-
geçmeyecek kim tâlib olur? demeli. Sonra erbâb-ı mürâ-
kıyyetü’s-süyûf olarak firâr ile tahlîs-i cân edenler Mesîh-i
caata üç beş madde vererek istediğiniz me’haza mürâcaat
kezzâba son derece hiddet ve nefret eylemiş ve merkūma
etmek şartıyla şu maddeleri müştakkātıyla beraber îzâh ede-
İbnü’l-Kezzab ve Kozeba nâmını vermişler idi.
rek; kitabın nihâyet şu kadar sahîfeden fazla olmayacağını
Yine o sıralarda Bar Kohba tarafdârı olan Yahudiler İs-
da düşünün” teklîfinde bulunmalı.
kenderiye’de birçok Romalıları katletmiş olduklarından ahz-i
Bu teklîfi en muvâfık bir sûrette kim is’âf ederse artık
sâr u intikam için Adrian ordusuyla İskenderiye’yi işgâl e-
yine Nezâretçe ta’yîn edilecek program dâhilinde olmak şar-
tıyla eser o adama yazdırılır. derek pek çok Yahudiyi kılıçtan geçirmiştir. Yahudi müver-
Mehmed Âkif rihlerin bu babdaki rivâyetleri âdetâ mübâlağaya mahmûl
derecede görülür. Adrian Kuds-i Şerîf’i hedm ü tahrîb ve
kendi nâmına olarak Iliya nâmıyla yeni bir şehir binâ ve
ihdâs ederek Utarid nâmına bir ma’bed inşâ ettirmiş idi. Bi-
İSLÂMİYET’İN ZUHÛR VE TERAKKĪSİ nâ-berîn Yahudiler bu felâketten sonra müddet-i medîde sâ-
VE kin ve sâkit durmuşlardır.
İşte bu kabîl vekāyi’ üzerine hıristiyanlar Yahudilerden
HAYÂT-I HAZRET-İ MUHAMMED
ayrılmış ve intizâr edilen Mesîh dünyada değil âhirette ken-
Müellifi: Mütercimi:
dilerine şefâat edeceği i’tikādı cây-gîr olmuş ve bu sûretle
Doktor Stubbe Mardinî-zâde Ârif
– mâba’d – hıristiyanlar kendilerini Adrian’ın pençe-i kahr u gazabından
tahlîse muvaffak olmuşlardır. Adrian’ın daha ziyâde tevec-
Esâs-ı Nasrâniyet’e muhâlif olduğu halde o esnâda kili- cühünü kazanmak için putperestler ma’bedlerinde cârî olan
selerde cârî olan usûl ve âyîn putperestlerin istimâle-i kulû- usûl ve merâsimi kiliselere idhâl ve kiliseleri bi-kadri’l-imkân
bu için nazar-ı müsâmaha ile görülmüş ve bu babdaki â- puthânelere benzetmeye sa’y ü gayretle kâhinlerce müs-
ta’mel olan usûl-i teşrîfât ve melâbis ve tarz-ı âyîni isti’mâl İskenderiye patriği Eutychius da buna dâir bir hikâye
eylemişlerdir. nakl ü beyân ediyor. Şöyle ki İskender nâmında bir râhib
İşbu tefrika ve ihtilâf üzerine Yahudilerden hıristiyan o- patrik olup da İskenderiye’ye muvâsalatında putperestlerin
lanlar kûşe-i inzivâya çekilerek Ebiyonit nâmıyla bir fırka-i ma’bedlerinde bakırdan ma’mûl Mîkâîl nâmında cesîm bir
mu’tezile şekline girmiş ve tedrîcen âlem-i vücûddan vücûd- sanemin mevcûd olduğunu ve bu saneme tekarrüben şü-
ları nâ-bûd olmuştur. hûr-ı Kıbtiyye’den Haturi ayında bir ziyâfet keşîde ve kur-
Bar Kohba vak’ası Hıristiyanlık üzerine büyük bir te’sîr banlar zebh edildiğini müşâhede ederek bu âdet-i veseniy-
icrâ etmiştir. Hatta İmparator Adrian tarafından Mısır’ı ta’rîf yeyi men’e çalışmış ise de bidâyette muvâfık olamamış ve
sadedinde Servianus nâmında birisine yazdığı mektupta nihâyet letâif-i hiyel isti’mâliyle bu heykelin sanem olduğu-
Mısır hıristiyanları Îsâ’dan başka Mısırlıların Serapis nâmın- nu ve bu cism-i câmid nâmına kurbân zebhinden ise bu
daki ma’bûdlarına tapındıklarını yazıyor ki bu mektubun bir nâm ile benâm olan melâikeden Mîkâîl aleyhisselâm nâ-
fıkrası ber-vech-i âtîdir: “Mısır’ın muhterem patriği umûm mına tadhiyye edilmesi daha muvâfık ve ma’kūl olacağını
Mısır Hıristiyanlarıyla Îsâ ile beraber âlihe-i Mısriyyeden Se- anlatmış ve bunun üzerine muvâfakatlarını ba’de’l-istihsâl
rapis nâm ma’buda ibâdet eyliyorlar.” Ruhbân-ı nasârâdan mezkûr sanemi kesr ü tefrîk ile ondan bir haç istihrâc ve
bazıları Adrian’a nisbet edilen şu mektubun musanna’ oldu- ma’bed-i mezkûra Mîkâil kilisesi nâmını vermiştir. Bu kilise
ğunu iddiâ ve delîl olmak üzere Adrian zamanında Mısır’da ahîren Sezarya nâmını aldıktan sonra garptan gelen bir or-
ne Yahudilerin ve ne hıristiyanların bir patrikleri bulunmadı- du İskenderiye’yi işgâl eylediği sırada mârru’z-zikr kiliseyi
ğını dermeyân ediyorlar. Ben bunun aksini iddiâ ederim zi- ihrâk [386] etmiştir. Ancak hâlâ Mısır Kıbtî hıristiyanları
ra o esnâda İskenderiye râhibine patrik unvânı ıtlâk edildiği mezkûr kilise nâmına yortu ittihâz ve kadîmen mu’tâd olan
Eutychius’un Origines Alexandrini nâm eserinde muharrer kurban zebhi merâsimini icrâ eylemektedirler.
ve mastûrdur. Hatta eizze-i nasârâdan Saint George’un ter- Gerçi bu kurban zebhi merâsimini diğer hıristiyan mü-
ceme-i hâline dâir yazılan eserlerde müşârun ileyhin İsken- verrihler zikr ü beyân etmiyorlarsa da bunu rivâyet eden
deriyye patriğinin mahdûmu olduğu muharrer ve bu zâtın o Eutychius gayet mevsûku’l-kelâm bir müverrih olduğu gibi
devr-i ricâlinden olduğu bir emr-i azherdir. âsâr-ı kadîme ulemâsının mütedâvil olan kitaplarında bu
Hıristiyanlığın ibâdet-i veseniyyeyi dahi cem’ eylemesi hakāik mastûr ve Hıristiyanlık âyîn ve merâsim-i dîniyyesine
hakkında Thurificatores’den papa olan icbârî mes’elesinden bir çok ibâdet-i veseniyye kavâid ve âdâtı girmiş olduğu
bahsetmeyeceğim ancak kilise tarihlerinde mezkûr olan Ful- muharrer ve mezkûrdur. Meselâ râhibler nâmına kurban
minatrix ve Legio Thebaea nâmında Roma ordularında İm- zebh edilmezse de ancak putperestlikçe müttehaz olan ilk
parator Adrian’ın kendi maiyyetinde iki hıristiyan alayı turfanda yemişi kâhine hediye etmek âdeti cârî idüğü ma’-
bulunduğu Romalıların Karakuş şeklinde bayrakları olduğu lûmdur.
ve binâ-berîn işbu iki alay efrâdı o esnâda cârî olan usûl ve Zaten bidâyette nâmını ba’de’t-tebdîl putperestlikçe cârî
kavâid îcâbınca bu bayraklara tapınmaktan muaf tutulama- olan usûl ve âdât tamamen Nasrâniyet’e kabûl ve idhal e-
mış oldukları cây-ı iştibâh değildir. Zira Hıristiyan olan Ro- dilmiş ve nâm değişmiş ise de merâsim-i âyîn aynıyla bâkī
ma imparatorlarının zamanlarında bile Labarum nâmındaki kalmıştır. Meselâ Merih’e, Utarid’e, Zuhal’e nisbet edilen ey-
sancağa ibâdet edildiği muhakkaktır. yâm-ı a’yâd Hıristiyanlık’ta Hazret-i Îsâ, Hazret-i Meryem ve
Her ne hal ise Romalılar zamanında Mısır’daki hıristiyan saîr eizze-i nasâra nâmına nisbetle yine ke’l-evvel icrâ edil-
papazları akāid-i nasrâniyye esâslarında pek mübâlâtsız ol- mektedir.
dukları Archierosyna nâm puthânelerin merâsim-i âyîn ile Yahudilerin dûçâr oldukları felâketler akāid-i nasrâniyye
ziyâfetlerinde kâhin vazîfelerini îfâ ve Îsâ’dan üç yüz seksen hakkında icrâ-yı te’sîrden hâlî kalmamış ve Roma impara-
dokuz sene sonra gelen İmparator Theodosius1 men’ edin- torlarının bidâyette hıristiyanlar hakkında ittihâz ettikleri
ceye kadar puthânelerde bu vazâifi îfâda devâm eyledikleri cebr ü şiddet ve işkence ü azâb dahi bu babda avâmil-i mü-
hakāik-i târîhiyyedendir. essireden ma’dûd bulunmuştur.
Şâyân-ı hayret ve istiğrâb olan ahvâlin birisi dahi hıristi- Zirâ ilk hıristiyanlar Mesîh nâmına bir hükûmdârın zuhûr
yan olan Roma imparatorları her dînin reîs-i rûhânîsi sıfatını ve vürûdunu intizâr ve putperest hâkimlerin ahkâmını inkâr
takınmış ve âyîn günlerinde kâhinlerine mahsûs olan elbise- ve arasıra hükûmete karşı ihtilâl ve isyân izhâr eylemeleriyle
yi telebbüs eylemiş olmalarıydı. Romalılarda ibâdet-i vese- Roma imparatorları hıristiyanlara bir teb’a-i âsiyye nazarıyla
niyye zamanlarında zafer ma’bedlerinde zebhi mu’tâd olan bakarlar ve ahâlî dahi hıristiyanları din ve âyînlere muhâlif
kurbanların tadhiyyesine hıristiyanlıktan sonra da devâm görmeleriyle kendilerine düşman addederler idi. Zaten Hı-
edilmiş ve hatta merâsim-i tadhiyyede Roma A’yân Meclisi ristiyanlık’ta bir yanağına vurulursa öteki yanağını çevir kāi-
hıristiyan a’zâsının bizzat isbât-ı vücûd eyledikleri târîhan de-i dîniyyesini askerlikçe matlûb olan şehâmet ve izzet-i
müsebbet bulunmuştur. nefse muhâlif ve alâyiş ve zînetten tecerrüd ve kurban zebhi
usûlünün men’ini dahi ticârete muzır görmeleri hasebiyle
diyânet-i Îseviyye’ye nazar-ı kerâhetle bakarlar idi.
1
Metinde (‫لوكران‬ ‫ )تيودوس‬şeklinde yazılmıştır.
ÂLEM-İ İSLÂM lara kâfî bir cevap vermek için birçok nazariyelerin ve i’ti-
Sırâtımüstakīm âlem-i İslâm’a hizmet maksadıyla tees- kādâtın amīkāne tahlîl ve tenfîzi lâzımdır ki makālemizin dâ-
süs etmiş bir cerîdedir ki şimdiye kadar intişâr eden nüs- ire-i vüs’ati buna müsâit değildir.
haları sırf bu meşrû’ maksad uğrunda çalışıldığına birer Şimdilik şununla iktifâ edelim ki ecsâm-ı uzviyyede ol-
hüccet-i bâliğadır. duğu gibi ecsâm-ı ma’neviyyede de bir vücûdun hey’et-i
Cihân-ı tevhîde arz edilecek en mebrûr hizmet bugün umûmiyyesini teşkîl eden a’zâdan [387] birisi o vücûddan
dünyanın her tarafında, dünya ile ihtilât etmemek, hatta ayrıldıkta hemen bütün vücûdda birçok tahavvülât ve te-
birbirlerinden bile haberdâr olmamak şartıyla küme küme beddülât husûle getiriyor ki vücûdun mâhiyyetine bile sirâ-
oturan; yanı başlarındaki milletlerin her türlü ihtirâsâtına yet ediyor. Ez-cümle vücûd eski vezâif ve teâmül-i tabîiy-
karşı miskînâne tahammülü, yani büsbütün ma’kûs bir yesini ber-vech-i lâyık îfâ edemiyor. İnfisâl edilmiş a’zâların
ma’nâya telakkī ettikleri tevekkülü hâşâ bir emr-i ilâhî sû- ehemmiyet ve adedi nisbetinde vücûda bir za’f târî oluyor.
retinde tanıyan zavallı müslümanlara evvelâ dînlerinin ne Bununla beraber sağlam kalmış a’zâ üzerine kaybedilmiş a’-
olduğunu, sâniyen kendilerinin de bu âlemde bir hakk-ı zâların vazîfesini de îfâdan başka a’zâ-yı mezkûrenin himâ-
hayatları bulunduğunu, sâlisen bu hakk-ı meşrûun istir- yet ve hirâsetine de bir kısım kuvvet ve faâliyyet sarf etmesi
dâdı için ne yolda çalışmak lâzım geldiğini bildirmekten lâzım geliyor!! Binâ-berîn eğer vücûda ârız olan maraz bir-
ibârettir. çok müddet devâm ederse ve uzuvları birer birer kaybeder-
Müslümanlık gibi pâk, fıtrî, ilâhî bir dîni son zamanlar- se bir gün gelir ki tam bir vücûddan yalnız bir uzuv kalmış
da ahkâm-ı celîlesi arasına sokulmuş bid’atlerden, hurâfe- olur ve şu uzuv bütün bir vücûdun kâffe-i a’mâl ve vezâifini
lerden tecrîd için zaten iki senedir uğraşıyoruz. Cerîdemi- îfâya mecbûr kalır. İşte vücûd için en tehlikeli zaman bu de-
zin âlem-i İslâm kısmını ta’kīb eden sevgili kāri’lerimiz gö- virdir.
receklerdir ki biz bu kısma da gittikçe fazla bir ehemmiyet Şimdi şu nazariyeyi âlem-i İslâm’a tatbîk edelim. Ma’-
veriyoruz. Evet bil-farz mağrib-i aksâdaki müslümanların nen yek-vücûd olan âlem-i İslâm’ın birçok uzuvları kaybe-
hâlinden maşrık-ı aksâdaki müslümanları haberdâr etme- dilmiş ve mütebâkīlerinden de bir çoğu tükenmekte bulun-
ye, Afganlıların terakkıyâtını Arnavutlara bildirmeye çalışı- muştur. Üç yüz elli milyonluk âlem-i İslâm’dan üç yüz mil-
yoruz. yonu ecânibin taht-ı tasarruf ve yed-i temellüklerindedir.
Garbın ileri gelen merâkiz-i medeniyyesinde muhbirler Mütebâkī elli milyondan mürekkeb Fas ve İran dahi tüken-
peydâ ettik; Asya’nın büyük şehirlerinde de muhbirlerimiz mektedir. Afganistan birçok desîseler ve hîleler netîcesi ola-
var. Binâenaleyh âlem-i İslâm’da geçen şuûnun, vakāyiin rak kendisini hâricen başkalarına vâbeste etmiş!
ehemmiyetlileri bu sahîfelerde topluca görüleceği gibi o Demek ki sağlam kalarak hayât-ı zâtiyyesine mâlik olan
âleme uzaktan, yakından temâsı, te’sîri olabilecek siyâsiy- yalnız Osmanlılardır; bütün başka uzuvlar bitmişlerdir. Veya
yât-ı hâriciyye için de makāleler bulundurulacaktır.
bitmek üzeredirler. Bugün Osmanlılık İslâmiyet’i ma’nen ve
Şurasını ihtâr etmeliyiz ki biz bu makālelerde sırf ken-
maddeten temessül ediyor. Eğer bilfarz âlem-i İslâm harita-
di düşündüklerimizi kemâl-i bî-tarafî ile yazacağımız için
sından Osmanlı İmparatorluğunu çıkarırlarsa şu âlem nâ-
savâbı, hatâsı yine sırf kendimize râci’dir. Binâenaleyh bu
bûd gibi görünür. Zirâ küre-i arz üzerinde müslümanlar ile
yazılara hiçbir tarafın mahsûl-i telkīni nazarıyla bakılma-
meskûn diye kaydolunmuş bütün yerler başka rûh ile başka
masını muhterem kāri’lerimizden ricâ ederiz.
hayat ile geçinmektedirler. Birinde Rus hayatı, Rus rûhu,
diğerinde İngiliz hayatı, İngiliz rûhu daha ötekinde Fransız
hayatı Fransız rûhu hükümrândır. Ve’l-hâsıl bütün küre-i
TÜRKİYE’DE MUHÂCERET MES’ELESİ arzda medeniyet-i İslâmiyye mağlûb ve makhûr olmuş ve-
Âlem-i İslâm’ın kısm-ı a’zamı yani onda dokuzu bugün yahud olmaktadır! Yalnız Osmanlı İmparatorluğu dâiresinde
başkalarının taht-ı idâre ve tasarrufundadır. Tam iki yüz se- medeniyet-i mezkûre pây-dârdır. İşte bunun içindir ki Os-
neden beri vâdî-i izmihlâl va inkirâza sapan hükûmât-ı İslâ- manlılar bugün doğrudan doğruya ma’nâ-yı tâmmı ile İslâ-
miyye’nin yek diğerini ta’kîb ederek dehşet-engîz bir sûrette miyet’in zât-nümâsı mümessilidirler!! Zaten Yavuz Sultan
mahv u nâ-bûd olmaları ne feci’ manzaralar husûle getiri- Selîm zamanından beri yani Hilâfet-i Muallâ-yı İslâmiyye’ye
yor! Câ-be-câ milel ve akvâm-ı İslâmiyye istiklâllerini kaybe- mâlik oldukları günden beri Osmanlılar kalb-i İslâmiyyet’i
derek ecânibin hidemât-ı sefîle-i muhkirânesini îfâ ile tat- teşkîl ediyorlardı. Burası merkez ve rûh-ı İslâm idi. Lâkin şu
mîn-i ihtirâsları esâretine katlanıyor. Târîh-i İslâmiyyet’in şu alâka sırf alâka-i ma’neviyyeden ibâret olarak Osmanlılığı
dil-sûz devre-i inkırâz ve izmihlâli daha bitmemiştir. İki yüz âlem-i İslâmiyyet’e karşı bir takım vezâif-i maddiyye îfâsına
seneden beri inhilâl ve infisâhta bulunan vücûd-ı İslâmiyyet icbâr etmiyordu. Zirâ İslâmiyet’in başka uzuvları da sağlam
hâlâ şu vaziyetini muhâfaza ediyor. Fas ve İran –işte size bi- ve metîn olduklarından şuûnât ve medeniyet-i İslâmiyye’yi,
rer misâl! hukūk ve şân-ı İslâmiyyet’i muhâfaza ve müdâfaaya muk-
Acaba bu hâl ü evzâ’ daha bir çok zaman devâm ede- tedir idiler.
cek mi? İnhilâl ve infisâh bütün vücûd-ı İslâmiyyet’e sirâyet Lâkin maatteessüf tahlîline girişemeyeceğimiz bir çok se-
edip şu vücûdu tamâmen mahv u nâ-bedîd edecek mi? beplerden dolayı şu selâmet, maraza mübeddel olarak a’zâ-
Şu suâller mühim olduğu kadar karışık ve amīktir. Bun- yı mezkûreyi birer birer vücûddan ayırdı ve ayırmaktadır.
Milel ve akvâm-ı İslâmiyye yekdiğerini vely ederek bir harâ- lümanların muhâceret vâsıtası ile tezâyüdünden kuşkulana-
bî-i dehşet-engîz içinde hürriyet ve istiklâliyyet-i milliyyeleri- rak muhâcirîn-i İslâmiyye’nin kabûlü aleyhinde birçok gü-
ni kaybettiler veya etmektedirler. Bunlar darbe-i ecânibe rültüler yapıyorlar. Bunlar kasden celbediliyorlarmış, bunla-
ma’rûz kaldıkça bir velvele-i dil-sûz ve bir feryâd-ı cân-gü- ra hıristiyan yerleri veriliyormuş, ki âtîde hıristiyanlar daha
dâz ile nazar-ı iftikār ve ihtiyaçlarını hemen kalb ü merkez-i kolaylıkla ezdirilsin. (‫)وقس على ذلك‬
İslâmiyyet olan Osmanlılığa atfediyorlar. Buradan meded, Hâriçte ise hükûmât-ı hıristiyâniyye muhâcirîn-i İslâ-
yardım, bir kelime-i dil-nüvâz, bir işâret-i tesliyyet-âmîz bek- miyye’nin Osmanlı’ya doğru hareketlerini “İttihâd-ı İslâm”
liyorlar. Âh! Osmanlılar! Bilseler bugün bütün insâniyetin mesleğinden nâşî bir alâmet diye telakkī ediyorlar. Halbuki
humsunu teşkîl eden üç yüz milyonluk İslâmiyet çeşm-i ü- şu zavallıların terk-i vatan ve memleket ederek diyâr-ı gur-
mîd ve dîde-i intizârlarını şu merkeze dikmişlerdir. Buradan bete gitmelerine yegâne sebep hemen tâbii bulundukları
bir alâmet-i sihr-nümâ, bir işâret-i mûciz-âsârın zuhûrunu hükûmetlerin haklarında revâ gördükleri zulüm ve tead-
bekliyorlar. Bütün ümmîd-i hayâtlarını bütün şevk-i ihyâ- dîdir. Burasını makāle-i âtiyyemizde ber-tafsîl beyân ederiz.
larını buraya atfetmişlerdir. İlimlerini, edeblerini, maârifleri- Ahmed Akayef
ni, mekteblerini, muallimlerini ve hatta kitaplarını ve edebi-
yâtını buradan istiyorlar. Âlem-i İslâmiyyet’in en hücrâ kö-
şesinde bulunup da kendisinde birazcık hamiyet-i milliyye,
gayret ve zevk-i İslâmiyye hissedenler şu merkeze şitâbân ALMANYA, İNGİLTERE,
olarak burasını bir kere olsun ziyâret etmek şevkindedirler. TÜRKİYE VE ÂLEM-İ İSLÂM
Velhâsıl bugünkü gün Merkez-i Hilâfet-i Ulyâ doğrudan –1–
doğruya Ka’be-i âmâl-i müslimîn ve kalb-gâh-ı hakīkī-i İslâ- Sansür murâkabesi altında çıkan matbûatın mes’ûl-i ha-
miyyet olarak bütün âlemin cezbe-gâhı olmuştur. Vaktinde kīkīsi hükûmettir. Hürriyet-i matbûat bulunmayan memâlik-
Medîne-i Münevvere, Şâm-ı Şerîf ve Bağdat oldukları gibi te cerîdelerin cümlesi ya büsbütün resmî, yahud, hiç olmaz-
asr-ı hâzırda da şu Merkez-i Hilâfet yeniden ve yavaş yavaş sa, nîm-resmî demektir. Zira hükûmet, efkâr ve makāsıdına
hemen vahdet-i hakīkī-i İslâmiyyet’in nokta-i ûlâsı olmak- doğrudan doğruya veya dolayısıyla tevâfuk etmeyen yazı-
tadır. Âlem-i İslâm umûmen ve Osmanlılar bilhassa şu ni’- ları bastırtmaz. Lâkin cidden hürriyet-i matbûata mâlik yer-
met-i uzmânın vücûda gelmesi ve İslâmiyet’te yeniden bir lerde, muharririn kalemi akl u muhâkemesiyle kalb ü vicdâ-
vahdet-i İslâmiyye hissiyâtı uyanması şükrân ve minnetini nından gayrı hiçbir murâkıb tanımaz; hak ve hayır bildiği
hemen inkılâb-ı saâdet-nümûn-ı Osmânî’ye medyûndurlar. her şeyi bî-muhâba yazar. Bir muharririn yazılarından mes’-
Filhakīka devr-i Hamîdî’de merkez; ecânib-i Hilâfet’in [Mer- ûl, ya yalnız o muharririn kendisidir, yahud efkâr-ı muharri-
kez-i Hilâfet, ecânibin(!)] cevlân-gâh-ı hırs u tama’ları oldu- re iştirâklerini sarâhaten bildiren bir hey’et-i muayyenedir.
ğu gibi inkılâb-ı saâdet-nümûnumuzdan sonra hükûmet-i İ’lân-ı meşrûtiyyetten beri, teb’a-i Osmâniyye’nin kâffesine
meşrûta-i meşrûamız sâyesinde mâhiyet-i asliyyesine ric’at hürriyet-i kelâm hakkı te’mîn edilmiştir ve bu hakkın yazıl-
ederek mecma-i irfân-ı müslimîn ve merkez-i tevhîd-i İslâmi- mış sözlere âid ciheti hürriyet-i matbûat kānūnu dâiresinde
yân olmuştur. hürdür. Maamâfih Türkçe çıkan cerâid-i mevcûdenin bazıla-
İşte bu hâl ü evzâ’; millet ve hükûmet-i Osmâniyye üze- rı, belki de ekserîsi, siyâset-i hâriciyyeye müteallik yazıların-
rine âlem-i İslâm’a karşı birçok vazîfeler tahmîl ediyor. da, hükûmetin resmî veya nîm-resmî nâşir-i efkârı imiş gibi
Ecânibin garaz ve bed-hâhlığı dâhilde birçok gavâilin davranmaktan hoşlaşıyorlar. Ve bunun netîcesi olarak, ma-
mevcûdiyeti ve bilhassa vücûd-ı millet ü memlekete ârız ol- kālât-ı hâriciyye ancak ecnebîler için yazılmış gibi olur; bir
muş birçok avârız nazar-ı dikkate alınırsa şu vezâifin îfâsı ne de siyâset-i hâriciyye makālesinin muharriri, fahrî der-uhte
derecede ağır ve müşkil olduğu tebeyyün eder. ettiği diplomatlık vazîfesini hüsn-i îfâ edebilmek için, muhâ-
Meselâ ez-cümle muhâceret mes’elesi yukarıda ber-tafsîl kemâtını ve hatta vekāyii bile maksadına uydurmak, mev-
beyân ettiğimiz avâmilin sevki ile memâlik-i İslâmiyye’den zûunu karışık, dolambaçlı, kaçamaklı yazmak mecbûriyetin-
birçok muhâcirler Osmanlı’ya akın akın gelmektedirler. Bu de kalıyor; böylece asıl kāriîn –ki hâkimiyet-i milliyye esâsı-
zavallıları bittabi’ muhâcerete sevk eden fakr u ihtiyâc ve nın kabûlünden beri umûr-ı dâhiliyye ve hâriciyye-i memle-
kendi memleketlerinde gördükleri zecr ü zulmdür. Bunları kette sâhib-i re’y olan millet-i Osmâniyye’dir– efkârına reh-
iskân ve levâzımât-ı istirâhat ve maîşetlerini tehiyye etmenin ber ittihâz edeceği matbûattan, memleketinin siyâset-i hâri-
derece-i mesârif ve külfetini herkes tahmîn eder. Hükûmet-i ciyyesine dâir sahîh ve sarîh ma’lûmat alacağına zihnini şa-
Osmâniyye bu kadar mesârif ve külfeti bittabi’ kendi zevk u şırtıp yanlış düşüncelere saptıracak bir sürü mübhemât top-
sefâsı için yapmıyor. Bu vazîfe-i mukaddesenin îfâsı taht-ı luyor. Vâkı’â memlekette hâkim fırka-i siyâsiyyenin ve ona
mecbûriyyetinde olarak yapıyor. Eğer şu zavallılar kendi mensûb kabinenin nâşir veya mürevvic-i efkârlığını der-uhte
memleketinde kalıp da saâdet ve istirâhatle yaşasaydılar hü- etmiş cerâid, nîm-resmî demek olduklarından, bi’z-zarûre
kûmet-i Osmâniyye için daha muvâfık, daha iyi olurdu. diplomattırlar; fakat bütün gazeteler, bu nîm-resmîlerin pe-
[388] İşte görülüyor ki muhâcirîn-i İslâmiyye’nin Os- şince giderse, millet-i Osmâniyye, siyâset-i hâriciyyesini asla
manlı’ya muhâceret etmeleri birçok gavâil-i dâhiliyye ve hâ- açık göremez, cihât-ı erbaasını ta’yîn edemez. Hâsılı dostu-
riciyyeye sebep oluyor. Dâhilde anâsır-ı gayrimüslime müs- nu, düşmanını seçemez..
İlk bakışta makālenin serlevhasıyla hiçbir alâka ve mü- Almanya’nın umûr-ı şarkıyyeye faalâne karışacağı za-
nâsebeti yoktur gibi görünen bu uzunca ve soğukça mukad- manlar, düvel-i sâirenin şarkta almış vaziyyetleri takrîben
dimeden maksadım, hiçbir saff-ı resmiyye veya nîm-resmiy- şöyle idi: Ruslar, İstanbul ve Boğazlara, Avusturyalılar Sela-
yeyi hâiz olmayan “Sırâtımüstakīm”de siyâset-i hâriciyyeye nik’e doğru inmeye uğraşıyorlardı; İngilizler, Avusturyalının
müteallik makālât-ı âcizânemin, ne gibi esbâb ve mütâlaâta ve alel-husûs Rusyalının Akdeniz havzasına çıkıp, Hind yo-
mebnî, diplomatlığın her türlü san’at ve mahâretlerinden ta- luna pusu kurmasını men’ için, Osmanlı temâmiyet-i mülkiy-
mâmen ârî ve sırf Osmanlılara hitâb olarak yazıldığını arz ve yesinin muhâfızı görünüyorlar. Ve bu vaziyetlerinden bi’l-
îzâh eylemektir. Muharrir-i âciz ahvâl ve vekāyii gözlerimin istifâde ta’bîrlerince sultanı nev’amâ himâyeleri altında bu-
gördüğü, aklımın erdiği derecede tedkīk ve muhâkeme ede- lunduruyorlardı; Fransızlar ise, lisânlarının, medeniyetleri-
rek tedkīkāt ve muhâkemâtın netâyicini, elimden geldiği ka- nin, şark akvâm-ı hıristiyâniyyesi içinde ve hatta müslüman-
dar doğru, serbest ve vâzıh yazmaya çalışmaktayım. ların bir cüz’-i kalîli arasında münteşir ve makbûl olmasına
*** dayanarak, nüfûz işletiyorlar, her tarafa mektep ve misyo-
Nihâyet biz Türklere de ma’lûm oldu ki el-yevm siyâset- nerlerini yayıyorlar. Kavî kefâletli, çok temettu’lu “umûr-ı
i âleme hâkim en büyük mes’ele İngiliz–Alman rekabet ve nâfıaya” para yatırıyorlar. Hâsılı akvâm-ı Osmâniyye’nin sî-
nizâıdır; ve bu rekabet ve nizâın mebniyyün aleyhlerinden mâ-yı millîsini tağşîşe, vatan-ı Osmânî’nin servetinden inti-
biri, belki de birincisi, yakın Şark yani Memâlik-i Osmâniyye fâa çalışıyorlardı. Demek, Türkiye’de Almanya’ya yer ve iş
ve İslâmiyye’dir. Dünyanın iki en büyük devleti, asrımızın az kalmıştı. Lâkin Almanya nevmîd olmadı, çok ve iyi düşü-
Kartaca ve Roması, “Osmanlı ve Müslüman yorganı” üzeri- nülmüş bir program tanzîm ederek, Almanlara hâs bir fikr-i
ne kavga etmektedirler. ta’kîb ve ittirâd ile o programı tatbîke koyuldu.
İngiliz-Alman kavgası dün veya evvelki gün çıkmadı, se- Alman programının mevâdd-ı esâsiyyesinden birisi, As-
nelerden beri mevcûddur. Nizâı tevlîd eden illet-i asliyye, ya-yı Osmânî’yi bir başından diğer başına kadar bir demir
imparatorluğun ihyâsından sonra Almanya’nın ezher-cihet yol ile delip geçerek, Hindistan yarımadalarıyla Avrupa ara-
ve fevkalâde terakkīsi olmuştur. Evvelleri Almanya, birçok sını kapayan bu koca hâili ortadan kaldırmaktı. İstanbul’u,
devlet ve devletçiklere münkasem, siyâset-i beyne’d-düvel- muhît-i Hindî’ye bağlayacak bu azîm hatt-ı hadîd, Anadolu,
de ehemmiyetsiz, sanâyi’ ve ticâretçe de İngiliz ve Fransız- Suriye ve Irak’ın henüz bekâret-i evveliyyeleri zâil olmamış
lara nisbeten az müterakkī bir memleketti; ondokuzuncu bir çok menba-i servetinden istifâdeye de vesâit eyleyecekti.
asr-ı mîlâdînin rub’-ı ahîrine doğru, Prusya’nın parlak mu- Asya-yı Osmânî, koca bir devletin, devlet-i Osmâniyye’nin
vaffakiyetleriyle hitâm bulup, Almanya’nın ittihâdını intâc mülk-i meşrûu olduğundan sâhibsiz arâzi gibi istimlâkı
eyleyen muhârebât-ı azîmeden sonradır ki, Almanya, âlem-i gayr-ı kâbildi. Gerçi İngilizler Mısır’ı Fransızlar Cezâyir ve
siyâsette gâyet yüksek ve mühim bir mevki’ kazandığı gibi Tunus’u devlet-i Omâniyye’nin mülk-i meşrûu olmasına
iktisâden de pek ziyâde terakkī eylemiştir. Almanya’nın sa- rağmen, hukūk-ı beyne’d-düvelin her türlü kavâidini çiğne-
nâyi-i azîmesi, o zamana değin görülmedik bir sür’atle te- yerek sırf kuvvetlerine dayanarak, gasb eylemişlerdi. Fakat
rakkī ve tevessü’ eyledi. Alman, zirâat ve fellâhatten ziyâde, Almanların Asya-yı Osmânî’yi istîlâlarını birçok mevâni’-i
san’ata ticârete, gemiciliğe temâyül eyledi ve bununla ser- hâriciyye mevcûd olduktan fazla, yakın şark hakkındaki
veti arttı. Memlekette sanâyi’ ve ticâret tezâyüd ve terakkī programlarını sonuna kadar tatbîk edebilmek için, devlet-i
eyledikçe, masnûâta mahrec, i’mâlâthânelere sipariş, ban- Osmâniyye’yi incitmemek, zayıflandırmamak, bilakis tezâ-
kalara iş. Hâsılı faâliyet-i iktisâdiyyeye sâha ve gıdâ bulmak yüd-i kuvvet ve satvetine çalışmak lâzım geliyordu. Alman-
iktizâ ediyordu. Alman siyâsiyyûnu derhal bunları aramaya ya, Asya-yı Osmânî’de yalnız faâliyet-i iktisâdiyye ile iktifâ
giriştiler. Lâkin sanâyi’ ve ticâretçe Almanlara sebkat etmiş edecek, hâkimiyyet-i saltanat-ı seniyyeye kendi tarafından
akvâm-ı garbiyye, küre-i arzı aralarında kesip bölerek, yağ- asla zarar dokundurmadıktan mâadâ, düvel-i sâireye karşı
maya geç erişen Almanlara kapacak dünya parçası az bırak- da, Sultan’ın istiklâlini, Devlet-i Osmâniyye’nin temâmiyet-i
mışlardı. Maamâfih Almanlar, Afrika’da, Avustralya’da, hat- mülkiyyesini muhâfaza ve müdâfaa eyleyecekti.
ta Asya’da zabt olunacak birkaç ada ile biraz sâhil buldular. Almanya şark planının yalnız şu kısmı bile İngiltere’yi
[389] Kendisini bütün dünyanın sâhib-i meşrûu kıyâs gereği gibi kuşkulandırmaya kâfî idi: Britanya adalarını Hin-
etmeye alışmış İngiliz, kardeşi oğlu Almanya’nın, kendisi gi- distan’a bağlayan yol, Cebelü’t-târık, Malta, Port Saîd, A-
bi dinç, faâl ve cesûr Almanın, kır ve ormanlarını bırakıp den tarîk-i bahrîsi, tamâmen İngiltere taht-ı hükmünde iken,
deniz ve müstemlekât işlerine karıştığını görür görmez, ho- Anadolu hattının inşâsından sonra, Almanların o tarîk-i
murdanmaya başladı. Afrika’yı parçalarken, bu iki akraba, bahrîden daha kısa, üzerinde daha ziyâde sür’at ve sühûlet-
birkaç defa yekdiğerine sağlam dişlerini gösterdiler; ama so- le yürünebilir ve binâenaleyh ona müraccah bir tarîk-i berrî-
nunda ısırışmadan uyuştular. Alman sanâyi’ ve ticâretine, leri bulunacaktı. Ma’lûmdur ki Britanya imparatorluğunun
akvâm-ı sâireden kalma Afrika ve Avustralya artığı, yetişmi- şevket ve azameti en ziyâde Hind’deki yüz binlerce benî be-
yordu: Alman siyâseti millî sanâyi’ ve ticâret için daha baş- şerin iliklerini emmekle yaşayabilir. Bu saltanat-ı şekîmenin,
ka sâhalar aramaya mecbûrdu; işte böyle aranırkendir ki tükenmez hazînesi Hindistan’dır. Hind’e tekarrübü muhte-
nazar-ı dikkati Türkiye’ye ve alel-husûs Asya-yı Osmânî’ye mel elleri, daha uzanmadan kırıp atmak İngiliz siyâsetinin
mun’atıf oldu. desâtîr-i esâsiyyesindendir. İngiltere, hayat-feşân ve dilrubâ
Hind’ini, bir şark pâdişâhı kıskançlığıyla âlemden saklar. yorlar. Müslimin Avrupalı’ya ısınmaması, her şeyden evvel
Hind’e tekarrüb edebilecek yollar daha açılmadan kapan- menba-i hayâtını kurutmasından ve kendisini Âdem oğulla-
malıdır. Memâlik-i Osmâniyye ise Hind’in kapısıdır. İngiltere rının her birine müsâvî ve hür bir insan hesâb eyler iken
bu kapının anahtarını daima kendi elinde bulundurmak is- mâdûn ve esîr muamelesine dû-çâr edilmesindendir.
ter. On sekizinci asrın nihâyetiyle on dokuzuncu asrın ibti- Almanlar ahvâl-i mebsûtayı iyice görüp anlamışlar ve
dâsını kanlara boyayan Fransız-İngiliz muhârebât-ı mütevâ- bundan istifâdeye müsâraat eylemişlerdir: Almanlar, müslü-
liyyesinin, en büyük sebeplerinden birisi, Fransa cumhûri- manları kendilerine müsâvî addeyleyip ona göre muamele
yetinin ve Napolyon Bonapart’ın Şark’a ve Hind’e göz dik- ederler; müslümanların her türlü hukūk-ı tabîiyyelerini tes-
miş olmalarıdır. On dokuzuncu asrı dolduran İngiliz-Rus lîm ve tasdîkte tereddüd etmezler. Bir Fransız veya İngiliz’in
kavgasının da illeti, Rusların Karadeniz ve bozkır yollarıyla hür ve müstakil yaşamaya ne kadar hakkı varsa, bir müslü-
iki koldan ilerleyip, Hind’i kucaklamak istemeleridir. Bu se- manın da o kadar vardır, derler. Düvel-i İslâmiyye’nin istik-
fer Almanya’nın şarkdan geçirip Hind’e demir kanca tak- lâl ve temâmiyet-i mülkiyyelerine kendileri taarruz etmedik-
mak arzusu, yahud bir Türk gazetesinin dediği gibi İngilte- ten başka, iktizâsında müdâfaaya da kıyâm eylerler; hatta
re’nin tâ mi’desine demirle vurmaya kalkışması, John Bull’- istiklâl ve hürriyetlerini zâyi’ etmiş akvâm-ı İslâmiyye’nin is-
un dayanabileceği muamelelerden değildir. tirdâd-ı istiklâl ve hürriyetlerine de mâildirler. Onların me-
Genç ve faâl Almanya’nın İngilizlere taarruzu, yalnız mâlik-i İslâmiyye’den bekledikleri sırf menâfi’-i iktisâdiyye-
Hind yoluna ve Hindistan’a da münhasır kalmıyordu. Al- dir.
man sanâyi’ ve ticâreti, küre-i arzın her tarafında İngiliz sa- İngilizleri en ziyâde telâşa veren, Alman siyâset-i şarkıy-
nâyi’ ve ticâretini kovuyordu. Çâr-aktâr-ı cihâna dağılmış yesinin işte bu noktası, yani başta Halîfe olmak üzere, kuv-
İngiliz şehbender ve sefîrleri, Alman rekabet-i iktisâdiyyesin- ve-i İslâmiyye’yi tüccâr ve san’at-kâr devletler aleyhine ve
den iştikâen Londra’ya muttasıl feryâdnâmeler yağdırıyor- bilhassa İngiltere aleyhine kullanmak istemesi olmuştur.
lardı. Bütün dünya pazarını tarh-ı inhisârında zanneden İn- Şu birkaç satırla Alman-İngiliz kavgasının şarka müteal-
giliz, bu taarruz-ı iktisâdî önünde yavaş yavaş ric’ate mec- lik bazı sebepleri mücmelen görülmüş oldu; gelecek makāle-
bûriyet görüyordu. de inşâallâh İngiltere’nin şark siyâsetinden ve şeref-i hilâfet-i
Lâkin Almanlar, İngilizler’i saltanat-ı cihân-serîrinden İslâmiyye’yi hâiz saltanat-ı Osmâniyye’nin Alman-İngiliz re-
yuvarlamak için, asıl büyük darbeyi yine şarkta, âlem-i İs- kabetine mukābil nasıl vaziyetler almış olduğundan muhta-
saran bahsedilecektir.
lâm’da hazırlıyorlardı: Ana hattı, Bağdat demiryolu olmak
A[elif]. Y.
üzere, memâlik-i İslâmiyye’yi, makām-ı Hilâfet-i Uzmâ’ya
bağlayarak, Halîfe-sultan vâsıtasıyla, ahâlî-i müslimenin ***
meyl ü muhabbetlerini kendilerine celb eyleyecekleri; Al- MÜSTEŞRİK-İ ŞEHÎR PROFESÖR BROWNE
man rayları şarkın ticâret-gâhlarına nüfûz ederken, Alman VE
muhabbeti de müslümanların kalbine ilkā olunacaktı. İşte
BALKAN KOMİTESİ
bu, Alman şark programının en mühim maddesi idi. Âlem-i
Bu ünvân ile Halil Hâlid Bey’den aldığımız varakadır:
İslâm, asırlardan beri uyuduğu Ashâb-ı Kehf [390] uykusun-
dan uyanıp iktisâb-ı kuvvet eyleyerek, Halîfe’siyle beraber, Bundan takrîben iki sene evvel lüzûmsuzluğunu hisset-
Almanya’nın dostu olursa, şarktan kırmızı çekirgeleri kov- mesi üzerine tebdîl-i meslek etmiş ve yeni Türkiye dostluğu-
mak ve bir müddet onların yerine kāim olmak mümkündür. nu idâme-i mevcûdiyyeti için bir vesîle-i münâsibe addeyle-
Akvâm-ı İslâmiyye’yi, hâkimiyet-i iktisâdiyyeleri altına miş olan Balkan Komitesi kendisine yeni tarafdârlar bulma-
alan Avrupalıların hepsi, akvâm-ı mezkûrenin istiklâl-i siyâ- ya çalışmış ve bu meyânda müsteşrik-i fâzıl muallim Brow-
sîlerine, şeref-i insânîlerine riâyet ederek gurûr-ı millîlerini ne cenâblarına da mürâcaatta bulunmuş idi. Muallim-i mü-
okşamaya lüzûm görmemişlerdi. İngiliz, Fransız, Hollandalı, şârun ileyh Balkan Komitesi mürevviclerinin mâ-sebakında-
yahud Rus, –hatta Rus– sırf cebr ü şiddetle gasb ve zabtet- ki adâvet-i İslâmiyyelerini bildiğinden onların yine tebdîl-i
tikleri memâlik-i İslâmiyye’nin bütün menâbi-i hayât ve ser- meslek eyleyebileceklerini his ile komiteye duhûlden evvel
vetini kendilerine hasrettikleri yetmiyormuş gibi oralarda bir fikr-i âcizânemi sormuş idi. Duhûlde mahzûr bulunmadığı
nevi efendilik, seyyidlik, tavrı takınıyor ve artık yerlileri in- ve belki kendisi gibi cidden muhibb-i İslâm ve şarkiyyûn o-
sandan bile saymıyorlardı. Avrupalı, Ârî, Hıristiyan, min-ta- lan bir zâtın komite mürevvicleri üzerinde bir te’sîr-i murâ-
rafillâh müntehab, yahud ıstafâ-yı tabîî ile ber-güzîde bir kabe icrâ eyleyebileceğini ve onlar yine eski meslek-i husû-
nesle mensûb addediliyor, yerli ise, Turânî yahud Sâmî, mete saptıkları takdîrde a’zâlıktan istifâ eyleyebileceğini söy-
Müslim, ikinci üçüncü tabaka-i beşeriyyeden bir âdem, bir lemiş idim. Muallim Browne bunun üzerine komiteye dâhil
nevi parya i’tibâr olunuyordu. Bu asilzâdeler yerlilere her olmuştu. Fakat ahîren mezkûr komitenin yine eski yola sap-
vâsıtadan bi’l-istifâde aşağılığını ihsâs eyliyorlardı. Bunun tığını görmesi üzerine komite reisi Mister Noel Buxton’a bir
içindir ki Avrupalılar âlem-i İslâm’a bazı menfaatli fikir ve protesto yazdı. Mûmâ-ileyh cevâbında komitenin yeni Tür-
hünerler bile getirdikleri halde, mağşûş olmayan müslüman- kiye’ye dost kalacağı ve lakin Panislamizm denilen ittihâd-ı
ların hiç birisi, Avrupalı’yı sevemiyordu. Bu adem-i muhab- İslâm tarafdârlarının desîse-i muzırrânelerine karşı çalışaca-
beti, semere-i taassub-ı dînî zannedenler, pek ziyâde yanılı- ğını bildirdi.
Fakat muallim Browne cenâbları Panislamizm tarafdârı yenin heyecânı da kesb-i sükûnet etti. Şimdi, Âsitâne Kulı
denilen zevâtın şarkın ihtiyâcâtına daha ziyâde vâkıf hami- Beg’i makām-ı vüzerâta getirmenin tam sırasıdır.”
yet-i sahîha ashâbından bulundukları i’tikādında olduğunu Bunun üzerine müftülerden bir zât kıyâm ile cevap ola-
ve müslümanların terakkī ve teâlî husûsundaki ittihâdlarının rak beyânât-ı âtiyyede bulunmuştur:
pek meşrû’ bulunduğunu ve Balkan Komitesi’nin ahîren – Âsitâne kulının azli, yerine Nasrullâh Bey’in nasbı ne
neşrolunan lâyiha-i seneviyyesinde serdolunan mütâlaâttan bizim re’yimizle vâkı’ olmuştur, ne de zannolunduğu gibi üç
ve geçenki ictimâ-i umûmîde sarfedilen sözlerden dolayı dört serserinin kıyâmıyla. Ahvâl-i câriyye üzerine müessir-i
kendisinin ba’de-mâ Komite ile bir râbıtası bulunmayacağı- yegâne efkâr-ı umûmiyyeden başka bir şey değildir. Yine
nı ve isminin a’zâ sırasında dercedilmemesini musırran ta- efkâr-ı umûmiyyenin rızâ ve muvâfakatı lâhik olmaksızın
lep etti. Profesör Browne Balkan Komitesi’nin a’zâlığından kimseyi o makama getiremeyiz. “
istifâ eylediğini memâlik-i Osmâniyye’deki muhibbânına bil- Diyerek meclisi terk etmiş. Sâir huzzâr-ı kirâm da müftü-
dirmekliğimi bilhassa ricâ eyledi. Binâenaleyh keyfiyeti şu yü ta’kîb ederek A’lemi yalnız bırakmışlardır.
varaka-i âcizi ile Sırâtımüstakīm’e dercolunmak üzere irsâl Nutukları tenkîde girişmeden evvel şurası bilinmek lâ-
eyliyorum. Bunu hâvî olan Sırâtımütakīm risâlesinden bir zımdır ki A’lem; vezîr-i sâbıkın tervîc-i azlinde ön ayak olan-
nüshasının muallim-i müşârünileyhe irsâlini ricâ eylerim. ların başında bulunduğu halde şimdi neden tebdîl-i fikret-
Adresi: Professor E. G. Browne miş? Acaba bu adâvet mübeddel-i vedâd u samîmiyyet mi
Pembroke College / Cambridge / Angleterre olmuş? Hayır, öyle değil; zıddânu lâ-yectemiânın i’tilâfına
kat’an ihtimal verilemez.
A’lemin tebdîl-i fikr eylemesi menfaat-i şahsiyyesi te’-
sîriyle olduğunda şüphe yoktur. Âsitâne Kulı Beg’i A’lemi
Buhâra Muhâbir-i Mahsûsumuzdan:
belâğan mâ-belağ memnûn edecek kadar sâhib-i servettir.
BUHÂRA AHVÂLİ Âsitâne Kulı Beg’in mesâvîsi herkesçe müsellemdir. Hat-
Bundan altı ay evvel Buhâra, Şiîlerle Sünnîler arasında ta usûl-i cedîd tarafdârânına zahîr görünmesi de iblîsâne bir
tahaddüs [391] eden nizâ’ ve kıtâl üzerine vezâret-i uzmâyı tabasbustan, sırf ulemânın muhâlefetinden nâşî bir mekr ü
–Kuşbeğilik’i– işgâl eden zât azledilerek yerine diğeri nasbo- hîleden başka bir şey değildir. Bugün usûl-i cedîde mürev-
lunmuştur. Vezîr-i sâbık, Âsitâne Kulı Beg dirâyet ve şeyta- vicleri bu noktada kadîmcilerle müttehiddir. Şu halde A’-
netiyle beraber son derece gaddâr, mürtekib, âmire hoş gö- lem’in çevirmek istediği dolap meydândadır. Onun menfa-
rünmek için her türlü vesâil-i gayr-i meşrûaya tevessül eder ati te’mîn edilsin de ne olur ise olsun. Şerîatin emriyle bir
bir zât olduğu halde halefi Nasrullâh Bi-pervâneci hazretleri vezîri azlettirir. Yine şerîatin –kendi uydurduğu– diğer bir
nihâyet derecede müstakīm, adâlet-perver, münevvirü’l-ef- emriyle onu eski makamına ik’âd etmeye çalışır. Yef’alu
kâr bir zât-ı muhteremdir. Lisân-ı mâder-zâdı olan Özbek- mâ-yeşâ ve yahkumu mâ-yürîddir. Cezâ-yı âhiret, suâl bu-
çe’den başka Fârisî, Rusça lisânlarıyla da mütekellimdir. nun için değildir. Bilemem, ahkâm-ı şerîatı böyle mel’abe
Bugün bu hasâil ve fezâili kendinde cem’ eden vezîr-i lâhik ittihâz edenler nazar-ı şer’-i şerîfte ne gibi bir mevkii hâizdir?
fazla olarak metânet-i ahlâka mâliktir. Mâfevkine lüzûmun- Şüphesiz ki bu kabîl adamlar rahmet-i ilâhiyyeden mahrûm-
dan ziyâde ser-fürû etmez... Bütün icrâ’âtını şerîat-i mutah- durlar. Mes’ûliyyetin bilâ-istisnâ herkese şâmil olduğunu
haraya tatbîkten başka gâye gözetmez. mübeyyin şu âyet-i kerîmeyi A’lem hazretleri hiç görmemiş-
*** ler midir? 1( ‫القيمة‬ ِ َ ٰ ِ ْ ‫يوم‬َ ْ َ ‫ونخرج َ ُله‬ ٖ ِ ُ ُ ‫طائره ٖفى‬
ُ ِ ْ ُ َ ‫عنقه‬ ُ َ ِ َ ‫الزمناه‬ ٍ َ ْ ِ ‫وكل‬
ُ َ ْ َ ْ َ ‫انسان‬ َّ ُ َ
‫حسيبا‬
ً ٖ َ ‫عليك‬َ
َ ْ َ ‫اليوم‬ْ
َ ْ َ ‫بنفسك‬ ِ ْ ِ
َ َ ‫كتابك َكفى‬ ٰ ِ
َ َ َ ‫اقرا‬ْ ْ ِ
َ .‫منشورا‬
ً ُ ْ َ ‫يلقيه‬ٰ ْ
ُ َ ‫كتابا‬ ِ
ً َ .)
Buhâra’da ashâb-ı servetten bir zât vardır, ki aynı za-
manda Gönüldaş Medresesi’nin imamıdır. Her sene bu **
mevsimlerde küberâya ziyâfet vermek mu’tâdı olan bu zât
bu sene dahi mutantan bir ziyâfet keşîde etmiş. Ziyâfette e-
kâbir-i ulemâ, rüesâ-yı hükûmet, a’yân-ı beldeden pek çoğu Hâribîn Muhâbir-i Mahsûsumuzdan:
hazır bulunmuştur.
Esnâ-yı ziyâfette A’lem* Gıyâsüddin kıyâm ile vezîr-i sâ- UZAKTAN BİR KARDEŞ SESİ
bık Âsitâne Kulı Beg’in meziyyâtından, hidemât-ı (!) sâbıka- Yolladığınız mektup vâsıl olup kalbime ziyâde sürûr ver-
sından bâhis bir nutuk îrâd ederek sözlerine beyânât-ı âtiy- di, sizlere teşekkürlerimi arzedersem de vazîfemi edâ ede-
ye ile hitâm vermiş: mediğimde şekk ü şüphem yoktur. Aksâ-yı şarkta olan müs-
– İşte, efendiler, memleketin böyle bir zât-ı dirâyet-simâ- lüman kardeşleriniz için mücâhedede bulunduğunuzdan
ta ihtiyâcı âzâde-i îzâhtır. Zaten bizim re’yimizle azledilme- dolayı Allah azze ve celle hazretleri ömr-i şerîflerinize bere-
mişti. Buna sebebiyet veren üç dört serserinin kıyâmından kât verip emsâlinizi ziyâde etsin diye dâimü’l-evkāt duâda-
başka bir şey değildi. Şimdi devre-i ta’tîldir. O serseriler yız.
(talebe-i ulûm) memleketinde bulunuyor. Efkâr-ı umûmiy- Bugüne kadar üçyüz milyon müslümanların zillet ve fak-
* 1
Buhâra’da A’lemlik menâsıb-ı ilmiyenin müntehâsıdır. İsrâ, 17/13-14.
ra dûçâr olup başka milletlere esîr olmaklığımızın birinci se- “Eğer hükûmet-i Osmâniyye el-yevm düvel-i garbiyye
beplerinden ulemâ nâmını taşıyan imamlarımızın dîn-i İs- meyânında hüküm-fermâ olan rekabet-i siyâsiyyeden istifâ-
lâm’ın esâsı ve menbaı olan Kelâm-ı Kadîm’den bî-haber de ederek akvâm ve hükûmât-ı İslâmiyye arasında bir itti-
olmalarıdır. Maamâfih ulemâ ve imamlarımızı tahti’e kılıp hâd ve ittifâkın husûlüne çalışmazsa Osmanlılığın, âlem-i İs-
bütün uyûbu onlara isnâd kılmamız da muvâfık değildir. O- lâm’ın mahvına müsâade etmiş demek olur. Düvel-i İslâ-
nun için biz Rusya müslümanlarının on sene mukaddem o- miyye Avrupa devletlerinin zâhiri dostluklarına kat’iyyen i-
lan ahvâline atf-ı nazar edersek bu seneleri büsbütün başka nanmamalı. Avrupa devletlerinin maksadları, Rusya’nın ta’-
olarak bulacağız. On sene mukaddem mükemmel mektep kîb ettiği meslek gibi, akvâm-ı İslâmiyye’yi yekdiğeri aley-
ve medreseler yapacak ahâlîmizin fakir, ağniyâmızın ise sâ- hine düşürerek mahvetmek olduğunu daima nazar-ı dikkat-
hib-i hamiyyet ve himmet olmaması yüzünden mektep ve te bulundurmalıdır. Bugün Fransa ile İngiltere, Almanya’-
medreselerimizde terbiye ve ta’lîm yerine cehâlet ve fesâd-ı dan çekinerek Rusya’nın hâdim-i efkârı olmuşlardır. Rusya
ahlâk teammüm etmişti. Ulemâ ve imamlarımız mektep ve ise akvâm-ı İslâmiyye’nin mevcûdiyyetine nihâyet vermek-
medreselerde ta’lîm ve terbiye almasalar nereden alacaklar? ten başka bir fikir beslememektedir. Binâ-berîn şimdilik bu-
Şimdi ise bütün köylerimizde mükemmel ve muntazam na karşı yegâne çâre Osmanlı, İran, Afgan ittihâdıdır. Lakin
mektep ve medreselerimiz olup erkek ve kızlarımız usûl-i şu ittihâdı husûle getirebilmek nasıl olacaktır? Hiç şüphe
savtiyye ile ta’lîm ve terbiye görmektelerdir. İhtiyârlarımız yoktur ki bu, ancak Osmanlıların teşebbüsü ile mümkündür.
ise az olsa da cerîde ve mecmûalar mütâlaa edip kendile- Zira devlet-i Osmâniyye aynı zamanda Hilâfet-i Muazzama-i
rimizde olan zillet ve meskenetlerin esbâblarını düşünüp ev- İslâmiyye’yi dahi hâizdir ve şu sûretle vücûd-ı İslâm’ın kalb-
lâdlarını mektep ve medreselere vermekte ve habbe-i vâhi- gâhıdır.
deye kadar paralarını [392] bu uğurda sarf etmektedirler.
SIRÂTIMÜSTAKĪM
Hakīkaten biz üç yüz milyon müslümanlar böyle tedennî ve
esirliğe dûçâr olmamız hep cehâlet dolayısıyladır. İranlı kardeşlerimizin şu hissiyât-ı uhuvvet-perverâne ve
َ ُ َ ْ َ ‫والذين َلا‬
Esteîzü-billâh 1(‫يعلمون‬ َ ٖ َّ َ ‫يعلمون‬ َ ٖ َّ ‫يستوى‬
َ ُ َ ْ َ ‫الذين‬ ِ َ ْ َ ‫هل‬ ْ َ ) biz dindârânelerini bütün samîm-i kalbimizle alkışlarız. İşte bü-
bu esâret ve zilletlerden kurtulmaya kasdetsek bizge (bize) tün nifâk ve şikāk ile geçen bir mâzînin elîm netâyicini idrâk
mutlaka lâzım bolgan nerseler “lâzım olan ne ise”. Zamâne- ediyoruz. İranlı kardeşlerimizi te’mîn ederiz ki İran’ın dûçâr
ye muvâfık ta’lîm ve terbiye görmek ve dinimizi bildikten olageldiği felâketlere karşı her Osmanlı müteessirdir. Os-
sonra Rus lisân ve edebiyâtına âşinâ olmak için Rus med- manlılar, yalnız İran’ın değil, umûm âlem-i İslâm’ın hâlini
rese ve mekteplerine girmek kırk birinci farz gibidir. Hazret-i düşünmekten bir an fâriğ değildir. Şu kadar ki yalnız bir
Ali sözü: 2( ‫علموا اولادكم لزمان غير زمانكم فانهم خلقوا لزمان غير‬ tarafın arzusu te’mîn-i maksada hizmet etmez. Diğer düvel-i
‫ )زمانكم‬3(‫)من تعلم لسان قوم امن من مكرهم‬ İslâmiyye de bu babda ciddi düşünmeli ve temâyülât-ı u-
Kendim bugüne kadar Bahçesaraylı Ali Tarpi Efendi’- huvvet-kârânelerini ve Hilâfet-i Muazzama-i İslâmiyye’ye o-
den geçen seneki mücelled Sırâtımüstakīm mecmûasını mü- lan merbûtiyet-i ma’neviyyelerini fi’len isbâta çalışmalıdır.
tâlaa edip çok şeyler istifâde ettim, bu sene de Harbin’de
Müslüman kırâat-hânesi açmaya muvaffak olduk, Sırâtımüs-
takīm mecellesini kırâat-hânede mütâlaa edip her hafta bir
OSMANLI DONANMASI
numarasından sonra ikincisine muntazır olup durmaktayız.
VE
Bundan sonra inşâallâh buradaki müslümanların ahvâline,
HİNDİSTAN AHÂLÎ-İ İSLÂMİYYESİ
yaşayışına dâir daima mektuplar yollayacağımı va’dederim.
Cümlemiz bütün muharrir efendilere ve Osmanlı okuyucu İzmir’de Münteşir İttihâd refîkımızdan:
kardeşlerimize selâmlar ederiz. Bâkī 4(‫اخوة‬ َ ُ ِ ْ ُ ْ ‫انما‬
ٌ َ ْ ِ ‫المؤمنون‬ َ َّ ِ ) Me’zûnen Dersaâdet’te bulunan mühendis Hâlid Ziyâ
Bey’den İzmir Belediye Dâiresi’ne gelen bir kıt’a telgrafta
Hindistan ahâlî-i İslâmiyyesi’nin muavenet-i âlî-himmetâne-
siyle Yunânîlerin Averof’unu gölgede bırakacak bir donan-
manın taht-ı te’mîne alındığı tebşîr edilmiştir.
Matbûat:
Meşrûtiyet-i Osmâniyye, bütün akvâm-ı İslâmiyye’nin
İTTİHÂD-I İSLÂM emr-i intibâhında bir te’sîr icrâ ettiği gibi, zaten cihet-i câ-
İran meclis-i meb’ûsânının mürevvic-i efkârı olan ve mia-i dîniyye ve râbıta-i mukaddese-i hilâfet îcâbıyla da çâr-
nîm-resmî addedilen Meclis gazetesi ittihâd-ı İslâm’dan aktâr-ı âlemde bulunan bilumum İslâmlar, hâris-i diyânet ve
bahs ile diyor ki: hâiz-i Hilâfet olan millet-i Osmâniyye’nin miknet ve kudre-
tiyle alâkadâr olduklarından hamiyetli ve büyük Hindistan
müslümanlarının şu sûretle ibrâz ettiği kemâl-i hamiyyet ve
1
Zümer, 39/9. sümüvv-i milliyet her sûretle şükrân ve imtinân-ı azîme se-
2
“Çocuklarınıza gelecek için eğitim verin. Çünkü onlar gelecek için zâdır.
yaratılmıştır.” Yaşasın Hindistan ahâlî-i muhteremesi!
3
“Bir kavmin dilini öğrenen onların hilesinden emin olur.”
4
Hucurât, 49/10.
GİRİD MÜSLÜMANLARININ HÂLİ deniyet daha doğduracak mısın? Ey teceddüd-perverân,
Hanya’da Münteşir İstikbâl Gazetesinden: bana cevap veriniz!” diye nidâ eylemişti. Bu nidâ cevapsız
Giridli Rum vatandaşlarımızın kısm-ı a’zamı; asâkir-i Os- kalmadı! Çin’den Fas’a, Mısır’dan Ufa’ya kadar âlem-i İs-
mâniyye’nin adadan infisâllerinden sonra adamızın kazâla- lâm kımıldandı, İslâm uyandı, İslâm yeniden doğdu, İslâm
rında tek tük, perakende kalarak ve ölümü göze aldırarak tarîk-i teceddüde ayak bastı, buna, İslâm muharrirîni mesrûr
kalan müslümanları ihtiyâr-ı hicrete icbâr etmeye muvaffak ve dilşâd bağrışıyorlar. Kitap ve risâleler neşrolunuyor, ga-
olamayacaklarını görünce bu bedbaht ve ma’sûm müslü- zete ve mecmûalar birbirlerini vely ediyorlar. Bu hareket,
manları birer birer öldürmeye kıyâm eylemiş olduklarını de- Rusya’ya tâbi’ otuz milyon nüfuslu İslâm âleminde en ziyâ-
faâtle yazmış ve da’vâmızı bu cerâim-i meşhûde-i siyâsiyye de izhâr-ı şiddet ediyor: Kafkas’ta Kırım’da ve Volga havza-
ile isbât eylemiştik. sında müslümanlar neşr-i maârife, ittihâd-ı medenîye fevka-
Zaten ef’âl-i aleniyye, ketm olunamaz: Nüsha-i sâbıka- lâde bir gayretle çalışıyorlar. Bu hareketin gâyesi ne olacak?
mızda sûret-i şehâdeti mezkûr olan Palelimno karyesinde Bu suâle, bir mecelle-i dîniyyede yazı yazan Piskopos
Hasan Bekrâki’nin vefâtından sonra yine Resmo sancağına Aleksi, pek vâzıh ve pek doğru olan şu cevapları veriyor:
merbût Ayandra karyesindeki müslimlere eşhâs-ı mechûle-i “Son üç sene zarfında, müslümanlar arasında zuhûr eden
hıristiyâniyye tarafından katl maksadıyla silah atılmış ise de harekât-ı siyâsiyye ve ictimâiyyeye dâir, Fransız İngiliz me-
îkā-ı cinâyet edilememiştir. nâbiinden aldığımız ma’lûmata nazaran, müslümanların gâ-
Bu tecâvüzât-ı müdhişe, şehirlerle civârlarında ve kazâ- ye-i maksadları bütün âlem-i İslâm’ı Türk sancağı altında
larda cârî ise de birinci derecede kazâlarla şehirler civârında cem’ ve tevhîd ederek ittihâd-ı İslâm fikrini kuvveden fiile
ve derece-i sâniyyede şehirlerde icrâ-yı ahkâm ediyor. ihrâc eylemek olduğuna tamâmen kaniiz.” Bu mes’elede sâ-
Ma’hûd Triso isyânından sonra kazâlardaki müslimlerin hib-i ihtisâs olan Piskopos cenâblarının sözleri pek çok te-
hayat ve nâmûsları, büyük bir tehlike içinde kalmış oldu- fekküre lâyıktır. Bâ-husûs Piskopos cenâblarının sözlerini is-
ğundan arta kalan köylü müslimlerin kısm-ı a’zamı, şehirler- bât eden vekāyi’ ve vesâikda ortada mebzûldür: 1907 senesi
le civârına vesâir memâlik-i Osmâniyye’ye ihtiyâr-ı hicrete Tahran’da bir beyânnâme dağıtılmıştı. Bu beyânnâmede
mecbûr olmuşlar ve kazâlarda ötede beride tek tük kalan “Hubbu’l-vatan mine’l-îmân.. müstakil vatana mâlik olma-
müslimler dahi gazetemizle defaâtle neşredilegeldiği üzere yan müslümanlar, vatanları olan müslümanlarla vatanları
birer birer Girid Rumları tarafından şehîd edilmekte bulun- gasbolunmuş müslümanlar tevhîd-i mesâî eyleyerek çalış-
muşlardır. Cânîlerin kısm-ı a’zamı dahi cânib-i adliyyeden malıdırlar” deniliyordu. Bilcümle müslümanları birleştirmek
mücâzâtsız bırakılmakta ve tesâdüfen elde edilecek katillere fikri “Mu’temerü’l-İslâmî-i Âmm”ın nizâmnâmesinde de
manzûrdur.
iğfâl-i [393] âlem için hafîf bir cezâ verilmekte olduğundan
Vâkıa muharrirîn-i İslâmiyye arasında bazı mu’tedillü’l-
cânîler cesâretlenmekte ve tezyîd-i mezâlimce cinâyet eyle-
fikr olanlar da mevcûddur. Bunlar ittihâd-ı İslâm’ın sırf ci-
mektedirler.
het-i ma’neviyye ve ahlâkiyyesiyle iktifâ ederler ve ittihâd-ı
Girid’deki anâsır-ı İslâm’ın namus u canını ve mâl ü me-
İslâm’a makāsıd-ı siyâsiyye karıştırmayı ma’kūl bulmazlar.
nâlini sıyânet etmeyi resmen deruhte eden düvel-i hâmiyye
Lakin i’tida’l-perverân, maatteessüf, muvaffak olamıyorlar,
ile hükûmet-i Osmâniyye bu mezâlim-i müdhişeyi ortadan
galebe evvelkiler tarafındadır.
kaldırıp da bir sedd-i mümânaat çekmeye şitâb etmedikleri
İttihâd-ı İslâm tarafdârlarının maksadlarından biri İslâm’ı
halde az müddet zarfında Girid’de anâsır-ı İslâm’dan eser
şekl-i evveline ircâ’ eylemektir. İslâm, Peygamber zamanın-
kalmayacağını, zaman ve cinâyât-ı müteselsile ve meşhûde
da ne rûhta bulunmuş ise, o rûhu iâde etmek istiyorlar. La-
isbât eylemiş ve eylemektedir.
kin İslâm hâl-i ibtidâiyyesine dönmek demek, Hıristiyanlığa,
hıristiyan fen, san’at ve edebiyâtına düşman olmak demek-
tir. Ta’bîr-i diğerle teb’a-i müslimesi olan hükûmetler aleyhi-
ne bütün o müslümanları kıyâm ettirmek demektir. Her ne
İNTİBÂH-I İSLÂM ALEYHİNE kadar, ittihâd-ı İslâmcılar, biz dindârlarımızı Avrupa boyun-
duruğundan kurtarmaya ve ancak bunun için birleştirmeye
Rusya Dâhiliye Nezâreti’nin nâşir-i efkârı olan Rusya çalışıyoruz, diyorlarsa da, bu sözleri doğru değildir. Asıl mak-
gazetesi son nüshalardan birinde “Müslümanlar Arasında sadları bütün benî beşeri Hilâl’in taht-ı hükmüne almaktır.
Hareket” ünvânıyla uzun bir makāle neşretmiş ve bunun ak- Müslümanların Japonya, Çin ve Hindistan’a taarruz-ı
sâm-ı mühimmesini Kazanlı Yulduz refîkımız tercüme eyle- dînîleri hep bu maksadladır. İttihâd-ı İslâmcılar, Avrupa’ya
miştir. Makāle bilcümle müslümanlar tarafından kemâl-i i’ti- taarruz etmek bile isterlerse de Avrupa’nın kuvve-i maddiy-
nâ ve dikkatle okunmaya şâyân olduğundan, bizde Yul- yesini iyi bildiklerinden, sulhu ihtiyâr ederek misyonerlikle
duz’dan iktibâsa lüzûm görüyoruz: iktifâ eyliyorlar.
“Müslümanların meşhûr muharrirlerinden İsmail Bey Müslümanlar, Japonya’nın ihtidâsına çok ehemmiyet
Gasprinski, Kahire’de neşrettiği en-Nahda gazetesinde Mı- veriyorlar. Bu babda, İslâmlar arasına dağılmış nazariyât-ı
sır’da toplanacak “Mu’temerü’l-İslâm”dan bahsederken: siyâsiyye bile vardır. Mesela Kazan’da münteşir bir Müs-
“Ey âlem-i İslâm, sende hayat var mı? Hayatta yeni bir me- lüman gazetesi “Japonların İslâmiyet’i kabulleri pek muhte-
meldir. Zira dîn-i İslâm, Asya akvâmının kalbine kolay yer- [me]mektedir. İngiltere ise Hindistan’daki İslâm teb’ası için
leşen bir dindir. Bundan başka dîn-i İslâm, Japonya’ya bü- Hilâfet’in müzâheretine muhtâcdır, İngiltere bu nüfûzun bir
yük bir siyâsî kuvvet dahi bahşeyleyecektir.” diyordu. İtti- de Mısır’da lüzûmunu hissediyor. Çünkü İngiltere tekrâr
hâd-ı İslâm hareketinin başında bulunmak emeli, Japon- hayat kesb etmekte olan devlet-i İslâmiyye’ye iltihâk arzu-
ya’yı kabûl-i İslâm’a belki de teşvîk eder. Şimdiden bunun larını ancak bu nüfûz ile mahvedebilecektir.
bazı emârelerini görüyoruz: Bir kısım Japonlar İslâm’ı kabûl İngiltere politikasının bu ihtiyâcı, rub’-ı asırdan beri
etmişlerdir ve Japonya hükûmeti her münâsebetten bi’l-is- Gladstone’dan kalma olan ve İngiltere ile Bâbıâlî münâse-
tifâde, kendisinin muhibb-i İslâm, hatta hâmî-i İslâm oldu- bâtına esâs teşkîl eden “Türklerden tebâüd” siyâsetini izâle
ğunu i’lân eylemektedir. etmiştir. Osmanlı inkılâbı bu politikadan ferâgat etmeye
İttihâd-ı İslâmcıların sa’y ve ictihâdları bizim Rusya’da münâsib bir sebep teşkîl etti. Mâder-i vatan-ı meşrûtiyyet o-
semeresiz kalmadı: Tatarlarımız uykudan uyanıp tarîk-i te- lan İngiltere genç Türklere karşı arz-ı temâyülât etmeye baş-
rakkī ve temeddüne ayak basar basmaz maârifi Türkiye’ye ladı.
tekarrüb için bir âlet ittihâz eylediler. Kim ne lisânda konu- Fakat bu dostluk Osmanlılarda fikr-i idâre kesb-i kuvvet
şursa, o lisân sâhibinin hâdimi olur. Bu hakīkati mükemmel ettikçe daha az izhâr olunmaya başladı. İngiltere’nin muhâ-
bilen ittihâd-ı İslâm mücâhidleri, mektep ve kitaplar vâsıta- lif olduğu menâfi’-i İslâmiyyet’in vahdeti ise gittikçe daha zi-
sıyla dillerini birleştirmeye gayret eylemektedir. Her yerde yâde ıyân oldu. Hilâfet de İngiltere’nin hizmetinde istihdâm
müşterek Türk dilini tedrîs ve ta’mîm ediyorlar. Rusya Ta- edemeyeceği bir uzuv hâline girdi.
tarları lisânlarını Osmanlı Türkleri ile tevhîde çalıştıkları gibi, Bugün İngiltere için her arzusuna rû-yı rızâ gösteren bir
Tatar ve Türklerin ırkan da bir olduklarını anlatarak, Tatar- Hilâfet hemen bir mes’ele-i hayâtiyye şeklini almış gibidir.
ları milliyet cihetinden de Türklerle birleştirmeye uğraşıyor- İngiltere’nin arzularını icrâdan imtinâ’ eder ise İngiltere’nin
lar. Bunun içindir ki Rusya’da münteşir Tatar gazeteleri, mesleğince o zaman düşman addedilmeli ve mahvına çalı-
[394] Rusluğa, Rusya ile tekarrübe delîl olabilecek her fikri, şılmalıdır. İngiltere’nin devlet-i Osmâniyye’ye karşı bugünkü
kendilerinden uzak bulunduruyorlar. tavr u hareketi bu merkezdedir.
Rusya müslümanları bununla kalmıyorlar; nesildaş hıris- Son zamanlarda İngiltere tarafından Hilâfet’i daha kulla-
tiyanları Tatarlaştırmaya ve Müslümanlaştırmaya son dere- nışlı ellere tevdî’ etmeye teşebbüs edilmiştir. Bunun için Hi-
ce gayret ediyorlar. Üç sene içinde kırk bin hıristiyanı hav- div’in icrâ-yı haccetmesi mevki’-i sahneye vaz’ olunmuştur.
za-i İslâm’a idhâl eylediler. Bunları terğîb için, “Rusya içinde Aynı sebepten dolayı İmam Yahya’nın Yemen’deki icrâ’âtı
kavî bir İslâm pâdişâhlığı vücûda gelecek” diye işâ’âtta bu- İngiltere tarafından mazhar-ı himâye oldu. Bunların icrâsın-
lunacak kadar cür’et gösteriyorlar.” daki fikir, idâreten ıslâh edilmemiş olan Araplığı daha ziyâ-
de hâiz-i intizâm bulunan Osmanlılığa fâik kılmak idi.
Bu planda muvaffakıyet hâsıl olsa idi, âlem-i islâmiy-
yet’in idâre-i ma’neviyyesi İngiltere’ye tâbi’ ellere düşse idi
ALMANYA-İNGİLTERE MÜNÂSEBETİ o zaman İngiltere Avrupa politikasında daha ziyâde şiddetle
VE hareket edebilir idi. Bunun için devlet-i Osmâniyye’nin dû-
İSLÂMİYET çâr-ı za’f edilmesi İngiltere politikasında elzem görülüyor;
Rusya’ya terettüb eden vazîfe de budur.
Prusya meclis-i meb’ûsânı a’zâsından Fumrat[!] ahîren Bu pek âkılâne düşünülmüş bir hesâbdır. Rusya henüz
Mösyö Askoyet[!] tarafından îrâd olunan i’tilâf-cûyâne nu- Japon muhârebesinden sonra tamâmıyla iâde-i kuvvet ede-
tuktan ve Almanya ile İngiltere arasındaki münâsebâttan memiştir. Geçen kış esnâsında Sırbistan’ın fedâ edilmesi
bahsettiği sırada bu münâsebâtta İslâmiyet’in ne gibi bir rol şarktaki anâsır-ı hıristiyâniyyede fenâ bir te’sîr hâsıl etmiştir.
oynadığını âtîdeki sûrette îzâh etmektedir: Girid’de Yunanistan’ın adem-i muvaffakıyeti ise bu te’sîri
“Dâhilen zaîf bulunan her hükûmetin yaptığı gibi Rusya takviye eylemiştir. Panislavizm bir muvaffakıyet elde etmek
için dahi kesb-i vüs’at etmek ihtiyâcı mevcûddur. Bundan için fırsat aramaktadır. Bunun için kendisine en müsâid
dolayı siyâsetinde şimdiye kadar ta’kîb ettiği tarîkten başka fırsatları şarkta görmektedir.
bir tarîk ihtiyâr etmesi lâzımdır. Nasıl bir tarîk ihtiyâr ede- Avusturya hükûmeti bugün Balkan’da zuhûr edecek
cektir? Bu husûsta İngiltere’nin politikası icrâ-yı te’sîr ede- münâkaşâta eskisinden daha az lâkaydî ile atfınazar ede-
cektir. bilir. Devlet-i Osmâniyye’nin mütezarrır olması ve yahud
Bu mes’elede Balkan şibh-cezîresinin bir rol oynayacağı taksîm edilmesi Avusturya’nın müdâhalesi olmadan hiçbir
âşikârdır. Şarkta zuhûr edecek bir buhran İngiltere politikası zaman kābil olamaz. Devlet-i Osmâniyye’nin devâm ve be-
için pek nâdir olarak adem-i hoşnûdîyi mûcib oluyor. Yalnız kāsında Almanya’nın pek ziyâde menâfii vardır. Türkiye’nin
teşvîkāt Londra’dan zuhûr etmemelidir. Çünkü bu takdîrde mahvı ve aynı zamanda İngiltere’nin taht-ı nüfûzunda bir
mü’telefi Fransa mutazarrır olmuş olur. Hilâfet te’sîsi İngiltere-Almanya muhârebesi için başlıca bir
İngiltere’nin İslâmiyet’e karşı olan mevkii başka bir şekle sebep teşkîl eder.
girmiştir. Devlet-i Osmâniyye-i meşrûta zamân-ı istibdadda Son zamanlarda Bâbıâlî’nin İttifâk-ı Müsellese dâhil ol-
olduğu gibi suhûletle intâc edilebilecek bir unsur teşkîl et- masından bahs edildi. Bu zuhûrât Rusya’nın aksâ-yı şarktan
tebâ’üd etmesinden hâsıl olacak netîceleri ve İngiltere’nin Karaya gelince Bulgarya’ya karşı bir ordu ta’yîn ile
ta’kîb ettiği şark politikasının Dersaâdet’te iyice mütâlaa Osmanlılar bütün kuvvetlerini Anadolu cihetine, Kafkasya
edilmekte olduğunu isbât etmektedir. hudûduna sevkedebilecekler. Karadeniz’e hâkim ve Trab-
Almanya ile Avusturya’nın, bilhassa Almanya’nın dev- zon, Van demiryoluna mâlik oldukları gün Rusya’nın cenû-
let-i Osmâniyye için Rusya ile ihtilâf çıkarmasını hiçbir kim- bî hudûdları tehlikede bulunacaktır.
se hatırına bile getirmez. Muntazır olan bir şey var ise o da Geçen 1877 muhârebesinde Kafkasya hudûdunda bize
Almanya’nın istikbâlde kat’î bir sûrette ve hiçbir kimsenin karşı yalnız Muhtâr Paşa’nın ordusu var idi; bütün Osmanlı
zararını ve yahud faydasını mûcib olmayarak Avusturya ile kuvveti Rumeli’nde idi; bu halde dahi Muhtâr Paşa bize bir-
bir olan kendi menâfiinin emrettiği tarîkı ihtiyâr eylemesidir. kaç galebe çalıp askerimizi hudûd dâhiline kadar sürmüştü.
Bundan şark politikası için ne gibi netâyic hâsıl olacağı Şimdi ise Mahmûd Şevket Paşa bir değil, birkaç büyük or-
ma’lûmdur. Şarkta Avusturya menâfiini iltizâm ettiğimiz duyu bize karşı saldırabilecektir. Bu ihtimalleri hatırdan çı-
hakkında bize mükerreren [395] ve nihâyet ilhâk zamanın- karmamak lâzımdır.”
da vukū’ bulan şikâyetler bu sûretle hiç hükmünde kalacak- ***
tır.
Fransa hükûmeti Almanya’ya karşı bir intikam muhâre- Sırâtımüstakīm
besi açmak fikrinden ferâgat etmiştir. Onun için Almanya ile Rusların bize karşı gösterdikleri şu teyakkuz ve ihtiyât,
Avusturya’nın ta’kîb ettiği muhâfazakâr bir şark politikası, gönül ister ki Rus muhabbetine inananlar için mûcib-i ibret
Rusya ile İngiltere’nin ta’kîb ettiği siyâset-i muhribeden da- ve intibâh olsun...
ha iyidir. Avrupa’nın merkezinde bulunan devletlerin himâ-
ye ettiği İslâmiyet kendisine her tarafta zarar îrâs ettikçe,
İngiltere’nin bize iltihâk etmesi pek ziyâde müşkil olacaktır.
Hiç şüphe yoktur ki yakında İngiltere’nin ta’kîb ettiği po- MÜSLÜMANLARIN
litikanın netâyic-i vahîmesi küre-i arzın bir noktasından pat- TERAKKIYÂTINA KARŞI
lak verecektir. O zaman belki Londra’da dahi İngiltere dev- Şuûn-ı İslâm kısmımızda Rusya’da bir müslüman ban-
let-i muazzamasının şekl-i hâzırının Almanya ve Avusturya kası te’sîs edilmek üzere olduğu yazılmıştı. Bu tasavvurdan,
ile münâsebet-i dostânede bulunmak sûretiyle daha suhû- Rusya’nın muhâfazakâr ve irticâî gazeteleri pek ziyâde kuş-
letle te’mîn edilebileceği anlaşılacaktır. Belki bu zaman te- kulanmış ve aleyhine atıp tutmaya başlamışlardır. Rus irti-
karrüb etmiştir. Biz ona efkâr-ı sulh-perverâne perverde e- câiyyûnun bu gülünç hiddetlerini gören, Kırım’daki Tercü-
derek muntazır bulunuyoruz. Bizim beklemeye vaktimiz var- man refîkımız bu babda ber-vech-i âtî beyân-ı mütâlaât edi-
dır.” yor:
“Efendiler! Bu yazdıklarınız nedir? Patriotizm mi? Yoksa
alkolizim mi?? Mektep ıslâhından hoşlanmıyorsunız, gazete
neşr ediliyor, beğenmiyorsunuz; mekâtib-i i’dâdîye ve Dâ-
RUSLARIN BİZE KARŞI rü’l-fünûn’a girenlerimizi şüphe tahtında bulunduruyorsu-
BESLEDİKLERİ HİSLER nuz, millî edebiyâtımızı muzır görüyorsunuz; iktisâdî teşeb-
“Rus dostlarımız”ın bize karşı besledikleri tahassüsât-ı büslerimizi karalamak istiyorsunuz... Azıcık olsun ayıptan
meveddet-kârîyi bilmek için Rus matbûatı arasında mümtâz haberiniz yok mu?”
bir mevki’ sâhibi bulunan Ruski Slovo gazetesinin “Cenûb
Hudûdumuzda” serlevhası ile neşrettiği makāleyi okumala-
rını kāri’lerimize tavsiye ederiz. Sâhib-i makāle diyor ki: İRAN VE RUSYA
Bahr-i muhît-i kebîrde başka devletler ile rekabet ede-
Paris’te münteşir Siecle İran umûrundan bâhis bir ma-
meyeceğimize kanâat hâsıl ettik. Şimdiye kadar aksâ-yı şark
kālesinde, şu mütâlaaları îrâd eyliyor:
için sarfedilmiş milyarlarla akan kanların nâfile gittiği ma’-
Rusların İran’daki hareketleri 1909 Haziran 3’te verdikle-
lûm oldu.
ri va’de muhâliftir. Bundan İran ile İngiltere ve Fransa mü-
Yan tarafımızda bulunan ve dirildiği görülen Türk dev-
nâsebetine hayli te’sîr hissolunuyor. Bu hal devâm ederken
leti eski iktidâr-ı harbîsini kesbetmesi imkân hâricinde değil-
Fransa diplomatları iş görmekten âciz kalıyorlar. İran’ı Al-
dir. İki senede Osmanlı bahriyesi inanılmaz derece ıslâh ve
manya âgûşuna atıyorlar. Karîben İran’da öyle vekāyi’ zu-
tecdîd edildi; son sipârişler hazır olduktan yani bundan 21
hûr edecektir ki bundan ne Avrupa ve ne de Rusya mem-
ay sonra devlet-i Osmâniyye’nin Karadeniz’e çıkarabileceği
nûn kalamayacaklardır. Bezobrasov ile Alekseyev Mançur-
kuvve-i bahriye bize hiç yol vermeyecektir; bunların 356 to-
ya’da neye hizmet ettiklerini anlayamamışlardır. Korkulur ki
puna karşı bizim 324 topumuz bulunacaktır; sâatte 21 mil
Rusyalılar şimdi İran’da dahi ne yaptıklarından haberi ol-
yol alan zırhlılarına karşı sâatte 16 mil yol alan bizim gemiler
masın.”
ile mukābele edilemeyecektir. Hülâsa Karadeniz’e Osman-
lılar hâkim olacaklardır.
Donanma Cem’iyet-i Milliyyesi Reisi beşinci ordu kumandanı Müşîr Osman Paşa’ya verilmiş idi.
Şefik Efendi hazretlerinin nutkundan: Müşârunileyh bu kere dördüncü orduya ta’yîn kılınarak
Efendiler, mezkûr pûşîdeyi mahalline irsâl için beşinci ordu idâre zâbiti
Yalnız Barbaroslar’ın, Turgutlar’ın muzafferiyyâtıyla Selîm Efendi’ye tevdî’ ettiğinden efendi-i mûmâileyh harc-ı
mestolursak maksada vüsûl bulamayız. Preveze önünde râhını alarak yakında azîmet edecektir.
Barbaros’un Andrea Doria’ya galebesini tasavvur ederken Âdâb-ı İslâmiyye’ye Hürmet – Kevser nâmında bir ka-
bir devlet teb’asından bir ferdin alacağını tahsîl için Midilli dın Çırpıcı çayırında alenen işret etmekte iken bu hâlin â-
adasını işgâl ettiği vakitte Haliç’teki harâb gemilerimizin bo- dâb-ı İslâmiyye’ye mugâyir olduğundan bahisle kendisini iş-
yunları bükük yattıklarını, eşkıyânın tîg-i zulmünden hayât- retten men’ etmek isteyen polis me’mûrlarına son derecede
larını muhâfaza için gecenin zulmetinden bi’l-istifâde ağaç hakaret etmesinden dolayı der-dest ile Dîvân-ı Harb-i Ör-
diplerine sığınan bîçâregânı projektörlerle eşkıyâya irâe e- fî’ye tevdî’ edilmiş ve cereyân eden muhâkeme netîcesinde
den donanmaya karşı bu millet-i muazzamayı aldatmak için mezbûrenin üç sene müddetle küreğe konulmasına karar
Konfide vapuruna dağ topu koyarak büyük limana gönder- verilmiştir.
dikleri mezellet ve meskenet zamanımızı da tefekkür edelim. Ohri’de Câmi-i Şerîf – Ohri’de Eyüp Sabri Bey’in nâ-
Eğer o ulviyyet zamanımızla bu mezellet zamanımızı muka- mına izâfe edilen mahallede bu kere müceddeden bir câmi-i
yese etmeyecek olursak o halde maksadımıza vâsıl olama- şerîf inşâ edilmiştir. Debreli Hatîb-zâde Vehbî Efendi tara-
yız. Tarihler pek güzel gösterirler ki hangi millet ne çok fe- fından, mezkûr câmi-i şerîfe ferşedilmek üzere bu kere men-
lâket görmüştür, eğer o felâketten mütenebbih olduysa o sûcât-ı dâhiliyyenin revâcına hizmet etmek maksadıyla Deb-
milletler terakkī etmiştir. Yalnız Donanma Cem’iyeti’yle de re’de te’sîs edilen halı dest-gâhının ilk mahsûl-i mesâîsi olan
iş bitmez, vatanımız başlıca maârif, zirâat, sanâyi’ gibi füyû- kebîr bir halı câmie ihdâ edilmiş ve mahalline ferşolun-
zâta muhtâçtır. Binâenaleyh Cenâb-ı Hak cümlemizi tevfî- muştur.
kātına mazhar buyursun âmîn.” Medîne’de Eşkıyâ – Medîne: Ehâmda urbânından Şeyh
Halil Ehâmda Sâidîn ve Necm ve Veled-i Ali kabâilinden
başına topladığı hazele-i eşkıyâ ile belde-i tâhireye tecâvüz
eylemek üzere cebel-i Himâre’ye kadar bazı kurâ ve hur-
[396] MISIR AHVÂLİNE malıkları yağma ve iğtinâm ederek gelmiş ise de Hîmâre’de
SURİYELİLERİN NAZARI bulunan akıncı müfrezesi merkūmların tecâvüzâtlarını men’
eylemişlerdir. Cebel-i Himâre Medîne-i Münevvere’ye bir
Dârü’l-Hilâfe gazetelerinin bir kısmı Mısır ahvâlini anla-
buçuk sâat mesâfede bulunması hasebiyle belde-i tâhireden
mamakta inat gösterirken, Beyrut’da münteşir en-Nâsır re-
sevkolunan nizâmiye ve topçu müfrezeleri dahi mahall-i
fîk-ı muhteremimiz, ahvâl-i mezkûre hakkında şu satırları
müsâdemeye yetişerek şiddetli bir müsâdeme vukūa gelmiş-
yazıyor:
tir. Eşkıyâ askerin savlet ve şecâatlerine mukāvemet edeme-
“Nil vâdîsindeki kardeşlerimize edilen tazyîke bîgâne ka-
yerek kaçmışlardır. Esnâ-yı müsâdemede asâkir-i Osmâniy-
lamayız. Zira, Fırka-i Vataniyye hatâlı hareket etmiş olsa da
ye’den üç şehîd ve ikisi akıncı efrâdından olmak üzere do-
olmasa da, hakīkat şudur ki, ahâlînin bir kısmı mefrûz hatâ-
kuz mecrûh düşmüştür. Eşkıyânın telefâtı pek kesretli olup
lar irtikâb ediyor diye, İngilizlerin bütün Mısır’ı mes’ûl tut-
merkūmlar cenâzelerini beraber götürmek mu’tâdları oldu-
malarına en ibtidâî bir fikr-i adâlet bile kāil olamaz.
ğu halde meydânda yirmi iki cenâze terk eylemişlerdir.
“Bir çok Mısırlıların mu’tedil iklîmimizden istifâde için
Havran Şekāvetine Dâir Hükûmetin Beyânnâmesi –
memleketimize gelmelerinden bittabi’ pek memnûnuz. Fakat
Cebel-i Havran’da sâkin Dürzî’lerin Busra, eski Şam civâ-
bu zevâtın, vatandaşlarını en çok işgâl eden mes’elelerden
rında bazı kurâya tecâvüzle ahâlî-i müslime ve gayrimüsli-
daha ziyâde bahseylediklerini işitsek memnûniyetimiz bitta-
meden birçok zükûr ve inâsı katletmek ve yollarda tesâdüf
bi’ tezâ’uf eylerdi.
eyledikleri tüccârı soymak gibi fezâyihe cür’et ettikleri Su-
“Mısırlılar emin olsunlar ki biz onların kardeşleriyiz, on-
riye vilâyetinin iş’ârından anlaşılmasına ve öteden beri Hav-
lara tahmîl olunmuş yükü biz kendi sırtımızda gibi hissedi-
ran kurâsında tecâvüzât-ı şekāvet-kârâneyi i’tiyâd etmiş o-
yoruz. Eğer Avrupa’da ve İstanbul’da feryâdlarına bir akis
lan mezkûr Dürzîlerin bu defa irtikâb ettikleri fezâyihin de e-
bulamazlarsa, bilsinler ki biz, bu cihâd-ı mukaddeste onlarla
hemmiyetine binâen erbâb-ı mefsedetin bi-hakkın te’dîb ve
beraber hem-dest-i vifâk olarak, yan yana bulunacağız.”
tenkîli ve o havâlîce ıslâhât-ı esâsiyye icrâsı zımnında a’yân-
Bizim İstanbul gazeteleri hiç olmazsa vilâyetlerdeki refîk-
dan Mirliva Sâmî Paşa’nın kumandasında olmak üzere ku-
larından biraz ders-i ibret alırsa fenâ mı olurdu?
vâ-yı kâfiye-i askeriyye sevkiyle îcâb eden mahallerde idâ-
re-i örfiyye i’lânı ve lâzım gelenlerin muhâkemesi ve ıslâ-
hât-ı mukteziyyenin hayyiz-i fi’le îsâli için müşârun ileyhe
Şuûn me’zûniyyet i’tâsı meclis-i vükelâca karâr-gîr olarak keyfiyet
DÂRU’L-HİLÂFE: bi’l-istîzân irâde-i seniyye-i hazret-i pâdişâhîye iktirân et-
Salâhaddîn-i Eyyûbî – Salâhaddîn-i Eyyûbî hazretlerinin miştir.
merkad-i mübâreklerine örttürülmek üzere zât-ı Hazret-i pâ- Diyâr-ı İslâmiyye’de Şehbenderlik Te’sîsi – Donanma-
dişâhî tarafından gayet kıymetli sırma ile işleme bir pûşîde yı Osmânî Muavenet-i Milliyye Cem’iyeti kongresinde bir
murahhas tarafından Hindistan, Bombay ve Cava’da birer ve neşrettiği için bir sene hapis cezâsına mahkûm olmuştur.
şehbenderlik ihdâsıyla bunların tavassutu netîcesinde bura- Hamiyetli şâirin, dîvânına mukaddime yazmış olan Mısır’ın
lar ahâlîsinden iânât cem’i teklîf edilmiş ise de keyfiyetin ma’rûf vatan-perverleri Mehmed Ferid Bey ve Şeyh Abdül-
Hâriciyye Nezâreti’ne âidiyeti hasebiyle tedkīki hâric ez-sa- azîz Câviş efendiler de şerîk-i cürm addolunarak ithâm edili-
lâhiyet görülmüştür. Oralarda şehbenderlik te’sîsi hakīkaten yorlar.
pek mühim bir mes’eledir. Vatanlarının tahlîsine çalışan müşârun ileyh hazerâtı ne
Zira iânât cem’inden başka Hindistan’da Hilâfet-i Muaz- kadar şâyân-ı tebrîk iseler, gündelik İstanbul cerîdelerinden
zama ile olan münâsebât-ı milliyyeyi idâre noktasından da- birisinin, bu mes’elelerden bâhis bir telgrafnâmeyi tercüme
hi bu kabîl me’mûriyetlere ihtiyâc-ı kavî vardır. Binâen a- ederken, Dârü’l-Hilâfe-i İslâmiyye’de değil, güyâ Londra’da
leyh Hâriciyye Nezâret-i celîlesinin bu babda kemâl-i ehem- münteşirmiş gibi, tahlîs-i vatana çalışmayı irticâîlikle tercü-
miyetle nazar-ı dikkatini celbederiz. me etmesi de o kadar bâis-i teessür ve teessüftür.
Girid Müslümanlarının Tebriği – Atebe-i ulyâ-yı hazret-i
Kafkasya:
pâdişâhîye: Meşrûtiyet-i mübeccele-i Osmâniyye îd-i meser-
retinin tebriğini ve Girid’de bulunan ahâlî-i İslâmiyye hak- Müslümanları İşgâl Eden Mesâil - Kafkasya’dan gelen
kında sâye-i hümâyûn-ı Hilâfet-penâhîlerinin şeref-bekāsı gazeteler, Kafkasya ahâlî-i müslimesinin bugün şiddetli bir
duâsını Hanya islâmları nâmına arz ve takdîm eyleriz. heyecânın taht-ı te’sîrinde bulunduğunu haber veriyor. Bâ-
Hanya encümen-i İslâmiyye reisi Naîm Beyzâde Hüse- dî-i heyecân olan ahvâlin başlıcası şunlardır:
yin, Şeyhü’l-meşâyîh Osman, müftî-i belde Mehmed Vehbî, 1. Rusya hükûmeti İslâmlar için dahi yevm-i ta’tîlin
nâib vekîli Mehmed Şemseddîn. Pazar günü olmasında ısrâr ediyor. Bu babda vilâyâta şedîd
Atebe-i Ulyâ-yı Cenâb-ı Hilâfet-penâhîye – Îd-i millî-i emirler veriliyor. Kafkasya’nın müteferrik noktalarında ahâ-
Osmâniyân olan bugünkü rûz-ı fîrûzdan dolayı kulûb-ı lî-i müslime ictimâ’lar tertîb ederek bu karârı prostesto etmiş
memlûkânemizin ihrâz eylediği hissiyât-ı amîka-i şükrânla ve Pazar günü ta’tîl-i eşgâl etmeyeceklerini kat’î bir lisân ile
duâ-yı devâm-ı ömr ü âfiyet-i Hilâfet-penâhîlerine ilâveten merâci-i kānûniyyeye teblîğ eylemişlerdir.
izdiyâd-ı şükûh-ı devlet ve i’tilâ-yı saâdet-i millet daavâtını 2. Kafkasya’da meslek-i ta’lîm ile iştigâl eden Osmanlılar
tekrâr eden Kandiye cemâat-ı İslâmiyyesi nâmına işbu bu vazîfeden hecrolunuyor. Hatta Rusya hükûmetinin Kaf-
yevm-i mes’adet-tev’em vesîle-i müteyemminesiyle takdîm-i kasya’da bulunan ulemâ-yı Osmâniyye’yi hudûd hâricine
tebrîk ve tehniyyet ve ihrâz-ı şeref ü mefharet eyleriz efen- çıkaracağı rivâyet olunuyor. Bu şâyia ahâlîyi ciddi sûrette
dim. tedkīk-i mes’eleye mecbûr ediyor. Bu havâdisin sıhhati hâ-
10 Temmuz 1326 Kandiye Encümen-i İslâm reisi linde Kafkasya’nın birçok yerlerindeki mektepler muallimsiz
Ali, Kâşî Vekîli Mehmed Kâzım kalacaktır.
Rusya hükûmetinin Kafkasya ahâlî-i müslimesi hakkın-
Girid Müslümanları Havf ve Heyecanda – Resmo’da da revâ görmekte olduğu gerek bu kabîl tazyîkāt ve gerek
“Palelminos” karyesinde zulmen ve hıyâneten hıristiyanlar her gün başka sûretle tecellî etmekte bulunan bir çok ta-
tarafından katl ü şehîd edilen Bekrâki Hasan Ağa’nın key- hammül-fersâ i’tisâfât bir hükûmet-i medeniyye için son de-
fiyet-i katlinden me’yûs ve korkmuş olup kazâlarda ikāmet recelerde şeyn-âverdir. Rusya hükûmeti bu kabîl muâmelât
eden bîçâre İslâmlar Resmo’ya müteheyyi-i hicret bulu- ile ahâlîyi kendisine rabtedeceğini ümîd ediyorsa pek ziyâde
nuyorlar. (Ümîd) yanılıyor.
[397] Mısır Fırka-i Milliyyesi Kongresi – Önümüzdeki Zira zulüm ve teaddî hiçbir zaman muhabbet ve sadâ-
efrencî Eylül’ün on dördünde Mısır Fırka-i Milliyye’si tara- kate sâik olamaz. Bilakis izdiyâd-ı nefrete bâdî olur. Cenâb-ı
fından Paris’te bir kongre akdolunup müzâkerât bir hafta Hak’tan ihvân-ı dînimiz için sabırlar temennî ederiz.
devâm eyleyecektir. Müzâkerât başlıca Mısır’ın ahvâl-i siyâ-
siyye, iktisâdiyye, mâliyye ve adliyyesine dâir cereyân ede- Rusya:
cek ve bu vesîle ile Sir Edward Grey ve Mister Roosvelt ta- Müslümanlarda Hayırperverlik – İki sene evvel Kazan’-
raflarından muahharan îrâd olunan nutuklar tenkîd oluna- da vefât eden müslüman milyoneri Ahmed Bay Hüseyinof,
rak butlânı âlem-i medeniyyete isbât edilecektir. Osmanlılar müslüman gençlerinin okutulmasına sarfolunmak üzere ya-
da kongreye da’vet olunuyor. Kongrede bazı İngiliz ve İrlan- rım milyon ruble vasiyet etmişti. Ahmed Bay Hüseyinof
da meb’ûslarıyla Fransız meb’ûslarından bir kaçı hazır bulu- vakfının mütevvellîleri hey’eti vasiyetnâme mevâddının îfâ-
nacaktır. Osmanlı meb’ûslarından da bazılarının huzûru sına teşebbüs ettiklerini Vakit refîkımız yazıyor. Bu sene işbu
kongre müessislerini pek memnûn edecektir. vakıf parası vâridâtının bir kısmı Rusya’nın Dârü’l-fünûn,
Kongreye iştirâk edecek olan zevâtın otel vesâire mesâ- Dârü’l-muallimîn, i’dâdî ve sanâyi’ mekteplerinde tahsîl e-
rifi Paris’te bulundukları bir hafta müddetçe hep fırka-i mezden 17 gence ve arz-ı Mukaddes Hicaz ile memâlik-i sâire-i
kûre tarafından ihtiyâr olunacaktır. İslâmiyye’de seyâhat eyleyecek iki zâta tahsîs olunmuştur.
Mısır Vatan-perverleri Aleyhinde – Hükûmet-i Mısriy- Müslümanlarda Kadirşinâslık – İkibuçuk sene mukad-
ye’nin Fırka-i Vataniyye aleyhindeki şiddeti arttıkça artıyor: dem Kazan ulemâsından üç zât-ı muhterem vâlînin emriyle
Şâir Hayâtî hazretleri vatan-perverâne bir dîvân-ı eş’âr te’lîf idâreten şimâlî Rusya’da vaki’ Vologda şehrine nefyolun-
muştur. Vologda’da mukīm müslümanlar şehirlerinde ikā- kendilerinin de [398] iştirâk mecbûriyetinde olduklarını ve
mete me’mûr olmuş âlimlerin ikāmetine bir hâtıra olmak ü- bir sınâat-ı milliyye esâsını vaz’etmek lâzım geldiğini anla-
zere bir câmi-i şerîf inşâ ve bir İslâm mahallesi te’sîsine ka- mışlardır. Bu meziyet ve liyâkat efkâr-ı umûmiyyeyi îkāz et-
râr vermişlerdir. tiğinden dolayı, bilhassa Türk matbûatına râci’dir. Genç
Petersburg’ta İslâm Bankası – Rusya parlamentosu a’- Türkler Macaristan’a doğru tevcîh-i veche etmekte haklıdır-
zâsından Ali Asgar Sırtlanof’un teşebbüsâtıyla Petersburg’ta lar. Çünkü burada Avrupa’nın memâlik-i sâiresinden ziyâde
bir İslâm bankası küşâd edileceği haber verilmişti. hüsn-i kabûle mazhar olmaktadırlar” diyor.
Son aldığımız ma’lûmata nazaran bankanın merkezi Pe- Mezkûr gazete en ziyâde sa’y ü himmet gösteren genç
tersburg’ta olduğu gibi Moskova, Kazan, Orenburg, Taş- müslümanların tahsîline medâr tahsîsât ifrâzına Macaristan
kent, Buhara, Hive ve İrkutsk şehirlerinden de birer şu’besi ticâret nâzırını da’vet ediyor. Macar ajansı; Macaristan hü-
bulunacaktır. kûmetinin bu babda gelecek sene ittihâz-ı tedâbîr eyleyece-
Maârif Cem’iyeti – Orenburg’da müslüman talebeye ğini istihbâr ediyor. (Macar Ajansı)
maddî ve ma’nevî yardım etmek maksadıyla bir Teâvün Sırâtımüstakīm – Avrupa’ya ve bilhassa bizim hem-ırkı-
Cem’iyeti teşekkül etmektedir. Cem’iyetin nizâmnâmesi ter- mız olan Macarlar memleketine talebe irsâlini memnûni-
tîb edilmiş ve berây-ı tasdîk hükûmete takdîm edilmiştir. yetle telakkī ederiz. Ancak Avrupa’ya gönderilecek gençleri-
miz oralarda rehber ve hâmîsiz kalmamalı ve milliyetlerini
Berlin:
bütün levâzımıyle muhâfaza edebilmelidir.
Berlin’de İslâm Ticârethânesi – Almanya ve Rusya a- Gençlik mukteziyâtı olarak nev-resîde-gânın gittikleri
rasında Rusya müslümanları ticâretini tevsî’ maksadıyla, Ka- memleketlerde, sefâhetlerin zâhirî şa’şaasına kapılmamalı,
zan genç ve münevverü’l-fikr tâcirlerinden Abdü’l-hamîd E- vatanın kendilerinden intizâr eylediği hidemâta ehliyetten
fendi Kazakof, Berlin’de bir ticârethâne açmıştır. Bu Rusya bi’n-netîce mahrûmiyetleri terakkıyât-ı âtiyyemiz için pek
müslümanlarının, belki umûm müslümanların Berlin’de ilk ye’s-âver olacaktır, binâenaleyh alâkadârânın bu noktayı
açılmış dâimî ticârethâneleridir. Allah versin de Abdü’l-ha- nazar-ı i’tinâ ve ihtimâmda bulundurmalarını temennî ede-
mîd Efendi’ye peyrev olacaklar çoğalsın. riz.
Fransa: Buhâra-Hive:
Père-Lachaise’de İslâm Mezarlığı – Père-Lachaise me- Buhara ve Hive Emîrlerinin Tahdîd-i Hukūkları – Rusya
zarlığının yukarı tarafında Rande sokağı civârında çitle mu- me’mûrlarının Buhara Emîri’nden ve Hive Hânı’ndan nişân
hât vâsi’ ve ıssız murabba’ü’ş-şekl bir mahal vardır ki bura- ve hediye almaları men’ edilmiştir. Başka hiçbir kuvvetleri
da yerinden çıkmış demirkapıları paslanmış, duvarları çatla- kalmayan bu zavallı hükûmdâr gölgeleri müdâfaa-i istiklâl
mış, harâb bir câmiin etrâfında birkaç mezar meşhûd olur. için ellerinde bırakılmış son silâhı da kaptırmış oluyorlar.
Bu vâsi’ Fransız kabristânının bir köşesine sıkışan bu
mevki’ bir İslâm mezarlığı olup belediye karârıyla 1859 se- Hindistan:
nesi 29 Kânûnievvel’inde İslâm mezaristânı ittihâz edilmek Hindistan’da Harekât-ı İhtilâliyye – Hindistan’da inkı-
üzere Osmanlı sefâretine terk edilmişti. lâb-cûyâne harekât-ı ihtilâliyye günden güne tezâyüd et-
Ahîren Paris’e seyâhat etmiş olan adliye nâzırı Necmed- mektedir. Fakat İngiltere hükûmeti aleyhinde bulunan bu
dîn Beyefendi’nin mezaristânın hâl-i harâbîsi hakkında vu- gibi hareketlere ahâlî-i müslime neden iştirâk etmiyor? İşti-
kū’ bulan ma’rûzâtı üzerine zât-ı hazret-i pâdişâhî mezkûr râk edenler sırf mecûsîlerden ibârettir. Mecûsîler bu babda
mezarlığın ta’mîr ve ihyâsı için hazîne-i hâssalarından dört- pek ileri gitmişlerdir. Açıktan açığa hükûmet ricâli aleyhine
yüz Osmanlı lirası ihsân buyurmuşlardır. Bu mezarlardan bir kurşun ve bomba isti’mâl ediyorlar. Matbûâtın bir kısmı da
ikisi bazı dindâr zevâtın takayyüdüyle hüsn-i halde bulun- ahâlîyi bu yolda teşvîk ve tahrîk ediyor. Bu hâl İngilizleri
makta ise de çoktan metrûk kalan diğerleri günden güne pek düşündürüyor, bir çok tedâbîr-i zecriyyeye sevkediyor.
büsbütün mahvolmak üzeredir! Etrâfında parmaklık bulun- Lâkin ihtilâlciler büyük bir azim ve sebât göstermektedirler.
mayan mezarlar küçük tepecikler olmuş ve otlar, çimenler Şimdi İngilizlerin bütün ümîdleri müslümandadır. Lâkin
altında kalmıştır. Bunların yağan yağmurların te’sîriyle son müslümanlar da birgün bu harekâta iştirâk ederlerse ne o-
nişânelerinin dahi mahvolması pek yakındır. lacak?...
Hindistan Harekât-ı İhtilâliyyesi ve Times – Polisler ef-
Macaristan:
kâr-ı münevvere ashâbının hânelerinde taharriyât ve teftîşât
Macaristan’da Osmanlı Gençleri – Son zamanlarda bir- icrâsında ber-devâmdırlar. Yirmi polis şimâl caddesindeki
çok Osmanlı gençleri şu’abât-ı sanâyi’de ikmâl-i tahsîl için bir hâneye hücûm ederek bulabildikleri rovelverler, kurşun-
Macaristan’a gitmişlerdir. Macar Hirlab bu münâsebetle lar ve fişenk âlât ve edevâtını müsâdere etmişlerdir. Hâne
neşrettiği bir makālede Osmanlıların teceddüdünü gösterir sâhipleri firâra muvaffak olmuştur. A’yândan on üç zâtın İn-
alâim sırasında genç müslümanların teşebbüsât-ı sınâiyye giltere hükûmeti aleyhine îkā-ı ihtilâl cürmünden dolayı hu-
ve fi’liyyeye ibtidâra başladıklarını en mühimi olmak üzere sûsî mahkemelerde muhâkemeleri icrâ olunmaktadır. Bun-
zikrediyor ve “Müslümanlarda mübâreze-i hayât-ı akvâma lar hakkında karar verildikten sonra yine aynı cürm ile müt-
tehem kırk beş zâtın muhâkemesi rü’yet olunacaktır. Mütte- sâid bir hâle ifrâğ etmek lâzimeden bulunduğunu dermeyân
hemlerden biri gâyet zengin olup Hindistan’da mühim bir ile ıslâhât-ı maddiye ile beraber celb-i kulûba çalışmak hak-
mevki’ sâhibi muhterem ve mu’temed bir zâttır. Muhâkeme- kındaki Cezayir vâlisinin mütâlaâtını tasvîb eylemektedirler.
ler hafiyyen icrâ olunur. Efkâr-ı umûmiyye hâric ez-kānûn
tevâlî eden şu tazyîkāt ve ta’kībâttan dolayı son derecelerde Afrika:
müteessirdir. Her tarafta adem-i memnûniyyet âsârı görülü- Fransızların Vaday’da Mağlûbiyetleri – Trablusgarp, 21
yor. Günden güne İngilizlerin mevkii kesb-i müşkilât etmek- Temmuz: Vaday hâkiminin maiyyeti ile beraber ahîren
tedir. Times gazetesi bile Hind teheyyücâtından bâhis ma- Fransız askerini ric’ate mecbûr eylediği ma’lûmdur. Vaday-
kāleler yazmakta ve Hindûların bu harekâtını hürriyet yo- lılar ihrâz eyledikleri galebe üzerine kuvvetlerini gittikçe tez-
lunda mücâhededen ziyâde, bütün insanların fevkinde ola- yîd etmekte olduklarından câ-be-câ Fransız askerlerine tecâ-
rak kendilerine tanımakta oldukları imtiyâzâtın hükûmetçe vüz eylemektedirler. Fransızlar Vaday’ın merkezini tahliye
tasdîk edilmemesinden mütevellid bir iğbirâr-ı intikam-cûyâ- ve ihrâk ettikleri gibi o civârda ahîren zabt ve işgâl eylemiş
neye hamleylemektedir. Spencer felsefesinin, Fransa İhtilâl-i oldukları bir çok mevâkii peyder-pey tahliye etmektedirler.
Kebîri’nin, Almanya ve Amerika’daki sosyalistlerin makāsıd Fransız asâkiri çadır vesâir levâzımâtlarını nakl eylemek
ve nazariyâtını İngiltere’ye karşı isti’mâl için ârâm-sûz bir üzere Tibo kabâilinden kendilerin mutî’ olan efrâda mürâ-
hiss-i taklîdin Hindûların kalbinde cây-gîr olduğunu beyân caat eylemekte iseler de merkūmlar develerinin adem-i kifâ-
eden Times Britanya’nın âlet-i intihârı olarak tavsîf eylediği yesinden bahisle işbu teklîfâtı reddeylemekte imişler. Vaday
şu nazariyâtı tatbîke çalışan zekâlara karşı da ta’rîzlerde bu- kabâili ile Fransız müfrezesi beyninde son günlerde dahi bir-
lunuyor ve “İngiltere’yi hukūk-ı beşeriyyeye tecâvüzle ithâm kaç müsâdeme vukūa gelmiş ise de evvelki müsâdemât gibi
eyleyen hatîbler, muharrirler ta’kîb eyledikleri nazariyâtın şedîd değildir. Bu müsâdemelerin cümlesinde Fransız askeri
dînlerine olan muhâlefetini keşke nazara alsaydılar da nâfile ric’ate mecbûr olmaktadır.
yere meşrûtiyetten, hürriyetten, müsâvâttan bahsetmesey- İşbu ahbârât, Tiborşade kaymakamlığının iş’ârına atfen
diler...” diyor. Yine bu gazete; muhâbirinin iş’ârâtına atfen Fizan mutasarrıflığından makām-ı vilâyete vârid olan iş’â-
Hindistan’daki harekâtın âsâr-ı zekâ ve intibâh telakkīsi rât-ı resmiyye ile teeyyüd etmektedir. Vadaylıların ekserîsi
doğru olmayıp ancak Avrupa demokratlarının lüzumlu lü- mükemmel esliha-i nâriyye ile müsellâhtırlar...
zumsuz ileri sürdükleri nazariyâtın bu kabîl nîm-mütemed- Sırâtımüstakīm – Fransızların Vaday ahâlî-i müslimesini
din akvâmda uyandırdığı ârzû-yı taklîdden mütevellid yap- aleyhimize tahrîk etmeleri sûretiyle kazdıkları kuyuya âkı-
ma bir şey bulunduğunu, maamâfîh noksan bir sûrette idhâl betü’l-emr kendilerinin düşmesi şâyân-ı ibret bir cilve-i süb-
olunan ta’lîm netîcesi olarak bir kısım halkın âmil olmamak hâniyyedir.
şartıyla iktisâb eyledikleri ma’lûmatın, emr-i maîşette hâsıl
olan müşkilâtın, bunlara inzimâm eden tâ’ûn ve kaht u galâ [399] İran:
beliyyelerinin, muhâcirîne karşı gösterilen tazyîkātın, Hin-
130 tüccâr imzâsıyla âtîdeki telgrafnâme Tebriz’den keşî-
distan’a berây-ı ticâret giden Avrupalılar tabakātında görü-
de olunarak hey’et-i vükelâya, Tahran’daki düvel-i ecnebiy-
len tağayyürâtın, Transval ve Rodos ve Japon muhârebe-
ye konsoloshânelerine, Şark gazetesi idârehânesine. İran-ı
lerinin Hindlilerde husûle getirdiği te’sîrâtın dahi şu vakā-
Nev ve Meclis gazeteleri idârehânelerine ve bilcümle Tah-
yi’de avâmil-i müessireden bulunduğunu ileri sürüyor ve :
ran mu’teberân ve tüccârânına ta’mîmen teblîğ olunmuştur:
“Bizim için şu tâ’ûnu bütün kuvvetimizi ve hükm ü idârede
“Bütün memleket tüccârının muamelât-ı iktisâdiyyeyi
olan kâffe-i mezâyâmızı sarfetmekle durdurmak imkânı var-
serbestçe îfâ edebilmek üzere sulh ve âsâyişten başka bir
dır” cümlesiyle sözlerine tesliyet-gûne bir nihâyet veriyor.
şey istemediklerini size teblîğ etmekle kesb-i şeref eyleriz.
Bunca şûriş ve iğtişâştan sonra nihâyet hükûmet-i merkeziy-
Cezayir ve Tunus:
ye Azerbaycan eyâletinde te’mîn-i sükûna muvaffak olabil-
Cezayir ve Tunus İslâmlarının Osmanlılara Temâyülâtı miştir. Bunun ilk netîce-i tabîiyyesi olmak üzere muamelât-ı
ve Fransız Gazeteleri – Fransa hükûmeti İslâmların bilâd-ı ticâriyyeye başka bir inşirâh ve bir revnak gelmeye başlamış
Osmâniyye’ye olan muhâceretlerini men’ ettiği gibi esbâb-ı ve memâlik-i ecnebiyye ile münâsebât teeyyüd eylemiş idi.
mücâhereti tedkīk eylemek üzere de bir komisyon teşkîl ey- Fakat Tebriz şehrinde Rus asâkiri tarafından icrâ edilen nü-
lemiştir. Fransa gazeteleri bilâd-ı Osmânî’de husûle gelen mâyişler ve tehdîdler yeniden memlekette şûriş îkāına sebe-
inkılâbın Cezayir efkâr-ı müslimesi üzerine büyük bir te’sîr biyet verebilir. İşte bu cümleden olmak üzere bir neferin
husûle getirdiğini ve Devlet-i Aliyye’ye olan temâyül ve irti- kaybolduğunu vesîle ederek vilâyete zâbıtaya ihbâr-ı keyfiy-
bâtları bir kat daha kesb-i takviyyet ederek Devlet-i Os- yet etmeksizin Sikatü’l-İslâm’ın hânesi taharrî edilmiştir.
mâniyye terakkī ettikçe bu temâyülât dahi o nisbette tezâ- Ruslar bu hareketleri ile hissiyât-ı milliyye ve dîniyyemi-
yüd edeceğini ve binâ-berîn bu cereyânın önüne durmak ü- ze en büyük taarruzda bulunmuş oluyorlar. Bundan mak-
zere Cezayir ahâlî-i mahalliyyesinin refahlarını te’mîn ede- sadları halkı bu vesâit ile tehyîc ederek işgâl-i askerîyi tem-
cek tedâbîre şimdiden tevessül ile Cezayir’deki vaziyetleri- dîdde kendilerini haklı göstermektir. Diğer taraftan da on
nin bilâd-ı Osmâniyye’deki vaziyetlerinden daha iyi ve mü- yedi kadar zabtiye ve polis der-dest ve tevkîf eylemişlerdir.
Rusların bu harekâtı hiç şüphe yok ki her türlü ticâreti Sırâtımüstakīm

sekte-i teahhüre uğratacak ve ecânibin emniyetini selbede- Yukarıdan beri dercettiğimiz haberler İran ahvâlinin ma-
cektir. atteessüf gittikçe kesb-i vehâmet ettiğini bildiriyor: Telgraf
Rusların bu reviş-i nâ-hemvârları hakkında nazar-ı dik- haberleri ise Tahran’da ahâlî ile hükûmet arasında şiddetli
katinizi celbeder ve hukūk-ı efrâd ile âsâyiş-i memleketi mu- bir mukātele ve müsâdeme vukūa geldiğini beyân ediyor:
hâfaza edeceğinizi ümîd eyleriz.” (Jön Türk) Bu gibi haller, âlem-i İslâm’ın bir rüknünü teşkîl eden
Tahran 2 Ağustos – Ahrârdan ve meb’ûslardan birinin İran’ın mahv u perîşânîsine sebep olacağından bütün âlem-i
yeğeni Alîm Hamîd Hân ile yine ahrârdan diğer bir zât dün İslâm’ı ve kulûb-ı müslimîni garîk-i hüzn ü âlâm edeceği
akşam katledilmişlerdir. muhakkaktır.
Bunun akdemce katledilen İmam Saîd Abdullah’ın inti- Ahvâlin şu derece vehâmet kesbetmesine başlıca iki şey
kamını almak maksadıyla icrâ edildiği agleb-i ihtimaldir. sebep olmuştur:
(Konstantinopol) Birisi ihvânımız İranîler arasında ittifâk ve ittihâdın a-
İran’ın mu’teber gazeteleri, idâre-i memleketi ıslâh ve dem-i mevcûdiyyeti. Şu ittifâksızlıktır ki gerek millet ve ge-
tanzîm etmek için mâliye ve ticâret nezâretine Amerika’dan; rek hükûmetle efrâd arasında husûmet ve adâvet ilkā ede-
adliyeye Türkiye’den ve maârif işlerini dâire-i intizâma koy- rek evvelce siyâsî fırkalara mensûb efrâdın katline ve sonra
maya Fransa’dan olmak üzere erbâb-ı ihtisâs celbini hükû- bütün millet arasında büyük bir fitne ihdâsına bâis olmuş-
metten taleb ediyorlar. tur.
Tahran 2 Ağustos – İdâre-i örfiyyenin i’lânı bütün ahâlî
İkinci sebep ise İngilizler ile Rusların İran’da isti’mâl et-
üzerinde amîk bir te’sîr icrâ etmiştir. Bazı gazeteler hükûmet tikleri hîle ve desîselerdir. Üç seneden beri devâm eden şu
tarafından ittihâz edilen bu tedbîr-i cedîdden bahsettikleri hîle ve desîselerden yegâne maksad, İran ahâlîsi arasında
sırada Türkiye’yi misâl olarak göstermeye ve devr-i cedîdin bir nizâ’-i millî ihdâs ederek şu vesîleden bi’l-istifâde İran’ı
takviye ve tahkîmi idâre-i örfiyyeye vâbeste olduğunu söy- işgâl ve İran’ın umûr-ı dâhiliyyesine müdâhaleden ibâret idi.
lemektedirler. Hâl ve mevki’ bâdî-i endîşedir. Bütün sefârât-
Maatteessüf ecnebîler maksadlarına nâil oluyorlar. Bundan
ı ecnebiyye askerin muhâfazası altındadır.
dolayı İran’ın el-ân büyük bir tehlikede olduğu âşikârdır.
Tahran 4 Ağustos – Settar Hân silahların toplanmasına
Lâkin yalnız İran değil, onunla berbaber Osmanlılık da
muhâlefet ediyor. Hükûmet Rusya ve İngiltere’nin bu hu-
tehlikededir: Zira İran’ın Rus ve İngiliz gibi ecnebîlerin yed-i
sûsta muvâfakatını istihsâl ve te’mîn ettiğinden Settar Hân
tasallutuna geçmesi Osmanlılığı Asya’dan munkatı’ bıraka-
karâr-ı mezkûra mutâvaat etmediği takdîrde cebre tevessül
cak ve dört tarafımız ecânib ile muhât olacaktır. Ricâl-i dev-
edecektir. Sokaklarda muhârebâta intizâr olunuyor.
letimizin bu noktayı kemâl-i ehemmiyetle nazar-ı dikkate a-
Roma 7 Ağustos – Berlin’den vârid olan telgraflara na-
lacaklarını ümîd ederiz.
zaran âsîlerin ahzettikleri hatt-ı hareket hasebiyle Tahran’da
ahvâlin kesb-i vehâmet etmesi melhûzdur.
Tahran 7 Ağustos - Şehirde idâre-i örfiyye cârîdir. Polis
ve jandarma umûmî meydanları muhâfaza etmektedir.
FAS’TA OSMANLI ZÂBİTLERİ
Bahtiyârîler Şûrâ-yı Millî’yi işgâl etmiştir. Fedâî ve Tâhir-zâ-
de tarafdârlarının polis ve asker kıyâfeti altında ihtifâ ettik- Fas idâresinde bulunmuş olan Osmanlı hey’et-i ta’lîmiy-
leri anlaşıldığından ahâlî silâhlarını teslîm etmekten vazgeç- yesinden ve Osmanlı ordusu erkân-ı harbiyye zâbitânından
miştir. Fedâîler Bahadır Hân’ın taht-ı idâresinde toplanmak- bir zât tarafından Yeni Gazete refîkımıza Tanca’dan gönder-
tadır. diği mektubun sûretidir:
Tahran 7 Ağustos – Hükûmet askeri fedâîler üzerine top Bu mektuptan maksad Fransa’nın on bir aydan beri a-
ateşi açmıştır. Sokaklardaki muhârebât akşam sâat ikiye ka- leyhimizde ta’kîb [400] ettiği şedîd politikası ile son zaman-
dar nihâyet bulmamış, bundan sonra fedâîler arz-ı mütâvaat da Mulay Hafîz ordusundan Osmanlı zâbitlerini ihrâc ettir-
eylemiştir. Fedâîler ve reisleri Settar Hân, Bâkır Hân hapse- mesi sûretiyle vâki’ olan haksızlığı ve esbâbını size bildirmek
dilmişlerdir. Settar Hân yaralanmıştır. İki tarafın zâyiâtı he- ve daha doğrusu matbûat-ı Osmâniyye’nin merâkını izâle
nüz ma’lûm değildir. (Ajans de Konstantinopol) etmektir. Hakkımızda edindiğiniz ma’lûmat ajanslar vâsıta-
Tahran 7 Ağustos – Muhâlifînin tenkîl edilmesine rağ- sıyladır ki bunlar hakīkate karîb olmaktan pek baîddir. Çün-
men ahvâl pek vahîmdir. Mecdüddîn tarafdârânı silâhlarını kü Fransızlar arzu ve siyâsetlerine mugâyir hiçbir telgraf ke-
teslîm için ictimâ’ eylemişlerdir. Mecdüddîn maiyeti mikdarı şîde ettirmezler. Hürriyet-i matbûat yok mudur, diyeceksi-
bine bâliğ olan Settar Hân’ın adamları ile birlikte şehrin üç niz?... Burada, matbaalar ve ajanslar hakk-ı sükût mukābi-
muhtelif noktasında siperler inşâ eylemişlerdir. Asker siper- linde hürriyet-i kelâmı kaybetmişlerdir.
lere karşı ahz-ı mevki’ eylemiştir. Ahîren zâbıtaca neşredilen Bunların müstesnâsı olmak üzere el-Mağribü’l-Aksâ ga-
bir teblîğnâmede silâhlar akşama kadar teslîm edildiği halde zetesi bî-taraf bulunmaktadır. Sebebi de sâhibinin zengin
bil-cümle mütedâhil muhassasâtın bir hafta zarfında tesviye bulunması ve arz-ı ihtiyâçtan vâreste olmasıdır. Bu gazete-
edileceği va’d olunmuştur. Settar Hân bu mebâliğin ber- nin makālesi bir ecnebî kalem ve ağzından çıkmış olmak ha-
vech-i peşin i’tâsını taleb eylediğinden hükûmetle aralarında sebiyle daha bî-tarafâne ma’lûmat verecektir. Neşri takdîrin-
cereyân eden müzâkerât netîcesiz kalmıştır. de Fransa’nın haksızlığı, Avrupa hükûmâtının Mağrib poli-
tikasında Fransa’ya ne sûretle mümâşât ettiklerini pek a’lâ KIRIM’DA TERCÜMAN NÂŞİRİ İSMAİL BEY
gösterecektir. Hülâsa olarak ma’lûmat-ı âtiyyeyi vermeyi de GASPRİNSKİ’YE
lâzım addediyorum. Bundan maksad Fransa devletinin Bir rub’ asırdan fazla zamandan beri mücâhedât-ı milliy-
Mağrib ordusundan ihrâcımız hakkında on bir aydan beri yenizi ihvân-ı dîne bildirmeye güzîde bir Tercüman olan ce-
Fransa ve Avrupa cerâidini alt üst edercesine sebeb-i işgâ- rîde-i mu’teberenizin 28 numaralı “Âlem-i Nisvân” kısmında
lini îzâh etmektir. Barones Rozen nâmında Yalta’dan gönderilmiş bir mektup
Sebeplerden birincisi Mağrib’i istîlâ etmeye, ma’denle- manzûrumuz oldu. Barones, mektubunda İslâm ile müşerref
rinin ziyâdeliği, arâzînin fevka’l-’âde kābiliyet-i zirâiyyesi ile olmak arzusunda bulunduğundan ve şu kadar ki mestûriyet
hiçbir yere kābil-i kıyâs olmayacak derecede tabîaten zengin mes’elesi kendisini tereddüde düşürdüğünden bahsediyor.
bulunan Fas’a sâhib olmaya azmetmiş olmakla Mağrib or- Fakat asıl câ-yı tereddüd olan nokta, böyle bir kadının
dusunun, Mağrib hukūkunu müdâfaa edecek bir halde ol- mevcûdiyeti ve bu şeref-i hidâyete mazhariyetidir. Zira mek-
masını bittabi’ arzu etmezler. Hatta Fransa hey’ât-ı ta’lîmiy- tupta öyle bir lisân kullanılıyor ki mürâcaatın sanîadan ibâ-
yesinin elinde bâzîçe kalmış olan Mağrib ordusunun ise Ro- ret olduğunu anlamak biraz dikkat edenler için pek kolay-
malıların lejyonları ile Yunânîlerin falanklarından farkı yok- dır.
tur. Fas ordusu bir mel’abe hâline konulmuştur. Görüp de Eğer biz bu yazılarda bir safvet görseydik müellif-i muh-
ağlamamak gayr-i kābildir. İşte bu ordunun hâl-i intizâma terem Ferid Vecdî Bey’in Müslüman Kadını’nı mütâlaa
girmeye başladığını, ilk hatve-i terakkīyi Osmanlı zâbitânı etmelerini tavsiye ederdik. Fakat bu mektup hakīkī bir mu-
sâyesinde attığını ve Mulay Hafîz hazretleri Türkiye’den da- habbet ve hidâyete tercüman olamıyor. Binâenaleyh bizim
ha zâbit celbine karâr verdiğini hissetmesi üzerine Mağrib vereceğimiz cevap, misyoner yatağı olan Rusya’da mevhûm
hakkında senelerden beri ta’kîb ettiği siyâsiyâtın ve binâen- Barones Rozen vesîlesiyle bir fetret-i dîniyye ihdâsından te-
aleyh âmâlinin alt üst olmasından korkması ve ordunun vakkī buyurulmasını temennîdir. Yok Barones Rozen perde-
hâl-i intizâma girmesine meydân vermeden bu esâsı kopa- si altına gizlenen misyoner cenâbları tesettür aleyhinde bu-
rıp atmak lüzûmu hissetmesidir. Her ne kadar orduyu terk lunmak isterse buna kapılacak hiçbir hakīkī müslüman bu-
edip gitmekliğimiz hakkında konsolosları Mösyö Gyar vâsı- lamayacaklarına emîn olsunlar. Böyle yapmaktan ise açık-
tasıyla teklîfât-ı husûsiyyede bulundularsa da te’sîr etme- tan açığa fikirlerini beyân etseler daha mertçe bir harekette
diğini görünce ultimatom i’tâ ettiler. Mulay Hafîz hazretleri bulunmuş olurlar. Biz bi-lutfihi teâlâ bütün edyân-ı gayri-
işbu ultimatom üzerine hâl-i seferîde bulunan ordusundan müslime rüesâsı ile bil-cümle mesâil-i dîniyyede mübâhese-
merkez-i şehre celbetti. Fransa ile harb edip etmemek üzere ye hazırız. Şu kadar ki bu kabîl hîleli, kaçamaklı tecâvüzlere
kâffe-i ulemâ ve vüzerâyı toplattı. Bittabi’ muvâfık görülme- cevap vermeyi zâid görürüz.
di, zira Mağrib pek kuvvetsiz bir haldedir aradan geçen beş
ay zarfında Fransa devleti müteaddid defalar– görülmemiş
bir sûrette– Fas’tan hurûcumuzu taleb ederek haksızlıkta Ulemânın Nazar-ı İntibâhına:
bulundu. Mulay Hafîz hazretleri her ne kadar mukāvemet
Bütün dünyadaki Hıristiyan misyoner cem’iyetlerin-
gösterdi ise de fâide-bahş olamadı. Selâmet-i vatan nâmına
den gönderilen 1200 kadar murahhasdan mürekkeb a-
hatta Fas’ı dahi terketmekliğimizi ağlayarak teklîf etti.
zîm bir kongre İngiltere’de hâl-i in’ikāddadır. Fa’tebirû
Osmanlı Ordusu Erkân-ı Harb Zâbitânından
yâ uli’l-ebsâr!...
A[ayın]. T[tı].

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
18 Ağustos 1910 12 Şa’ban 328 Perşembe 5 Ağustos 326 Dördüncü Cild - Aded: 102
şâyân görülmeyecek ecîr-i hâslık isnâdına yeltenmek –bun-

dan evvel ra’y-i ganem tarîkıyle ecîr-i âmlık nisbeti gibi– ol-
sa olsa bunlardan daha büyük iftirâlara, bühtânlara cür’et
ettikleri tahakkuk eden Dozy ve hempâları makūlesine yakı-
– 26 – şık alan hâlât-ı garaz-kârâneden olabilir.
Vukū’ bulan da’vet üzerine ertesi günü bizzat Server-i Bunların sapmış oldukları meslek-i tezvîr ve sû-i te’vîl â-
Dü-âlem (sav) efendimiz hazretleri Ebû Tâlib ve sâir a’mâm sârından biri de “O kadar hoşuna gitti ki Hadice dest-i izdi-
ve ekāribiyle beraber hâne-i Hadice’yi teşrîf buyurdular. vâcını Muhammed’e (sav) uzattı” fıkra-i âmiyânesidir. Bu
Hazret-i Hadice’nin de akrabâsı hâzır oldular. fıkrayı dermeyân etmekle de mezbûrlar Cenâb-ı Hadice’nin
Ebû Tâlib hazretleri tercemesi Kısas-ı Enbiyâ’da mezkûr izdivâc-ı Muhammed’i şeref ve saâdetine nâiliyet arzusu
hutbe-i belîğa-i nikâhı okuyup müşârun-ileyhânın amcası mahzâ şekl ü şemâil-i nebeviyyenin zâhirine bağlanmış ol-
Amr bin Esed ve amcazâdesi Varaka bin Nevfel tarafından masından nâşî olduğunu işrâb etmek istiyorlar. Halbuki bâ-
kabûl ve tasdîki hâvî hutbelerle mukābele olundu. Hemen o lâda vesâik-i kat’iyye ile isbât olunduğuna göre hazret-i mü-
mecliste on iki buçuk ukıyye altın mehr-i muaccel ve müec- şârun-ileyhânın cemâl-i pür-envâr-ı Muhammedî, şemâil-i
cel tesmiyesiyle nikâh-ı mes’ûd akd edildi. ber-güzîde-i risâlet-penâhîye iştiyâk ve incizâbıyla beraber–
(Bir “ukıyye” kırk dirhem miktarıdır. Bu halde tamâm-ı enbiyâ-yı izâm hazerâtına muhtas olan gayrı kimselerde bu-
mehr beşyüz dirhem şer’î altından ibâret olur. Bir rivâyette lunması adîmü’l-imkân bulunan kemâlât-ı seniyyeyi takdîre
mehr olarak yirmi adet genç deve verildiği mezkûrdur. Fa- muvaffak olmuş ve bizzat kendi gözleriyle gördüğü ve istih-
kat bu develer asıl mehr-i müsemmâya ivaz olarak verilmek bârât-ı mevsûkaya istinâden cezm ü teyakkun eylediği ha-
ihtimali vardır. Bazı ulemâ-yı siyer ise altın Ebû Tâlib’in, de- vârık-ı azîme ve alâmât-ı celîle dahi irfân ve basîretini fev-
veler de Resûl-i Ekrem’in kendi malından olmak üzere me- kalâde parlatmış olmakla izdivâc-ı mes’ûddan en büyük e-
hir-i ta’yîn olunmuştu diyorlar.) meli ihrâz-ı saâdet-i ebediyye idi.
Bundan sonra cereyân eden ahvâl-i târîhiyye, zamân-ı [402] Fıkra-i mezbûreyi bî-pervâ ve bilâ-hayâ sözleri a-
bi’sete kadar şeref-pâş-ı sünûh olan şuûnât-ı Muhammediy- rasına katan Dozy bile intâk-ı hak kabîlinden olmak üzere
ye kütüb-i mu’tebere-i siyerde an’anesiyle tafsîlen mastûr- biraz sonra “Fakat Hadice akl u irfânca zamanındaki kadın-
dur. Mütâlaasıyla tenvîr-i dîde-i ibtihâc edenlerin irfân ve it- ların kâffesinin fevkinde idi” diye müşârun-ileyhâ pâyesinde
mînânları kat kat tezâ’üf etmektedir. âkile ve ârife bir kadın dünyada bulunmadığını i’tirâf et-
El-hâsıl mahzâ Hazret-i Hadice’nin arz ve istirhâmı üze- miştir. Artık böyle bî-hemtâ bir nâdire-i cihân nasıl olur da
rine yalnız bir defaya mahsûs olarak Resûl-i Ekrem hazret- şekl-i sûrîye bağlanır ve zâhir-perest olur kalır?
leri tarafından müşârun-ileyhânın ticâret-i umûruna nezâret İşte levâzım ve âsârına zerre kadar âşinâ bulunmama-
buyrulmak, yahud ribh-i vâkiin bir kısmında iştirâk vukū’ sından müstebân oluyor ki muharrir-i garaz-kâr akl u irfân
bulmak husûsu “seyyâh sıfatıyla zengin bir kadının hizme- ne olduğunu fârik değildir. Ve böyle yekdiğerine münâkız
tine girmek” şekline konulup da bu sûretle şân-ı nübüvvete bulunan saçma sözleri “târîh-i hakīkī” zu’m ve iddiâsıyla
ortaya sürmek cesâretine esîr olan mütercim-i bî-vâyenin de îkā’ etmiştir. Bunun doğrusunu ber-vech-i âtî el-Hâc Meh-
dereke-i idrâk ve zekâsına başka numûne aramaya ihtiyâç med Zihni Efendi birâderimizin Meşâhiru’n-Nisâ nâm ki-
yoktur. tâb-ı bî-nazîrlerinden aynen nakl ediyorum:
“İstikbâl-i maîşîsi hiç de parlak olmayan Muhammed Hazret-i Âişe efendimizden mervîdir ki Resûlullâh (sav)
(sav) izdivâc teklîfini kabûl etti” fıkrasıyla da taraf-ı risâletten her vakit Hadice’yi senâ buyururdu. Bir gün yine senâ-i ce-
vukū’ bulan kabûlün (hâşâ) fakr u ihtiyâc sâikasıyla olma- mîl ile yâd buyurduklarında bana gayret (kıskanmak) ârız
sına îmâ edilmiştir. Bu dahi büyük bir insâfsızlık, had-nâ-şi- olarak “Hadice bir pîre-zen idi. Cenâb-ı Hak ondan hayır-
nâslıktır. Hazret-i Hadice’nin biraz yaş geçkinliğinden başka lısını size vermiştir” dedim. Cenâb-ı Risâlet’in buna canları
bir kusûru yok idi. Bunun da mâni’-i rağbet olacak derece- sıkılarak “Lâ-vallâhi! Ondan hayırlısına nâil olmamışımdır.
de olmadığını eşrâf-ı Kureyş’ten olan bütün gençlerin müş- Bütün halk kâfir iken o mü’min idi. Nâsın beni tekzîb ettiği
tâk-ı izdivâcı olmalarından başka ba’de’l-izdivâc altı evlâd o hengâmda o tasdîk etti. Herkesin mahrûm bıraktığı vakit
dünyaya getirmiş olmasıyla emr-i âşikârdır. o bana malıyla müvâsât eyledi. Cenâb-ı Hak bana ondan
Sultân-ı Enbiyâ efendimiz hazretlerinin muvâfakat bu- evlâd ihsân buyurdu” buyurmalarıyla kendi kendime bun-
yurmalarında müşârun-ileyhânın hâiz olduğu servetin de dan böyle Hadice’yi sû’ ile yâd etmeyeyim dedim buyur-
bazı mertebe dahli olabilir. Fakat asıl illet-i müessire ve hik- muşlar. İfâdât-ı âtiyye de o kitaptan muktebestir.
met-i âliyye –hasmın da i’tirâfa mecbûr olduğu üzere– o sı- Hazret-i Hadice zevcât-ı tâhirâtın evveli ve efdali olduğu
rada bütün fezâil ve kemâlâtı câmi’ olarak peygamber zev- müttefekun-aleyhtir. Seyyidü’s-sakaleyn hazretleriyle iktirânı
cesi olmaya lâyık Hadice-i Kübrâ’dan gayrı bir kadın bulun- cümleden evvel olduğu gibi nübüvvet ve vahdâniyete îmânı
mamasına mebnî vâkı’ olan ilhâm ve te’yîd-i İlâhî olduğun- da herkesten akdemdir. İhrâz-ı şeref-i İslâm’da zükûr ve i-
dan iştibâh yoktur. nâstan hiçbir ferd kendisine sebkedememiştir.
Filhakīka o mübârek kadın ibtidâ-yı vahy ü risâlette Re- Yirmi dört sene ve birkaç ay ol mâh-ı burc-ı ismet haz-
sûl-i Ekrem efendimizin en ziyâde dûçâr-ı hayret olduğu za- ret-i neyyir-i risâlet ile kırân üzere olup ba’dehu ufk-ı ukbâ-
manlarda ibrâz-ı kemâl-i fetânetle tahfîf-i bâr-ı ızdırâb ede- ya geçmiştir.
cek sözler söyler ve tedbîrlerde bulunur ve muahharan sü- (‫بشفاعتها‬ ‫)رضى الله عنها ونفعنا‬
fehâ-yı Mekke’nin muhâlefet ve ezâlarından nâşî kalb-i hü- Hikmet ve tasavvuf nokta-i nazarından bakarak Hadice-
mâyûnları pek ziyâde mahzûn olduğu hengâmda tesellî- tü’l-Kübrâ’nın ulviyet ve kudsiyetini anlamak isteyen erbâb-ı
bahş olmakta devâm ederdi. (Nasıl ki ileride verilecek taf- irfân meb’ûs-ı muhterem Abdülhamid Zehrâvî Efendi haz-
sîlât ile tamâmen tebeyyün edecektir.) retlerinin Mecelletü’l-Menâr’ın 12 ve 13 senelerine ait nüs-
Dozy’nin bile “Fakat Muhammed (sav) onun muhabbe- halarına dercettirdiği makālâtı mütâlaa buyursunlar. Makā-
tini muhabbetle karşıladı. Hattâ vefâtından pek çok zaman- lât-ı mezkûre yirmi faslı muhtevî olup büyük bir kitap teşkîl
lar sonra dahi Hadice’nin fezâilini senâ ederdi ve onun tez- edecek hacimdedir. Vahiy mebâhisine vâsıl olduğumuz es-
kârı için vakit vakit bir koyun boğazlayarak etini fukarâya nâda inşâallâh oradan bazı hakāyık-ı âliyye iktibâs edece-
taksîm ederdi” sözleriyle bu hakīkati teslîmde bulunduğu ğiz. Ve minallâhi’t-tevfîk...
kābil-i inkâr değildir. Manastırlı İsmail Hakkı
Şifâ-i Şerîf’te mastûr olduğu üzere Resûl-i Ekrem efen-
dimiz Hazret-i Hadice için zebh eylediği koyunları müşârun-
ileyhânın halîlelerine, dostlarına ve akrabâsına gönderirdi
ve kendisine me’kûlâta dâir bir hediye takdîm olundukta iz- [403] HASBİHÂL
hâr-ı memnûniyyetle beraber “Bunu filanca kadının hânesi- Ârif’in kırâat-hânesinde oturmuş, birini bekliyordum.
ne götürün. O kadın Hazret-i Hadice’nin esdıkāsından idi” Beş on dakika sonra karşımdaki masaya biri sarıklı, diğeri
buyururlardı. fesli iki adam geldi. Bunlar galiba yolda başladıkları bir mü-
Hazret-i Hadice’nin hemşîresi Hâle (ra) huzûr-ı risâlet- nâkaşaya devâm ediyorlardı: çünkü mübâhesenin başlangı-
penâhîye dâhil oldukça pek ziyâde hürmet görürdü. Kezâlik cında ses o kadar yüksek perdeye çıkamazdı.
Hazret-i Âişe (ra) rivâyet ediyordu ki bir gün bir ihtiyârca Dinlememek, kafamı dinlendirmek istedim, kābil olma-
kadın huzûr-ı peygamberîye gelip pek ziyâde mazhar-ı ihti- dı. Bu iki muârız, kulaklarımı iyice ses hapsine aldılar! Fesli
râm, hâl u hâtırını istifsâra dâir ihtimâm buyuruldu, o çıktık- diyordu ki:
tan sonra da “Bu kadın Hazret-i Hadice eyyâmında hâne- – Hem memlekette bir şey yapılmıyor, diyorsunuz; hem
mize gelirdi” ifâdesini müteâkib 1(‫الإيمان‬ َ ِ ‫العهد‬
ِ َ ِ ْ ‫من‬ ِ ْ َ ْ ‫حسن‬ َّ ِ َ )
َ ْ ُ ‫وإن‬ de medeniyet nâmına hangi işe teşebbüs olunursa engel ol-
hadîsi şeref-vürûd eyledi. ma’nâ-yı şerîfi: “Hüsn-i ahd, hu- mak istiyorsunuz. Biz hep olduğumuz yerde mi sayalım?
kūk-ı kadîmeyi hıfz ve teahhüd levâzım-ı îmândandır”. Hiç de mi ilerlemeyelim?
Hazret-i Âişe-i Sıddîka’dan nakl eylediği kıssaya da – Hoppala! Ma’kūl olmak şartıyla ne gibi bir harekette
Dozy cenâbları münâsebetsiz sözler katmış, mühim tahrîfler bulundunuz da bizden bir muhâlefet yahud mümânaat gör-
dünüz? Dikkat ediyor musun “ma’kūl” diyorum “meşrû’”
demiyorum. Zirâ ma’kūl olan şeylerin kâffesi meşrû’, meşrû’
1
Beyhâkî, Şuabu’l-İman, 8701. olan işlerin hepsi ma’kūldur.
– Din nâmına bu kadar müsâmahakârlık da mutlaka kat’ etsin; bütün cihân medeniyette bize en muhterem, en
zât-ı fâzılânelerinin ictihâdı olacak!... muazzam bir mevki’-i hürmet ifrâz edilsin; el-hâsıl bizim Av-
– Hayır efendim, Hazret-i Peygamber 1( ‫الدين هو العقل ولا‬ rupalı dostlarımızdan bir eksiğimiz varsa o da eâzım için
‫ )دين لمن لا علق له‬buyuruyor. Din akıldan ibârettir; aklı olma- heykel dikmekten ibâret kalsın... O zaman elele verir heykel
yanın dîni de olamaz. Akla bu kadar yüksek pâye veren dikelim mi dikmeyelim mi diye bâb-ı fetvâya koşarız.
Müslümanlığın ahkâmında ma’kūl olmayan bir hüküm bu- Muhâverenin alt tarafını zabtedemedim, çünkü arkada-
lunabilir mi? Ne hâcet! Bütün tekâlîf-i şer’iyye zevi’l-ukūla şım geldi, beni evvelce kararlaştırdığımız bir yere götürdü.
ait değil midir? Yoksa siz ilm-i hâli de mi anlayarak okuma- Mehmed Âkif
dınız?
– Ricâ ederim sadedi kaybetmeyiniz... Bir heykel için bu
kadar söz söylenir mi?
– Asıl sadedi solda bırakan sizsiniz. Ben heykel dikmek HUTBE
– 16 –
şer’an haramdır, yahud mübâhtır tarzında yarım kelime bile
söylemedim. Yalnız şimdi bunun sırası mıdır, dedim. Siz bu ‫الحمد لله مقيم الحجة على اهل الغفلة فى كل جيل وجولة * الحمدلله‬
suâlim üzerine az kaldı beni irticâ ile ithâm edecektiniz! ‫مذل العصاة بأهل الجبروت اهل الشدة والصوله * الحمدلله جاعل ابناء‬
– İyi ya, ay efendim Midhat Paşa gibi muazzam bir va- ‫الشهوات عبرة لكل دوله * الحمدلله ميسر الامور للطالبين * نشهد ان لا اله‬
tan-perver için heykel dikmek yâr u ağyâr nazarında Os-
‫الا الله غيور على شرعه * و نشهد ان سيدنا محمدا ناظر لامته بقلبه وسمعه‬
manlılar’ın kadirşinâslığını bir kat daha i’lâ etmez mi? Bas-
ra’ya çıkan bir Avrupalı merhûmun heykelini görür görmez
‫*اللهم صل و سلم على هذا النبى وآله وصحبه وجمعه واسأله العفو‬
bizim hakkımızda ne müsâid hisler beslemez! ‫والغفران للمذنبين * = اما بعد فيا عبدالله = تأمل تجد انك فى جميع‬
– Heyhât! Siz Direklerarası caddesinin göbeğinde yatan ‫احوالك متلون متقلب ان اثرت فيك المواعظ غلبك الشيطان والشيطان‬
Osman Baba türbesini gördüğünüz zaman nasıl bir his ile ‫عليك متغلب *واذا اعتذرت قلت تسبب فيه الشيطان ولكنك انت‬
mütehassis oluyorsanız, her türlü ümrâna kābiliyeti olan ‫المتسبب * انت الذى اوقعت نفسك فى هذا الهلاك المبين * ندلك على‬
Basra’yı, o güzel memleketi yangın yeri hâlinde gören bir
yabancı gözde o harâbenin ortasında bir heykel-i ma’mûra
‫طريق الهدى فتقول كل ميسر لمقدوره ومكتوبه * ننهاك عن المنكرات فترد‬
tesâdüf edince aynı duyguyu duyar; ölülere heykel dikece- ‫وتقول كل انسان معلق من عرقوبه * نقول آذيت الامة بذنوبك فتقول كل‬
ğinize birer meyyit-i gayr-ı müteharrik, birer heykel-i câmid ‫شخص مسؤل عن ذنوبه * ندعوك الى التدين فتأبى الا التمدن الفاسد‬
şeklini alan şu zavallı millet-i merhûmeye rûh-ı gayret, ha- ‫والتباعد عن الدين * نسألك عن التدين فتقول كل شئمضى وحل محله‬
yât-ı faâliyyet nefh etmeye çalışınız. Bu halkın binde dokuz * ‫التمدن والمديه * نقول هل ترضى بالفجور فتقول اكاتها الوسائل الدنيويه‬
yüz doksanı Midhat Paşa’nın kim olduğunu, kendilerine ne
‫نقول ونعيد و انت اول المعلومين * من سواك باع نفسه للشهوات حتى‬
gibi mebrûr hizmetlerde bulunduğunu okuyup anlamadıkça
heykeline onun mezartaşına baktığı nazar-ı hürmetle bile
‫افتقر واغنت بأمواله الطائفة الاجنبية * أى امة العقدت العزائم على محوها‬
bakmaz; bakmamakta ma’zûrdur. ‫سوى الامة الاسلاميه * ما الذى اوقعك فى تنافر القلوب وتباين الاهواء‬
Mektep yok, medrese yok, yol yok, şimendifer yok, va- ‫الاعدم الشعور بالكليه * ماذا استفدت من ترك التدين الا الغضب من رب‬
pur yok; nâmütenâhî hazâin-i servet topraklar altında yatı- ‫العالمين * ادرك دينك بالعمل بمقتضاه ولا تقل ماذا اصنع * هز قلبك وقل‬
yor, aldıran yok; okuyan yok, yazan yok... Bu kadar yokluk ‫له متى يا قلب تسمع * اتق الله فالله يقول وكان حقا علينا نصر المؤمنين‬
içinde bir yüksek tasavvur var, o da heykel!...
– Lâkin ne kadar bedbînsiniz! Asırlardan beri harâb edi-
‫=روى ابو داود والبيهقى فى دلائل النبوة عن ثوبان قال قال رسول الله‬
len bu memleket iki günde Almanya gibi olsun diyeceksiniz; ‫قصعتها فقال‬ ُ َ َ َ ‫تداعى‬
ِ َ ْ َ ‫الأكلة إلى‬ َ َ ‫تداعى عليكم كما‬ ُ ُ ‫يوشك‬
َ َ ‫الأمم أن‬ ُ ِ » (‫)ص‬
yavaş yavaş hepsi olacaktır. ٌ ُ ‫ولكنكم‬
‫غثاء كغثاء‬ َّ ،‫كثير‬ ٍ ٍ
ٌ ‫ بل أنتم يومئذ‬:‫قلة نحن يومئذ؟ قال‬ ٍ َّ ‫ ومن‬:‫قائل‬
– Ben zaten olmayacak demedim; hem olacağından e- ‫الله في‬
ُ َّ ‫وليقذفن‬ ،‫منكم‬ َ
‫المهابة‬ ‫عدوكم‬
ِّ ِ
‫صدور‬ ِ
‫من‬ ُ َّ َ ِ ْ َ ،‫السيل‬
‫الله‬ ‫ولينزعن‬ ِ َّ
mînim. Olması için hisseme düşen faâliyyeti de edâ etmek- ‫الدنيا‬
ُ ‫حب‬ ِ
ُّ :‫الوهن؟ قال‬ ُ ‫ وما‬،‫رسول الله‬
َ ُ ‫ يا‬:‫قائل‬ ٌ ‫ فقال‬.‫الوهن‬ َ ْ َ ‫قلوبكم‬
ten hiç çekinmiyorum. Nâmlarına heykel dikilmesini hoş ِ
. ‫ صدق رسول الله‬2«‫الموت‬ ُ
‫وكراهية‬
görmediğim Midhatlerin, Kemâllerin nasıl adam olduklarını
üç senedir üç yüzden fazla şâkirdlerime adam akıllı öğret- Ali Şeyhü’l-Arab
tim. Çocuklar Midhat’in, Kemâl’in rûhunu anladılar, heyke-
lini görmeseler de olacak...
[404] MISIR’DA HUTBELERLE
– İyi ama görseler daha iyi değil ni?
– Fesübhânallâh! Siz hiç lakırdı anlamıyorsunuz! A ku- MEVÂİZ-İ DÎNİYYENİN
zum baksanıza yapılacak neler var! İstanbul’a otomobil, o- TE’MÎN-İ TERAKKĪSİ ENCÜMENİ
tobüs getirdik her gün iki kurban veriyoruz. Sabredin mem- Hutbelerle mevâiz-i dîniyyenin ıslâh ve tehzîbi hakkında
leket istediğimiz hâle gelsin; halk okusun, yazsın; ordumuz, ahîren Mısır’da meşâhîr-i fuzalâdan mürekkeb bir Encümen
donanmamız tuttuğu tarîk-i terakkīyi müntehâsına kadar
teşekkül etmiştir. Mısır gazeteleri bu Encümen’in hidemât-ı
1 2
Benzer şekilde, Suyûtî, Câmi’u’s-Sağîr, 6739. İbn Mâce, Sünen, Kitâbü’l-Melâhim, 5.
âtiyyesini nazara alarak takdîr-âmîz uzun bendler neşredi- 9- Beşinci maddedeki şerâiti hâiz olmayanlardan dahi
yorlar. Sırâtımüstakīm’in mahdûd olan sahâifi şâyân-ı ter- hutbe kabûl etmek ve içlerinden beğendiğini neşr eylemek
cüme olan bu uzun bendleri nakle müsâid değildir. Binâen- için Encümen’e kabûl olunan salâhiyet ahvâl-i mâliyyesi
aleyh Encümen’in yalnız nizâmnâmesini tercüme etmekle müsâid olmadıkça bu kabîl zevâta mükâfât takdîri hakkında
iktifâ ediyoruz: bir mecbûriyet ma’nâsını tazammun etmez.
1- Hutbelerle mevâiz-i dîniyyenin matlûb olan terakkı- 10- Encümenin mazhar-ı intihâbı olarak neşredilen hut-
yâtını te’mîne medâr olmak üzere üstâd-ı ekber Şeyh-i Ez- beler gerek Dîvân-ı Evkāf’a tâbi’ ve gerek mesâcid-i ehliy-
her’in himâyesi altında bir encümen teessüs etmiştir. yeye me’mûr bilumum hutabâ için tanzîm-i hutabda numû-
2- Encümen Câmiü’l-Ezher Vekîli Şeyh Muhammed Şâ- ne i’tibâr olunacak bir mâhiyette telakkī edilir.
kir Efendi’nin taht-ı riyâsetinde Mısır’ın büyük mahkeme-i 11- Tehzîb-i nüfûsta, ahlâk-ı fâzılayı ifâzada ve nâsın
şer’iyyesi a’zâ-yı sâbıkasından Muhammed Efendi et-Tavhî şuûn-ı dîniyye ve dünyeviyyelerini lâyıkı vechile tanzîmde
ve Ezher meclis-i idâresi a’zâsından Şeyh Ahmed Uşeysî ve te’sîrât-ı hasene vücûda getirir hutbe ve mev’izalar için ne
Şeyh Abdulganî Mahmûd ve Seyyid Muhammed el-Belâvî gibi şeylere riâyet olunmak lâzım geldiğine dâir olan nesâyi-
ve Ezher ekâbir-i ulemâsından Şeyh Saîd el-Mevcî ve Şeyh hi Encümen risâlelerle neşreder.
Seyyid el-Marsafî efendilerle Urvetü’l-Vüskā Cem’iyeti mu- 13- Encümen’in ta’yîn edeceği mükâfâtları vermek ve
rahhası Abdulfettâh Yahyâ efendilerden müteşekkildir. şâyân-ı neşr gördüğü hutbeleri ve madde-i sâbıkada beyân
Reisin gaybûbetinde a’zâ beynindeki ekâbir-i ulemâdan olunan irşâdât ve nesâyıhı tab’ eylemek Urvetü’l-Vuskā
sinnen en büyüğü vazîfe-i vekâleti îfâ eder. Encümen dördü Cem’iyeti’ne aittir.
tecâvüz etmemek üzere a’zâsını tezyîd edebildiği gibi mu- ***
rahhas olmamak şartıyla muhil olacak a’zâlığa bir diğerini
intihâb edebilir.
[405] İSLÂMİYET’İN ZUHÛR VE TERAKKĪSİ
3- Encümen reisten başka a’zâdan dört zâtın bulunması
VE
ile ictimâ’ eder. Kararlar ekseriyetle verilir. Tesâvî hâlinde
HAYÂT-I HAZRET-İ MUHAMMED
reisin bulunduğu taraf tercîh olunur.
4- Encümen neşri te’sîs olunduğu maksada hâdim hut- Müellifi: Mütercimi:
Doktor Stubbe Mardinî-zâde Ârif
belerin mevzûunu ta’yîn eder ve a’zâdan her birinin bu bab-
da vârid-i hâtırı olacak mevzûlara dâir teklîfât ile hutbe ve
mev’izaların terakkıyâtıyla iştigâl eden zevâtın hâricen vukū’ – Fasl-ı Evvel –
bulacak teklîflerini tedkīk ve muvâfık olanları kabûl eyler. Dîn-i İslâm’ın zuhûruna kadar Hıristiyanlık ile Yahudilik ahvâli
5- Encümenin intihâb eylediği mevzûlar Urvetü’l-Vuskā hakkında ma’lûmat-ı icmâliyye
Cem’iyetine merbût Mekârimü’l-Ahlâki’l-İslâmiyye ve Me- – mâba’d –
celletü Cem’iyeti’l-Melâcî-i’l-Abbâsiyye nâm risâlelerle cerâ-
id-i sâirede i’lân olunur. Âlimiyyet şehâdetnâmesini veya bu Papinianus’un yazmış olduğu yedi kitapta hıristiyanlar
derecelerde hâiz-i ehliyyet olduklarını gösterir vesâiki hâiz için müstelzim-i mücâzât addettiği zünûbun bir kısmı dahi
olanlarla bilumum hutabâ Encümen’in şu i’lânlarla açmış bâlâda ta’dâd eylediğimiz bid’alardır.
olduğu müsâbakaya dâhil olabilirler. Müsâbakaya dâhil o- Dûçâr olduğu tazyîkattan dolayı Hıristiyanlık mâhiyyet-i
lan zevât tarafından yazılacak hutbeler “Mısır’da Ezher Câ- asliyyesini tamâmıyla kaybetmemiş ise de vaz’-ı aslîsi büs-
mi-i Şerîfi’nde Mevâiz ve Hutab-ı Dîniyye Terakkīsi Encü- bütün değişmiştir. Dünyaya hükümrân olacak bir mesîhin
vürûdu i’tikādı tamamıyla zâil olmuş, râhipler putperest hâ-
meni Riyâseti adresiyle doğruca encümen riyâsetine gönde-
kimlere itâatı va’z ü nasîhat etmeye başlamışlardır. Buna
rilir. Bir ay zarfında birden fazla hutbe hiçbir muharrirden
muvâfakat etmeyen gürûh-ı mutaassıbîne firak-ı mu’tezile
kabûl olunmaz.
nâmı verildi. hıristiyanlar putperest hükümdarlar uğrunda
6- Hutbeler Encümen’e daima arabî aylarının ilk beş
muharebeye başladılar. Putperest ma’bedlerinde bulunan
gününde gönderilir. Ashâbı imzâlarını vâzıhan yazarlar ve
esnâmı hedm ü tahrîbden dolayı idâm edilen hıristiyanlara
isim ve lakablarını ve îfâsıyla müşteğil oldukları vazîfeyi ve
şühedâ nazarıyla bakılmadığı gibi hıristiyanlar bizzat ma’-
hâiz bulundukları şehâdetnâmelerle ikāmetgâh ve şöhretle- bedlerin hıfz u hırâsetini deruhte eylediler. Nasâyıh-ı Mesî-
rini ve kendileriyle ne sûretle muhâbere edileceğini gösterir hiyye’ye dikkatle edilen mütâbaat ve riâyet yavaş yavaş zâil
bir varakayı rabt ederek kapalı zarf derûnunda Encümen’e olmaya başladı. Putperestlerle ihtilât netîcesi olarak nasârâ-
îsâl ederler. nın birçok kavâid ve avâidi değiştiği gibi putperestlerin dahi
7- Encümen bu hutbelerden Cuma günleri cevâmi’-i şe- birçok merâsim ve âdâtı tegayyüre uğramıştır. Sanemlerine
rîfede îrâd olunmaya lâyık gördüklerini intihâb eder ve her bir nazar-ı istihfâf ile bakmaya başladıkları gibi dinlerine te-
halde gönderilen hutbeler kabûl olunsun olunmasın ashâbı- messük husûsunda pek çok mübâlâtsızlık hüküm-fermâ ol-
na iâde edilmez. maya başladı. Kâhinlerin vaz’-ı azamet-fürûşânelerine na-
8- Encümen cevâmi’de okunmak üzere beğendiği hut- zar-ı gayz u buğz ile bakmaya başladıkları gibi azamet ve
beler için vasatî üç lira olmak üzere bir mükâfât kararlaştırır. haşmetleri uğrunda sarf edilegelen mebâliği istiksâr eder ol-
dular. Ol zamanlarda Roma ordularının eski itâat-ı askeriy- Putperestlerin en büyük kâhinleri zîr-i idâresinde Sacer-
yeleri mahvolmuştu. Askerlerin kısm-ı a’zamı yabancı ve dotes nâmıyla vilâyetlerde baş kâhinler ve kendi bulunduğu
para ile istîcâr edilmiş eşhâs olduklarından zaten memle- şehrin hâricine hükmü nâfiz olmayan Flamens nâmıyla kâ-
ketin dîniyle mütedeyyin değiller idi. Kâhin ve kâhinelerin hinler bulunduğu gibi onların mâ-dûnunda köylere mahsûs
müzergin melbûsât ve huliyyâtlarına nazar-ı hıkd u hased ile Prefecti Hierophantae Agrorum lakabıyla kâhinler bulunur
baktıkları gibi o zuhruf ve âlâyişi yağma edecek olan yeni idi. Hıristiyanlık’ta dahi aynı usûl-i merâtib-i teşrîfâtiyye-i
bir dîne iştirâkten geri kalmamaya zihinlerinde karar ver- ruhbâniyye teessüs eylemiştir.
mişler idi. Hıristiyan hükümdârlar bu sûretle putperestle hıristiyan-
Ahvâl minvâl-i meşrûh üzere cereyân eylediği bu esnâ- lar arasında muvâzeneyi muhâfaza eyledikleri gibi kendi-
da idi ki birinci Constantine imparator oldu. Mâder-be-hatâ lerine fazla bir nüfûz ve kuvvet hâsıl etmek için Yahudilere
olmak i’tibârıyla bu taht-ı hükümdârîde hakkı olmadığı gibi dahi irâe-i rû-yı iltifât etmeye başlamışlar idi. Zira Yahudi-
zaten ne meclis-i umûm ve ne meclis-i a’yân tarafından lerin putperestlere olan kerâhetleri Hıristiyanların kerâheti
intihâb edilmemiş idi. Tâc u tahtı kılıcı ve muvaffakıyeti sâ- kadar şedîd ve belki ziyâde idi. Gerçi Adrian Yahudilere
yesinde kazanmış idi. Şecâatinden dolayı askerin kendisine pek çok fenâlık etmiş ve âlem-i vücûddan vücûdlarını mahv
bir meyl ve muhabbetleri var idiyse de en ziyâde kendisini ü nâbûd etmeye çalışmış ise de Yahudiler etrâf ve eknâf-ı
askere sevdiren İtalya’yı fetih ve dînini tebdîl ile bu sırada dünyâya yayılmış ve kendilerinden başka [406] hiçbir unsur
iğtinâm edecekleri emvâl-i ganâim tama’ı idi. Binâ-berîn ile ihtilât etmeyerek kavmiyetlerini muhâfaza eylemiş olduk-
meclis-i a’yânın hükm ü nüfûzunu kesr eylediği gibi pây-i ları gibi yekdiğerleriyle be-gâyet müttehid ve müttefik olma-
tahtını dahi Roma’dan İstanbul’a nakil ve tahvîl eylemişti. larıyla büsbütün mahv ü ifnâları kābil olamamış ve bu sâye-
Putperestliğin birçok kavâid ve avâidini değiştirmek sûre- de fâtihlerin ve etrâf-ı cihâna yapılanların dûçâr oldukları
tiyle kâhinlerin bir hayli emvâl ve emlâklerini zabt ve gasb tefrika ve izmihlâle giriftâr olmayarak hüviyyet-i unsuriyye-
eylemiş idiyse de, vefâtından birkaç gün evveline kadar Hı- lerini muhâfaza edebilmişlerdir.
ristiyan dîni ahkâmıyla âmil değil idi. Akāid-i Nasrâniyyet’i Hıristiyan hükümdârları Yahudilere hürriyet-i mezhebiy-
hakkıyla telakkī ve Catechumeni1 âyîni icrâ etmemiş olduğu ye ihsân eyledikleri gibi mine’l-kadîm hahamların mûsevî-
gibi, zaten Nasrâniyet’e duhûlünde vaftiz edilmemiş ve Sak- lerden almakta oldukları zekât ve sadakâtı kemâ-fi’s-sâbık
ramen usûlüne dahi riâyet eylememekte bulunmuştu. Bu istîfâya müsâade eylemişler idi. Hahamlar ruhbân-ı nasârâ
hakīkatin hilâfı olarak müşârun-ileyhe ait ne yazılmış ise ya gibi askerlikten ve vergiden ve her gûne tekâlîf-i âmiriyye-
sırf kizb ve dürûğ veyahud hulûs-kârlık ve müdâhene sûre- den muaf tutulmakta idi.
tiyle yazılmıştır. Gerçi vâlidesi Hıristiyanlığa pek çok hizmet Constantine, Constantius, Valentinianus, Valens, I. The-
etmiş ve bir hayli kiliseler inşâ ettirmiş ve kendisi dahi gasb odosius, Arcadius... nâm hükümdârlar taraflarından neşro-
eylediği emvâl ve emlâkin bir kısmını kiliselere bahş eylemiş lunan beyânnâmelerle Yahudilerin yalnız hürriyet-i mezhe-
ise de, bu bahşâyişten maksadı papazları memnûn ederek biyyeleri değil, belki sinagogları himâye edilmiş ve hıristiyan
kendisine isticlâb idi. Akāid-i Nasrâniyet’i, tevhîd maksadıy- râhiplerine edilen riâyetin aynıyla hahamlara edilmesi
la Nicene Mecma-ı Ruhbânîsi’ni teşkîl ve i’tirâf-ı zünûb emrolunduğu, Theodosius’un kānûnnâmesinde muharrer-
usûlünü vaz’ u te’sîs eyledi. Ve hıristiyan râhiplerine bir çok dir. İmparator Arcadius tarafından ahâlîye neşr ü teblîğ olu-
imtiyâzât i’tâsıyla kendi nüfûz ve şevketini tezyîd ve tahkîm nan bir emirnâmede ber-vech-i âtî yazılıyor:
eyledi. Memâlikte bulunan piskoposları âdetâ vâlîler üzerine Yahudilere bahş ü ihsân olunan imtiyâzât husûsât-ı âtiy-
bir nevi müfettiş ve hafiyye sûretiyle isti’mâl eylemekte idi. yeden ibârettir: Maksadımız Yahudilerin imtiyâzât-ı kadîme-
İskenderiye ve Roma şehirleri hükûmet-i Hıristiyaniyye’de lerini muhâfaza olmasıyla hahambaşılara mukaddes patrik
en zî-nüfûz şehirler olmasıyla patriklerine âdetâ bir prenslik unvânının tevcihi ve mâ-dûnunda bulunan hahamlara Hı-
pâyesine şebîh rütbeler tevcîh ve bu sûretle ahâlînin hürmet ristiyan kavânîn ve nizâmâtına tâbi’ olan teb’amızın riâyet
ve muhabbetini kazanmış idi. eylemesini emrediyoruz. Bu emri ben ve benden evvel ge-
Vesenîler esnâm-ı ma’bûdeleri nâmına ma’bedler inşâ çen mukaddes Kostantinos, Constantius ve Valentinianus
ettikleri gibi hıristiyanlar dahi havâriyyûn ve eizze-i nasârâ ve Valens nâm hükümdâr ve prenslerin emirleridir deyu
ve melâike nâmlarına kiliseler inşâ ve aynı usûl ve âyîni icrâ mastûrdur.
eylemeye başladılar. İşbu Arbitrio Hazret-i Îsâ’dan üç yüz doksan yedi sene
Kiliselerin cesâmet ve tecemmülâtı maâbid-i veseniyye- sonra neşr olunmuş ve dört yüz on iki tarihinde dahi aynı
nin cesâmet ve âlâyişiyle mütenâsib idi. Kiliselerin şekl ü va- emri ikinci Theodosius vermiş idiyse de Yahudi rüesâ-yı rû-
ziyetleri puthânelere müşâbih olduğu gibi hükûmet-i ruhbâ- hâniyyeleri bu evâmir ve imtiyâzâtı sû-isti’mâl ettiklerinden
niyye dahi hükûmet-i kehenûta mutâbık idi. O zamana ait iki sene sonra patriklik unvânı hahambaşılardan nez’ olun-
yazılan âsâr-ı târîhiyyede ma’bed mihrâb ta’bîrleri isti’mâl du ve on beş sonra sinâgolar nâmına mûsevîlerden haham-
edildiğinden başka râhiblere Sacerdotes, Asiarche, Syri- ların cibâyet eyledikleri emvâli cânib-i hükûmete zabtolun-
archae vesâir elkāb ve unvânlar ıtlâk olunmaya başladı. du. Yahudiler imtiyâzât-ı sâlifeye nâiliyyetleri hengâmların-
da şarkta ve garpta ve Filistin ve Babil ve Cezîretü’l-Arap ve
İran’da nüfûsları bir hayli tekessür ve kuvvet ve miknetleri
1
Metinde (‫ )مراستز‬şeklinde yazılmıştır. müzdâd olmuştu. Ol esnâda idi ki Talmut ile Targum nâm
kütüb-i dîniyyelerini yazmış ve Yahudilik şekl-i hâzıra mün- neler zarfında, i’tinâlı bir tedkīk ile toplamıştır. Kütüphâne-
kalib olmuştur. de, Türkçe’nin muhtelif şiveleriyle ve elsine-i şarkıyye ve
Tafsîlât-ı mebsûtadan ol zamanlarda üç büyük din rû-yi garbiyye ile muharrer binlerce mücelled varmış. Vakit refî-
zemînde hüküm-fermâ olduğu müstebân oluyor. Ancak kımız kütüphâneyi anlatırken mükemmeliyetini izhâr için di-
putperestlik tedennî ve inhitâta yüz tutmuş ve Hıristiyan ve yor ki: “Şûrâ” idâresi ve pâyitaht kütüphânelerinde bulama-
Yahudi imparator ve vâlîler el altından putperestliği taz’îf ve dığı kitaplarından bazılarını Katanof’un Kütüphânesinde
tezyîfe başlamışlar idi. Hürriyet-i mezhebiyyelerine dâir vak- bulmuş idi.” Rusya müslüman [407] gazeteleri, bu kütüphâ-
tiyle verilen salâhiyet ve müsâedât tedrîcen fesh ü lağv edil- nenin, milletdaşları tarafından iştirâsını tavsiye ediyorlar.
meye başlandığı gibi imtiyâzât-ı mahsûsaları dahi birer ve- Lakin eğer Rusyalı kardeşlerimizden alan bulunmazsa, İs-
sîle ve bahâne ile ref’ ü men’ edilmekte devâm olundu. Bu tanbul kütüphâne-i umûmîsi için iştirâsı muvâfık olur, zan-
sebepten dolayı putperestler münfail olarak hükûmât-ı ec- nederiz.
nebiyye ile muhâberât-ı hafiyyeye mübâşeret eyledikleri ri-
vâyâtı mevsûk değilse de kābil-i ihtimaldir: Her halde on-
dan sonra hıristiyanların aralarına husûmet ve münâferet il-
kāsına çalıştıkları mevsûk ve muhakkaktır. ÂLEM-İ İSLÂM
Athanasius rivâyetine nazaran putperestler daima Aryan
denilen tâife-i nasârâya sahâbet eylemeye başlamışlar idi. MAKĀLÂT
Hatta Nicene Mecma-i Ruhbâniyyesi’nde putperest filozof- TÜRKİYE’DE MUHÂCERET
ları Aryan tâifesi mu’tekadâtlarını müdâfaa eyledikleri mer- – mâba’d –
vîdir. İskenderiye şehri putperestlerin medrese-i ilmiyyeleri Memâlik-i İslâmiyye’den Türkiye’ye akıp gelmekte olan
idi. Felsefe-i tabîiyye, felsefe-i ahlâkiyye, felsefe-i siyâsiyye, muhâcir sellerine Avrupa hükûmâtı ve matbûatı başka bir
hikmet-i tabîiyye, ulûm-ı hisâbiyye orada tahsîl ve teallüm ma’nâ veriyor; bunların zu’munca güyâ Türkiye hükûmeti
ederler ve medrese-i mezkûreden neş’et eden felâsife-i ve- şu muhâcirleri kasden ve bilerek celb ediyormuş, güyâ hü-
seniyye hissolunmayacak sûrette hıristiyan talebeye efkâr ve kûmet-i mezbûre bunun için memâlik-i İslâmiyye’de bir çok
ulûm-ı hikemiyyelerini telkīn ve tefhîm eylerler idi. Ve binâ- acenteler bulunduruyormuş, acenteler ahâlî-i İslâmiyye’nin
berîn Aryan tâifesine tâbi’ olan hıristiyanlar bu gibi ulûm ve urûk taassubunu tahdîş ederek Türkiye’ye doğru sevk edi-
funûn-ı felsefiyyeyi pek güzel bilirler idi. yorlarmış!..
Hıristiyanlara pek büyük nüfûz ve imtiyâz verilmiş ve Bundan, hükûmet-i müşârun-ileyhânın iki maksadı var
putperestlere ise bilakis pek ziyâde ihânet ve hakaret edil- imiş: Birincisi bütün küre-i arzda sâkin ahâlî-i İslâmiyye me-
meye başlanmış olmasına nazaran Hıristiyanlığın ziyâdece yânında bir “İttihâd-ı İslâm” fikri uyandırmak; ikincisi ise
kuvvet ve miknet bulması muktezî iken tavâif-i Mesîhiyye müslümanları başka memleketlerden celb ederek Osmanlı
aralarında zuhûr eden tefrika ve ihtilâftan dolayı yekdiğer- taht-ı idâresinde, İslâmları ekaliyyet teşkîl eden vilâyetlerde,
lerini zemm ü kadh sûretiyle imrâr-ı hayât eylemelerinden iskân ettirerek bütün memâlik-i Osmaniyye’de bir ekseriyet-
umûm âlem nazarlarında kendilerini rezîl ve hakīr eylemiş- i azîme-i İslâmiyye vücûda getirmek imiş!..
ler idi. Tedrîcen mahv u nâ-bûd olan bazı ufak tefek fırka- Şu müddeiyâtın cümlesi vâhî bir hayâlâttan ibârettir. Da-
lardan başka üç büyük fırka mevcûdiyetlerini muhâfaza ey- ha doğrusu şu müddeiyât hükûmât-ı ecnebiyyenin teb’a-i
lemiş olduklarından onlardan bahsetmekliğimiz zarûrîdir.
müslime hakkında ta’kîb ettikleri meslek-i teaddî ve i’tisaf-
Fırkanın birisi Donatist denilen tâifedir ki Afrika’nın
kârânenin setri için ileri sürülen bir sanîadır.
kısm-ı a’zamıyla İtalya’nın bir kısmında münteşir idi.
Filhakīka muhâceret ictimâî bir hal olduğu için bir takım
İkincisi Aryan fırkasıdır ki şark imparatorunun kısm-ı
hâdisât-ı ictimâiyyeden neş’et etmesi lâzım gelir. Ve illâ
mühimminde icrâ-yı nüfûz eylemekte idi.
masnû’ ve gayr-ı hakīkī te’sîrât ile muhâceret ihdâs ettirmek
Üçüncüsü Novation tâifesidir ki bunlar her tarafta hüsn-i
kābil değildir.
nazarla manzûr ve mültefit, pâk-dâmen ve saf meşreb ad-
Tek tek adamları mülâhazât-ı şahsiyye ve tahrîkât-ı dî-
dolunurlar idi. İşbu üç tâifeden her birinin ayrı ayrı kilise ve
niyye ile terk-i dâr u diyâra sevketmek mümkün ise de, bü-
ayrı ayrı râhipleri var idi.
tün bir memleketi, bütün bir kitleyi bu gibi tahrîkât ile hic-
rete sevk etmek kābil değildir. Zira asırlardan beri barınmış
oldukları, âb u hevâsı ile neşv ü nemâ buldukları, bütün hâ-
MAÂRİF NEZÂRETİ’NİN
tırât-ı hayâtiyye, an’anât-ı târîhiyyesiyle alâkadâr bulunduk-
ları, bir çok revâbıt-ı maddiyye ile merbût oldukları vatanı
PÎŞ-GÂH-I DİKKATİNE
birden bire terk ederek hâne ve kâşânelerinden, tarla ve
Rusya’da münteşir matbûat-ı İslâmiyye Kazan’da, ede- emlâkinden, kavim ve akrabâlarından ayrılmanın, ahvâl-i
biyyât-ı İslâmiyyece gâyet mühim bir kütüphâne satılmakta maddiyye ve ma’neviyyesi kendilerince mechûl olan gurbet
olduğunu yazıyor. Kütüphâne Kazan Dârü’l-fünûn’u Türk li- ellere azmetmenin ne kadar güç, ne kadar müşkil bir key-
sân ve edebiyât muallimi, müsteşrikīn-i ma’rûfeden Profe- fiyet olduğunu herkes anlar. Zaten vatandan hicret, kalbin-
sör Katanof’undur. Mumâileyh bu kütüphâneyi, bir çok seden, gönlünden hicret demektir. Vatanın kalb-i insana sal-
dığı damarlar koparılmayınca, bir çok avâmil-i ictimâiyye ve istikrâz-ı müessesât vücûda getirmişlerdir. Zürrâ’ şu müesse-
hayâtiyyenin netîce-i te’sîrâtı olarak insanı vatandan usan- sâta mürâcaat ederek ağır fâizler ile para ikrâz ediyorlar: Lâ-
dırmayınca, bıktırmayınca insan terk-i vatan gibi müşkil bir kin vaktinde borçlarını ve fâizini veremiyorlar. Tarlalarını ve
harekete kalkışmaz. mezrûâtı satmak mecbûriyetinde bulunuyorlar. Bundan bi’l-
Avrupa tarihi tamamıyla bu hakīkati te’yîd ediyor. Avru- istifâde o müessesât sahipleri “Köylüler arasına Türkiye’de
palıların kurûn-ı vustâda Amerika’ya hicretleri hemen “mu- muhâcirîn-i İslâmiyye’ye çiftlikler, paralar, hayvânât verili-
hârebât-ı dîniyye” nâmıyla kesb-i şöhret eden devirde vukū’ yor” şâyiasını neşrediyorlar. Tarlasından, mezrûasından ser-
bulmuştur. Katolikler tarafından şiddetle ta’kîb edilen Pro- vet ve sâmânından mahrûm edilmiş, fakir ve serseri hâline
testanlar kendilerini engizisyon, autodafe, Bartolome Gece- getirilmiş, vatanında bir daha gün görmeyeceğini, saâdet
leri dehşetlerinden istihlâs için Amerika’ya muhâceret mec- bulmayacağını duymuş olan zürrâ’ için şu şâyialar bir me-
bûriyetinde bulundular. dâr-ı ümîd ve hayât olarak Türkiye’ye doğru rû-berây-ı azî-
El-yevm Rusya ve Romanya’da Yahudiler hakkında icrâ met olurlar. İşte el-Cezayir muhâceretinin başlıca sebebi!
edilen ta’kîbât ve tazyîkāt da bu mazlûm kavmi aynı ha- Kafkasya’da, Kırım’da Rusya’nın, müslümanlar ile meskûn
rekete mecbûr ediyor. Avrupa amele ve fa’alesi ise tazyîkāt-ı başka yerlerinde Rusya hükûmeti daha şiddetli, daha katı
iktisâdiyye altında boğularak her sene yüz binlerce muhâce- vesîlelere mürâcaat ediyor. Buralardan Müslüman ahâlîyi
ret ediyorlar. püskürtmek için hükûmet en küçük, en ehemmiyetsiz şeyleri
İşte görünüyor ki muhâceretin avâmil-i asliyyesi bir çok bahâne ederek en iyi tarlaları müslümanların ellerinden
siyâsî, dînî ve iktisâdî müessirâttan ibârettir. Aynı avâmili İs- alıyor. Rusya’dan Rus muhâcirleri getirip müslümanlardan
lâm muhâceretinde de aramalıdır. Fakat Avrupalılar şu na- gasbettiği yerlerde iskân ettiriyor. Rus muhâcirlerini baştan
zariyeleri İslâm hakkında kabûl etmeyeceklerdir. Öteden be- aşağı müsellâh ettiği halde komşuları olan müslümanlardan
ri alışmış oldukları İslâm’a karşı iftirâ ve bühtanda inat ve ıs- eslihayı alıyor. Bu münâsebetle Ruslar daima müslümanlar
rar edeceklerdir. üzerine muhâcemede, tecâvüzâtta bulunuyorlar. Bittabi’
Bunların akīdesince İslâm, bütün insâniyet ve hatta bü- Rusların irtikâb ettikleri cinâyetler cezâsız kalıyor. Bilâhare
tün kâinât içinde bir kısm-ı mahsûs teşkîl ediyormuş. Bütün bıkmış, usanmış ahâlî muhâcerete mecbûr oluyor.
zerrât-ı kevn ü mekâna te’sîr-i nüfûz eden kavânîn-i ta- İşte bu gibi vesâil-i cinâyet-kârâne ile yerlerinden, va-
bîiyyenin âlem-i İslâm üzerinde zerrece te’sîri yok imiş! İs- tanlarından müfârakate mecbûr olan müslümanlar bittabi’
lâm arasında bulunan teşkîlât-ı ictimâiyye başka bir şey âlem-i İslâm’ın merci-i yegânesi olan Osmanlılara doğru sü-
imiş! Diğer cem’iyyâtın teşkîlâtı üzerinde te’sîr-i nüfûz eden rünüp geliyorlar.
avâmilin, onlar hakkında verilen ahkâmın İslâm teşkîlât ve Maa-zâlik Avrupalılar bundan da istifâde etmek esbâbı
alâmât-ı ictimâiyyesi üzerinde ne te’sîri ve ne hükmü var kendileri tarafından tertîb edilmiş muhâceret-i İslâmiyye’de
imiş! Bütün İslâm teşkîlâtı ve İslâm arasında müşâhede de bir vesîle-i bühtân ve iftirâ arıyorlar.
edilen alâmât-ı siyâsiyye ve ictimâiyye yalnız bir esâs üzere, Ser-âmedân-ı ahrâr-ı İslâmiyye’den olan Doktor Nâzım
taassub ve vahşet esâsı üzerine teessüs etmiş imiş ve buna Bey şu mes’ele hakkında Rus ricâl-i devletinden bir zât ile
te’sîr-i nüfûz eden kuvve ve kānûn da ancak taassub ve mülâkat ettiği esnâda pek musîb olarak buyurmuş ki: “Müs-
vahşetten ibâret imiş! Muhâceret de kezâ! Başka yerlerde lümanların Memâlik-i Osmaniyye’ye doğru muhâceret et-
muhâceret birçok avâmil-i siyâsiye-i dîniyye, iktisâdiyye ve melerini istemiyorsanız müslümanları kendi memleketleri-
ictimâiyye netîcesi olmasına rağmen İslâm arasında muhâ- nizde iyi geçindiriniz! Bunlara vatanları cehennem oldukça,
ceret hemen taassub ve vahşetten neş’et ediyormuş!.. bunların cehennem azâbından kaçmaları ve bizim Hilâfet-i
İşte Avrupalıların muhâceret-i İslâmiyye hakkında ber- İslâmiyye’yi hâvî olduğumuz münâsebetle bunları kabûl ve
vech-i muhtasar nazariyeleri! Şu nazariyenin ne derecede himâye edeceğimiz pek tabîîdir ve kimsenin buna dâir
doğruluktan, ne derece hak ve hakkāniyetten baîd olduğu hakk-ı şikâyeti olamaz” işte bir hakīkat ki hiçbir te’vîl ve sû-i
ve ne kadar taassub ve vahşetle mâlî bulunduğu apâşikâr- tefsîr ile zâil olamaz.
Ahmed Akayef
dır.
Bakınız: el-Cezayir’de Fransızca neşredilen Days Algeric
gazetesi Cezayir Araplarının Suriye’ye doğru muhâceretleri
hakkında neler yazıyor: “Cezayir Araplarının, Fransız kavâ-
ALMANYA, İNGİLTERE, TÜRKİYE
nîninin bütün teb’a-i franseviyyeye bahşettiği hukūk-ı siyâ-
VE ÂLEM-İ İSLÂM
siyye ve medeniyyeden mahrûm bulundukları ma’lûmdur.
Halbuki el-Cezayir’de bulunan ecnebilerin bile bu babdaki –2–
mevki’leri yerlilerinkinden kat kat iyidir. Yerliler bittabi’ bu Muallim-i muhterem Sorel, İngilizlerin tabîatlerini şu söz-
hâl ü evzâ’dan nâ-râzı ve müştekîdirler. Bununla beraber lerle hülâsa ederdi: “İngilizler gâyet müteşebbis, cesur, me-
kaç senedir ki el-Cezayir’de kuraklık [408] netîcesi olarak zi- nâfi’-i maddiyyelerine pek düşkün, kibirli, sert ve muannid
râat mahsûlâtı pek fenâdır: bundan dolayı zürrâ’ büyük mü- adamlardır.” Sonra İngiliz siyâsetine geçerek ilâve eylerdi:
zâyakalar altında eziliyorlar. İşte bu hâl ü evzâ’dan istifâde “İngilizlerin siyâsetleri de, tabîatlarına benzer: Müteşebbis,
ederek birçok Avrupa sermâyedârını yerli şeyhler ile uyuşup cür’et-kâr, müteazzım ve inatçıdır. Saint James hükûmeti,
siyâsetinde yalnız İngiliz menâfi’-i maddiyyesini gözetir. İn- eden revâbıt-ı hubb u vedâdını ve bunların bağlanmış oldu-
giliz siyâseti bütün ma’nâsıyla bir siyâset-i menfaattir. İngiliz ğu menâfi’-i mütekābile-i iktisâdiyyeyi ihtâr eyleyerek hükû-
siyâseti, İngiliz ticâretinin bir başka revişte devâmından ibâ- metin tuttuğu yeni tarz-ı siyâsete i’tiraz etmiş idi de, Baş Ve-
rettir.” Zaten münâsebât-ı beyne’d-düvelde hissiyâta hiç yer kîl Büyük Pitt’ten tarihçe meşhûr şu cevabı almıştı: “Ruslar,
yoktur. Bununla beraber, İngiliz siyâseti hissiyâttan tamâ- bütün memâlik-i meftûhalarını muhâfaza etsinler, harekât-ı
men muarrâ olmakla meşhûrdur... İngiliz siyâseti, menâfi’-i askeriyye ve siyâsiyyelerini sonuna kadar götürsünler, Türk-
memleket îcâb ettirirse, en makdûh gibi görülen vesâite mü- leri Avrupa’dan kovsunlar, bunda bizim için hiçbir zarar
râcaattan bile çekinmez: “İngiliz entrikası” lisân-ı siyâsette yoktur, diyenler ile mübâheseye girişmeyi bile fazla bulu-
alem olmuştur; İngiliz diplomasisi, maksadı uğrunda fesâd rum.” (Pitt bunu, avâm kamarasının 15 Nisan 1791 celsesin-
cem’iyetlerini bile kullanır, derler; meselâ Rusya imparatoru de söylemiştir.)
birinci Paul’un katlinde İngiliz parmağı bulunduğunu, Na- Pitt’in bu sözleri, İngiltere’nin şark siyâsetinde, takrîben
polyon Bonaparte resmî gazetesiyle i’lân ettirmiştir. bir asır müddet, mer’iyyü’l-hükm bir düstûr olmuştur. İngi-
İngiltere’nin şark siyâseti, siyâset-i umûmiyyesinin bir lizler, ondokuzuncu asır devâmınca, devlet-i Osmaniyye’yi,
cüz’üdür. Siyâset-i umûmiyyesinde maksad-ı aslî, gâyet a- şimâlden gelen Rus istîlâsına karşı müdâfaaya çalışmışlardır.
zîm sanâyi’ ve ticâretin serbestî ve emniyetini kemâliyle mü- Lâkin asla hatırdan çıkarılmamalıdır ki İngilizlerin istiklâl ve
dâfaa eylemektir. Bunun için, evvelâ, sanâyi’ ve ticâret-i tamâmiyet-i mülkiyye-i Osmaniyye’yi müdâfaadan mak-
azîmesine lâ-büd ham eşyâ tedârik edip, eşyâ-yı ma’mû- sad-ı hakīkīleri, Hind’i, Hind yolunu muhâtaradan sakla-
lesini iştirâ eyleyecek vâsi’ müstemlekeler elde bulundurur; mak, Türkiye pazar ticâretini kendilerine açık bulundur-
bir de aynı maksadla, medeniyetçe dûn bir takım müstakil maktı. Hindistan her türlü mehâlikten masûn kalmak için,
devletleri nüfûz-ı iktisâdîsi altında tutar. –Sâniyen, işbu müs- Hind yolu ya bizzat İngilizlerin elinde olmalı, yahud İngi-
temleke ve devletleri Britanya adalarına rabt eden yolları, lizlere îrâs-ı zarar edemeyecek kadar zayıf bir devletin idâre
yani denizleri taht-ı hükmünde bulundurmak, hiç olmazsa, ve nüfûzu altında bulunmalıydı. Türkiye, İngilizlerin fikrince
onları, İngiliz gemilerinin serbestî-i seyrine mâni’ her türlü tam matlûblarına muvâfık, zebûn bir devletti. –İkinci bir
mehâlikten berî tutmak ister. maksadları ise sultanın hâiz olduğu kuvve-i Hilâfet’ten istifâ-
İngiltere siyâset-i şarkıyyesinde Türkiye’nin mühim bir de eylemekti. On sekizinci asırda ve hatta on dokuzuncu as-
mevki’ kazanmaya başlaması, ancak on sekizinci asr-ı mîlâ- rın ibtidâlarında gelip geçmiş Osmanlı pâdişâhlarının, Hilâ-
dî nihâyetlerindedir. Evvelce, İngiltere’nin şarkta en yakın fet kuvve-i muazzama ve mukaddesesinden, siyâseten mün-
dostu, o zamanlar ma’rûf bir ta’bîr ile “muhibb-i tabîîsi”, tefi’ olmak isteyip istemedikleri mechûlüm ise de, İngilizler
Türkiye’nin adüvv-i ekberi olan Rusya idi; çünkü Rusya, Hind’de içe yerleşir yerleşmez, Hilâfet mes’elesini tedkīke
İngiliz ma’mûlât-ı sınâiyyesine geniş bir sürüm mahalli, İngi- ve ondan ne yolda istifâde edebileceklerini taharrîye koyul-
liz müstehliklerine bereketli bir hubûbât anbarı olduğu gibi dukları şüphesizdir. İngiltere’nin İstanbul sefîri Layer, Hâri-
henüz şarka ait vâsi’ tasavvurâtını kuvveden fiile ihrâc ede- ciyye Nâzırı Lord Derby’e 13 Haziran 1877 tarihli yazdığı
bilecek kadar iktisâb-ı kudret de eylememişti. İkinci Katheri- tahrîrâtında, İngiltere’nin şark siyâseti ledünniyâtından bah-
na, çarlık tâcını giyince, iş pek değişti. Çariçe Türkiye’ye ilk sederek şöyle diyordu: “Türkiye’ye yardımımızı îcâb eden
hücûmuyla, Dîvân-ı Hümâyun’u, Kaynarca muâhede-i mu- siyâset, Türklere yahud dinlerine mücerred bir muhabbet
zırrasının akdine icbâr etmiş idi. Birkaç sene sonra, Kırım, beslememizden neş’et etmiyor; sırf kendi emniyet ve menfa-
saltanat-ı Osmaniyye’den koparılıp, muttasıl cenûba doğru atimiz içindir; en büyük devlet adamları tarafından kabûl ve
akan Rus seyl-i istîlâsına Karadeniz ve Boğazlar da [409] a- tasdîk edilmiş olan bu siyâseti, onunla hiçbir râbıta ve mü-
çılmış oldu. Katherina’nın Türkiye’ye ikinci savleti, Türkleri nâsebeti bulunmayan vekāyi’-i ahîre, ihlâl edemez, bu siyâ-
Rumeli’den, boğazlardan, Adalar denizi sevâhilinden kova- set kısmen, Rusların şarktaki âmâl-i muhterisânelerine karşı
rak, köhne Bizans imparatorluğunu mezarından çıkarıp kol- Türkiye’nin bir hâil olduğu ve dîn-i Muhammedî’nin reîs-i
tuğu altında dirilterek, Akdeniz’in şark havzasına tamâmen mutâı Sultan’ın, teb’ası arasında milyonlarca müslümanlara
hâkim olmak maksadına mebnî idi. Katherina’nın Avus- mâlik İngiltere’ye nâfi’ belki elzem bir müttefik bulunduğu
turya hükümdârı İkinci Joseph’le beraber kurdukları, tarihte akīdesine müsteniddir.” Demek İngiltere 19. asr-ı mîlâdîde
“Grek Projesi” nâmıyla şöhret alan bu geniş ve büyük ha- İmâmu’l-Müslimîn’in dost ve müttefiki, belki de müdâfi’ ve
yaller, hakīkate çevriliverecek olursa, İngiliz ticâretinin hayli hâmîsi görünerek, milyonlarca müslüman teb’asının mu-
işlek iskele ve pazarları olan şark Rus gümrükleriyle kilitlen- habbetini celb, itâatini te’mîn etmek istiyor; hatta ihtimal ki,
miş olacak daha fenâsı Hind yolu, adalar denizinin girift ce- Halîfe’nin o teb’aya bazı te’sîrât-ı ma’neviyyede bulunabil-
zâiri arasında kolaylıkla saklanıp pusu kurabilen Rus gemi- mesini de büsbütün hâric ez-imkân bulmuyordu. Bunun
lerinin dâimî tehdîdi altında bulunacaktı. Bunun içindir ki içindir ki bir taraftan “Sultan-Halîfe” ile hoş geçinmeye
İkinci Katherina ile İkinci Joseph’in müşterek taarruzlarına i’tinâ eylerken, diğer taraftan, her türlü ihtimalâta karşı, ta-
karşı, Türkiye’ye en ziyâde tarafdâr çıkan devletlerin birisi mâmen kendisinin adamı olacak bir Halîfe yetiştirmeye de
İngiltere olmuştu. Bundan böyle tabîî dostlar birbirlerinden çalışıyordu...
ayrılmışlar, hatta ayrılmakla kalmayarak tabîî düşman bile Kuvve-i Hilâfet, İngiltere için hem pek faydalı, hem de
olmuşlardı. Bu sıralardadır ki İngiltere avâm meclisi a’zâsın- gâyet zararlı olabilir müdhiş bir silâhtır. Bu silâhın sâhibi, İn-
dan bir zât, İngiltere’nin Rusya ile asırlardan beri devâm giltere’ye dost, daha doğrusu mutî’ olursa, onu da, silâhı da
hüsn-i muhâfaza etmek lâzımdı; ama o silâh İngiltere aley- Bununla beraber tehlike mevcûd ve ber-devâmdır. Bir mer-
hine çevrilmek istenilirse, her türlü vesâite bi’l-mürâcaa, si- kez-i taaffün var ki oradan hastalık ve çürüklük Avrupa’nın
lâhı da, hâmilini de mahv eylemek elzemdi. Çünkü o silâh a’zâ-yı sâlimesine de sirâyet edebilir.” Gerçi Salisbury, nu-
İngiltere’nin hayat damarlarını kesebilirdi. Zaten Devlet-i tuklarında en ziyâde Sultan’a mutaarrız gibi görülürse de,
Osmaniyye’nin Rusya taarruzâtından himâye ve müdâfaa Sultan onun nazarında Türkiye’nin timsâlidir; söz nutuktan
olunması, Hind yolunu muhâfaza kastıyla değil miydi? Eğer vesâik-i resmiyyeye intikāl ettiği vakit, bu mübhemlik kal-
bizzat Devlet-i Osmaniyye, kuvve-i Hilâfet’e müsteniden, maz; meselâ Salisbury’nin 20 Teşrînievvel 1896 tarihiyle Dü-
Hind’in yalnız yolunu değil, asıl kendisini tehdîde kalkışırsa, vel-i Muazzama’ya dağıttığı memorandumunda aynen şu
artık Devlet-i Osmaniyye’nin vücûdunu izâle ayın farz ol- sözler muharrerdi: “Artık âşikâr oldu ki işbu belâyâ-yı azîme
muş olmaz mıydı? Bu cihetle İngiltere’nin Türkiye müttefik izâle edilmez ise, Avrupa devletlerinin ulüvv-i cenâbı, kendi
ve müdâfi’liği, Türkiye’nin kendisini ihâfe edemeyecek ka- meâsî ve hatîâtıyla yıkılmakta olan bir devletin hayâtını idâ-
dar kuvvetsiz kalması ve alel-husûs Selâtîn-i Osmaniyye’nin me eyleyemez.”
sıfat-ı Hilâfet’lerini çokça hatırlamamaları ile mukayyed idi. Ermeni vak’asında, İngiltere devleti tehdîdini îkā’a yani
İngiltere, bazı fâsılalarla beraber (meselâ İstanbul’u topa Devlet-i Osmaniyye’yi taksîm ve tahrîbe muktedir olama-
tutması, Yunan İstiklâline çalışması) on dokuzuncu asırda, dıysa da, Türk ve müslüman düşmanlığı siyâsetinde yine
ta Osmanlı-Rus muhârebe-i ahîresinin ferdâsına kadar, Tür- evvelki şiddetiyle devâmında ısrâr eyledi. Bu anti-Türk,
kiye’nin tamâmiyet-i mülkiyesini, Sultan’ın istiklâlini müdâ- anti-müslüman siyâsetin tecelliyât-ı muhtelifesini, Mısır, Ma-
faa etti. Hatta bu uğurda, Karadeniz’e gemiler göndererek, kedonya, Girid, Arabistan, Irak ve Akabe mes’elelerinde bu-
Dobruca bataklıklarına, Sivastopol bastiyonları önüne asker lup meydana çıkarmak pek kolaydır. Lakin bizim burada
çıkararak İngiliz kanı dökmekten bile çekinmedi. Lâkin Ber- maksadımız, İngiltere’nin şark siyâsetini hatve-be-hatve ta’-
lin Kongresi’nden birkaç sene sonra, İngiltere’nin bu asır- kîb etmek olmayıp, ancak son yirmi otuz sene içinde ne ka-
dîde siyâsetten tamâmen ayrıldığını görürüz: dar çok değişmiş olduğunu göstermekten ibârettir. Binâena-
Rumeli-i Şarkî Bulgaristan’a iltihâkını i’lân eylediği za- leyh mesâil-i mezkûreden bahse lüzûm görmeyiz. Bu kadar-
man (1885) tamâmiyet-i mülkiyye-i Osmaniyye’yi ve bunu cık îzâhâttan da anlaşılmış zannederiz ki Berlin Kongre-
mütekeffil Berlin Muâhedenâmesi’ni en az müdâfaa eden si’nden evvelki ve sonraki İngiliz siyâset-i şarkıyyesi, birbiri-
İngiltere olmuştur. Berlin Kongresi esnâsında, Rusya büyük nin zıdd-ı kâmilidir: Önce İngiltere Türkiye’nin dostudur, ta-
Bulgaristan’ın teşkîline sâî iken, İngiltere saltanat-ı Osmaniy- mâmiyet-i mülkiyyesini ve sultanının istiklâlini müdâfaaya
ye’nin tamâmiyet-i mülkiyyesi esâsı nâmına karşı gelmiş ve çalışıyor; sonra düşmanıdır; parçalamaya, bitirmeye uğra-
menâfi’-i Osmaniyye’yi cidden müdâfaa eylemişti. şıyor.
[410] Rumeli-i Şarkî mes’elesi üzerine toplanan İstanbul
Bununla beraber, garîbdir ki muharrirînimizden bazıları,
Konferansı’nda ise, Rus ve İngiliz sefîrlerinin rollerini trampa hâlâ İngiltere’nin Türkiye dostu olduğunu iddiâ ediyor ve
ettikleri nazar-ı hayrete çarpıyordu: bu sefer tamâmiyet-i muttasıl Kırım Seferi’ni, 93 Muhârebesi’ni, Paris ve Berlin
mülkiyyenin müdâfiî Rus sefîri, büyük Bulgaristan teşkîlinin Kongrelerini öne sürüp, o zamandan beri, İngiliz siyâsetinin
mürevvici İngiltere elçisi olmuştu! uğradığı tahavvül-i azîmden bî-habermiş gibi davranıyorlar!
Siyâsette hissiyât olmadığı gibi an’ane de yoktur: An’anenin
Bundan böyle, İngiltere siyâset-i şarkıyyesi Türk dostlu-
vücûduna inanır gibi görünmek bir siyâsettir, ama hakīka-
ğu esâsından, gittikçe mütezâyid bir sür’atle ayrılır, uzakla-
ten inanmak büyük bir gaflet olur.
şır; nihâyet bir dereceye gelir ki artık İngiltere, Devlet-i Os-
Mösyö Sorel 18. Asırda Fransa’nın siyâseti, sistemlere,
maniyye tamâmiyet-i mülkiyyesinin müdâfii olmak şöyle
siyâsî an’anelere kapılıp ne azîm haserâta uğradığını, he-
dursun, mevcûdiyet-i Osmaniyye’nin bile adüvv-i bî-emânı-
men her dersinde tekrârdan usanmazdı. Binâ-berîn biz de
dır... İngiliz siyâsetinin bu şekli, bilhassa “Ermeni Vak’ası”
tekrâr eyleriz: İngiltere siyâset-i şarkıyyesinin desâtîr-i esâ-
esnâsında vuzûh-ı tâm ile tecelli eder. Ermeni vak’a-i mües-
siyyesinden olan Türk dostluğu, kendi ta’bîrlerince Türkiye
sifesinin avâmilinden birisi devr-i sâbıkın hükûmetsizliği ise,
hâmîliği, ancak Berlin Kongresi’nin ferdâsına kadar gelebil-
diğer birisi de İngiliz entrikası olduğu şüphesiz gibidir. (Bu
di. Nasıl ki Büyük Pitt, 18. asrın nihâyetinde, Rus-İngiliz me-
babda tafsîlât almak ve delâil bulmak isteyenler, Renuie
veddet-i tabîiyyesinin hitâmını bildirmişti. Öylece Salisbury
Pinon’un “L’Europe et L’impere Otoman”a mürâcaat bu-
de 19. asrın nihâyetinde Osmanlı dostluğunun zevâlini i’lân
yursunlar: sahîfe 41 ilâ 56) İngilizler, vak’anın hüdûsuna ça-
eyledi. Lâkin unutmamalıdır ki bütün bu tahavvülâta rağ-
lıştıktan sonra vak’a hengâmında, âlem-i Nasrâniyyet’in he-
men İngiltere siyâset-i hâriciyyesinin esâsı, bir İskoçya grani-
yecânından bi’l-istifâde, Devlet-i Osmaniyye’yi tahrîbe kal-
ti gibi sâbit ve gayr-ı mütebeddildir: İngiliz diplomasisi, sırf
kışmışlardı. Ermeni vak’ası esnâsında İngiltere’nin maksadı
vatanının menfaatine, menfaat-i maddiyyesine hizmet edi-
yalnız hâkān-ı mahlûu hal’ ettirmek değil, Devlet-i Osma-
yor. Eğer birgün olup da Türk dostluğu bu esâsa nâfi’ görü-
niyye’yi parçalayıp mahv eylemek idi: 1895 senesi, Ağus-
lürse, o zaman İngiltere siyâseti zâhiren yine döner, Devlet-i
tos’unun nihâyetinde, İngiltere Hâriciye Nâzırı Lord Salis-
Osmaniyye’nin en yakın dostu kesilir, fakat müdâra ve mü-
bury, Dover’de îrâd eylediği, bir nutk-ı tavîl-i siyâsîde, adâ-
dâhene ile hiçbir şey kazanılamaz...
let-i târihiyye yerine gelip, yakın zamanda, Türk imparator- A[elif]. Y.
luğunun yeryüzünden kalkacağını haber veriyor ve diyordu
ki: “Sakın, beni cerrâhlık etmeye hâhiş-ger zannetmeyin..
BİZ ŞARK’A BAKALIM ŞARK’A! temleke hazînesidir ki vâridâtı mecbûr-ı tâbiiyyet olan “yer-
Takrîben iki sene evvel vukū’ bulan talep üzerine İstan- lilerin” yani ahâlî-i şarkıyyenin semerât-ı amelinden tahas-
bul gazetelerinden birine bazı makālât yazmış idim. Bun- sül eyler. Fakat bizden Avrupa’da o makūle sarfiyyâta lü-
lardan birinde Memâlik-i Garbiyye’ye gelmek iştiyâkını gös- zûm göstermek isteyenlerin tedâbîri pek makbûh “hiyel-i
teren bazı gençlere başka bir zemînde olarak “Biz Şark’a şer’iyye” kabîlindendir. Binâenaleyh müteşebbislerinin men-
bakalım Şark’a!” demiş ve maşrık-ı İslâm’da refâhlı hayât ile sûb oldukları milletin vüs’at ve zarûreti hakkındaki kayıtsız-
tetebbûa şâyân umûru garblılara bırakmamayı tavsiyede lıklarını ve vatan-ı zâtiyyeleri hakkındaki noksânî-i hiss-i
bulunmuş idim. Bu tavsiyenin gençlerden mâadâsına dahi hamiyyetlerini irâe eder.
lüzûmu görüneceğini tahattur eylememiş idim. Avrupa’nın Gerek ferden ba’de-ferdin resmiyyet nâmına bilâd-ı gar-
tâ orta yerlerine kadar pâ-yı istîlâ uzatmış olan ecdâdımız biyyeye gelenler ve gerek bir hey’et-i sâfire teşkîliyle cüldür
bugün kalksalar da tâ müntehâ-yı garbına bile zaferyâb-ı cemâat gelip de nev’amâ bir vaziyet-i resmiyyet alanlar iyi
duhûl olan bunca ahfâdın cür’etini görseler zannederim he- bilmelidirler ki bu makūle “ziyâret-i Osmâniyye”den birçok
men hicâb-ı mâdûniyyet ile koşup mezarlarına girerlerdi. Frenklere artık kelâl gelmeye başladı. İkrâm-ı nezâket de ka-
Yâ rabbi! Bu ne üşüş1, bu ne muvaffakıyet! Parası olan bak tadı denecek bir hâl almak üzeredir. Eğer işittiklerimiz
da geliyor, ödünç para bulan da geliyor, beş on lirasını da- tamâmiyle yanlış değil ise bazı yerlerde arası çok geçmeksi-
ha seyâhati müddetinin nısfından evvel tüketip de telâş-ı zin istiskāl-i zımnî alâim-i elemiyyesinin mizâh gazeteleri sa-
havf ile azâb-ı ihtiyâca dû-çâr olabileceklerine akılları eren- hâyifinde zuhûru muhtemeldir. Buralara gelen züvvâr-ı res-
ler de geliyor! Gelsinler, buyursunlar, garbın her ciheti açık- miyyeye yararlık gösterip teveccüh kazanmak isteyen me’-
tır, serbesttir; [411] şu kadar ki kendi kesesine güvenenler, mûrlarımız öteye beriye yazıyorlar; züvvâr-ı vâride için mü-
ezvâk-ı zâtiyyesi ve ahvâl-i sıhhiyesi için kendi hesâbına ge- lâkat ve teshîlât istiyorlar; mu’teber gazetelere de züvvâr-ı
lenlerden mâadâsı da muttasıl bilâd-ı garbiyyeye akın akın vâridenin “şöyle yaptık, böyle yapacağız” yollu mükâleme-
lerini dercettirmek gayretinde bulunuyorlar. Filvâki’ nezâ-
gelmeye başladı. Filan ve filan emr-i ehemmi tetebbû için
ket-i beyne’l-milel bu makūle mürâcaatların is’âfını îcâb e-
Avrupa’nın memâlik-i muhtelifesinde cevelân-ı serî’ icrâsını
der. Maamâfih ikrâm ve cemîlede be-gâyet ihtiyâtla ve ned-
deruhte edenler tarafından mülk ve devlete arz olunabilecek
retle taleb olunmak ve isrâfa ma’rûz bırakılmamak kat’iyyen
yararlıkların o babda harcırâh ve tahsîsât sûretiyle beytü’l-
muktezîdir. Bundan mâadâ iştigâlât-ı mühimme sâhiblerinin
mâl-i milletten verilen akçeyi helâl ettirmeyeceği artık pek
vakti pek mahdûddur; imdi onların fedâ edecekleri vakit ve
âşikâr görünmeye başladı. Bir halk eğer hürriyete mâlik ise
emek bir mülâhaza-i kâfiyye-i maddiyye ile mütenâsib ol-
beytü’l-mâle verdiği verginin hatta bir kuruşunun bile ma-
mak lâzımdır. Bizimle olan muamelâttan ümîd olunan kârın
hall-i sarfındaki isâbeti bilmek ister. Tabîî bunu anlamaya o
hakkımızda dirîğ edilmeyen ikrâm ve cemîleye tekābül ede-
halkın meb’ûsları müvekkeldir. Meb’ûsân-ı kirâmın ve hu-
mediği bir hayli mehâfilce hissolunmaya başlamış olsa ge-
sûsan bizim Anadolu meb’ûslarının artık ileride vâridât-ı
rektir. “Şu ıslâhâtı yaptık, şu umûr-ı adâleti yoluna koya-
devletten bir kuruşun bile mahall-i sarfına i’tinâ buyuracak-
cağız” misillü vatan ve milleti hakkında ecânibe hüsn-i te’sîri
ları kaviyyen me’mûldür.
me’mûl olan kelâmlar sarfı hamiyyet-kârâne sayılabilir. Fa-
Anadolu meb’ûslarını tahsîsen zikirden maksadım bekā-
kat hitâb olunan ecânibin o husûsâttaki hissiyât-ı hakīkiy-
yı Devlet-i Osmâniyye için kuvve-i zahr olan ve fakat menâ- yesi ve menâbi’-i sâireden alınmış ma’lûmat-ı mütekaddi-
bi-i servetinin henüz adem-i inkişâfı sebebiyle sâliyâneden mesi eğer lâyıkıyla tefahhus edilebilmiş olsa vukū’ bulan ik-
en ziyâde sarsılan Anadolu halkının beytü’l-mâlin sarfında nâ’âttan sadre şifâ verir bir semere husûle gelmeyeceği an-
her-vechile iktisâda daha ziyâde muntazır olduklarını ityân- laşılırdı. Yaptığımız terakkīyi, yapacağımız ıslâhâtı resmiyet
dır. Bir işi iyi öğrenmek, bir mebhasi iyi tetebbû eylemek nâmına kendimiz i’lân eylemeyelim de başkalarına söyletti-
zekâ-yı dâhiyâneye mâlik olan zevât-ı nâdire için bile muhâl relim, i’tirâf ettirelim; daha iyi olur.
olan bir zamân-ı terakkīde yaşıyoruz. İmdi bu asr-ı terakkī
***
ve ihtisâsta cevelân-ı serî’ hâlinde toplanılan ma’lûmat hiç
de şâibe-i sathiyyâttan ârî olamaz; ma’lûmat-ı sathiyye ise Mısır’ın ashâb-ı nukūdundan olup öteden beri her yaz
her şeyden ziyâde umûr-ı devlete tatbîkte tevlîd-i hatar ey- Avrupa’ya ya tebdîl-i âb u hevâya veya havadar yerlerde
bir müddet istirâhata gelenlerden birçokları diyâr-ı Efrenc’in
ler. Müstemlekât-ı şarkıyyede bulunan me’mûrîn-i Efrenc
tarz-ı hayâtından o kadar hazzeylemedikleri için yazı bir
mensûb oldukları bilâd-ı garbiyyeye me’zûnen gelmek iste-
müslüman memleketinde geçirmeyi tercîh ederler. Ve fakat
dikleri zaman –çok kere vâkı’ olduğu üzere– hükûmet nâmı-
devr-i sâbıkın tazyîkāt-ı mütehakkimânesinden yılıp ferah ve
na kendileri için yapacak bir iş ihdâs ederler. Binâenaleyh
havadar mevâkı’de bir müddet oturmak için İstanbul’a veya
icrâ-yı hükûmet ettikleri müstemleke hazînesinden harc-ı
civârına gelemezlerdi. Bundan nâşî her sene Mısır’dan yüz-
râh alırlar, maâşlarını alırlar, hatta Avrupa’da iken bindikleri
binlerce lira çıkıp memleketimize değil, Avrupa’ya döküldü-
araba ücretini bile mezkûr hazîne hesâbına geçirebilirler. O
ğüne teessüfler edilirdi. Hayât-ı Efrenc’in ezvâk ve hevesâ-
makūle sarfiyâta mütehammil olan hazîne ancak bir müs-
tından nasîbdâr olmak isteyen Mısırlılar müstesnâ olmak ü-
zere vüs’at sâhibi her bir Mısır seyyâhı el-yevm memleke-
(‫ )اوشوش‬şeklinde yazılmıştır.
1 timizde mevsim-i sayfı geçirmeye meyl gösteriyor; imdi tes-
hîlât ve emniyet arttıkça bu meyl-i ziyâret dahi artacak ve ra’nın ilhâkını tervîc ve bir eyâlete ifrâğını hükûmetten taleb
her sene memleketimize yüzbinlerce Mısır parası dökülecek- ediyor.
tir. Hayfâ ki bizde buna mukābil kendi yüzbinlerce liraları- Novoye Vremya gazetesi Buhâra’nın böyle dâhilî bir idâ-
mızı Avrupa’ya getirip dökmek hevesi artıyor. Ufak tefek re-i müstakillede bulunmasını Rusya’nın, Afganistan ile mü-
mesârif-i seferiyyeleri bir araya getiriniz de ne dehşetli bir nâsebât-ı ticâriyyede bulunmasına, Rus ma’mûlâtının Afga-
yekûn hâsıl olur görürsünüz. Bu yekûnun büyük bir kısmı- nistan dâhilinde ta’mîminde mâni’ olduğunu beyân ediyor.
nın beytü’l-mâl-i milletten geldiğini nazar-ı dikkate alırsak Buna sebep de Buhâra gümrüklerinin, me’mûrlarının taz-
ona mukābil Avrupa’dan alınan fayda-i sâbitenin kemmiy- yîkātı olarak gösteriliyor. Rus malının Buhâra hudûdundan
yeti hemen hiçe yakın bir şey çıkar. Biz maâşçı bir halkız; Afganistan hudûduna dâhil olması için Buhâra gümrükle-
başka memleketlerin ehli gibi ticâret, sınâat, zirâatla buldu- rince her yükten yüz yirmi beş kuruş alındığını büyük bir
ğumuz paraları sarf eylemiyoruz. İmdi eğer himmet-i milliy- haksızlık olarak iddiâ ediyor. On ruble içinde Amuderyâ
yemiz, haysiyyet-i merdânemiz cidden sâlim ise teşebbüsât nakliye parası da dâhil olduğunu yine kendisi i’tirâf ediyor.
ve harekâtımızda [412] istifâde-i nefsâniyyeden ziyâde me- Bu mürûr ve nakliyye ücretlerinin Rus-Buhâra muâhe-
nâfi’-i milliyyenin te’mînine uğraşmaklığımız lâzımdır. desinin 6-7. maddelerine muhâlif bulunduğunu iddiâ edi-
*** yor. Acaba muâhedenâme-i mezkûrede Rus malını Buhâ-
Kemâl-i şükrân ile görülecek ahvâlden olduğu üzere rîler; Semerkand hudûdundan Afganistan hudûduna kadar
mukteziyât-ı ahvâl-i şarkıyye vechile şeh-râh-ı terakkīde yü- omuzlarına alarak taşıyacaklarını ve bunun için bir ücret-i
rümekliğimizin lüzûmunu idrâk edenler çoğalıyor. Maamâ- nakliyye almayacaklarını ahdetmişler miydi? Dünyanın han-
fih şarklılıklarını, müslüman hey’ât-ı ictimâiyyesine mensûb gi köşesinde böyle haksızlıklar görülmüştür? Hangi memle-
olduklarını kāle almayan ve temeddünün ta’yîn-i mâhiyye- kette ücretsiz, karşılıksız hizmet edilmiş ve eşyâ naklolun-
tindeki noksânî-i idrâklerini gösteren zevâtın mukadderât-ı muştur? Evet bu; yalnız Rusların İslâmlar aleyhinde besle-
milliyyemizi ta’yîndeki kudretleri hâlâ daha ziyâdedir. Bu dikleri hamiyet-i müsellemelerinden(!) sudûr edebilir...
zevâtın ümîd-i teâlîsi tamâmıyla garba ma’tûftur. Onlarca Novoye Vremya bugün İran’da Rus emtia ve malına
şark bir vahşet-âbâddır. karşı yapılan boykotajın zarar ve ziyânlarını Afganistan’a
İşte bu zevâtın mukadderât-ı milliyyeyi ta’yîndeki kudret pek çok mal geçirmekle telâfî edebileceğini düşünerek böyle
ve nüfûzundan dolayıdır ki beytü’l-mâl-i milletten vukū’ bu- bir cinâyetin irtikâbına lüzûm görmüşse cehâletine teessüfler
lacak yardım ile maşrık-ı İslâm’ın hiçbir cihetine maksad-ı ederiz. Zîrâ Afganistan’ın tuttuğu meslek ve politikayı hâlâ
tetebbû’ ile daha kimse gönderilmedi. Zaten mukadderât-ı anlamamıştır. Acaba Rus teb’ası pasaportunu hâmil olanla-
milliyyenin ta’yîni ile meşgûl olan zevâttan hiç biri ne şark rın kaç tanesi bugüne kadar Afganistan içerisine dâhil ola-
seyâhatlerine rağbet eder, ne de filan ve filan şeyleri teteb- rak ticâret ve seyâhat icrâ edebildi? Buhâra gibi nîm-müs-
bû’ için kendilerine mensûb olan kimseleri gönderir. Filvâki’ takil bir hükûmet bulunmamış olsaydı, ne vakit Ruslar Afga-
şarkta muntazam ve mükellef oteller yok, yemekli yataklı nistan’a cüz’î bir mal geçirebilirlerdi? Yine Buhâra gibi bir
katarlar yok. Varılacak yerlerde eğlenceli seyir yerleri yok, vâsıta bulunmamış olsaydı, ne vakit Ruslar bunca çuha fab-
tiyatro yok, gazino yok, meyhâne yok, kumarhâne yok, bil- rikalarına kesretli yün tedârik edebilirlerdi?
mem ne hâne yok, öyle ama muntazam ve mükellef oteller- Çünkü Afganistan komşusu ve küçük birâderi olan Bu-
de ve kulüplerde, büyük konaklarda, bağlı bahçeli kâşâne- hâra ile her vakit açıktan açığa serbest ticâret ediyor ve biz-
lerde her türlü esbâb-ı zevk ü râhata mâlik olacak kadar sâ- zât emîr-i muhterem Habîbullah Hân hazretlerinin taht-ı i-
hib-i sâmân öyle garb ehl-i irfânları vardır ki kervan teşkîl e- dâre ve nüfûzunda binlerce develerden ibâret bulunan kā-
derek, çadır altında yatarak, seferî bir asker gibi her türlü file Afgan emtia ve eşyâsını hâmil olarak Buhâra pazarları-
mezâhime sabr u metânetle katlanarak şarkın her tarafına na geliyor, satılıyor; ve bu vâsıta ile Ruslar ihtiyâcât-ı zarû-
giderler ve her tarafında fevâid-i maddiyye ve ma’neviyye riyyelerini külliyetli bir sûrette te’mîn ediyorlar...
istihsâl eylerler. Bunlardan da mı ibret almayacağız? Eğer Buhâra gibi Afganistan’a dînen, siyâseten merbût
bir hükümdârlık bulunmamış olsa idi; Novoye Vremya emîn
Londra Halil Hâlid
olsun ki Afgânîlar bir tek Rus memleketlerine bırakmaya-
cakları gibi –nasıl ki şimdi de öyledir– kat’iyyen bir paralık
ticâret de Ruslar ile etmeyecekler idi. Çünkü Afgânîler in-
dinde Rusların sarı saçları ve mavi gözlerinin o kadar ehem-
BUHÂRA
miyeti olmadığı gibi, Ruslar ile münâsebât-ı ticâriyyede bu-
Âlem-i Nasrâniyyet’in âlem-i İslâm üzerine çevirdiği fırıl- lunmak arzusunda, yahud zarûretinde değillerdir. Novoye
daklar ve imhâ-yı İslâmiyyet için kurduğu planlar bilâ-pervâ Vremya bunu anlamalı ve bilmeli idi.
söyleyelim ki, her ferd-i İslâm’ın kalbinde acı acı intikam İşte şu beyânâtımız ile Novoye Vremya ve arkadaşlarına
hisleri uyandırmakla beraber; ale’d-devâm ve müretteb bir tekrâr ederiz ki eğer Afganistan ile münâsebât-ı ticâriyyede
sûrette ileri sürülüyor. bulunmak ve Rus emtia ve eşyâsının tedrîcî bir sûrette Afga-
Rus matbûatı Rusya efkâr-ı mutaassıbasını galeyâna ge- nistan dâhilinde intişârını görmek ve Afganistan’ın Rusya
tirecek derecede yalan yanlış iftirâlar, bühtânlar ile Buhâ- için kat’iyyü’z-zarûrî olan eşyâ-yı ma’lûmesinden istifâde e-
dilmek arzu edilirse Buhâra aleyhinde çevrilmekte olan do- DOSTLARIMIZIN HÜVİYYETİ
laplardan sakınmalı ve hissiyât-ı İslâmiyye’yi Rusluk aley- Fransız ve İngilizlerin bizim hakkımızda besledikleri dost-
hinde tahrîk etmekten tevakkī etmelidir. luğun derece-i samîmiyyet ve safveti, birtakım vekāyi’-i a-
[413] Buhâra’nın ilhâkı Rusya için iki büyük zararı mü- hîre münâsebetiyle, gereği gibi âşikâr oldu.
eddîdir: Efkâr-ı umûmiyye-i İslâmiyye’yi Rusluk aleyhine Şehrimizde iki büyük müessese-i mâliyye vardır ki bun-
çevireceği gibi, Afganistan’dan bi’l-vâsıta edilmekte olan is- ların birisi “Düyûn-ı Umûmiyye İdâresi” diğeri de “Bank-ı
tifâdenin de kat’ı ve bu sûretle memleketi sefîl bir halde bı- Osmânî”dir.
rakacağı şüphesizdir. Bunların ikisi de İngiliz, Fransız sermâyedârları ile alâka-
Çünkü Afgânîler Buhâralılar ile ettikleri muamelâtı ecne- dâr oldukları gibi, sermâyedârların memleketimizde elde et-
bî millet ile etmiyorlar. Bir Buhârî Afganistan’ın herhangi bir miş oldukları, etmek fikrinde bulundukları menâfi’-i mâliyye
köşesine isterse gidebilir, münâsebât-ı ticâriyyede bulunabi- ve iktisâdiyyenin de merci’-i umûmîsidirler.
lir. Halbuki başka bir millet hiçbir vakit Afganistan dâhilinde Düyûn-ı Umûmiyye, ma’lûm olduğu vechile hayât-ı mâ-
Buhârîlerin nâil olduğu mazhariyete nâil olamaz. Bunun liyye ve iktisâdiyyemiz üzerinde bir kontrol şeklini almak ve
kat’iyyen imkânı yoktur. memleketi dâimî bir esâret-i maddiyye altında saklamak ni-
yeti ile teşekkül etmiş bir müessesedir. Böyle bir müessese-
*** nin mevcûdiyeti şân ve haysiyet-i milliyyemiz ile ne derece
Şimdilik şu kadarcık beyânât ile Novoye Vremya ve taraf- gayr-ı kābil-i te’lîf olduğu herkesçe hissedilmiştir, zannede-
dârlarına cevap verdikten sonra kendisine ahvâl-i ictimâiy- riz.
ye, dîniyye ve târîhiyye-i İslâmiyye müdekkiki süsünü veren Bank-ı Osmânî’ye gelince, Düyûn-ı Umûmiyye’nin bir
Taşkent şehrinde Siredni Aziya (Asya-yı Vustâ) nâmıyla şu’besi olan bu müessese öteden beri istikrâzât-ı Osmâniy-
neşrolunmakta olan risâle-i şehriyyenin nüsah-ı ahîresinden ye’nin merci’-i yegânesi olmak gibi bir vaziyet kazanmıştır.
birinde Buhâra hakkında hasrolunan uzun bir makālede İstikrâzât-ı Osmâniyye’nin kâffesi ya bu müessese ile veya
Buhâra hükûmetinin yolsuzluklarından, nizâmsızlıklarından bunun vâsıtasıyla vücûda gelmiştir. Demek ki bir mevki’-i
ve me’mûrlarının bir hey’et-i cebâbireden ibâret olduğun- mümtâz ihrâz ederek memleketi kendisine bir ribka-i iktisâ-
dan ve Buhâra hükûmeti dâhilinde bulunan ahâlînin had- diyye ile alâkadâr etmiş ve hükûmetin ötedenberi serbestî-i
siz, hesapsız mazlûmiyyetinden ve memleketi Rusya’ya il- hareket-i iktisâdîsini tazyîk edegelmiştir. Bununla beraber is-
hâk ile Rusya ıslâhâtının eşedd-i lüzûmundan bahsolunmuş- tikrâzâtı en ağır şerâit altında kabûl etmiştir. Husûsî tazmînât
tur. Bu da’vâlarını sebât için fikrine, hayâline gelen yalan- ve te’mînât, ağır fâizler, vesâir birtakım imtiyâzât.. Şerâit-i
ları, bühtanları, iftirâları kalemi çizdiği kadar yazmıştır. mezkûrenin esâslarını teşkîl ediyor.
Şer’-i şerîfin vaz’ ettiği kavânîn-i âliyye hilâfında olarak Bir taraftan “Bank-ı Osmânî” böylece mümtâz bir mev-
harekette bulunan birtakım me’mûrîn-i câhile varsa ve u- ki’ ihrâz ederek ağır şerâit ile hükûmete para verir, diğer ta-
sûl-i cibâyette tazyîkāt icrâ olunarak ahâlîyi soyarlarsa o va- raftan “Düyûn-ı Umûmiyye” şu paraların te’diyyâtına tahsîs
kit muharrir-i merkūm ile beraber biz de hey’et-i cebâbire edilen menâbi’-i vâridât-ı hükûmeti taht-ı idâre ve kontrolü-
deriz ve bu kabâhati Buhâra hükûmetinin re’s-i idâresinde ne alıyordu. Millet ve hükûmetin hürriyet-i hareketini tazyîk,
bulunanlar ile ulemâ-yı Buhâra’ya atfederiz. Ulemâ-yı Bu- hayât-ı iktisâdiyyesini tahdîd, bütün şuûnât-ı milliyyemiz ü-
hâra böyle birtakım cebâbirenin icrâ’âtında lâ-kayd kalacak zerine bir dest-i tecâvüz uzatmak için ne güzel, ne kadar
olursa dünya ve âhiret mes’ûl onlardır. Ma’nâsız taassublar mâhir binâlar!..
göstermekten ziyâde böyle halleri teftîş ve tenkîd etmekte Şâyân-ı dikkattir ki şu iki müessese nefsü’l-emrde yekdi-
bulunmuş olsalar idi, İslâmiyet ve memleket için daha nâfi’ ğerinin şu’besi olarak Fransız ve İngiliz sermâyedârlarının
hidemâtta bulunmuş olurlardı. Çünkü ulemânın bu husûsta aynı noktaya, aynı âmâle yürümek için ellerinde müdhiş bi-
olan tekâsülleri Buhâra-yı şerîfin memâtını ihzâr demektir. rer vesîledir.
Risâle-i mezkûrenin hey’et-i tahrîriyyesini teşkîl eden Gününü hoş geçirmek, ne olursa olsun, hattâ bir millet
misyonerlerin azıcık insâniyetleri ve insâfları bulunmuş olsa ve memleket nâmûs ve şânı pahasına bile olsun, para bulup
idi, bugün doğrudan doğru Rusya taht-ı idâresinde bulunan da hoşça imrâr-ı hayât etmek desâtîr-i esâsiyyesinden olan
otuz milyon müslümanların ne gibi hukūklara ve ne gibi idâre-i sâbıka bu gibi şeyleri düşünmezdi. Para bulsun da
adâletlere mazhar olduklarını düşünürlerdi. Sonra da Buhâ- ne olursa olsun, hangi şerâitle olursa olsun.
ra ve İslâm efkâr-ı umûmiyyesini cerîha-dâr edecek ilhâk fi- Lâkin memleketi esâret-i siyâsiyyeden istihlâs eden yeni
kirlerini meydana atarlardı. usûl-i idâre bu gibi esâretlerin en âdî ve en ağırı olan esâ-
Bütün Rus mehâfil-i âliyyesiyle Rus âmâline hizmet e- ret-i iktisâdiyyenin devâmına rû-yı rızâ gösteremezdi.
den gazeteler anlamalıdırlar ki Buhâra’nın ilhâkı âlem-i İs- [414] İşte bunun içindir ki Mâliye Nâzırı bu kere istikrâz
lâm’ın Ruslar aleyhinde kıyâmıdır ve’s-selâm. akdi için Avrupa’ya seyâhat ederek hükûmet-i seniyyeyi
Nûr Ali-zâde müessesât-ı mezkûrenin ribka-i esâretinden kurtarmak mak-
Gıyâseddin Hüsnü sadıyla diğer müessesât-ı mâliyye ile müzâkereye girişti. Ö-
teden beri âdet olmuş olan tazmînât, te’mînât ve kontrol u-
***
sûlünü kaldırarak hafif bir fâiz ve nâfi’ birtakım şerâit ile
istikrâz akdi teşebbüsâtına girişti ve hamdolsun, muvaffak yetim müslümanların pederleri menzilelerinde olan zevât-ı
da oldu. izâm!
Nâzır-ı müşârunileyh bundan sonra hükûmet-i Osmâ- Saâdet-i dîniyye ve beşeriyyemizin en muhkem vesîlesi-
niyye’nin istikrâzâta karşı vereceği tazmînât ve te’mînât yal- ni hâmil olan mektubunuzun şeref-i kabûlüne muvaffak ol-
nız hükûmetin i’tibâr ve nâmûsundan ibâret olacağını ve dum.
kat’iyyen husûsî ve maddî te’mînât vermeyeceğini sarâha- Makāsıd-ı seniyyesine, gelecekteki fevâyid-i azîmesine
ten i’lân etti. Lâkin Fransız ve İngiliz mehâfil-i siyâsiyye ve vâkıf oldum. Kesret-i vecdimden kalbimde şedîd bir şâdlığın
iktisâdiyyeleri böyle bir fikr-i cedîd ile uyuşmayacaklarını ve husûlünden mest olarak gözlerimden yaş cârî olmaya başla-
bu teşebbüsün husûle gelmesine şiddetle mümânaat ede- dı. Cerîde-i ferîde-i Sırâtımüstakīm’in irsâl edileceği müjdesi
ceklerini kendi taraflarından sarâhaten bildirdiler. mahfil-i kalbimi ıtırlandırdı. Karanlıkta olan sarây-ı vücûdu-
Fransa matbûatı arasında bir makām-ı mümtâz ihrâz mu ışıklandırdı. Târümâr ve harâb olan imâret-i vicdânımı
etmiş olan Tan gazetesi Fransız mehâfilinin hükûmet-i Os- âbâd eyledi.
mâniyye’nin bu gibi teşebbüsâtına müsâade edemeyece- Feşâr-ı istibdadda ezilmiş olan rûhuma âb-ı hayât serpti.
ğini, otuz sekiz seneden beri devâm edegelen an’anât-ı ikti- Evet, efendilerim! “Maksadımız siyâsî değildir, hiçbir devle-
sâdiyyenin idâmesini talep edeceğini ve eğer bilfarz Paris’te tin toprağında gözümüz yoktur” buyurmuştunuz... Pekiyi!
bir müessese-i mâliyye bulunup da Türkiye nâzırının vaz’et- Ve lâkin başkalarının bizim toprağımızda, belki her zerre-
tiği şerâit üzere istikrâz akdine cesâret ederse umûm Fran- mizde iki olan gözleri sekiz açılmıştır. Mahvımıza var kuvve-
sızları böyle bir istikrâza karşı boykot yapmaya da’vet ede- leriyle çalışıyorlar, alel-husûs ma’lûmunuz olan istibdad...
ceklerini sarâhaten beyân etti. Hattıma âşinâ olunuz gelecekte birçok ma’lûmatı şâmil olan
Fransa Mâliye Nâzırı ise Câvid Bey’e yeni şerâit üzere mektuplar takdîm etmeyi ümîd ederim. Ve Sırâtu’l-müs-
akdedilen istikrâz senedlerinin Paris borsasında mübâdele takīm’in şeref-vusûlüne büyük bir şevkle muntazırım.
edilmesine rû-yı müsâade göstermeyeceğini açıktan açığa Şimdiye kadar oradan buradan elime geçerek mütâla-
söyledi. asından büyük istifâdeler ediyordum. Çok faydalı bir cerî-
Türkçesi, Fransızlar ve İngilizler demek istiyorlar ki: Os- de-i mübâreke olduğundan evvelinden âhirine kadar mütâ-
manlı milleti ne olursa olsun, ne gibi terakkıyât geçirirse ge- laasına çok müştâk idim. Mukaddemât-ı iştirâ ve iştirâkine
çirsin, ne gibi usûl ile idâre edilirse edilsin, biz şu memleketi meşgûl idim, ki mektûb-ı şerîfiniz vâsıl oldu; el-hak, eğer de-
dâimî bir esâret ve tazyîkāt-ı iktisâdiyye altında bulundur- sem ki istihkākın en a’lâ derecesine mazhar menem, doğru
maya azmetmişizdir!.. söylemişem.
Fakat Cenâb-ı Hakk’a şükür ki bu gibi teaddiyât modası
geçti. Osmanlılar Avrupa’da kendi haysiyet ve şân-ı millîle-
riyle mütenâsip bir mevki’ ahzettiler. Eski devrin bırakmış
olduğu gerek siyâsî ve gerek sâir her nevi’ esâret-i maddiyye AÇIK MEKTUP
ve iktisâdiyyeyi birer birer kırmaya aynı sebâtla azmetmiş- FÂZIL-I MÜTEFEKKİR
lerdir. Osmanlı kavmi ve Osmanlı kuvveti bugün muvâze- MUHAMMED ABDULLAH EFENDİ HAZRETLERİNE
ne-i düveliyye için istisgār edilmeyecek derecede büyüktür.
İşte bunun içindir ki Paris’te ve Londra’da rû-yı muvâfa- Sırâtımüstakīm’in 99 numaralı nüshasında “İttihâd-ı İs-
kat görmeyen Mâliye Nâzırımız Berlin’de, Viyana’da ke- lâm” serlevhasıyla tezyîn eylediğiniz makāle-i menkūlenizi
mâl-i şevk ve samîmiyyetle kabûl edilmiştir. İnşâallâh bugün okudum. Aşk-ı teâlî-i İslâm ile meşhûn olan kalbinizin sâni-
yarın yeni istikrâz senedâtının mezkûr şehirler borsalarında hât-ı latîf ü metîni olan o yazılar fakīrinizde de birtakım te-
kabûl olunduğu haberini alırız. fekkürât ve tahassüsât uyandırdı. Bunları, nukāt-ı nazarları-
‫عدو شود سبب خير گر خدا خواهد‬ mızın ittihâdı hasebiyle yine Sırâtımüstakīm risâle-i muhte-
remesini vâsıta ittihâz ederek arza cür’et eyliyorum...
Yine her sûretle kazanmış biz oluruz; hakīkī düşmanla-
Doğru sözler acıdır. Acı şeyler de müessirdir. Sözden de
rımızla hakīkī dostlarımızı tefrîk için bize böyle ibret-âmîz
maksûd te’sîr olduğundan teessür-yâb olanların tahammül
derslerin ehemmiyeti büyüktür.
eylemeleri îcâb eder.
[415] Evet; dediğiniz gibi ittihâd-ı İslâm Osmanlılığın en
kuvvetli bir istinâdgâh-ı hayâtı olduğu gibi, hayât-ı Osmanî
de bu ümniyenin husûlüne bir rükn-i ehemdir. Bu hakīkati,
MEKÂTÎB
Devlet-i Aliyye’de meşrûtiyet-i idâre ve hürriyet-i matbûat
NAHCIVAN’DAN MEKTUP
teessüs eylemesiyle vücûd-ı İslâm’da hâsıl olan hareket-i in-
‫من كه باشم كه بر آن خاطر عاطر كذارم‬ tibâh-perverâne pek parlak bir sûrette izhâr eyledi.
Her şeyde olduğu gibi, bu mes’ele-i mühimmede de ne-
!‫لطفها ميكنى اين خاك درت تاجها‬
tîceyi sâlimen elde etmek için mukaddimelerimizi rasîn ve e-
Mâye-i ümîdimiz, mâ-bihi’l-iftihârımız, istikbâldeki ka- sâslı kurmamız îcâb eder. Bu da bittabi’ Osmanlı hükûme-
ranlıklarımızın şems-i nûrânîsi, küre-i arza dağılmış bîçâre tinin te’mîn-i hayâtıyla kābil olacaktır. Bunun için de şüphe-
siz ki ittihâd-ı anâsır-ı Osmânî’nin esâsını ittihâd-ı anâsır-ı İs- riz ki buna lâyık olduğu derece-i ehemmiyeti verir. Bu e-
lâm teşkîl edecektir. Hâl ü mâzî bunu bize anlattı ve anlat- hemmiyetten göz yummak yalnız Osmanlılara değil bütün
maktadır. Demek oluyor ki bidâyeten yapmamız lâzım ge- İslâmlara bir tecâvüzdür. Hiçbir sâhib-i insâf ve iz’ân buna
len bir şey varsa o da Osmanlı müslümanları arasında 1( ‫إن‬ َّ ِ rû-yı muvâfakat gösteremez. Vâkıa “Din ve millet ikisi bir-
‫بعضا‬ ‫بعضه‬
ً َْ ُ ُ َْ َُّ
‫يشد‬ُ ‫المرصوص‬
ُ َْ ِ ْ
‫كالبنيان‬
َُْ َ ِ
‫للمؤمن‬
ِ ْ ْ ِ ِ
‫المؤمن‬
ْ
ُ َ ُ ) sırrını tecellî et- dir” kaziye-i siyâset-nümûnu bi-hakkın telkīn edecek vüs’-i
tirmektir. Evet, buna, bu netîce-i ulviyyeye vâsıl olur olmaz ihâtaya sâhib vâizlerimizin mikdârı mahdûd ise de biz şim-
bütün âmâl-i kalbiyyemizin, te’mînât-ı vicdâniyyemizin bir dilik medâr-ı tefrika olan mev’izalardan ferâgat eylemelerini
kisve-i maddiyyeye büründüğünü kemâl-i meserretle idrâk talep eyleriz. Dînî, siyâsî, ictimâî ve iktisâdî mev’izaları ıslâh
edeceğiz. Çünkü mevcûdiyet-i mülkiyye ve mevki’-i düve- olunacak medreselerimizin mahsûl-i irfânından bekleyece-
liyyemizin arzularımızın sâha-i zuhûra gelmesinde mühim ğiz.
bir âmil olacağı bedîhîdir. İşte, her şeyden, her teşebbüsten İşte, her şeyden evvel te’mîn-i menfaat eylemeyi düşü-
evvel tevessül edeceğimiz vâsıta-ı felâh Osmanlı İslâmlarının nen bu vâizler bulunduğu muhîtin efkâr ve hissiyâtını okşa-
iyice kaynaşıp sevişmesidir. yacak sözler söylemeyi, zannım bir zarûret-i maîşet olarak
Vâkıa hâlen hamdolsun pek o kadar mühim bir tehlike-i yapıyorlar. Bazen hüzün ve elem olan hâdisâtın zuhûru bize
nifâk görünmüyorsa da her küçükler büyükleri vücûda ge- bunu anlatıyor.
tirdiği ma’lûm-ı fâzılâneleridir. Binâenaleyh en küçük bir Artık dedikodunun, seylâbe-i taassub-ı câhilânenin sırası
şemme-i iğbirâr ve infiâl bizim için, hayâtımız için, hayât-ı olmadığı her türlü dehşet ve heybetle anlaşılıyor... Artık
İslâm için herhalde def’ olunmalıdır. Bu infiâllerin, bu hoş- muhtâç olduğumuz mesâî-i ittihâd-perverâneye bütün aşk-ı
nutsuzlukların geniş bir muhîtte olanlarının izâlesini müte- dînimizle sarılmamızın lüzûmu şiddet-i mehâfetiyle zâhir o-
fekkirîn-i âidesine terk ederek ben, yalnız burada görebildi- luyor. Artık her dimâğ-ı İslâm’a “Hayâtımız ittihâd-ı İslâm’-
ğim muhîtime âid bazı ma’kûs cereyânların def’ini merci- dadır” cümlesini en müdhiş kuvvetlerle nâ-kābil-i tezelzül
inden talep etmek isterim. Bunlar da Ramazânlarda etrâfa bir sûrette yerleştirmemiz ihtiyâc-ı eşeddi hergün tekevvün
eden ihtirâsât-ı siyâsiyye hâdisâtıyla kendini gösterdi.
yayılan ve efkâr-ı umûmiyye üzerinde mühim bir te’sîr icrâ
Bunu yerleştirmek kudret-i ilmiyyesini hâiz olmayanlar
eyleyen vâiz efendilerdir. Sözlerim tabîi umûmî değildir. Lâ-
bari fikirleri tağlît etmesinler.
kin şâyân-ı teessüftür ki büyük bildiğimiz bazı zevât da dâ-
Muhterem mütefekkir; siz, mezâhibin te’lîf ve ittihâdına
ire-i hitâbiyyeye girmekle vicdânımı kamçılıyor.
atf-ı nazar ediyorsunuz, cühelâ ise mesâlik arasına tohm-ı
Vâizler, daha doğrusu, maâliyât-ı dîniyyeyi telkīn etmek
nifâk ekiyorlar. Siz, bizde parlak bir istikbâl-i İslâm ümîdleri
vazîfesiyle muvazzaf olanlar hayât-ı İslâmiyye’de ehemmi-
uyandırıyorsunuz, onlar ufk-ı efkârımızı siyah bulutlarla ka-
yetli birer müessirdirler. Bunların efkâr-ı avâmda, hattâ ef-
rartıyorlar. Bu tezâd-ı mesâî ya bir tevakkuf yahud bir ce-
kâr-ı mutavassıtada ne kadar icrâ-yı nüfûz eylediklerini vazî-
reyân-ı ma’kûs tevlîd edeceği şüphesizdir...
felerini düşünmekle pek iyi anlarız. Her sözleri mezraa-i ef-
Demek ki mukaddime-i teşebbüsâtımız vâizlerimizdir.
kârda kolayca neşv ü nemâ bulur; kolayca dallanır, budak-
Bu vâdîde bir parça daha söz söylemek ta’mîk-i mülâhaza
lanır. Söz; mahal, mekân, zaman ve insan i’tibâriyle muh-
eylemek lâzım gelirse bu dâirelerde bulunan müftüler hattâ
telif muhtelif te’sîrât icrâ eylediği her akl-ı selîm huzûrunda
hâkimlerin de mahkûm-ı mütâlaâtımız olacakları âşikârdır.
müsellemdir. Muhterem, mu’temed bir zâtın sözleriyle, men-
Çünkü buralarda verilen mev’izalardan, vâizleri kendileri
fûr ve yalancı bir şahsın sözleri arasında pek büyük bir fark ta’yîn ettikleri cihetle, mes’ûldürler.
olduğu âşikârdır. Velev ki hakīkatte emr ber-aks olsun. [416] İşte, yukarıdan aşağı bast edegeldiğim silsile-i ef-
Şu mukaddimeciklerden maksadım zaten sizlerce de kârdan maksad şudur ki Makām-ı Meşîhat’ten hiç olmazsa
ma’lûm olan vâizlerimizin ehemmiyet-i mevkiiyye ve vazîfe- müftülere hâkimlere ısdâr edilecek bir emir ile bu gibi yol-
lerini anlatmaktadır. Vazîfe o kadar büyüktür ki 2( ‫الدين‬ ُ ّ suzlukların önü alınması husûsuna dâir sarf-ı mesâî edilme-
ِ َّ ) hakīkat-i bâhiresini icrâ eyliyorlar; mevki’leri o de-
‫النصيحة‬ sidir.
rece nâziktir ki lâbis oldukları kisve-i fâhire-i İslâmiyye ile Hâzım
kulûb-ı ümmette bir nokta-i ihtirâm kazanmışlardır. Lâkin va-
zîfe ne kadar mukaddes olursa olsun, mevki’ ne derece mü-
him bulunursa bulunsun bir iş ehlinin gayrıya tefvîz olundu
mu onu yastık yapacağı tabîidir. O halde netîce-i muntazara ARNAVUTLUK AHVÂLİ
aksü’l-amelden başka bir şey olamaz. Binâenaleyh intihâb-ı Tanîn refîkımızın İşkodra muhâbir-i mahsûsu yazıyor:
vâiz mes’elesi en müşkil bir iş olduğu gün gibi zâhirdir. Artık kolordu vazîfesini İşkodra vilâyetinde dahi ikmâl
Evet, vâizlerin intihâbı meb’ûsların hüsn-i intihâbı kadar etmek üzeredir. Buka, Mid, İşkodra, Merdita ve İşkodra ma-
güçtür. Bunların geçen seneler gibi olmayacağını yeni ve lisörlerinin silâhları kâmilen toplandı. Kolordu Temmuz’un
gayûr Şeyhülislâmımız hazretlerinden bekleriz ve ümîd ede- yirmi dördünden i’tibâren Leş, Tiran, Elbasan, Manastır isti-
kāmetinde tedrîcen ileri harekete başladı. Îfâ-yı vazîfe ede-
rek onbeş güne kadar Manastır’a muvâsalatı ümîd olunur.
1
(‫ )المرصوص‬kelimesi olmaksızın, Buhârî, Sahîh, Kitâbü’s-Salât, 87. İşkodra vilâyeti ahâlîsinin üçte ikisi hıristiyan olduğu ve
2
Suyûtî, Câmi’u’s-Sağîr, 2490. ecnebî papazlarının teşvîkātı-ı dâimesi eksik olmadığı halde
pek şâyân-ı takdîr bir sûrette evâmir-i hükûmete itâat ede- dıya sermâye-i makāl olduğu hatırlardadır. Mûmâ-ileyh bu
rek cedden Osmanlı oğlu Osmanlı olduklarını isbât ettiler, kere kıt’a-i askeriyesine avdet eylediğini haber aldım ve
bütün silâhlarını teslîm eylediler. Kıtaâtı Temmuz sıcağında kendisiyle mülâkat eylemeyi faydalı addeyledim. Aramızda
dere tepe gezmekten, meşâkk u mezâhime giriftâr olmak a- cereyân eden muhâvereyi aynen yazıyorum.
zâbından kurtardılar. Papazlar vesâit-i maddiyyeleri sâyesin- Ben – Sûret-i firârınızı anlayabilir miyim?
de gaflet-i mâziyyemizden bi’l-istifâde bu havâlî halkının di- Zâbit – Müfrezemde bulunan bir neferin muğâyir-i ter-
yânetini tebdîle muvaffak olmuşlar ise de Osmanlı pâdişâh- biyye-i askeriyye tecâvüzâtından dolayı muğber oldum. Mâ-
larına, Osmanlı hükûmetine vatanına olan muhabbet-i irsiy- fevkim olan kaymakama şikâyet ettim. Tecziyesi cihetine gi-
yelerini ihlâle, âdât-ı kavmiyyelerini tağyîre kādir olamamış- dilmedi. Bittabi’ efrâd arasında haysiyyet-i âmirânem kal-
lardır. Her tarafta bunların ta’kîb ettikleri makāsıdın istihsâli madığından izzet-i nefsim ilcâsıyla firâra mecbûr oldum.
için ihtiyâr ettikleri fedâkârlığın âsâr-ı fi’liyyesi nazara çarpı- – Hîn-i firârda nerelere gittiniz ve ne yolda muamele
yor. Her yerde birçok kiliselere, nâ-mahdûd papazlara, şe- gördünüz?
hirde mekteplere, eczâhânelere, fotoğrafçılara ve bazı bü- – Evvelâ Tunus’a, bilâhare Fas’a gittim. Gittiğim yer-
yük köylerde de nâdiren mekteplere tesâdüf olunur. İpala- lerde ahâlî-i İslâmiyye tarafından son derecede hürmet ve
aypala köyünde altı yedi sene evvel Avusturya hükûmeti riâyete mazhar oldum. Hele Faslıların Osmanlılara karşı
tarafından inşâ olunan bir mektep köylüler tarafından ihrâk besledikleri hissiyât-ı kalbiyye bugün her türlü ta’rîf ve tas-
olunmuştur. Köylerde kiliselerin bazı mevcûd olmayan pa- vîrin hâricindedir.
pazlarının nerede oldukları suâline karşı sılaya, Avusturya’- Fas’ta bir müddet kaldıktan sonra on lira maâşla ve mu-
ya veya İtalya’ya gitti diyorlar! Bu kadar gayret ve fedâkâr- allim sıfatıyla Fas ordusuna dâhil oldum.
lığa mukābil halk Hıristiyanlığı pek azca öğrenebilmiştir. – Fas’tan ne sûretle infikâk olundu. Ve ne sûretle tekrâr
Yeminleri, âdetleri, âdât-ı İslâmiyyeleriyle, merbûtiyet-i kal- kıt’a-i askeriyenize avdet ettiniz?
biyyeleri hâlâ eski haldedir. İsimleri Nuh Marko, Nikola – Fas ordusunda benden başka Türk olarak on sekiz ka-
Mehmed, Nik Ali, Ahmed Con ve ilh. gibidir. dar zâbit bulunuyor idi. Ahîren akdolunan el-Cezîre Kon-
İnsan buralarda beygirler üzerinde karınca gibi gidip ge- gresi mûcebince Fas ordusununda muallim zâbitânın Fran-
len, öteyi beriyi mütemâdiyen dolaşan papazlar arasında sız olması meşrût olmasından dolayı hâli Fransa hükûmeti
birkaç sarıklı görmek arzu ediyor. hoş görmeyerek Düvel-i Muazzama’nın muvâfakatıyla hü-
kûmet-i mahalliyyeden ecnebî zâbitlerinin ihrâcını nota ile
talep etti. Bunun üzerine Fas hükûmeti kerhen biz Osmanlı
Sırâtımüstakīm
muallimlerini ordudan ihrâc ve cümlemizi bir vapura müref-
Şu satırları okuyup da müteessir olmayan müslüman fehen irkâb etti. Biz İskenderiye’ye gitmek üzere yola çıktık.
bulunmaz zannederiz. Zira gaflet sâyesinde birçok müslü- Vapurumuz Trablus limanına geldiğinde vâli ve kumandan
manların başka dîne çevrilmesi mes’ûliyeti bütün hey’et-i ic- Hüsnü Paşa’ya bir arîza göndererek cezâdan affımla bera-
timâiyye-i İslâmiyye’ye âittir. Lâkin herkesten ziyâde şu ber vapurdan çıkmaklığıma ve kıt’a-i askeriyyeme iâdeme
mes’ûliyet bizim ulemâmıza terettüb eder. Bunların gafleti müsâade olunmasını istirhâm eyledim. Kumandan-ı müşâ-
netîcesidir ki bugün bir kısım kardeşlerimiz bu dîn-i mübînin run ileyh hazretleri tecziye edilmeyeceğimi ve kıt’a-i askeriy-
füyûz-ı nûrânîsinden mahrûm bulunuyorlar. Uyanıp gayret yeme iâde olunacağımı bildirdi. Ben de vapurdan çıktım ve
ve faâliyete gelecek yerde maatteessüf bu gaflet hâlâ devâm kıt’ama avdet ederek el-yevm mukaddes vatanıma îfâ-yı
ediyor. İşkodra gibi mühim bir vilâyette birçok papazlar do- hizmet etmek vazîfesine tekrâr nâil oldum. Bundan dolayı
laşıp durdukları halde bir sarıklı görülememesi ne kadar şâ- Cenâb-ı Hakk’a ale’t-temâdî arz-ı şükrân etmekteyim.
yân-ı teessüftür. Ulemâmızın kemâl-i ehemmiyetle nazar-ı – Fas hükûmetinin ordusu hakkında mütâlaanızı suâl e-
dikkatlerini celb ederiz. debilir miyim?
[417] Fas ordusu efrâdı mert ve şecî’ ve İslâmiyet’e
muhib kimselerden müteşekkildir. Ordunun faâliyetine son
FRANSA FAS’I
derecede gayret olunmaktadır. Faslılar kat’iyyen Fransız ter-
NASIL YUTUYOR? biyesine meyl göstermiyorlar. Hatta Fransızlara bir nazar-ı
nefretle bakmaktadırlar. el-Cezîre Kongresi mûcebince Fran-
İkdâm refîkımızın Trablusgarp muhâbir-i mahsûsu yazı- sa’dan otuz muallim zâbit gönderilmiş ise de Faslılar bu zâ-
yor: bitleri orduya yerleştirmeyerek merkezde teşkîl olunan dört
Geçen Kânûnisânî içinde Trablusgarp–Tunus hadd-i fâ- yüz kişilik bir tabura yerleştirmişlerdir. Gerek askeri ve gerek
sılında Fransızlar tarafından vukūa gelen tecâvüzâtın men’i ahâlîsi yedinde bulunan esliha son sistem serî’ ateşli tüfenk-
zımnında sevkolunan müfreze-i askeriyye zâbitânından lerdir. Bunun için Fas kuvve-i müsellaha hâlinde bir hükû-
Mektepli Boşnak Mülâzim Sâlih Efendi’nin bazı esbâbdan mettir, denilse mübâlağa edilmemiş olur.
dolayı atıyla, eslihasıyla beraber Tunus’a ve oradan da – Fas’ta maârif ne derecelerdedir?
Fas’a firâr eylediği o zaman Avrupa ajanslarının teblîgâtına – İşte bu suâliniz beni ağlatacak, Fransa merkez-i me-
atfen bilcümle cerâid-i Osmâniyye’de yazıldığı ve uzun uza- deniyyet ve maârif olduğundan Fas’ta dahi maârifi terakkī
ettirmesi îcâb ederse de el-yevm Fas’ta, maârif nâmına hiç- MATBÛAT

bir şey yoktur. Maahâzâ emîr-i hâzır ile kabine maârifin ve 10 TEMMUZ MÜNÂSEBETİYLE
umûr-ı nâfianın ve ordunun terakkī ve tekemmülü için son
Âlem-i İslâm’ın en yaşlı ve en ciddi gazetelerinden Kı-
derecede ibrâz-ı mesâî eylemektedirler. Bunun için bugün-
rım’da münteşir Tercüman 10 Temmuz münâsebetiyle, mü-
lerde hükûmet beş milyon liralık bir istikrâz akdetti. Bu para
tâlaât-ı âtiyyede bulunuyor:
memleketin umûr ve husûsât-ı mühimmesine sarfolunacak-
Osmanlı’da hürriyet ve meşrûtiyet ikinci senesini ikmâl
tır. Meblağ-ı müstakraz mâ-vudıa lehine sarfolunduğundan
ile üçüncü sene-i devriyesine girdi. Şu iki senede Osmanlı-
Fas bir müddet sonra cihâna gıpta-bahş olacak derece te- ların büyük muvaffakıyetleri hiç inkâr olunamaz; düşmanlar
rakkıyâta nâil olacaktır. Zira Faslılar terakkī ve tekemmülü bile bunu tasdîk ediyorlar.
arzu eden zeki bir millet efrâdından olduklarını göstermek- Bosna Hersek ve Bulgaristan mes’eleleri hallolundu;
tedirler. Yemen ve Makedonya bozgunluğu götürüldü, Arnavut-
– Emîr-i hâzır ile Emîr-i sâbık arasında ne gibi fark var- luk’ta silâhlar toplanıyor; Arnavutlar’dan nizâmen asker alı-
dır. Ve bu babda ahâlî-i mahalliyyenin efkârı ne merkezde- nıyor; başsızlığa meydan bırakılmıyor; istibdaddan lezzet al-
dir? mışların ve basîretsizlikleri ile teceddüd ve teâlîden havf e-
– Emîr-i lâhık hüsn-i niyyet ile Faslıların terakkīsine bezl- denlerin hareket-i irticâiyyesine meydan verilmedi; teb’a-i
i mesâî ediyor. Hele Türkiye’ye karşı beslediği hissiyât-ı hıristiyâniyyeye tam hukūk verilip bunlardan dahi asker a-
kalbiyye ve râbıta-i İslâmiyye bâis-i şükrân bir derecededir. lındı; cümlesi oldukça memnûn, devlete ve Osmanlılığa rabt
Emîr-i sâbıkın sefâhete kapılmış bir kimse olduğunu söyle- edildi; ordu mükemmel sûrette tensîk edildi; bugün açılır ise
mektedirler. harbe hazır 21 kıt’a büyük küçük harp gemileri meydana
– Fas’ta bulunduğunuz müddet içinde Fas’ın istiklâli konuldu; umûr-ı mâliyye bir derece yoluna girdi; Avru-
hakkında ne gibi bir fikir edinebildiniz? pa’nın iktisâdî ve siyâsî emniyet ve rağbeti kazanıldı. Bunlar
– Fas’ın istiklâli ve hükûmeti pây-dâr olacaktır. Bunu az muvaffakiyet değildir.”
isbât etmek için iki nazariyye vardır: birincisi Fas’ın mevki’-i Bulgaristan’ın yaramazlığından biraz bahs ettikten sonra
siyâsîsi nokta-i nazarından ne taksîme müsâid ve ne de bir siyâset-i umûmiyye-i hâriciyyemize geçerek şöyle diyor:
kimse tarafından istîlâsı mümkündür. Zira buna devletler ta- “Siyâsiyât meydânında Osmanlıların tuttukları mevki’
rafından muvâfakat olunamaz. Bundan dolayı Fas hükû- pek metîndir; bî-taraftırlar. Bu bî-taraflığın muhâfazası en
meti yaşar ve istiklâlini muhâfaza eder. İkincisi birinci şıkta güzel politika olduğunu bu sütûnlarda çok defa yazmış idik;
îzâh olunan esbâbdan dolayı Fas hükûmeti hâliyle kalacak bu defa fikr ü nazarımızın tamamıyla musîb olduğunu İstan-
ve bu fırsattan bi’l-istifâde Faslılar terakkī ve kesb-i kuvvet bul gazetelerinde gördük. Devlet-i Osmaniyye’nin üç devlet
edecek kendi hukūklarını kendileri muhâfaza eyleyecekler, ittifâkına iştirâk ettiği rivâyetlerini tekzîb ederek İstanbul
istiklâllerini muhâfazaya muvaffak olacaklardır. Bu kuvvetin gazeteleri ve bâ-husûs Tanîn refîkımız Devlet-i Aliyye’nin
tekemmülü de, eğer şimdiki faâliyyet ve arzu devâm ederse hiçbir ittifâka iştirâk etmeyeceğini açıktan açığa yazdı. Evet
nihâyet on sene sonra netîcelenmiş olacağı istidlâl olunu- böyle lâzımdır. Fakat Osmanlı kuvvetinin üç devlet ittifâkına
yor. Ve umûm Faslılar da bunu anladıklarından ona göre girmemesi bunu istemeyen sâir devletlerin Osmanlı hukū-
bezl-i mesâî ve fikr eylemektedirler. kuna tecâvüz etmemesiyle mukayyeddir. “
– Faslılar Almanya ile İngiltere’ye karşı ne vaziyette bu- Evet, Osmanlı hukūkuna tecâvüz etmemeleriyle...
lunuyorlar?
– Faslılar bunlara [Faslılara bunlar!] telkīn-i efkârdan ge-
ri kalmamaktadırlar. Fransızlar da Alman ve İngiliz fikrinin [418] Hafta Ta’tîli Mes’elesi
yerleşmesini kat’iyyen iste[me]mektedirler. Fakat Faslılara Selanik’te münteşir Rumeli refîk-ı muhteremimiz, Cuma
gelince yalnız Fas Faslıların olmalı ve Fas istiklâli her şeyden ta’tîlinden bâhis baş makālesinde diyor ki:
emîn bulunmalı diyerek çalışıyorlar. Memleketimizde öteden beri İslâm tüccâr ve amelesi için
– Faslıların meşrûtiyet ve hükûmet-i Osmâniyye’ye karşı yevm-i istirâhat yoktur. Filhakīka şerîatimiz kimseyi adem-i
perverde ettikleri hissiyât ne merkezdedir? sa’ye icbâr etmez. Herkes istediği kadar çalışır. Fakat mede-
– Faslılar inkılâb-ı Osmânî’yi ve meşrûtiyeti son derece- niyet-i hâzıranın aldığı şekl-i mesâî, insanların mutlaka bir
de takdîr ederek ve şâyân-ı taklîd bir inkılâb olduğunu li- yevm-i istirâhate nâil olmasını mecburî kılıyor. Gayrimüslim
sân-ı sitâyişle söyleyerek Türkiye’nin terakkıyâtını ve kuvve- vatandaşlarımız bu istirâhatten tamamıyla müstefîd oluyor-
tinin tezâyüdünü her dâim arzu ve temennî etmektedirler ki lar. Onlarla bir seviye-i sa’yde bulunabilmek için çalışan İs-
netîcesinde kendilerinin de nâil-i felâh ve necât olmayı on- lâm erbâb-ı mesâî ise, bundan mahrûmdurlar.
dan ümîd eylemekte olduklarını beyân etmektedirler. İşte, artık bilâ-ârâm çalışmayı sıhhat-i bedeniyyeleri için
Burada mülâkata nihâyet vererek ayrıldım. Şu muhâve- muzır gören Selanik İslâm tüccâr ve müstahdemîni hiç ol-
re Faslıların Türkiye hakkında besledikleri hissiyâta bir nu- mazsa Cuma günü ta’tîl-i mesâî etmek istediler, bunun için
mûne teşkîl edeceğinden şâyân-ı teşekkürdür. yevm-i te’diyyenin tebdîli lâzım geliyordu. Hükûmetin itti-
hâz ettiği tedbîr-i müstahsen üzerine bu mes’ele, tüccâr ve
müstahdemînin arzusu dâiresinde hallolunmak üzeredir.
Mesâil-i ictimâiyyenin mühimlerinden ma’dûd hafta ta- tına kadar şu sülâleye mensûb bütün şâhlar memleketin
tîli mes’elesi yavaş yavaş bizde de sahâif-i matbûata geçme- bilcümle vâridâtını yalnız kendi zevk ve safâlarına, kendi ke-
ye başladı. Ekseriyet ahâlîsi Müslüman olan bir devlet-i İs- yif ve heveslerine sarf ederek memleketin âtîsini kat’iyyen
lâmiyye’de, “Gayrimüslim vatandaşların hafta istirâhatin- düşünmüyorlardı. Muzafferüddîn Şâh zamanına gelince bu
den müstefîd iken, müslim kardeşlerin mahrûm olması el- zât da İran’ı bilerek Rusya’ya sattı ve beytülmâlden birçok
bette, hiçbir sûretle tecvîz olunamaz. Hükûmât-ı merkeziyye paralar alarak Avrupa’da fısk ü fücûra sarfetti.
velev ki muvakkaten olsun iki ta’tîl günü tanıyarak hatâlı bir İşte bu gibi hıyânet ve teaddiyâtın netîcesi olarak bugün
yola saptı. Lâkin ümîd-vârız ki yakında bu mühim mes’ele İran elden gidiyor. Şimdi İran’ı düşmanların savletinden
merciince lüzûmu derecesinde düşünülüp, hiç olmazsa, esâ- kurtarabilecek ne askeri var, ne parası, ne de sâir muhtâc
sen bir sûret-i halle iktirân eyler. olduğu şeyler.. Rus ve İngilizlerin ise niyetleri ma’lûmdur:
Bunlar, İran’ı taksîm etmekten başka birşey düşünmüyorlar
maâzallâh böyle bir hâdise vukū’ bulursa bu hâl İran’ın ecâ-
Yine Mısır Mes’elesi
nib eline düşen diğer İslâm memleketlerinin hâline gelmesi-
Geçenlerde İngiltere avâm kamarasında Mısır’dan bahs ni intâc edecektir ki İslâmiyet’in İran’da mahvolacağına ar-
açılmış idi de Hâriciye Nâzırı Mister Grey takrîben şöyle de- tık şüphe etmemelidir.
mişti: Bizim burada bulunmaklığımız her ne kadar hukūk-ı Buna çâre aramak vazîfesi cümleden ziyâde ulemânın
beyne’l-milel kavâidine tamâmen uymazsa da hakk-ı karârı- uhdesine terettüb ediyor. Lâkin maatteessüf ulemâ-yı İra-
mız vardır. Biz kavâide değil, hakāyıka bakarız. Mısır’ı her niyye çâre mes’elesine geldikte “İslâmiyet İran’ı hıfzeder”
cihetten ıslâh ettiğimiz göz önündedir. Her ne kadar aleyhi- demekten başka bir şey düşünmüyorlar. Halbuki İslâmiyet
mize avuç avuç tohm-ı fesâd ekilmekte ise de, biz bunlara İran’ı değil, kuvvetli İran İslâmiyet’i muhâfaza edecektir.
hiç ehemmiyet vermeyerek, Mısır’dan çıkmayacağımızı i’lân Farz edelim ki el-ân bütün İranîler Selmân ve Mikdâd gibi
ediyoruz ve bundan mütevellid bütün mes’ûliyeti üzerimize mukaddes ve zâhiddirler; acaba bu kadar Selmân ve Mik-
alıyoruz.” dâdlar eslihasız, parasız, ilimsiz ve ma’lûmatsız İslâm’a ve
Bu münâsebetle Kırım’daki Tercüman refîk-ı muhtere- İran’a ne menfaat te’mîn edebilirler?
mimiz âtîdeki kısa, fakat pek açık ve pek doğru mütâlaayı Lâyiha sâhibinin akīdesince İran için yegâne çâre-i ha-
ilâve ediyor: lâs hemen sülâle-i Kaçariyye’yi hal’ ederek İslâmiyet’in bi-
Siyâsiyât âleminde va’de vefâ yoktur. Müteveffâ Glad- dâyetinde olduğu gibi bir hükûmet-i âdilenin te’sîsinden ve
stone Mısır’dan çıkacağız diyordu, Gray bunun aksini söylü- bütün efrâd-ı milletin gâzî olmasından ibârettir!
yor. Zaten hukūk topuza bağlıdır.
Hindlilerin İngilizler Hakkındaki Efkârı

İran ve Almanya
Hind Suvarciya’dan:1 İngiliz! İngilizler kim oluyormuş?...
Bombay’da münteşir Hablü’l-Metîn gazetesi İran ile Al- Evet, bu memleketin hâkimleri!.. Lâkin nasıl olmuş da bize
manya arasıdaki münâsebâta dâir neşrettiği bir makālesine hâkim olmuşlar? Esâret zincirlerini bizim boynumuza taka-
beyânât-ı âtiyye ile hitâm veriyor: rak; âdât ve an’anât-ı kadîmemizi kûşe-i mensiyyete atarak,
1. İran devleti bir istikrâz-ı dâhilî ile iktifâ etmeli, bizi silâh kullanmak melekesinden büsbütün mahrûm bıra-
2. Saraya âid bütün mücevherâtı satıp ıslâhât-ı idâreye karak bu gayeti istihsâl etmişlerdir.
sarf eylemeli, [419] Ey Hindli kardeşler, görmüyor musunuz? Ki bize
3. İstikrâz-ı hâricîye mecbûriyet hissolunduğu takdîrde zinâyı ta’lîm ettiler, evlerimize girdiler, karılarımızı fenâlığa
istikrâzı Almanya’dan yaparak, evvelâ mevcûd olan bütün sevkettiler. Yazıklar olsun! Hâk-i pâk-i Hind o mert evladın-
düyûn-i ecnebiyyeyi edâ etmeli ve sâniyen bahr-i Hazar ile dan büsbütün mü mahrûm kaldı? Memleketin kahraman
bahr-i Fâris arasında büyük bir demiryolu inşâ eylemeli, evlâdı erkekliğinden, erkekliğin muktezâsı olan gayretten,
4. Her ne olursa olsun İranîler Almanya ile i’tilâf etmeli hamâsetten bî-vâye tavâşîler gibi cebîn, miskîn mahlûklar
ve mümkün ise ittihâd mes’elesinden vazgeçmemelidir. sırasına gelerek vazîfe-i hamiyyetlerini tanımaz, bir azâb-ı
dâimî içinde ölümü tercîh eder, memleketlerini kurtarmak
için hiçbir eser-i hareket göstermez mi oldular? Ey Hindliler,
Mühim Bir Lâyiha ey kahramanların evlâdı! Nasıl oluyor da İngilizlerden kor-
Tahran’da münteşir İran-ı Nev gazetesi sâhibi Neyyir E- kuyorsunuz? Onlar ilâh değil â. Sizin gibi insandır. Daha
hak Tebrîzî tarafından yazılıp İran müctehidlerine gönderilen doğrusu insaniyete saldırır vahşîlerdir..”
mühim bir lâyihayı neşrediyoruz; sülâle-i Kaçariyye’nin Yecnatar2 (Asr-ı Hâzır)’dan: Hindliler elele verir de bo-
İran’da devâm ve bekāsı mes’elesi bahsinde diyor ki! yunlarındaki esâret boyunduruğunu silker atar, istiklâle nâil
Şu sülâle İran zimâm-ı umûrunu eline aldığı günden
beri İran daima tedennî etmektedir. Bu tedennînin, ma’lûm
olduğu üzere, yegâne sebebi de sülâle-i mezkûrenin sû-i
1
(‫ )سوارجيا‬şeklinde yazılmıştır.
2
idâre ve teaddiyyâtıdır. Nâsırüddîn Şâh’ın evâhir-i saltana- (‫ )يجناتار‬şeklinde yazılmıştır.
olursa bu kendilerinin hakkı değil midir? İngilizler bu husûs- Câmiu’l-Ezher’in ıslâh ve tanzîm olunacağından matbû-
ta şikâyet edebilirler mi? Hindli istiklâlini bütün dertlerinin at-ı İslâmiyye birkaç senedir bahsetti. Fakar bir şey çıkmadı,
devâsı olmak üzere telakkī ediyor da bu maksada vüsûl için inşâallâh bu sefer, tanzîmât yalnız kağıt üzerinde kalmaz.
kan deryâlarında yüzüyor. İngiltere’nin Hindlere galebesi Donanma-yı Osmânî İânesi – Mısır gazeteleri birçok de-
mâzînin esâtîrine karışmış bir hurâfeden başka bir şey defalar, hükûmet-i Osmâniyye donanmasına muâvenette bu-
ğildir. lunmanın Mısırlılar için bir vazîfe olduğunu ve hatta Mısırlı-
Gücerat cerîdesinden: Bu gazete de Hindlilerin sene-i lar arasında cem edilecek iâne ile Osmanlı donanmasına
cedîdesini tebrîk ederken ecânibin zulmü artık dikiş tuttura- “Mısır” nâmında bir sefîne ihdâ edilmesini mutazammın bir-
mayacağını söylüyor da “Ey mübârek toprak, bir zamanlar çok satırlar yazmışlardı. Osmanlı donanmasına ihdâ edile-
o kadar âsmân-pervâz iken bugün kafesteki kuş gibisin. cek olan bu sefîne Mısırlıların Osmanlı muhârebât-ı bahriy-
Senin o iki kahraman evlâdın olan doğruluk, hubb-i vatan yesine ve bilhassa son Navarin Seferine iştirâklerini te’yîd
acaba öldü gitti mi? Yoksa zâlimler seni ne halde bulun- edecek bir hâtıra teşkîl edecektir. Mısırlılar Hicaz Demiryolu
duğunu bilmeyecek kadar meslûb-ı şuûr mu ettiler?” diyor. hakkında olduğu gibi Donanma-yı Osmânî için de her türlü
Kal cerîdesinden: Biz çobana muhtaç bir koyun sürüsü fedâkârlığı ihtiyârdan çekinmemeye hazır bulundukları ci-
değiliz. Biz de vatanı, dîni, kahraman evlâdı, erbâb-ı siyâse- hetle burada iâne dercetmek için bir şu’be-i mahsûsa küşâdı
ti, askeri olan belli başlı bir kavmiz ki bunları İngilizlerle ihti- hakkında Tanîn refîkımız Donanma Cem’iyeti merkez-i u-
lâtımız sâyesinde kazanmadık. Evet, medeniyet-i hâzırala- mûmîsinin nazar-ı dikkat ve ehemmiyetini celbediyor.
rıyla iftihâr eden İngilizlerin ecdâdı zalâm-ı behîmiyyet için- Gönül isterdi ki bütün kıtaât-ı İslâmiyye Mısır kıt’ası gibi
de, cehâlet içinde kulaç atarken bizler ukūl-i selîme, efkâr-ı ibrâz-ı hamiyyet etsinler. Vahdet-i İslâmiyye ancak bu gibi
âliyye sâhibleri idik, elbette günün birinde bu mukaddes himmetler sâyesindedir ki fi’len vücûd bulacaktır.
memleketlerimiz eski sîretini, eski şa’şaasını istirdâd edecek- Verdânî – Şehîd-i hürriyyet İbrahim Verdânî’nin i’dâmı
tir. İşte o kadar işkencelere rağmen aramızda çıkan kahra- münâsebetiyle bütün mekteb ve medrese talebesi siyah el-
manlarımız!.. biseler giyerek mâtem tutuyorlar.
Birçok evlerin duvarları üzerlerine “Mısır Mısırlılarındır.
Yaşasın Verdânî’nin arkadaşları!..” diye yafta yapıştırılmış-
ŞUÛN tır.
Verdânî’nin Refîkları – Butros Gali Paşa’nın kātili Ver-
Devlet-i Osmâniyye: dânî ile birlikte tevkīf edilerek berâet kazanan ve artık Mı-
Hicaz Demiryolu’na ve Medîne-i Münevvere’ye Taarruz sır’da tahsîl etmeyerek İstanbul’da ikmâl-i tahsîl arzusunda
– Evvelce bir kabîle şeyhi iken, fenâ ahvâl ve harekâtından bulunan dört Mısırlı gençten üçü Mekteb-i Tıbbiyye’ye ve
dolayı Mekke-i Mükerreme imâret-i celîlesince mansıbından birisi Hendese-i Mülkiyye’ye kayd u kabûl edilmiştir. Hilâ-
azl edilmiş olan Ahmed Halil nâmında birisi başına topladı- fet-i muazzama-i İslâmiyye’yi hâiz devlet-i Osmâniyye me’-
ğı birkaç yüz atlı ile evvelen Hicaz Demiryolu’na ve ba’dehû mûrlarından zaten böyle hareketler bekleriz.
Belde-i Tayyibe’ye hücûm cür’etinde bulunmuşlardır. Bitta-
bi’, asâkir-i mansûre-i Osmâniyye, Ahmed Halil ve avenesi- Rusya:
nin hücûmunu çarçabuk def’ eylemiştir. Lâkin bizce mes’e- Rusya Müslümanlarında Terakkī-i İktisâdî – Vakit refî-
lenin asıl şâyân-ı teessüf ciheti bu muhâcimlerin hâriku’l- kımızda okunduğuna göre son vakitte müslümanların bu-
âde gafletleridir. Bugün âlem-i İslâm her zamandan ziyâde harlı değirmenleri hayli çoğalmaya başladı. Meselâ Trovs-
ittihâda muhtaçtır. ki’de Yavuşeflerin, Aktobe’de Müslüman şirketin, Kazan’da
Hicaz Demiryolu o ittihâda hizmet edebilecek bir âlettir. Sâbiteflerin, Simi’de Mûsî’nin, Osa’da Mansurofların, Çal-
Osmanlı askeri, el-yevm, âlem-i İslâm’ı az çok müdâfaa e- li’de Halfinlerin büyük büyük buharlı değirmenleri vardır.
debilecek yegâne ordudur. Makāmât-ı mübâreke ise, o âle- Acaba bizim memâlik-i Osmâniyye’de müslümanların kaç
min kalb-gâhıdır. Bu böyle iken bilemeyiz ne derin cehâlet büyük buharlı değirmenleri vardır?
ve gaflet lâzımdır ki Müslim ismini taşıyan bir şahıs, iğfâl-kâr Müslüman Vâizleri Aleyhine – Rusya’da müslüman ule-
birtakım laflar neşr ü işâa ile avene toplayarak, o vâsıta-i it- mâsından bazıları emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i ani’l-münker
tihâdda, o müdâfiîn-i âlem-i İslâm’a, o merkez-i muvahhi- emr-i celîline ittibâen, neşr-i dîn-i Muhammedî’ye çalışmak-
dîne taarruz cesâretinde bulunulabilsin! ta oldukları Rusya Dâhiliyye Nezâretince istihbâr kılınma-
Câmiu’l-Ezher – Mısır müessesât-ı ilmiyyesinden Câmi- sıyla, bu gibi harekâtta bulunanların derhal ahz u girift ile
u’l-Ezher için yeni bir kānûn tanzîm edilmekte olduğunu ha- mahkemeye tevdî’ edilmesi, bütün Rusya vilâyeti vâlîlerine
ber vermiştik. emr ü ta’mîm olunmuştur.
Son postadan aldığımız Mısır cerâidinin ahbârına naza- Ne insâf, ne adâlet ve ne kadar da Nasrâniyet’e i’timâd
ran derdest-i tanzîm olan kānûn-ı cedîd ikmâl olunmuştur. değil mi?
Yeni kānûn, Câmiu’l-Ezher’e müteallik kâffe-i mevâddı şâ-
mildir. Kānûn-ı cedîd Kavânîn Meclis-i Şûrâ’sına verilecek, Hindistan:
meclisin re’yi ahz olunduktan sonra Hidiv’in tasdîkıyle mev- Hindistan Harekât-ı İhtilâliyyesi – Hindliler arasında İn-
ki’-i tatbîke vaz’ edilecektir. gilizlere karşı adâvet ve husûmet tezâyüd etmektedir.
Bütün Hindliler İngilizlerin Hindistan’dan çıkmalarını is- yazmıştık. Müstevfi’l-Memâlik taht-ı riyâsetinde bulunan ka-
tiyorlar. Bunun için bir kıyâm-ı umûmu hazırlamak üzere- bine, ihtilâlâtın önünü almak için Osmanlı hükûmetinin
dirler. Şu kadar ki müslümanlar bu harekete iştirâkte henüz izince giderek, Tahran’da silâh toplamak istedi. Bunun üze-
mütereddiddirler. İngilizlerin Hindistan’da ikāme-i hâkimi- rine şehirde gürültü ve nizâ’ arttı. Hükûmet idâre-i örfiyye
yetlerine yegâne medâr olan da bunlardır. Hindu kadınları i’lân ederek mukābelede bulundu. Lâkin bununla da iğtişâş
bile şu hareket-i milliyyeden geri kalmıyorlar. Ez-cümle Ben- basılmadı: milliyet-perverân hükûmete karşı açıktan açığa
gale şehrinde İngiliz polisi tarafından bir kadın elde edilmiş- i’lân-ı cidâl eylediler.
tir. Kadın taharrî [420] edildikte elbisesinin altında birçok va- Ateş açılmadan evvel Almanya sefîri ve Osmanlı sefâret
tanperverâne manzûmeler bulunmuştur ki bunlarda Hind- me’mûrîni, ıslâh-ı beyne çalışmışlarsa da hükûmet tavassutu
lileri kıyâma ve hukūk-ı milliyyelerinin ahz ü istirdâdına teş- kabûl etmemiştir. Nihâyet hükûmet askeriyle fedâîler çarpı-
vîk ve tahrîk ediliyorlar. Bunun üzerine kadın derdest edile- şarak, meşhûr Settâr Hân mecrûh düşmüş ve bilcümle fedâ-
rek habsolunmuştur. îler teslîm-i silâha mecbûriyet görmüşlerdir. Müsâdemede ta-
Müslüman Kongresi – Geçenlerde Dehli’de in’ikād eyle- rafeynden 38 kişi şehîd olmuştur.
miş Müslüman Kongresi’nin mukarrerâtı Mısır gazetelerinde Alman cerâidi Tahran hükûmetinin cesâret ve gayretini
manzûrumuz olmakla aynen derceyliyoruz: 1) Hind’in ule- medhediyorlar. Rus matbûatı ihtilâlin daha yatışmamış ol-
mâ Cem’iyeti Hind müslümanlarının bilcümle umûr-ı dîniy- duğunu iddiâ eyliyorlar.
yesinde merci’ ve merkez olacaktır; 2) Hind’de dîn-i İslâm’ı Almanya ve Osmanlı sefâretinin ıslâh-ı beyne çalışması
neşr ve ahvâl-i müslimîni ıslâh kasdıyla va’z u nasîhatlar Rusların hiç hoşuna gitmemiştir, Novoye Vremya Alman ve
etmek, kitaplar dağıtmakla muvazzaf bir cem’iyet te’sîs Osmanlılar aleyhinde tehdîd-kâr bir lisân isti’mâlinden bile
edilecektir, bu cem’iyet a’zâsı bütün Hindistan’ı dolaşıp, İs- çekinmiyor. Bizim cerâid-i yevmiyye, Avrupa ajanslarının
lâm misyonerliği eyleyeceklerdir; 3) Kur’ân-ı Kerîm, ulemâ- verdiği telgrafnâmeleri kayd ile iktifâ ediyorlar. Ancak “Jön
yı İslâm ma’rifetiyle İngilizce’ye tercüme ettirilecektir; 4) İn- Türk”, resmî menâbiinden alınmışa benzer bazı haberler ya-
giliz kitaplarında görülen ahvâl-i İslâm’a müteallik hatâyâyı zıyorlar ki okunmaya değerli olduklarından aynen tercüme
tashîh ile uğraşmak üzere bir mecmûa te’sîs olunacaktır; 5) ediyoruz:
Elsine-i İslâmiyye’ye dâhil olmuş ıslâhât-ı cedîdeyi muhtevî
Devlet-i Osmâniyye ve İran
bir kitap neşredilecektir.
İşbu kongre mukarrerâtını kuvveden fi’le ihrâc için mu- İran’da el-yevm cereyân etmekte bulunan ahvâl münâ-
avenette bulunanlar arasında bir müslüman hanımı 50,000 sebetiyle hîn-i hâcette teba’-i Osmaniyye’nin muhâfaza ve
rubiye ihdâ eylemiştir. himâyesini te’mîn zımnında Tahran’da bulunan Osmanlı
sefîri ile İran’ın diğer şehirlerindeki Osmanlı şehbenderleri
Türkistan: tarafından Hâriciye Nezâreti’ne muntazaman raporlar irsâl
Türkistan’da Müslümanlara Tazyîkāt – Türkistan’da ya- olunmaktadır.
şayan Buhâra Yahudilerinin Türkistan’dan gitmeleri emro- Memâlik-i İraniyye’de bulunan Osmanlı şehbenderlerin-
lunmuş idi. Bu defa Zakaspy vilâyeti vâlîsi General Yevre- den birinin eyyâm-ı ahîre zarfında her türlü ihtimale karşı
yanof bu kānûn mûcebince Türkistan’dan yalnız Buhâra şehbenderhâne muhâfızlarının tezyîdini taleb ettiği cümle-i
Yahudileri değil, belki Afgan ve İran teb’ası Yahudilerin ve müstahberâtımızdandır. Mürâcaat-ı mezkûre üzerine Hârici-
dîn-i İslâm’ı kabûl eden ve “Cedîd” nâmını taşıyan Yahudi- ye Nezâreti’yle Tahran sefârethânesi beyninde icrâ-yı mu-
lerin cümlesini Türkistan’dan çıkarmayı münâsib görüp Tür- hâberât olunmuş ve şehbenderhâneler muhâfızîninin tezyîdi
kistan vâlî-i umûmîsine mürâcaat etmiş. Bu mülâhaza kabûl muvâfık olacağına dâir sefâret-i Osmaniyye’den alınan ce-
olunarak Merv, Tahta Pazar ve Mergay’da 6 yüz kadar “Ce- vap Nezâret-i müşârun-ileyhâca Meclis-i Vükelâ’ya tevdî’
dîd”ler sürülmüştür. edilmiştir.
Bütün bu vakāyie rağmen Rus gazeteleri, hükûmet-i Os-
Hey’et-i Vükelâ’ca cereyân eden müzâkerât netîcesinde
mâniyye’nin, Rumeli’de Bulgarları tazyîk etmesinden bahse
İran’daki Osmanlı şehbenderhâneleri muhâfazasına me’mûr
sıkılmıyorlar!
asâkire onar neferin ilâvesi karâr-gîr olmuştur.
Buhâra: Hudûd-ı İran’da bulunan asâkirin tezyîdi mukarrer bu-
Buhâra Mes’elesi ve Rus Matbûatı – Rusya gazetele- lunduğuna dâir şâyi’ olan hâvadis bî-asl ü esâstır.
rinden Ruskova Slolov ve Novoye Vremya gazeteleri Buhâ-
Bulgaristan:
ra Hanlığı’nın Rusya taht-ı idâresine girmesinin vakti hulûl
Filibe Belediyesi’nin Hukūk-ı İslâm’a Teaddiyâtı – E-
ettiğini ve bu mes’elenin az zamanda halledilmesini, yani
peyce zaman var ki Bulgaristan’ın birçok yerlerinde olduğu
Rusya’nın malı olmasını hükûmetten talep ediyorlar. Bun-
gibi Filibe’de de belediye idâresi olanca kuvvetiyle gözlerini
ların böyle olacağını, Buhâra fukarâsından gayrı zaten bil-
müslüman mebânîsine dikmiş, muttasıl evkaf ve cevâmi’-i
meyen yoktur.
İslâm’ın bi-gayr-i hakkın hedm ü tahrîbiyle uğraşıyor; ve bu
İran: tahrîbâtında o kadar açıktan açığa taarruzâtta bulunuyor ki
İran ahvâl-i dâhiliyyesinin karışıklığı henüz zâil olmamış- bu taarruzların yüz binde biri Makedonya’da vukūa gelse
tır. Kabinenin bin belâ ile teşkîl olunabildiğini geçen hafta kıyâmetler kopardı.
Filibe müftî-i hâzırının devr ü teftîşte bulunmasından memleketlerinde ehl-i İslâm’a gözyaşı döktüren teaddiyât ve
bi’l-istifâde yine birkaç câmimizin hedmine mübâşeret olun- vahşetleri görsünler de bir parça utansınlar!.
du. Halbuki baş müftü intihâb edilinceye kadar vakıf ve câ-
Cezayir:
mi binâlarından hiçbirine ilişilmeyeceği geçen seneki Os-
Fransa’nın Hürriyet-perverliği(!) – Fransa hükûmeti Ce-
manlı Bulgar i’tilâfnâmesi ahkâmından idi. Bu i’tilâfnâme
zayir ahâlî-i İslâmiyyesi’nden asker alınmak üzere kānûn
ahkâmını yani Bulgar hükûmeti ve nâmûsu nâmına imzâ e- tanzîm eylemektedir. Şimdiye değin Fransa sancağı altında
dilen bir ahidnâmeyi nazar-ı ehemmiyyete almayan Filibe mükellefiyet-i askeriyyeleri olmayan Arap kardeşlerimizden
Belediyesinin hukūk-ı İslâm’a taarruzât-ı mütevâliyyesi üze- bazıları terk-i dâr u diyâr ile memâlik-i müstakille-i İslâmiy-
rine Filibe ahâlî-i İslâmiyye’si evvelki gün Seyyid Mahmûd ye’ye hicret fikrinde bulunuyorlar; lâkin bütün resmî duvar-
Câmi-i Şerîfi’nde bir miting akdiyle doğrudan doğruya Çar’- lara “Hürriyet, müsâvât, uhuvvet” yazan Fransa cumhûriy-
a telgrafla şikâyet etmişlerdir. yeti bu zavallı müslümanlara hicret hürriyetini vermiyor!
Hâmî-i medeniyyet geçinen Bulgar dostlarımız, Make-
donya’da zulüm oluyor diye bar bar bağıracağına, kendi “Matbaa-i Hayriyye” ve Şürekâsı Müdîr-i Mes’ûl: Eşref Edîb

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM

10 Temmuz 324
25 Ağustos 1910 19 Şa’ban 328 Perşembe 12 Ağustos 326 Dördüncü Cild - Aded: 103
TÂRÎH-İ İSLÂMİYYET rekesiyle yâd olunmaları müşârun-ileyhin evveliyeti i’tibâ-

Nâm-ı Müsteârıyla Doktor Dozy’nin riyledir– kezâlik diğer necl-i mübârekleri olup tayyib ü tâhir
Türkçe’ye Mütercem Risâlesine Karşı Reddiye mahlaslarını hâiz bulunan Abdullah hazretleri de mu’ammer
olmamışlardır. Fakat süfehâ-yı Mekke gibi Dozy’nin de bun-
– 27 –
dan dolayı teşeffî-i sadra kıyâm etmesi pek beyhûde bir ar-
“Bu izdivaçtan dördü kız, ikisi erkek olarak altı evlâd
zû-yı âmiyânedir.
dünyaya geldi. Fakat erkek çocuklar pek küçük sinde iken
Kısas-ı Enbiyâ kitabında denildiği gibi Hâtemü’l-Enbiyâ
vefât ettiler.”
hazretleri evlâddan evlâda kalacak bir devlet ve saltanat
Her ne maksadla söylenmiş olursa olsun Dozy’nin gayet
te’sîs etmek için gelmedi ki erkek evlâdı kalmadı diye endîşe
mücmel olan bu ifâdesi doğrudur. Hazret-i Resûl-i Ekrem e-
fendimizin “Mâriye” nâm câriye-i pâkizeden doğan İbrâhim olunsun. Belki âlemi şirk ve dalâletten halâs etmek için gel-
hazretlerinden mâadâ bütün evlâd-ı kirâmı Hazret-i Hadice di, kıyâmete kadar bâkī kalacak bir şerîat bırakıp gitmek için
(ra)’dan mehd-ârâ-yı âlem-i şühûd olmuşlardır. geldi. Arkasında erkek evlâdı kalmamak dahi bu nükteye
Vâkıâ İbrâhim hazretleri gibi* ilk mevlûd-i pâkleri olan işâret ve bu cihetle muvâfık-ı hikmet idi.
Kāsım hazretleri –ki efendimizin Ebu’l-Kāsım künye-i mübâ- Kerâim-i seniyyenin en büyüğü Hazret-i Zeyneb’dir. Or-
tancaları Rukayye ve Ümmü Külsüm hazerâtı, sinnen en kü-
çüğü ve ma’nen en büyükleri de Hazret-i Fâtımatü’z-Zeh-
* Müşârun-ileyh hicretin sekizinci sâli Zilhicce ayında gehvâre-i vü- râ’dır.
cûda kadem basmıştır. Zevcesi Selmâ kābileliğini îfâ etmiş olmak- Cenâb-ı Zeyneb pâ-nihâde-i mehd-i vücûd olduğu za-
la mevâlî-i nebeviyyeden “Ebû Râfi’” (ra) haber-i beşâretini îsâl man Sultân-ı Enbiyâ otuz yaşlarında idiler. Müşârun-ileyhâ
ettiği zaman kendisine bir köle ihsân ve ertesi günü “Bu gece bir teyzezâdeleri Ebu’l-Âs bin er-Rebî’a –ki vâlidesi Hazret-i
oğlum dünyaya gelip ceddim İbrâhim (as)’ın ismiyle tesmiye et-
tim” diye ashâb-ı kirâma i’lân buyruldu.
Hadice’nin li-ebeveyn hemşîresi Hâle bint Hüveylid (ra)’-
İrzâ’ı husûsunda Ensâr-ı Kirâm kadınları arasında tenâfüs husûle dır– tezvîc buyurulmuş** ve bunlardan dünyaya gelen Ümâ-
gelerek nihâyet Berrâ’ bin Evs’in zevcesi Ümmü Berde nâm hâ-
tûna verildi. Ve muahharan kendisine bir hurma bahçesi de inâ-
**
yet olundu. Ebu’l-Âs (ra) Mekke’de bulundukları sırada kabûl-i İslâmiyyet et-
Enes bin Mâlik (ra) diyorlarmış ki “Resûl-i Ekrem efendimiz kadar memiş olduğu halde gâyet edîb bir zât olmakla Resûl-i Ekrem
evlâd u iyâline erham ve eşfak kimse görmedim. Medîne’nin A- hazretleriyle musâfât üzere bulunurdu. Hazret-i Zeyneb ile meyâ-
vâlî cihetinde istirzâ’ olunduğu sırada Cenâb-ı İbrâhim’i görmek nelerini tefrîki mûcib bir hükm-i şer’i henüz takarrur etmemişti.
için bizzat oraya kadar teşrîf ederler ve bulunduğu hâneye girerek Muahharan Bedir Gazâsı’nda kâfirlerle beraber bulunarak müsli-
çocuğu şemm ü takbîl buyururlardı. Gâyet râhatsızlığını haber
mîne esîr düşmüş, zevcesi Hazret-i Zeyneb onun fidyesi olmak ü-
aldıkları hengâmda Abdurrahman bin Avf (ra)’ın elinden tutarak
birlikte teşrîf etti. Ma’sûm-i pâki kucağına alarak gözlerinin yaşıyla zere Mekke’den bir gerdanlık göndermiş idi. Fakat o gerdanlığı
yıkadı ve “Yâ İbrâhim! Biz senin için mahzûnlarız. Kalbimiz ya- müşârun-ileyhânın boynuna gelin olduğu vakit vâlidesi Hazret-i
nar. Gözümüzden yaş akar. Fakat Rabbimizin rızâsına mugâyir Hadice takmış olduğundan öyle bir bânû-yı muhteremenin en
söz söylemeyiz” buyurdu, rûh-ı necîbâneleri âlem-i melekûta per- büyük kerîmesine bergüzârı olan bir gerdanlık esîr bedeli olarak
vâz edinceye kadar mübârek kollarından indirmedi.” meydana çıkması nezd-i risâlet-penâhî ve enzâr-ı ashâb-ı kirâmda
me [422] nâmındaki hafîde-i Peygamberî Hazret-i Fâtıma’- merhametten nâşîdir. El ve lisânla izhâr olunan ifrât-ı tees-
dan sonra kendi tavsiyeleri üzere İmâm Ali’ye zevce olmuş- sür ise şeytânîdir” buyurdular.
tur. Ali nâmında bir oğulları da olmuştur ki Feth-i Mekke Bu duhter-i pâkizelerin zürriyeti yoktur. Cenâb-ı Rukay-
yevm-i mes’ûdunda Resûl-i Ekrem efendimiz şehre esnâ-yı ye’nin Abdullah nâmında bir oğlu olmuş ise de yaşamamış-
dühûllerinde râkib olduğu deveye bu hafîdini irdâf buyur- tır.
muş, yanlarına almışlardı. Fakat mûmâ-ileyh mu’ammer ol- Müşârun-ileyhümâ evvelce amm-ı Resûl olan Ebû Le-
mayıp kable’l-bülûğ vefât etmiştir. heb’in Utbe ve Uteybe nâm oğullarına akdedilmişlerdi. Fa-
Ortanca kerîme-i mekârim-şemîmelerin büyüğü Cenâb-ı kat henüz zifâf vukū’ bulmadan. 1(‫وتب‬ ٍ َ َ ‫يدا َ ٖابى‬
َّ َ َ ‫لهب‬ َ َ ‫تبت‬
ْ َّ َ ) sû-
Rukayye (ra)’dır –ki Hazret-i Zeyneb’den üç yaş küçüktür– re-i celîlesi nâzil olarak Ebû Leheb ile imraesi Ümmü Cemîl
Hazret-i Osman (ra) evvelâ müşârun-ileyhânın şeref-i zev- ma’lûm olan ahvâl-i tecâvüz-kârânelerinden dolayı tahcîl ve
ciyyetini ihrâz etmişti. Bu izdivâc daha Mekke’de iken vu- terzîl buyrulmaları üzerine münfa’il olarak oğullarına bu iki
kūu bulmuştur. Hüsn ü cemâlde bî-nazîr, yekdiğerine gâyet nûr-dîdeyi terk ettirdiler. Bu hâl min-tarafillâh onlar hakkın-
muvâfık olan bu mübârek zevc ve zevce daha birtakım ef- da bâ’is-i züll ü hevân ve müşârün-ileyhimâca ayn-ı lutf u
râd-ı müslimîn ile beraber hicret-i ûlâ olarak Diyâr-ı Ha- ihsân oldu.**
beş’e ve hicret-i sâniyye olmak üzere de Medîne-i Münev- En küçükleri olan Cenâb-ı Fâtıma-ı Zehrâ gâyet nûrânî-
vere’ye muhâceret etmişlerdi. likā olup vech-i saâdetleri mâh-ı tâbân gibi lemeân eder ol-
Müşârun-ileyhânın irtihâli hicret-i seniyyenin sâl-i sânî- duğu cihetle “Zehrâ” diye tavsîf olunmuşlardır. Hazret-i Âi-
sinde vâki’dir. Hastalıkları imtidâd etmiş olmakla Hazret-i şe (ra)’dan mervîdir ki “Karanlık gecede ben Hazret-i Fâtı-
Osman (ra) o esnâda vukū’ bulan gazve-i kübrâ-yı Bedir’de ma’nın ziyâ-ı vechi ile iğneye iplik geçirirdim” buyurmuşlar.
bulunamamış, müsâade-i risâlet-penâhî ile zevceleri yanın- Bu rivâyete göre müşârun-ileyhânın küdüret-i dem-i
da kalıp hükmen mevcûd addolunmuş idi. hayz ve nifâstan âzâde bulunmaları “Zehrâ” tavsîfine bâis
Hazret-i Rukayye Zeyd bin Hârise (ra) Medîne’ye mu- olmuş idi. Bütün ömürlerinde bir vakit namaz fevt etmiş ol-
zafferiyet müjdesini getirdiği gün teşrîf-i dâr-ı âhiret buyur- madıklarına dâ’ir olan rivâyet-i mevsûka bunu te’yîd etmek-
du. Bundan dolayı Resûl-i Ekrem efendimiz definde bile tedir. Çünkü her imrae-i sâlihanın –üzerine namaz farz ol-
hazır bulunamamışlardır. Hazret-i Osman muahharan hem- duğu– evkāt-ı tuhrda terk-i salât etmeyeceği beyândan müs-
şîreleri Ümmü Külsüm* hazretlerinin zevciyyetiyle de kâm- tağnîdir.
rân olmuştur. Müşârunileyh “zinnûreyn” telkībi buna meb- Elkāb-ı aliyyelerinden biri de “Betûl” unvân-ı fâhiri olup
nîdir. İki kerîme-i nebeviyyeyi tezevvüc sâyesinde iki nûr kendilerinin (Dünya zehârifinden munkatı’) daima Cenâb-ı
sâhibi oldu. Her iki tezvîcin vahy-i Rabbânî’ye müstenid bu- Hakk’a müteveccih olduklarını iş’âr etmektedir.
lunduğu mervîdir. Hazret-i Murtazâ ile izdivâcları hicret-i seniyyenin ikinci
Müşârun-ileyhâ Ümmü Külsüm hazretleri Hazret-i Os- senesinde vukū’ bulmuştur. Meşâhirü’n-Nisâ’da zîver-i sahî-
fe-i beyân kılındığı üzere müşârun-ileyhâ ol vakit onbeş ya-
mân’a zevce olduklarının altıncı ve hicretin dokuzuncu se-
şında idi, zevc-i mübârekleri de yirmi bir yaşını ikmâl etmiş-
nesinde teşrîf-i dâri’l-cinân buyurmuşlardır.
ti.
Resûl-i Ekrem hazretleri cenâzesinde hazır bulunarak es-
(Kastalânî aleyhirrahme Mevâhibu Ledünniyye’de böyle
nâ-yı definde sessiz, sadâsız ağlamış oldukları mervîdir. O
yazmıştır. Bu beyânın sıhhati ise Hâfız Ebû Ömer bin Ab-
gün ağlayan kadınları Hazret-i Osman zecrettiği esnâda e-
dullah’ın tahrîri vechile Cenâb-ı Zehrâ’nın “bed’-i vahy” se-
fendimiz hazretleri “Dokunma yâ Osman! İsteyen ağlasın.
nesi olan vilâdet-i seniyyenin kırkbirinci sâlinde teşrîf-i â-
Kalble gözle vâki’ olan te’sîrât-ı Rahmânî olup rikkat ve
lem-i şühûd etmiş, Hazret-i Ali efendimiz de tasdîk-i risâlete
müsâra’at eylediği hengâm-ı sa’âdette sekiz yaşına henüz
hoş görülmeyerek mûmâ-ileyh bilâ-bedel ıtlâk ve gerdanlık sâhi- vâsıl olmuş olmalarına mütevakkıftır.
besine iâde buyruldu. Yalnız Mekke’ye muvâsaletinde kerîme-i [423] Lâkin kavl-i râcihe göre hazret-i müşârun-ileyh
mükerremenin Medîne’ye îsâli kendisine tenbîh kılındı mûmâ- hîn-i tasdîkte on yaşında idi*** Fâtıma-ı Zehrâ hazretleri de
ileyh de imtisâl-i emr ile Hazret-i Zeyneb’i peder-i büzürgvârına
gönderdi. Kendisi daha bir müddet şirk üzerine kaldı. Hicretin ye-
1
dinci sâlinde Feth-i Mekke’den akdem Medîne’ye gelip bir istir- Tebbet, 111/1.
**
hâmda bulundu ve avdetinde sa’âdet-i ezeliyyesini ibrâz eyledi, Bu Ebû Leheb zâdelerden Utbe (ra) muahharan dîn-i İslâm ile
ba’dehu müslim olarak Medîne-i Münevvere’ye hicret eyledikte teşerrüf etmiş olduğundan şeref-i sıhriyyeti fevt eylemiş olduğu-
Resûl-i Ekrem efendimiz tecdîd-i nikâhla kerîme-i muhteremesini na çok teessüf ederdi. Uteybe ise hîn-i tatlîkte muvâcehe-i Pey-
tekrâr ihsân buyurdu. Fakat az müddet sonra Hazret-i müşârun- gamberî’de azîm küstahlık etmiş olmasına mebnî Resûl-i Ek-
ileyhâ rahmet-i Rahmân’a vâsıl olmuştur. rem’den ( ‫ )ا‬diye beddu’â almış, aradan az
Ebu’l-Âs hazretleri Ali (kerremallâhu vechehu) efendimizin Ye- müddet mürûrunda pederiyle Şâm cihetine sefer eylediği hen-
men’e me’mûriyetlerinde beraber gitmiş idi. Vefâtı on iki târîhin- gâmda merkūmu bir arslan paralamış olduğu kütüb-i siyer ve e-
dedir. hâdîste mezkûrdur. Bu paralanmak hâdisesi esnâ-yı leylde, bil-
*
Külsüm kâf-ı arabiyyenin zammıyla telaffuz olunur. “Rukayye” da cümle kervân halkı içinde kendisine mahsûs bir ukūbet olmakla
zamm-ı râ ve feth-i kāf ve teşdîd-i yâ ile “Sümeyye” veznindedir. hârika nev’inden olduğu apâşikârdır.
***
Lisânımızda şâyi’ olduğu üzere kesr-i kāf ve tahfîf-i yâ ile “Rukıy- Mütercim Âsım Efendi merhûmun tercüme ve şerh etmiş olduğu
ye” ta’bîri galattır. matbû’ Manzûme-i Halebiyye’nin ( ‫و دة‬ ‫ـ‬ ) mısra’ının
risâletten beş sene akdem gehvâre-i âleme vaz’-ı kadem bu- ‫ نعم ليلة النصف لاينس‬.‫ليلة النصف يلزم فيها الدعاء لكن الاستقامة الزم‬
yurmuşlardır. Bu halde tezevvüc senesinde Hazret-i Fâtıma ‫ قوموا فى هذه الليلة‬.‫فضلها لكن الفضل كل الفضل من رب الارباب‬
on dokuz, Hazret-i Ali de yirmi dört yaşını ikmâl etmiş bu-
.‫ توبوا الى الله من جميع الذنوب‬.‫المباركة على قدم التقوى تنالو الكرامه‬
lunmak iktizâ eder. Zerkānî)
Bilcümle nesl-i Muhammedî ol cânib-i huceste-menâkı- .‫ اتقوا الله ان تقواه تيسر كل صعب و تفتح كل باب‬.‫تكونو اهلا للسلامه‬
ba müntesiplerdir. Ehâdîs-i şerîfe nâtık olduğu üzre kendileri ‫روى الترمذى والامام احمد عن انسى ان النبى )ص( قال من كانت نيته طلب‬
seyyide-i nisâ-i ehl-i cennettir. (Menâkıb ve fezâil-i bî-nihâ- ‫الآخرة جعل الله غناه فى قلبه و جمع له شمله و اتته الدنيا و هى راغبة و‬
yelerine dâir Üsdü’l-Gâbe’de pek çok ehâdîs-i şerîfe mez- ‫من كانت نيته طلب الدنيا جعل الله الفقربين عينيه و شدت عليه امره ولا‬
kûrdur.)
Resûl-i Ekrem (sav) efendimiz hazretlerinin teşrîf-i dâr-ı
.‫ صدق رسول الله‬1.‫يأتيه منها الا ما كتب له‬
âhiret buyurduklarından sonra Cenâb-ı Fâtıma’nın güldüğü Ali Şeyhü’l-Arab
aslâ görülmemiştir. Hengâm-ı irtihâl-i Seyyidi’l-Enâm’da
kendilerine vecd-i şedîd müstevlî olmuş. Emr-i defnin icrâ-
sında ashâbı (‫)كيف طابت نفوسكم ان تحثوا على رسول الله الباب‬ MEYHÂNELER
hitâb-ı sûziş-me’âbıyla mu’âtebe-i hazînânede bulunmuş FELÂKET YATAĞIDIR
idi. Hazret-i müşârun-ileyhânın kıssa-i vefâtını mütâla’a ile
Medeniyet birçok yerlere giderken arkasında sefâheti de
büyüklüğü, kudsiyeti bir kat daha tezâhür etmektedir.
sürüklüyor. Hemen bütün memâlike terakkī ve tekâmül ile
Resûl-i Ekrem efendimize mertebe olarak –Meşâhir-i Ni-
birlikte sıhhati, ahlâkı kemiren, zebûn eden bir sürü sû-i i’ti-
sâ’da mezkûr– bazı ebyât-ı belîğâneleri vardır. Kendilerin-
yâd da girmiştir.
den yalnız on sekiz hadîs-i şerîf mervîdir. Çünkü efendimiz-
Hayâtın, sıhhatin kadr ü kıymeti ilm ü fen ilerledikçe da-
den sonra ancak altı ay kadar mu’ammer olmuşlardır. Hîn-i
ha ziyâde takdîr olunması lâzım gelirken maatteessüf görü-
vefâtlarındaki sinn-i mübârekeleri beyân-ı sâlife tevfîkan ta’-
lüyor ki tekâmülün îcâb ettirdiği meşgûliyetler, yorgunluklar
yîn olunabilir. (‫)رضى الله عنها وعن جميع الولادها‬
arasında bu ihtiyâc unutuluyor. Her günün bitmez tüken-
Manastırlı İsmail Hakkı mez birçok meşâğili içinde akşama kadar didinen, ezilen za-
vallı insanlar zihinlerine ârız olan durgunluğu, bütün a’zâla-
rını saran yorgunluğu fennî tedbîrler, aklî, mantıkî çâreler
dururken içkilerle o muğfil zehirlerle izâleye çalışıyorlar. Ne
HUTBE kadar gaflet!..
– 17 – Yorgunluğun âlâmını bir lahza duymamak için beyni, si-
Leyle-i Berât Münâsebetiyle nirleri müskirâtla uyuşturmak, yorgunluğu baygınlık derece-
.‫ الحمدلله ناشر اعلام الهداية فى الآفاق‬.‫الحمدلله مقدر الآجال والارزاق‬ sine getirmek; yahud vakti daha keyiflice geçirmek üzere la-
tîf, manzaraları âhenk-dâr çalgıları hâsılı bütün tabî’i eğlen-
‫ الحمدلله يمحو ويثبت و عنده ام‬.‫الحمدلله ميسر الصعاب ومفتح الاغلاق‬
celeri kâfî görmeyerek kanı ispirtolarla tesmîm etmek, ne
‫ واشهد ان سيدنا محمد هو‬.‫ اشهد ان لا اله الا الله حكم وما ظلم‬.‫الكتاب‬ yaptığını idrâk edemeyerek geçireceği birkaç dakikalık bir
‫ اللهم صل وسلم على هذا النبى بنى الكرامة والكرم وسلم‬.‫المفرد العالم‬ teheyyüc devri için saatlerce, günlerce bîtap yığılıp kalmak
‫ فى ليلة النصف من هذا الشهر يجتمع‬.‫ اما بعد فيا عبدالله‬.‫تسليما كثير‬ vücûda ne büyük ihânet!...
‫ فى‬.‫الناس كبارا وصغارا فى ليلة النصف يدعوالرجال والنساء سرا وجهارا‬ Bîçâre insanlar müskirât beliyyesiyle hergün birçok tele-
fât veriyor, hânümânlar söndüğünü görüyor, taarruzlara dû-
‫ فى ليلة النصف يجرى ما يجرى‬.‫هذه الليلة تمتلئ المساجد والبيوت انوارا‬ çâr oluyor. Fakr u zarûrete, meskenet ü cinnete düşüyorlar
‫ طول السنة و‬.‫ كيف نسرح ونمرح فى الهوى‬.‫والله عنده كل شئ بحساب‬ da yine bu düşman-ı bî-emâna meyl ü muhabbet göster-
‫ كيف نبتعد عن موجبات السعادة وفى ليلة‬.‫فى ليلة النصف نفبح بالدعا‬ mekten geri durmuyorlar. Ne azîm felâket!.. Mâyi olduğu
‫ كيف نفيق بالمعاصى على انفسنا وفى ليلة‬.‫النصف نطلب محو الشقاء‬ halde susuzluğu bile gideremeyen, bilakis vücûdu yakan,
kavuran bu bî-vefâ ve âteşîn ispirtolar insanlara vebâdan,
‫النصف نلتمس التوسعة من رب السماء كيف نجتمع فى ليلة النصف‬
koleradan, hummalardan çok muzırdırlar. Bu müdhiş hasta-
‫ ما احسن العمل فى ليلة النصف لو كان‬.‫والقلوب فى افتراق و انقلاب‬ lıklar yalnız birçok şahıslar ifnâ edebilir. Fakat beşeriyetin
‫ ما افضل الدعاء فى ليلة النصف لو كان بنية و‬.‫بتوبة نؤدى الى الخلاص‬ istikbâle yani evlâd u ahfâdına aynı zamanda el atamazlar.
.‫ ما احلى الاجتماع فى ليلة النصف لو كان ينفع فى يوم القصاص‬.‫اخلاص‬ Lâkin [424] müskirât bu insâfsız zehirler insanların sıhhat-i
hâzırasını berbâd ve perîşân ettikten sonra irsiyetle henüz
‫ما اكمل كل شئ فى ليلة النصف لو كانت الامة على محبة و اتفاق و‬
dünya yüzüne gelmemiş nesillere kadar vahşiyâne ta’arruz-
‫ نعم‬.‫ نعم ليلة النصف عظيمة لكن ادء الواجب فى كل شئ اعظم‬.‫اتحاد‬ lar uzatırlar da sağlam metîn evlâdlar yerine cılız, titrek vere-
me tecennüne müstaid birtakım faydasız mahsûller yetişir,
zeki ve fa’âl vücûdlar yerine gabî, âtıl, muhtâc-ı muâvenet
müfâdına nazaran Hazret-i Ali efendimizin vilâdet-i mübârekeleri
vilâdet-i seniyyenin (‫ ) م‬ile işâret olunan otuzuncu sâlinde vukūu
1
da bu rivâyeti te’yîd etmektedir. Tirmizî, Sünen, 2465.
unsurlar meydana gelir. Mideleri, karaciğerleri, böbrekleri, İSLÂMİYET’İN ZUHÛR VE TERAKKĪSİ

damarları, kalbi, beyni hâsılı en mühim ve kıymetli uzuvları VE
bozan, katılaştıran çürüten bu zehirlerden insanlar ne gibi HAYÂT-I HAZRET-İ MUHAMMED
bir iyilik görmüşler? Müellifi: Mütercimi:
Dimâğı kamçılayarak ilk dakikalarında verdiği sahte bir Doktor Stubbe Mardinî-zâde Ârif
neşeden başka hiçbir şey; fakat öyle bir neşe ki tehevvürlere
vahşetlere cinâyetlere kadar varıyor da insanı mahkûm-ı fe- – Fasl-ı Evvel –
lâket ediyor; yahud atâlete, uyuşukluğa, ziyâ-ı akla müncer Dîn-i İslâm’ın zuhûruna kadar Hıristiyanlık ile Yahudilik ahvâli
oluyor da toz topraklarda, çamurlarda çırpındırarak adamı hakkında ma’lûmat-ı icmâliyye
dû-çâr-ı hacâlet ve hakaret ediyor. – mâba’d –
İçki eğer def’aten böylece intikamını alamazsa birçok se- Romalılar tarafından hıristiyanlar haklarında icrâ kılınan
neler insanları sefâlet içinde oyalıyor, hırpalıyor da birden tazyîkāt hitâm bulduktan sonra Hıristiyan mutaassıbları ve
bire olanca habâsetle te’sîr ederek iğfâl ettiği beşeri cinnete, Hıristiyanlık uğrunda sitem-dîde olanlar putperest hüküm-
mevte kadar sevk ediyor. İçkiye müptelâ olanların birçokları dârlara tevârüs ve İncillerini fedâ eden veya şerlerinden ha-
içtikleri zehrin bu fenâlıklarını bilirler. Heyhât!.. Bir defa ya- zeren müdâhene ve müdârât tarîkına sâlik ve akçe i’tâsıyla
kayı ele vermişlerdir. Bu felâketten halâs olmak için büzül- tahlîs-i girîbân eden Hıristiyan mürâîlerine nazar-ı kerâhetle
müş dimâğlarından sâdır olan irâdeler kâfî derecede kuvveti bakmaya başladılar. Vaktiyle müdârâten Tevrat’ını hüküm-
hâ’iz değildir. Azaplar, kâbuslar, ateşler içinde boğulurlar da dâra teslîm eden bir râhib Kartaca hıristiyanlarına piskopos
yine her gün içerler. Çünkü îtiyat etmiş, bu kātil-i bî-emâna nasb olundukta Kartaca hıristiyanları râhib-i merkūm ile
esîr olmuşlardır. Bu bîçârelere imdâd imdâd.. yardım eden avanesini aforoz ederek kabûl etmemişler idi. Bu tâife-i mu-
olmazsa dâ’ü’l-kü’ûle tutulurlar. Ahlâkları değişir, çehreleri taassıbaya Donatist nâmı verilip Afrika hıristiyanların kısm-ı
değişir, hisleri değişir, artık en sevdikleri evlâdlarını âilelerini a’zamı bu tâ’ifeye iltihâk ettiklerinden dolayı tavâ’if-i nasâra
bile şefkat ve muhabbetlerinden dûr tutarlar. Vücûdlarını arasında tefrika ve ihtilâf kemâl-i şiddetle hüküm-fermâ
müdhiş bir asabiyet kaplamış, hislerini büyük bir dalâlet sar- olmaya başladı. Afrika’da bulunan ikiyüzelli râhib bu tâifeye
mış olduğu halde evde, mahallede, her yerde nizâ’lar kav- tâbi idi. Roma’da bulunan başpiskopos ile hükümdâr taraf-
galar îcâd eder, herkesi incitirler. Hayâtlarından lezzet, hâ- dârı olan ruhbân fırka-i muhâlifeye mensûb idiler. Bunların
nelerinden istirâhat kaçmıştır. Yatar uyuyamazlar. Heyecan- mezhebleri pek geniş ve hükûmete müdâhene-kâr olmala-
lı geçen günlerinin yorgunluğu birikir, vücûdları yıprandıkça rıyla hükümet tarafından nazar-ı muhabbet ve ihtirâm ile
yıpranır. Artık her dakikaları işkencelidir, bütün meşgaleleri manzûr idiler. Donatisit tâifesi ise İmparator Birinci Cons-
dimâğlarında husûl bulan korkunç hayâllerle didişmek, göz- tantin tarafından yüz bulamadıklarından rakibi olan Julian
leri önünden hiç eksik olmayan fecî sahnelerde tecessüm e- Apostate tarafına ilticâ ve himâyesini ricâ eylemişler idi.
den mehîb hayâllerle boğuşmaktır. Müskirât, insanları mahv Julian gerçi tâife-i merkūmeyi bir müddet himâye eylemiş
u münkarız eden bu menhûs mâyi’ât artık bu asr-ı mede- ise de kendisinden sonra gelen hükümdârlar tâ’ife-i mer-
niyyette vücûdumuzdaki damarlara kadar akacak yollar ya- kūmeyi tazyîk ve emvâl ü emlâklerini zabt u gasb ve kili-
taklar bulamamalıdır. İmdâd! Beşeriyyet yanıyor, sıhhat u selerini sedd ü bend ederek râhiblerinden bir kısmını mem-
sa’âdet bu felâket menba’larının temiz vücûdlara karıştırdığı leketten tard ü teb’îd eylemişlerse de ancak zulüm-dîde râ-
zehirlerle, ateşlerle imtizâc edemiyor... Bugün içecek iyi su hiblerin bu uğurda gösterdikleri metânet ve salâbetle ahâ-
bile bulunmayan Avrupa’da erbâb-ı akl u iz’ân müskirâtın lînin teveccüh ve muhabbetlerini kazanmışlar idi. Zaten
hayât, nesil ve zekâ-yı beşere indirdiği darbeleri azaltmak, kendilerini müdâfa’a yolunda isti’mâl ettikleri vesâ’it ve es-
binâ-yı vücûdu ispirto ateşleriyle yakıp kül ettirmemek için bâb rûh-ı Nasrâniyyet’e daha muvâfık [425] olduğu gibi
el birliğiyle çalışıyorlar. kendilerine iltihâk edenleri yeniden vaftiz eylediklerinden
Sâf, berrâk, serin suları her köşesinde bulabildiğimiz şu fırka-i muhâlife efrâdının âdetâ hıristiyan olmadıkları zu’mu
vatan-ı muazzezde bizler niçin hayâtımızı, mevcûdiyetimizi ekser hıristiyanlarda hâsıl olmuşidi.
yakalım, neslimizi körletelim! Donatistler Honorius zamanına kadar devâm eylemiş-
İslâmiyet ve şerîat müskirâtı harâm kılarak bizlere reh- lerse de ancak bir hâl-i izmihlâle dûçâr olmalarıyla ahîren
ber-i necât oluyor. Vatandaşlar elele verelim, ecdâdımızın kendilerine isnâd olunan bazı ef’âl-i vahşiyâneye ta’accüb
saf sularla, gıdâlarla, hava ile kazanıp bizlere mîrâs bıraktık- etmemelidir. Zîrâ Hıristiyanlık uğrunda her türlü felâkete
ları heybetli metîn vücûdlarımızı ispirtolarla zayıf düşürme- katlanmış ve haklarında ahkâm-ı İncil’e muhâlif isti’mâl edi-
yelim! len kuvvet ve şiddetle evlâd ü iyâlleri telef olmuştur. Zaten
Meşrûtiyetin cümlemize açtığı sâha-i terakkīde ittihad me’yûs olanların üçüncü bir fırkaya iltihâk ve ahz-i sâr ve
ederek ispirtosuz bir medeniyet te’sîs edelim de bütün â- intikama şedd-i nitâk eylemeleri umûr-ı tabî’iyyeden olma-
lem-i ilm ü irfânın mazhar-âferîni olalım. sıyla işbu ef’âl netîcesi olarak şimâl ahâlîsinin tasallut ve is-
tîlâları bâdî’-i istiğrâb olmamalıdır.
(Osmanlı Men’-i Müskirât Cem’iyeti)
Justinianos uzun bir muhârebe netîcesinde Gotları mem-
leketten ihrâc ve memleketi yed-i istîlâlarından tahlîse mu-
vaffak olduğu sırada Aryanlar dahi Donatistler kadar iş- tantine Nicene Mecma-ı Ruhbânîsi mukarrerâtının sırf kendi
kence ve sefâlete ma’rûz kalmışlar idi. Donatistler ise uzun fikrine mutâba’at ve müdâhene sûretiyle karâr-gîr olduğuna
muhârebât ve mücâdelât netîcesi olarak râhiblerinin kısm-ı o derece kāni idi ki vefâtından bir müddet akdem Aryan
a’zamı telef ve nâbûd edilmiş olmasıyla kendilerinde ma- mezhebinin reisi Arrius’u menfâdan getirdiği gibi bir Aryan
ârif-i dîniyyeden bir eser kalmamış ve bir isimden başka Hı- râhibine kendisini yeniden vaftiz ettirmiştir.
ristiyanlıktan behreleri mefkūd olmuştu. “Sacrament ve vaf- İmparator Constantius ile Valens her ikisi Aryan mez-
tiz” usûlü aralarından kalkmış ve Hıristiyanlık’tan akīdeleri hebinden oldukları gibi bilcümle Gotlar dahi Aryanist fırka-
yalnız fırak-ı muhâlifenin hıristiyan olmadıklarına kanâatten sına dâhil idiler. Hükümdâr Valantinianus ile Theodosius
ibâret kalmış idi. bilcümle mülkiyye ve merâtib-i askeriyyede Aryanistleri is-
Novation’lar dahi aynı sebeple fırak-ı sâireden ayrılmış tihdâm eylerler idi. Tyre, Sardys, Syrmium, Rimu’da altıyüz
ve Novatus ile iki râhibden başka tekmîl İtalyan râhibleri râhibden mürekkeb akd olunan sekiz kongrede Aryanist-
Diokletian ile Maximian zamanlarda putperestliğe râzı ol- lerin akāid-i mezhebiyyeleri sıhhatine karâr verildiği gibi
muşlar ve Hıristiyanlık hükûmetçe resmî din i’tibâr edilince- kendi akīdelerinde olmayanlara dahi işkence etmeye başla-
ye kadar âyîn-i putperestîde sâbit-kadem olmuşlar idi. Başta mışlar idi. Ancak mu’ahharan mâl ve servetçe kiliselerinin
Roma piskoposu olmak üzere İtalyan râhiblerin umûr-ı dî- mikneti, rü’esâlarının kuvvet ve şevketi, ibâdetlerinin nümâ-
niyyede mübâlâtsızlıkları umûm hıristiyanların dinsizliklerine yişâtı “kiliseye mûsika” idhâl[i] gibi bid’aların ihdâsı mı, ya-
sebebiyet vermiş idi. Bâlâda muharrerü’l-esâmî Novatus ile hud o asır ahâlîsinin cehâlet-i umûmiyyelerine nazaran râ-
refîkları bidâyeten putperestliğe râzı olmadıklarından ahîren hiblerinin ilm ü ma’rifetleri yahud daima mantıka tevfîkan
Nasrâniyet’in kesb-i kuvvet ve nüfûz eylemesi üzerine tekrâr idâre-i lisân eylemeleri mi, velhâsıl hakīkati taayyün edeme-
Nasrâniyet’e avdet edenleri kabûl etmemiş ve kendilerine yen esbâb-ı mechûleden dolayı hükümdârlar mu’ahharan
hıristiyan nazarıyla bakmamışlar idi. Bu adem-i kabûl tev- bu fırka aleyhine dönmüş ve bunlara dahi işkence ve azâb
belerinin makbûl olmaması cihetinden olmayıp ancak havâ- etmeye başlamışlar idi. Kendileriyle hem-mezheb olan Got-
riyyûndan Petrus’un İncil’i ahkâmınca bunlara râhib naza- ların İtalya ve İspanya ve Afrika’yı istîlâ eylemeleri Roma
rıyla bakılamaz idi. İmparatorları için gayz ü gazabı mûcib ve Aryanlar hakların-
Novatistler ise gâyet mutaassıb ve sâkin ve sâkit bir tâife da adem-i îtimâdı müstevcib olmasıyla vücûdlarının mahv u
idi. Vaktiyle Nicene Mecma-ı Ruhbânîsi’nde karargîr olan izâlesi esbâbına teşebbüs eylemişler idi. Halbuki milel-i na-
teslise râzı olduklarından hükûmet tarafından bunlara ta’ar- sâra arasında şu sûretle akāid-i mezhebiyye tefrika kavgaları
ruz edilmemişti. Kendileri dahi zaten hükûmetle ihtilât etme- zuhûru ve birinin mahvı diğerinin dahi za’fı müstelzem ol-
dikleri gibi hükûmet işlerine ve o meyânede zuhûr eden ması tabî’i bulunmasıyla bu tefrikadan bi’l-istifâde Gotların
ihtilâllere karışmadıklarından bu sâyede Şark İmparatorluğu taraf taraf memâlik-i Nasrâniyye’yi suhûletle zabt u istîlâ ey-
munkarız oluncaya kadar bu tâ’ife berdevâm olmuş ve lemelerine bâdî olmuş idi. Gotlar ise Salvian [426] nâm
muahharan Avrupa kiliselerine iltihâk eylemişlerdir. Gerçi müverrihin rivâyetine nazaran be-gâyet mu’tekid ve dindar
bunlar millet arasında hiçbir tefrikaya sebep olmamışlar ise ve istîlâ eyledikleri memâlik ahâlîsine adâlet u rıfk ve mü-
de bunların münzeviyâne ve zâhidâne hayâtları hükümdâr- lâyemetle mu’âmeleye heves-kâr olmalarıyla Hıristiyan
ların usûl-i dîn ve âyînlerine milletin efkârınca cây-gîr olan vâlîlerin irtikâb ve irtişâlarından fakr-ı hâle dûçâr ve para ile
istihfâf ve i’tirâzın kesb-i rüsûh ve Nasrâniyet’in firak-ı mu- istîcâr edilen askerlerin zulm u ta’addîlerinden bî-zâr olan
ta’assıbasına kuvvet bahş olmakta idi. ahâlî kemâl-i hâhişle Gotlara arz-ı mütâvaat ve inkıyâd eyli-
Aryanlar memlekette orduca sâhib-i kuvvet ve nâfizü’l- yorlardı. Teslîse kāil olan fırka-i müsellesenin bahsine gelin-
kelim idiler ki Nicene Mecma-ı Ruhbânîsi mukarrerâtına ce bunların muhtasaran ta’rîfleri bilcümle ulûm ve ma’ârife
tâbi olan fırak-ı nasârânın hiç birisi bunlara mâl ü menâl ve düşman vasfından ibârettir. Ulûm ve ma’ârife âid her kitap
câh u ikbâl i’tibâriyle müvâzî olamaz idi. Epitafios ile sâir kānûn-ı dîniyyelerince muharrem ve memnû olduğundan
müverrihlerin rivâyetlerine nazaran Aryanlar Nicene Kon- bu sûretle ellerine geçen kütüb-i ilmiyyeyi ihrâk ederler idi.
gresi’nden mukaddem akāid-i Nasrâniyyet’te mevcûd olan Bunların içinde sathî olarak birkaç söz bellemiş gibi gö-
ihtilâfın halli zımnında râhiblere mürâca’at eyledikleri mez- rünen birkaç kişiden başkası umûmen ceheleden oldukları
kûrdur. Nicene Kongresi netîcesinde akīdelerinin fesâdı kama’lûmdur.
râr-gîr olmuş ise de bu karâr ekseriyet sûretiyle husûl-pezîr Râhibleri nasıl ise ahâlî dahi öyle idi. Dinleri ancak kili-
olmuştur. seye gitmekten ve i’tikādları dahi alel-amyâ papazlara inan-
İmparator Constantine, Nicene Mecma-ı Ruhbânîsi’ne maktan ibâret idi. Kendimce dahi dînin mu’ammâsı diye
da’vet edilmesi lâzım gelen iki bin râhipten ancak üç yüz on tesmiye ettiğim teslîs ile ona müte’allik mesâil-i gâmıza ken-
sekiz râhibi kabûl etmiş ve bazı müverrihlerin rivâyetlerine dilerine tefhîm ve ta’lîm edilemediğinden ne derece vâhî ve
nazaran Kongre’de bulunanların bir kısmı râhip olmadığı sahîf olursa olsun kendilerine telkin edilen hurâfâta mu’cize
dahi muharrer ve mastûrdur. Kongreye med’uv olanlar Ar- nazarıyla bakarlar idi. Sarây-ı hükümdârî halkına gelince
yanlar fırkasına muhâlif olan takımdan idi. Aryanlar’a ise bunları hangi fırkaya ilhâk etmek lâzım geleceğine müte-
hürriyet-i kelâm verilmediğinden kongre mukarrerâtının a- hayyirim. Zîrâ Hıristiyanlık’tan isimden başka bir şey taşı-
leyhlerine olmasına hayret edilmemelidir. İmparator Cons- madıkları gibi imparatorlar uzun bir müddet putperest kâ-
hinlerinin elbiselerini iktisâ ediyorlar idi. Gratian o elbiseyi dir: Irkça “Arya” cinsine mensûb bulunan bu kavim Roma
nez’ eylemişse de onun te’sîrât-ı ma’neviyyesini nez’ ü kal’ ve Yunânîlerden daha evvel bir hükûmet-i milliyye-i müsta-
edememişti. Theodosius ve Justinian kānûnlarında kendile- kille teşkîline muvaffak olarak Asya-yı Vustâ ve Garbî’de
rinden bahs eyledikleri sırada “biz ki ebedîyiz biz ki lâ-ye- binlerce seneden beri mühim bir makam kesbetmişlerdir.
mûtuz” ta’bîrlerini evsâf-ı mahsûsaları meyânında isti’mâl Zaten “Antik” denilen devre-i târîhiyyede İranîler bütün
eyledikleri gibi kendilerinden evvel geçen hükümdârlara “e- Asya-yı Garbî’ye hükümrân idiler: Önlerine gelen Asûriye,
bedî” vasf-ı ilâhîsini isti’mâl eyledikleri meşhûddur. Tiyatro Babilistan ve Asya-yı Suğrâ’da mevcûd hükûmât-ı sağîreyi
sahnelerinde gâyet şenî’ ve müstebşa’ ahvâl devâm eylediği mağlûb ederek Türkistan-ı Şarkī’den Asya-yı Suğrâ’ya ka-
gibi “sirk” oyunlarında cârî olan ef’âl-i fecîayı muhâfaza e- dar tevessü’ etmişler idi. Hatta bir zaman Karkaslar’ın, Arta
derler idi. Hatta buna dâir Theodosius’un bir kānûn-ı mah- Karkasların, Dariyusların milyonlarca orduları Mısır’ı ve Av-
sûsu olduğu ma’lûmdur. Din husûsunda imparatorlar mut- rupa’yı istîlâ ederek o asırlarda küre-i arzın en meskûn ve
laku’l-’inân ve hangi fırkaya arzu ederlerse iltihâkta muhay- medenî addedilen kıt’alarını yed-i tasallutlarına geçirmişler
yirü’l-cenân idiler. idi.
İşbu fırka-i müselleseye mülhak diğer bir tâ’ife dahi var- Daha o zaman İranîler bir medeniyet-i mahsûsa-i milliy-
dır ki onların i’tikādları hükümdârlarının evâmirinden ibâ- yeye mâlik idiler: Kullandıkları lisân “Fers-ı kadîm” elsine-i
rettir. Aryan’ın me’hûz-ı aslîsi olan Sanskrit’ten teşa’ub etmiş,
Teslîse kāil olan fırka Nicene Mecma-ı Ruhbânîsi’ne “Proto Ariyan” tesmiye edilen Latin-Yunan lisânları ile be-
dâhil olmuş ve mukarrerâtına râzı olmuşlar ise de ne demek raber, o zamanki âlem-i medeniyetin en ber-güzîde lisânı
olduğunu anlayamamışlardır. addediliyordu. Şu lisânda yazılmış âsâr-ı edebiyyenin nu-
Latin Kilisesi ekānîm-i selâseyi üç şahıs i’tibâr ederler. mûneleri el-ân Paris, Londra ve Berlin kütüphânelerinde
Yunan kilisesi ise yekdiğerine hulûl etmiş ekānîm-i selâseyi mevcûddur, ki bu lisânın daha [427] o zamanda vâsıl oldu-
i’tikād ederler. Ancak “Rûhu’l-Kuds” ne demek olduğunu ğu derece-i mükemmeliyetini isbât ediyor. Aynı zamanda
ta’rîfte dûçâr-ı müşkilât olduklarından bu yüzden dahi ara-
İranîler “Mazizm” denilen bir dîn-i millîye mâlik idiler.
larında tefrika ve ihtilâf zuhûr eylemiştir. Bunlar dahi Nas-
Mürûr-ı a’sâr ile bunlar tekâmül ederek; lisân, Zend, Pâ-
tûrî tâifesiyle Eutychian tâifesidir.
zende ve Pehlevî devirlerini geçirmekle bilâhare dâhî-i azîm
Nastûrîler Hazret-i Îsâ’nın ilâh olduğuna kāni olup an-
olan Firdevsî’nin sevki ile Sa’dîlerin, Hâfızların, Molla Rûmî-
cak iki şahıstan mürekkeb yani hem beşer hem ilâh olduğu
lerin zuhûruna meydân hazırlandı. Din ise kable’l-İslâm Zer-
i’tikādındadırlar. Eutychian’lar ise Îsâ’da ulûhiyyet ve beşe-
düştî tarîka mübeddel olarak Fârûk-ı A’zamın asrına kadar
riyyet mevâdd-ı asliyyesi mevcûd olmakla beraber işbu
İranîlerin dîn-i millîsini teşkîl ediyordu.
mevâdd-ı muhtelife yekdiğerine ol derece hulûl ve ittihâd
Zerdüşt Eflatun’un muâsırı idi. Yani Îsâ (as)’ın tevellü-
eylemişlerdir ki bir vücûd olmuş i’tikādındadırlar. İşbu iki
dünden beş altı yüz sene evvel zuhûr etmişti.
tâife pek kuvvetli idiler ve filvâki’ üçüncü ve dördüncü kon-
Bu zaman İran tarihinin en parlak, en müşa’şa’ bir dev-
grelerde akāidlerinin fesâdı karâr-gîr olmuş ise de Filistin ve
resi idi. Kâyâniyân sülâlesi bütün azamet ve haşmeti ile sal-
Mısır ve Habeş ve İran taraflarında akīdeleri münteşir olmuş
tanat sürüyordu.
ve hayli tarafdâr peydâ eylemişlerdir. Bunların ayrı patrik ve
Asya-yı Suğrâ’yı, Mısır’ı, Asya-yı Vustâ’yı teshîr etmiş o-
matran ve râhibleri var idi. İşbu iki tâ’ife re’îs-i rûhânîleri
lan Fârisîler şimdi Türkistan-ı Şarkî’de Türk cinsi ile karşı
be-gâyet nâfizü’l-kelim olduklarından Eutychius İskenderiy-
karşıya gelerek Türkler ile çarpışıyor, pençeleşiyordular.
ye patriği olduğu gibi Severus Antakya patriği idi. Nestorius
Şâhnâme’nin bütün sahîfelerini işgâl eden, Firdevsî’nin bü-
bidâyette İstanbul patriği olduğu gibi el-yevm hayli tarafdâr-
tün sünûhât-ı şâirâne ve ihtisâsât-ı vatan-perverânesine
ları vardır. Teslîse kāil olan üçüncü bir tâife daha vardır ki
mevzû’ olan bu çarpışma, şu pençeleşme eski İran tarihinin
onlar dahi Keldânî’de tecemmu’ eden meclis-i ruhbânda a-
rûhunu teşkîl ediyor. Türk Hâkanı Efrâsiyâb ile Fâris kahra-
kīdeleri karâr-gîr olmakla kendilerine Keldânî ıtlâk olunduğu
manı Rüstem arasında cereyân eden mübâreze Şâhnâ-
gibi akāidleri hükümdârın akāidinden ibâret olmakla “Kel-
me’nin esâsı olduğu gibi, şu iki kavim arasında bulunan alâ-
dânî Melekiyet” nâmını ihrâz eylemişlerdir.
ka ve mukadderât-ı târîhiyyeyi de temsîl ediyor.
Bakınız, Koca Zâl, oğlu Rüstem’e, Efrâsiyâb hakkında ne
nasihat ediyor; genç, delikanlı Rüstem Efrâsiyâb’ın kanına
teşnedir, babası Koca Zal’dan Efrâsiyâb’ın alâmet-i fârikası-
ÂLEM-İ İSLÂM
nı soruyor, bunları belleyerek Türk ordusuna atılmak, Efrâ-
siyâb’ı öldürmek, şu iki kavim arasında asırlarca devâm
MAKĀLÂT
eden hûnîn mübârezeye bir nihâyet vermek arzusundadır.
İran’ın Mâzî ve Hâline Bir Nazar Lâkin koca tecrübe-dîde Zal oğluna: “Sakın öyle bir teşeb-
Âlem-i İslâm’ın erkân-ı mühimmesinden birini teşkîl e- büse girişme!.. Zira Efrâsiyâb (‫ )مرد دانا و جنك آوراست‬şecâatte
den İran’ın azamet-i târîhiyyesi bütün müverrihîn-i garbiyye şîr, reşâdette arslan, mahârette kurt olan Efrâsiyâb böyle
ve şarkıyye tarafından teslîm edilmektedir. İranîler küre-i kolaylıkla mağlûb edilmez!” diyor.
arzda sâkin kâffe-i akvâm arasında en kadîmlerinden birisi- Fakat Türk akvâmı ile çarpışmanın netîcesi daha belli
değil iken İran’a hiç beklenilmeyen taraftan bir hücûm vu- hîre mecbûr olaydık. Zira İranîlerin ahlâkı o kadar bozuktur
kū’ buluyor: Büyük İskender cihân-gîrlik hülyâsı ile bütün ki bizi bile bozacaklardır!” diye cevap verdi. –mâba’di var–
Asya’yı teshîr etmek teşebbüsüne girişiyor. İran’ı bir iki dar- Ahmed Akayef
be-i dehşet-engîz ile yıkıp bitiriyor. İranîler eski Yunan mü-
verrihlerinin ta’rîf ettikleri sadâkat, süvârîlik ve şîr-endâzlık
gibi sıfât-ı mümtâzelerinden şimdi mahrûm idiler. Eski me-
tânet-i ahlâkiyye ve rasânet-i cismâniyye ve diyânet-i rûhâ- ALMANYA, İNGİLTERE, TÜRKİYE
niyye bozulmuştu. Sadâkat hiyânete, reşâdet cebânete, di- VE ÂLEM-İ İSLÂM
yânet ta’assub-ı câhilâneye mübeddel olmuştu; İskender’in –3–
darbeleri şu sıfatların ne derecede mühlik olduğunu İranî-
Bir devletin dâhilî ve hâricî siyâsetini, sırf şahsî irâdeler
lere oldukça anlattı. Mîlâdın tam üç yüz otuz senesi esnâsın-
netîcesi farz etmek hatâlı olur. Vekāyi-i târîhiyyenin âmil ve
da İran mülûk-i tavâ’if denilen esâret-i ecnebiyye devresine
müessirlerini [428] iyi arayıp, doğru ta’yîn eylemek pek
dûçâr oldu.
müşkil ise de, herhangi bir irâde Volonté’nin vekāyi’ ve ah-
Lâkin hissiyât ve efkâr-ı milliyenin tenemmüv ve terbiy-
vâl-i müteselsile-i mâziyyeden doğduğuna yani semere-i tâ-
yesi için en mü’essir bir mekteb-i intibâh teşkîl eden taz-
rîh ve muhît olduğuna şüphe edilemez. Vâkıâ eşhâsın irâ-
yîkāt-ı ecnebiyye İranîlerin de rûh ve kalblerini tasfiye ve
deleri de, kendi nöbetlerinde birer müessir olabilirler, fakat
terbiye etti. Mîlâd-ı Îsâ’nın dördüncü karnında İsfahan’da
tarih keyif ile idâre olunamaz; bir nevi mecbûriyet-i târîhiy-
“Gâve-i Âheng” nâmı ile bir demirci hurûc ederek bütün
ye, bir nevi takdîr-i târîhî vardır. Hele sırf diplomatlık ile tâ-
İranîleri ecnebîler aleyhine kıyâma da’vet etti; Gâve önlü-
rih yapmaya kalkışmak, sâde-dillik olur. Muayyen bir za-
ğünü sancak yaparak Erdeşîr Bâbekân nâmına istihlâs-ı va-
manda çatışmaları mukadderât-ı târîhiyyeden olan iki dev-
tan ü millet teşebbüs-i azîmine girişti. Erdeşîr Bâbekân gûyâ
letin dostlaşmalarına, birkaç düzine Taleyran ve Metter-
eski Keyâniyân sülâlesine mensûb bir tıfl olarak sülâlenin
nichler elele verip var kuvvetleriyle çalışsalar, netîce yine
esnâ-yı izmihlâlinde Zerdüştîler tarafından “Mukaddes” ad-
muvaffakiyetsizliktir.
dedilmekte olan bir inek tarafından hıfz u tagdiye edilmiş
Ondokuzuncu asr-ı mîlâdînin en mühim avâmil-i târî-
imiş! Her ne ise Gâve-i Âheng teşebbüste muvaffak oluyor.
hiyyesinden olan bir fikir, “fikr-i milliyyet”, Avrupa’nın her
Bütün ecnebîler İran hudûdundan çıkarılıyor. Sâsâniyan de-
tarafında olduğu gibi Memâlik-i Osmâniyye’nin husûsiyle
nilen ve Asr-ı Sa’âdet-karîn-i Fârûk-ı A’zama kadar yürüyen
Avrupaî kısmında icrâ-yı te’sîrât eylemişti. Yunan, Ulah,
sülâle-i muhteşeme te’sîs ediliyor!
Sırp, Bulgar milletleri, tâbi oldukları Devlet-i Osmâniyye’ye
Şu sülâle zamanında İran yeniden eski haşmet ve aza-
karşı başkaldırıp, zorla ondan ayrılarak, müstakil birer dev-
metini ve hatta daha bir kat yüksek sûrette i’âde ediyor.
let halinde âlem-i siyâsete çıkmışlardı. “Milliyet Esâsı” Sal-
Şimdi eski Yunanistan bitmiş, mahvolmuş idi. Onun yerine
Roma kāim idi. Lâkin Roma İmparatorluğu bütün haşmet tanat-ı Osmâniyye’yi hayli örseledi ve epeyi parçaladı.
ve azameti, bütün hırs-ı cihân-gîrânesi ile beraber İran’a sû- Şark’ta fikr-i milliyyetin en sağlam muâvini dînî ihtilâf ve
ret-i kat’iyyede galebe çalamadı. Bilakis dünyada kendisine husûmetler oldu. Reâyânın kıyâm ve isyânlarında, gâye-i e-
beraber ve müsâvî bir hükûmet tanımadığı ve bütün âlemi mel istiklâl-i millî idi, lâkin ona erişmek için kullanılan en
dâru’l-harb diye telakkī ettiği halde İran hükûmetini i’tirâfa keskin silah, taassub-ı dînî oldu.
ve İranîlerin hukūk-ı milliyyelerini teslîme mecbûr oldu. Âl-i Avrupa’da Saltanat-ı Osmâniyye’nin tamâmiyet ve sat-
Sâsâniyân’dan olan Şâpur-ı Sânînin Roma İmparatoru Ne- veti aleyhine te’sîr eyleyen fikr-i dînî ve millî, Asya’da, bila-
ron’a yazdığı bir mektup el-ân Paris Kütüphâne-i Milliy- kis, saltanat-ı mezkûrenin kökleşmesine, kuvvetlenmesine,
yesi’nde mahfûzdur. Şu mektupta Şâpûr kendisine: “Âlihe ihtimal genişlemesine bile hizmet edebilirdi. Siyâsette ma-
arasında abd ve abdler arasında rab” diye ve Neron’a: hâret, ilcâât-ı târîhiyyeyi görüp, devlet gemisinin veche-i
“Dostum Kayser-i Rûm” diye hitâb ediyor ki azamet-i sülâ- azîmetini ona göre ta’yîn etmektir. Devr-i sâbık müdîrân-ı
leden bir nişânedir. umûrunun siyâset-i hâriciyye ve dâhiliyyeleri medh oluna-
Fakat mürûr-ı a’sâr ile ahlâk ve âdâb-ı milliyye yeniden maz; maamâfîh tarihin onları garptan ziyâde şarka bakma-
bozuluyor. Hükûmet birtakım entrikacılar, kadınlar ellerine ya, şarkla uğraşmaya zorladığı muhakkaktır. Hükûmet-i Os-
geçiyor. Adâlet yerine zulm u ta’addî, kanâ’at yerine isrâf, mâniyye, on dokuzuncu asr-ı mîlâdînin sonlarına doğru,
hasâ’il-i memdûha yerine zînet ve alâyiş-i zâhiriyye kāim şarkı garba, Asya’yı Avrupa’ya, Hilâfet’i pâdişâhlığa tercîh
oluyor. eylemiştir.
İranîlerin ahlâkı Âl-i Sâsâniyân’ın esnâ-yı inkırâzında bir Bu tercîhin ilk netîcesi, siyâset-i hâriciyyede, Devlet-i
derecede bozuk idi ki bir kere Fârûk-ı A’zam Irak hâkimi Osmâniyye’nin İngiltere dâire-i muhâdenetinden çıkıp, Al-
Sa’d ibn Ebî Vakkās’tan İran’a âid aldığı bir mektubu as- man dostluğuna geçmesi olacaktı ve filvâki’ öyle de oldu.
hâb-ı kirâmın müzâkere ve müşâveresine vaz’ ederek İran İngiltere, Devlet-i Osmâniyye’nin, Rumeli’de Boğazlar civâ-
seferi hakkında re’ylerini sordu. Haydar-ı Kerrâr Ali ibn Ebû rında, Kafkasya hudûdunda meşgûl olmasını ister; eğer Hü-
Tâlib seferin icrâsını tasvîb etti. Ömer bin Hattâb hazretleri: kûmet-i Osmâniyye’nin Arabistan, Irak ve bâ-husûs Süveyş
“Yâ Ebu’l-Hasan! Keşke ne İran olaydı. Ve ne biz İran’ı tes- Kanalı taraflarına imâle-i zihn ettiğini anlarsa, derhal Vilâ-
yât-ı Sitte’de ve yahud Vilâyât-ı Selâse’de bir iş çıkarıp, bölüşerek Fransa ile uyuştuğu gibi (8 Nisan 1904) o âlemin
hükûmetin bütün kuvâ-yı fa’âlesini oralara vakf ettirir. Mös- Asya’daki kısmını da Rusya ile paylaşarak, o yüz yıllık düş-
yö Pinon iddiâ ve iddiâsını vekâyi’ ile isbât ediyor ki “Er- manıyla da barıştı: “Sultan ile Kayser’in bir zamanlar pek sı-
meni Vak’ası” esâsen Mısır Mes’elesi’nden doğmuştur: Ma’- kılaşan ittifâk ve muhâdeneti, Anadolu ve Bağdat yollarını
lûmdur ki İngilizler, 1882 senesi Mısır’ı muvakkaten işgâl et- Almanlara açarak, Hamburg’tan Basra’ya kadar imtidâd e-
mişler ve 1887 senesi Devlet-i Osmâniyye ile akd ettikleri den uzun bir arâzî parçasını, Alman nüfûzuna bırakıyordu...
muâhedede, üç sene sonra, yani 1890’da Mısır’ı terk ve tah- [429] “İngiltere bunu duydu; ve hiç olmazsa bir müd-
liye edeceklerini va’d eylemişlerdi. Mühlet tamam oldu, a- det-i muvakkate zarfında, Alman tehlikesinin Rus muhâtara-
ma İngilizler kımıldanmak bile istemediler. 1896’ya doğru, sından daha müdhiş olduğunu takdîr etti. Alman tehlikesi,
Fransa, yeni müttefiki Rusya’ya güvenerek ve Hükûmet-i İngiltere için şark mes’elesi hudûduyla mahdûd değildi; ci-
Osmâniyye’nin rızâsını tahsîl ederek, İngiltere’ye, işgâl müd- hân-şümûl idi... Fransız diplomasisi, İngiliz ve Rusların i’ti-
detinin artık hitâma ermiş olduğunu hatırlatmak cür’etkâr- lâf-ı menâfiini ihzâr ve tanzîm etti, ve bundan 31 Ağustos
lığında bulundu. Bunun üzerine İngiltere, Rusya ve Fran- 1907 tarihli Rus-İngiliz muâhedesi çıktı: Londra ve Peters-
sa’yı bozuşturmak kastıyla “Ermeni Vak’asını” ihdâs eyledi. burg hükûmetleri, Asya-yı Vustâ memâlik-i İslâmiyyesi’ni
İngiltere’nin hesâbınca “Ermeni Vak’ası” şimdiye kadar dostâne paylaşıyorlardı; İngiltere Afganistan’da, Rusya
bütün müttefikleri birbirinden ayırmaya yarayan Mes’ele-i İran’da birinci mevki’ tutacaktı, bir de hasm-ı müşterek a-
Şarkıyye’yi, Devlet-i Osmâniyye’nin taksîmi sûretinde açmış leyhine tamâmen birleşiyorlardı, Asya-yı Suğrâ ve Balkan-
olacaktı... lar’da (yani memâlik-i Osmâniyye’de) Alman nüfûzuna kar-
Almanya Devlet-i Osmâniyye’nin Asya ve Hilâfet siyâ- şı koymak üzere teşebbüsât-ı lâzimede bulunmayı ta’ahhüd
setine kuvvetü’z-zahrdır. Ermeni Vak’ası’nda Girid Mes’ele- eyliyorlar.” (L. Driault– La question D’orient, p. 326-327).
si’nde, Makedonya işlerinde menâfi’-i Osmâniyye’yi ciddi- Rusya ve İngiltere taahhüdlerini yerine getirmek üzere,
yetle müdâfaa ederek, Saltanat-ı Osmâniyye’nin Avrupa ve Makedonya yangınını hiç durmadan körüklediler. Bu sıra-
Asya hudûdlarını muhâfazaya çalışmış ve bu sûretle Şark larda vekāyi-i âlemi az çok ıttırâd ile ta’kībe çalışan bir Türk
Siyâsetinin devâm ve muvaffakıyetini mümkün kılmıştır.* gazetecisi şu satırları yazmıştı:
Almanya ve Türkiye müşterekü’l-menâfi’ bir siyâset-i İs- “İngiltere Islavlar’la birleşti. Asıl Almanya’ya karşı Islav
lâmiyye ta’kīb ettikçe, İngiltere’nin şarkta istirâhat ve emni- Rusya ile ittifâk ederken Almanya’nın cenuptaki ihtiyât or-
yeti münselib oluyordu; artık ona yalnız i’tilâf-ı müsennâ, si- dusuna yani Osmanlılar’a mukābil Makedonya Bulgar çete-
yâset-i âlemdeki hâkim mevzi’ini idâme için kâfî görünmü- lerini tanzîm ile uğraşıyordu. Londra’daki Balkan Komitesi
yordu. Bunun içindir ki âlem-i İslâm’ın Afrika parçasını âlemi emerek toplanan sterlingleri Balkanlar’a boşatmakta,
Bulgar çeteleri işi gücüyle meşgûl Türk, Rum ve hatta Bul-
*
Bu kaziyenin sıdkına delîl olmak üzere, Almanlara hiç de dost ve
gar köylerini yakıp yıkmakta iken, İngiltere Hâriciyye Nezâ-
tarafdâr olmayan bir Fransız’ın, işbu makalelerimde kitabından reti Vilâyât-i Selâse’nin Türkiye’den büsbütün ayrılması için
çok istifâde ettiğim Mösyö Reunion Pinon’un birkaç sözünü, aşa- türlü lâyihalar hazırlıyordu...
ğıya aynen tercüme ediyorum: “Ermeni buhrânında Almanya, Maksad âşikârdı: Ya Devlet-i Osmâniyye korkup aman
Türkiye açıktan açığa tarafdâr bir vaziyyet aldı. Sultanı ıslâhâta ic-
diyecek, Almanya koltuğundan ayrılıp İngiliz kucağına atı-
bâr için yalnız İngiltere’nin değil, hatta Rusya ve Fransa’nın teklîf
ettiği tedâbîri bile ya tamâmen reddeyledi, yahud sırf sudan ce- lacak; yahud Makedonya Bulgarlar’a geçerek, Berlin’den
vaplarla geçiştirdi: Lord Salisbury’nin tehdîtkâr nutuklarından Kuveyt’e giden demiryol ortasından kırılmış, makām-ı Hilâ-
birisine cevâben İkinci Wilhelm, Devlet-i Osmâniyye’nin hukūk-ı fet’in kadr ü i’tibârı tâ kökünden sökülmüş, Türk ordusu
hâkimiyetini kemâl-i şiddetle tasdîk ve i’lân eyledi; istasyonerların mağlûben Asya’ya kovulmuş olacaktı... (Kırım- Tercüman, 28
ikileştirilmesi, ve süferânın ıslâhât programları mesâilinde İmpa-
Temmuz 1908.)
rator ve sefîri Baron Marşal, dâima Avrupa devletlerinden ziyâde
Sultan’a izhâr-ı emniyyet eder bir siyâset ta’kîb eylediler” (Sahîfe İngiltere ve Rusya, Saltanat-ı Osmâniyye ve Düvel-i İs-
54). “Miralay Vasos’un askerleri mu’âvenet için Girid’e çıktıkları lâmiyye aleyhine, Fransa simsarlığı ile uyuşarak İ’tilâf-ı Mü-
zaman İkinci Wilhelm, akrabâsı Kral Yorgi’ye sert bir ifâde ile a- selles’in temeli atılması üzerine, Almanya ve Türkiye’nin
dem-i memnûniyyetini bildirmiş ve Avrupa devletlerine de vakit bazı tedâbîr-i ihtiyâtiyyeye tevessülleri zarûrî idi. Bunun üze-
geçirmeksizin Pire’nin abluka edilip Vasos’u geri çağırmak için A-
tina hükûmetinin icbâr olunmasını teklîf eylemişti” (Sahîfe 55). –
rinedir ki Saltanat-ı Osmâniyye, Balkan devletlerinden Ro-
Türk-Yunan muhârebesi Almanya’nın İstanbul’daki nüfûz ve manya, Sırbiye ve Yunan ile beraber, İttifâk-ı Müselles’e dâ-
ehemmiyetini evc-i galeyân eriştirdi: Almanya hükûmetinin sarîh hil olacak ve sonra Bulgaristan’a harp açıp, Makedonya
Türk dostluğu; imparatorun Osmanlı ordusuna teşcî’ât ve tebrîkâ- mes’elesini, kendi nef’ine hallettirecek havâdisi âleme yayıl-
tı, Alman diplomasisinin, Yunanlıların tehvîn-i felâketine hâdim dı. Henüz zikrettiğimiz gazeteci bu kīl ü kālleri şöyle nakle-
her türlü tedâbîre muhâlefeti, İkinci Wilhelm’i tamâmiyet-i mülkiy-
ye-i Osmâniyye’nin en kat’î bir tarafdârı, Alman sanâyi’ ve ticâre- diyordu: “Almanya’nın Sultan’a Bulgarlarla harp tavsiye et-
tinin nef’ine olmak üzere sultan Abdülhamid’in dost ve müttefiki tiği pek çok söylendi. General Vondergoltz’in “Divohe”de
eyliyordu” (Sahîfe 56). “Almanya’nın İstanbul’daki te’sîrât-ı ikti- yazdıkları, Baron Marşal’in bir gazeteciye dedikleri, Al-
sâdiyye ve siyâsiyyesi, Makedonya işlerinde, saltanat-ı Osmâniyye manya Washington Sefîri’nin bir Amerika cümülesinde ma-
tamâmiyet-i mülkiyyesinin ve pâdişâhın hâkimiyetiyle, emîrü’l-
kālesi, hep aynı fikri takviye ediyor, Makedonya mes’elesini
mü’minînlik (yani Halîfelik) nüfûz ve iktidârının kat’iyyen muhâ-
fazası cihetine sarf olunmuştur” (Sahîfe 57). ancak bir Türk-Bulgar harbiyle hüsn-i tesviye imkânını gös-
teriyordu. Goltz İstanbul’a geldi, Türk Mekteb-i Harbiyye- yûn-ı mu’teberesinin akvâlinden anlaşılan noksânî-i muhâ-
si’nde nutuk söyledi, gitti; Mareşal Berlin’de bir hayli otur- denet hiç şüphe yoktur ki bizim kendi hatâ-yı tedbîrimizden
du, döndü; Sadrâzam Ferid Paşa’ya Prusya’nın en büyük ileri geliyor. Süveyş Kanalı’nda, Bahr-i Ahmer’de, Basra Kör-
nişânı “Kara Kartal” verildi. Artık herkes Devlet-i Osmâniy- fezi’nde menâfi’-i azîmeye ve umûr-ı ticâriyye ve siyâsiyyece
ye’nin resmen İttifâk-ı Müselles’e dühûlüyle, aynı zamanda Memâlik-i Osmâniyye’de hâlâ bir mevki’-i mümtâza mâlik
Bulgarya’ya i’lân-ı harb ettiği haberini bekliyordu; pek ça- bulunan ve nüfûz-ı Hilâfet’teki ehemmiyeti lâyıkıyla tedkīk
buk ve uzaktan işiten kulaklara, Meriç vâdîsinde, Filibe ci- eyleyen ve yüz milyon kadar ehl-i İslâm’a hükmeden İngil-
vârında gürleyen muzaffer Türk toplarının sadâsı bile gelip tere elbette ve elbet Devlet-i Osmâniyye ile hüsn-i münâse-
yetişiyordu. Bu takdîrde, İngiltere, belki yine yenilmiş ola- beti tercîh eyler. Binâenaleyh bizim için böyle bir hüsn-i
caktı: Öyle ya, top güllesi en kuvvetli delîldir, yenilen Bul- münâsebetten istifâde ancak İngiltere efkâr-ı umûmiyyesinin
garya da çetelerini toplar, Yunan gibi Türk dostluğu lüzû- vücûh-ı temâyüliyyesin-deki dekāyik ile İngiliz siyâset-i şar-
muna kanmış olurdu...” (Aynı gazetenin aynı nüshasından) kiyyesinde ta’kîb olunan mesâliki gavâmızıyla idrâke müte-
Belki bu ihtimalâta karşı müzâkerâtta bulunmak ve her vakkıftır. Senelerce şarkta dolaşmış ve bir müddetten beri
halde Makedonya mes’elesini tamamen Türkler ziyânına İstanbul’da en mühim bir İngiliz gazetesinin muhâbirliğini
halletmek için, İngiltere kralı Edward Rusya İmparatoru Ni- icrâ eylemekte bulunmuş olan bir dostum ahîren berây-ı sıla
kola’yı ziyârete gitmek üzere iken, mes’ele-i şarkıyyece fev-
İngiltere’ye gelmişti. Kendisi ile olan mülâkatım sırasında İn-
kalâde mühim bir vak’a zuhûra geldi: Devlet-i Osmâniy-
giltere efkâr-ı umûmiyyesinin ve İngiltere devleti tarafından
ye’de meşrûtiyet-i idâre i’lân olundu. Bu vak’a o kadar a-
umûr-ı şarkıyyede mültezem mesleğin Hükûmet-i Osmâniy-
zîm, o kadar çok netâyici hâmil ve bazılarınca o kadar gayr-
ye tarafından doğruca telakkī edilmediği iddiâ olundu. Ve
ı müterakkıb idi ki zuhûruyla şark mes’elesinin müessirlerini,
bu husûsta îkāzâtta bulunmaklığım tavsiye edildi. O babda
şiddetli bir fırtına gibi alt üst etti: Makedonya işini sildi
serdedebileceğim mütâlaâtın her ne hikmete mebnî ise ma-
süpürdü, aldı, götürdü; İttifâk-ı Müselles ve İ’tilâf-ı Müselles
kām-ı âidesince zıddı icrâ olunacağını anlattıktan sonra meş-
devletleriyle, Saltanat-ı Osmâniyye’nin vaz’iyet-i mütekābi-
rûtiyetin tulûundan beri bir hayli sahâyif-i cerâid ile vatan-
lelerini, muvakkaten veya zâhiren değiştirdi; Reval Mülâkā-
tı’nın ehemmiyetini eksiltti... daşlarıma İngilizler ve İngiltere mesâlik-i şarkıyyesi hakkında
bildiğimi îzâhtan hâlî kalmadığımı söyledim.
***
Ma’lûmdur ki Devr-i Meşrûtiyyet’in küşâdına kadar İn-
10 Temmuz’dan beri Hükûmet-i Meşrûta-i Osmâniy-
giltere ile olan münâsebâtımız mûcib-i marzâ bir halde cere-
ye’nin İtilâf ve İttifâk-ı Müselles’le olan münâsebâtından
yân etmemişti. O münâsebâttaki noksânî-i âsâr-ı muhâde-
biraz tafsîl ile bahsi âhir bir zamana bırakıyorum. Şimdilik,
net Rusya ile son muhârebemizden bir müddet evvel vukūa
buna dâir bir iki çift sözle iktifâ edeceğim. Önce, bilmem ne-
gelmeye başlamış idi. Devlet-i Osmâniyye’nin o zamanlar
den, ortalığı bir İngiliz dostluğudur kapladı; İngiliz Sefîri
Balkanlarda dû-çâr olageldiği müşkilâtın mehâlikini tahfîf
cenaplarını “Millet-i Osmâniyye istikbâl eyledi”; Anglofil ol-
için müteveffâ Lord Bikonsfild hayli uğraşmış ve efkâr-ı âm-
makla ma’rûf Kâmil Paşa sadr-ı hükûmete geçti. Lâkin bu
balayı pek kısa sürdü. İnkılâptan henüz birkaç ay geçme- meyi hayliden hayliye Türkler lehinde idâreye muvaffak ol-
mişti ki inkılâbı yapan fırkanın nâşir-i efkârı “Siyâset-i hissi- muş idi. Fakat buna mukābil Rusya nüfûzu Avrupâ-yı Gar-
yât”ın (yani İngiliz siyâsetinin) tenkīdine ihtiyâc hissetti... Bu bî’de ve alel-husûs İngiltere’de icrâ-yı faâliyyete başlamış ve
rücû’, gittikçe mütezâyid bir sür’atle nihâyet, bugünkü hâle Rusya diplomasisi “Şark hıristiyanları hakkında Türk me-
müncer oldu. Gerçi bazı siyâsiyyûnun hâlâ İngiliz dost-ı ka- zâlimi” vesîlesini üss-i meslek ittihâz ederek Devlet-i Os-
dîmimizden, Osmanlılar’ın en büyük dostu Yedinci Edward mâniyye’nin bekāsına ve alel-umûm Osmanlı müslüman-
hazretlerinden kemâl-i ciddiyyetle bahsettikleri vâki’dir. Fa- larının selâmetine gâyet muzır bir cereyân vücûda getirmiş
kat kāri’lerin bu evsâfı, şimdi o kadar ciddiyetle okudukla- idi. Bu husûsta Rusya’nın İngiltere’de vesâit-i resmiyye ve
rına biraz şüpheliyim. İlcâât-ı târîhiyye, Devlet-i Osmâniy- gayr-i resmiyye ile icrâ eylediği tedâbîr hakīkaten şâyân-ı
ye’nin münâsebât-ı hâriciyyesini, Reval Mülâkatı’ndan az hayret denecek derecede mâhirâne idi.
evvelki şekline pek benzetti. Sadrâzam Paşa, Romanya’dan O zamanlar Ruslar İngiltere ricâl-i siyâsiyyesinden bir
Avusturya’dan geçerek Berlin’e Kayser İkinci Wilhelm’in zi- hayli mühim zevâtı kendi mülâhaza-i siyâsiyyelerini hüsn-i
yâretine gidiyor... Ötedenberi Fransız ve İngiliz muhibbi ad- telakkīye meylettirdikleri gibi ulemâdan, şuarâdan, ruhbân-
dolunan bir nâzırımız Paris ve Londra’da bir hayli müddet dan sâhib-i nüfûz birçok kimseleri kendi taraflarına cezbetti-
ikāmetten sonra Berlin mahâfil-i siyâsiyye ve mâliyyesiyle ler, vesâit-i tahrîr ve hitâbetle iktifâ eylemeyip ehl-i san’at-
yakından tanışmaya lüzûm görüyor... tan bazı ressamlara gûyâ Türklerin şark hıristiyanları hakkın-
A[elif].Y. daki işkence ve ef’âl-i katliyyelerini gösterir levâyih-i mu-
hayyele tasvîr ettirmeye ve tiyatrolarda fâci’ veya hakāret-
[430] OSMANLI âmîz mevzû’lar oynattırmaya çalışarak halkı Türkler aley-
VE İNGİLİZ MÜNÂSEBÂTI HAKKINDA hinde tezyîd-i adâvete sevk eylemişler idi. İngiltere’de mu-
El-yevm Osmanlı ve İngiliz münâsebâtında mevcûdiyeti kīm “Madam Novikof” nâmında fetânet-i siyâsiyye sâhibesi
İngiliz cerâid-i mühimmesinin neşriyâtıyla İngiliz siyâsiy- bir kadın başta müteveffâ Gladstone olmak üzere birçok ri-
câl-i devleti Türkler aleyhinde tahrîke çalışmış idi. Hatta hâriciyyeye dû-çâr olabilmesi ihtimalini de düşünmüş ve fa-
Madam Novikof’un garb âlem-i siyâsiyyâtında Ruslar için kat o zaman İngiliz muhâdenet-i siyâsiyyesindeki germiyeti
ettiği hizmetler yüz bin Kazak askerinin muhârebede göster- yakından hisseylediğim için o müşkilât-ı melhûzaya karşı İn-
dikleri yararlıklardan büyüktür” sözü bu bâbda misâl sûre- giltere’den müzâheret-i ma’neviyye göreceğini de muhak-
tinde zikredilir olmuştur. O zamanlar taraf-ı devlet-i Osmâ- kak zannetmiş idim. Sonraki hâdisât bu müzâheret-i ma’ne-
niyye’den Türkler –daha doğrusu Osmanlı müslümanları– viyyenin husûlünü cümlemize gösterdi. Avusturya’nın kendi
aleyhinde vukūa gelmekte olan bu muzır cereyânların önü- suçunu kāle almayıp da bizi suçlu çıkarmak için vukū’ bul-
nü almak veya zıddına cereyânlar ihdâs eylemek için teves- muş olan ta’rîzleri, tehdîdleri İngiltere müzâheretinden dola-
sül olunan tedâbîr hiçbir intizâm ve vukūfa, hiçbir iktidâr ve yı hükümsüz kaldı; Devlet-i Osmâniyye dahi hukūk-ı hü-
sebâta müstenid olamamakla akīm kalıp gitmiştir. kümrânîsine karşı vukū’ bulmuş olan taarruzdan dolayı hiç
Osmanlı ve Rus Muhârebesi’nin sonlarında ve alel-hu- değilse iki buçuk milyon lira kadar tazmînât koparabildi.
sûs Kıbrıs Mukāvelenâmesi’nin akabinde İngiltere’de Türk- Düvel-i kebîre-i garptan bazılarının şark milletleri hak-
ler için tekrâr bir teveccüh eseri görülmeye başlamış idiyse kında pek de niyyât-ı hakşinâsâne beslemediklerini ve alel-
de bu da vakār-ı siyâsîsini mütesâviyen sıyânete muktedir husûs ümem-i İslâmiyye hakkında tâ Ehl-i Salîb devirle-
iki devletin muhâdeneti sûretinde zuhûr eylemeyip hâmî ve rinden tevârüs edegelmiş bir nevi’ hiss-i garaz ile müteharrik
mahmî şeklinde zuhûr eylemiş idi. Yıldız devr-i hükûmetinin olduklarını biliriz. Çok kere tenkîd de ederiz. Bu âciz Garb’-
sû-i tedâbîrinden dolayı vatana ârız olan teşevvüş ile nüfûz ın maşrık-ı İslâm hakkındaki o meslek-i bed-hâhânesini en
ve kudret-i hükûmete târî olan nakāyıstan dolayı bilâhare şiddetli tenkîd eden şarklılardan birisiyim. Fakat o meslek-i
İngiltere’de bize karşı ibrâz-ı musâfât edilmek şöyle dursun bed-hâhâne ve gayr-ı munsıfânenin şu asr-ı temeddünde
her fırsat düştükçe şiddetli buğz ve nefret âsârı gösterilegel- bile vakit-be-vakit âsârı zuhûr eylemesine meydân verme-
miş idi. Gayr-ı muntazar zannedildiği halde meşrûtiyetin mek üzere tedâbîr-i ma’kūleye tevessül etmediğimizden ve-
vaz’ına muvaffakıyet hâsıl oluvermesi üzerine İngiltere’de ya edemediğimizden dolayı biraz da kendi âsâr-ı amelimizi
bir Türk tarafdârlığıdır başladı. Vatanımızın kansız inkılâbı tahtie eder isek fenâ olmaz. Her derdimize devâyı hâricin
alkışlandı. Cerâid-i mu’tebere sahâyifi Meşrûtiyet-i Osmâ- göndermesine intizâr eylememeli. Bugün Memâlik-i Osmâ-
niyye’nin temennî-i bekāsı hakkında öyle makālât-ı dostâ- niyye’de olan menâfii âdetâ kendisi için mes’ele-i hayât u
neyi hâvî idi ki insan bunların Osmanlı erbâb-ı tahrîri tara- memât denecek kadar azîm ve mühim dahi bulunsa İngil-
fından yazıldıklarına zâhib olabilirdi. Türkiye hakkındaki bu tere kalkıp da Kırım Muhârebesi’nde yaptığını yapamaz.
tahavvül-i mesleğe yani evvelki buğz ve nefretin tamamıyla Kezâlik Şark-ı Karîb’deki menâfi’i ne kadar artarsa artsın Al-
ber-taraf edilmesiyle yeniden bir meslek-i meveddet vaz’ına manya devleti Devlet-i Osmâniyye’ye başka taraftan gelebi-
sebep ne Kâmil Paşa’nın ifrâtlı İngiliz tarafdârlığı yapması lecek taarruz-ı fi’lîye karşı silâhla lehimizde müdâhaleye gi-
ne de filân ve filânın diplomasi taslaklığı göstermesi ne de rişmez.
bazı kimselerin âdeta tezlîl-i vakār-ı milliyyet edercesine is- Meselâ bugün İngiltere ile Fransa veya Fransa ile Al-
tasyonlarda, filanlarda ellerinde İngiliz bayrağı olduğu halde manya veya Almanya ile İngiltere arasındaki revâbıt-ı mâ-
liyye, ticâriyye, sınâiyye, ilmiyye ve fenniyye ve sâir o kadar
“Yaşasın İngilizler” diye haykırmaları idi. El-hâsıl İngiliz
artmış, o kadar artmıştır ki bu devletlerden hiç birisi şarkta
dostluğunun tekrâr zuhûra gelmesindeki kerâmeti kendimi-
menfaatlerinin taarruzundan dolayı kat’iyyen müsâdemeyi
ze mâl edemeyiz. Dûrbînlikleri ma’lûm olan İngiliz ricâli bu
göze aldıramazlar. Bilfarz bu taarruz-ı menâfi’ bir buhrân-ı
dostluğu kendiliklerinden te’sîs eylediler. Zira Şark-ı Karîb’in
müdhiş haline gelse bile âkıbet bir tarîk-i tesviyye bulunur.
teceddüd-i ahvâli onu iktizâ etti. Yoksa iş bize kalsa idi bu
El-hâsıl uzlaşabilirler; medeniyetin garba te’mîn eylediği isti-
dostluktan istifâde-i ciddiyyenin tarîklerini bilmediğimizi da-
râhat ve âsâyiş-i âmmeyi bozamazlar ve mahsûlât-ı maddiy-
ha mebâdî-i Meşrûtiyyet’te gösterir idik. Avusturya’nın Bos-
ye ve ma’neviyye-i temeddünü tahrîb eyleyemezler. Bizde
na ve Hersek’i ilhâk etmesiyle o zaman açmış olduğu eb-
münâsebât-ı düveliyye üzerine mülâhazât serdedenler âle-
vâb-ı müşkilât önünde Bâbıâlî âciz ve hayrân kalmış idi.
me gülünç oluyorlar. Şu tarafa, bu cihete meyletmek isteye-
Avusturya’ya karşı sulhen müdâfaa-i hukūkun bir vâsıtası
cek isek onun da fırsatı gelebilir. Asıl bize elzem olan meslek
bulunduğunu [431] ve binâenaleyh büsbütün me’yûs olup
her tarafı iyi kullanmaya çalışmak ve her taraftan hukūk ve
da deryâ-yı hayrete dalmaya mahal olmadığını vatandaş-
vakār-ı millîmize riâyet cezbedebilmektir. Bu tarîk-i savâbı
larına o sırada tavsiye eden ilk muharrir şu satırları yazan
ta’kībde şaşkınlık göstermeyelim. Âlemi kendimizden soğut-
âcizdir. Artık kullanmadığım bir “nâm-ı müsteâr” olduğu i-
turacak ef’âlimiz vukū’ bulup giderse vay bizim hâlimize.
çin şimdi alenen söylüyorum. “Horasânî” ism-i müsteârı al- Memleketimizin her tarafında yine beğenilmeyecek haller
tında yazdığım makālâttan olmak üzere mebâdî-i Meşrûtiy- vukūa gelmekte olduğuna dâir Avrupa-yı garbîye muttasıl
yet’te yevmî sûrette dahi intişâr etmiş olan Servet-i Fünûn haberler geliyor. Bunların kâffesi dahi masnû’ ve garazkâ-
gazetesinde Avusturya’nın hukūk-şikenâne muâmele-i gayr-ı râne olamaz. Bu haller devâm ederse en samîmî dostlar da
muntazırasına en müessir bir mukābele Avusturya ticâretine düşman olurlar.
karşı ciddi ve etraflı bir “boykotaj” yapmak olduğunu tav- Londra
siye eylediğim zaman boykotaj sebebiyle devletin müşkilât-ı Halil Hâlid
Sırâtımüstakīm– İmzâlarıyla makāle yazan muharrirle- gelip gittikten sonra terk etmekte (diğer yerlerdeki müşâhe-
rimize hedef-i aslî âlem-i İslâm’ın müdâfaa-i menâfii ol- dâtıma nazaran) bazen başkaları gelip bazen de boş kal-
mak şartıyla; serbestî-i efkâr ve mütâlaât te’mîn olunmuş- maktadır. Zamanımızda –diyebilirim ki hiçbir tarafta– kasa-
tur. Binâenaleyh muharrirlerimiz arasında, herhangi bir ba medreselerinden icâzet alan olmadığı gibi –Yanya gibi–
mes’eleye âid ihtilâf-ı efkâr olabilir. Risâle, ancak kendi bazı şehir medreseleri de bu haldedir. Gelenler az çok de-
nâmına yazılmış makālelerden bi-tamâmihi mes’ûldür. vâmdan sonra bir gâye me’mûl ve mutasavver olmadığın-
dan bırakıp giderler. O evkaf da vâkıfın maksadı te’mîn edi-
lemeksizin telef olur gider. Memleketimizde belki binden zi-
yâde medrese bulunup bunların külliyeti bir yekûn tutan va-
MEKÂTÎB
kıfları hebâ olup gitmektedir. Şâyân-ı teessüf hallerdendir ki
Tepedelen’den: ihtiyâca muvâfık bir programa ittibâen esâslı bir tasfiye ve
Temyîz ve takdîre kudret-yâb olabildiğim zamandan be- teşkîlât yapmadan Meşîhat bütçesinde taşra medreselerine
ri millet ve memleketin felâket ve sa’âdetini düşünür bu hu- büyük bir muhassasât da gösterilmektedir.
sûsta en esâslı nukātı teşrîhe çalışır olduğum için hayât-ı 3. Köy teşkîlât idâresi ıslâh edilmek üzeredir. Köyler için
vazîfeye dâhil olduğum şu zamanda meydân-ı hâlle arz edil- ayrıca bütçeler ihdâs edilecek ve bu sûretle imam, muallim,
miş olan bir ihtiyâc-ı esâsîye nazar-ı dikkatinizi celb etmek, muhtar tayîni köye terk edilecektir. Âciz, ahvâli nazar-ı dik-
müşâhedâtımı arz etmek isterim. kate alarak bunların her üçünün bir zâtta cem’ edilmesi lü-
Arz edeceğim mes’ele benden ziyâde alâkadâr olup zûmunu vâki olan taleb-i mütâlaaya cevâben bildirdim.
benden ziyâde düşündüğünüze de emniyetim olduğu için Evvelâ muhtarların okur yazar olmasına sâniyen muvaz-
sözlerimi biraz zâid addetmekle beraber mevki’im i’tibâriyle zaf ve yabancı bulunmalarına şiddetle ihtiyâc görülmekte
olan müşâhedâtımın sizce de fayda-bahş olacağı mütâla’a- olduğundan şu adam kahtlığında ve züğürtlük devrimizde
sıyla ber-vech-i zîr arzına mücâseret eylerim: bundan başka çâre-i şâfî bulamadım. Bu sûretle yüksek ma-
1. Memleketimizin mekâtib-i ibtidâiyye muallimînine âş verilebileceğinden rağbetin artması, muallimin nüfûz ve
şiddet-i ihtiyâcı der-kârdır. Bunları Dârülmuallimîn’lerle te- i’tibârının takviyesi, bir te’sîr-i ma’nevî ile ahâlînin ilme ısın-
dârik etmek mümkün değildir. Bu kadar fedâkârlığa, teşvî- dırılmaları gibi fevâid de vardır. İleride okur yazar adamlar
kāta rağmen Yanya Dârülmuallimîni’ne ancak yedi talebe çoğaldığı ve memleketin serveti arttığı zaman muhtarlığın
toplanabilmiş. Onlar da ya mekteb tahsîlinde muvaffak ola- muallimlikten ayrılması lâzım gelirse de imamlık ile muallim-
mayacağını anlayıp idâdîyi terk etmeye mecbûr olanlardan liğin dâima bir zâtta kalması pek tabîidir.
veya bir iki sene medresede bulunduklarından birkaç sene Dârülmuallimîn’lere şerâit-i hâzıra ile talebe bulunama-
de köyünde dolaştıktan sonra bir işe yaramayacağını kes- ması ve bulunması te’mîn edilse dahi ihtiyâca kâfî bir dere-
tirip gelenlerdendir. Âciz mekteb içinden çıkıyorum... ceye îsâl edilemeyeceği, şekl-i hâzırıyla medreselerden istifâ-
Geçen sene hakīk[at]te yalnız bir talebe çıkmıştır; bu de edilememesi ve vakıfların maksadlarının zâyi’ olması, i-
sene ve gelecek sene çıkmayacak. Daha gelecek sene ise üç mam ve muallimlik için ayrı ayrı adam bulunamayacağı ve
dört tane çıkabilecektir. Vilâyetin yedi yüzden ziyâde mualli- farz-ı muhâl olarak bulunsa bile her ikisine müstevfî maâş
me ihtiyâcı vardır. Her vilâyetin az çok farklarla aynı halde verilemeyeceği nazar-ı dikkate alındığı zaman bulunabilecek
bulunduğuna şüphe yoktur. Geçen sene birkaç mektep aç- yegâne çâre medrese derslerinin Dârülmuallimîn program-
maya maârif bütçesi müsâit iken muallim bulunamadığın- larına göre ıslâh ve ikmâli ve harâb medreselerin vakıfları
dan açılamamıştır. Dörtyüz kuruş maâşla idâdî mezûnlarına toplanarak şehir medreselerinin muntazam bir hâle ifrâğıdır.
teklîf edildiği halde bir tâlip bile zuhûr [432] etmemiştir. Ge- Memleketin ihtiyâcına bu da âcil bir çare değil gibi görü-
lecek seneye köy umûr-ı maârifi köy bütçelerine ithâl edil- lürse de mevcûd medreselere tayîn edilecek muallim-i mah-
diği zaman bu ihtiyaç bütün vuzûhuyla arz-ı endâm edecek- sûslar tarafından mücâz veya müntehî talebeye bir sene zar-
tir. fında yazı, hesâb, tarih, coğrafya, zirâat gibi dersler gösteri-
Dârülmuallimîn’lere on sekiz yaşından aşağı talebe ka- lerek yetiştirilmeleri mümkündür. Gelecek seneye binlerce
bûl edilmemesi nihâyet rüşdiye derecesinde olan bir tahsîl açılacak ihtiyâc kapıları bu sâyede kapatılabilecektir. Ve bu
için adam bulmaya mânidir. Bu şart tadîl edilse bile en mü- talebin ardı hiçbir vakit kesilmeyecek hiçbir vakit Dârülmu-
sâit şerâitle Dârülmuallimât’a talebe arandığı halde nasıl ki allimîn’lerin idâre edebileceği dereceye inmeyecektir.
–buradan– kimse gitmemiş ise Dârülmuallimîn’lere de ne Ve fakat medreselerimizde yapılacak esâslı bir ıslâhât
yapılırsa yapılsın kifâyet derecede talebe zuhûr etmeyecek- daha vardır ki o da dinden maksûd ve gâye olan saâdet-i
tir. dünyeviyye ve uhreviyyeyi te’mîn edecek sûrette talebeye
2. Vaktiyle menba’-i irfân ve kemâlât ancak medreseler bir fikir verilmesidir. Böyle sâlim bir fikir verecek muallim-
olup her türlü esbâb-ı terakkī ve saâdet oralarda hazırlana- lere maatteessüf kifâyet derecede mâlik olmadığımızdan ay-
bileceği nokta-i nazarından bugünkü mektepler yerine her rıca bir Dârülmüderrisîn’e ihtiyâc vardır. Orada felsefe-i dî-
kasabada mektepler kurulmuştur. Bugün bunların çoğu ha- niyye eslem esâslar üzerine gösterilmeli ve o zevât-ı ârife
râb birçoğu da hâl-i ihtizârdadır. Ma’mûrlarına devâm eden müderris olup talebesine amelî bir sûrette saâdet-i hayâtı,
birkaç talebe –eğer varsa ki buralarda yoktur– bir iki sene i’lâ-yı kelimetullâhı kâfil bir terbiye vermelidirler. Yoksa köy-
lere gönderilecek hocalar şimdiki gibi (dünyadan göz kes- Bu hakāyık mine’l-kadîm hükemâ-yı İslâmiyyece müsel-
meyi) telkin edecek olurlarsa dîne ve millete hıyânet edil- lem ve zât-ı âlîlerince de ma’lûm ise de muallimlerin medre-
miş, istikbâl-i karîbimize helâk çukuru açmış oluruz. selerden yetiştirilmesini teklîf eden âciz şu şerâit-i gayr-ı
Hocalarımız dünyadan göz kesmeyi değil, Allah için münfekkeyi de beraber arz etmeyi vecîbe-i zimmet bildim.
dünyaya sarılmanın yolunu öğretmelidirler! Çünkü o teklîfi ederken bu cihet nazar-ı i’tinâya alınmaz da
Fakat bunu yapabilmek için kendilerinin o yolda bir fikir iyilik edeyim derken fenâlık etmiş olurum diye titriyordum
ve terbiye almış olmaları iktizâ eder. Buna da çâre arz etti- ve’l-ânda titriyorum...
ğim gibi evvelâ bir Dârülmüderrisîn açarak mücâz talebenin Tepedenli Kaymakam Vekîli
müstaidlerinin orada yetiştirilmesidir. Fatin
Tarlaya bir çapa fazla vurmanın rızâullâha bir adım da-
ha yaklaşmak demek olduğunu, iki rekat nâfile namazdan
iki evlek fazla sürmek yüz kat daha sevâb bulunduğunu tak- Samara’dan:
dîr edip köylüye anlatmasını bilmeyen hocalardan fayda Muharrirîn-i kirâm hazerâtı,
değil zarar-ı azîm tehaddüs edeceği âşikârdır. Mücerred dîn-i mübîn-i İslâm’a bir hizmet-i hayriyye e-
Bir de milletin terbiyesine memûr olan hocalar beşerin mel-i mübecceliyle memâlik-i şettâya dağılan bütün müs-
hakk-ı tabîîsi olan ve haklarında bir memnûiyyet-i şer’iyye lüman kardeşlerimizin ahvâl-i hâzıra ve âtiyyelerini nazar-ı
vârid olmayan nâfi’ eğlenceleri men’e kalkışmayıp belki dikkate alarak; onları hazîz-i felâket ve esârete düşüren ce-
fıtraten cümle-i niam-i ilâhîden olarak bahşolunan bu mû- hâlet ve atâlet, her cihetten ihâta eden mezellet ve meske-
cib-i hamd ü senâ servetleri saâdetimizi ikmâl edecek ma- net gibi müdhiş ve mü’ellim emrâz-ı mütenevviayı düşüne-
rek; filcümle şu ahvâle karşı bir çâre bulmak emeliyle onları
kâsıd-ı dîniyye ve milliyyeyi suhûletle istihsâle medâr olacak
sebîl-i gayrete irşâd, dînin, zamanın îcâb ettiği ulûm ve ma-
vechile yerinde kullanmayı öğretmeli ve bizzat ta’lîm ederek
ârifi tahsîle sevk, maîşet ve hayâtın îcâb eylediği hüner ve
hissiyâta rikkat, hayâta kuvvet ve intizâm vermek yolunu
sanâyii ve mûcib-i refâh ve saâdet bilcümle esbâb ve ede-
tutmalıdırlar.
vâtı istihsâle teşvîk eder, velhâsıl umûmiyetle ahvâl-i İslâm’a
Burada Cem’iyet-i Tedrîsiyye-i İslâmiyye’nin programını
âid fevka’t-takdîr kıymet-dâr bir “hitâb-ı umûmî” tahrîr ve
tebcîlden kendimi alamam.
neşrine bezl-i himmet ederek saf ve sâde kalbli bütün âlem-i
Hocalarımız nâsı sıkmaktan ziyâde kendilerini sevdirme-
İslâm’ın nazar-ı dikkatlerini celb ve son derecede olan hüsn-
lidirler. Bir ferdi lüzûmundan ziyâde sıkmak birgün isyân et-
i teveccühlerini cezb ile nâm-ı celîlinizin mü’ebbeden hüsn-i
mesini mûcib olur ki bir kere o cür’eti bulduktan sonra bir bekā ve devâmına mazhar oldunuz.
daha mübâlâtsızlıkta devâm eder gider. Her an dışarısına Umûm müslümanlar tarafından şân u ulviyeti i’tirâf ve
çıkılması muhtemel olan dar bir yoldan sevk edip de [433] tasdîk edilen bu büyük hizmet-i kudsiyyeyi îfâya bu vakte
dışarı çıkmaya alıştırmaktan geniş yol tutup da dâima içeri- kadar kimse nâil olmadı. Ne bir devlet ve ne bir millet tara-
de bulundurmak yüz kere ahsendir. Hüsn-i kabûl göreme- fından nazar-ı i’tibâra alınıp sâha-i fiiliyyete çıkarılmaya e-
yecek ağır tekâlîfte bulunup da dâima “Sen fenâsın!” de- hemmiyet verilmedi. Bîçâre ehl-i İslâm nice asırlar yaşadı,
mekten ahsen-i kıvâmı iltizâm ederek tarafeyni halinden ve nice seneler ömür sürdü, ne kadar hükümdârlar gelip geçti
birbirinden memnûn bulundurmak elbette maksada daha ve ne kadar âlimler yetişip gitti; fakat hiç birisi âlem-i İs-
mukārindir. lâm’ın hey’et-i umûmiyyesini düşünmediler, hep menâfi’-i
Binâenaleyh müderrisîn-i kirâm dînin “hüsn-i hulk” ile cüz’iyyeyi istihsâl uğrunda uğraşıp durdular. İşte bunun
ta’rîf buyurulduğunu, dinden gâye insanlara kuvâ-yı fıtriy- içindir ki cem’iyet-i İslâmiyye böyle ıslâhı müşkil acıklı bir
yelerini saâdet-i şahsiyye ve ictimâiyyelerini kâfil bir sûrette hâle geldi. Yoksa ehl-i basîret olan hükümdârlar, yahud hiç
sarf ve isti’mâl yolunu göstermek onları bütün ma’nâsıyla olmazsa âlemce bu kadar iktisâb-ı şöhret eden âlimler şu-
sıhhat, selâmet ve saâdetle yaşatmak olduğunu dâima göz ûn-ı İslâmiyye’ye bir parça ehemmiyet verip, bu bâbda
önünde tutarak talebelerine ona göre amelî bir terbiye-i fik- müslümanlara arasıra hayât-ı gayret nefh etmiş olsalardı,
riyye vermelidirler. şüphesiz müslümanlar umûmiyyetle bu kadar fenâ bir hâle
Parayı saklayıp zekâtını vermeyi değil işleterek hem fa- gelmezlerdi. Fakat maatteessüf, müslümanlar her yerde ag-
rîzayı îfâ ve mâl-i nâmîye şu sûretle tareyân edecek noksânı râz-ı şahsiyye esîri olduklarından hiç menâfi’-i ilmiyye ve fe-
telâfî ile nâsı sa’ye icbâr eden hikmet-i şer’iyyeyi muhâfaza vâid-i umûmiyyeye ehemmiyet vermediler.
ve hem fukarâya ekmek kapısı açarak vatanın ahvâl-i ikti- Buna ehemmiyyet vermek şöyle dursun, belki evkāt-ı
sâdiyyesini i’lâ husûsunun zamanımızda birkaç başlı hayr ol- kesîrede mevhûm faraziyât-ı şahsiyyelerine hilâf gelir hül-
duğunu anlatmalıdırlar. Bu sûretle terbiye alan mu’allim- yâsıyla, pek çok menâfi’-i umûmiyyenin husûlüne mâni’ o-
lerin saçacağı füyûzât-ı İslâmiyye kanlara hayât, kalblere lup, bu menâfi’den milletin ya büsbütün mahrûm, yahud
kuvvet verecek milletin kudret-i ma’neviyyesini artıracaktır. filcümle mutazarrır olmasına sebep oldular.
Her asırda müslümanlar böyle hâl-i mezellet ve meske-
“Yarın ölecekmiş gibi fenâlıktan sakınmak” nette olmadıkları bellidir. Bir vakitler şeref-i İslâm bütün ci-
“İlelebed yaşayacakmış gibi işlerini tanzîm etmek” hâna hüküm-fermâ idi. Müslümanlarda ilm ü ma’rifet, hü-
düstûr-ı esâsı tanıtılmalıdır. ner ve sınâ’at pek ileri varmıştı. Terakkīnin evc-i kemâline
suûd ile âlem-i insâniyyette mümtâz ve bütün milletlere fâik müstakīm’e yazılmakta olan hutbeler bizim taraflarda her
idiler. Bu eltâf-ı mes’ûde ve füyûzât-ı kudsiyyeden bizim yerde Tatarcaya tercüme olunarak minberlerde okunmak-
kardeşlerimiz asırlarca istifâdede bulundular. O büyük ha- tadır. Âlem-i İslâm için pek faydalı olan Sırâtımüstakīm mu-
miyyet-perverler milleti refâha, sa’âdete mazhar ettiler. harrirlerine teşekkürler ederiz. Seyyâh-ı şehîr Abdürreşid E-
Zaten, o vakit böyle olmaması da mümkün değil idi. Zî- fendi hazretlerinin konferanslarını okuyan Novoye Vremya
râ o vakit bütün müslümanların hissiyât-ı uhuvvet-kârânesi muharrirleri elbette, koleraya tutulmuş Kudüs hacıları gibi
tamâmıyla hâl-i inkişâfta idi. Aksâ-yı garptaki bir müslim titremektedirler. İnşâallâh buranın ahvâline âid bazı haber-
dünyanın öbür ucundaki kardeşini düşünüyordu. Onun ler gönderirim. Bâki cümle kardeşlere selâmlar ederiz.
hakkındaki hissiyâtı öz birâderine olan ihtisâsâtından başka Abdüssettâr
değil idi. O zaman bütün müslümanlar yek-vücûd olduğun-
dan hiç kimsenin nazarı, başkasının zararına ma’rûz değil
Pekin’den:
idi. Binâenaleyh herkesin gerek hukūk-ı maddiyyesi, gerek
hukūk-ı ma’neviyyesi mahfûz olup, hiç kimse tarafından bu- Muhterem Sırâtımüstakīm idâre-i aliyyesine
na zerre kadar tecâvüz vâki’ olmazdı. Kemâl-i tebcîl ile hey’et-i tahrîriyye-i hakîmânenize du-
Tâbîi bu hizmetleri semeresiz kalmadı. Bu sâyede, bun- âlar eder ve muvaffakıyetinizi temennî eylerim. Dâima Mil-
lar büyük bir saâdete mazhar oldular, hiç kimseye müyesser let-i İslâmiyye ve Devlet-i Osmâniyye’ye nâfi’ ve ittihâd-ı
olmayan büyük bir muvaffakıyet kazandılar. ehl-i tevhîd için sa’y ü gayret ile müctehid olduğunuz ma’-
Fakat bu işyler çok devâm etmedi kurûn-ı vustâyı geçer lûm-ı enâmdır.
geçmez, kurûn-ı ahîre gelince sû’-i tasarruf beliyyesine uğra- Bu kere “Vav Van” adresine şeref-vârid olan gâyet mü-
yıp âlem-i İslâm evvelki kemâlini kaybetmeye başladı. Müs- essir ve müşevvik-i maârif olarak bir kıt’a Türkiyyü’l-ibâre
lümanlar arasında uhuvvet yerine adâvet, vifâk yerine şi- tahrîrâtınız mûmâ-ileyh Vav Van’ın elinde manzûr-ı hakīrâ-
kāk, adâlet yerine zulüm, himâyet yerine cinâyet hüküm nem oldu. Tabîi Çinliler Türkçe bilmedikleri için tahrîrât-ı
sürmeye başladı. Şu zamandan i’tibâren âlem-i İslâm inhi- mezkûre Arap ve Çin lisânlarına tercüme olunup gazeteler
tâta yüz tuttu. Müslümanlar [434] evvelki ictihâd ve gayret- ile neşri mukarrerdir. Gazetenin müdürü müslümandır, son
lerini, ciddiyet ve hamiyetlerini unutarak tenbelliğe, atâlete derecede Devlet-i Aliyye’ye muhib bir zâttır. Van Ahon ihti-
başladılar. Üzerlerine fakr u zarûret çöktü. Birbirine düştü- râmât-ı kalbiyyelerini takdîm ediyor.
ler. Yekdiğerinin adüvv-i bî-emânı oldular. Bunun netîce-i Muhterem Sırâtımüstakīm vâsıl olunca lâzım olan bahis-
vahîmesi olarak aradaki râbıta-i uhuvvet parçalandı. Dün leri tercüme edip Ay Kopav gazetesiyle neşr olunacaktır.
birbiriyle veliyy-i hamîm derecesinde dost olanlar, bugün a- Bâkī ihtirâmât-ı dâiyânemin kabûlü müsterhamdır.
düvv-i mübîn derecesinde yekdiğerine düşman oldular. A- Fî 18 Temmuz sene 326
ralarında nizâ’ ve fezâ’ arttı. Önce mücâdelât ve muhâsa- Pekin’de ve Hıtta-i Çîniyye’de
mât-ı kavliyye başladı. Gitgide bu hal başka bir renk kesbet- Ulûm-ı Dîniyye Neşrine Me’mûr
ti. Bu defa mücâdele; lisândan kılıca geçti. Yekdiğeriyle mu- Ali Rıza2
hârebeye başladılar. Müslüman kılıcıyla müslüman kanı a- Hindistan Müslümanlarına
kıttılar. Bir müslüman devleti tarafından diğer müslüman Açık Mektup
devleti mahvedildi. Bu sûretle ne kadar hükümât-ı İslâmiy-
İngiliz esâret ve istibdadı altında ezilen, vekāyi’ ve şu-
ye nâ-bûd oldu.
ûn-ı cihândan ancak İngilizlerin telkīn ettikleri sûrette ha-
İşte bunları, bu kadar büyük bir denâeti iltizâma sevk
bârdâr olabilip hakāyık-ı ahvâlden gâfil olan bîçâre Hindli
eden şey nedir? Tabîi, her şeyin gayr-ı mütenâhî olan es-
müslüman kardeşlerimiz Dâru’l-Hilâfe’deki inkılâb-ı meşrû’
bâb-ı bâisesi olduğu gibi bunun da müteaddid esbâbı olabi-
hakkında da İngiliz ajanslarından aldıkları garip garip ha-
lir. Fakat böyle mevzularda esbâb-ı müteferrianın bir gûnâ
berlerle dûçâr-ı ye’s ü fütûr olmuşlardı; ahîren Dâru’l-Hi-
ehemmiyeti yoktur! Asıl iş ilel-i tâmme ve esbâb-ı külliyede- lâfe’yi teşrîf eden Hindistan a’yân ve efâzılından Müşîr Hü-
dir. Biz bu husûsa dâir olan fikrimizi gelecekte inşâallâh seyin Kıdvay Efendi hazretleri re’yü’l-ayn hakīkat-i hâli gö-
tafsîl île beyân ederiz. rerek son derecelerde memnûn ve mesrûr olmuş ve müşâ-
Rusya: Samara:
hedâtını ihtisâsâtını Hindli kardeşlere bildirmek üzere Urdu
Ebduy’da Nümûnetü’l-Islâh Mektebi Müdürü
lisânıyla şu mektubu yazarak idârehânemize bırakmış ve
Âkil
Londra’ya müteveccihen geçen hafta şehrimizden müfâra-
kat eylemiştir.
Sır Deryâ:1 Ak Mescid şehrinden: ‫ميرا دوباره سفر جاى خلافت‬
Muhterem Sırâtımüstakīm idâresine ‫ كى بعد مين بٿهر اوسى مهينه مين اسلامبول ٿهونچااوس زمانه‬١٩٠٦ ‫سنه‬
Gönderilen muhterem Sırâtımüstakīm hiç bozulmayarak ‫سى يه زمانه كسقدر مختلف تتهار وه شخصى اور وبهى حد درجه كى‬
vâsıl oldu. Kemâl-i meserretle kana kana okudum. Sırâtı- ‫مستبده دور كا وقت تها – اوريه حريت اور مجهى انديشه هى حد درجه‬
1
(‫ )صردريا‬şeklinde yazılmıştır. 2
Derginin kapağında Osman Rıza olarak kayıtlıdır.
‫‪CİLD 4 - ADED 103 - SAYFA 435‬‬ ‫‪SIRÂTIMÜSTAKĪM‬‬ ‫‪431‬‬
‫كى حريت كا زمانه هى – گو مصطفى ٿاشا )سر حد عثمانى( ٿر ٿهو نچكر‬ ‫اانكهون اور سرون ٿرهى – همى در اصل رجعت كى هى خلافت راشده كى‬
‫اسباب كى ديكه بهال اول زمانه هى كى طرح تهى – ليكن قسطنطنيه‬ ‫طرف – عام طور ٿر مشهور هى كه اس وقت اس دولت كى عنان حكومت‬
‫كى استيشن ٿر ٿهو نچكر مطلق تفتيش ته هوئى – يه ٿهيلا فرق تهاجو‬ ‫فوج كى هاتهه مين هى – فوج محمود شوكت ٿاشا كى قبض مين هى مين‬
‫ظاهر هوا –‬ ‫نى اون سى بهى ملاقات كى اور اونكو‪ ،‬بهى غافل نهبن ٿايار – اورنه‬
‫اگر مين مفصل كيفيت اٿنى قيام كى لكهون تو ايك ضخيم كتاب هو‬ ‫اسلامى جوش سى بى بهره – عام طور ٿر رئس مبعوثان احمد رضا بك كى‬
‫جاوى اسلئى صرف اوس اثر كو ظاهر كرتا هون جواس مرتبه ٿهان انى سى‬ ‫قوت واقتدار كا حال بهى معلوم هى – يه ٿريس مين مدتون جلا وطن رهى‬
‫ميرى قلب ٿر هوا –‬ ‫اور مسلمانان هند كوانكى بابت قوى شبهه تها كه يه خلافت كى ناچيز‬
‫هندستان مين جديد انقلاب كى ايك ٿهلو كو نهايت نفرت سى مسلمانون‬ ‫مسمجهتى هونكى – ين نى اورسى بهى ملاقات كى اورنكو احوال هندسى‬
‫نى ديكها هى – اور مجهى معلوم هوا هى كه دو سرى جگه مسلمانون نى‬ ‫باخبرادر خلافت كى اثر ناچيز سمجهتى هو نكى – مين نى ادرسمى بهى‬
‫بهى ٿسند نهين كيا – وه ٿهلو مذهبى مساوات كاهى – مسلمانان عالم‬ ‫ملاقات كى اورنكو احوال هندسى باخبر ادر خلافت كايد ٿايا –‬
‫كويه انديشه ٿيدا هواتها اور ايك حدتك بجا بهى تها كه نئى دور مين‬ ‫عالم اسلام كاسب سى زبر دست هم خيال مين نى سيد محمد عارف بك‬
‫اس سلطنت اسلامى كارنك مبادا كهين بالكل يوروٿى يا نصرانى نه هو‬ ‫سابق والى بصره كوٿايا جى كى دل مين حب دين مبين كابى وهى جوش‬
‫جاوى اور – خلافت كو سلطنت سى عليحده ئه كردين – سب سى زياده‬ ‫هى جيسا چاهئى هى – اور اكر دور جديدنى اونكى اثر كو قبول كيا تو‬
‫وحشت جو هندستان مين انقلاب سى ٿيدا هوئى تهى اسى انديشه سى‬ ‫اس دولت كو اس قدر زبروست معنوى و اخلاقى امداد مسلمانان عالم سى‬
‫تهى – جب كه اول انقلاب طرز حكومت مين هوا تو مسلمانان هندنى‬ ‫مليكى كى اس كى طرف كسى دوسرى طاقت كو نكاه كرم سى ديكهنى‬
‫خوشيان كين – ليكن جب دوسرا انقلاب هوا اورنه صرف سلطان سابق‬ ‫كى جرئت نه ٿريگى – مين مسلمانان عالم كو عام طور ٿر اور خصوصا‬
‫بلكه خلافت كى توهين كى گئى اور عسكرنى حريت كى جوش مين‬ ‫مسلمانان هند كو اسكا اطمينان دلاتا هون كه اس ملك كى سرير آورده ارا‬
‫جاوبجا كا خيال نه ركها خليفه اور علما كى تذليل كى اوس وقت‬ ‫كين ومدبرين كا خيال هركز خلافت كوكزند ٿهو نچانى كانهين هى –‬
‫مسلمانان هند مين ايك جوش خلاف اس دور كى ٿيدا هوگيا – اورنه ٿيدا‬ ‫بلكه اونكى كوشش يه اب بهى هى كه بدستور سابق اوسكى وقعت كو‬
‫هو جانى كى كوئى وجه بهى نه تهى جب هم اسكومدنظر ركهين كه جو‬ ‫قائم لر – كهين – مين نى اينى آنكه سى ديكها كه كما ندار فوج )فيلد‬
‫تعلق اس دولت سى مسلمانان عالم كوهى – چوچيز اس سلطنت‬ ‫مارشال( لرائى ٿرجانى سى ٿهيلى شيخ الاسلام كى خدمت مين دعا كى‬
‫كودنياكى ]‪ [435‬سب سى زياده اهم ونمودار ووسيع سلطنت بناتى هى –‬ ‫لئى حاضر هوا – مين نى يه بهى ديكها كه صدر اعظم كى سياحت‬
‫وه يه هى كه يهان كا ٿادشاه خليفة المسلمين وخادم الحرمين هى – اگر‬ ‫ٿرجانى كى حالت مين وكلا )كبينت( رياست صدارت بدستور شيخ‬
‫اوس ٿادشاه كى يه حيثبت مذهبى متادى جاوى – اگروه صرف عثمانى‬ ‫الاسلام هى كودى كئى –‬
‫ٿادشاه ره حاوين تو مسلمانان عالم كو اون سى كوئى سروكارنه رهيكا –‬ ‫هم لوكون كو معلوم هى كه اس دولت كى حكومت دنيا مين سب سى‬
‫مين حيرت مين تها كه مدبران جديد مملكت عثمانى نه نى كيونكراس‬ ‫اهم ترين هى – هر مذهب وملت وقوم كى لوك يهان هين – هر قسم كى‬
‫امركو نظر انداز كردياهى كه او نكى دولت كى اهميت كا جزوقوى هى‬ ‫تهذيب كى يابند – هردرجه تهذيب ٿر –‬
‫خلافت اور مين يهان زحمت اوتها كراسى خيال سى ايا كه خود اٿنى انكه‬ ‫هم كويه بهى معلوم هى كه اس وقت بهى يورب مين زير دست قوتى هين‬
‫سى يهان كى حالت ديكهون – اور ممكن هو تو اٿنى كمزور اواز بهى جو‬ ‫جونه صرف تركى دولت سى بلكه اسلام سى ترسان هين اور نهين‬
‫سر تاسر همدردى اسلامى سى مملو هى اون كانون تك ٿهو نچائون جن‬ ‫چاهتين كه عثمانى حكومت كويا اسلامى سلطنت كو ترقى هو –‬
‫كاسنا اثر ٿيدا كرى – خوش قسمتى سى مجهى يهان اوس كانگرس مين‬ ‫هم كو اس بات كو بهى نه يهولنا چاهئى كه جذبۀ حريت مساوات اخوت‬
‫بهى شركت كاموقع ملا جو عثمانى بيره جهاز كى درستى كى لئى‬ ‫محض اك لفظول كى اعلان سى قوم مين نهين ٿيدا هر جاتا – جذبۀ اخوت‬
‫هرجانب ملك كى باشندون كى مرخصين سى ساخت هوا تها اور ادارۀ‬ ‫جوست سى ضرورى جذبه حكومت مشروطيه كى كاميابى كى لئى هى‬
‫بحريه مين اجلاس كرتاتها – اوس كانگرس كا صدر مين نى ايك عالم‬ ‫سب سى زياده دستوارى ودقت سى ٿيدا هوتاهى –‬
‫ٿاياجو اس عربى لباس مين تهى – جو كميتى اوس كانگرس كى لئى يهان‬ ‫هم كوبه بهى يادر كهمنا چاهىئ كه حريت اومساوات كى غلط استعمال‬
‫قائم هوئى تهى اسكى رئس بهى عربى جغا بهنى تهى – جس جوش سى مه‬ ‫كرى كار جهان طبيعتاً عوام الناس كوهو هى – حريت آزاد منشى او‬
‫ميرى موجودكى ٿر تمام اعضانى جيرز دين اوس سى مجهى گو ذاتى‬ ‫مساوات بد نظمى وسوءادبى مين مبدل هو جاتى هين اور اخوت كى‬
‫حيثيت سى ندامت هوئى كه مين اوس جوش كا مستحق نهين ليكن اس‬ ‫بجاى خصومت قومى وملى ٿيدا هو جاتى هى‪.‬‬
‫خيال سى اطمينان وخوشى هوئى كه مسلمانون مين اخوت اسلامى كا‬ ‫هم كو يه بهى ياد ركهنا چاهئ كه حريت او مساوات كى غلها استعمال‬
‫جوش موجود هى – اور اس دور ٿريى ايك الزام ضرور بيجاتها كه اوسنى‬ ‫كرنى كار جهان طبيعتاً عوام الناس كوهوتاهى – حريت آز او نستى اور‬
‫اخوت اسلامى كومتاديا – مين جون جون مدبرين ملك سى ملاقى هوا‬ ‫مساوات بد نظمى وسؤ ادبى مين مبدل هو جانى هين اور اخوت كى‬
‫اوسى قدر مجهٿر ايك كيفيت اطمينانى غالب هوتى گئ –‬ ‫بجاى خصومت قومى وملى ٿيدا هو جانى هى –‬
‫كجه شبهه نهين كه سر بر اوردكان قوم بى عقل نهين هين اور وه جانتى‬ ‫اس دولت كو اين سب انديشون كا سابقه هى – اوريه وقته كجه شبهه‬
‫هين كه جاى خلافت كوكم زور كرنانه صرف مذهباً ايك بدعت هو گى‬ ‫نهين كه اس دولت كى لئى ناز كترين هى –‬
‫سياسة بهى – شيخ الاسلام موسى كاظم افندى )جنسى مجهى‬ ‫ً‬ ‫بلكه‬ ‫نه صرف عوام نى بلكه خواص نى بهى كجه شبهه تهين كه هيجان اور‬
‫ملاقات كاشرف ٿهلى بهى حاصل تها( سى مين نى ديرتك گفتگو كى اور‬ ‫جوش مين آكر غلطيان كى هين – ليكن جوبات فابل اطمينان هى وه يه‬
‫ممدوح نى صاف صاف كها كه خليفة المسلمين كى جگه همارى سبكى‬ ‫كه اون غلطيون سى اكا بر قوم ومدبران ملك آكاه هو كئى معلوم هو تى‬
‫هين – اور اونكى نيت اون غلطيون كى اصلاح كى طرف آماده معلوم‬ ser-levha ile garp medeniyetinden ve bizim cehâletimizden
‫هونى هى – »صراط المستقيم« اٿنا كام مضبوطى سى كر رها هى اور راه‬ bâhis muharririn tâ a’mâk-ı kalbinden kopup gelen bir fer-
– ‫راست كو دكها رها هى‬ yâdı derc-i sahâif ediyor. Bazı parçalarını aynen alıyoruz:
Salîb’in girdiği yere hilâl giremez, hükm-i teslîsi hâlâ ku-
‫هم مسلمانون كايه فرض هى كه خليفه كى طرف اس جوش سى رجوع‬
laklarımızda çınlamakta! On üç sene evvelki Avrupa ne ise
‫هون كه خلافت كو گزند بهو نجانا كسى قوت دنياوى كى خواه وه‬ yine odur!
– ‫مسلمانون هى كى كيون نه هو ممكن نه هو‬ Gladstone öldüyse binlerce şâkird, binlerce vâris-i taas-
‫ ع‬١٩١٠ ‫ را كست سنه‬١٣ ‫مشير حسين قدواى‬ sub bıraktı. İnsan ölür! Fikir ölmez.
‫از اسلامبول‬ Avrupa medeniyeti âlem-i İslâm’ın âfeti! Musîbeti! Felâ-
keti! Fakat kimden kime şikâyet?... Bu âfeti biz kendimiz ü-
***
zerimize celbettik! Bunu da’vet eden biz, bizim cehâletimiz-
[436] MATBÛÂT dir.
MEDÂRİS-İ İSLÂMİYYE Bizim için ne azîm felâkettir ne müdhiş hacâlettir ki va-
tanımızı onların pây-i tecâvüzlerinden muhâfaza için yine
Yeni Gazete refîkımız medâris-i İslâmiyye ıslâhâtı hak-
onların lütfuna, mürüvvetine mürâcaat ediyor, onlardan is-
kında yazdığı benddeki şu fıkra şâyân-ı dikkattir:
ti’tâf ediyoruz.
“Bir kavim tekâmül-i tedrîcîyi ta’kîb etmek için taklîdi
İşte aldığımız müsta’mel iki zırhlı iki delîl-i hacâletimiz!
değil, i’tiyâdât ve müessesât-ı kadîmesini ıslâhı tercîh etme-
İki bürhân-ı cehâletimiz!
lidir ki kat’î ve müfîd netîceler istihsâl edebilsin. Bir kere
Koca Devlet-i Osmâniyye bir zırhlı îmâlinden bir kuvvet
memleketimizin ahvâlini düşünelim, bir kere talebe-i ulû-
i’dâdından âciz!
mun, sunûf-ı ilmiyyenin çiftçi ve işçi kısmından, köylülerden
Avrupa dâru’s-sınâaları kapılarını üzerimize kapasalar
tutarak ahâlînin tabakāt-ı muhtelifesi üzerindeki te’sîrâtını
namazın şerâit-i îfâsından olan setr-i avret edecek bir bez
hesâb edelim. Onlar sâyesinde efkâr-ı ahâlînin tenvîri için
parçasından mahrûm olarak çırçıplak kalacağız... Tekrâr et-
nasıl te’sîrât icrâ edebileceğimizi teemmül ve mülâhaza ey-
mekten kendimizi alamıyoruz: Şu iki zırhlı da elimize gir-
leyelim; o zaman medreselerimizin ıslâhı bizim için her şey-
mese ne yapacaktık! Söyleyiniz ey kāriîn ne yapacaktık?
den evvel elzem bulunduğuna kāni oluruz.”
Ne vakit insan olup da namus-ı istiklâlimize, şeref-i millî-
Refîkımızın şu fikrine iştirâk ile şunu da ilâve edelim ki
millet-i İslâmiyye’nin vâdî-i inkırâz ve izmihlâle doğru sürük- mize herkes gibi, Bulgar kadar, Yunan kadar sâhip olaca-
lenmesinin başlıca sebebi, talebe-i ulûmun terbiye ve tedrî- ğız?
sâtına âlem-i İslâm tarafından lâzım gelen dikkat ve i’tinânın Ne vakit bu cehâletten yakayı sıyırır, ne vakit bütün le-
sarf edilmeyerek medrese ve mekteplerimizin harâbe-zâra vâzım ve ihtiyâcât-ı medeniyyemizi bizzât kendi ellerimizle
dönmesidir. İşte bu büyük kusûrları nazar-ı ehemmiyete ala- te’mîn eder, esliha fabrikalarına, cesîm tersânelere mâlik o-
rak medârisin ıslâhına gayret etmek, tecdîd-i hayâta çalışan lur, böyle Avrupa’dan müsta’mel zırhlılar almak hacâle-
hey’et-i ictimâiyyemizin başlıca vazîfesini teşkîl eder. tinden kurtulursak işte o zaman...!
Şehîd-i Muhterem Komiser İbrahim Efendi

Fransa’nın Fas’taki İ’tisâfâtı
Selanik’te intişâr eden Yeni Asır refîkımız birçok yerler-
Kahire’de münteşir el-Livâ gazetesi Fransa hükûmetinin
den aldığı telgraflarda bil-cümle muvahhidînin iştirâki ile
Fas imârât-ı İslâmiyyesi’ne karşı tatbîk etmekte olduğu i’ti-
mahallî câmi’lerinin en kebîrlerinde Mevlid-i Nebevîler kı-
sâfâttan bâhis uzun makālesinde ber-vech-i âtî mütâlaâtta
râat olunarak şehîdin rûhuna ithâf edildiğini, zâlim ve vah-
bulunuyor:
şîler tel’în olunarak teessür ve sûzişler gösterildiğini beyân-
Fransa’nın te’mîn-i hürriyyetteki mesâisini kimse inkâr
dan sonra diyor ki:
edemez. Bâdî-i saâdet-i ümem olan hürriyetin mehd-i zuhû-
“Vahşiyâne ef’âl-i cinâyet-kârânelerine zamîmeten Ma-
ru olmuş, kemâlât-ı medeniyyenin menba-ı füyûzu addo-
kedonya’da iğtişâşât tevlîd etmek zu’m-ı bâtılı ile neşriyât ve
lunmuş. Halbuki bugün şu muhterem Fransa kendi zâde-i
tahrîkât-ı fesad-cûyâne ve mel’anet-kârânede bulunan vahşi
mesâîsi olan hürriyet ve medeniyeti ayaklar altına almakta
Bulgarlara karşı bu tezâhürât-ı ulviyye münâsebetiyle, â-
Fas’ta i’tisâf fâciası oynamaktadır. Bu oyunun askerliğe ve
lem-i İslâm’ın miknet ve şekîmet-i ma’neviyyesi içinde yal-
râbıta-i İslâmiyye’ye dâir olan fasıllarını bitirmiş ve sonunu
nız insâniyet-perverâne makâsıd perverde eylediğini i’lân ile
iftihâr eder ve bu tecelliyât-ı ma’neviyyeye nazaran bed- teşkîl eden ve cümlemizce bâis-i esef olmak üzere ma’lûm
hâhlara avâkıbı düşünmek lâzım geldiğini söyleriz...” bulunan üçüncü faslı temsîl etmekte bulunmuştur.
Kavmiyet nazara alınmaksızın cihet-i câmia-i İslâmiy-
ye’ye kuvvet vermek ve beyne’l-müslimîn tevhîd-i kelime
Salîb’in Girdiği Yere Hilâl Giremez eylemek üzere râbıta-i İslâmiyye’nin teşdîd olunmasını ve
Vilâyet gazetelerinin İslâmiyet ve vatan muhabbetiyle Avrupa hükümdârları arasında olduğu gibi mülûk-i İslâmiy-
temeyyüz edenlerinden Edirneli Vatan refîkımız, bâlâdaki ye arasında da âile karâbetleri vücûda getirilmesini evvel ve
âhir söylüyoruz. Fakat Avrupa dehâları rahat veriyor mu, “Avrupa akvâmı din ve milletleri faydasına nice ve nice
muttasıl mülûk-i İslâmiyye arasına tefrika tohumları saçıyor cem’iyetler yapıyorlar. Şu cümleden Sofya’da Islavlar Kon-
ve maatteessüf i’tirâf edelim ki mahsûlünü de az zamanda gresi oldu. Bundan başka Kazan şehrinde büyük bir meclis
topluyor. cem’ olunup, Rusya’nın her tarafından ulemâ toplanıp,
Zira İslâm hükümdârları arasında bugün birbirini çeke- kendileri hakkında müşâhedede bulundular. Rusya’nın dâ-
memek ve her biri mağrûrâne diğerine mütefevvik bulun- hilî şehirlerinde neşr olunan Tatar gazeteleri bu cem’iyetler
duğuna kāni olmak gibi ahvâl işte bu mesâînin gayr-ı kābil-i hakkında mechûl haberler dağıttılar. Bu neşriyâtın ne lüzû-
inkâr semerâtıdır. Bugün Avrupa Fransa’nın Fas’a olan sar- mu vardı? Bunlara Türkistan müslümanları hiç kulak as-
kıntılığını câmia-i İslâmiyye’nin kuvvet bulmasına nisbetle mazlar; Türkistan ahâlîsine hükûmeti (Rus hükûmetini) fenâ
ehven buluyor. Emîr Abdülhafîz hazretlerinin berây-ı ta’lîm gösteremezler. Bir adamın kendi dînini muhâfazaya çalış-
ordusuna idhâl eylediği Türk zâbitlerine karşı Fransa’nın masına ne karışıyorsunuz? Bu ictimâ’lar hiçbir adamı kendi
gösterdiği hiddet ve şiddete karşı Avrupa sâkit kalıyor. Fran- dinlerine celb için olmuyor. Bu makālelerden murâdınız
sa’nın bu kadar telâşına acaba sebep nedir? Şübhesiz iki Türkistan müslümanlarını hükûmete düşmanlaştırmak için-
İslâm hükûmeti arasında râbıtanın kesb-i takviyyet etmeme- dir... ilh”
sidir. Fransa, koca ilim ve medeniyet anası bir kavmin hakkı Yulduz refîk-ı muhteremimiz, Rusya ahvâl-i siyâsiyye-
olan terakkīsine karşı [437] mâni’ olmak istiyor ve tebaasını sinin müsâit olduğu derecede mukābelede bulunuyor. Ez-
hazîz-i cehl ü zulmetten evc-i ilm ve nûra îsâle çalışan bir cümle misyoner ictimâlarının sırf Hıristiyanlığı muhâfazaya
hükümdâra mücerred şu hareketinden dolayı tehdîdlerde ma’tûf olduğu iddi’âsına şu cevâbı veriyor:
bulunuyor. “Türkçe gazeteler mutlaka Rusça tercümesiyle basılsın,
Bugün siyâsî bir adamın nazarında Marakeş’in vaziyeti müslüman mektep ve medreseleri dâimî hükûmet nezâreti
sâhilden uzak düşmüş mütelâtım bulanık bir yerde bulunan altında bulunsun, gibi kararlar, müslüman matbû’âtında
inci gibidir. Fransa dalgıçlık etmek istiyor hiç tecrübesi sebk bahs olunmadan geçilecek gibi mesâilden değildir.
etmediği halde mücerred incinin yerini bildiğinden dolayı Memleketimizde resmen hürriyet-i dîniyye mevcûd iken,
dalmak istiyor halbuki bir dalgıç ne kadar mahâretli olursa gayrıların dînine tecâvüz etmek isteyen bir kongrenin mu-
olsun denizin berrak bulunduğu zamanda tecrübelerde bu- karrerâtına i’tirâz, hükûmete adem-i itâat sayılır mı? Zaten
lunmalıdır. Böyle bir tecrübeye lüzûm görmeyen Fransa âkı- hükûmet başka, misyoner cem’iyetleri başkadır.”
betini düşünmek istemiyor. Eğer Fransa hakīkaten bu mem- Biz tarafımızdan Yulduz’un şecâat-i medeniyyesini tak-
leketi medeniyete karşı açmak istiyorsa niçin Araplar’la dîr ve himmet-i İslâmiyyesi’ni tebcîl ile Hocayef’in sözlerine
Türkler’i bu işte kullanmıyor? Demek ki maksad başkadır o mukābil diğer yazacak bir şey görmüyoruz. Ancak, Türkis-
halde Fransa emîn olmalıdır ki kavânîn-i tabîate mugâyir o- tan hâk-i pâkinde Hocayef gibi ısırganların yetişmesine çok
larak Fas’ı yağma fikrini taşıdıkça zâhirî ne kadar hüsn-i ni- ْ ِ ِ ُ ْ َ ِ ‫يغيروا َما‬
müteessir olarak, 1(‫بانفسهم‬ ُ ِّ َ ُ ‫حتى‬ ُ ِّ َ ُ ‫الله َلا‬
ّٰ َ ‫بقوم‬ َّ ِ )
َ ّٰ ‫ان‬
yet gösterirse göstersin İslâmları aldatamayacak ve Fran- hakīkat-i ezeliyyesini tahattur ve ihtâr eyleriz.
sa’ya hiçbir ferd-i müslim emniyet izhâr etmeyecektir. Fran-
sa, bu cihetlere aldırmasa bile acaba koca bir kıt’a-i İslâmiy-
ye’nin hürmetini hetk, hürriyetini gasb, askerliğini imhâ, hu-
kūk-ı istiklâliyyesine taarruz etmekle üç yüz yirmi beş milyon ŞU’ÛN
İslâmı kendisine karşı tahrîk ve igzâb edeceğini de nazara
almıyor mu bütün dünyaya münteşir İslâmlarda Mağrib-i Devlet-i Osmâniyye:
Aksâ’daki kardeşlerine revâ görülen bu hallerden husûle Cevâmi’-i Şerîfe’de Hutbeler – Geçen nüshamızda Hut-
gelecek teessürâtın netâyicini düşünmüyor mu? belerle Mevâzi’-i Dîniyyenin Te’mîn-i Terakkīsi Encümeni
nâmıyla Mısır’da teşekkül eden encümenin nizâmnâmesini
tercüme etmiştik. Bu hafta Dâru’l-Hilâfe’de de bu husûsa e-
hemmiyet verildiğini görmekle bütün âlem-i İslâm müfte-
İslâm Aleyhinde Bir Müslüman (!)
hirdir.
Âhâlî-i İslâmiyye arasında, hamden-lillâh Resûl ve mil- Sadr-ı Celîl-i İslâm’da olduğu vechile hutbelerin ihtiyâ-
letine hıyânet edenler ender yetişir: Maahâzâ büsbütün yok cât-ı hâl ve zamana muvâfık olarak tanzîm ve tertîbi Şey-
değildir. Böyle birisinin vücûdunu ve yazılarını; Kazanlı Yul- hülislâm Mûsâ Kâzım Efendi hazretlerince nazar-ı dikkate
duz refîkımızdan haber alıyoruz. Ârif Hocayef nâm-ı İslâmî’- alınarak hemen Fetvâhâne-i Âlî erkânından ve Meclis-i Me-
sini taşıyan bu adam, Rusların Asya-yı Vustâ’yı, Türkistan’ı, sâlih-i Talebe, Tedkīk-i Müellefât Hey’eti’nden müntehab
hıristiyanlaştırmak, Ruslaştırmak için Taşkent’te lisân-ı ma- a’zâdan mürekkeb bir meclis teşkîl edilmiş ve hutbelerin dî-
hallî ile neşr ettikleri Türkistan Vilâyeti Gezeti’nde Kazan nî, ahlâkī, ictimâî bir sûrette tertîb ve tanzîmiyle bil-umûm
Misyoner Kongresi’nden bahs ederek, o kongrenin Rusyalı hutebâya neşr ü teblîği bu meclisin vezâ’if-i esâsiyyesi ol-
din kardeşlerimize zararlarını yazıp gösteren Kazan ve Oren- mak üzere gösterilmiştir.
burg müslüman matbûâtını tenkîd ve si’âyet ediyor. “Hoca-
yef”in yazdıklarından işte birkaç nümûne: 1
Ra’d 13/11.
Cuma ve bayram namazlarının hitâmını müteâkib her getirerek teşrîf buyurmanızdan bütün Rusyalı İslâm talebe
câmiin kürsî meşâyihi tarafından hutbelerin meâli cemâat-i büyük bir iftihâr ve meserret içindedirler” diye ayrıca tak-
müslimîne şerh ve tafsîl edilecektir. Şu âdet-i kadîme-i İs- dîm-i teşekkürât olunmuştur. Biraz istirâhati müte’âkib kon-
lâmiyye’nin ihyâsı cidden câlib-i şükrândır. feransa başlanmıştır. Abdürreşid Efendi Rusya İslâmları ara-
Şu kadar ki bu meclisin dâire-i salâhiyeti tevsî’ edilerek sında yetişen büyük cem’iyet-perverlerden, millet uğrunda
–Mısır’da olduğu gibi– evsâf-ı mahsûsayı hâiz zevât tarafın- ettikleri hidemât-ı nâfi’adan bu sâyede Rusya İslâmlarında
dan gönderilecek hutbelerin de müsâbakaya konularak içle- başlayan intibâh-ı fikriyyeden bahs ettikten sonra ahlâk-ı
rinden muvâfık olanlarının intihâb ve kabûl olunması te- milliyyeye geçerek ümmetlerin İstiklâl ve bekāsı ancak ah-
mennî olunur. Böyle olursa hem hatîblere tâziyâne-i teşvîk lâk-ı milliyenin muhâfazasına mütevekkıf bulunduğunu ken-
olur, hem de kimsenin bir diyeceği kalmaz. dine mahsûs bir galeyân-ı hamiyyetle îzâh etmişler ve hâ-
Tesettür-i Nisvân – Şerîat-i Garrâ-yı Ahmediyye’nin â- zırûn tarafından samîmiyyetle alkışlanmışlardır. Konferansı
lem-i insâniyyete bahş ettiği ehâsin-i âdât cümle-i cemîle- müte’âkib Şehzâde hazretleri ve diğer müsâfirîn-i kirâm yine
sinden olan tesettür-i nisvân emr-i mühimmine bazı nisvân-ı kemâl-i samîmiyyetle vedâ’ ederek müfârakat eylemişlerdir.
İslâmiyye taraflarından tamâmıyla riâyet edilmemekte ve â- Irak-ı Arab’da Dâr-ı Azyan’ın Kabâ’ile Taksîmi – Ter-
dâb ve ahlâk-ı milliyyeye muhâlif evzâ’ ve harekâtta bulun- cüman’ın istihbârâtına nazaran Şûrâ-yı Devlet; Defter-i Hâ-
makta olduğu haber verildiğinden dînen ve siyâseten gayr-ı kānî Nâzırı Mahmûd Es’ad Efendi’nin Irak-ı Arab’daki arâzî-
kābil-i tecvîz olan bu gibi hâlât-ı gayr-ı marziyyenin herhal- nin kabâ’ile taksîmi hakkında tertîb eylediği bir kānûn lâyi-
de men’i vesâilinin istikmâliyle dîn-i mübîn ve şer’-i kudsiy- hasını tedkīk ile meşgûl olmaktadır. Bu kānûn mûcebince
yet-karîn-i Muhammedî’nin muhâfaza-i ahkâmına dikkat ve arâzî komisyonların nezâreti tahtında tevzî’ edilecek ve bu
i’tinâ olunması husûsunun ta’mîmen iş’ârı Makām-ı Meşî- arâzî sâhipleri üç sene her türlü vergiden muâf kalacağı gibi
hat-penâhî’den bâ-tezkire iş’âr olunmakla ber-mûceb-i iş’âr yirmi sene müddetle de arâzîsini kat’an satamayacaktır. Bu
keyfiyet Dâhiliyye Nezâreti’nden emniyet-i umûmiyye mü- kānûn lâyihası Meclis-i Meb’ûsân’ın gelecek devre-i ictimâ-
dîriyyetine ve ta’mîmen vilâyâta teblîğ ve izbâr kılınmıştır. ında tedkīk ve tasdîk olunacaktır.
Vâizler – Cehele-i nâstan bazı kesânın kisve-i ulemâya Şu mes’ele pek mühim olduğu için nâzır-ı müşârun-
girerek cevâmi’-i şerîfede akdes ve ehemm-i vezâ’if-i dîniy- ileyh tarafından tertîb olunan lâyiha hakkında efkâr-ı umû-
yeden olan icrâ-yı va’z u nasîhate tasaddî eylemekte olduk- miyyeye ma’lûmât verilmesi elzemdir. Zaten alel-ıtlâk arâzî
ları haber verildiğinden bil-imtihân me’zûniyeti hâvî yedin- mes’elesi Osmanlılık için büyük bir mes’ele-i siyâsiyye ve ic-
de ruhsatnâme olmayanların îfâ-yı va’z u nasîhat etmelerine timâiyyedir, binâenaleyh lâyiha kesb-i kānûniyyet etmezden
müsâade edilmemesi lüzûmu taşra nüvvâbına ta’mîmen evvel bütün safahâtı dûr u dırâz tedkīk ve tahkīk edilmelidir.
teblîğ edildiği gibi Dâhiliye Nezâreti’nden de bil-umûm vilâ- Müslümanlarda İntibâh-ı Millî – Sofya’da bir sûret-i fe-
yât ve elviye-i müstakilleye bildirilmiştir. cîada şehîd edilen polis komiseri İbrâhim Efendi’nin rûh-ı
[438] Rusyalı İslâm Talebe Cem’iyeti Kulübü’nde Bir
mazlûmuna ithâfen bütün Memâlik-i Osmâniyye câmi-i ke-
Konferans – Dâru’l-Hilâfe’deki Rusyalı İslâm talebesi hayât-ı bîrlerinde Mevlid-i Nebevî’ler kırâat ediliyor, zâlim ve vah-
tahsîliyyelerini tanzîm maksadıyla teşkîl ettikleri cem’iyetin şîler tel’în olunuyor.
günden güne fevâid-i hasenesi iktitâf olunuyor. Talebe-i
Osmanlı Men’-i Müskirât Cem’iyeti – Merkezi Dersaâ-
mûmâ-ileyhim bu defa daha ciddiyet ve faâliyetle bazı te-
det’te olmak üzere bu nâm ile bir cem’iyet teşkîl olunmuş-
şebbüsât-ı ilmiyye-i nâfi’ada bulunmuşlardır: Vefâ’daki ku-
tur. Bu cem’iyetin maksad-ı teşekkülü vesâit-i muknia ile
lüplerinde tefsîr, hadîs, tarih vesâ’ire... tedrîsi için mütehas-
ahâlîyi müskirât isti’mâlinden vazgeçirmek için bütün gayre-
sıs zevât-ı âliyyeye mürâca’at olunmuş, ve ma’al-memnû-
tiyle çalışmakdır. Maksada vüsûl için cem’iyetin tevessül e-
niyye kabûl buyurulmuştur. Bundan başka her Cum’a gün-
deceği vesâit: i’lânât, levâyih ile müskirâtın mazarrâtını if-
leri umûmî birer konferans verilecektir. İlk konferans ahlâk
hâm, tedrîsât ve konferanslar tertîbi ve gazeteler ile makā-
ve terbiye-i İslâmiyye’ye dâir olup geçen Cum’a günü Sey-
lât-ı müfîde ve resâ’il-i mevkūte neşri ile beraber nezd-i hü-
yâh-ı Şehîr Abdürreşid İbrâhim Efendi hazretleri tarafından
kûmette teşebbüsât-ı lâzimede bulunmaktan, teşvîk ve ter-
verilmiştir.
gîb icrâsıyla ictimâât ve müsâbakalar ve mükâfâtlar tertîbin-
Kulübü Şehzâde Abdürrahîm Efendi hazretleri de refâ-
den ibârettir.
kat-i necâbet-penâhîlerinde şanlı zâbitânımızdan Hayrullah
Feyzi Bey kardeşimiz olduğu halde teşrîf buyurmuşlardı. Girid Hıristiyanları Fırsat Kolluyorlar – Hanya ve Kan-
Hilâfet-i Muazzama-i İslâmiyye ile pîrâye-dâr olan hane- diye’den çekilen telgraflarda; gönderilen mektuplarda İs-
dân-ı saltanat-ı seniyyeye mensûb bir zâtın kulüplerini teşrîf lâmlara tecâvüz bahânesiyle Girid palikaryalarının ne çirkin
edişi Rusyalı İslâm talebe kardeşlerimizi pek ziyâde mem- iftirâlar irtikâb ettikleri, ne menfûr şekillere girdikleri tasvîr
nûn ve dilşâd eyledi. olunuyor. Meselâ İslâmlar hıristiyanları katl, namuslarına te-
– Ni’me’l-vesîle siz talebe kardeşlerimle mülâkata geldim... câvüz, mallarını gâret ediyorlarmış!..
İltifât-ı samîmânesine talebeler kemâl-i hulûs-ı kalb ile Halbuki cereyân eden ahvâl bunun zıddınadır. Fil-hakī-
teşekkür ettikleri gibi Abdürreşid İbrâhim Efendi tarafından ka İslâmlar bu gibi şeyleri yapmak isteseler bile cür’et ede-
da ayrıca “Rusyalı İslâm talebe kardeşlerinizi lütfen hatıra mezler. Çünkü Girid cezîresinde üç yüz bin ahâlîden iki yüz
yetmiş bini hırsitiyandır, İslâmların adedi otuz bini tecâvüz İslâm muhîtine ne hayât, ne fikir bahş edebilecek, İslâm
etmiyor. Nasıl olur ki otuz bin kişi iki yüz yetmiş bin kişiye muhîti ile nasıl anlaşacak? Burası büyük bir mes’eledir!..
zulm ve teaddî icrâ edebilsin? Sonra buna bir de Mösyö Lamber tarafından tedrîs edi-
Bu gibi şâyialar ile ta’kîb olunan maksad bellidir: Avrupa len hukūk ve kavânîn-i İslâmiyye’yi ilâve ediniz! Bu tedrîsin
efkâr-ı umûmiyyesini müslümanlar aleyhine celb ederek İs- ne sûrette ve ne tarzda icrâ edileceğini kestirmek güç bir şey
lâmlar hakkında bir kıtâl-i umûmî icrâ etmek isteniyor. değildir. İşte Fransız âilesi içinde beş sene müddet bulunan
Fil-hakīka Girid’den gelen bütün haberler bu ihtimali ve İslâmiyet’i Mösyö Lamber’den alan bir genç dimâğın ne
te’yid ediyor. Müslümanlar cânen, mâlen tehlikededirler. Şu olacağını bir [439] düşününüz!.. Acaba Mısır’da İslâm ebe-
tehlikenin önünü almak hükûmetimizin en mukaddes, en veynleri bu gibi mesâil-i basîteyi düşünmüyorlar mı?
mübrem vazîfelerinden birini teşkîl ediyor. Lâkin Mısır’dan başka bu bâbda bize de bir vazîfe te-
Sulh-i Umûmî Kongresi’nde Mısır Mes’elesi – Stock- rettüb ediyor: Âlem-i İslâm’ın her tarafıntan atş-ı ilm ü irfân
holm’de bu sene akd edilen Sulh-ı Umûmî Konferansı’na ile Avrupa’ya sürüklenen gençleri bizim Dârü’l-Hilâfemiz
ma’lûm olduğu vech ile Mısır Hizbü’l-Vatanî Fırkası tarafın- celb edemez mi? Burasını ricâl-i devletimizin ve bilhassa
dan bir hey’et i’zâm edilmişti. Şu hey’et kongre muvâce- Ma’ârif Nezâreti’mizin nazar-ı dikkatine arz ederiz...
hesinde İngiltere’nin Mısır hakkında icrâ ettiği mezâlimi ta’- Almanya:
dâd ederek İngiltere hükûmetinin mükerreren ettiği vaad-
Ahmed Veli Efendi ve Berlin Dârülfünûn’u – Mısır Câ-
lere rağmen Mısır’ı tahliye etmemesi mes’elesine Kongre’nin
mi’u’l-Ezher Medresesi ve Dârülulûm me’zûnlarından Berlin
dikkatini celb etti. Kongre hey’et-i riyâseti şu mes’elenin
Elsine-i Şarkıyye Mektebi Arapça muallimi Şeyh Ahmed
mevzû-i müzâkere edilmesine mümânaat etmek istediyse de
Veli Efendi’ye Berlin Dârülfünûn’u Tıp Fakültesi tarafından
Rusya tarafından kongreye iştirâk eden Darel Karukof şid-
fevkalâde bir diploma ile doktor unvânı verilmiştir. Mısır u-
detli i’tirâz ile “Mâdem ki Finlandiya mes’elesini müzâkere
lemâsından bir zâtın Berlin Dârülfünûn’u tarafından bu yol-
ettiniz Mısır mes’elesi de mutlaka müzâkere edilmelidir. Rus-
da şereflere mazhar olması ilk defa vâki’ oluyor. Biz de bu-
ya hakkında bir türlü ve İngiltere hakkında ise başka türlü
nunla müftehiriz.
davranmak haksızlık olur. Mısır mes’elesi müzâkere edilmez-
Berlin gazetelerinde tesâdüf edilen tafsîlâta göre Ahmed
se bunu protesto edeceğim...” Veli Efendi bu ünvâna kesb-i istihkāk için İbn Ebî Asîbe
Bunun üzerine Kongre Mısır mes’elesini müzâkere ede- tarafından te’lîf edilen Târîh-i Tıbb’ın üç bâbını tavzîh et-
rek İngiltere’yi takbîh etmiş ve Mısırlılar hakkında beyânât-ı mek ve müellifin tercüme-i hâline dâir bir mukaddimeyi hâ-
mültefitânede bulunmuştur. vî bulunmak üzere bir eser telîf etmiştir.
Lyon’da Mısırlılar İçin Mekteb-i Hukūk – Fransızların Müellif-i müşârun-ileyh yedi asır evvel yaşamış olup A-
Mısır’da İngilizler tarafından kovulmaları ma’lûmdur. Fran- rabistan’da pek ma’rûftur. Târîh-i tıb hakkındaki eseri, muh-
sızlar Mısır’dan siyâseten çıktıkları gibi müessesât ve mües- telif zamanlarda ve muhtelif memleketlerde yaşayan dört
sirât-ı ma’neviyyeleri de birer birer mahv edilmektedir. Ez- yüz tabîb hakkında ve bilhassa Yunan-ı kadîm tabâbeti hak-
cümle Kahire’de bulunan hukūk mektebindeki Fransız şu- kında ma’lûmâtı hâvî olduğu için kıymetdâr bir vesîkadır.
besi lağvedildi. Ve şu şubenin müdürü olan Lamber Fran- Ahmed Veli Efendi bu eseri kâmilen Almancaya tercüme et-
sa’ya mühâceret etmek mecbûriyetinde kaldı. mek tasavvurundadır.
Lâkin Lamber Cenâblarını şu muvaffakıyetsizlik me’yûs Ahmed Veli Efendi pek çok ulemâ yetiştirmiş mu’teber
etmedi. Vatanı olan Lyon şehrine avdet ederek orada Mısır bir âileye mensub olup 22 Kânûnievvel 1871’de Mısır’da,
gençleri için bir hukūk mektebi te’sîs ve küşâd etti. Şu mek- Şarkıyye’de “Bû Ali” da tevellüd etmiştir. Pederi Câmiu’l-
tebe Mısır i’dâdîlerini ikmâl eden gençler kabûl ediliyor. Ezher Medresesi’nde ve Hidiviyye Mektebi’nde muallimdi.
Hâl-i hâzırda mektepte kırk beş talebe bulunuyor. Bun- Evvelâ ibtidâî mektebine devâm ile hıfz-ı Kur’ân’a çalışmış,
lardan vasatî olarak senevî dört yüz frank ücret-i tedrîsiyye 1888 senesinde Câmiu’l-Ezher’e dâhil olmuştur. 1894’te
alınıyor. Dârülulûm’a devâma başlayarak dört sene sonra diploma
Talebe Lyon’a gelir gelmez birtakım âileler arasına tak- almıştır. Bir müddet Mısır mekteplerinde muallimlik ettikten
sîm edilir. Her âilede yalnız bir talebe bulundurulur. Şu şart- sonra 1901’de Mısır Hidiviyyeti tarafından Arapça mu’allimi
la ki Araplar daha sür’atle Fransızca’ya alışmaları için (!) sıfatıyla Berlin Elsine-i Şarkıyye Mektebi’ne gönderilmiştir.
yekdiğerleriyle görüşmeyeceklerdir. Tabîi talebe bulunduğu Ahmed Velî Efendi vazîfesini îfâ ile beraber Dârülfünûn’da
âile içinde geçinerek senevî bir mikdâr-ı muayyen ücret ve- tıp ve ulûm-ı tabîiyye tahsîl etmiş ve ahîren doktorluk diplo-
riyor. ması almıştır. Mısır hükûmeti kendisini sıhhiyye müfettişli-
Talebe şu mektepte Fransız kavânîninden başka İslâm ğine ta’yîn ettiğinden Teşrînievvel’de Berlin’den müfârakat
kavânîni de tahsîl ediyormuş. İslâm kavânînini tedrîs eden edecektir. El-yevm Berlin Dârülfünûn’unda yedi Mısırlı genç
bizzât Mösyö Lamber’dir. tıp tahsîl etmektedir.
Burada nazar-ı dikkatimizi celb eden nokta şu fıkra-ı a- Almanya’da İslâm Gazetesi – Almanya’nın Hamburg
hîre ile talebenin Fransız âilesinde bulunması şartıdır: acaba şehrinde Faslı Bekir Efendi tarafından İslâm nâmında bir
dört beş sene Fransız âilesi içinde bulunup da Fransız âdât gazete neşrine başlanmış. Bekir Efendi Avrupa dillerine ve
ve ahlâkına, Fransız hayât ve mu’âşeretine alışmış bir talebe ahvâline âşinâ bir âlimdir.
Bulgaristan: Kalb nasıl mahzûn olmasın, rûh ne için kederle memlû

İttihâd-ı Millîye Doğru – Cenûbî Bulgaristan’ın en kala- bulunmasın. Hangi kānûn-ı medeniyyettir ki bilâ-bedel ma-
balık ve hattâ bir meb’ûs-ı İslâm çıkarmaya bile vaz’iyet-i âbid-i dîniyyeden birinin hedmine, mahvına mesâğ veriyor.
ictimâiyye ve kānûniyyeleri müsâit bulunan Kızanlık ahâlî-i Adâlet sözleri mi burada icrâ-yı hükm edecek, yoksa mezâ-
İslâmiyyesi’ne evvelki gün ser-muharririmiz İttihâd-ı Millî lim nazariyyesi mi! Makedonya’da Bulgarlara icrâ-yı âyîn
üzerine bir konferans vermiş, son zamanlarda o muhterem için hükümet tarafından yeniden kiliseler inşâ edilirken bi-
ahâlînin ihtiyâr babalarıyla gençleri arasında fikren ârız olan zim ma’bedlerimizin hedmi doğrusu ya adâletin (!) son per-
ihtilâfın ref’ ü izâlesi için her iki tarafın mahbûb-ı kulûbu desi olacak. (Balkan)
olan sermuharririmiz araya girmiş, gâyet müessir sözler söy-
lemiş, nihâyet gençler, ihtiyâr peder-i muhteremlerinin elle- Rusya:
rinden, pederler de genç evlâdlarının gözlerinden öpmek Müslüman Memleketlerine Rus Muhâcirleri – Bu sene 6
sûretiyle millet musâfaha ettirilmiş, Bulgaristan İslâm’ının en ay zarfında Sibirya’ya 232 bin; Ufa, Orenburg, Turgay ve
cem’iyetli ve en mühim bir mevkiinde yaşayan ihvân-ı dîni- Türkistan taraflarına da 58 binden ziyâde Rus muhâcirleri
miz arasına sokulan tohm-ı nifâk ve şikāka yine bir darbe Çelabinski’den geçip gitmişlerdir.
vurulmuş, ittihâd-ı millîye doğru mühim bir hatve atılmıştır. Rusya’da müslümanlara Tazyîkāt – Gence’de yerli me’-
Bu husûsta Kızanlık ahâlî-i İslâmiyyesi’ni vicdânın en samî- mûrlar İslâm mektep ve medreselerine ziyâdece dikkat et-
mî hisleriyle tebrîk eder, umûm kasabât-ı İslâmiyye’mizin bu meye başlayıp nasıl kitaplar okutulduğunu ve muallimlerin
muhterem ihvânımıza imtisâlini niyâz eyleriz. (Balkan) kimler olduğunu teftîş etmişlerdir.
Parti kavgalarıyla parçalanmış, kuvvetten düşmüş Bul- Şehir idâreleri baş nezâreti vilâyet meclis idârelerinde
garyalı müslümanlar ittihâda pek muhtâçtırlar. Biz de Kızan- hizmet edenlerin hangi millete mensûb oldukları hakkında
lık din kardeşlerimizi tebrîk ve Balkan sermuharriri Bey’in ma’lûmât istemiş.
teşebbüs-i millet-perverânesinden ötürü teşekkür eyler ve Demek Rus olmayanlar yerlerinden çıkarılacak!...
bütün âlem-i İslâm’ın dâima böyle kardeşçe musâfahada Rus Misyonerlerin Faâliyeti – Sibirya’da ilk defa olarak,
bulunmasını te-mennî ederiz. İrkutsk şehrinde bir misyoner kongresi açılmak üzeredir.
Bir Levha-i İntibâh: Filibe’de İslâmlar’ın Mitingi – Ge- Kongrenin programı, az evvel Kazan’da in’ikād etmiş kon-
çen gün Filibe’de Seyyid Mahmûd Câmi’i’nde akd edilen gredekinden daha vâsi’ olacaktır. Bu kongreye bir sürü res-
İslâm mitinginden sonra miting hey’eti tarafından Bulgar mî misyonerlerden gayrı, pek çok papazlar, kilise mütevellî-
kralına keşîde edilen telgrafnâmenin sûreti: leri ve Ortodoksluğun takviyesine çalışan diğer zevât da dâ-
Haşmetli Çâr hazretlerine hil olacaktır. Bu programın en mühim maddesi edyân-ı sâ’-
Filibe ahâlî-i İslâmiyyesi’nin karârı üzerine 2 Ağustos 910 ire ve alel-husûs dîn-i İslâm ile güreşmek için lâzım gelen
senesi yevm-i mahsûsu mülâbesesiyle teb’a-i sâdıkanızın tedâbîri bulmaktır.
hissiyâtını arz ile ber-vech-i zîr ma’rûzâtımızı takdîme cesâ-
[440] Hindistan:
ret eyleriz:
İ’mârât nizâmnâmesi bahânesiyle açıktan açığa Filibe Hindistan’da İhtilâl Teşebbüsü – Hindistan’da vâsi’
şehrinde iki câmi yıkılmıştır. Ve şimdi de itfâiyye bölüğü mikyâsta bir ihtilâl teşebbüsü keşf edildiğinden bahs etmiş-
tarafından daha üç câmi ve medrese-i millet yıkılmakta ve tik. Times gazetesinin Kalküta muhâbirinden aldığı telgraf-
bundan mâadâ meyyâl-i harâb diye diğer üç câmi de yıkıl- nâmeye nazaran Hindistan zâbıtası bu bâbdaki taharriyât
mak teşebbüsünde bulunuluyor. Hükûmet-i merkeziyye ve tahkikata kemâl-i faâliyyetle devâm etmektedir. Sanci-
nezdindeki teşebbüsâtımız da, yeni bir baş müftü ta’yîn edi- bani gazetesinin idârehânesi de büyük bir kuvve-i müsella-
linceye kadar tehîr olunacağı va’di semeresiz kalmıştır. Bi- ha iânesiyle taharrî edilmiştir. Silâh ve başka âlât-ı nâriyye
nâenaleyh şu ta’kībâta nihâyet verilmesini zât-ı haşmet- bulunmamışsa da İngiltere Parlamentosu a’zâ-yı sâbıka ve
penâhîlerinden kemâl-i ihtirâmla ricâ ederiz. lâhikasından bazı zevâta (ekseriyetle Sosyalist Parlamentosu
Hukūk-ı İslâm’a Bir Tecâvüz Daha – Dünkü gün şeh- mensûbînîne) âid mektuplar elde edilmiştir. İngiliz gazeteleri
rimiz (Filibe) hayât-ı İslâmiyyesi’ne yine bir darbe vuruldu – bu mektuplara çok ehemmiyet veriyor. Maamâfîh mektup
bir kâbûs-ı belânın kahr u zulmünde yine mebânî-i İslâmiy- sâhiplerinden bazıları gazetelere îzâhnâmeler göndererek
yemiz’den biri belediye tulumbacılarının gadr baltalarıyla böyle bir teşebbüs-i ihlâl-kârânede medhaldâr olmadıklarını
hâk ile yeksân edildi. Bilinemez ki bu hâlât hangi kānûn-ı ve olamayacaklarını isbâta çalışmışlardır.
ictimâî, hangi hukūk mevzûu nokta-i nazarından ma’kūl § İngilizleri Hindistan’dan çıkarmak i’lân-ı istiklâle çalış-
addedilerek icrâ ediliyor. Daha mürekkebi kurumayan pro- mak üzere tertîb edilmiş cem’iyet-i hafiyye erkânından bir-
tokolde baş müftü tayîn olunmazdan evvel mebânî-i İslâ- çok kişiler yakalandığı Kalküta’dan iş’âr olunuyor.
miyye’den hiç birinin hedm edilmeyeceği muharrer iken Fi-
Fas:
libe Belediyesi ancak mebânî-i İslâmiyye’dendir, onun için
yıkılmalıdır nazariyesiyle hergün meâbid-i İslâmiyye’mizden Arap-İspanya Kavgasının Devamı – Fas’ın şimâl tarafın-
birine dest-i taarruzunu uzatıyor. Dün de Gül Mahallesi Câ- da müslümanlar ile İspanya askeri arasında yine muhârebe-
mii ittisâlindeki mekteb, Belediye’nin âmâl-i hasîsine kur- ye başlandı. Rif civârında, tarafeynden biner kişi maktûl ve-
bân oldu. ya mecrûh olduğu mervîdir. Faslıların İspanya’ya karşı ci-
hâd i’lân eylemek istedikleri söyleniyor. İspanya dâire-i nü- ederek unvân ve elkābın muhâlif-i şer’-i şerîf olmasına ve
fûzuna bırakılan bu müslümanlara zulm u tazyîkte yine bunların ilgā ve imhâ edilmesine emir vermiştir.
Fransızların muâvenet-i askerîlerine mazhar olacakları mu- Şeref ve hukūk-ı insâniyyeyi te’yîd eden şu fetvâların-
hakkak addolunuyor. dan dolayı İran Hey’et-i İlmiyye’si şâyân-ı tebrîktir.
Müslümanlar’ı; Puvatya’da mağlûb olduktan sonra en İran’da Posta’ya Taarruz – Hemedan’a bir sâat mesâ-
şiddetli ta’kîb eden iki adüvv-i bî-emân İspanyollarla Fran- fede İran eşkıyâsı postayı vurmuşlardır. Postada Kirmanşâh
sızlardır. Endülüs müslümanları engizisyon ve otodafelerin Şehbenderliği’nden Hâriciyye Nezâreti’ne gönderilen bazı
ateş ve demirleriyle işkence olunurken Süleyman-ı Kānûnî evrâk ile 379571 kuruş kıymetinde yirmi bin sekiz yüz altmış
bir şey yapamadı diye müşârun-ileyhi tenkīd eden tarih, o dört aded şehbenderlik pulu zâyi’ olmuştur.
zavallıların bakıyyetü’s-süyûfunu taht-ı esârete almaya çalı- Me’mûrîn mahall-i vak’aya yetişmişler, evrâka dokunul-
şan Fransız ve İspanyollara dostluk gösteren düvel-i İslâmiy- madığını ve 331, 900 kuruşluk kıymetinde pulun eksik ol-
ye’ye acaba ne diyecektir? duğunu görmüşlerdir.
Müsâdeme – Fransız asâkir-i müstevliyyesiyle bedevî
müslümanlar arasında ciddî bir çarpışma vukūa gelmiştir. İngiltere:
Fransa Nüfûzu – Fas Devlet-i İslâmiyye’si Hâriciyye Ne- Londra Câmi-i Şerîfi ve Liverpool Müslümanları –
zâreti’ne ötedenberi Fransa tarafdârlığıyla ma’rûf el-Makarrî Londra’da yapılacak câmi’-i şerîf için Liverpool’da çıkan el-
ta’yîn olunmuştur. Bu haberi yazan el-Livâ refîkımız “Lâ Hilâl gazetesi idâresinde kırk bin kuruşa karîb i’âne toplan-
have velâ kuvvete illâ billâh” diyor, acaba o kadar mı? mış.
İran: Japonya:
Tahran’da 10 Temmuz – 10 Temmuz’da Tahran Sefâ- Japonya’da İttihâd-ı İslâm Tarafdârları – Türkiye’de
reti’nde resm-i kabûl pek parlak bir sûrette vukū’ bulmuştur. İngilizce neşr olunan Uhuvvet-i İslâmiyye cerîde-i İslâmiy-
Bütün heyet-i süferâ ve eski, yeni kabine erkânı hazır bu- ye’si Dârülhilâfe’de çıkan el-Arab gazetesinin âlem-i İslâm
lunmuşlardır. için ehemmiyetinden ve bahş edeceği fevâ’idden bir lisân-ı
İran Meclis-i Meb’ûsânı da o gün Osmânlı îd-i millîsini sitâyişle bahs ederek bundan sonra artık yeryüzünde dar-
samîmî bir vesîle ile selâmlamıştır ki her ecnebî memleke- madağınık bir halde bulunan milyonlarca akvâm-ı muhte-
tinde az çok yapılan 10 Temmuz şenlikleri ile Tahran’daki life-i İslâmiyye’nin yekdiğeriyle tanışması, birleşmesi esbâ-
bu şenliğin, selâmın arasındaki fark buradadır. Filhakīka o bını te’mîn edecek bu gibi cerâ’id-i İslâmiyye’nin tekessürü
gün Meclis-i Meb’ûsân’da bir madde üzerinde fevka’l-âde arzusunu izhâr ediyor.
münâkaşa edilmiş, münâkaşa mücâdele şeklini alacağı bir
Çin:
sırada reisin, “Osmanlı kardeşlerimizin sevindiği bir günde
Çin’de İntibâh-ı Millî – Çin’de bir sene kadar seyâhat
Meclis-i Meb’ûsânımızda gayr-ı münâsib mücâdeleler yakı-
eden Amerikalı Doktor Gabel yazıyor: “Çin’de en ziyâde
şık alır mı?” İhtârı üzerine mücâdele birdenbire kesb-i sükû-
nazar-ı dikkatimi celbeden şeylerden biri her yerde bir fikr-i
net etmiş ve a’zâ bu yevm-i mes’ûdu fevka’l-âde alkışlamış-
inkılâb mevcûd olunduğu keyfiyeti olmuştur. Bu sözümle
lardır.
hânedân-ı hükümdârî aleyhinde yahud ecnebîler aleyhinde
İranlı kardeşlerimizin bize karşı her vesîleden istifâde e-
bir cereyân-ı efkâr bulunuyor demek istemiyorum. Şu sıra-
derek ibrâz ettikleri âsâr-ı uhuvvet ve vedâdı bütün samîmi-
da Çin’in buhrân-âmîz bir devre-i târîhiyye geçirmekte ol-
yetimizle alkışlarız: İttihâd-ı ma’nevî-i İslâm’ın dâim ü kāim
duğu umûm mütefekkirîn sınıfı arasında zannolunuyor. Bi-
olmasını isbât için elde bir vesîka olan bu gibi tezâhürât-ı
nâenaleyh böyle bir devre-i târîhiyyede taht-ı imparatorînin
haseneyi bed-bînlerin pîş-i nazarına takdîm ederiz...
bir çocuk tarafından işgal olunmasından dolayı umûmî bir
İran’da Ünvan ve Elkābın İlgâsı – İran’ın dûçâr olagel-
infi’âl hissolunuyor. Hattâ me’mûrîn-i hükûmetten bazıla-
diği bir çok emrâz arasında bir de “lakab ve ünvân” marazı
rında kendi usûl ve âdât-ı kadîmelerini meselâ başlarında
var idi. Her önüne gelene müdebdeb ve müşa’şa’ bir unvân
bıraktıkları saç kuyruğu terk etmek husûsunda bir inhimâk-i
ve lakab veriliyordu! Bâri şu lakab ve ünvân bir lafızdan
mahsûs vardır.
ibâret olsaydı!.. Hayır, müdebdeb ve parlak ünvânlara, la-
Doktor Gabel Çin’de askerliğin intişâr ve ta’ammümün-
kaplara mâlik olanlar kendilerini millet üzerine birer pâdişâh
den bahisle şöyle diyor: “Çin’in her tarafında meşhûd olan
kesilmiş gibi görüyordular.
fa’âliyet-i askeriyye nazar-ı hayretimi celbetti. Her nereye
Bu kere İran Hey’et-i İlmiyyesi’nin hamiyeti ile İran şu
gittim ise cesîm bir ordu teşkîli için tedârikât-ı fevkalâde gö-
marazdan tahlîs edildi: İran kānûn-ı esâsîsinde mevcûd olan
rülmekte olduğunu gördüm. Yalnız vilâyet merkezlerinde
bir madde mûcebince Hey’et-i İlmiyye bir fi’l, bir emr hak-
değil daha küçük şehirlerde bile ale’d-devâm nişân ta’lîm-
kında muhâlif-i şer’dir, diye fetvâ verirse bunun harâm
leri icrâ olunuyor. Afyon isti’mâli de şiddetle men’ ediliyor.”
olması lâzımdır; işte Hey’et-i İlmiyye bu hakkından istifâde

İdâre-i Mahsûsa
Mahall-i İdâre:
İhtâr:
SIRÂTIMÜSTAKĪM
Din, Felsefe, Ulûm, Hukūk, Edebiyâttan ve Siyâsiyâttan ve Bilhassa Gerek Siyâsî ve Gerek İctimâî ve Medenî Ahvâl ve Şuûn-ı İslâmiyye’den Bahseder ve Haftada Bir
Neşrolunur.

10 Temmuz 324
1 Eylül 1910 26 Şa’ban 328 Perşembe 19 Ağustos 326 Dördüncü Cild - Aded: 104
kefrdir ki mutlak setr ma’nâsınadır. 2( ‫فار‬ ُ ْ ‫اعجب‬

َ َّ ‫الك‬ ٍ ْ َ ‫كمثل‬
َ َ ْ َ ‫غيث‬ َََِ
TEFSÎR-İ ŞERÎF ‫نباته‬
ُ ُ َ َ ) âyet-i kerîmesinde olduğu gibi zârie kâfir ıtlâk olunma-
Envâr-ı Kur’ân sı bu ma’nâya mebnîdir zirâ çiftçi tohumu toprak ile setredi-
yor. Yine bu ma’nâya mebnîdir ki lisân-ı Arap’ta geceye de
“kâfir” deniyor, çünkü gece zulmetiyle elvân ve eşyâyı set-
َ ُ ِ ُْ
6- 1(‫يؤمنون‬ ْ ُ ْ ِ ْ ُ ‫ءانذرتهم َ ْام َ ْلم‬
‫تنذرھم َلا‬ ْ ُ َ ْ َ ْ َ َ ‫عليهم‬
ْ ِ ْ َ َ ‫سواء‬ ُ َ َ ‫الذين‬
ٌ َ َ ‫كفروا‬ َّ ِ )
َ ٖ َّ ‫ان‬ reder.
(Nuût-ı kemâl ile muttasıf olup hâlen ve meâlen matlab- Istılâh-ı şer’de küfür: Resûl-i Ekrem sallallâhu aleyhi ve
larına nâil olan asfiyâ-yı ibâdın ahvâli âyât-ı sâbıkada zikro- sellem efendimizin min-tarafillâh getirdiği bi’z-zarûre ma’-
lunduktan sonra şimdi de onların zıddı olarak hidâyet ve ir- lûm olan şeyleri inkâr etmek ma’nâsınadır. Binâenaleyh
şâd kendilerine nef’ vermez ve âyât ü nüzür ile mütenassıh meselâ salât ve savm ile haccın vücûbu ve zinâ ile hamrın
olmaz olan kefere-i mütemerridenin ahvâli îzâh olunuyor, hurmeti gibi dîn-i Ahmedî’den olduğu tevâtüren ma’lûm o-
buyuruluyor ki) küfr üzere olanlar (Habîbim) inzâr etmiş mi- lan ahkâmı inkâr eden kâfir olur, fakat ahkâm-ı ictihâdiy-
sin inzâr etmemiş misin onlara göre müsâvîdir, îmân etmez- yeyi ve rivâyet-i âhâd ile sâbit olan umûru inkâr eden kâfir
ler (Ebû Leheb, Ebû Cehil, Velîd bin Muğîre ve emsâli ile olmaz. Zarûret yok iken “gıyâr” giymek ve “zünnâr” kuşan-
ahbâr-ı Yahûd gibi kefere-i ma’lûmeyi ve yahud küfürlerin- mak gibi umûrun küfür addolunması ise bunlar hadd-i zâ-
tında küfür olduğu için değil, belki tekzîbe delâlet ettikleri
de ısrâr ve temâdî eden kâfirleri ha azâb ve ikābullâh ile
içindir, zirâ bir sebep ve dâî bulunmadığından Resûl-i Ek-
tahvîf etmişsin ha etmemişsin onların indinde siyyândır, her
rem efendimizi tasdîk eden kimse bu gibi hâlâta cür’et-yâb
ne yapsan her ne söylesen onlar îmâna gelmezler.)
olmaz.
Cenâb-ı Hak Resûl-i Ekrem’ine beyân buyuruyor ki halk
Gıyâr: Gaynın kesriyle nasârâya mahsûs ser-pûş-ı ma’-
içinde Kur’ân-ı Kerîm’e îmân etmeyenlerin bulunması Ki-
lûmdur. Zünnâr: Bir nevi kuşaktır ki Katolik ruhbânîleri
tab’ın hidâyet ve irşâdı hakkında bir ayıp ve taksîr değildir;
bend-i miyân ederler.
ayıp ancak o makūlelerdedir, zirâ Kitâbullâh bir hidâyet o-
Bu âyet-i kerîmede beyân buyurulan küfür, Kitâb-ı
lup onlar sâir hidâyât-ı tabîiyyeden i’râz ve teâmî etmiş ol-
Münzel’in min-indillâh olduğunu tasrîh eylediği şeyi yahud
dukları gibi bundan da i’râz ve teâmî eylemişlerdir. Bu ke-
Kitâb’ın kendini ve yahud Kitâb’ı getirmiş olan Resûl-i Ek-
lâm-ı İlâhî’de ehl-i hakka tesliyet vardır, şu halde server-i
rem’i inkâr etmek demektir. Hülâsa dinden [442] olduğu
ehl-i Hak olan Resûl-i Ekrem efendimize de tesliyet olacağı
biz-zarûre ma’lûm olan şeyi inkârdan ibârettir. İşitmedik ki
evleviyette kalır – A[ayın].
sahâbe ve selef radıyallâhu anhüm hazerâtından hiçbiri bun-
Küfür, lügatta, setr-i ni’met demektir, aslı kâfın fethiyle
dan başka bir şeyden dolayı bir ferdi tekfîr etmiş olsun. İmdi
1 2
Bakara, 2/6. Hadîd, 57/20.
dîne isnâd olunup da dinden olduğuna dâir ilim hadd-i za- kūmeye nisbet ile inzârın adem-i nef’ine kasr-ı kelâm edili-
rûrete vâsıl olmayan bazı eşyâyı, yani senedi Kitâbullâh’ın yor da tebşîrin nef’i olup olmayacağı zikrolunmuyor. Sebebi
senedi gibi kat’î bulunmayan şeyleri inkâr eden kimse kâfir onların tebşîre asla ehil olmamalarıdır ve bir de inzâr def’-i
addolunmaz, meğer ki inkâr ile maksadı Nebiyy-i Muhterem zarara müeddî olup def’-i zarar ise celb-i menfaatten ehem
sallallâhu aleyhi ve sellem efendimizi tekzîb ola. Şu halde olduğu cihetle inzârın kalbe te’sîri daha şiddetli olduğuna ve
bir münkirin istinâd eylediği bir şüphesi olursa tekfîr edil- inzârın te’sîri daha şiddetli olduğu halde onun nef’i olma-
mez. Hâl böyle iken müteahhirînden birtakımları, bazı zan- yınca tebşîrin nef’i olmayacağı evleviyyette bulunduğuna
niyâtı te’vîl ve yahud hakkında ictihâd sebketmiş umûrdan mebnî inzârın adem-i nef’inden tebşîrin de fâidesi olmadığı
bir şeye muhâlefet ve yahud bazı mesâil-i hilâfiyyeyi inkâr bi-tarîki’d-delâle ma’lûm olur, nitekim 2(‫اف‬ َ ُ َ ‫تقل‬
ٍّ ُ ‫لهما‬ ْ ُ َ ‫) َ َفلا‬
eden kimseyi tekfîre cür’et edip halkı da bu emr-i azîme kavl-i şerîfinden müstefâd olan hurmet-i te’fîfden ebeveynin
cür’et ettirdiklerinden halk tekfîrde o kadar ileriye gittiler ki hurmet-i darb ve şetmi ma’lûm olduğu gibi – Ş S[sin] K[kaf].
hatta bazı âdâtta kendilerine muhâlif bulunanları bile tekfîr 3
َ ُ ِ ْ ُ ‫تنذرھم َلا‬
(‫يؤمنون‬ ْ ُ ْ ِ ْ ُ ‫ءانذرتهم َ ْام َ ْلم‬
ْ ُ َ ْ َ ْ َ َ ) kavl-i şerîfinde hemze ile
eder oldular, velev ki muhâlifini tekfîr eyledikleri o âdetler (‫ )أم‬kelimesi, hem ma’nâ-yı istifhâmî ve hem medhûlleri a-
bida’-i mahzûrâttan olsa bile. rasında ma’nâ-yı tesâvîyi câmi’ ise de sarf-ı ma’nâ-yı tesâ-
Kâfirler kısım kısımdır. Bir kısmı vardır ki hakkı bildiği vîye delâlet etmek için ma’nâ-yı istifhâma delâletten tecrîd
halde inâden inkâr eder. Bu kısım ekall-i kalîldir ve sâbit ve olunmuşlardır. Yani bu üslûb-ı kudsî emsâli esâlîbde mak-
pâyidâr değildir. Asr-ı Nebevî’de müşrikîn ve Yahûd’dan bir sad, şu iki kelimenin medhûlleri beyninde tesâvî bulundu-
tâife bu kısımdan idiler, çok sürmedi münkariz oldular. ğunu beyândır, ha böyle imişsin ha şöyle imişsin ikisi de bir-
(Şeyh Muhammed Abduh merhûm diyor ki: Ben bu ma’nâ- dir demektir. Ma’nâ-yı istifhâm maksûd değildir. Bunun na-
ya dâir hıfz olunmaya şâyân bir söz söylemiş idim, o da zîri 4(‫لهم‬ ْ ِ ْ َ ْ َ ‫لهم َ ْاو َلا‬
ْ ُ َ ‫تستغفر‬ ْ ِ ْ َ ْ ِ ) nazm-ı celîlidir; bu nazm-ı ce-
ْ ُ َ ‫استغفر‬
budur: Hakkı bilerek inkâr eylemek âlemde yakīn gibidir ki lîlde emr ü nehy sîgaları ma’nâ-yı emr ü nehyden tecrîd e-
her ikisi nâsta kalîldir.) Diğer kısmı budur ki hakkı bilmez ve dilmişlerdir. Onlar için ha istiğfâr etmiş ha istiğfâr etmemiş-
bilmek de istemez. İşte bunlar hakkındadır ki Hak celle ve a- sin, siyyândır demektir, emr ü nehy ma’nâları maksûd de-
lâ hazretleri 1( ‫ولو‬ َ ُ ِ ْ َ ‫الذين َلا‬
ْ َ َ .‫يعقلون‬ ُ ْ ُ ْ ‫الصم‬
َ ٖ َّ ‫البكم‬ ُّ ُّ ‫الله‬ َ ْ ِ ‫الدواب‬
ِ ّٰ ‫عند‬ َّ ِ
ِّ َ َّ ‫ان شَ َّر‬ ğildir.
َ ُ ِ ْ ُ ‫وهم‬
‫معرضون‬ َّ
‫لتولوا‬ َ ‫اسمعهم‬ َ َ
‫ولو‬ ‫لاسمعهم‬ َ َ ‫خيرا‬ ِ
‫فيهم‬
ْ ُ َ ْ َ َ ْ ُ َ َ ْ ْ َ ْ ُ َ َ ْ ً ْ َ ْ ٖ ُ َ َ ) buyur- ّٰ
‫الله‬ ِ
‫علم‬
muştur.
Bunlar o kimselerdir ki münâdî-i Hak ne zaman onlara Mebhas-i Teklîf-i mâ lâ yutâk
nidâ etse ürküp dağılırlar, i’râz ve istikbâr ederler. Bunların Bu âyet-i kerîme teklîf-i mâ lâ yutâkı tecvîz edenlerin ih-
derûnlarında hakkı şuûr ve idrâk vardır; fakat ne vakit şua-i ticâc ettikleri mevâzidendir. Bunlar bu nazm-ı celîl ile müd-
hak kendilerine lemeân etse derûnlarında bir titreme hisse- deâlarına iki vecih ile istidlâl ederek evvelâ dediler ki Ce-
derler. Bunun sebebi hakkı fehmde nazarlarını isti’mâl et- nâb-ı Hak kefere-i mütemerridînin îmân etmeyeceklerini bu
memeleri ve fehm-i hak için nazarlarını isti’mâl ederlerse âyette haber verdi.
hayır sandıkları şeylerden biri kendilerinden noksan olacak- Halbuki onlar da îmân ile mükellef olduklarından eğer
tır diye havf etmeleri ve hayrı kendi âbâ ve sâdâtlarını sâlik îmân edecek olsalar, kendilerinin îmân etmeyeceklerine dâir
buldukları akāide merbût zannetmeleridir. taraf-ı Rabb-i izzetten vukū’ bulan şu ihbârın hâşâ haber-i
Bu iki fırkadan herbirine nisbet ile inzâr ve adem-i inzâr kâzib ve îmân etmeyeceklerine müteallik ilm-i ilâhînin hâşâ
filvâki’ müsâvîdir. Nûru bilip durur iken buğz ve inâddan cehl olması lâzım gelir. Zât-ı ecell-i a’lâ hakkında ise kizb ile
nâşî ondan i’râz edip de nûru görmemek için gözlerini yum- cehlden her biri muhâl ve muhâli istilzâm eden şeyin de
muş olan kimseye nûrun ne fâidesi olur ve onun i’râz eyle- muhâl olacağı bedîhî bulunduğuna mebnî kefere-i müte-
mesinden nûra ne ayıp gelir? Ve fesâd-ı tab’ı ve sû-i terbiy- merridînden îmânın sudûru muhâl iken onların îmân ile
yesi kendisini nûrdan ib’âd ederek yarasa gibi onu zulmet mükellef olmalarından muhâl ve mâ-lâ yutâk ile teklîfin vu-
ile me’lûf eylemiş olduğu cihetle nûru ne tanımış ve ne tanı- kūu nümâyân olur. Sâniyen dediler ki Cenâb-ı Hak bir ta-
mak istemiş olanlara dahi nûrun fâide-bahş olması me’mûl raftan [443] kefere-i mütemerridîni îmân ile mükellef tut-
müdür? Binâenaleyh bu iki fırkadan hiçbirinin îmânı me’- tuğu halde diğer taraftan onlardan vuku-ı îmânın istihâlesini
mûl değildir. beyân buyurmasına, bu beyân-ı ilâhîye de îmân etmeleri lâ-
‫گر نه بيند شبٿره چشم‬ zım olduğuna nazaran bu hâl kendilerine nefy ü isbât bey-
‫چشمۀ آفتاب را چه گناه‬ nini cem’ etmelerini teklîf demek olarak hadd-i zâtında mu-
‫راست خواهى هزار چشم چنان‬ hâl bulunmakla bu sûret dahi teklîf-i bi’l-muhâlin vukūunu
‫كور بهتر كه آفتاب سياه‬ ve bi-tarîki’l-ûlâ cevâzını isbât eder.
Teklîf-i mâ lâ yutâkı tecvîz edenlerin şu iki vech ile istid-
Sa’dî
lâllerinden onların gerek li-zâtihi ve gerek li-gayrihi olsun
İnzâr, mutlaka tahvîf ma’nâsınadır. Burada azâb ve i-
kāb-ı ilâhî ile tahvîf murâddır. Âyet-i kerîmede kefere-i mer- 2
İsrâ, 17/23.
3
Bakara, 2/6.
1 4
Enfâl, 8/22-23. Tevbe, 9/80.
alel-ıtlâk mümteni’ ile teklîfin vukūuna kāil oldukları ve â- bulunduğundan müstemirren îmân etmeyecekleri şeylere
yet-i kerîmeyi mümteniun li-zâtihi ile de teklîfin vukūuna îmân etmek ile kendilerinin mükellef olmaları da lâzım gel-
delîl ittihâz ettikleri münfehim oluyor. Lâkin hak olan budur mez ve bu halde onlara nefy ü isbâtın beynini cem’ etmeleri
ki ahkâm-ı ilâhiyye tefaddulen ve ihsânen hikem ve mesâ- teklîf edilmiş de olmaz. Hem bir de âyet-i kerîmede ism-i
lih-i ibâdı tazammun ederse de ilel ve ağrâzdan hiçbir şeyi mevsûlün âid olduğu onlarca ma’lûm değildir. Hülâsatü’l-
ve alel-husûs mükellefin me’mûrun bihe imtisâlini iktizâ et- hülâsa, ilm ü ihbâr-ı İlâhîden kat’a’n-nazar kefere-i müte-
mediğinden li-zâtihi mümteni’ ile teklîf aklen câizdir ve an- merridînin îmânı kabûl etmeleri maddeten taht-ı kudret ve
cak istikrâya ve bir de 1(‫وسعها‬َ َ ْ ُ ‫نفسا ِ َّالا‬ ُ ّٰ ‫ف‬
ً ْ َ ‫الله‬ َ ُ ‫ ) َلا‬nazm-ı
ُ ِّ‫يكل‬ istitâatlarında olduğundan onları bu i’tibâr ile îmâna da’vet
şerîfine mebniyyun li-zâtihi mümteni’ ile teklîf vâkı’ değildir. teklîf-i mâ-lâ-yutâk değildir. Bunların îmân etmeyecekleri
Vâkıa âyet-i kerîme teklîf-i bi’l-muhâlin vukūuna delâlet edi- ihbâr-ı ilâhî ile sâbit iken kendilerine îmân teklîfi, bahâne e-
yorsa da o muhâlun li-zâtihi mümteni’ değil belki mümte- decek sözleri kalmasın ve Resûl-i Ekrem efendimiz fazîlet-i
niün bi’l-gayrdır, çünkü mükellefin kendilerine lâzım gelen teblîği ihrâz eylesin içindir. Sonradan zuhûr etmiş olan ehl-i
şeyi edâ edebilmeleri için selâmet-i âlât ve esbâb ma’nâsın- zîğ ü dalâlin şübühâtını red için ulemâ-i dîn hazerâtı bu ma-
ca bir kudrete mâlik olmaları lâ-büddür; kefere-i mütemer- kamı zikrolunan vech ile tedkīk ve şerhe mecbûr olmuşlar-
ridîn ise bu ma’nâca kudrete mâlik olup bununla îmânu dır.
mükellefün bihîyi tahsîl ve iktisâba muktedir olduklarından Şeyh Muhammed Abduh merhûm bu âyet-i kerîmeyi
onların îmân ile mükellef tutulmaları haddizâtında mutâktır, takrîr eylediği esnâda bir sâilin: Âyet teklîf-i bi’l-muhalde
lâkin kendilerinden îmân sudûru ilm ü ihbâr-ı ilâhînin hâşâ nass mıdır? diye îrâd eylediği suâle cevâben: Hayır.. dedik-
cehl ü kizb olmasını müstelzem bulunması i’tibâriyle müm- ten sonra şu vech ile bast-ı makāl eylemiş: Ben tefsîr-i Kur-
teni’ olup bu imtinâ’ ise imtinâ’un bi’l-gayrdır. ’ân’da mesâil-i hilâfiyyeyi cem’ etmek istemem; isterim ki
Teklîf-i mâ-lâ-yutâk husûsunda hülâsa-i mebhas budur sahâbe-i kirâm radıyallâhu teâlâ anhüm hazerâtının fehm
ki cumhûr-ı muhakkikīn: iki zıddın beynini cem’ etmek ve etmiş oldukları ma’nâyı beyân edeyim; bu âyette teklîf-i bi’l-
kadîmi ma’dûm kılmak gibi li-zâtihi mümteni’ olan şey ile muhâl olup olmadığı ise onlardan hiçbirinin hatırına gelmez
teklîf câiz olmadığına kāil oldular; Şeyh Eş’arî hazretleri bu- idi. Hem bir de beyne’l-eimme ve hatta beyne’l-ümme müt-
nun cevâzına, fakat adem-i vukūuna zâhib oldu. Mümteni- tefekun-aleyhtir ki teklîf-i bi’l-muhâl vâki’ değildir ve Kitâb-ı
un li-gayrihi ile teklîfe gelince, bu teklîf inde’l-cumhûr gayr-ı Azîz’de müsarrah olup ehâdîs-i nebeviyye ile de müeyyed
vâki’ ve inde’l-Eş’arî vâki’dir. Ama usâtın tâatına ve kefere- bulunduğu üzre Cenâb-ı Hak hiçbir nefse vüs’-i tâkati hâri-
nin îmânına müteallik bazı tekâlîf gibi Cenâb-ı Hakk’ın a- cinde hiçbir şey teklîf eylemez. Bu ittifâktan mütebâkī me-
dem-i vukūunu bildiği veya haber verdiği şey ile teklîf bi’l- vâzi’-i hilâf ise Kitâb-ı Azîz’in nusûsuna temâs etmez, o Ki-
icmâ’ vâkı’dir. tâb-ı Azîz ki hakkında 2( ‫خلفه‬ ْ ِ ‫يديه َ َولا‬
ٖ ِ ْ َ ‫من‬ ِ ْ َ َ ‫بين‬ ْ ِ ‫الباطل‬
ِ ْ َ ‫من‬ ُ ِ َ ْ ‫ياتيه‬
ِ ٖ ْ َ َ ‫لا‬
İnzârın kefere-i mütemerridîne te’sîr ve nef’i olmadığını ٍ ٖ َ ‫حكيم‬
‫حميد‬ ْ ِ ‫تنزيل‬
ٍ ٖ َ ‫من‬ ٌ ٖ ْ َ ) vârid olmuştur intehâ.
Resûl-i Ekrem sallallâhu aleyhi ve sellem efendimiz bildiği
halde onları inzâr buyurması, bahâne edecek sözleri kalma-
sın ve zât-ı nübüvvet-penâhları fazîlet-i teblîği ihrâz buyur- 7- 3( ‫ولهم‬ ٌ َ َ ِ ‫ابصارهم‬
ْ ُ َ َ ‫غشاوة‬ ْ ِ ِ َ ْ َ ‫وعلى‬ ْ ِ ِ ْ َ ‫وعلى‬
ٰ َ َ ‫سمعهم‬ ْ ِ ِ ُ ُ ‫على‬
ٰ َ َ ‫قلوبهم‬ ُ ّٰ ‫ختم‬
ٰ َ ‫الله‬ َََ
sun içindir. Bu nükteye mebnîdir ki (‫عليهم‬ ْ ِ ْ َ َ ‫سواء‬
ٌ َ َ ) buyruldu da ‫عظيم‬
ٌ ٖ َ ‫عذاب‬ٌ ََ)
َ ْ َ َ ‫سواء‬
(‫عليك‬ ٌَ َ ) denilmedi; çünkü inzâr ile adem-i inzâr müte- (İnzârın âyet-i sâbıkada zikr olunanlara nef’i olmadığının
merridîn haklarında müsâvî ise de Nebiyy-i müctebâ aleyhi sebebini îzâh makamında buyruluyor ki) Allah (celle şânu-
efdalü’t-tehâyâ efendimiz bu inzâr ile fazîlet-i teblîği ihrâz hu) onların kulûbunu ve sem’lerini mühürledi (Bunlar sû-i
buyurduklarından zât-ı risâlet-meâblarına göre müsâvî de- ihtiyârlarıyla küfürde temâdî ve ısrâr eylediklerinden Ce-
ğildir. nâb-ı Hak da kendilerini lütfundan mahrûm edip kalblerini
Hak olan budur ki ahkâm-ı İlâhiyye ağrâz ve ileli ve lâ- ve kulaklarını tıkadı, bir derecedeki kalblerine hak ve hayrı
siyyemâ mükellefun bihe imtisâli müsted’î olmadığından li- fehm etmek nüfûz etmez, kulaklarına nidâ-i Hak vâsıl olmaz
zâtihi mümteni’ ile teklîf gerçi aklen câiz ise de istikrâya na- oldu, gûyâ ki kalb ve sem’leri [444] mühürlenmiştir.) Gözle-
zaran gayr-ı vâki’dir. Cenâb-ı Hakk’ın işlediği veyahud ab- ri üzerinde de gışâve vardır (Enfüs ve âfâka bessolunmuş o-
din ihtiyâriyle yaptığı şeyi zât-ı ulûhiyyetin haber vermesi gi- lan âyât-ı kevniyye onların küfürde temâdî ve ısrârları hase-
bi bir şeyin vukūunu ve yahud adem-i vukūunu ihbâr et- biyle gözlerine görünmez edildi, bir sûrette ki gûyâ gözlerine
mek mükellefin selâmet-i âlât ve esbâb ma’nâsınca kudre- perde çekilmiştir) onlar için azâb-ı azîm vardır (Küfürde te-
tini nefy etmeyeceğinden kefere-i mütemerridînin îmân ile mâdî ve ısrârlarından nâşî onlar için pek şedîdü’l-elem ikāb
mükellef tutulmaları hadd-i zâtında müstahîl değildir. Kefe- vardır.)
re-i mütemerridînin mükellef oldukları îmân, Kur’ân’ın nâtık “Hatm” mühürlemek ma’nâsınadır. “Kulûb” kalbin cem’i
olduğu şeylerin tefâsîline îmân olmayıp belki Resûl-i Ek- olup bazı müfessirîn-i kirâm tarafından beyân edildiği üzre
rem’in min-indillah getirdiği şeylere icmâlen îmândan ibâret
2
Fussilet, 41/42.
1 3
burada kulûb ile murâd ukûldur. “Sem’” kuvve-i sâmianın yette 1(‫عظيم‬ ِ َ ِ ٰ ْ ‫ولهم ِفى‬
ٌ َ َ ‫الاخرة‬
ٌ ٖ َ ‫عذاب‬ ٌ ْ ِ ‫الدنيا‬
ْ ُ َ َ ‫خزى‬ َ ْ ُّ ‫لهم ِفى‬
ْ ُ َ ) buyurmuş
idrâkine ıtlâk olunduğu gibi o kuvveti hâmil olan uzva yani olduğuna nazaran bu âyet ile diğer âyâttan, İslâm’ın hidâ-
kulağa da ıtlâk olunur; ilk evvel uzuv mühürlendiği cihetle yetinden ve irşâd eylediği ıslâh-ı maâş ve meâddan i’râzın
bu makamda murâd odur. “Ebsâr” basarın cem’idir; basar dünyada cezâsı dıyk-ı maîşet ve fıkdân-ı izz ü saltanat ve
kuvve-i bâsıranın idrâkine ıtlâk edildiği gibi o kuvveti hâmil ukbâda dahi cezâsı azâb-ı mehîn olduğu ma’nâsı ahz olunur
bulunan uzva yani göze de ıtlâk ediliyor. İlk evvel perde gö- – A[ayın].
ze çekildiğinden bu makamda murâd odur. Bereket-zâde İsmail Hakkı
Sem’ ile ma’nâ-yı cem’ murâd olduğu halde müfred sî-
gasıyla îrâd olunmasının sebebini beyân sadedinde bazıları:
sem’in aslı masdar olup masdarların şânı ise cem’ sîgasıyla
MUSÂHABE
zikr edilmemek üzere olduğunu söylemişlerse de basarın da
aslı masdar olduğu cihetle bu kavle göre onun da cem’ sî- Bazı kere Köprü’ye, Galata ile Eminönü’nü yekdiğerine
gasıyla îrâd edilmemesi lâzım geleceğinden beyân olunan rabt eden o hatt-ı vasl-ı köhneye bakar, kable’t-tûfân nev’i
nükteye pek de bir tevcîh-i sahîh nazarıyla bakılamayacağı munkariz olan zü’l-meâşeyn cinsinden bir garîbe-i hilkat gibi
âşikârdır. iki sâhil arasına uzanan o matiyye-i herem-resîdenin şimdi-
Şeyh Muhammed Abduh merhûm da şöyle diyor: İd- ye kadar kaç milyon ayak darbesi yediğini düşünür idim.
râk-i ma’kūlâtta aklın vücûh-ı kesîresi bulunduğu cihetle id- Zavallı köprü bu ayak darbelerinden başka ahşâ-yı batniy-
râk-i ma’kūlâtta nâs müsâvî olmayıp vücûh-ı idrâkta envâ-i yesine mikropların istîlâsı netîcesi olarak her sene Ramazân
tasarrufla tasarruf eylediklerine mebnî “akıl” cem’lendi. Fa- ibtidâsında bir buhrân-ı marazî de geçirir idi. Bu maraz köp-
kat esmâ-ı nâs idrâk-i mesmûâtta birbirine müsâvî olup u- rü için dâhilen dâ’ ise de hâricen devâ makamına kāim
kūlun idrâk-i ma’kūlâttaki teşa’ubu gibi teşa’ub eylemedi- olurdu. Çünkü bir sene zarfında yediği darabât-ı akdâm ile
ğinden “sem’” onun hilâfınadır. “Ebsâr” ise teşa’ubda ukūl sînesine açılan yaralara bu esnâda merhem, yüzüne de
gibidir ve idrâk-ı ma’kūlâtta ukūle pek büyük mu’îndir, çün- pudra sürülür idi. Sanki o şehr-i mübârek köprü için hem
kü eşkâl ü elvâna dâir birçok envâ-i mubassırât bulundu- tedâvî, hem de tuvalet ayı idi. Bu buhrân-ı mevkūttan baş-
ğundan ebsâr akla birçok maddeler verir. Halbuki sem’ yal- ka zavallının başına daha ne kazâlar, ne belâlar gelmiş idi.
nız savtı idrâk eder ve söz naklolunduğu zaman onda turuk- Haliç’in râkid, sahîn sularında seher vakti tatlı tatlı uyurken
ı ilm-i yakīnden olarak tevâtürden başka bir tarîk yoktur. El- defeât ile kaburga kemikleri mi kırılmadı! Hele son defa
hâsıl ukūl ve ebsâr birçok müdrikâtta tasarruf eylemelerine yediği darbe-i müdhişe ile vücûd-ı nehâfet-âlûdu ortasından
nazaran gûyâ teaddüd etmiş olduklarından cem’lendiler, lâ- ikiye mi ayrılmadı.
kin sem’ ancak bir şeyi idrâk eylediğinden müfred olarak Şecere-i ensâbına bakılırsa cisr-i cedîdimizin cedd-i a’lâ-
îrâd olundu-intehâ. sı Mısr-ı Kadîm imparatorluğunun müessisi olan “Menes”in
Bana kalırsa sem’de dahi tefâvüt bulunarak idrâk-i ma’- zamanında sâha-zîb-i vücûd olmuştur. “Menfis” şehrinin bâ-
kūlâtta onun da akla pek çok muaveneti olduğu gibi idrâk nîsi tarafından yeryüzündeki köprülerin birincisi olarak Nil’-
eylediği savtın tahtında dahi bî-pâyân sunûf-ı mesmûât ve in bir kolu üzerinde inşâ’ edilen bu köprünün târîh-i inşâsı-
elhân bulunduğu tahattur edilince sem’in de cem’lenmesini na nazaran cisr-i cedîdimiz beş bin üçyüz elli senelik bir âi-
îcâb eden hâl mevcûd olduğu nümâyân olur. Doğrusu bu le-i kadîmenin fürû’-i necîbesinden olmakla mübâhîdir. Zâ-
kabîl tevcîhât ta’lîl-i ba’de’l-vukū’ olup şâyed nazar-ı celîlde degânın hutût-ı vechiyyelerinde mensûb oldukları âileden
sem’ cemi’, ebsâr müfred olarak vârid olaydı o zaman da mevrûs bazı alâmât-ı mümeyyize vardır. Erbâb-ı vukūf bun-
başka vâdîde mütâlaât yürütülür idi. Şu halde ibâda nisbet lara bakınca sâhibinin hangi âileye mensûb [445] olduğunu
ile zevk-i fesâhât ne tarzı iktizâ eylemiş ise nazm-ı şerîf de o hemen hatâsız denecek sûrette ta’yîn eder. Cisr-i cedîdimiz
tarz üzere vürûd eylemiştir demek enseb-i mütâlaât olur de kısmen ecdâdına şebâhet feyzini muhâfaza, onlardan
zannederim. bazı alâmât-ı mümeyyize tevârüs etmiştir. Sathî nazarâna
Gışâve örtü ma’nâsınadır ve tıp ıstılâhında göz illetlerin- nakīsa gibi gelen bu hâl bilakis köprümüzün asâlet ve ne-
den beyne’l-etıbbâ (‫ )سبل‬demekle ma’rûf illetin adıdır, bu câbetine berâat-i istihlâldir.
bir yerdedir ki rü’yete mâni ve hâil olur. Burada gışâve-i ta- Latîfe bir tarafa hakīkaten ben köprüye değil alel-ekser
âmî murâddır. Tefâsîrde beyân edildiği üzere câhidînin ku- köprünün üzerinde temevvüc-nümâ-yı zihâm olan kütle-i
lûb ve sem’i mühürlenmesi ve gözlerinde gışâve bulunması kesîfeye bakar, zimâm-ı irâdelerini dimağlarındaki bir fikr-i
yolundaki beyân-ı İlâhî bir nevi’ temsîldir ki buna lisân ve gālibin yed-i idâresine tevdi’ eden kurulmuş bir makine gibi
lügat âşinâ ve me’lûftur. türlü türlü vaziyetlerle muhtelif istikāmetlere doğru giden
(‫عظيم‬
ٌ ٖ َ ‫عذاب‬ ْ ُ َ ) kavl-i şerîfinde vâkı’ (‫ )عذاب‬lafzının ten-
ٌ َ َ ‫لهم‬ binlerce adamların ne gibi sevâik-i mücbirenin taht-ı te’sî-
kîri tefhîm ve tehvîl ifâde eylediği halde (‫ )عظيم‬sıfatı ile de rinde bulunduklarını düşünerek kendi kendime der idim ki:
tavsîf edilmesi, kefere-i mütemerridîn hakkındaki azâb kem- Dünyada tamâmıyla yekdiğerine müşâbih iki adam bul-
men ve keyfen hadd-i azamete bâliğ olarak elemi şedîd ve mak nasıl adîmü’l-imkân ise tarz-ı tefekkürü birbirine ben-
zamanı medîd bulunduğuna delâlet eder. Acaba bu azâb
dünyada mı, yoksa âhirette mi?.. Cenâb-ı Hak diğer bir â- 1
Bakara 2/114.
zeyen iki dimâğ bulmak da öylece adîmü’l-imkândır. Binâ- tin geldi. Pelagius mezhebini esâsından darbeledi. Onu mü-
berîn şurada sarıklı, fesli, külâhlı, şapkalı, ne kadar baş gö- teâkib Papa Sirmon[!], Saint Augustin mezhebi sâlikînini
rülüyorsa hepsinin içinde bir âlem-i dîger var demektir. He- tahti’e ile irâde-i cüz’iyyeyi külliyen inkâr etti. Sonra “Pela-
pimiz bir âlemde iken birini gördüğümüz zaman ne âlemde- gius” mezhebini ifrât ve tefrîtten kurtarmak üzere mütevassıt
sin? dememiz de galiba bundan ileri geliyor. bir mezheb ihdâs edenler geldi. Onlar da aforoz edildi. Son-
Aded-i eşhâsa müsâvî olan bu avâlim-i husûsiyyenin ra Mulan[!] geldi. Kongro Voyist’ler[!] Mulan’ın mezhebini
mümkün olup da fotoğrafla resmi alınsa sonra bunlardan ta’dîl ve bir cebr-i mütevassıt ihdâs ettiler. Kalvin kazâ ve
bir koleksiyon tertîb edilse hakīkaten bahâsı olmaz idi. Her- kaderi mutlak olarak kabûl etti. Bu mes’ele onsekizinci defa
kesin serâir-i kalbiyyesine infâz-ı nazar mümkün olsa insan olarak Tarrant’ta akdedilen meclis-i rûhânîde Domini-
neler görür, ne garîbeler. Ne fâcialar, ne mudhikeler karşı- ken’lerle Fransisken’ler beyninde mevki’-i münâkaşaya vaz’
sında kalır idi. İnsanın ne kalbi ne de kalıbı asla birbirine edildi, bilmem neler oldu. El-hâsıl kazâ ve kader mes’elesiy-
benzemiyor. Herkes bir tecellî-i dîgere mazhar! Evet! Kimin- le ona müteferri’ olan mesâil-i sâirenin istilzâm edildiği tehâ-
de hurrem-i bahâr-ı behişte gıbta-fermâ bir levha-i rengîn-i lüf-i efkârdan hıristiyanlar da âzâde kalmadı. Bu mesâilde
garâm, kiminde mecânîni hande-rîz-i istihfâf edecek bir ha- onlar İslâmlardan ziyâde keşmekeşe düştüler. Maksadım ki-
yâl-i hâm, kiminde tahammülü dünya ve mâ-fîhâya değmez lise tarihi yazmak değil İslâm’da zuhûr eden ahvâlin aynıyla
bir dağdağa-i hayât, kiminde tamâm-ı ömrü tesmîme kâfî hıristiyânlarda da zuhûr ettiğini söylemekten ibârettir.
bir fâcıa-i memât, kiminde müfekkire-sûz bir kasd-ı şenâat, Cebre, kadere kāil olan edyân ve mesâlik-i felsefiyyeye
kiminde akl u hayâle gelmeyen bir fikr-i denâet, kiminin Fatalizm, Determinizm diyorlar. Fatalizm kelimesinin mad-
mâhiyet-i süfliyyesi mâye-i habâset üzre mecbûl, kiminin de-i asliyyesi, ezelî lâ-yetegayyer kelâm ma’nâsına olan
zihni insanı insâniyetten nefret ettirecek mel’anetlerle meş- “Fatom” lafzıdır. Eski Romalıların bu isimde bir ma’budları
gul, kimi ümîd-i nîl-i saâdetle mahrûm-ı feyz-i huzûr, kimi da var idi. “Determinizm” kelimesi de ta’yîn ve tahdîd ma’-
muhâli mümkün görecek derecede sermest-i gurûr! nâsına olan “Determine” masdarının müştekātından olup
Mir’ât-ı mütehayyilede cilve-ger olan şu levha-i garâbet- enfüs ve âfâkta zuhûr eden kâffe-i hâdisâta, yekdiğerinin ilel
nümâyı temâşâ ettikçe zihnimde türlü türlü fikirler peydâ ve ma’lûmat-ı müteselsilesi nazarıyla bakan meslek-i fel-
olur idi. sefîye alem olmuştur.
Fakat evvel-be-evvel lâyih olan fikir bittabi’ şu cûş u hu- Fatalizm ile Determinizm meslekleri vehle-i ûlâda birbi-
rine benzer gibi görünür ise de beynlerinde büyük fark var-
rûşun menşeine âid yani acaba insandan sâdır olan ef’âl ih-
dır.
tiyârî midir; yoksa ıztırârî midir? Fikri idi. Filhakīka kazâ ve
Fatalistler kâffe-i hâdisât ile ef’âl-i insâniyyeyi bir kuv-
kader. İlm-i ezelî-i ilâhî mes’eleleriyle olan münâsebetinden
vet-i mâ-fevka’t-tabîiyyenin alel-amyâ te’sîrine atfederler.
dolayı i’tikādiyât-ı sırfe derecesinden mes’âil-i kelâmiyye,
Deterministler, hâdisât-ı sâire gibi [446] ef’âl-i insâniyyenin
mebâhis-i felsefiyye sırasına geçen bu mes’ele münâkaşât-ı
de esbâb-ı müteselsile-i maddiyye, tabîiyye netîcesi olduğu-
azîme zuhûrunu istilzâm etmiş, bu münâkaşât netîcesinde
nu kabûl ederler.
ortaya türlü türlü mezhebler çıkmıştır. Ez-ân cümle İslâm
Fatalistler her şeyi mâ-fevka’t-tabîa bir kuvvet, bir mü-
beyninde tefrika husûlünden başka bir şeye yaramayan bir
essir tarafından mine’l-ezel tertîb edilmiştir; binâ-berîn tak-
çok mezâhibden en meşhûru olan Mu’tezile ve Cebriyye
dîre karşı tedbîrin faydası yoktur diye cebr-i mahza kāil o-
mezhebleri, vâzı’larının bu mes’eleler hakkındaki ictihâdât-ı
lurlar. Bunlardan birinin evi yansa su dökmeyi zâid görür.
muhtelifeleri netîcesi olarak, meydana çıkmıştır. Gayret-i î-
“Fatalizm”i bu sûretle ta’rîf edenler bizim de bu i’tikādda
mân ve İslâm ile başlayan bu münâkaşât birinin tekfîrini, di-
olduğumuzu, bunun netîcesi olarak her türlü terakkıyâttan
ğerinin de meselâ Mâverâü’n-nehr ulemâsı tarafından müş-
mahrûm kalmakta bulunduğumuzu iddiâ ediyorlar. Hattâ
riklerden dûn bir dereke-i hızlâna tenzîlini mûcib olmuştur. beş on sene evvel Avrupa’da bir tıp kongresi teşkîl edilmiş,
Acaba bu ihtilâfât, bu münâkaşât yalnız İslâm’da mı zuhûr bu kongreye Hükûmet-i Osmâniyye tarafından da me’mûr-
etti? Ne gezer! Hıristiyanlarda da aynı hâl vâkı’ oldu. Onlar lar gönderilmiş idi. Kongredeki ecnebî murahhaslardan ba-
da “Grace” yani inâyet-i ezeliyye ve tevfîk-i Rabbânî mes’e- zıları bizim murahhaslara demişler ki: Siz kazâ ve kadere i’ti-
lesinden dolayı tıpkı Cebriyye ve Mu’tezile ve sâire gibi me- kād edersiniz. Şu halde tıb ile ne alâkanız olabilir? Sizin i’ti-
zâhib-i muhtelife ashâbının düştükleri varta-i ihtilâfâta düş- kādınızca âlemde herşey kazâ ve kader netîcesidir. İ’tikādı-
tüler. Meselâ bizde bir Cehm bin Safvân, bir Vâsıl bin Atâ nız bu merkezde iken size fenn-i tıbbın ne lüzûmu var? Bu
çıktığı gibi mîlâdın beşinci asrında onlarda da bir “Pelagius” sözü söyleyenler tabîb olduklarından kendilerinin ahvâl-i
zuhûr ederek insanın emrine sâhib, inâyet-i ezeliyyeden âleme, secâyâ-yı ümeme vâkıf, münevverü’l-efkâr adamlar-
müstağnî olduğu mes’elesini ortaya çıkardı. Sonra Papa I. dan olmaları lâzım gelir, böyle âmiyâne, câhilâne söz söyle-
İnnocent tarafından aforoz edildi. Fakat Papa’nın bu afaro- yecekleri kimsenin hâtır u hayâlinden geçmez idi. Vâkıa Av-
zu fayda vermedi. Pelagius mezhebi Afrika râhibleri arasın- rupa’da İslâmiyet’in ne olduğunu bilenler yok değildir. Fa-
da intişâr etti. Bu mezheb Sallustius tarafından İtalya’da kat bilmeyenlerin adedine nazaran bilenler, hesâba alınma-
tekrâr neşredilmeye başlandı. Garibi şu ki evvelce papalar- yacak derecede ma’dûd ve mahdûddur. Hülâsa Avrupalı-
dan biri tarafından aforoz edilen bu mezhebe bi’l-âhare Pa- lar’ın İslâmiyet hakkında pek çok yanlış fikirleri var. Zaman
pa Zosimus bile temâyül eder gibi oldu. Sonra Saint Augus- belki bu fikirlerini tashîh eder.
Fatalizm mesleği i’tikādî, determizm fennî ve tecrübîdir. receye kadar münâsebeti vardır. Şu hâle nazaran irâde
Deterministler diyorlar ki: “Her eserin bir müessiri olmak müessir değil belki eserdir. Fakat bazı sathî nazarân onu
fikr ü tecrübeye müstenid bir kānûn-ı umûmîdir. Mâdem ki müessir gibi görürler. Nitekim ömründe sâat görmeyen bir
ef’âl-i irâdiyye de bir eserdir, onun da bir müessiri olmak lâ- adam sâatin akrebiyle yelkovanının hareketini onların zâtı-
zım gelir. İnsanı bir fiilin icrâsına sevk eden bir sebep vardır. na atfeder. Çünkü sâatin âlât-ı dâhiliyesinden bî-haberdir.”
O sebep kuvvetini muhâfaza ettikçe onun netîcesi olan fiilin Deterministler burada da kalmıyorlar işin daha ilerisine
insandan sudûr etmemesi mümkün değildir. O fiilin sudûru- gidiyorlar. Meselâ diyorlar ki: “Cümle-i adaliyyede gayr-ı
nu men’ edebilmek için, onu istilzâm eden sebepten daha ma’lûm bazı esbâbdan dolayı daima bir hareket ihtiyâcı
kuvvetli bir sebebin vücûdu muktezîdir. Tasavvur edilen bir vardır. Bu hareket-i hüceyrât dimâğımıza intikāl edince
fiil hakkında, terk ve icrâ şıklarından birine âid olmak üzere irâde sûretine tahavvül eder. Yani kuvvet mâhiyeten mütte-
yalnız bir tasmîm vardır. Bu tasmîm de fiilin esnâ-yı tasav- hid olduğu halde mahall-i zuhûruna nazaran tebdîl-i şekl
vurunda en ziyâde icrâ-yı te’sîr eden sebebe tâbi’dir. Hal- eder. Meselâ adalâtta bî-şuûr iken dimâğda zî-şuûr olur. Di-
buki o sebep de fiilin husûlüne illet olmakla beraber illet-i mâğda irâde sûretine tebeddül eden bu kuvvet terbiye-i
uhrânın eseridir. İlel ve ma’lûmatın bu sûretle teselsülü in- şahsiyye ve ictimâiyyeye göre aklî ahlâkî birtakım melekâta
sanda irâdenin vücûduna mâni’dir. Bizim ihtiyâr nâmını iktirân eder. Bunlar hep irâde-i cüz’iyyenin vücûduna mâni’
verdiğimiz şey hakīkatte ıztırârdan başka bir şey değildir. İn- şeylerdir.
sanda irâdenin vücûduna kāil olmak illetsiz ma’lûl, müessir- Dimâğdan gayrı bazı merâkiz-i asabiyyenin vücûda ge-
siz eser kabûl etmek gibi aklen ve mantıken butlânı beyyin tirdiği birtakım ef’âl-i gayr-i irâdiyye vardır ki bunlara aksü-
bir safsatadır. İnsan kendisini bir azme tâbi’ kılan bir sebep lamel yahud te’sîr-i mün’akis denir. Meselâ insanın gözüne
bulmadıkça ne o azmin sâhibi, ne de o fiilin fâili olamaz. birden bire bir şey uzatıldığı zaman gayr-i irâdî olarak gözü-
Esbâb-ı teaddüd ve teâruz edecek olursa en kavî sebeb te’- nü kapaması bir aksülameldir. İşte bunun gibi [447] bizim
sîrini icrâ, esbâb-ı sâireyi hükümden ıskāt eder yani irâde ef’âl-i irâdiyye nâmını verdiğimiz şeyler de birtakım mües-
bir terâzi esbâb da o terâzinin kefelerine mevzû’ dirhem gi- sirât-ı hâriciyyenin te’sîrât-ı mün’akisesinden başka bir şey
bidir, hangi dirhem ağır basarsa terâzi o tarafa meyl eder. değildir.
Hattâ taht-ı te’sîrinde bulundukları avâmilin mülâhaza- Te’sîrât-ı mün’akiseden bazen öyle garîb şeyler zuhûr e-
sıyla gerek hey’et-i ictimâiyye gerek onları teşkîl eden efrâ- der ki insan bunları gördükçe hemen ef’âl-i irâdiyye netîcesi
dın müstakbelen dûçâr olacakları ahvâli keşif mümkündür. olduğuna hükmedecek gibi olur. Meselâ bir kurbağanın başı
Bu müessirât hakkındaki ma’lûmatımız ne kadar mükem- kesilip henüz kendisinden eser-i hayât zâil olmadan vücû-
mel olursa hükümdeki isâbetimiz de o nisbette mükemmel dunun bir tarafına bir iğne batırılacak olsa başı kesilmeden
olur. Mümkün olup da bu müessirâtı tamâmıyla bilmiş olsa kendisini nasıl muhâfaza, nasıl müdâfaa ederse yine öylece
idik vücûda getirecekleri âsârı da tamâmıyla bilir idik. muhâfaza ve müdâfaa eder.
Haydi ef’âl-i irâdiyye hakkındaki bu delâil-i akliyyeye Erbâb-ı tedkīk bu te’sîrât-ı mün’akiseden iki muhtelif
nazarî diyelim; fakat elde daha maddî daha amelî bazı de- netîce istinbât ediyorlar. Bunlardan bazıları cevher-i muhyî-i
lîller var ki bunlar ef’âl-i beşeriyyenin birtakım kavânîn-i u- şuûra müstenid bir hâl isbât ediyorlar. Bazıları da insandaki
mûmiyye ve müstemirreye tâbi’ olduğunu gösteriyor; mese- irâdeden te’sîri nefy ile ahvâl-i irâdiyyenin kâffesine hissî,
lâ nikâh, talâk, intihâr vesâire gibi zâhiren irâdî gibi görünen fikrî te’sîrâtın âsâr-ı mün’akisesidir derler.
birçok ef’âlin riyâzî bir intizâm dâiresinde vukūa geldiği her Determinsitler maddiyattan ma’kūlâta bi’l-intikāl irâde-i
sene tutulan istatistiklerin şehâdetiyle sâbittir. İnsanda vü- cüz’iyyenin ilm-i ezelî-i ilâhî ile gayr-ı kābil-i te’lîf olduğunu,
cûdu iddiâ olunan irâde-i cüz’iyye kâffe-i ulûm-ı tabîiyyenin irâdenin adem-i vücûdunu müeyyid delâilin en kavîlerinden
netâyic-i umûmiyyesiyle gayr-ı kābil-i te’lîftir. Ef’âlimizde olmak üzere ileri sürüyorlar. Meşhûr “Spinoza” diyor ki:
hür olduğumuzu kabûl için yalnız bir fi’li tasmîm derecesine İnsan yalnız irâdesini görür irâdesine hâkim olan esbâbdan
getirmekliğimiz kâfî değildir. O tasmîm bizzât husûl–i fi’le de gâfildir”. Leibniz enfüs ü âfâkta ne varsa hepsi tertîb-i ezelî
illet-i müstakille olmalıdır. Meselâ şu faraziyeye nazaran eli- netîcesidir demiş.
mizi kaldırmak gibi en âdî bir hareketimiz kendisinden ev- Şu ifâdelerinden anlaşılıyor ki deterministler insanı Ceb-
velki bir hareketin eseri olmayıp doğrudan doğruya irâde- riyyûn gibi cemâd menzilesine tenzîl ediyorlar. Çünkü Ceb-
mizin eseri olmak lâzım gelir bu ise gayr-ı mümkin ve mu- riyyûn “Zeyd ayağa kalktı” cümlesiyle “Zeyd boy çekti”
hâfaza-i kuvâ “Loi de la Conservation de la force” kānûn-ı cümlesi beyninde fark görmüyorlar. Determinizm mesleği-
umûmîsine mugâyirdir. Kâinâttaki kuvâ-yı mevcûde ne nin ifrâtına varanlar da hemen burada karâr kılıyorlar. Hat-
şekl-i sûrete girerse girsin ziyâde noksân kabûl etmez. Bun- tâ bunların bazıları erbâb-ı cinâyeti mahbese değil dâru’ş-
dan anlaşılır ki her hareket kendisinden mukaddem olan bir şifâya koymalıdır. Zîrâ îkā-ı cinâyet netîce-i cinnetten başka
hareketin eseridir. Yani harekât müteselsildir. Aralarına hiç- bir şey değildir. Bütün cânîler nazar-ı hakīkat önünde bir
bir şey hulûl ve irâdemiz bu kānûnu tebdîl edemez. Eşyâ nevi’ mecnûndurlar. Dîvâneden ise kalem-i teklîf merfû’dur.
beynindeki münâsebât-ı maddiyye ve ma’neviyye bu mülâ- İrâde-i cüz’iyyenin vücûdunu inkâr için Deterministler
hazâtı müeyyiddir. Bir de irâdenin muhît, bünye, tarz-ı ta- tarafından söylenen sözlerin hepsini toplamak lâzım gelse
gazzî, ta’lîm ve terbiye, hasâis-i irsiyye ve sâire ile son de- koca bir kitap olur idi. Bunların söyledikleri sözlerin hepsi
birer hakīkat olmakla berâber hey’et-i mecmûası ifrât ve tef- tikler tabîî bunu nazar-ı i’tibâra alamazlar. Onların hesâb-ı
rîtden hâlî değildir. vustâ üzere verdikleri ma’lumât-ı umûmiyyeden istinbât
Her ne kadar Deterministlerin tertîb ettikleri mukadde- olunan netâyic min-cihetin doğru min-cihetin yanlıştır. Çün-
mât sahîh ise de istinbât ettikleri netîce tamâmıyla sahîh kü ef’âl-i sâbıkayı îkā eden eşhâs alel-infirâd nazar-ı i’tibâra
değildir. Zîrâ birçok doğru fikirler mevâzi’-i sahîhalarına vaz’ alınarak kendilerinden sâdır olan ef’âlin esbâb-ı mûcibesi
olunmadığı için eczâ-yı müstakīmeden bir şekl-i sakīm çıkı- hakkıyla tedkīk edilmiş olsa ihtimal ki o fi’llerin mümkinü’t-
yor. Şeklin her cüz’üne alel-infirâd nazar edilecek olursa isti- taharrüz olduğu tahakkuk eder idi. Binâberîn istatistikleri
kāmet ta’ayyün ediyor. İnsan ona aldanarak hey’et-i mec- esâs ittihâz ederek verilen bu gibi umûmî hükümlerde isâ-
muasında da ayn-ı istikāmetin tahakkukuna kāil olmak isti- bet-i kat’iyyeye kāil olmak ciheti biraz muhtâc-ı teemmül-
yor. Halbuki ta’mîk-i nazar edince istikāmet içinde sakāme- dür.
tin, sıhhat içinde fesâdın indimâcını fark etmekte güçlük Muvâzene-i kuvâ kānûnunun zevi’l-ervâha teşmîli takrî-
çekmiyor. bî olduğundan [448] Deterministlerin ona istinâden istinbât
Meselâ bir adamın kaşı, gözü, ağzı burnu alel-infirâd ettikleri netîcede şâibe-i ifrâttan hâlî değildir. Husûsiyle
gayet güzel olabilir. Fakat hey’et-i mec’mûasından müte- madde gibi kuvvet de kemmiyetine halel gelmeksizin birçok
hassıl âheng-i gāî, tenâsüb zevki ki hüsn denilen şeydir, o keyfiyâta iktirân eder. Rûhumuzun herhangi bir hareket-i
adamda tecellî etmez, yani o adama “güzel” denmez. İşte mutlakasını irâdemizle takyîd edebiliriz, bizim bu tasarru-
Deterministlerin mukaddemât-ı münferideleriyle istinbât et- fumuzla muhâfaza-i kuvâ kânûnu ihlâl edilmiş olmaz. Çün-
tikleri netîce de bu kabîldendir. kü irâde kuvvet îcâd etmiyor, zaten mevcûd olan kuvveti
İrâde-i cüz’iyye mes’elesinin menşei insandan sudûr e- ta’dîl ediyor. Bu da kuvvetin kemiyetini değil, ona halel gel-
den ef’âl-i âdiyye değildir. İyice dikkat edilecek olursa bu meksizin keyfiyetini tebdîl demektir.
mes’elenin beyne’l-ukalâ mevzû-i münâkaşa olmasına se- Deterministler irâde sebeb-i gâlibe tâbi’dir diyorlar. Pek
bep insanın Cenâb-ı Hakk’a karşı îfâsıyla mükellef olduğu a’lâ! Varsın onların dediği gibi olsun; ancak teâruz eden
vezâif-i ubûdiyyetle katil, sirkat vesâire gibi âhirin ızrârına esbâbdan en kavî sebeb fiilin husûlünden evvel bizce ma’-
müeddî olan ef’âl-i mühimmedir. Meselâ insanın ikāme-i lûm mudur? Şübhe yok ki değildir. Şu hâle nazaran ya irâ-
vezâif-i ubûdiyyetin mûcib olduğu tekellüfâtı nefsine mülâ- demizle o fiil husûle geldikten sonra biz o sebebe sebeb-i
yim bulmadığı için bu mes’eleyi mevzû-i münâkaşa etmeye akvâ diyor isek! İhtimâl ki esbâb-ı muâraza meyânında o
bir ser-rişte bulmuş, oradan münâkaşayı ilerletmiş, katl, sebep sebeb-i akvâ değil idi de fiilin husûlünden sonra biz
sirkat ve sâire gibi ef’âle gelince bu ef’âli îkā eden kimseler onu o sıfatla tavsîf ettik.
ya kendilerini muztar göstermek yahud vicdânlarını ta’zîb Burada bir i’tiraz vârid olabilir. Meselâ der ki: Mâdem ki
eden mü’âhazât-ı şedîdeyi tahfîf etmek maksadıyla bu mes’- o fiil husûle geldi; demek en kavî sebep onu husûle getiren
eleden istiâneye kıyâm etmiş olabilirler. sebep imiş. Emir ber-aks olaydı diğer bir sebep fiilde te’-
Bu fikrin doğru olduğu sûret-i kat’iyyede iddiâ edilemez. sîrini gösterir, bunun netîcesi olarak belki o fiil de zuhûr et-
Fakat herkesin şehâdet-i kalbiyyesiyle sâbittir ki bu mes’ele mez idi. Bu i’tiraza cevâben denebilir ki: Fiilin vücûdu, se-
hiçbir zaman yemek, içmek, gezmek, yürümek gibi ef’âl-i beb-i fi’lin esbâb-ı sâireden akvâ olmasını istilzâm etmez
âdiyyede hâtıra gelmez. Daima mebde’ ve meâda tealluk çünkü elde esbâb-ı sâireden sebeb-i akvâ olmak imkânını
eden mesâil-i mühimmede, insandan sâdır olan mûcib-i sûret-i kat’iyyede nez’ ettirecek bir sened-i sahîha yoktur.
muâheze ahvâlde vârid olur. Bu da mes’elenin menşei ne Filhakîka sebebsiz irâde olmaz, her irâde bir sebebin netî-
olduğu hakkında oldukça kuvvetli bir delîl teşkîl eder. Ge- cesidir. Fakat husûl-i fiile bâdî olan sebebin be-heme-hâl o
lelim Deterministlerin i’tikādlarındaki ifrâta; bunlar muhîtin fiil için sebeb-i kat’î olduğuna hükmedilemez. Bu fikri kabûl
insanlar üzerine olan te’sîrinden bahsediyorlar. Bunu kimse etmeyenlerin kaziyeyi te’yîden ityân ettikleri delâil fikr-i ev-
inkâr etmemiş ve edemez şark ve garb ulemâsı bu mes’eleyi veli nakz edecek kuvveti hâiz değildir. El-hâsıl Determinist-
mevzûubahis etmişlerdir. Hattâ bu mes’ele Mukaddime-i lerin efkârı ifrâttan gayr-ı hâlîdir. Onlar müddeâlarını delîl
İbn Haldûn’da bir fasl-ı mahsûs teşkîl eder. Eski ahlâk kitap- sûretinde göstererek bazen safsataya kuvvet, belki de şekl-i
larında ez-cümle Ahlâk-ı Alâiyye’de de bu mes’ele hakkında hakîkat vermek istiyorlar. İnsanda hürriyetin irâdenin vücû-
dakik mülâhazâta tesâdüf olunur. Filhakīka muhîtin insan- bu bütün kavânîn-i tabîiyyenin vücûbu derecesindedir.
dan sâdır olan ef’âl üzerine azîm te’sîri vardır. Bu te’sîrin te- Kavânîn-i tabîiyye âlemin lâzım-ı gayr-ı mufârıkı olduğu
âkub-ı ezmân ile umûmî bir netîcesi de görülür. Fakat mu- gibi irâde, hürriyette hilkatine nazaran insanın lâzım-ı gayr-ı
hîtin te’sîri ne olursa olsun Deterministlerin iddiâları vechile mufârıkıdır. Zîrâ nev’-i beşerin mâ-hulika lehi hürriyetsiz ta-
irâde-i insâniyyeyi hîç menzilesine kadar tenzîl edemez. Bü- ayyün edemez. “Jüles Simon” diyor ki “Meselâ üç kişi bir
tün insanlarda herhangi bir fi’li, terk ve icrâ şıklarından bi- odada bulunsak ikisi, ben yürümeye hazırlandığım sırada ilk
rine iktirân ettirecek bir irâde, bir kuvvet vardır. önce sağ yahud sol ayağımı atacağıma dâir beynlerinde bir
İstatistiklere gelince: bunlar her sene filan mahalde şu bahse girişebilir? Bu misâl herkesin anlayabileceği sade
kadar nikâh, talâk, intihâr vukū’ bulduğunu esbâb-ı umû- şeylerden olmakla beraber irâde-i cüz’iyye i’tikādının her-
miyyeye atfen beyân ediyorlar. Halbuki o esbâb-ı umûmiy- keste vücûdunu müsbit delâilden olduğu için kıymeti, e-
yenin yanında bazı esbâb-ı husûsiyye de vardır ki istatis- hemmiyeti vardır. Eğer ben insanda hürriyetin vücûduna
inandığımdan dolayı aldanıyorsam kâinât ile beraber alda- zısını hayra, bazısını şerre, bir kısmını fezâile bir kısmını re-
nıyorum demektir. Bu i’tikād dünya kuruldu kurulalı mev- zâile bir takımını saâdete, bir takımını da şakāvete namzed
cûd olduğundan fıtrî, cibillî bir i’tikād demek olur. Çünki kılmıştır. İnsânlar hükm-i kadere tâbi’ oldukları halde dün-
medenî, vahşî, genç, ihtiyâr herkes irâdesine sâhib olduğu- yaya gelirler, ilelebet onun hükmüne tâbi’ kalırlar.
na kâildir. İnsanın bu i’tikādı ölünceye kadar kendisinden Hindîlerin Manavastra unvânlı kitaplarında da şu yolda
ayrılmaz.” idâre-i lisân ediliyor: Müdebbir-i âlem, bir adamı hangi iş
İrâdenin vücûdu inkâr edildiği takdîrde dünyada ne için yarattıysa o adam dünyaya her gelişinde o işi görür.
hak, ne vazîfe, ne ahlâk, ne mes’ûliyet, ne cürm, ne cezâ Halk olunduğu zaman kendisi için hayır ve şerden, fezâil ü
hülâsa hiç birşey kalmaz. Âlem-i insâniyyetin anâsırı mesâ- rezâilden ne takdîr olunduysa behemehâl zuhûr eder. Me-
besinde olan bu şeyler ortadan kalkınca insâniyetin revân-ı vâsim evkāt-ı muayyenelerinde kendilerine mahsûs olan
pâkine bir fâtiha ihdâ edilir, onun yerine bir herc ü merc-i hâlâtı nasıl izhâr ederlerse zevi’l-ervâh da kendileri için mu-
fesâd kâim olur. kadder olan ef’âli vücûda getirir. Maamâfih insânda temâ-
Deterministlerin, maddiyattan ma’kūlâta bi’l-intikāl, irâ- yülâtına mukāvemet edecek bir kudret de vardır. İyi yahud
de-i cüz’iyyenin kazâ ve kader, ilm-i ezelî-i ilâhî ile kâbil-i fenâ şeyleri yapıp yapmamak yed-i ihtiyârındadır. Eski Yu-
te’lîf olmadığını ortaya sürdükleri yukarıda söylenmiş idi. nanîler de Desten nâmında bir ma’bûdun vücûduna kāil
Bunlar diyorlar ki Cenâb-ı Hak bizden sâdır olacak ef’âli e- idiler. Nâmütenâhî bir kudreti hâiz olan bu ma’bûd, heyûlâ
zelen bildiği halde irâde-i cüz’iyyemizi ilm-i ilâhîye muhâlif ile gecenin mahsûl-i izdivâcı idi. İnsanlar şöyle dursun diğer
bir cihete sevk etmemiz nasıl mümkün olabilir? Yok eğer in- ma’bûdların kâffesi de bu ma’bûd-ı muhayyelin zebûn-ı
sandan sudûr edecek fi’lin terk ü icrâ şıkları, zamân-ı sudû- kudret-i kāhiresi idiler. Desten’in hâiz olduğu kudret şuûra
runa kadar insanın yed-i ihtiyârına bırakılmış ise buna ilm-i gayr-ı müstenid bir kuvvet-i amyâ idi. Desten Yunanîlerin
ezelî nasıl tealluk edebilir? Hattâ meşhûr Hayyâm da kıt’a-i mecmû’a-i hurâfâtından müdevvenât-ı felsefiyyelerine geçti.
atiyyeyi fikr-i evvele binâen söylemiştir. Yunan feylesofları Desten’i kudret-i ilâhiyyenin zıddı olan
‫من مى خورم و هر كه چو من اهل بود‬ diğer bir kuvvet olmak üzere kabûl ettiler. Gerek Eflatun’un
‫مى خوردن او نبزد من سهل بود‬ gerek onun felsefesini tecdîd eden Proclus, Plotinus ve sâire
gibi hükemânın i’tikādlarına göre Desten yani kazâ ve ka-
‫مى خوردن من حق بازال مى دانست‬ der, âlem-i kevn ü fesâdda alâ vechi’l-istimrâr hüküm-fermâ
‫كر مى نخورم علم خدا جهل بود‬ olan kavânîn-i tabî’yyeden başka bir şey değil idi. Bu fey-
Bu mes’elenin sûret-i halli herkesin ma’lûmudur. Ce- lesoflar: rûh, bedenle alâkası bâkī olduğu müddetçe, şehe-
nâb-ı Hakk’ın bizden sâdır olacak ef’âli ezelen bilmesi cebri vât-ı nefsâniyyesine mağlûb olursa ba’de’l-müfâraka Des-
iktizâ etmez. Zîrâ ilm-i ezelînin bizden sâdır olacak ef’âle teten’in hükmünden kurtulamaz. Mağlûb-ı müştehiyât olma-
alluku o ef’âlin bizden bi’l-ihtiyâr sudûru i’tibâriyle olup, su- yıp da muktezâ-yı akla mütâbeatla ıstıfâ-pezîr olursa cism ile
dûr-ı ef’âl ilm-i ezelînin o sûretle teallukune mebnî değildir. kat’-ı alâka ettikten sonra hürriyet-i hakīkiyyeye nâil olur
Türkçesi ilim ma’lûma tâbi’dir. Cenâb-ı Hak bizim bir fi’li derler idi. Revâkıyyûn mesleğine sâlik olan hükemâ kudret-i
ihtiyârımızla işleyeceğimizi biliyor. Biz o fi’li Cenâb-ı Hak ilâhiye ile Desten beyninde fark görmediler. Bunların ikisine
öyle bildiği için işlemeyiz. Öyle olaydı cebr lâzım gelir idi. şey’-i vâhid nazarıyla baktılar. İ’tikādlarına göre Desten de-
Kazâ ve kader mes’elesine gelince rü’ûs-ı mütefekkire- nilen şey silsile-i eşyâda mine’l-ezel mevcûd olan alâka-i
nin bünyân-ı tefekkürâtını zîr ü zeber eden bu mes’ele fikr-i illiyyetten mütevellid hâdisât-ı mütevâliyyeden başka bir şey
ulûhiyyetle berâber zuhûr etmiş, asırlardan beri esâtîn-i ule- değil idi. Bunlar hürriyeti, irâde-i beşeriyyenin ilel-i hâdisâta
mâ ve hükemânın dimağlarından süzüle süzüle bize kadar tevâfukuyla tefsîr ederler idi.
geldiği halde henüz hakkıyla taktîr, tasfiye edilememiştir. E- Şundan anlaşılıyor ki kazâ ve kader fikri pek kadîmdir.
bediyyü’l-eşkâl olan bu muammâ-yı ilâhîyi en doğru bir sû- Daha doğrusu insanlara taraf-ı ilâhîden bildirilmiş bir hakī-
rette halledenler sûret-i kat’iyyede halli iktidâr-ı beşer hâri- kattir.
cinde olduğunu teslîm ve i’tirâf ile bu bahiste iltizâm-ı sükût Kazâ lafzının birçok ma’nâsı vardır. Fakat asıl ma’nâsı
eyleyenlerdir. Çünkü şerâit-i imândan olan kazâ ve kaderin kat’ u fasıldır. Bir da’vâyı kesip atan kimseye kâdî denmesi
vücûdu nusûs-ı kâtıa-i Kur’âniyye, ehâdîs-i adîde-i nebeviy- bu mâ’nâ i’tibâriyledir. Ulemâ-yı İslâmiyye kazâyı şu yolda
ye ile sâbittir. Münkiri dâire-i îmân ve İslâm’dan çıkar. O- ta’rîf ediyorlar: Kazâ cemî’ mümkünâtın Levh-i Mahfûz’da
nun için mes’ele gâyet mühim, alel-amyâ ta’mîki de mah- (yani kâinâtın ilm-i ezelîdeki fihrist-i tertîbâtında) vücûdu;
zûrdan gayr-ı sâlimdir. kader de şerâitinin husûlünden sonra a’yânda alel-infirâd
Hindîlerin ma’bûdlarından olan Vişnu sekizinci def’a o- zuhûrudur. Şu ta’rîfe nazaran kader irâde-i zâtiyyenin ev-
larak “Krişna” nâmıyla sûret-i beşeriyyeye temessülünde, kāt-ı mahsûsasında eşyâya tealluku ve binâenaleyh ahvâl-i
mahmîsi Arcuna’ya şu sözleri söylüyor: Ucb ve gurûr ile a’yândan her hâlin muayyen bir zamana muayyen bir sebe-
muttasıf olan bazı kimseler kendilerini, nefislerinden sâdır o- be tealluku demek olur ki bu da mümkünâtın kazâya mutâ-
lan ef’âlin fâili zannederler. Halbuki insanların bütün ef’âli bık sûrette ketm-i ademden sâha-i vücûda hurûcu demektir.
hâdisât-ı mütevâliyyenin zarûrî müteselsil netâyicidir. Mukā- Kazâ ezelde, kader lâ-yezâldedir.
vemet [449] mümkün olmayan bir kuvvet insanların ba- Makālemiz, bir musâhabedir. Bu mesâil hakkında şura-
da burada göze ilişen sözleri buraya nakl etmek pirincin ü- Kazâ ve kadere i’tikād pek büyük hikmeti tazammun
zerine Fâtiha yazmaktan daha güçtür. eder. Meselâ bir müslim “Ne yapalım kader böyle imiş” der!
(‫ وانما يطالب عما نهى وامر‬،‫ )ان الله لا يطالب عما قضى وقدر‬kazâ Bu söz yanlış bir söz müdür? Hâşâ pek doğru pek muhik bir
ve kader mes’elesi “mes’ele-i zât” gibi ta’mîkı menhî olan sözdür. Yalnız İslâmlar değil her millet bu i’tikāddadır. Müs-
mesâildendir. lümanlar bu nakarâtı tekrâr ederler fakat nerede biliyor mu-
Dîn-i İslâm bizi vücûd-ı Bârî’den haberdâr, ona îmân ile sunuz? Bir emr-i vâkı’ karşısında!
mükellef kılıp Zât-ı Bârî hakkında tefekkürden nasıl men’ Herhangi bir şey hakkında tedbîr-i beşer biterse bu söz
ediyorsa kazâ ve kader mes’elesinin ta’mîkinden de öylece o zaman tekrâr olunur. İşte müslim-i hakīkīnin i’tikādı bu
men’ ediyor. merkezdedir. Çünkü İslâmiyet’te kaderi inkâr etmek küfür
Çünkü bu mes’ele akıl için sûret-i kat’iyyede halline im- olduğu gibi cebr derecesinde kadere i’timâd da küfürdür.
kân mutasavver olmayan mesâil-i muğlakadandır. Kazâ ve Meselâ bir adamın bir hastası olur, hastasını göstermek
kader nusûs-ı kātıa ile sâbit olduğu için biz ona yalnız îmân için bir tabîb celb eder. İktidâr-ı beşer dâhilinde olan tedâbî-
ederiz. Künh ü hakīkatini ta’mîka lüzûm görmeyiz. Her kün- re tevessül edilir kâr-gir-i te’sîr olmaz, hasta ölür. İşte Hakīkī
hü anlaşılmayan şeyin vücûdunu inkâr etmek mantıkī bir bir müslim o zaman za’f-ı kalb ashâbına mahsûs olan bey-
şey değildir. Bugün fezâ, nâmütenâhî ve sâire gibi nice şey- hûde telâşlara, ma’nâsız ızdırâplara lüzûm görmez, insana
ler vardır ki inkârına mecâl, idrâkine imkân yoktur. Elektri- yakışacak bir metânet ve teslimiyetle kazâ-yı ilâhîye rızâ
ğin ne olduğunu bilmiyoruz. Fakat onun mâhiyyeti hakkın- göstererek “Ne yapalım kader böyle imiş” der. Ve bu i’ti-
daki cehlimiz vücûdunun inkârını müstelzem olmuyor. Çün- kād-ı sâlimin te’sîriyle, dûçâr olduğu musîbetin karşısında
kü her dakika ondan istifâde ediyoruz. Bize lâzım olan da insan gibi durur, o musîbetten dîvânece değil insanca müte-
budur. Kader mes’elesinin ta’mîki doğru olmadığı gibi inkârı essir olur.
da doğru olamaz. Aklî düşünülürse meselâ insan determi- En büyük bir feylesofun da böyle bir emr-i vâkıa karşı
nizm mesleğine sâlik olan felâsife gibi silsile-i havâdisi yek- söyleyeceği son söz budur.
diğerine rabt ile vukuât-ı kevniyyenin bir ucunu tâ ezele ka-
Demek ki hatâ İslâmiyet’in bu i’tikādında değil belki bu
dar çıkarıyor. Âlemde zuhûr eden her hâdiseyi muhakkiku’l-
i’tikādın bazı kimseler tarafından yanlış tefsîr edilmesinde-
vukū’ olmak üzere kabûl ediyor. Bu meslek, ifrât ve tefrîtten
dir. Esbâba tevessülden keff-i yed ederek kûşe-i atâlette
sarf-ı nazar eylediği takdîrde, kazâ ve kaderi şekl-i dîger tah-
oturmak hezeyân-ı mahz belki cebre vardığı için küfürdür.
tında tasdîkten başka bir şey değildir!!
Mü’min-i hakīkī odur ki takdîre îmân ile berâber tedbîrden
En meşhûr feylesofların hepsi bu hakīkati inkâr edemi-
aslâ fâriğ olmaz. Daha doğrusu kendisine nisbeten takdîrin
yorlar. Yalnız tarz-ı muhâkemeleri tarz-ı telakkīleri başka. İş-
vücûd ve ademini siyyân tutarak dînî dünyevî vazîfesi ne ise
te İslâmiyet bizi Cenâb-ı Hakk’ın vücûdundan haberdâr etti-
onu îfâya bakar.
ği gibi şu hakīkatten de haberdâr ediyor.
Dünyada hiçbir âkil yoktur ki tarlasını ekmeden karşısı-
Fakat aynı zamanda bizi kazâ ve kadere cebr derecesin-
na geçip otursun da mahsûl zamanı lutf-ı ilâhî eseri olarak
de istinâddan nehy, sa’y ü gayretle me’mûr kılıyor. Dünya-
birçok mahsûl almak ümîdinde bulunsun. Esbâba tevessül
da çalışmadan bir şey vücûd bulmayacağını bir kere değil
etmeden netîceye intizâr etmek cinnetten başka bir şey de-
bin kere tekrâr ediyor.
ğildir. Cenâb-ı Hak her şeyi bir sebebe muallak kılmış, âde-
İslâmiyet’e ayn-ı saht ile bakanlar bize diyorlar ki: Siz
tullâh bu minvâl üzre cârî olagelmiştir.
nîk ü bed ef’âlinizi tamâmıyla kadere atf ediyorsunuz iki la-
kırdının başında: Ne yapalım kader böyle imiş sözüyle terâ- Cenâb-ı Hak şunun bunun hâtırı için âdet-i ilâhiyyesini
ne-senc-i atâlet oluyorsunuz. Tevessül-i esbâba mütevakkıf tağyîr etmez. Esbâba tevessül etmeden netîceye intizâr et-
olan umûr-ı dünyeviyye bu nakarâtın tekrârıyla nasıl ileri gi- mek hâşâ sümme hâşâ kudret-i ilâhiyyeyi kendi emel-i sefî-
der. hânesinin, fikr-i mecnûnânesinin husûlünde istihdâm gibi
Filhakīka biz müslümanların i’tikādı bu merkezdedir. küfrü mûcib bir fazâhati, bir küstahlığı tazammun eder. Bu
Yani kazâ ve kadere îmânımız vardır. Bu bizim nakle isti- i’tikādda olan adamlar âdetullâhı değil, kendi meslek-i
nâden kabûl ettiğimiz bir hakīkattir halbuki bu hakīkati bu- gayr-ı ma’kūllerini tebdîle çalışmalıdır. Çünkü “Ne yapalım
gün yalnız akla istinâd edenler de inkâr edemiyorlar. De- kader böyle imiş sözü” yukarıda söylediğimiz gibi tedbîr-i
mek ki [450] İslâmiyet bizi yanlış bir i’tikāda sevk etmemiş. beşer bittikten sonra bir emr-i vâki’e karşı söylenecek son
Hattâ İslâmlar kazâ ve kadere i’tikād ile berâber kendilerini söz olduğundan, bir emr-i gayr-ı vâki’e karşı ilk söz olmak
cebirden kurtardıkları halde en büyük feylesoflar bu i’tikād- üzere söyleyen cinâyet etmiş olur. İnsan kadere i’tikād ile
larında girîve-i ifrâta saparak cebr-i mahz erbâbından olu- berâber tedbîr-i beşerin müntehâsı, takdîrin mübtedâsıdır
yorlar. Biz müslümanlar kazâ ve kadere mu’tekid olduğu- i’tikādında imiş gibi çalışmalı! Hepimiz evlâdlarımıza bu fikri
muz gibi âlemde sebepsiz hiç bir şey olmayacağına kāiliz. telkīn etmeliyiz tâ ki irâdelerine kuvvet, azîmlerine metânet
Böyle olduğu da İslâmiyet’in an’anât-ı târîhiyyesiyle sâbittir. gelsin. (‫)من دلائل العجز كثرة الاحالة على القدر‬
Eğer İslâm’a isnâd olunan tevekkül-i bî-ma’nâ bir üstâd-ı Ferid
muhikk olaydı, bugün İslâm’ın nâmı yalnız târîh sahîfele-
rinde kalır idi.
İSLÂMİYET’İN ZUHÛR VE TERAKKĪSİ değil idi. Zîrâ ikide birde imparatorlar hal’ ü katl edildikleri
VE HAYÂT-I HAZRET-İ MUHAMMED gibi birtakım mechûlü’l-ahvâl eşhâs türlü türlü entrikalar ile
Müellifi: Mütercimi: taht-ı hükümrânîye cülûs etmekte idiler. Meselâ İmparator
Doktor Stubbe Mardinî-zâde Ârif Mavrikios birçok zaman kemâl-i şevket ü şân ile icrâ-yı hü-
kûmet etmiş ve hattâ İran şahı Hüsrev müşârun ileyhin kerî-
Fasl-ı Evvel mesini tezevvüc ile Hıristiyanlığı kabûl eylemiş iken Avar-
Dîn-i İslâm’ın zuhûruna kadar Hıristiyanlık ile Yahudilik ahvâli larla vukū’ bulan muhârebâtında düşman yedine esîr düşen
hakkında ma’lûmat-ı icmâliyye neferâtı fidye-i necât mukābilinde tahlîse muvâfakat eyle-
– mâba’d – memesinden nâşî ol esnâda orduda yüzbaşı rütbesinde bu-
lunan Phocas nâmında bir şahıs ahâlî ve askeri hükümdâr-ı
O esnâda cehâlet, dinsizlik, mefâsid-i ahlâkiyye o dere- müşârun-ileyh aleyhine tahrîk ve kıyâma teşvîk ederek hü-
ce teammüm eylemişti ki cüz’î bir salâh-ı hâl ile muttasıf o- kümdâr-ı müşârun-ileyh ile bil-cümle efrâd-ı âilesini katl u
lan ve mehmâ-emken muntazam birkaç söz söylemek ikti- itlâf ettikten sonra taht-ı hükümrânîye kuûd etmiştir.
dârını hâiz bulunan mütedeyyin bir kimse başına birçok hal- Bu fitnede Roma patriği Gregory’nin yed-i tahrîk ve
kı toplamaya muktedir olduğu gibi kendi kendine bir fırka-i mefsedeti olduğu rivâyet olunmaktadır. Zîrâ İmparator
mezhebiyye teşkîline de muvaffak olur idi. O zamanlardaki Mavrikios askerlerin râhip olmalarını men’ etmiş ve İstanbul
hıristiyân râhiplerinin cehillerini tavsîf için arz-ı Keldân’da Patriğine “oecomenical” unvânını vermiş olduğundan do-
tecemmü’ eden meclis-i ruhbânın hâlini ta’rîf kâfîdir. Mec- layı papa kendisine hiddet ederek münfail olmuştu.
lis-i mezkûrda Yunan ve Latin papazlarından altı yüz otuz Phocas’ın imparator olduğu sırada papanın kendisine
râhip ictimâ’ eylemiş olduğu halde Yunan râhipleri Latin- yazmış olduğu tebriknâme meâli bu töhmeti te’yîd ve isbât
ce’yi bilmedikleri gibi Latin râhipleri dahi Yunan lisânını bi- eylemektedir.
lemediklerinden yekdiğerlerine tefhîm-i merâm için birçok Phocas dahi işbu âtıfete teşekküren kilisenin riyâset-i
tercümanlar istihdâmına mecbûr olmuşlar idi. Hattâ impa- âmme-i rûhâniyyesini Papa Gregory’e tevcîh eylemişti.
rator bizzat meclis-i mezkûrda hem Yunânîce ve hem Latin- İran şâhı Hüsrev ise kāimpederine edilen gadr u ihâ-
ce nutk irâdına muztar kalmıştı. Efes Mecma-ı Ruhbânîsi’n- netten ve buna izhâr-ı rû-yı muvâfakat eden râhiplere nefret
de dahi Papa tarafından mersûl Latin râhipleri hâmil olduk- ve kerâhetten münfailen Nasrâniyet’ten hurûc ve Melkit o-
ları papa nâmesini anlayan olmadığından muhâlefetlerine lup Nastûrî olmaya râzı olmayan hıristiyanları memleketin-
rağmen bi’t-tercüme mecliste tilâvet edilmişidi. Hattâ Papa de katl-i âm eylemiş idi. Bunun üzerine mezheb-i Nastûrî
Cealestinus Patrik Nestorius’a yazmış olduğu nâme-i cevâ- İran ve Arabistan cihetlerinde tevessü’ eylediği gibi patriklik
biyyenin te’hîrindeki ma’zereti Roma’da Rumcayı Latinceye merkezi dahi Ninova kurbünde Musul şehri ittihâz olunmuş-
tercüme edecek adam bulunmamasına atfeylemişti. Mîlâd-
tur. Ve ahz-i sâr için İran leşkeriyle Suriye ve Filistin arâzîsi-
dan beş yüz kırk sene sonra Justinian imparator olduğu sı-
ne hücûm ile Beytü’l-Makdis’i ve Antakya’yı hedm ü tahrîb
rada Hıristiyanlığın hâli bu merkezde idi. Justinian Gotlara,
ve birçok mütehayyizânı istîsâr ile berâber Filistin’de bulu-
Aryanlara, Vandallara, İtalya’da ve Afrika’da galebe etmiş
nan Yahudileri hıristiyanlar aleyhine kıyâma teşvîk ve teşcî’
olmasıyla ol babda vaz’ eylediği kavânîn-i sârime ile fırka-i
eylemişti.
müselleseyi takviye ve te’yîd eylemişti. Hükümdâr-ı müşâ-
Phocas ise dört sene hükûmetten sonra ahâlîye icrâ etti-
run-ileyh otuz dokuz sene icrâ-yı hükm ettikten [451] sonra
ği zulm u gadrden dolayı Heraclius tarafından katl u itlâf e-
vefâtı vukūa gelmiş ve câ-nişîni olan İkinci Justinnus, Tiberi-
dilerek yerine kendisi câ-nişîn olmuştur. Hüsrev dahi zaten
us, Mavrikios, Phocas, Heraclius aynı fikir ve mezhebe sâlik
tanassurundan dolayı ahâlî kendisine muğber ve bazı mu-
bulunmuş idi.
hârebâtta dahi mağlûbiyete giriftâr olmasından dolayı katl
İşte bu sıralarda Hazret-i Muhammed aleyhis’salâtu
olunarak yerine oğlu hükümrân olmuştu. O dahi bir sene
ve’s-selâm şeref-bahş-ı mehd-i vücûd olmuştur. İşbu devre-
muammer olduktan sonra vefât eylemesiyle yerine Hürmüz
de Hıristiyanlık o derece vaz’-ı aslîsinden çıkmış ve hıristi-
İran şâhı olmuştur.
yanların akāidi ol mertebe fesâda uğramıştı ki İngiliz Kilisesi
ile bil-umum Protestanlar akāid-i mezkûreyi zemm ü takbîh Fasl-ı Sânî
ile arz-ı Keldân’da mün’akid meclis-i ruhbânın mukarrerâ-
Müellifin işbu hakāik-ı elîmeyi
tından başka bir akīdeyi kabûl etmemişlerdir. Hıristiyanlık o
i’tirâftan dolayı i’tizârı
esnâda âdetâ putperestlik şekline girmiş ve birçoğu hattâ
ekānîm-i selâseyi ayrı ayrı üç âlihe olarak kabûl eylemişler Hıristiyanlığın bidâyet-i zuhûruyla dûçâr olduğu tahav-
idi. Kimisi dahi Hazret-i Meryem’e ayrıca tapınır idi. Eizze-i vülât ve tebeddülât hakkında şimdiye kadar derc ü beyân
nasârâya ol sıralarda icrâ kılınan ta’zîmât putperestlerin âli- eylediğim îzâhât ve tafsîlât ihtimal ki râhiplerin rivâyât ve
helerine ettikleri ibâdet derecesinde idi. Yine o zamanlarda telkīnâtlarına muhâlefetinden dolayı garîb görünür. Ancak
idi ki ahâlînin arzusuna rağmen kiliselere sûret vaz’ına baş- kāriîn-i kirâmdan bu babda serd ü îrâd eylediğim hakāikın
lanmış idi. delâil ve berâhîn-i mesrûdesine atf-ı nazar-ı dikkat buyur-
Umûr-ı mülkiyye dahi umûr-ı mezhebiyyeden pek farklı malarını ricâ ederim.
Kendilerinden naklen rivâyet eylediğim vekāyi’ müver- olduğunu Causabon, Blondel, Valesius ve sâir müverrihler
rihleri mevsûku’l-kelim ve yazdığım hakāik fî-nefsi’l-emr vâ- delâil ü berâhîn-i müselleme ile isbât eylemişlerdir.
ki’ ve muhâkemât-ı mesrûdem akl u mantığa muvâfık oldu- Zaten o zamanlarda bu gibi yalanlara “dürûğ-ı masla-
ğu teslîm buyurulduğı sûrette bana karşı serd edilecek i’tira- hat-âmîz” ta’bîr edilir ve umûm râhiplerce mücâz addolu-
zât aynı kuvvet ve mevsûkiyet ve ma’kūliyeti hâiz olmalıdır. nurdu.
Bir de mîlâddan dört yüz tarihine kadar mâdem ki Havâ- Râhiplerin bu gibi ekâzîb-i masnûa ve rivâyât-ı müleffa-
riyyûnun esfârından başka bizim için kavî bir me’haz yok- ka ve muhtelifelerine binlerce delâil ve vakāyi’ îrâdı müm-
tur. Aleyhimde olarak makām-ı i’tirazda serd olunacak mü- kün ise de müteahhirîn-i müverrihîn bu gibi vakāyi’i o ka-
dâfaât ya indî yahud garaz-ı şahsîye müstenid bir isnâd-ı dar vâzıh sûretle îrâd u isbât eylemişlerdir ki artık tarafımız-
mücerred olacağı hatırdan dûr buyurulmamalıdır. Menkū- dan da ayrıca zikr ü îrâdına hâcet kalmamıştır.
lâtım Havâriyyûna muttasıl esânîd-i sahîhaya müstenid ol-
masıyla hilâfında îrâd olunacak müdâfaâtın vâhî olacağı be-
dîhîdir. Bu babdaki rivâyât-ı sahîha ve mevsûkamın bazı
kudemâ-yı ruhbânın rivâyetlerine adem-i muvâfakati iddiâ ÂLEM-İ İSLÂM
olunursa rehâbîn-i merkūmenin rivâyât-ı müleffakaları
hakāiki beyân sûretinde olmayıp bilakis tahrîfât-ı vâkıayı MAKĀLÂT
müdâfaa ve telkīn sadedinde bir avukatın hakīkī setr ü te’- İRAN’IN MÂZÎ VE HÂLİNE BİR NAZAR
vîl-i muarrızında îrâd eylediği safsataya müşâbih olduğu âşi- –2–
kârdır.
Zaten râhipler esâs-ı diyânette tahrîfât icrâsından ve Ba’de’l-İslâm İranîlerin İslâm tarihinde oynadıkları rolün
hakk u hakīkate müstenid olmayan makāsıd ve ağrâz-ı şah- ehemmiyeti hakāyık-ı târîhiyye-i İslâmiyye’ye vâkıf olanlar-
siyyeleri uğrunda yalan söylemekten çekinmedikleri delâil-i ca ma’lûmdur. Abbâsîlerin bidâyet-i saltanatlarında mede-
adîde ile sâbittir. niyet-i İslâmiyye’nin vâsıl olduğu derece-i muvaffakiyyete
Meselâ Justin Martyr’in Hıristiyanlığı müdâfaa sadedin- İranîler tarafından hayli gayretler ibrâz edenler zuhûr etti:
de İmparator Antoninus Pius’a yazdığı mektupta Simon Hakāyık ve ledünniyât-ı İslâmiyye’nin keşf ü inbisâtına, hik-
Magus’un Roma’da İmparator Claudius Sezar zamanında met ve gavâmız-ı Kur’âniyye’nin tavzîh ve ityânına, kavâ-
kerâmet ibrâz eylemesinden dolayı Roma ahâlîsinin merkū- nîn-i şer’iyyenin tekvîn ve tedvînine birçok hizmetler etmiş-
ma tapındıklarını yazıyor. Halbuki Simon Magus’un Bey- lerdi. Ulemâ-yı şer’iyyenin ve İmâm Fahr-ı Râzî, Keşşâf, Ce-
tü’l-Makdis’ten hâric bir mahalle gitmediği sâbit ve ma’lûm lâleddîn-i Rûmî ve sâire hazerâtı gibi birçok müfessirîn-i ki-
olmasına nazaran müşârun-ileyhin bu babda koca bir impa- râmın da Mâverâünnehr’e mensûb olarak İraniyyü’l-asl ol-
ratora karşı kizb-i sarîhi irtikâb eylemesi söz götürmez bir maları ve alel-umûm İranîlerin bütün ulûm ve fünûn-ı İslâ-
vekāhattır. miyye’nin terakkī ve teâlîsi yolunda mebzûl olan hidemât-ı
Hierapolis râhibi Apollinaris ve Tertullian’ın Hıristiyan- ber-güzîdeleri sahâif-i târîh-i İslâmiyye’de müsbet olmakla
lığı [452] müdâfaaten yazdıkları bir eserde dahi İmparator şu kavmin bütün âlem-i İslâm indinde bir mevki’-i mahsûs
Marcus Aurelius’un Almanlarla vukū’ bulan muhârebesinde hâiz olduklarına delîldir.
ordusu susuzluktan telef olmak üzre iken Hıristiyan aske- Zaten hassâs ve serîü’l-infiâl bir tabîata mâlik olan bu
kavmin fıtraten vâsi’ bir kuvve-i tahayyüliyye, bir cevher-i
rinin istiskā duâları üzerine birçok yağmur yağmış olduğu ve
idrâk ve müfekkireyi hâiz olduğu için âlem-i İslâm’da bir
sâikaları ise düşman ordusuna isâbet eylediği ve bunun üze-
mevki’-i mahsûs kesb etmesi pek tabîî idi. Abbâsîler’in evâ-
rine İmparator’[un] Sena[to]’ya yazdığı nâmede her kim
il-i saltanatlarından beri Asyâ-yı İslâmî’de ser-zede-i zuhûr
isterse Hıristiyan dînine duhûle me’zûn bulunduğu ve hıris-
olan mesâil-i hikemiyye ve felsefiyyenin, efkâr-ı ilmiyye ve
tiyanlara zulm ü gadr edilmemesi husûsu emr ü tavsiye ey-
fenniyyenin ve maatteessüf turuk-ı muhtelife-i dîniyyenin
lediği muharrerdir. Halbuki işbu rivâyetin sırf kizb ve dürûğ
kısm-ı a’zamı hemen İran’da ve İranîler tarafından îcâd ve
olduğunu müverrih Vossius delâil-i müsbitesiyle zikr ü îrâd
neşr edilmiştir. Fırka-i mütekellime-i Mu’tezile ve Eşâire, ta-
eylemektedir.
rîkat-i Sûfiyye, Zeydiyye, İsmailiyye, Bâtınî, Fedâî, Kerîm,
Sâniyen birtakım râhipler bazı akāid-i Nasrâniyet’i âm-
Hânî, Şeyhî, Bâbî ve sâire gibi mezâhib-i muhtelifenin men-
meye karşı isbât için nâm-ı müsteâr ile kitap yazıp milel ü şei ve mebdei hemen İran’dır. Hülâsa İran Asyâ-yı İslâmî ta-
akvâm-ı sâire rüesâ-yı rûhâniyyesine isnâd ve onlarla istidlâl rihinde dâimî cûş u hurûşta bulunan bir menba’ hâlindedir!
ve istişhâd ettikleri dahi müsbettir. Meselâ Fârisîlerin reîs-i Asya milel-i İslâmiyye’si arasında isti’mâlce umûmiyet dere-
mezhebleri olan Zerdüşt’e nisbetle beraber tahrîr ve onda cesini kesb etmiş olan lisân-ı Fârisî de İranîlerin bu gibi bir
Hazret-i Îsâ’nın vürûd u zuhûru nakl ü tezbîr edildiği gibi rol oynamalarına müsâid bulunmuştur. İranîlerin kuvve-i di-
putperestlerin ma’bûdları olan Sybilline’ye nisbetle bir mâğiyyelerinden ne çıkarsa bir sür’at-i elektirîkiyye ile bütün
Oracle tastîr ve onda dahi Hazret-i Îsâ’nın ba’s ü nüşûru âlem-i İslâm’a intişâr ederdi.
rivâyet ve tahrîr edildiği dermeyân olunuyor. Halbuki işbu Zaten sülâle-i Safeviyye’nin eyyâm-ı cülûsuna kadar
her iki eser masnû’ ve râhipler taraflarından yazılmış hurâfât İran vücûd-ı İslâm’ın uzv-ı gayr-ı münfekki ve gayr-ı mün-
feridi addedilir idi. Yalnız şu sülâle birtakım vâhî tahayyü- kendilerini hıfz u vikāye için Türklerin reşâdet, sadâkat ve
lâta kapılarak İran’ı vücûd-ı İslâm’dan Safevî sülâlesinin safvetinden istifâde yolunu düşündüler. Türklerden kendi-
menâfi’-i zâtiyye ve husûsiyyesi için tefrîd ve tecrîd ettirdi. lerine mensûb ve sarây-ı halîfeyi muhâfaza için bir alay teş-
Lâkin çok zaman geçmedi ki Nâdir Şâh gibi dâhîler zuhûr kîl ettiler: Şu alay mürûr-ı zaman ve inhitât-ı ahlâk sâye-
ederek âlem-i İslâm’ın dûçâr olageldiği şu infirâk ve iftirâkın sinde kesb-i nüfûz ederek zimâm-ı umûru ellerine geçirdi.
ne gibi netâyic tevlîd edeceğini anlayıp yeniden ittihâd ve Bir zaman geldi ki Bağdat’ta halîfeler Türk alayı zâbitânı
ittifâk esâslarını istihzâra çalıştılar ki bugün bi-mennihi teâlâ ellerinde esîr ve âlet oldular. Kimi isterse hal’ ve kimi ister-
şu fikir bütün efkâr-ı müslimînde cây-gîr ve ber-karârdır. lerse iclâs ettirdiler. Şu zâbitân bittabi’ Mâverâünnehr’de ve
Lâkin sülâle-i Safeviyye’nin zuhûrundan daha birçok Türkistan’da bulunan vatandaşları ile alâkada, râbıtada bu-
karn akdem İran tarihinde netîce i’tibâriyle büyük ve mü- lunuyordular. Bunları hilâfete doğru celb ve da’vet ediyor-
him bir vâkıa zuhûr etti. Şu vâkıa Türk akvâmının Asya-yı dular. Bununla berâber kendi aralarından liyâkat ve isti’dâd
vustâ tarafından yavaş yavaş ilerleyerek İran’a doğru yürü- ile temeyyüz etmiş zevâtı vilâyetlere, memleketlere emîr, hâ-
meleri ve İranîler ile imtizâc ve ihtilât etmeleridir. kim ta’yîn ettiriyordular. İşte bütün şu harekât ve muame-
Zaten öteden beri Türk kavmi Fâris kavmine yabancı lât-ı mâhirâne ve âkılâne sâyesindedir ki saltanat-ı Abbâsiy-
değil idi. Geçen nüshada beyân ettiğimiz gibi dâhî-i azîm ye’nin evâsıtına doğru hilâfetin tam şark cihetini Türk yed-i
Firdevsî’nin – Homer’in İlyada’sına mukābil olacak derece- iktidârında görüyoruz. Bir müdekkik-i târîhînin nazar-ı dik-
de tasnîf ettiği Şâhnâme’nin rükn ü esâsı hemen Fâris kav- kat ve hayretini celbedecek bir noktadır ki Türkler Cengiz ve
minin, Türk kavmi ile pençeleşmesini tavsîften ibârettir. De- Timurlenk’in istîlâ-yı âfet-âmîzlerinden birçok zaman evvel
mek ki Fârisler Türkleri tâ mîlâd-ı Îsâ’dan birkaç yüz sene sırf bu hulûl-i medünî sâyesinde bilâ-muhârebe ve mukātele
evvel biliyordular. Hattâ Avrupa müsteşriklerinin İran’da ic- hilâfetin bütün cihet-i şarkīsini istîlâ etmişlerdi. Târîh-i umû-
râ ettikleri hafriyât ve keşfiyâttan anlaşıldığı vech ile tarihin mîde böyle bir hâdise az görülür ve Türk kavminin tedvîr-i
[453] haber verdiği zamanlardan daha birçok asır evvel umûr-ı idâre ve siyâsette ne derecelerde fıtraten müstaid ol-
İran’ın cenûbu Türk kavmi tarafından meskûn olmasını ve duğu işte şu misâlden dahi anlaşılır.
hattâ hurûf-ı mıhî denilen elif-bâyı îcâd eden bu kavim ol- Her ne ise: Abbâsîlerin evâsıt-ı saltanatlarında bütün
duğunu isbât eder vesâyık elde edilmiştir. İran ve şimdiki mâverâ-yı bahr-ı Hazar ile Afganistan Türk-
Lâkin Sâsâniyân sülâlesinin zuhûruyla tâ İslâmiyet’in lerin yed-i idâresine geçiyor. Buralarda hükûmet eden zevât
İran’a duhûlünden birkaç asır sonralarına kadar İranîler ile zâhiren halîfe tarafından ta’yîn ediliyorlar idiyse de nefsü’l-
Türk akvâmı arasındaki alâka ve irtibâta dâir elimizde bir emrde müstakil ve bilâ-vâsıta icrâ-yı emr ediyorlardı.
vesîka yoktur. Âdetâ alâka ve irtibâtın munkatı’ olduğuna İşte İran’ın yeniden ihyâ-yı ma’nevîsi bu sâyede müm-
insanın hükmedeceği gelir. Her ne ise târîh-i hicretin üçün- kün oldu. Zîrâ Türkler her zaman ve mekânda olduğu gibi
cü karnında Türk akvâmı ile âlem-i İslâm arasında alâka ve burada da kendilerine mahsûs olan ve başka bir kavimde
irtibât esâsları vaz’ edilir. Araplar Mâverâünnehr ve Türkis- görülmeyen sıfatlarını ibrâz ettiler. Bu sıfat hemen ken-
tan taraflarında icrâ ettikleri gazavât esnâsında Türk akvâ- dilerini kendi kavmiyet ve cinsiyetlerini unutarak arasında
mına tesâdüf ederek bunlar ile çarpışmaya başlıyorlar. bulundukları muhîtin, urûkun, akvâmın nef’ine, bekāsına
Türklerin esnâ-yı muhârebede ibrâz ettikleri celâdet ve şecâ- terakkī ve teâlîsine çalışmaktan ibârettir. Türkler âmir olduk-
ati, muamelât-ı şahsiyyede gösterdikleri safvet ve metânet-i ları kavimleri Türkleştirmeye çalışacak yerde daima kendi-
ahlâkiyyelerini takdîr ediyorlar. Türklerin terbiye ve hüsn-i lerini yerli etmeye, yerlilerin rengini, rûhunu kesb eylemeye
muâşeretlerine, muhsenât ve fezâiline meftûn oluyorlar. A- bezl-i gayret etmişlerdir! Şu ulüvv-i cenâb şu fetânet kendi-
raplar ile birlikte çalışmakta bulunan Fârisîler de aynı his- lerine pahalı oturduysa da, birçok milel ü akvâmın bekā ve
siyâta mağlûb oluyorlar: Şu kadar ki esnâ-yı muhârebede devâmına sebep oldu! Şu fikrimizi gelecek makālemizde taf-
elde edilen Türk esîrleri en yüksek fiyatta satılıyorlar. Se- sîlen beyân ederiz.
lâtîn, ümerâ, a’yân, eşrâf olanlar da Türk câriyeleri, Türk kö- Ahmed Akayef
leleri bulundurmakla yekdiğerlerine müfâharet ve müsâba-
kat ediyordular. Hâfız-ı Şîrâzî’nin birçok kıt’aları vardır ki
Türklerin tâ eskiden beri hüsn-i cemâl ve nezâket-i muâşeret
TÜRKLER VE ISLAVLAR
ile meşhûr olduklarına delâlet eder. Şu kadar ki bugün zi-
hinlerde cây-gîr olan ve gûyâ Türklerin yalnız başka ırklar Vakāyiin teferrü’âtına çok kapılmayıp, hey’ât-ı umûmiy-
ile ihtilât ve imtizâc ederek kesb-i nezâket etmiş oldukları yesi ihâtalı bir nazarla kavranmaya çalışılsa, tarihte gayr-ı
fikri, tâ esâstan yanlış olduğu âşikârdır. İşte şu esîrler, şu câ- munkatı’, azîm cereyânlar görmek kābil olur. Meselâ âlem-i
riyeler ağniyâ ve a’yân evlerinde terbiye edilerek birçok sa- İslâm ile âlem-i Nasrâniyet’in musâraası, tâ zamân-ı Pey-
nâyi-i nefîseye alıştırılarak muganniye ve mürebbiyeliğe me’- gamberî’den, bugüne kadar bilâ-fâsıla devâm ediyor. Mu-
mûr ediliyordular. Gitgide esîrliğin adedi tezâyüd etti. Türk- vahhidîn başlıca iki koldan hıristiyan dünyasına hücûm et-
ler ile âlem-i İslâm arasında alâka ve râbıta sıkılaştı. Yavaş mişlerdi. Cenûb kolu, Mısır’dan, Bilâd-ı Berberiyye’den,
yavaş Türkler kendiliklerinden âlem-i İslâm’a doğru yürü- Mağrib’den yürüyerek Cebelü’t-Târık’ı geçip, Katolik Avru-
meye başladılar. İnhitât ve inhirâfa yüz çevirmiş Abbâsîler pa’yı İspanya ve Fransa’da yenmişti, şimâl kolu ise, Suriye
ve Anadolu’dan ilerleyerek, Boğazları geçip, Ortodoks Av- kilip, kara eski hâliyle tekrar meydana çıkar. Büyük Altın
rupa’nın merkezi olan Bizans’ı zabt etmiş ve biraz dinlen- Ordu Hanlığı da pek çabuk parçalandı, Kâsım, Kazan, Astra-
dikten sonra, Tuna mecrâsı boyunca hareket-i muzafferâ- han, Kırım küçük hanlıklarına bölündü. Bunların aralarına
nesinde devâm ederek, garbî Roma Kayserliği’nin vârisi kavî ve müstakil Rus beylikleri girdi. Sonra bu beylikler bü-
mukaddes Roma Cermen İmparatorluğu’nun pâyitahtların- yüyerek, beynlerinde ittifâklar akdederek, hanlıkları sıkış-
dan birini tehdîd eylemişti. Lâkin bu iki taarruz kolu, nihâ- tırdılar ve nihâyet tamâmen birleşip, Altın Ordu’nun parça-
yet Puvatya ve Viyana’da yenilerek ric’ate mecbûr oldular. larını da yeryüzünden kaldırdılar.
Âlem-i Nasrâniyyet ric’at eden müslümânların arkalarını bı- ***
rakmayarak, ta’kîbe koyuldu. Bu ric’at ve ta’kîbi hâlâ bu- Cenûba yürüyen Türk kolu, memâlik-i Rûm’a girdikten
gün bile görüyoruz. Mağrib müslümanlarının Fransız ve İs- bir hayli müddet sonra, Kayı Hanlığı’nın himmetiyle deniz-
panyol kuvve-i müttefikasına karşı vatanlarını müdâfaaya leri aşarak, Balkan yarımadasında yine Islavlara, cenûb Is-
çalışmaları garb kolunun; Osmanlıların Avrupa’daki son lavlarına çattı. Bunlar da dağ ve ormanlarda yaşar, piyâde
mevzi’lerine, yani Makedonya ve Girid’e diş ve tırnaklarıyla ve ekinci adamlardı. Osmanlı Türkleri’nin cenûb Islavlarıyla
[454] yaşamaları ise şark kolunun düm-dâr muhârebelerin- bu tesâdüfü, şimâldeki kardeşlerinden iki asır kadar sonra-
den başka bir şey değildir. dır. Cenûbî Türkler’in akvâm-ı mahkûmeyi idâreleri de, şi-
Âlem-i İslâm ile âlem-i Nasrâniyet arasında on üç asır- mâlîlerden pek farklı değildi: onlar da yerlilerin umûr-ı dî-
dır, devâm eden bu nizâ-i azîmi herkes bilir. Lâkin tıpkı o- niyye ve teşkîlât-ı siyâsiyye ve ictimâiyyelerine çokluk karış-
nun gibi asırlardan beri süren, azîm, târihî diğer bir kavga mazlar, vergi almakla iktifâ eylerlerdi. Bu cihetle akvâm-ı
daha vardır ki, ondan bi’n-nisbe az bahsolunmuştur. Bu bü- mezkûrenin Türk hâkimiyeti altından sıyrılıp çıkmaları kolay
yük harb, iki büyük ırkın, Türk ve Islavların, târihî müsâ- olacaktı.
demeleridir. Avrupa-yı şarkî ovasıyla, şark-ı karîb ve Balkanları ayı-
*** ran bahr-i Hazar, Kafkas Dağları ve Karadeniz, şimâl ve ce-
Muhâceret-i umûmiyyede, en geç Avrupa’ya gelen ka- nûb Türk ordularının kesb-i irtibât eylemesine birçok za-
vim Türklerdir. Türkler Altın Dağı’ndan çıkıp Ortaasya Yay- manlar haylûlet etmişti. Fatih Sultan Mehmed İstanbul’u
lası’ndan, garbî Asya ovasına aktılar. Önlerine çıkan bir hâ- zabt ile Karadeniz’in kilidini aldıktan sonradır ki Kırım Han-
il, Kuzgundenizi Hendeği’yle, arkasında göğe kadar yükse- lığı süvârîsi bu irtibâtı te’sîse muvaffak olmuştur.
len Kaf Dağı Seddi, bu akıntıyı ikiye ayırdı: sağ kol, Ha- Lâkin artık geçe kalınmıştı: Şimâl ordusu kumandan-
zar’ın, Kafkas’ın şimâlinden geçip şarkî Avrupa ovasını kap- larının ehliyetsizliğiyle, geçimsizliğiyle yenilmiş, parçalanmış
ladı; sol kol Horasan ve Azerbaycan’dan mürûr ile memâ- ric’at etmekte, Moskoflar ise hattâ hanlar arasında müttefik-
lik-i Rûm’u istîlâ eyledi. ler bularak, gālibâne onları ta’kîb eylemekte idi.
Şimâl kolunun pîş-dârları, şarkî Avrupa ormanlarında Bununla beraber henüz devr-i şükûh ve ikbâlinde bulu-
ağaç kütüklerinden ma’mûl kulübelerde yaşar, yayan gezer, nan Osmanlı Türklerinin, şimâl ordusuna muavenet etme-
uzun boylu, ak benizli, sarı saçlı bir kavme, Islavlara rast leri, gayr-ı mümkin değildi: Moskova büyük knezi Üçüncü
geldiler. Ve o zamandan i’tibâren atlı ve göçebe Türklerle İvan, Altın Ordu’ya kat’î bir galebe çalarak, harac-güzârlık-
yaya ve oturak Islavların târîh-i nizâı başlamış oldu. tan kurtulduğu, müteferrik Rusya’yı toplayıp, bazı hanları
Türklerin garbı istîlâsında en mühim devre, Cengiz Han tarafına celbe çalıştığı zamanlar, Devlet-i Osmâniyye İstan-
ve evlâdının asrıdır: Hülâgü Han cenûb koluyla Bağdad’a bul’u feth ile şarkî Roma’nın hayâtına hâtime çekecek kadar
ilerlerken, Batu Han şimâl koluyla yürüyüp şimâl Islavları- kuvvetli idi.
nın cümlesini taht-ı itâatine almıştı. Batu ve çocuklarının te’- Osmanlı hanları, şimâl ordusunun Islavlar tarafından
sîs ettikleri Altın Ordu Hanlığı, 12. ve 13. asr-ı mîlâdîde, bü- yenilip mahv edilmesinden, bilâhare kendileri de mutazarrır
tün Rusya’nın sâhib ve hâkimidir. Altın Ordu hanları, Rus- olacaklarını, maatteessüf düşünemiyorlardı. İrtibât müfreze-
ların umûr-ı dîniyyelerine, idâre-i dâhiliyelerine asla karış- liğini der-uhde eden Kırım süvârîleri ise, istiklâl ve âzâdelik-
mazlardı; rûhânîleri, knez yani beyleri yerlerinde bırakmış- lerini muhâfaza için, şimâldeki hanlıkları fedâdan çekinme-
lardı. Hanlar ancak muayyen bir vergi alır ve knezlerin sa- yecek derecede hod-perest davranıyorlardı. Halbuki Üçün-
dâkat üzere bulunmalarını isterlerdi. Ahâlî ile hanların he- cü İvan önündeki şimâl Türklerini yener yenmez, vakit ge-
men hiçbir râbıta ve münâsebetleri yoktu. Hâsılı Altın Ordu çirmeksizin, cenûbdakilere taarruz etmek yollarını hazırla-
Hanlığı, şimâl Islavlarının üstünde gayet sathî bir hâkimiyet- makta idi: İvan, son Bizans İmparatoru Kostantin Paleo-
ten ibâretti; yerli ahâlî, dînini, teşkîlât-ı siyâsiyye ve ictimâiy- log’un yeğeni Sofya’yı tezevvüc ederek Kayser tahtına bir
yesini olduğu gibi muhâfaza etmekte idi. nevi hakk-ı verâset kazanmak istediği gibi, Paleologlar’ın iki
Türklerin şimâlî Islav ovasını istîlâsı, o ovalarda kâin bü- başlı kartallarını arma ittihâz ile o hakka bir şekl-i zâhirî de
yük nehirlerin feyezânına benziyordu. Bu nehirler, her ilk- vermiş oldu. Hafîdi Dördüncü İvan ise daha ziyâde ileri gi-
bahar yataklarından çıkarak ovayı basarlar. Bir iki hafta ge- dip, kendine çar, yani Sezar-ı Kayserî unvânını taktırdı. Dör-
çer geçmez zaten az derin olan bu su çekilmeye başlar, öte- düncü Ivan zamanında Altın Ordu bekāyâsından Âşir Han
de beride adacıklar baş gösterir, su yüzü parçalanır, sonra ve Kazan Hanlıkları zabt olunarak, Rusya ovasında Kırım
bu adacıklar birbirlerine bitişirler, nihâyet su büsbütün çe- Hanlığı’ndan gayrı müstakil Türk devleti kalmadı. [455] El-
hâsıl 16. asr-ı mîlâdîde Türklerin şimâl kolu Islavlar tarafın- merâkizini zabtederek, Hive ve Buhâra hanlıklarını ribka-i
dan tamâmen yenilip, şimâlî Islav ordusunda teessüs etmiş rıkkıyyetine geçirir. Ve böylece muzaffer Islavlık, Türklüğün
hanlıkların hepsi, Moskova Devleti zîr-i hükmüne girdi. menbaı olan dağlara kadar ilerlemiş olur.
Bundan başka, şimâl Islavları bu galebeleriyle kāni’ olma- Islavlar, II. Aleksandre’dan beri, Türk âlemini sağ ve so-
yınca, cenûb Türklerini de mağlûb ederek, orada mahkûm lundan büyük bir demir kısacın iki insafsız kolu içine aldık-
dindâş ve cinsdâşlarını kurtarmak ve böylece bütün Orto- ları gibi, bu âlemin tâ kalbine yani Kafkas ve Azerbaycan’a
doks âlemine hâkim-i yegâne kesilmek emel ve tasavvuru- koca bir kama saplamışlardır. Islavların Türkler aleyhine
nu, tâ o zamanlar kurdular.* şimdi yaptıkları manevra, Türklerin iki tarafını kuşatıp, hatt-ı
Bu tasavvurâtın kuvveden fi’le ihrâcına ciddiyetle ilk ça- ric’atini keserek, merkezî bir taarruz icrâ etmek sûretiyledir
lışan Çar Birinci Petro oldu. Petro cenûb Türklerine Avru- ki muvaffak oldukları takdîrde Türklerin teslîm-i silâhtan
pa’dan ve Asya’dan saldırdı, lâkin bir şey kazanamadı. Pet- gayrı çâreleri kalmaz...
ro’nun başladığı hareket-i taarruziyyeyi muvaffakiyyetle de- Berlin Muâhedesi’yle Islavların harekât-ı taarruziyyele-
vâm ettiren II. Katherina’dır. Katherina, cenûb Türkleri’nin rine ciddî ve devâmlı bir sekte ârız oldu zannedenler esâssız
sağ cenâh cânib-dârını, yani Kırım Hanlığı’nı, kısm-ı küllî- bir tesellî ile kendi kendilerini aldatmış olurlar. Berlin Kon-
den ayırarak ezdi. O zamana kadar bir Türk gölü hâlinde gresi’nden beri, olsa olsa, Islavların Türklere şekl-i taarruzu
bulunan Karadeniz’in şimâl sâhilini eline geçirdi. Bütün Av- değişmiş olabilir. Rusya evvelleri, henüz bâliğ ve reşîd olma-
rupa yarımadasını dolaştırarak Adalar Denizi’ne getirdiği yan cenûb Islavlarına velîlik ederdi. Bütün Islavlar onun
gemileriyle, cenûb Türkleri’nin sol cenâhına da vurdu. Dînî emrine mutî’ idi. Şimdi cenûb Islavları’nın çoğu, istiklâl ka-
ve millî vahdetten bi’l-istifâde, Hıristiyan teb’a-i Osmâniy- zanmış olduklarından, kendilerini hukūkça müsâvî efrâd-ı
ye’yi ayaklandırarak, Türkleri el birliğiyle Avrupa’dan kov- âileden i’tibâr ederler. Ve bununçün de Rusya’ya tâbi’ ol-
maya uğraştı. maksızın yalnız onunla istişâre ederek, birlikte hareket arzu-
Katherina’nın hafîdi I. Nikola zamanında, şimâl Islavlar, sundadır. Zaten Neo-slavizm denilen, Pan-islavizm’in şekl-i
ric’at etmekte olan Türkler’e üç koldan ve pek şiddetli hü- cedîdi de budur.
cûm ederler. Birinci kol Karadeniz’in garbından dolaşarak, Islavlık, zîr-i hükmüne aldığı Türkler’e, evvelce Türk-
Balkanlar’dan geçerek, İstanbul’a ilerler; ikinci kol Bahr-i ler’in Islavlar’a ettiği muamele ile mukābele etmiyor. Türkler
Hazar’la Bahr-i Siyâh arasından Kafkas dağlarını aşarak Islavlar’ın dînine, âdâtına, şekl-i ictimâiyyelerine hiç ilişme-
Tebriz ve Erzurum’a doğru Türkler’i ikiye bölmek üzre, mer- mişlerdi; Islavlar ise bilakis Türkleri Hıristiyanlaştırmaya, da-
kezî bir taarruz icrâ eder; nihâyet üçüncü kol Asyâ-yı Vus- ğıtmaya, hâsılı yok etmeye çalışıyorlar. Asyâ-yı vustâ sahrâ-
tâ’ya ilerleyerek Türklerin hatt-ı ric’atini kesmeye çalışır. Ni- larına, mâverâ-yı Kafkas ovalarına muttasıl Ortodoks misyo-
kola’nın oğlu Aleksandre, Türk âlemine edilen bu hücûm-ı nerleri gönderiliyor, millî mektepler kapatılıp Islavlığa temsîl
umûmîye cenûb Islavlarını da iştirâk ettirir. Babası günün- mektepleri açılıyor, Rus muhâcirler sevk olunup yerliler sı-
de, Sivastopol mağlûbiyetiyle münkatı’ olan garb kolunun kıştırılıyor, dağıtılıyor; –Avrupa-yı Rûsîdeki Türkler, ictimâ-
hareketini, Karadağlılar’ın, Sırplar’ın ve Bulgarlar’ın yardı- en, şimdi Ruslar’dan pek az farklıdırlar;– Sırbiye’de, Kara-
mıyla devâm ettirerek, muzafferâne tâ İstanbul kapılarına dağ’da Türk hiç kalmadı; Bulgaristan’da Türkler’in hâli gün-
kadar gelir. Merkez kolu mâverâ-yı Kafkas Türklerini tamâ- den güne tahammül-fersâ oluyor. El-hâsıl, Türkler’in Islav
men Rusya boyunduruğu altına alır, sonra Osmanlı Türkle- âlemine hâkimiyetleri sathî ve muvakkat idi; Islavlar ise mu-
ri’ni püskürterek, galib Islavlığa Fırat ve Dicle yollarının kābil istîlâlarının derin ve müebbed olmasına çalışıyorlar...
önünü açar. Şark kolu ise, Kırgız kırlarını, Türkmen çöllerini Eğer Türkler, alel-husûs Osmanlı Türkleri, Fâtih ve Kā-
aşarak, Merv, Semerkand, Hokand gibi en mühim Türk nûnîler zamanında olduğu gibi bu sefer de istikbâli düşün-
mek istemezlerse, Türklüğün kuvvetinin birleştirilmesi için
*
çâreler aramazlarsa, Islavlığın târihî düşmanlarıyla birleşip
Kazan ve Astrahan’ı Moskoflar zabtettikleri vakit cenûb Türkleri’-
bir tedbîr kurmazlarsa, Islavlığın yarım asırdan beri devâm
nin, bundan ne kadar müteellim olduklarını bilmiyorsam da, İs-
tanbul’un fethi üzerine Rusların derece-i teellümünü bildiren bir eden ihâta ve tefrik hareketi muvaffakıyetle biter, kısaçlar
hayli âsâr-ı edebiyye mevcûd olduğundan haberim var. Âsâr-ı [456] sıkışıp, merhametsiz kama kalbi yarar ve Türklük de
mezkûreden bazılarında “Yalnız insanların değil, hattâ dağların ve ol zaman –Allah esirgesin– son nefesini vermiş olur..
taşların bile kan ağlayacağı bu vak’a” (Feth-i Kostantiniyye) uzun A[elif].Y.
uzadıya takrîr ü beyân olunduktan sonra, sukut eden Bizans’ın
halef ve vârisi Moskova olduğu iddiâ ediliyor. Meselâ Metropolit Hâmiş – Teâruf-ı Müslimîn’in geçen haftaki nüshasında
Zosima 1492 târîhinde şöyle yazıyor: H. T. imzâsıyla bana hitâben yazılmış bir makāle vardı. Mu-
“Nasrâniyet’in hâdimi, bütün Rusların sâhib ü hâkimi, yeni şehr-i harrir Bey’in Sırâtımüstakīm hakkındaki tatlı sözlerinden,
Kostantiniyye olan Moskova’nın yeni kayser-i Kostantin’i, Büyük gazete hey’ât-ı tahrîriyyesi elbette gayet memnûn ve müte-
Knez İvan veled-i Vasili’yi, Cenâb-ı Hak takdîs eyledi. “
şekkirdir. Bana edilen i’tirazlara gelince, i’tirâf etmeliyim ki
Otuz sene sonra Filofe nâmında bir râhip çara yazdığı bir mek-
tupta Moskova’ya üçüncü Roma nâmını veriyor ve bütün Or- nokta-i i’tirazı iyice anlayamadım. Nâçizâne yazılarımda,
todoks devletlerinin nihâyet bir Moskova Kayserliği hâlinde ittihâd daima va’z u nasîhatten kaçınmak isterim; ancak vekāyi’-i
edeceklerini tebşîr ile diyor ki: “İki Roma sukut ettiler, üçüncüsü târîhiyyeyi elimden geldiği kadar teşrîh ile esbâb ve netâyici
Moskova duruyor, dördüncüsü hiç olmayacak, çünkü Moskova
birbirine rabta çalışıyorum. Almanya, İngiltere, Türkiye ve
ilâ âhiri’z-zamân pây-dâr kalacaktır...”
Âlem-i İslâm’da bu usûlü ta’kîb ettim, sanıyordum. H. T. tebeiyyet ettikleri görülüyor ki haysiyet-i milliyye ve taas-
Bey’in i’tirazları üzerine bir daha göz gezdirdim. Gördüm ki sub-ı dîniyyeyi ne kadar cerîha-dâr ve bütün kulûb-ı hamiy-
sırf şimdiye kadar olup geçmiş şeyleri yazmışım, hiç de “Al- yet-mendânı ne derece dağ-dâr ettiği vâreste-i îzâhtır. Bu â-
manlara muhabbet etmeyi, onların âgûşuna atılmaya va’z u det-i makdûhanın ref’i için de hiçbir teşebbüs vukū’ bulmu-
nasîhatte” bulunmamışım. Ancak demişim ki geçen rub’ a- yor. Buna olduğu gibi her husûsta da matbûatın delâlet et-
sırlık bir zamanda Almanlar, kendi menfaatleri îcâbı –dikkat mesi lâzım gelirken– Rumca gazetelerinin bile ekseri Pazar-
buyrulsun: kendi menfaatleri îcâbı diyorum– İngilizlerden tesi günü neşr edildiği halde– Türkçe cerâidden birinden
daha ziyâde Devlet-i Osmâniyye’ye ve Âlem-i İslâm’a fay- mâadâsı Pazar günleri amele ve muharrirîne “Konje” vere-
dalı olmuşlar. Ve bu dediğimi vekāyi’den istihrâc etmişim. rek Pazartesi intişâr etmediklerinden böyle bir emr-i hayra
İşte o kadar. delâlete ictisâr edemiyorlar.
H. T. Bey tarafından zikrolunmak şerefine mazhar ol- Ve bütün bu münâsebetsizliklerin sebeb-i hakīkīsi: güm-
muş üç beş satır da, makālede mutlak olarak zikrediliyor: rüklerin Pazarları mesdûd ve binâenaleyh Cum’a günleri â-
“Almanlar müslümanları kendilerine müsâvî addeyleyip o- leme küşâde bulunmasıdır. Bu günler tebdîl edilecek olursa
na göre muamele ederler... ilh.” cümlelerinden evvel “Müs- bu çirkin halde tabîatıyla nihâyet bulacağından hükûmetin
limin Avrupalı’ya ısınmaması her şeyden evvel... kendisini celb-i nazar-ı dikkati zımnında risâle-i mübeccelenizin tevas-
âdemoğullarının her birine müsâvî ve hür bir insan hesâb sutu bilcümle hamiyyet-mendânın tefrîh-i kulûbuna bâdî o-
eylerken mâdûn ve esîr muamelesine dûçâr edilmesinden- lacağı tabîîdir.
dir. Almanlar ahvâl-i mebsûtayı görüp anlamışlar ve bun- Zeki Midhat
dan istifâdeye müsâraat eylemişlerdir” deniliyor. Mezkûr
cümlelerden biraz sonra ise İngilizleri en ziyâde telâşa veren,
Alman siyâset-i şarkıyyesinin... “Kuvve-i İslâmiyye’yi tüccâr Kerbelâ’dan:
ve san’at-kâr devletler aleyhine kullanmak istemesi olmuş- Sırâtımüstakīm cerîde-i İslâmiyye’si heyet-i tahrîriyyesine:
tur” deniliyor. Makālenin tâ başında: “Bugün dünyanın iki Kāle’n-nebî sallallâhu aleyhi ve sellem: 1( َ ‫يعلو َولا‬ ُ ْ َ ‫الإسلام‬
َُ ْ ِ
en büyük devleti Osmanlı ve müslüman yorganı üzerine َ ْ ُ ) bin kere âmennâ ve saddaknâ. Zamân-ı bi’set-i
‫يعلى عليه‬
kavga etmektedirler” ve diğer birinde: Almanlar “yakın şark Hazret-i Nebevî’den bu asra kadar 2(‫اخوة‬ َ ُ ِ ْ ُ ْ ‫نما‬
ٌ َ ْ ِ ‫المؤمنون‬ َ َّ ِ‫ )ا‬diye i-
hakkındaki programlarını sonuna kadar tatbîk edebilmek şitip durduğumuz halde maatteessüf ma’nâsını anlamayarak
için”, Devlet-i Osmâniyye’yi zayıflandırmamak, bilakis te- ve rûh-ı İslâmiyyet’i hissetmeyerek, ittihâdı tefrikaya, uhuv-
zâyüd-i kuvvet ve satvetine çalışmak lâzım geliyordu.” deni- veti düşmanlığa kalb ile hey’et-i câmia-i İslâmiyyet’i mahv ü
liyor. Artık bu kayıtlar var iken, o cümlelerden Almanlar perîşân ettik. Evet, tekrâr ederim, birbirimizle uğraşarak
müslümanları, hiçbir garazsız severler, kendilerine müsâvî ufk-ı saâdet-i İslâmiyye’yi kara bulutların kaplamasına se-
görürler hattâ müdâfaa ederler ma’nâsı, bilmem çıkarılabilir bep olduk. Efsûs ki bu belâyı kendimiz da’vet ettik.
mi? Bilinmez niçin ittihâdımız böyle ihtilâfa, uhuvvetimiz
A[elif].Y. böyle nifâk u şikāka döndü. Asırlardan beri müslümanlar
yekdiğerinden cüdâ düşerek âvâre kaldılar, hey’ât-ı ictimâ-
iyyemiz sarsıldı, hayât-ı İslâmiyyemiz rahne-dâr oldu. Birta-
kım mevhûmâtla safha-yı beyzâ-yı İslâmiyyet’i karartıp ken-
MEKÂTÎB
dimizi bu hâle dûçâr eyledik. Efsûs ki böyle yaptık.
İzmir’den: Cezîretü’l-Arap’tan zuhûr edip hârikulâde bir kuvve-i
mıknatısiyye ile az zamanda yüzlerce akvâmı, binlerce ka-
Sırâtımüstakīm cerîde-i mu’teberesi idâre-hânesine:
bâili, milyonlarca efrâdı dâire-i adl ü ihsânına toplayarak
Hükûmet’in Pazar günlerini de muvakkaten yevm-i ta’tîl
azîm bir devlet te’sîs eden müslümanların asırlarca şevket
ittihâz etmesi üzerine cerîde-i muhteremenizin bi-hakkın et-
ve satvetleri devâm etti, terakkī ve heybetleri cihânı kapladı,
tiği i’tirazlar bil-cümle ehl-i İslâm’ı ne derece mesrûr ediyor-
livâ-yı Muhammedî bütün âfâk-ı âlemde mevce-nümâ oldu.
sa, el-ân bu ta’tîl günleri hakkında musîb bir karâr verilme-
Müslümanlar arzın herhangi noktasına ayak bastılarsa orası
mesi o kadar bâdî-i teessüf oluyor. İstanbul’da hiç olmazsa
bir dârü’l-cinân oldu, zulmet-i şirk ile kavrulan memleketleri
Cum’a’ya bir yevm-i ta’tîl nazarıyla bakılıyorsa da burada
nûr-ı hakīkatle müstağrak-ı saâdet eylediler.
eyyâm-ı sâireden hiç farkı yoktur. İzmir bir ticâret şehri ol-
Ne garîbdir ki sonra bütün bu şevket ve satvetler sön-
duğundan bu husûsta en ziyâde alâkadâr olan tüccârdır.
dükten başka [457] âlem-i İslâm esârete dûçâr, parçalan-
Halbuki bütün İslâm ve Hıristiyan ticâret-hâneleri Cum’a
maya mahkûm, sürüklenmeye mecbûr oldu. Bu muhterem,
günleri gece yarılarına kadar açık olduğu halde Pazar günü
bu muazzam vücûd hançerlerle yere serildi. Başında dola-
en ticâret-gâh mahallerde bir ferd bile görülemez. O gün
şan vahşî pençeli kartallar her taraftan hücûm ettiler. Ne kol
herkesin refâh ve istirâhat günüdür, umûm işten çekilir, bil-
cümle müslimîn en yeni elbislerini telebbüs ederek mesîre-
1
lere hücûm ederler. Hattâ Konya ve Anadolu’nun sâir me- Buhârî, Sahîh, Kitâbü’l-Cenâiz, 79. Bir satır aşağıda yer alan âye-
tin ilk iki kelimesi sehven hadisin baş tarafına da yazılmıştır.
mâlikinden gelen hamâlların bile bu âdete bi’l-mecbûriyye 2
Hucurât, 49/10.
kaldı, ne bacak. Âkıbet dendân-ı tama’larını merkeze, rûha zamanda burada bulunuyorum. O vakit ile bu vakit arasın-
kadar uzatmaktan, saldırmaktan çekinmediler. Bu sûretle daki fark çok azîmdir. Evvelce burada hüküm-fermâ olan is-
hayât-ı ictimâiyyemizi, rûh-ı İslâmiyyetimiz’i zehirlediler, tibdad yerine bugün hürriyet, adâlet ve müsâvât cârîdir. Bu
mevcûdiyetimizi sarstılar. İttihâdımızı bozdular, aramızdaki dâr-ı hürriyyeti görmekle müftehir oluyorum.
râbıtayı kopardılar. Bizleri Asya’nın hücrâ köşelerinde, şar- Cisr-i Mustafâ Paşa’ya muvâsalatımda yine evvelki me-
kın ıssız sahrâlarında, muzlim dağlarında sefâlet içinde ür- nâzır karşısında bulundumsa da İstanbul’a muvâsalatımda
yân ve zelîl bıraktılar. işlerin büsbütün değiştiğini anladım.
Fakat 1(‫بانفسهم‬ ُ ِّ َ ُ ‫حتى‬ ُ ِّ َ ُ ‫الله َلا‬
ّٰ َ ‫بقوم‬ َّ ِ ) evet o
َ ّٰ ‫ان‬ Sirkeci İstasyonu’nda inkılâbın ilk numûnesini gördüm.
bizim cezâmızdı. Biz sürüden ayrıldığımız için kurtların ağ- Bu sefer Dersaâdet’te esnâ-yı ikāmetimde müşâhede etti-
zına düştük. Biz nifâka saptığımız için o sefâlete düştük, biz ğim şeyleri yazacak olursam koca bir cilt teşkîl edeceğinden
çalışmayı terk ettiğimiz için o zillete uğradık. Yoksa bu binâ- burada yalnız kalbime bir menba-i teselli bahş eden şeyleri
yı muazzam öyle kolay kolay sarsılmazdı. yazmakla iktifâ ediyorum.
Her ne ise olan oldu, geçen geçti. Şimdi nûr-ı hürriyet Osmanlı inkılâbı husûle geldiği zaman Hind müslüman-
ufk-ı İslâmiyyet’ten o muazzam vücûdun kalb-i nûr-ı enve- ları buna biraz terddütle bakıyorlardı. Değil yalnız Hind
rinden tecellî ederek sâha-i âleme feyz-i hayât saçtı. Milyon- müslümanlarının, hattâ umûm-ı âlem-i İslâmiyyet’in bu in-
larca efrâd-ı müslimîn hâb-ı gafletten baş kaldırdılar, âfâk-ı kılâba nazarı tereddüdden hâlî değildi.
İslâm yine bir subh-ı saâdet gördü, müslümanlar için yine Hind müslümanları Memâlik-i Osmâniyye’de müsâvât-ı
bir devr-i teâlî başladı. dîniyyeyi lâyıkıyla tefsîr edememişlerdi. İnkılâb-ı Osmânî
Hilâfet-i uzmâ kımıldadı. Bütün âlem-i İslâm harekete hakkındaki sû-i tefehhüm de bundan ileri gelmişti.
geldi. Asırlarca birbiriyle düşman olan bu iki kardeş –Os- Âlem-i İslâmiyyet, inkılâb-ı Osmâniyye’nin Memâlik-i
manlı, İran– yekdiğerine ellerini uzattılar, kardeşliklerini bir- Osmâniyye’de mütemekkin akvâm-ı İslâmiyye’yi akvâm-ı
birine tebrîk ediyorlar. “Bu şerîat-i garrâ kıyâmete kadar pâ- gayrimüslime karşısında müşkil bir mevki’de bulunduraca-
yidâr olacak, nûr-ı İslâm hiçbir zaman söndürülemeyecek” ğından korkuyorlardı. Herkesin hatırına bu geliyordu ki aca-
kelâm-ı mûciz-beyân-ı Nebevî’nin âsârı zuhûr etti. 2( ‫لله‬ ِ ّٰ ِ ‫الحمد‬
ُ ْ َْ ba inkılâb-ı Osmânî’yi vücûda getirenler Avrupa’nın usûl ve
َ َ َ ْ ‫عنا‬
‫الحزن‬ ‫اذهب‬
َّ َ َ َ ْ َ ‫الذى‬ َّ
ٖ ) hâlık-ı kâinâtın dergâh-ı rubûbiyyetinden âdâtını kabûl ederek Hilâfet’i ortadan kaldıracaklar mı idi?
bütün samîmiyyet-i kalb ve lisânımız ile temennî ederiz ki Ve yahud saltanatı Hilâfet’ten bi’t-tefrik âlem-i İslâmiyyet’e
müslüman kardeşlerimiz bu büyük, bu mukaddes maksada bir darbe-i mühlike vuracaklar mı idi? İşte Hindistan’da in-
bütün hulûslarıyla rabt-ı kalb ederek muvaffak olsunlar. Al- kılâb-ı Osmânî hakkındaki tereddüdât ve sû-i tefehhümât
lah, bu kāfile-i ittihâd ve ittifâkın pîşdâr-ı fedâkârı olan Sı- bu noktada tecemmu’ etmişti. Evâil-i inkılâbda Hind müslü-
râtımüstakīm cerîde-i muhteremesini pâyidâr etsin, nâşirle- manları meşrûtiyyet-i Osmâniyye’yi kemâl-i samîmiyyetle
rini muvaffak, muharrir ve kāri’lerini hizmet-i İslâm’da pâ- alkışlamıştı. Fakat tebdîl-i saltanatta meserret-i vâkıa mü-
ber-câ kılsın âmîn. beddel-i hüzn ü elem olmuştu. Çünkü ahâlî-i merkūma bu
Uhuvvet ve ittihâd nâmına bütün ahrâr-ı İslâm’a ve mü- sûrette vukūa gelen tebdîl-i saltanatta halîfe ile ulemânın
câhidlere ve Müslüman kardeşlerimize âcizâne duâ ve se- tezlîl ve tahkīre uğradıklarına zâhib olmuşlardı. Halîfe’den
lâmlar ederiz. Yaşasın İslâmiyet, yaşasın ittihâd ve uhuvvet-i ziyâde Makām-ı Hilâfet’e olan cûş-ı muhabbetleri feverâna
İslâm!.. geldi. Ahâlî-i merkūme bu babda haklı idi. Çünkü müslü-
Hacı Şeyh el-Irâkeyn manlara medâr-ı tesellî olacak Devlet-i Osmâniyye’den baş-
Mîr Imâd-ı Nakīb-zâde Tebrizî ka bir devlet yok idi.
Hacı Seyyid İsmail Tebrizî Umûm müslümanları Devlet-i Osmâniyye’ye rabt eden
bir şey varsa o da Osmanlılar’ın pâdişâhı olan zâtın umûm
müslümanların Halîfe’si ve Haremeyn’in hâdimi olmasıdır.
Binâenaleyh bu gibi evsâf-ı celîleyi hâiz olan pâdişâha her
Dârü’l-Hilâfet-i İslâmiyye’ye Vukū’ Bulan
ne vâkı’ olursa onda umûm İslâmlar alâkadârdır. Böyle bir
İkinci Ziyâretim3
pâdişâh sırf Osmanlı pâdişâhı olarak tanılırsa müslümanlar-
Hindistan a’yân ve efâzılından Müşîr Hüseyin Kıdvây da hiçbir ümîd kalmaz.
hazretlerinin Dâru’l-Hilâfeti’l-Aliyye hakkındaki ihtisâsât-ı İşte inkılâb-ı Osmânî’nin husûle getirdiği tebeddülât ve
samîmânelerini muhtevî Urdu lisânıyla geçen nüshamızı tez- tağayyürâtı re’yü’l-ayn müşâhede etmek ve Donanma-yı
yîd eden makāle-i fâzılâneleri Hindli Ali Asgar Efendi haz- Osmânî’nin tahkīm ve takviyesi maksadıyla teşekkül eden
retleri tarafından terceme olunup ithâf edilmiştir: Muavenet-i Milliye Cem’iyeti’nin teşebbüsât ve icrâ’ât-ı fi’-
Bin dokuz yüz altı senesinde Dersaâdet’te bulunmuş liyyesini yakından görüp anlamak için bu sene Dersaâdet’i
idim. Tesâdüfât-ı garîbeden olmak üzere bu sene yine aynı ziyâret ettim.
Müslümanlar her nerede olursa olsun yekdiğerine mua-
1
Ra’d, 13/11. venet etmek arzusunu son derecede besliyorlar. Fakat ne
2
Fâtır 35/34. çâre ki birçok mevâni’ [458] ve müşkilât ilcâ’âtıyla arzula-
3
Yazarın mektûbunun Ali Asgarî tarafından yapılmış tercümesidir. rına vâsıl olmaya muvaffak olamıyorlar.
Donanma-yı Osmânî Kongresi’nde bulunduğum sırada Müslümanlar bu keyfiyyeti her an nazar-ı dikkatten dûr tut-
Memâlik-i Osmâniyye’nin cihât-ı muhtelifesinden murahhas mamalıdırlar.
sıfatıyla gelen zevât-ı muhtereme ile yegân yegân görüştüm. Hürriyet, müsâvât, uhuvvet gibi kelimeler sırf lafzî olma-
Kendilerinin tamâmıyla müslüman muhibb-i samîmîleri ol- malıdır. Ma’nâlı olmalıdır. Sâye-i meşrûtiyyete bunların se-
duklarını anladım. merâtı pek a’lâ iktitâf olunabilmek için çalışmak şarttır. A-
Bu Kongre’ye riyâset eden zât ulemâ-yı benâmdan bir vâm-ı nâs hürriyeti daima sû-i tefsîr edegelmiştir. Ve bu yüz-
zât olduğu gibi Donanma Cem’iyeti Reisi de cübbe giymiş den her zaman birçok gāileler ser-zede-i zuhûr olmuştur.
bir şeyh-i sâl-dîde idi. Beni Hind murahhası sıfatıyla kemâl-i Hürriyet, müsâvât ve uhuvvetin ma’nâlarını ahâlîye telkin
samîmiyyet ve harâretle alkışladılar. Bu alkışlara müstehak etmek ve bunların mevcûdiyetiyle bir milleti mübâhî kılmak
olmadığımı pekâlâ bilirdim. Fakat yine bu alkışların benim için çalışmak ricâl-i devletin vazîfesidir.
zât u şahsıma mahsûs ve münhasır olmadığını düşünerek Âlem-i İslâmiyyet bu fikirde müttehid ve müttefiktir ki
müftehir oluyordum. Makām-ı Hilâfet-i İslâmiyye’ye îrâs-ı hasâr etmek isteyen bir
Bundan mâadâ buradaki müslümanlar meyânında dahi kuvvet velev ki bir Müslüman kuvveti olsun bir girîve-i fe-
muhabbet ve uhuvvet-i İslâmiyye’nin mevcûd bulunduğunu lâkete mutlaka giriftâr olacaktır.
görmekle mütelezziz oldum. Dersaâdet’te konuştuğum ve Müşîr Hüseyin Kıdvây
görüştüğüm ricâl-i Osmâniyye’nin kâffesinde ayn-ı muhab-
bet ve uhuvvet fikrini hissettim. Hilâfet’i saltanattan tefrîk
ederek Devlet-i Osmâniyye’yi za’fa düşürecek kadar kûtâh-
bîn olmadıklarını pek a’lâ anladım. Şeyhülislâm Mûsâ Kâ- MATBÛAT
zım Efendi hazretleriyle vukū’ bulan mülâkatımda müşârun-
ileyh, zât-ı hazret-i hilâfet-penâhînin umûm İslâmlar ve Os- NÂZİK BİR MES’ELE
manlılar nezdinde pek muhterem ve mukaddes olarak tanıl- Refîk-ı muazzezimiz Tanîn 715 numaralı nüshasında cid-
dığını beyân buyurdular. Askerlerin umûm idâre-i memle- den pek “nâzik bir mes’ele” den bahsederek şöyle diyor:
kette nüfûzu büyüktür. Bu mülâhaza ile asâkir-i Osmâniyye “Almanya ve Avusturya menâfiine hizmet etmek üzere
başkumandanı olan Mahmûd Şevket Paşa hazretleriyle gö- şehrimizde neşrolunan Osmanischer Lloyd gazetesi İngiltere
rüştüm. Müşârun-ileyh hazretlerini fevkalâde müdebbir, kâr- ve Rusya aleyhinde hissiyât-ı Osmâniyye’yi tahrîk edebile-
âşinâ ve müteyakkız buldum. Mahmûd Şevket Paşa’nın da- cek havâdisler vermek ve bazı havâdisleri tefsîr etmek hu-
marlarında İslâm kanı bulunduğunu pekiyi anladım. Paris’te
sûsunu kendisine öteden beri vazîfe bilmiştir.”
müddet-i medîde imrâr-ı hayât etmiş olan Meclis-i Meb’û-
Biraz aşağıda:
sân reisi Ahmed Rızâ Bey’i de gördüm. Müşârun-ileyh Hind
Osmanischer Lloyd gazetesinin hemen hergünkü nüsha-
müslümanları tarafından bir nazar-ı iştibâhla bakılıyordu. Zî-
sında kendi fikr ü mesleği dâiresinde bir iki havâdis bulun-
râ kendilerinin Hilâfet-i İslâmiyye muarızîninden bulunduğu
duğu gibi neşriyâtın dâiresini bir parça geçerek pek nâzik bir
şâyiası deverân ediyordu. Ahmed Rızâ Beyefendi ile vukū’
mes’eleye temâs etmiş olduğu cihetle îzâh ederek bazı mu-
bulan muhâverât esnâsında kendilerinin böyle bir fikir bes-
tâlaât da biz ilâve etmek lüzûmunu hissettik. Çünkü böyle
lemediklerini anladım. Basra vâlî-i sâbıkı Mehmed Ârif
nâzik işlerde sû-i tefehhümleri izâle etmeye uğraşmaktan ise
Beyefendi hazretlerini müslümanlara gayet hayır-hâh bul-
sû-i tefehhümlerin tevlîdine meydân vermemeyi daha fay-
dum. Mehmed Ârif Bey’in fikrine hâdim olacak bir miktar
dalı buluruz.
müslüman daha bulunsa zannederim âlem-i İslâmiyyet baş-
Osmanischer Lloyd bugünlerde Rus efkâr-ı umûmiyye-
ka bir şekl ü teâlî ve terakkīyi iktisâb edecektir.
sinin son derecede asabîlik eseri gösterdiğini ve fikr-i İs-
Ben Hind müslümanlarına şunu te’mîn ederim ki ma-
lâmiyyet’in uyanmasına tealluku olan her şeyin kendisi için
kām-ı Hilâfet-i İslâmiyye’yi za’fa düşürmek fikri erkân u ri-
câl-i Devlet-i Osmâniyye’den hiç birinde yoktur. El-yevm câlib-i şübhe telakkī olunduğunu söyledikten sonra resmî
ser-i kârda bulunan müdebbirîn-i umûr, şevket ve satvet-i dediği Rusya gazetesinin Rusya’yı tehdîd eden ittihâd-ı İs-
Osmâniyye’yi eski devirde ne derecede idi ise o dereceye lâm fikri hasebiyle yanıp yakıldığını haber veriyor. Bu gaze-
îsâle sarf-ı mesâî etmektedirler. Bir takım âsîlerin te’dîbine tenin ne yazdığını aynen nakl etmeyerek kendisi istediği gibi
me’mûr olan kumandanın* Şeyhülislâm’ın duâsına mürâca- hülâsa ediyor. Bu kabîl hülâsalarda hakīkat çok kere gayr-ı
at ettiğini bugünlerde seyâhate çıkan Sadr-ı âzamın yerine ihtiyârî olarak tegayyüre uğrar. Onun için kayd-ı ihtiyât ile
Şeyhülislâm Efendi hazretlerinin vekâlete ta’yîn edildiklerini telakkī ettiğimiz bu hülâsaya nazaran Rusya’da otuz milyon
gördüm ve bundan şunu istidlâl ettim ki erkân u me’mûrîn-i müslüman ecnebîler tarafından Rusya hükûmeti aleyhinde
Devlet-i Osmâniyye el-hâletü hâzihî ahkâm-ı celîle-i dîniy- tahrîk olunmakta Rusya’nın şarkında müslümanlar arasında
yemize fart-ı hürmet ve riâyetle mütehallîdirler. Ruslar aleyhinde bir hareket göze çarpmakta imiş. Os-
Avrupa’da bir Devlet-i Osmâniyye’nin ve bâ-husûs Dev- manischer Lloyd diğer Rus gazetelerinin daha ileri gittik-
let-i Osmâniyye’nin terakkī ve teâlîsini istemeyenler çoktur. lerini beyân ile ittihâd-ı İslâm fikrinin Rusya, İngiltere, Fran-
sa devletlerinin temâmiyyet-i mülkiyelerini tehdîd ettiğini
söylediklerini anlatıyor. Fakat maatteessüf, bu gazetelerin
*
Dürzileri te’dîbe me’mûr olan Sâmî Paşa’yı kasd ediyor. isimlerini bile haber vermediği cihetle bizzat tedkīk edip şu
ifâdâtın derece-i sıhhati hakkında kat’iyyetle bir fikir peydâ hinterland esâsına bil-istinâd protesto eylemişti. O zaman-
etmek imkân hâricindedir. dan beri, bizce mechûl bir mukāvele Trablusgarp’ın cenûb
[459] Ruskoya Senanye Eznanya gazetesi Hilmi Paşa’- hudûdunu, Bâbıâlî’nin iştirâk ve muvâfakatıyla ta’yîn etme-
nın müslümanlar ile meskûn Rus havâlisinde seyâhatini u- miş ise, yeni yazısız haritalarımızın çizilmesinde irtikâb-ı hatâ
nutamayarak Hilmi Paşa aleyhinde şetmlerde bulunuyor. olunmuş demektir.
Kendisinin Rusya’ya siyâsî bir entrika için geldiğini ve se- Eskişehir’de çıkan Eskişehir refîk-ı muhteremimiz de, yi-
yâhat-ı vâkıası Rusya İmparatorluğu’nun tamâmiyet-i mül- ne o yeni yazısız haritaların, Hilâfet-i Muazzama-i İslâmiy-
kiyesine karşı bir tehdîd olduğunu söylüyor ve Rusya hükû- ye’ce pek mühim olan Afrika kıt’asını musavver olanında
metine ahâlî-i müslimeden şübhe ederek onlara karşı bazı diğer bir hatâ bulup çıkarıyor ve bu babda şöyle yazıyor: Bu
tedâbîr-i şedîde-i tahaffuziyye ittihâzını tavsiyye eyliyor- haritada Akdeniz sâhilindeki er-Refâh mevkiinden başlayan
muş.” Mısır hudûdu Hicaz şimendiferi hattı boyunca Akabe’yi de
Osmanischer Lloyd’un dedikleri doğrudur, bugünlerde içine alarak Şâb Denizi sâhilinin Hicaz Vilâyetine bağlı kı-
nîm-resmî Rus matbûatıyla, muhâfaza-kâr cerîdeler; Rusya sımları dâhilinde hemen Medîne-i Münevvere karşısına ka-
müslümanlarının genç Türk hükûmeti tarafından tahrîk edil- dar uzatılıyor. Ve şu sûretle umûm Tûr-ı Sinâ yarımadasın-
diğini, bir düzüye yazıp duruyorlar. Osmanischer Lloyd’in dan başka, Akabe mevkii ve Akabe Körfezi’nin iki sâhili ve
bahsettiği Rusya gazetesi makālesinin tercemesini Kazan’da Hicaz Vilâyeti’nin Şâb Denizi sâhilinden mühim bir kısmı
Türkçe çıkan Yulduz refîkımızda görüp Sırâtımüstakīm’in Mısır hudûduna ilhâk olunuyor.
101. Nüshasına aynen nakletmiştik. Rusya tamâmen resmî Kendi mekteplerimizde Osmanlı toprağı parçalarından
değilse de, nîm-resmîden daha ziyâde resmî bir gazetedir. siyâsetçe fevka’l-’âde mühim bir kısmının ecnebîye âid imiş
Bu gazetenin bütün mesârifini Rusya dâhiliye nezâreti verir; gibi gösterilmesine tabîi gönül râzı olmadığından hakīkati
muharrirlerinden çoğu me’mûrîn-i hükûmettir. meydana koymak için şu izâhâtı vermeye lüzûm gördüm.
Osmanischer Lloyd’in bahsettiği diğer gazeteler Rusko- Ümîd olunur ki Maârif nezâreti buna lâyık olan ehemmiyeti
yaznemya, Kolokol, Zimiş cina, Ruskiya Zemilya ve Franski verir de ya aldanıyorsak bizim fikrimizi veya haritalarını tas-
Telgraf gibi müslüman ve Türk düşmanı cerîdeler olsa ge- hîh eyler.
rek. Bu gazetelerin hemen her nüshasında Türkiye, İslâm ve
Bu yazısız haritalarda, diğer haritalarımız gibi Avrupa
Rusya müslümanları aleyhine bir makāle bulmak mümkün-
dillerinden ve ağleb-i ihtimal Fransızca’dan tercemedir.
dür.
Fransızlar Afrika’yı, kendi menfaat ve arzularına göre çizer-
“Nâzik Mes’ele” makālesinin daha aşağılarında İstanbul
ler. Lâkin acaba mütercim beyler, bu kadar fâhiş hatâları
meb’ûs-ı muhtereminin mütâlaât-ı zâtiyyesi münderictir. Biz
göremeyecek kadar gafil midirler?
bu mütâlaâta tamâmen iştirâk etmemekle beraber, bu
babdaki fikrimizi şimdi beyâna lüzûm görmüyoruz. Ancak
Dâru’l-Hilâfe’de çıkan Türk-Müslüman matbûatından otuz Türkiye Meydan Alıyor
milyon ahâlî-i müslimeye hâkim bir komşu devletin ahvâl-i Bu sernâme ile Kırımlı Tercüman refîkımız Türkiye’nin
siyâsiyyesine biraz daha ziyâde vukūfu ricâya hakkımız var, son iki senede faâliyet ve muvaffakıyetini yazdıktan sonra
zannındayız. Bâ-husûs Rusça bilmeyenlere o ahvâli ta’kîb
bugünlerde matbûat âlemini işgal eden ittifâklara bahsi inti-
için Türkçe resâil ve cerâid de kâfî miktarda mevcûddur.
kāl ettirerek şöyle diyor:
“Farz edelim ki Osmanlı siyâsîleri üç dost devlet tarafını
iltizâm ettiler. Bundan edecekleri istifâde ta’yîn olunamıyor.
Yeni Yazısız Haritalar
Ama üç devlet ittifâkını iltizâm ettikleri halde ise peşkeşleri,
Eski devirde, İstanbul basması haritalarda Devlet-i Os- medhiyeleri pek o kadar mestûr şeylerden değildir; ecnebî
mâniyye hudûdu daima yanlış çizilirdi. Çoktan beri Devlet-i imtiyâzlarının ve postalarının lağvı, Yunânîlerin, Bulgarların
Osmâniyye’den bilfiil ayrılmış kıt’alar, hudûd-ı Osmânî dâ- kabarmış yüreklerinin yatıştırılması, Mısır’dan İngilizler’in çı-
hilinde gösterilerek, halk tesellî veya iğfâl edilmek istenilirdi. karılması bu cümleden olabilir. Bu halde şarkta münâsebeti
Meselâ o zamanın haritalarına bakılırsa Şâb Denizi’nden ziyâde olan Rusyamız’ın politikası ahvâli bu derecelere var-
muhît-i Atlâsî’ye kadar bütün şimâlî Afrika Osmanlı boya- dırmamaktan ibâret olmamalıdır, zannederiz. Bunun da te-
sıyla boyanmıştır. Şimdi o ifrâttan diğer bir tefrîte düşüldü- meli ve esâsı Büyük Petro, Büyük Katherina politikalarının
ğünü teessüfle görüyoruz. Maârif nezâreti’nin yeni bastırdığı ve mesleklerinin zamanı geçtiğini derûnen idrâk etmekte-
yazısız haritalarda, henüz Devlet-i Osmâniyye’nin hiçbir dir.”
mukāvele-i beyne’d-düvel ile taayyün ve tahdîd edilmeyen
Trablusgarp cenûb hudûdu, Devlet-i Osmâniyye ziyânına,
gayet kat’î olarak çizilmiştir. Bu gibi gayr-ı mukarrer hudûd- “Bîçâreler”
larda, isti’mâl olunan usûlden inhirâf olunmuştur. Filvâki’ Zavallı ve bîçâre evsâfının ekseriyâ müslümanlara takıl-
Fransız ve İngilizler 1904 muâhedeleriyle Devlet-i Osmâniy- makta olduğunu hatırlayıp bu bîçârelerin de müslümanlar
ye’nin bu havâlîdeki hukūkunu tahdîd etmek istemişler ise olduğu zannına düşmeyin. Astrahan’da çıkan İdil (Türkçe
de, Bâbıâlî Berlin Müstemlekât Kongresi’nde kabûl edilmiş Volga nehrine İdil derler.) kardeşimiz, bu latîf sıfatı, Rusya
misyonerlerine bahşediyor. Vech-i tesmiyyeyi anlamak için ederek mazhar-ı tasdîk olmuştur. Program şu maddelerden
“Bîçâreler” makālesinin bazı aksâmını okuyalım: ibârettir:
“19. asr-ı mîlâdî nihâyetlerinde, ahâlî-i İslâmiyye arasın- 1) Hâriçten birtakım me’mûrların celbi, 2) Polis ve em-
da hiss-i dînî ve millî artıp maârif ve ulûm ve fünûn-ı asriyye niyet-i umûmiyye ile vilâyetlerde ıslâhât ve tensîkātın icrâsı,
iktisâbına ictihâd arttı ve bu hareket bizim Rusya müslü- 3) Yeni bir ordunun teşkîli: Şu ordu ikiye taksîm edilerek,
manları arasında da müşâhede olunmaya başladı. Bunun merkezde (Tahran’da) 6600 muntazam ve üç kısım silâhtan
üzerine Rusya’nın mutaassıb matbûatı, müslümanlara na- mürekkeb bir fırka, vilâyetlerde de 25 binden ibâret ve yine
zar-ı adâvetle bakmaya başladılar. Zîrâ onlar evvelce bütün üç kısım silâhtan mürekkeb diğer bir fırka bulundurulacak-
Rusya müslümanlarını Hıristiyanlaştırıp bitireceklerine kāni’ tır, 4) Umûr-ı mâliyyenin ıslâhı ve vergilerin adl ü insâf üze-
idiler. Lâkin son zamanlar aldandıklarını açık anladılar. re tertîb ve tevzîi için bir dîvân-ı muhâsebât te’sîs edilecek-
[460] Bu muvaffakıyetsizlik üzerine Rusların mürteci’ ve tir, 5) Umûr-ı adliyyenin ıslâhı için kavânîn-i mevzûa tedvîn
misyonerleri kendilerine mensûb cerâid ve resâilde, müslü- ve usûl-i muhâkemât tanzîm edilecektir.
manların sırf terakkī ve maârif yolundaki sa’y ü gayretlerini Rusya:
türlü boyalarla boyayıp, müfteriyâne makāleler neşrine gi-
Rusya müslümanlarında Fes Teammümü – Rusya müs-
riştiler. Gûyâ müslümanların harekât-ı terakkī-perverâneleri,
lümanları arasında yazın fes giymek âdeti gittikçe artıyor.
esâsen Pan-islamizm maksadına hizmetten, yani bütün dün-
(Ma’lûmdur ki Rusya müslümanlarının asıl ser-pûşları kal-
ya müslümanlarını Türkiye sancağı altına toplayıp büyük bir
paktır.) Hükûmetin nazar-ı dikkatini celbden hâlî kalmıyor.
Hilâfet-i İslâmiyye vücûda getirmek arzusundan ibâretmiş!
Hattâ muvahhidîn, bu maksada erişmek için peygamber- Buhâra:
lerinin evâmirini tutarak, boyunlarına kılıç kuşatıp, Hıristi- Buhâra’da Müslüman Talebesini Tenkīs İçin Tedâbîr –
yan garba karşı i’lân-ı cihâd edecekler imiş! Bundan böyle Rusya müslümanlarından Buhâra’ya berây-ı
“... halbuki şerîat-ı İslâmiyye ve evâmir-i peygamberiyye tahsîl gidecek gençlerin mensûb oldukları vilâyât vâlîlerin-
kılıçla harbi değil, belki düşmanların kendi silâhlarıyla mu- den izn-i mahsûs almaları, Rusya hükûmeti tarafından
kābele ve müdâfaayı buyuruyor. Zamanımızda İslâmiyet emrolunmuştur. Bu emrin resmî ve zâhirî sebebi, Buhâra’da
düşmanlarının silâhları ilm ü maârif idüğü sâhib-i idrâk bil- tahsîl-i ilm edenlerin miktarını bilmek ise de, Vakit’in işitti-
cümle müslümanlara zâhir olduğundan onlar da ulûm-ı ma- ğine göre sebeb-i hakīkīsi Kırgız-Kazak kardeşlerimizin men-
ârif yoluna ayak bastılar. ba-i dînîleri olan Buhâra ile münâsebetlerini kesmekten ibâ-
“Zaten böyle mukābelede bulunduğumuzdandır ki, mu- ret imiş. El-yevm Buhâra’da 300 Kırgız-Kazak talebe-i ulûm
hik u meşrû’ ictihâdımıza garip garip ma’nâlar vermeye is- vardır.
ti’câl olunuyor. Biz bu şaşkınlara “bîçâre”ler diye acımaktan
bir türlü kendimizi alamıyoruz. Bulgarya:
Bulgarya’da Rus Kitapları – Ruslarla Bulgarların dilleri
birbirlerine pek yakındır. Az müşkilâtla anlaşabilirler. Rusça
ile Bulgarca’nın farkı Tatarca ile Osmanlı Türkçesi ayırma-
ŞUÛN
sından ziyâde değildir. Bu cihetle Bulgarlar Rusya’dan pek
çok kitap satın alıyorlar. Bu sene Islav Kongresi münâsebe-
Devlet-i Osmâniyye: tiyle Sofya’da Rus kitapları sergisi açılmıştı. Mezkûr sergide
Trablusgarp’ta İtalyanlar – Âsâr-ı târîhiyyede tedkīkāt elli bin türlü kitap ile iki bin türlü resâil-i mevkūte meşhûd
icrâ etmek bahânesiyle bir İtalya hey’et-i ilmiyyesi Trablus- idi. Yine o sergi münâsebetiyle tutulan istatistikten anlaşı-
garp vilâyeti dâhilinde câ-be-câ dolaşmaktadır. lıyor ki Bulgarlar Rusya’dan senevî 100 bin franklık kitap ve
Mısır’da Hakk-ı Kazâmız – Mısır’ın resmî gazetesi me- 250 bin franklık gazete ve resâil-i mevkūte iştirâ ediyorlar.
hâkim-i şer’iyye hakkındaki yeni kānûn lâyihasını neşredi- Sergi idâresi bazı tedâbîre teşebbüs olunduğu halde bunun
yor ve nesh ü ta’dîl eylediği ahkâm-ı sâbıkaya zeylen işâret- iki üç misli artacağına emîndir.
lerde bulunuyor. Doğrudan doğruya devletimizin hakk-ı ka- Tatarlar da İstanbul’dan hayli kitap ve resâil-i mevkūte
zâsına tealluk etmekte olan işbu kānûn lâyihasının ricâl-i hü- alıyorlar. İstatistik şarkın sevmediği bir şey olduğu için mik-
kûmetçe nazar-ı ehemmiyetten dûr tutmayacağı der-kârdır. tarını, bittabi, yakında öğrenemeyiz. Rusya’ya gidip Türkçe
Verdânî Nâmından İngilizlerin Haşyeti – Mısır hükû- kitap sergileri filân kurmak, şimdilik rüyâmıza bile girmez.
met-i mahalliyyesi Şehîd Saîd Verdânî nâmına izâfeti takar- Menâfi’-i muhtelifesi âşikâr olan kitap satışının artırılması için
rur eden eczâhânenin küşâdına mâni’ olmuştur. Şu asr-ı gerek İstanbul kitapçılarının ve gerekse hükûmetin tedâbîr-i
medeniyyette, Mısır gibi nâil-i terakkī olmuş bir yerde istib- mahsûsaya teşebbüs edeceklerine de pek şüpheliyiz. Ancak
dadın bu derecesi herkesi dûçâr-ı hayret etmiştir. meydânda pek göze batan bazı münâsebetsizliklerin kaldırıl-
ması, meselâ İstanbul’dan memâlik-i ecnebiyyeye kitap ih-
İran: râc edenlerden alınan gümrük cerîmesinin olsun izâlesi gayr-
İran Hey’et-i Vükelâsı’nın Programı– İran’ın yeni hey’- ı mümkin bulunmadığına inanmak isteriz. Ve ber-mu’tâd,
et-i vükelâsı Meclis-i Meb’ûsân’a kendi programını takdîm merciinin nazar-ı dikkatini celb eyleriz.
Hindistan: kûmet efkâr-ı umûmiyyeyi iskât için Hindistan’da vukū’ bu-

Hindistan’da Harekât-ı İnkılâbiyye – Hindistan’ın Vikan lan şu cereyanlara ehemmiyet vermemek istiyorsa da ha-
eyâleti merkezi bulunan Bengale’de keşf olunan büyük bir rekât-ı inkılâbiyyenin Hindistan’da ciddî bir renk kesb ede-
cem’iyet-i hafiyye hakkındaki taharriyât ve tahkikata Hin- ceği ve İngiltere’nin Hindistan’daki vaziyeti tehlikeden ma-
distan zâbıtası kemâl-i faâliyyetle devâm etmektedir. sûn kalamayacağı muhakkaktır. Birçok cem’iyât-ı muhtelife,
Bu yüzden umûm Hindistan’da birçok adamlar taht-ı Cem’iyet-i hafiyyeye iltihâk etmişlerdir. Taht-ı tevkīfe alınan
tevkīfe alınmışlardır. Polis birçok vesîkalar, mektuplar, gaze- birçok zevât, İngiltere hükûmeti aleyhinde bir kıyâm-ı umû-
teler, esliha ve kurşun dökmek için isti’mâl edilen makineler mî ihzâr ederek İngiltere’nin nüfûz ve tahakkümünü Hin-
elde etmiştir. Ağustos’un 16’sında mukaddemâ mahkûm ol- distan’dan kal’ etmeye çalışmakla müttehemdirler.
muş bir zâtın hânesini taharrî etti. Bu esnâda birçok zevât-ı Bununla beraber İngiltere’de birçok zevât-ı mühimme
meşhûrenin ve ez cümle birkaç İngiliz meb’ûslarının mek- Hindûları himâye ve teşvîk ediyorlar. Ez-cümle sâbık meb’-
tupları bulunmuştur. Şu vesîkalar büyük bir cem’iyetin mev- ûsândan Kunton cenâbları Times gazetesine yazdığı bir
cûdiyetini isbât ediyor. Kırk bin kişi bu yüzden taht-ı mu- mektupta İngiliz hükûmetinin Hindûlara defeât ile idâre-i
hâkemeye alınmıştır. An-karîb bunların işleri rü’yet edile- muhtâriyyet bahşedileceğini va’d etmesini ihtâr ederek el-
cektir. yevm şu va’dlerin mevki’-i fi’le konulmasını taleb ediyor.
Bugün muhakkaktır ki İngiltere hükûmeti aleyhinde Hin-
distan’da büyük bir cem’iyet-i hafiyye teşekkül etmiştir. Ve
şu cem’iyetin şu’ubâtı bütün Hindistan’da mevcûddur. Hü-
–Dördüncü Cild’in Sonu–

YAZAR İNDEKSİ1
A[ayın]. M. Çağatay, Ali Asgar Muînüddin, İsâbet Eyyüb Sabri, Üsküplü, Selânik Mekteb-i Hukūku
Muharriri: 39 Talebesinden: 157
A[ayın]. T[tı]., Osmanlı Ordusu Erkân-ı Harb Fatin, Tepedelen Kaymakam Vekili: 428
Zâbitânından: 396 Fâzıl, Musul Meb’ûsu: 29
A[elif]. M.: 299 Ferid, Hariciye Tercüme Şubesi Mümeyyizi: 82, 119,
A[elif]. Y.: Bkz. Yusuf Akçuraoğlu 167, 258, 441
Abbas Hilmi Paşa, Hidiv: 143 Fumrat(!), Prusya Meclisi’nden: 390
Abdullah, Buhâra: 312 Hablü’l-Metîn, Bombay: 414
Abdülvehhâb Nâil, Şamlı, Dârü’ş-şafaka müntehî Hacı Ömer (Yamaoka) Efendi: 89
senesinden: 292 Hacı Seyyid İsmail Tebrizî: 452
Abdürreşid İbrahim Efendi: 33, 68, 105, 121, 154, Hâfız Hasan Sânî, Filibe Câmi-i Kebîr Hatîbi: 129
177, 193, 229, 267, 273, 292, 322, 340, 352
Hâfız Mahmûd Hân Şîrânî, Londra Cem’iyet-i
Abdüssettâr, Akmescid: 430 İslâmiyyesi Kâtib-i Fahrîsi: 52
Âfitâb, Edirne: 131 Halil Edib: 26, 27, 305
Ahmed Akayef: 342, 355, 371, 383, 403, 423, 448 Halil Hâlid, Çerkeşşeyhi-zâde, Londra: 32, 51, 191,
Ahmed Hilmi, Şehbender-zâde, Filibeli: 30, 63 215, 295, 308, 357, 376, 386, 407, 426
Akçuraoğlu: Bkz. Yusuf, Lâ Halim Sâbit, Kazanlı, İbni Sâbir: 50
Âkil, Ebduy Nümûnetü’l-Islâh Mektebi Müdürü: 429 Hâribîn Muhâbir-i Mahsûsu: 387
Alâaddin Cemil: 244 Hüseyin Vassâf: 8, 24, 45, 104, 307, 367
Ali Asgârî: 453 Ispartalı Hakkı: 190, 209
Ali Ekrem, Nâmık Kemal-zâde: 336 İbrahim Edhem: 162
Ali Rıza, Ankaralı: 119, 137, 173 İdil, Astrahan, Hacıtarhan: 20, 183, 315, 455
Ali Rıza, Pekin’de ve Hıtta-i Çîniyye’de Ulûm-ı İkdâm: 412
Dîniyye Neşrine Me’mûr: 430 İran-ı Nev, Tahran: 147, 414
Ali Şeyhü’l-Arab, Arpacılar Camii Hatîb Vekili: 136, İsmail Hakkı, Bereket-zâde, Mahkeme-i Temyîz A’zâ-
152, 211, 241, 265, 321, 400, 420 sından: 116, 148, 184, 204, 220, 236, 255, 258,
Ali, Göriceli Hatib Hâfız: 351 270, 285, 301, 316, 331, 346, 362, 438
Ârif, Talebe-i Ulûmdan: 283 İsmail Hakkı, Manastırlı, A’yândan: 1, 21, 41, 58, 79,
Azm-zâde Refik Beyefendi, Kahire: 60, 86, 101, 199 99, 133, 150, 164, 186, 206, 222, 238, 287,
Balkan, Filibe: 95 318, 335, 348, 364, 378, 398, 418
Beyânülhak, Kazan: 40, 146 İsmail Hakkı, Milaslı Doktor: 327
Bir Hukuk Talebesi: 27 İstikbâl, Hanya: 389
Bir Müslüman: 324 İttihâd, İzmir: 181, 299, 388
Buhâra Muhâbir-i Mahsûsu: 76, 387 Kadri, Priştineli: 291
Cemâl Hâzım, Drama: 410 Kara Bey: 374
Dârü’l-Fünûn Talebesi: 201 Kerâmeddin, Nasûhî-zâde: 103
Edhem Nejad, Alasonya İ’dâdîsi Müdürü: 64, 127 Kırımlı Yakup Kemâl: 18
Eskişehir, Eskişehir: 455 Köylü, İzmir: 200
Eşref Edib, Sirozlu, Hâfız: 189 Kürsî-i Milel: 217
Lâ [Akçuraoğlu Yusuf]: 5
1
Yazarlara dair burada yer alan bilgiler, yazılarının yayınlandığı sa-
el-Livâ, Kahire: 95, 147, 182, 254, 328, 432
yılarda, dergi kapağında ve yazarının adı yanında verilen mâlû- M. Ali Münir: 34
mâttır. Yazarın o sıradaki durumunu göstermektedir. Ayrıca ken-
Ma’lûmat, Orenburg - Ufa: 115
dilerinden iktibasta bulunulan gazete ve dergiler de italik dizilerek
indekse alınmıştır. Mahmûd Es’ad Efendi, Defter-i Hâkānî: 66
460 SIRÂTIMÜSTAKĪM YAZAR İNDEKSİ
Meclis, İran: 388 Sadreddin Maksud Efendi, Duma’da İslâm Meb’ûsu:

Mehmed Abdülganî, Talebe-i Ulûmdan: 283 138
Mehmed Âkif: 3, 27, 41, 47, 60, 86, 101, 117, 135, Sadullah Aynânî, Ahmed Muhtar Mektebi’nde: 34
152, 172, 191, 210, 224, 240, 265, 273, 289, Said Halim Paşa: Bkz. Mehmed
303, 320, 331, 337, 350, 380, 399 Sâlih İhsan, Binbaşı, Mekteb-i Bahriyye
Mehmed Ali, Canik Meb’ûsu: 251 Muallimlerinden: 47, 225
Mehmed Ârif, Mardinî-zâde, Basra Vâli-i Sâbıkı: 263, Sırâtımüstakīm okurları: 76
325, 338, 354, 368, 381, 401, 421, 447 Sırâtımüstakīm: 10, 20, 35, 53, 66, 78, 98, 112, 132,
Mehmed Remzi, Belgrad’da Camii-i Şerîf Hatîbi: 62 133, 157, 159, 161, 162, 175, 183, 198, 202,
Mehmed Tâhir, Balcı-zâde, Edremitli: 283 203, 234, 245, 253, 266, 275, 278, 294, 308,
Mehmed, [Said Halim Paşa]: 211 312, 324, 330, 344, 345, 370, 376, 377, 383,
388, 391, 394, 395, 396, 397, 400, 403, 409,
Mekteb-i Hukūk Talebesi: 200
410, 412, 414, 428, 430
el-Menâr: 60, 86, 101
Siecle, Paris: 391
Mısır Gazetelerinden: 139
Sîretî, Balıkesir’den [Hasan Basri Çantay]: 281
Midhat Cemâl: 172, 201
Stubbe, Dr. Henry, Oxford: 325, 338, 354, 368, 381,
Mîrzâ Müftî-zâde, Duma’da Kırım Meb’ûsu: 113 401, 421, 447
Muhammed Ubeydullâh: 359 Şefik Efendi, Donanma Cemiyeti Reisi: 392
Mûsâ Kâzım Efendi: 125 Tâhir Hayreddin: 211
Mustafa Âsım Efendi, Meclis-i Meb’ûsân Birinci Reis Tâhirü’l-Mevlevî: 25, 88, 241, 350
Vekili: 91 Tanin: 143, 218, 233, 411, 454
Mustafa Zühdü Beyefendi, Mekteb-i Hukuk Muallimi: Tepedelenli-zâde Kâmil: 264
90
Tercüman, Kırım - Bahçesaray: 77, 162, 183, 232,
Mustafa, Besîm-zâde, Bosnalı: 361 233, 344, 345, 391, 413, 414, 455
Müşîr Hüseyin Kıdvây, Hindistanlı: 430, 453 Times: 394
en-Nâsır, Beyrut: 392 Ümid, Girid: 182
Nazmi, Mekteb-i Hukūk’tan: 284 Vakit, Orenburg: 96
Neyyir-i Hakikat, Manastır: 161 Vakit: 161
Nûr Ali-zâde Gıyâseddin Hüsnü: 77, 230, 249, 297, Vatan, Edirne: 313, 432
408 Veliyyullah Enverî, Sibirya Ulemâ-yı İslâmiyyesinden
Osmanischer Lloyd: 329, 330 Sibirya-Zisan: 141
Osmanlı Men’-i Müskirât Cem’iyeti: 420 Victor Hugo: 27
Ömer Fevzi, Yüzbaşı: 276 Yâsin Hâmid el-Kureyşî, Doktor: 197
Pavlescu, Bükreş Dârülfünûn’u Fizyoloji Muallimi: Yemen Meb’ûsları: 56
119, 137, 173 Yeni Asır, Selanik: 432
Reuters: 200 Yeni Gazete: 432
Rumeli, Selanik: 95, 147, 413 Yulduz, Kazan: 183, 433
Ruski Slovo, Rusya: 391 Yusuf, Akçuraoğlu [A. Y.].: 5, 372, 384, 404, 424,
Rusya, Rusya: 389 449
Sadâ, Bakü: 39, 233 Zeki Midhat: 452

4 Siratimustakim

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

4 Siratimustakim

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Din, Felsefe, Ulûm, Hukūk, Edebiyâttan ve Siyâsiyâttan ve Bilhassa Gerek Siyâsî ve Gerek İctimâî

ve Medenî Ahvâl ve Şuûn-ı İslâmiyye’den Bahseder ve Haftada Bir Neşrolunur.

Adres: Güneşli Mahallesi Kirazlı Caddesi NO:1-34200 Bağcılar / İstanbul

SIRÂTIMÜSTAKĪM - SEBÎLÜRREŞÂD KÜLLİYÂTI NEŞRİ: 4

Proje Yürütücüsü ve Editör

Çeviri Yazı Kurulu

NİSAN 2015 - Bağcılar / İstanbul

Sürûd-i Millet, Şiir,

İnsâniyet Neyi İstilzâm Ederse İslâmiyet Onu Emir ve Tavsiye Eder,

Ziyâret-i Ravza-i Mutahhara,

Hutbe 11, Arapça,

Rezil Bir Eserin Müellif-i Mechûl ve Mel’ûnuna,

Âlem-i İslâm, Altıncı Konferans: Şarkın İntibâh ve İstikbâli Hakkında,

Şehîd-i Saîd İbrâhim Verdânî, Rûhuna Fâtiha,

Tefsîr-i Şerîf, Envâr-ı Kur’ân,

İngiltere’de Balkan Komitesi ve Meslek-i Mâzî ve Müstakbeli,

Türkiye’de Muhâceret Mes’elesi,

Mısır Vatan-perverleri Aleyhinde ................................................................ 393

Hutbe 16, Arapça,

Donanma-yı Osmânî İânesi ........................................................................ 415

Sır Deryâ: Ak Mescid Şehrinden: Muhterem Sırâtımüstakīm idâresine,

YAZAR İNDEKSİ.................................................................................................. 459

Derc edilmeyen âsâr iâde olunmaz

Abone Bedeli Sahib ve Müessisleri: Dersa’âdet’te Nüshası 50 Paradır

bilirlerdi. Kur’ân-ı Kerîm 1( ‫زوجين‬ ِ ْ َ ْ َ ‫فيها‬ َ ٖ ‫جعل‬ ِ َ َ َّ ‫كل‬

o devirlerde seyr ü hareketiyle şemsin nehârı tecliye ve .‫المشحون‬ ِ ْ ُ ْ ‫ذريتهم ِفى‬

Bu benim alnıma bir kerre yazılmış... MEDRESELERİN ISLÂHI

Tedkīkāt: taht-ı mes’ûliyyetinde yapmış olduğu şu muâmele-i men’iy-

Derc edilmeyen âsâr iâde olunmaz

Abone Bedeli Sahib ve Müessisleri: Dersa’âdet’te Nüshası 50 Paradır

TÂRÎH-İ İSLÂMİYYET dadiyyenin kâffesinden vâreste, 3(‫عظيم‬ ٍ ٖ َ ‫خلق‬ َ َّ ِ َ ) senâ-

Bu yurtta kim kalacak, her gelen sonunda gider TASADDUK

tüphânesi hakkında birkaç söz söylemek isterim: Mezkûr AÇIK MEKTUP

Derc edilmeyen âsâr iâde olunmaz

Abone Bedeli Sahib ve Müessisleri: Dersa’âdet’te Nüshası 50 Paradır

ima gizli bir hastalığın halkı kemirmekte olması hasebiyle bu

Müşâheddir ruh-i eşyâda nûrun yâ Resûlallâh

muhâtab olan ulül-elbâb ind-i ilâhîde eazz ü ekrem olmak 6

yurdu. 1(‫الضعيف‬ ُ ِ َّ ‫إليه‬ ِ ْ َ ِ ‫يأوي‬ ِ ْ َ ‫الأرض‬ِ ْ َ ‫ظل الله ِفي‬ ُّ ِ ‫السلطان‬

Derc edilmeyen âsâr iâde olunmaz

Abone Bedeli Sahib ve Müessisleri: Dersa’âdet’te Nüshası 50 Paradır

TÂRÎH-İ İSLÂMİYYET Yoksa kütüb-i İslâmiyye me’hâz ittihâz olunarak delâil-i

Derc edilmeyen âsâr iâde olunmaz

Abone Bedeli Sahib ve Müessisleri: Dersa’âdet’te Nüshası 50 Paradır

Kur’ân’ın defaâtle tekrar ettiği “el-insân ve’l-cin”* ta’bîr-

cak kadar aç bıraktığınızı bilmiş olmasa idim ellerini ke- ُ َ ْ َ ‫حتى‬

halde fürû’da göremedikleri teshîlâtı kat’iyyen reddeden

Derc edilmeyen âsâr iâde olunmaz

Abone Bedeli Sahib ve Müessisleri: Dersa’âdet’te Nüshası 50 Paradır

muktezâsınca kalb-i ârifânelerine elbette mün’akistir.

Derc edilmeyen âsâr iâde olunmaz

Abone Bedeli Sahib ve Müessisleri: Dersa’âdet’te Nüshası 50 Paradır

Derc edilmeyen âsâr iâde olunmaz

Abone Bedeli Sahib ve Müessisleri: Dersa’âdet’te Nüshası 50 Paradır

Derc edilmeyen âsâr iâde olunmaz

Abone Bedeli Sahib ve Müessisleri: Dersa’âdet’te Nüshası 50 Paradır

Kitâbullah bir nazm-ı dil-nişîn-i zî-kemâldir. En âlî hakā-

i’tidâllerini kaybederek çığırdan çıktılar. İş bu dereceye vâsıl HUTBE

Beşer “adâleti mutlak” tahayyül eylerse, Çıkacak tutmasam hemen dışarı.

Derc edilmeyen âsâr iâde olunmaz

Abone Bedeli Sahib ve Müessisleri: Dersa’âdet’te Nüshası 50 Paradır

TÂRÎH-İ İSLÂMİYYET Binâen-alâ-zâlik insan husûsât-ı kesîrede, bilhassa me-

– Hay hay! yüzüne çarpmış, devesinin yularını tutmak isteyen herifin e-