राजर्षि शाहू महाराज आर्ि आरोग्य संदर्ाितील धोरिे आर्ि कायि

प्रा. अर्िनाश र्ाले

धोरिे तपशील संदर्ि
कल्पना मेहताांनी ‘ए स्टडी ऑफ पस्स्िक हेल्थ इन कोल्हापरू स्टेट (१८५८-१९४४)’ या पीएचडी शोधप्रबांधामां ध्ये एक स्वतांत्र प्रकरण राजश्री
शाहू महाराजाांच्या साववजस्नक आरोग्या सांदर्ावत के िेल्या कायाववर आहे, राजश्री शाहू महाराजाांचे राज्यरोहण झाल्यावर दोन वर्ावत तयाांना अनेक
साववजस्नक आरोग्या सांकटाांना सामोरे जावे िागिे. प्िेग ची साथ सतवत होती. म्हणनू , स्डसेंबर १८९६ पासनू मदतकायव करावयास सरुु वात
के िी, ती १९०० पयवन्त चािू होती. खािीि जास्हरणामे शाहू महाराजाांच्या साववजस्नक आरोग्या सांदर्ावत के ल्या कायावचे उत्तम नमनु े आहेत.
Quarantine camps – प्िेग सारख्या रोगापां ासनू कोल्हापरू शहरािा सरु स्ित ठे वण्यासाठी स्शरोळरे ल्वे Rajarshi Shahu
स्टेशनिा Quarantine camps २२ फे बउ् वावरी १८९७ पासनू सरू करण्यात आिा होता आयणी करवीर Chhatrapati papers
सरकार कडून या कामाकरता स्वशेर् डॉक्टर नेमिे होते. प्रवाशयाांसाठी जेवण खान व इतर जरूरी गोष्टीसाठीचा Volume II (1894-1900
बांदोबस्त करण्यासाठी रा. रा. नारायणराव सदास्शव देसाई , स्पेशि पोस्िस ऑस्फसर याांना कॅ म्प ऑस्फसर A.D.) Edited by
म्हणनू नेमिे होते. Dr.Vilas Sangave. 2012
published by Shahu
Research Centre, Shivaji
University Kolhapur.
page 248-249
कोल्हापरू िगत असिेल्या सातारा स्जल्यातीि पष्ु कळ स्ठकाणी ग्रांस्थक सस्न्नपात तापची साथ सरू ु असताना Rajarshi Shahu
या साथीचा प्रवेश करवीर सस्ां थान होऊन नये म्हणनू करवीर सरकारने २२ ऑकटोमबर १८९७ िा Chhatrapati papers
जास्हरणामच्या माध्यमातनू स्नयम तयार करण्यात आिे. तयानसु ार करवीर शरातीि तमाम नागररकानां ा Volume II (1894-1900
आपआपल्या घराांच्या स्र्ांती सफे द चन्ु याने रांगवनू घेण्याचे आयदेश स्दिे होते. जे चक
ु तीि तयाांना म्यस्ु नस्सपि A.D.) Edited by
कस्मतीकडून सफे दी करून स्द िी जाणार होती. यासाठी नेमिेल्या अमिदार आस्ण कामगाराांना घरात Dr.Vilas Sangave. 2012
स्शरण्याचा अस्धकार स्दिे होते. या सवव स्नयमात सवावत महतवाचा स्नयम ४ था. आहे. स्नयम ४. कस्मतीकडून published by Shahu
सदरहू कामाकररता घरात स्शरिेिे िोकाांनी घरातीि स्ियाचे मयावदसे व ज्याचे तयाांचे धमावस बाांध न येईि असे Research Centre, Shivaji
वतवन ठे स्विे पास्हजे अशी तयाने िेखी ताकीद स्दिी होती. एवढेच नाहीतर जर हा हुकूम मोडिा तर तयास स्शिा University Kolhapur.
देण्यात येईि असे स्पष्ट नमूद के िे होते.यावरून शाहू महराजाांच्या कायावत धमवस्नरपेि आस्ण स्ियाांच्या प्रतीचा page 259
आदर स्पष्ट स्दसनू येतो.
साथीचा रोगाचा प्रसार बदां होण्यासाठी करवीर सरकारांचे. ग्यास्झट २० फे ब् १८९७ काढिेिे आहे. तयाचा Rajarshi Shahu
अभ्यास के ल्यावर . सरकारने कशा पध्दतीने महामारी मध्ये कायव करावे याांचा उत्तम नमनू ा आपणास स्दसनू Chhatrapati papers
येतो. करोंना काळात र्ारतातीि झािेिा सावळा गोंधळ आस्ण शाहू महाराजणी कशा पध्दतीने शासकीय Volume II (1894-1900
यांत्राांना वापरिी आयहे ही स्दसनू येते. A.D.) Edited by
Dr.Vilas Sangave. 2012
published by Shahu
Research Centre, Shivaji
University Kolhapur.
page २६८-२७०
३० सप्टेंबर १८९८ जाहीरनामा - करवीर सस्ां थाना कडून कॅ म्प साठी के िे स्नयम .. प्रशासकीय यत्रां ाांना कशी Rajarshi Shahu
हातळावी व स्नयम कसे अससवे याचां े उत्तम नमनू ा. Chhatrapati papers
Volume II (1894-1900
A.D.) Edited by
Dr.Vilas Sangave. 2012
published by Shahu
Research Centre, Shivaji
 University Kolhapur.
page- २९४-२९५
९ स्डसेंबर १८९८ प्िेग सांबांधाांचे स्नयम व रोगजांतनू नाशक उपायची योजना सांदर्ावत काढिेिा जाहीरनामा – Rajarshi Shahu
दरबार सजवन इिाका करवीर जॉजव स्सकिेर याांनी ही स्नयम के िे होते. समयाांनी माणसािा महामारीची र्ीती Chhatrapati papers
वाटणार नाही आस्ण ते सवव गोष्टी व्यवस्स्थत स्नयोजन करतीय आशा समजेि आशा र्ार्ेतीि स्नयम Volume II (1894-1900
पास्हल्यातां र . सरकारने आशा सवां ेदनशीि काळात िोकाना आरोग्याचे प्रश्न कसे हताळावे याचां ा उत्तम नमनू ा A.D.) Edited by
म्हणजे ही जाहीरनामा होय. .. करोंना काळात रोगाच्या बाबतीत असेििी अपरु ी मास्हतीमळ ु े आस्ण अनाठाई Dr.Vilas Sangave. 2012
र्ीतीमळु े काय झािे याांचे आपण सवव सािीदार आहोत. परांतु १०० वर्ाांपवू ी कोणताही के अर फांड नसताना published by Shahu
करवीर सरकार कशा प्रकारे कायव करत होते याची कल्पना येईि. Research Centre, Shivaji
University Kolhapur.
Page- २९८-३००.
करोंना काळात मांस्दरे उघडावी तयासाठी सरकारवर दबाव टाकिा जात होता आस्ण सरकार सद्ध ु ा हतबि Rajarshi Shahu
होताना आपल्यािा स्दसत होते. परांतु प्िेगच्या महामारी वेळी करवीर सांस्थानाने ७ जानेवारी १८९९ काढिेिा Chhatrapati papers
जाहीरनामा मध्ये जवळपास २० गावातीि जत्रा, उरूस वर बांदी घातिी होती आयणी तयाच बरोबर कोणतेही Volume II (1894-1900
धस्मवक कृ ती करण्यास बधां न घातिी होती. या जाहीरनाम्यात गावाचां ी नावे , यात्रा आस्ण तारखाची यादीच A.D.) Edited by
जोडिेिी आहे. कोणताही धमावचा मि ु ायजा ठे विेिा स्दसतां नाही. आधी िोकाचां े आरोग्य नतां र धमव हा स्वचार Dr.Vilas Sangave. 2012
धमवस्नरपेस्ित प्रशासनाचे उत्तम उदाहरण आहे. published by Shahu
Research Centre, Shivaji
University Kolhapur.
page ३१०-३११
प्िेग वरती शहरात योग्य देखरे ख व्हवी म्हणनू २६ आगस्ट १८९९ िा करवीर शहराचे २८ वेगवेगळ्या ब्िॉक Rajarshi Shahu
मध्ये स्वर्ागणी करून तयावर देखेरेख ठे वणे साठी अस्धकारी नेमिे होते. उदय. माांगवड्याचा ब्िॉक –रे ल्वे Chhatrapati papers
स्टेशन नजीक मी. दत्त कृ ष्णा पेंढारकर , फौजदार , शहर करवीर याचां ेवर जबाबदारी देण्यात आिी होती. Volume II (1894-1900
महामारीच्या वेळी शहरात आरोग्य सेवाांचे स्नयोजन करावे कसे याांचे उत्तम उदाहरण म्हणजे सदरचा जाहीरनामा A.D.) Edited by
नाहे. Dr.Vilas Sangave. 2012
published by Shahu
Research Centre, Shivaji
University Kolhapur.
page ३१८-३२२
२ जानेवारी १९०० रोजी करवीर सांस्थाने कधिेल्या प्िेग महामारी वेळी शहर खािी करण्यासाठी स्नयम के िे Rajarshi Shahu
होते. ते स्नयम करत असताना अस्तशय सांवेदांशीि वेळी करवीरच्या नागररकाांच्या पररस्स्थचा स्वचार शाहू Chhatrapati papers
महाराज करताना स्दसतात ,म्हणनू या स्नयमातीि Volume II (1894-1900
६. मध्ये अतयतां गरीबमळु े ज्यास झोपड्या बाधां ण्याची शस्ि नसेि, तयानां प्िेग कस्मशनर याचां ा दाखिा A.D.) Edited by
दाखवल्यावर तयाांना सास्हतय मोफत स्दिे जाईि अशी तरतदू के िी होती. Dr.Vilas Sangave. 2012
. स्नयम ७. तसेच ज्या मजरू दार िोकणस उदरस्नवावहासाठी रोज मजरु रच के िी पास्हजे तयाांच्या साठी कळांबे published by Shahu
तिावर सरकाराांकडून झोपड्या बाांधण्यात येत आहेत तेथे राहून तिावाच्या ररिीफ कामस्गरीवर तयानां मजरु ी Research Centre, Shivaji
स्मळे ि, अशी तजवीज करण्यात आिी आहे. University Kolhapur.
आजच्या काळात करोंनाच्या काळात श्रीमांतासाथी स्वमाने वापरिी आस्ण मजरू हजारो स्किोमीटर चाित page ३६०-३६१
आपापल्या घरी जात होता.. यावरून स्पष्ट होते की शाहू महाराज स्कती महान होते.
करवीर सांस्थानातीि फॉरे स्ट अस्फसर याांनी प्िेग काळात गावाच्या बाहेर राहणेसाठी झोपडी बाांधण्यासाठी Rajarshi Shahu
जांगिातीि करवी , िाकडे उपिब्ध करून स्दिी होती. यावरून िोकाांच्या गरजा ओळखनू पयावयी व्यवस्था Chhatrapati papers
आशा काळात उपिब्ध करून देणे ही खपू महतवाचे आहे. Volume II (1894-1900
A.D.) Edited by
Dr.Vilas Sangave. 2012
 published by Shahu
Research Centre, Shivaji
University Kolhapur.
page ३६२
प्िेग मळ ू े िोक गावसोडून गावाच्या बाहेर रहात होती . तयादरम्यान गावातीि घरे स्डसीनफे क्ट करण्यासदां र्ावत Rajarshi Shahu
२२ जानेवारी १९०० मध्ये जाहीरनामा काढिा होता. याही जाहीरनाम्यात िोकानां ा समजेि उमजेि आशा Chhatrapati papers
र्ार्ेत स्डसीनफे कशन कसे करावे याांचे मागवदशवन के िे आपणास स्दसहून नयेते. यासाथी करवीर सांस्थानात Volume II (1894-1900
यांत्राांना उर्ही के िी होती. A.D.) Edited by
Dr.Vilas Sangave. 2012
published by Shahu
Research Centre, Shivaji
University Kolhapur.
Page- ३६९-३७१
कृ ष्णाबाई डॉक्टर होण्याच्या आधीपासनू च शाहू महाराजाांचे िि स्ियाांच्या आरोग्याकडे होते. स्कतयेक स्िया शाहू महाराज आस्ण
या बाळांतपणात दगावतात, हे तयानां ी पास्हिे होते. तयामळ
ु े च तयानी १८९७ मध्ये ‘प्रसस्ू तस्वधा’ या डॉ. स्वष्णु साववजस्नक आरोग, डॉ.
गोपाळ आपटे स्िस्खत पस्ु तकाची जास्हरात कोल्हापरू सांस्थानात के िी होती. आस्ण तयामध्ये म्हटिे होते की , देरकुमार अस्हरे , स्मळून सारया
‘प्रतयेक गृहस्थाश्रमी िोकाांनी वनदान एक वेळ तरी पस्ु क वाचनू ठे वावे हे बरे ; कारण कुटुांबी मनष्ु यास याची जणी-मे २०२३
हमेशा जरूर आहेच.’ सोबतच, स्िया आपिी द:ु खे, आजारपण, प्रसवू तच्या वेदना परुु र् डॉक्टराांना साांगत
नाहीत आस्ण तयात मृतयमु ख ु ी पडतात. यावर काहीतरी उपाय करून िीयाांना यातनू वाचवविे पास्हजे, असे
शाहू महाराजाांना वाटिे. म्हणनू , तयानां ी आपल्या अल्बटव एडवणव मेमोररयि हॉस्स्पटिमध्ये िी डॉक्टरची
नेमणक ू करायची ठरविे. तया काळात िी डॉक्टर नव्हतया तयावेळी डॉ. आनदां ीबाई जोशी याचां ी मास्हती शाहू
महाराजाांना कळािी. स्बकट आयरथीक पररस्स्थस्तमुळे डॉ. आनांदीबाईकडे ां र्ारतात परत येण्यासाठीचे पैसेही
नव्ते. तयावेळी, शाहू महाराजानां ी तयानां ा आस्थवक मदत आस्ण र्ारतात परत येण्यासाठीचे स्तकीटही पाठविे.
हॉस्स्पटि मध्ये स्वतांत्र िीस्वर्ाग काढू न तयाची जबाबदरी डॉ. आनांदीबाईकडेां देण्याचे शाहू महाराजाांनी ठरविे
होते आस्ण तसे पत्र तयाांना पाठविे होते. परांत,ु मांबु ईत आल्यावर डॉ. आनांदीबाईचा ां आजार स्वकोपािा गेिा
आस्ण तयाांचे स्नधन झािे. पढु े कृ ष्णाबाई के वळकर याांच्या माध्यमातनू शाहू महराजाांनी स्ियाांच्या साठी स्वर्ाग
सरू
ु के िा
प्िेगची िागण झािेल्या रुग्णावां र उपचार करण्यासाठी कोल्हापरू च्या कोटातीथव र्ागात हॉस्स्पटि उर्ारण्यात कोरोना व्हायरसच्या
आिां होतां. प्िेगवर कोणतांही और्ध उपिब्ध नव्हतां आस्ण प्रस्तबांधातमक िशीचाही शोध िागायचा होता. काळात शाहू महाराजांकडून
शाहू महाराज स्वतः होस्मओपॅथीचे और्धोपचार घेत. होस्मओपॅथीमध्ये प्िेगवर उपचार असल्याची मास्हती काय र्शकण्यासारखं आहे?
कळताच शाहूनां ी साववजस्नक दवाखाना काढिा. तो देशातिा पस्हिा साववजस्नक होस्मओपॅथी दवाखाना ठरिा. प्राजिा धळ
ु प, बीबीसी मराठी,
6 मे 2020
कोल्हापरू मध्ये प्रस्तबधां ातमक (Preventive) उपाय योजल्यामळ
ु े इतर शहराच्ां या मानाने कमी हानी झािी. शाहू
महाराजाांचे स्शिक सर स्टुअटव स्मटफोडव फ्रेजर याांना यास्वर्यीच्या बातम्या कळल्यानांतर तयाांनी शाहूनां ा
कौतक ु ाचां पत्र स्िस्हिां- 'I am gratified to read in the papers how highly your subjects
appreciate your personal excursions in the matter of plague and famine. Stick to it,
maharaja, this is the time to show what a man is made of'
स्मरज स्मशनच्या हॉस्स्पटिमसाठी शाहू महाराजाांनी अनेक देणग्या स्दल्या. आज स्मरज मेस्डकि हब बनिांय. र्मशनऱयाचं ा र्िरोध
तयाचा पाया स्मरज स्मशन हॉस्स्पटिच्या माध्यमातनू डॉ. वानिेस याांनी घातिा होता. हे काम करत असताना डािलनू शाहू महाराजांनी
डॉ वानिेस याांच्या पाठीशी शाहू महाराज सदैव खांबीरपणे उर्े रास्हिे. या मैत्रीच्या जोडगोळीमळ ु े च स्मरजेत लािलं डॉक्टर र्मत्राचं लग्न
आजचां मेस्डकि स्वश्व उर्ां रास्हिांय. byप्रसाद माळी, June 26,
2021
महाराजाचां ी इच्छा होती की डॉ. वानिेस यानां ी कोल्हापरु ात याव.ां डॉक्टराांनी आपल्या दरबारी सजवन व्हावां अशी
इच्छा शाहू महाराजाांनी व्यि के िी होती. पण, या र्ल्या माणसाने अगदी शाहूमहाजाांचा आदर ठे वत फि
दीनदबु ळ्याांची सेवा करता यावी यासाठी दरबारी सजवन होण्याचां नाकारिां.
यावर शाहू महाराज नाराज झािे नाहीत. उिट तयाांना तयाच्ां या स्मत्राचा आणखी अस्र्मान वाटू िागिा. सवव
सख
ु ां पायाशी िोळण घाित असताना ते नाकारणां आस्ण जनसेवा पतकरणां हे कुणी देवमाणसू च करू शकतो.
डॉ. वानिेस यानां ी कोल्हापरू साठी काहीतरी करावां असां सतत महाराजानां ा वाटत होतां. कोल्हापरु ात ही चागां िां
हॉस्स्पटि सरुु करण्याची स्वनतां ी महाराजाांनी डॉ. वानिेस यानां ा के िी. यासाठी महाराजाांनी कोल्हापरु ातल्या
कावळा नाका इथां असणारां स्मिटरी हॉस्स्पटि, स्तथिा बांगिा आस्ण १३ एकराांची जागा डॉ. वानिेस याांना
हॉस्स्पटिसाठी स्दिी. स्शवाय हॉस्स्पटि उर्ारणीसाठी १३ हजाराांची रक्कम ही स्दिी.
स्तथां हॉस्स्पटिची उर्ारणी झािी आस्ण तयािा शाहू महाराजाांनी डॉक्टराांची स्दवांगत पतनी याांचां ‘मेरी वानिेस’
असां नाव स्दिां. अशा पद्धतीने शाहू महाराजाांनी आपल्या स्मत्राच्या पस्हल्या पतनीच्या नावाने एक स्मारकच
बनविां. आजही ‘मेरी वानिेस’ हॉस्स्पटि शाहू महाराज आस्ण डॉ. वानिेस याांच्या मैत्रीची आठवण करुन
देतां.