Jakie właściwości ma prąd przemienny?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Jakie właściwości ma prąd przemienny?

Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:

h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

Czy to nie ciekawe?

Z prądem przemiennym masz do czynienia na co dzień. Napięcie sieciowe doprowadzone
do gniazdek i kontaktów w Twoim domu jest napięciem przemiennym wytworzonym przez
generator w elektrowni.

Gdy zamkniesz obwód, naciskając przełącznik kontaktu lub przycisk w czajniku włączonym
do gniazdka, to w urządzeniu odbiorczym (np. lampce, czajniku) popłynie prąd
przemienny.
Rys. a. Przykładowe elementy obwodu prądu przemiennego.
Źródło: dostępny w internecie: h ps://pixabay.com/photos/power-plant-ruskin-fl-florida-815799/ [dostęp 8.06.2023],
h ps://www.pexels.com/photo/hanging-light-bulb-132340/ [dostęp 8.06.2023], h ps://pixabay.com/photos/power-outlet-plug-
electricity-5666/ [dostęp 8.06.2023], h ps://pixabay.com/photos/switch-on-off-switch-light-wall-1890021/ [dostęp 8.06.2023].

Prąd przemienny ma całkiem odmienny charakter niż prąd stały, którego źródłem jest na
przykład bateria. Ładunki nie płyną w obwodzie takiego prądu „na okrągło” wzdłuż
przewodnika i przez źródło napięcia. W obwodzie prądu przemiennego ładunki wykonują
drgania harmoniczne. Dlaczego? Czy taki prąd może wykonywać pracę? Na te pytania
znajdziesz odpowiedź w tym e‐materiale.
Twoje cele

W tym e‐materiale:
zapoznasz się z pojęciem napięcia skutecznego,
dowiesz się, jak powstaje prąd przemienny,
opiszesz różnice między prądem przemiennym i stałym,
przeanalizujesz właściwości funkcji opisującej zależność napięcia przemiennego od
czasu,
zapoznasz się z podstawowym zagrożeniem związanym z użytkowaniem domowej
instalacji elektrycznej,
objaśnisz zasadę bezpiecznego wykrywania tzw. przewodu gorącego w domowej
instalacji elektrycznej.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Prąd przemienny wytwarzany jest za pomocą generatora synchronicznego, czyli takiego
rodzaju prądnicy, w którym obracającą się częścią (wirnikiem) jest źródło pola
magnetycznego (zobacz Rys. 1.).

Rys. 1. Schemat generatora synchronicznego.

Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:
h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

Napięcie wytworzone w ramce zależy od czasu. Zależność ma postać:

U (t) = Umax ⋅ sin (ωt),

ω
gdzie jest prędkością kątową obracającego się wirnika i jednocześnie częstością zmian
napięcia; maksymalna wartość napięcia max = U nBSω
, gdzie jest liczbą zwojów n
w uzwojeniu generatora, B – wartością indukcji zastosowanego pola magnetycznego, S –
jest polem powierzchni rozpiętej na pojedynczym zwoju.

Natężenie prądu będzie też miało taki sam charakter:

I (t) = Imax ⋅ sin (ωt),

 I
gdzie max = R
U
max . Skorzystaliśmy tu z prawa Ohma, przypisując obwodowi całkowity opór

R. Pominęliśmy przy tym zjawisko samoindukcji, o którym możesz przeczytać w e‐materiale

„Czym jest zjawisko samoindukcji?”.

Zależność natężenia prądu przemiennego od czasu przedstawiona jest na Rys. 2.

Rys. 2. Wykres zależności natężenia prądu od czasu ( ) It

Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:
h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

Częstość kołowa (kątowa) powiązana jest z częstotliwością w następujący sposób:

f = 2ωπ .

W Europie napięcie sieciowe musi spełniać ściśle określone normy: częstotliwość zmian
napięcia f = 50 Hz, natomiast maksymalna wartość napięcia Umax = 325 V.
Jeśli w opisany sposób – sinusoidalnie zmienia się w czasie napięcie na końcach
przewodnika, to w identyczny sposób będzie zmieniało się natężenie pola elektrycznego E
wewnątrz tego przewodnika (te wielkości są do siebie wprost proporcjonalne).
W konsekwencji, tak samo będzie zmieniała się siła działająca na ładunki wewnątrz
przewodnika, w szczególności na posiadające swobodę ruchu elektrony swobodne. Będzie
ona wymuszała drgania harmoniczne tych ładunków. Elektrony będą drgały z tą samą
częstotliwością, co siła elektryczna wymuszająca te drgania.

Tak więc, pod wpływem przemiennego pola elektrycznego elektrony drgają – poruszają się
t
w ciągu czasu = T2 w jedną stronę i w następnym półokresie w drugą stronę. Zmiana
kierunku ruchu odbywa się co 0,01 s!
 T 1 1
t= = = = 0, 01 s.
2 2f 100
1
s

Warto być może wyjaśnić tutaj jeszcze jedną kwestię. Czy w gniazdku elektrycznym zawsze
płynie prąd? Zdecydowanie nie! Gniazdko elektryczne jest tylko źródłem napięcia. Póki nie
zamkniesz obwodu, nie połączysz obu „dziurek”, włączając jakiś odbiornik energii
elektrycznej np. opornik (żelazko, grzałka), to nie ma mowy o przepływie prądu.

Gniazdko ma dwa otworki – zaciski, do których doprowadzone są biegnące w ścianie

przewody. A biegną one od transformatora, a przedtem od generatora w elektrowni. Jeden
przewód jest przewodem zerowym, ma potencjał zero. Jeśli do zacisku zerowego przyłożysz
wskaźnik napięcia tzw. próbówkę (zobacz Rys. 3.), to nie zaświeci. Drugi zacisk jest
połączony z przewodem fazowym generatora (tak zwanym przewodem gorącym). Nie
wolno go pod żadnym pozorem dotykać bezpośrednio, bo wtedy między ciałem ludzkim
połączonym z ziemią (o zerowym potencjale) a przewodem fazowym pojawi się napięcie
przemienne i przez człowieka popłynie prąd, co grozi porażeniem a nawet śmiercią. Jeśli
umieszczasz próbówkę w zacisku fazowym, to również zamykasz obwód, ale nic Ci nie
grozi, ponieważ prąd, który przez Ciebie płynie jest bardzo mały (poniżej 30 μA).

Rys. 3. Tak zwana próbówka – wskaźnik napięcia

Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:
h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

Wewnątrz próbówki znajduje się neonówka. Jeden jej styk połączony jest z metalową
końcówką, którą wkładasz do otworu gniazdka, a drugi styk neonówki połączony jest
poprzez kilkumegaomowy opornik z metalową końcówką na główce wskaźnika oraz
z metalową skuwką (Rys. 4.). Tych przewodzących części dotykamy i mają one wraz
z naszym ciałem potencjał zerowy. Przyłożenie zmiennego potencjału do drugiego styku
neonówki powoduje powstanie na końcach neonówki zmiennego napięcia i przepływ
prądu widoczny w postaci świecenia (zobacz Rys. 5.).
Rys. 4. Schemat wskaźnika napięcia - próbówki.
Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:
h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

Rys. 4. W tej próbówce świeci neonówka

Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:
h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

Czy prąd przemienny wykonuje pracę? Oczywiście. Chociaż moc prądu przemiennego nie
jest stała. Przypomnijmy, że moc powiązana jest z napięciem następująco: P = UR . Wobec
2

tego, ze względu na zmienność napięcia w czasie, występuje zmienność mocy w czasie.

Wprowadza się pożyteczne pojęcie napięcia skutecznego Usk , które definiuje się jako takie
napięcie źródła prądu stałego, aby zasilane nim urządzenie (np. żelazko) działało tak, jak
przy danym napięciu przemiennym. W naszym europejskim standardzie, gdzie maksymalne
napięcie sieciowe Umax = 325 V, napięcie skuteczne wynosi 230 V, bowiem Usk =
Umax .
√2
Więcej o napięciu skutecznym dowiesz się z e‐materiału „Jak obliczyć napięcie i natężenie
skuteczne dla przebiegu sinusoidalnego”.

Słowniczek
Zjawisko indukcji elektromagnetycznej

(ang. electromagnetic induction) wytwarzanie prądu indukcyjnego (SEM indukcji)

w obwodzie zamkniętym podczas zmiany strumienia pola magnetycznego
przechodzącego przez ten obwód.
Moc elektryczna, P, jednostka: W (wat)

(ang. electric power) energia elektryczna przypadająca na jednostkę czasu; tutaj: moc,
czyli energia w jednostce czasu wydzielana w oporniku.
Napięcie skuteczne

ang. effective voltage) dotyczy okresowo zmiennego napięcia – taka wartość napięcia
stałego, które przyłożone do danego oporu spowoduje wydzielenie się w tym oporze
takiej samej ilości energii, jak przy napięciu zmiennym.
Prądnica

(ang. alternator) urządzenie przekształcające energię mechaniczną w energię

elektryczną. Jest rodzajem maszyny elektrycznej i generatora elektrycznego.
Wytwarzanie energii elektrycznej odbywa się w prądnicach dzięki zjawisku indukcji
elektromagnetycznej.
Grafika interaktywna

Jakie właściwości posiada prąd przemienny?

Znajdziesz tutaj wykres zależności napięcia od czasu w sieci prądu przemiennego
z zaznaczonymi punktami. Gdy w nie klikniesz, wyświetli się opis wyjaśniający właściwości
zależności U(t). Prześledź wszystkie zielone punkty wzdłuż wykresu. Zauważ położenie
poziomu napięcia skutecznego.

1
8
4

3
5

6
7
2

Maksymalna wartość napięcia

Umax = 325 V

Minimalna wartość napięcia

Umin = -325 V

W ciągu 5 ms napięcie rośnie od 0 do 325 V

4
 W ciągu następnych 5 ms napięcie maleje do 0 V

W tym momencie następuje zmiana znaku napięcia

Napięcie jest ujemne, ale jego wartość bezwzględna rośnie

W ciągu następnych 5 ms wartość bezwzględna napięcia maleje do 0 V

Napięcie skuteczne
Usk = 230 V

Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:

h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.
Polecenie 1

Zastanów się, co się stanie, gdy dwie prądnice będą generować prądy niezgodne w fazie, np.
pierwsza z nich będzie wytwarzać prąd o napięciu przestawionym na powyższym wykresie,
a druga - prąd o napięciu, którego wykres jest przesunięty względem powyższego wykresu
w prawo o pół okresu?
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Uzupełnij zdanie.

W , w celu wytwarzania napięcia wykorzystywane jest zjawisko .

indukcji elektromagnetycznej generatorze wymiennego elektryzowania się ciał

silniku przemiennego fotoelektryczne stałego

Ćwiczenie 2 醙

Napięcie sieciowe (w Europie) rośnie od zera do maksymalnej wartości w ciągu czasu

 50 ms

 60 ms

 20 ms

 5 ms

Ćwiczenie 3 輸
W ciągu jednego okresu zmian napięcia, moc osiągnie maksymalną wartość

 4 razy

 20 razy

 2 razy

 1 raz
Ćwiczenie 4 輸

Wstaw tekst w odpowiednie miejsce na ilustracji.


 

okres napięcie skuteczne napięcie maksymalne podwojona amplituda

Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:

h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

Ćwiczenie 5 難
W generatorze prądu przemiennego zastosowano pole magnetyczne o indukcji = 1 T, B
n
uzwojenie o liczbie zwojów = 1000 i częstotliwość obrotów = 50 Hz. Wytworzono f
napięcie przemienne o maksymalnej wartości 325 V. Ile wynosi pole przekroju poprzecznego
pojedynczego zwoju? Odpowiedź podaj z dokładnością do czterech cyfr znaczących.

Odpowiedź: Pole przekroju poprzecznego pojedynczego zwoju ma wartość

cm 2.
Ćwiczenie 6 難
W USA istnieje inna norma dotycząca parametrów sieci energetycznej. Częstotliwość zmian
U
napięcia wynosi 60 Hz a napięcie skuteczne sk = 127 V. Jake pole przekroju poprzecznego
n
pojedynczego zwoju powinien mieć generator o liczbie zwojów = 1000 pracujący
B
z zastosowaniem pola magnetycznego = 1 T? Odpowiedź podaj z dokładnością do dwóch
cyfr znaczących.

Odpowiedź: Powinien mieć pole przekroju poprzecznego pojedynczego zwoju równe

cm 2.

Ćwiczenie 7 難
n
Cewka prądnicy samochodowej (alternatora) składa się z = 300 zwojów, każdy w kształcie
prostokąta o wymiarach 5 cm na 8 cm. Uzwojenie wykonuje 400 obrotów na minutę w polu
B
magnetycznym o indukcji = 1 T. Oblicz maksymalne napięcie wytwarzane przez ten
alternator. Wynik wpisz w okienko zaokrąglając do pełnych woltów.

Odpowiedź: V

Ćwiczenie 8 難
W obwód prądu przemiennego zasilanego prądnicą włączono neonówkę o napięciu zapłonu
U U
równym napięciu gaśnięcia z = g = 60 V. Napięcie maksymalne uzyskiwane z prądnicy
wynosi 120 V. Oblicz, przez jaką część okresu neonówka będzie świeciła. Uwaga: neonówka
świeci niezależnie od kierunku (polaryzacji) przyłożonego napięcia. Wynik w postaci ułamka
zwykłego wpisz w okienko.

Odpowiedź: / .
Dla nauczyciela

Imię i nazwisko
Nina Tomaszewska
autora:

Przedmiot: Fizyka

Temat zajęć: Jakie właściwości posiada prąd przemienny

III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy

Grupa docelowa:
i rozszerzony

Cele kształcenia – wymagania ogólne:

II. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem praw
i zależności fizycznych.

Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
4) przeprowadza obliczenia liczbowe posługując się
kalkulatorem;
7) wyodrębnia z tekstów, tabel, diagramów lub wykresów,
rysunków schematycznych lub blokowych informacje
kluczowe dla opisywanego zjawiska bądź problemu;
przedstawia te informacje w różnych postaciach.
VIII. Magnetyzm. Uczeń:
Podstawa
4) opisuje cechy prądu przemiennego.
programowa:
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
4) przeprowadza obliczenia liczbowe posługując się
kalkulatorem;
7) wyodrębnia z tekstów, tabel, diagramów lub wykresów,
rysunków schematycznych lub blokowych informacje
kluczowe dla opisywanego zjawiska bądź problemu;
przedstawia te informacje w różnych postaciach;
IX. Magnetyzm. Uczeń:
12) opisuje cechy prądu przemiennego; posługuje się pojęciem
napięcia i natężenia skutecznego; oblicza napięcie i natężenie
skuteczne dla przebiegu sinusoidalnego.
 Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2018 r.

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

Kształtowane informacji,
kompetencje kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie
kluczowe: nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.

Uczeń:

1. wyjaśni, jak powstaje prąd przemienny.

2. wytłumaczy, na czym polegają różnice między prądem
Cele operacyjne:
przemiennym i stałym.
3. narysuje wykres funkcji opisujący zależność napięcia od
czasu.
4. zdefiniuje pojęcie napięcia skutecznego.

Strategie nauczania: blended‐learning, nauczanie przez odkrywanie

Metody nauczania: wykład informacyjny wspomagany pokazem multimedialnym

Formy zajęć: praca w zespole klasowym

komputer z rzutnikiem lub tablety do dyspozycji każdego

Środki dydaktyczne:
ucznia

Materiały
niniejszy e‐materiał
pomocnicze:

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Nauczyciel zaciekawia uczniów problemem napięcia sieciowego doprowadzonego do

gniazdek i kontaktów w każdym domu. Stawia pytanie, skąd się bierze to napięcie i jaki
prąd wywołuje w urządzeniu odbiorczym. Mówi o zupełnie innym charakterze tego
prądu niż prąd stały.

Faza realizacyjna
Lekcja w pełni wykorzystuje materiał tekstowy i medialny e‐materiału. Najpierw
nauczyciel wyjaśnia, dlaczego elektrony swobodne, będące nośnikami elektryczności
w metalu, wykonują drgania. Następnie przechodzi do problemu, czy w kontakcie
płynie prąd. Mówi o wykrywaniu zacisku zerowego i fazowego w gniazdku
elektrycznym. Być może będzie można tu spożytkować praktyczną wiedzę uczniów. Na
zakończenie krótko wyjaśnia ideę napięcia skutecznego. Podsumowaniem opowieści
o właściwościach prądu przemiennego niech będzie samodzielne zapoznanie się
uczniów z grafiką interaktywną, tj. wykresem zmian napięcia przemiennego w czasie
zawierającym opis cech i zmian napięcia.

Faza podsumowująca

W fazie podsumowującej nauczyciel wraz z uczniami powinien rozwiązać zadania 3., 7.

i 8. z zestawu ćwiczeń w celu zweryfikowania wiedzy zdobytej przez uczniów.

Praca domowa

Zadania 1., 2., 4., 5. lub 6. z zastawu ćwiczeń w celu utrwalenia wiadomości.

Wskazówki
Grafikę opisującą w formie rozwiniętej (z dymkami)
metodyczne
właściwości prądu przemiennego można wydrukować
opisujące różne
w dużym formacie i powiesić w pracowni fizycznej jako
zastosowania danego
planszę – pomoc dydaktyczną.
multimedium: