Porosty – organizmy symbiotyczne

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Porosty – organizmy symbiotyczne

Porosty są organizmami składającymi się z grzybów, które żyją w symbiozie z sinicami (cyjanobakteriami)
lub zielenicami. Na zdjęciu – złotorost ścienny (Xanthoria parie na) z owocnikami.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Porosty to samożywne organizmy lądowe powstałe w wyniku zespolenia glonu (zielenicy)

lub bakterii (sinicy) z grzybem (workowcem lub podstawczakiem). Powiązanie to jest
przykładem symbiozy: grzyb dostarcza wody i soli mineralnych, a glon lub sinica –
produktów fotosyntezy. Niektóre teorie mówią jednak, że związek ten ma bardziej
niewolniczy charakter: grzyb, który może rozmnażać się płciowo, więzi glon, czerpiąc
z niego pokarm i ograniczając jego wzrost oraz uniemożliwiając mu rozmnażanie płciowe.
Ten typ współżycia nazwano helotyzmem. W niektórych systematykach porosty
traktowane są też jako grupa taksonomiczna w obrębie grzybów, tzw. grzyby lichenizujące.
Twoje cele

Wyjaśnisz, dlaczego porosty nazywane są organizmami symbiotycznymi.

Scharakteryzujesz budowę porostów.
Zdefiniujesz znaczenie porostów w określaniu stanu zanieczyszczenia środowiska
naturalnego.
Przeczytaj

Budowa

Ciało porostów ma postać plechy, która ze względu na stopień rozczłonkowania może być:
skorupiasta (np. wzorzec geograficzny Rhizocarpon geographicum), listkowata (np.
płucnica islandzka Cetraria islandica) lub krzaczkowata (różne gatunki
chrobotków Cladonia i brodaczek Usnea). Ze względu na stopień komplikacji budowy
wewnętrznej wyróżnia się plechy homeomeryczne (niewarstwowane), w których komórki
glonów rozmieszczone są w całej plesze mniej więcej równomiernie, oraz heteromeryczne
(warstwowane), w których grzyb i glon tworzą wyraźnie wyodrębnione warstwy.

Typy plech porostów: plecha niewarstwowana (u góry) i plecha warstwowana (u dołu).

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Rozmnażanie

Porosty, jako organizmy symbiotyczne, rozmnażają się wyłącznie wegetatywnie: przez

fragmentację plechy oraz za pomocą urwistków i wyrostków. Grzyb może rozmnażać się
zarówno płciowo, jak i bezpłciowo – przez zarodniki lub fragmentację
strzępek. Glon rozmnaża się tylko bezpłciowo przez podział komórki.

Urwistki (soredia) zbudowane są z komórek glonu lub sinicy oplecionych strzępkami

grzyba. Powstają w specjalnych miejscach wewnątrz plechy. Wyrostki (izydia) mają budowę
podobną do urwistków, jednak są od nich większe i powstają na powierzchni plechy.
Urwistki i wyrostki są roznoszone przez wiatr.

Wyrostki i urwistki.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Sposób życia, znaczenie w przyrodzie i gospodarce człowieka

Porosty są samożywne i mają bardzo niskie wymagania życiowe, dlatego mogą zasiedlać
tereny niedostępne dla innych organizmów (skały, wieczną zmarzlinę), stając się
organizmami pionierskimi. Wydzielają do podłoża kwasy porostowe kruszące skały, przez
co przyczyniają się do zapoczątkowywania procesów glebotwórczych.

Wykazują wysoką wrażliwość na zanieczyszczenia powietrza, co czyni je dobrymi

bioindykatorami. Specyficzna wrażliwość poszczególnych gatunków na SO2 w atmosferze
jest podstawą tzw. skali porostowej, wykorzystywanej w lichenoindykacji – metodzie
bioindykacji polegającej na określaniu stopnia zanieczyszczenia powietrza SO2 na
podstawie występowania na danym terenie określonych gatunków porostów.

Wiele gatunków porostów wykorzystywanych jest w przemyśle, np. płucnica islandzka

(Cetraria islandica) w przemyśle farmaceutycznym, mąkla tarniowa (Evernia prunastri)
w przemyśle perfumeryjnym, a orselka barwierska (Roccella tinctoria) w przemyśle
chemicznym. Niektóre gatunki są źródłem pokarmu dla wielu zwierząt, np. krusznica
jadalna (Lecanora esculenta). Będąc dominującym elementem tundry, porosty tworzą
miejsce schronienia dla drobnych zwierząt bezkręgowych.

Skala porostowa

Poniżej podano wskaźnikowe gatunki porostów występujących w Polsce. Jeśli na korze

drzew na danym terenie znajduje się np. pustułka pęcherzykowata, oznacza to, że stężenie
SO2 na tym obszarze mieści się w granicach 50–70 μg/m3 powietrza.

Strefa I

Stężenie SO2: ponad 170 μg/m 3

Charakterystyczny porost: brak porostów nadrzewnych

Strefa II

Stężenie SO2: 100–170 μg/m 3

Charakterystyczny porost: misecznica proszkowata (Lecanora conizaeoides)
Strefa III

Stężenie SO2: 70–100 μg/m 3

Charakterystyczny porost: złotorost ścienny (Xanthoria parietina)

Strefa IV

Stężenie SO2: 50–70 μg/m 3

Charakterystyczny porost: pustułka pęcherzykowata (Hypogymnia physodes)
Strefa V

Stężenie SO2: 40–50 μg/m 3

Charakterystyczny porost: mąklik otrębiasty (Pseudevernia furfuracea)

Strefa VI

Stężenie SO2: 30–40 μg/m 3

Charakterystyczny porost: brodaczka zwyczajna (Usnea filipendula)
 Strefa VII

Stężenie SO2: poniżej 30 μg/m 3

Charakterystyczny porost: granicznik płucnik (Lobaria pulmonaria)

Źródło: Bernd Haynold, Jerzy Opioła, wikipedia.org, licencja: CC BY-SA 4.0.

Słownik
bioindykator
organizm o wąskiej amplitudzie ekologicznej, wrażliwy na nadmiar lub brak określonego
składnika w siedlisku lub zdolny do akumulowania substancji toksycznej
fragmentacja plechy

rodzaj rozmnażania wegetatywnego, polegający na odłączeniu się części organizmu

macierzystego i odtworzeniu nowego organizmu na drodze regeneracji
glony

sztucznie wyróżniona grupa fotosyntetyzujących, prokariotycznych (bez

wyodrębnionego jądra komórkowego) sinic oraz zielenic, brunatnic i krasnorostów
(glony eukariotyczne z wyraźnym jądrem komórkowym); glony nie stanowią jednostki
taksonomicznej
kwasy porostowe

specyficzne substancje chemiczne wytwarzane przez porosty, wśród których są

pochodne kwasów tłuszczowych i fenoli
organizmy pionierskie

pierwsze gatunki zasiedlające obszar abiotyczny, zdolne do samodzielnego życia,

niezależnie od innych organizmów; zwykle są to glony, porosty, mchy
plecha

wielokomórkowe lub komórczakowe (komórczak – wielojądrowy organizm

jednokomórkowy) ciało, w budowie zewnętrznej niezróżnicowane na organy – korzeń,
łodygę i liście, a w budowie wewnętrznej na tkanki; o różnym, przeważnie niewielkim,
stopniu organizacji morfologicznej i anatomicznej
skala porostowa

sposób oceny poziomu zanieczyszczenia powietrza na danym terenie za pomocą

obserwacji typów plech porostów obecnych na korze drzew liściastych
urwistki (soredia)

wytwory plechy porostów, w których komórki glonów otoczone strzępkami grzyba; służą
do rozmnażania wegetatywnego; powstają w określonych miejscach wewnątrz plechy
(soraliach) i są uwalniane poprzez pękanie górnej warstwy korowej
wyrostki (izydia)

wytwory będącę małymi fragmentami plech, które służą do rozmnażania wegetatywnego

(fragmentacja plechy porostów); są zbudowane ze strzępek grzyba i komórek glonów
otoczonych warstwą korową; powstają na powierzchni plechy poprzez jej uwypuklenie
i oderwanie
Film

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1GsARQfY3F7B

W ogrodzie botanicznym rozmawiamy z profesorem Wiesławem Fałtynowiczem z Uniwersytetu
Wrocławskiego. Porosty – organizmy symbiotyczne.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film przedstawia wywiad z profesorem Wiesławem Fałtynowiczem z Uniwersytetu

Wrocławskiego na temat porostów, czyli organizmów symbiotycznych.

Polecenie 1

Obejrzyj film i wyjaśnij, dlaczego porosty nazywa się organizmami wskaźnikowymi.

Polecenie 2
Odpowiedz na pytania:

Jakie organizmy budują porosty i na czym polega ich zależność?

Jakie typy plech występują u porostów?

Jakie znaczenie dla porostów ma duża ilość związków siarki w środowiskach miejskich?

Polecenie 3

Wyjaśnij, dlaczego porost tarczownica bruzdkowana (Parmelia sulcata Taylor) nie występował
20 lat temu we Wrocławiu.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1

Przyporządkuj porostom typy plechy. 輸

listkowata skorupiasta krzaczkowata

Źródło: Jerzy Opioła, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 2 輸

Przyporządkuj określenia plechy do odpowiadających im cech.

homeomeryczne zbudowane z wielu komórek

zbudowane z komórki o wielu jądrach

wielokomórkowe
komórkowych

niewarstwowane, w których komórki

komórczakowe glonów i strzępki grzyba są rozłożone
równomiernie

warstwowane, w których komórki

heteromeryczne glonów i strzępki grzyba tworzą
oddzielne warstwy
Ćwiczenie 3

Wstaw opisy w odpowiednie miejsce na ilustracji. 醙

warstwa korowa dolna chwytniki warstwa korowa górna warstwa glonowa

warstwa rdzeniowa

Budowa porostu o plesze heteromerycznej.

Źródło: domena publiczna.

Ćwiczenie 4 醙

Zaznacz, o czym świadczy występowanie plech pustułki pęcherzykowatej (Hypogymnia

psysodes) oraz tarczownicy bruzdkowanej (Parmelia sulcata) w centrum dużego miasta?

Nie można określić poziomu zanieczyszczenia powietrza jedynie na podstawie


obserwacji występowania tych dwóch gatunków.

 Zanieczyszczenie powietrza w tym miejscu jest umiarkowane (50–70 μg/m 3 SO2).

 Zanieczyszczenie powietrza w tej okolicy jest bardzo duże (150–170 μg/m 3 SO2).

 Powietrze w tym mieście jest wyjątkowo czyste (poniżej 30 μg/m 3 SO2).

 Ćwiczenie 5 醙

Zaznacz wszystkie sposoby rozmnażania się porostów.

 wytwarzanie wyrostków

 gametangiogamia

 somatogamia

 wytwarzanie gamet

 pączkowanie

 fragmentacja plechy

 wytwarzanie urwistków

Ćwiczenie 6 醙

Zaznacz, czy podane stwierdzenia są prawdziwe, czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Porosty są dobrymi bioindykatorami, ponieważ mają
 
bardzo szeroki zakres tolerancji warunków środowiska.

Skala porostowa służy do określania czystości powietrza

 
pod względem zawartości dwutlenku węgla.
W skali porostowej wyróżnia się poszczególne strefy, przy
czym strefa siódma oznacza najczystsze powietrze,  
a strefa pierwsza – najbardziej zanieczyszczone.

Tekst do ćwiczeń nr 7 i 8:

Zależność pomiędzy organizmami budującymi porosty była wyjaśniana na różne sposoby.

Jeden z nich – teoria symbiozy mutualistycznej – przemawia za tym, że współżycie glonu
i grzyba jest korzystne dla obydwu w takim samym stopniu: grzyb zapewnia schronienie
oraz dostarcza wody i soli mineralnych, a glon udziela źródła energii w postaci cukru
produkowanego w procesie fotosyntezy. Teoria symbiozy antagonistycznej natomiast
zakłada, że grzyb dominuje nad glonem, uniemożliwiając mu wytworzenie organów
generatywnych i samodzielny rozwój oraz stymulując go do przeprowadzania fotosyntezy
z wydzielaniem kwasu askorbinowego i innych związków, pobierając jej produkty. Ponadto
niektórzy sugerują, że symbioza antagonistyczna mogłaby przybierać formę pasożytnictwa,
w którym wnikanie ssawek grzyba do wnętrza komórek glonu powoduje ich śmierć.

Ćwiczenie 7 難
Na podstawie tekstu porównaj symbiozy mutualistyczną i antagonistyczną i wskaż ten typ,
który jest korzystniejszy dla glonów. Odpowiedź uzasadnij dwoma argumentami.

Ćwiczenie 8 難
Wyjaśnij, w jaki sposób dostarczenie kwasu askorbinowego do badanego porostu mogłoby
wpłynąć na wzrost strzępek grzyba.
Dla nauczyciela

Autor: Agnieszka Pieszalska

Przedmiot: biologia

Temat: Porosty – organizmy symbiotyczne

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

VII. Grzyby. Uczeń:

4) przedstawia porosty jako organizmy symbiotyczne i wyjaśnia ich rolę jako

organizmów wskaźnikowych;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
kompetencje osobiste, społeczne w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje cyfrowe.

Cele operacyjne:
Uczeń:

wyjaśnia, dlaczego porosty nazywane są organizmami symbiotycznymi;

charakteryzuje budowę porostów;
definiuje znaczenie porostów w życiu człowieka.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

z użyciem komputera;
ćwiczenia interaktywne;
 praca z filmem;
tworzenie plakatu;
analiza tekstu źródłowego.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
telefony z dostępem do internetu;
cztery arkusze papieru A1, flamastry.

Przebieg zajęć

Faza wstępna:

1. Nauczyciel prosi uczniów o zapoznanie się z sekcją „Wprowadzenie” w e‐materiale.

2. Nauczyciel wyświetla na tablicy interaktywnej lub za pomocą rzutnika film, w celu
wzbudzenia zaciekawienia uczniów tematem. Następnie uczniowie odpowiadają na
polecenia nr 1 i 2.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie zapoznają się z treściami w sekcji „Przeczytaj”.

2. Nauczyciel dzieli uczniów na cztery grupy, w których mają za zadanie pracować
z odpowiednimi fragmentami e‐materiału:

grupa I – budowa porostów;

grupa II – rozmnażanie porostów;
grupa III – sposób życia, znaczenie w przyrodzie i gospodarce;
grupa IV – skala porostowa.

Nauczyciel rozdaje grupom arkusze papieru A1 i flamastry. Uczniowie w zespołach

przygotowują plakaty.

3. Liderzy grup, zaczynając od grupy I, podchodzą do tablicy, zawieszają swój plakat

i omawiają go. Nauczyciel w razie potrzeby uzupełnia informacje uczniów.
4. Uczniowie dobierają się w pary i wykonują ćwiczenie nr 7 (w którym mają za zadanie –
na podstawie przedstawionego tekstu – porównać symbiozę mutualistyczną
 i antagonistyczną oraz wskazać typ, który jest korzystniejszy dla glonów) w sekcji
„Sprawdź się”. Następnie konsultują swoje rozwiązania z inną parą uczniów i ustalają
jedną wersję odpowiedzi. Wybrane osoby przedstawiają rozwiązanie na forum klasy.

Faza podsumowująca

1. Uczniowie odpowiadają na pytania podsumowujące lekcję:

Dlaczego porosty są organizmami symbiotycznymi?

Jak są zbudowane porosty?
Jaką rolę odgrywają porosty w gospodarce i życiu człowieka?

Praca domowa

1. Wykonaj ćwiczenia od 1 do 6 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Jane B. Reece i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Dom Wydawniczy
REBIS, Poznań 2021.
„Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo
Zielona Sowa, Kraków 2006.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania filmu

Uczniowie zapoznają się z filmem i przygotowują do niego pytania. Następnie zadają je sobie
nawzajem, sprawdzając stopień przyswojenia jego treści.