Robert AnheggerOsmanlda - Madencilik - CILT - I

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.
net/publication/356915398
Osmanlı İmparatorluğunda Madenler ve Madencilik: Osmanlı'nın Avrupa

Toprakları: Cilt-1 Robert Anhegger, 1943
Book · December 2021
CITATIONS READS
0 268
2 authors:
Talat Havzoğlu Yahya Ciftci

General Directorate of Mineral Research and Exploration of Turkey
143 PUBLICATIONS 281 CITATIONS
18 PUBLICATIONS 29 CITATIONS
SEE PROFILE
SEE PROFILE
All content following this page was uploaded by Yahya Ciftci on 03 June 2022.
The user has requested enhancement of the downloaded file.

OSMANLI İMPARATORLUĞUNDA
MADENLER VE MADENCİLİK
(BEITRAEGE ZUR GESCHICHTE DES
BERGBAUS IM OSMANISCHEN REICH)
ROBERT ANHEGGER
İSTANBUL, 1943
OSMANLI İMPARATORLUĞUNDA MADENLER VE MADENCİLİK: Robert Anhegger , 1943.
Çevirenler: Talat Havzoğlu & Yahya Çiftçi
OSMANLI İMPARATORLUĞUNDA MADENLER

VE MADENCİLİK
(Beitraege zur Geschichte des Bergbaus im

Osmanischen Reich)
I. Osmanlı’nın Avrupa Toprakları, Cilt, 1
Yazar: Robert Anhegger
İstanbul Yayınları No:2
Yayınlayanlar: Robert Anhegger, Walter Ruben, Andreas

Tietze
(İstanbul, 1943)
Almanca Aslından Çevirenler:
Talat Havzoğlu, Yahya Çiftçi
Ankara, 2022
1
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER .............................................................................................. 2
ÇEVİRENLERİN ÖNSÖZÜ ............................................................................ 5
YAZARIN ÖNSÖZÜ ...................................................................................... 6
AÇIKLAMALAR ............................................................................................ 7
I. GİRİŞ ...................................................................................................... 8
1. Madenciliğin hukuksal temeli ve ön koşulları ...................................... 8
Şer’iat ve Madencilik: ............................................................................. 8
Madenciliğin tarihsel ön koşulları: ....................................................... 12
Devletin Madencilik Yasası: ................................................................. 14
1536 yılı madencilik yasasının çıkarılması (I numaralı yasa): ............... 17
Hüseyin Hazerfan’ın Derlemeleri (II. Yasa) ........................................... 24
1751 yılı, el yazması (III. Yasa). ............................................................ 25
2. Madenciliğin Yönetimi....................................................................... 28
Mukata’a Sistemi: ................................................................................ 28
Genel Olarak Madenciliğin Yönetimi .................................................... 31
I ve III numaralı yasalara ve DEFTER e göre devletin idaresi ................ 35
DEFTER. ............................................................................................. 41
Maden Ocağı Yazıcısı: .......................................................................... 42
Urbar’lar:............................................................................................. 42
HUTMAN: Usta Başı ............................................................................ 43
Şafar (): ............................................................................................... 45
Yarar ve mutemet adamlar, elçi. .......................................................... 46
Haddane personeli: .............................................................................. 46
Amil: ................................................................................................... 47
Maden Ocaklarının Korunması ............................................................ 49
3- 1536 () Yılı Madencilik Yasasına Göre Maden Ocaklarının İşletilmesi. 50
Bir maden ocağının açılması ve çalıştırılmaması durumunda
kaybedilmesi ....................................................................................... 50
Maden Ocaklarının Kendi Aralarındaki İlişkilerin Değerlendirilmesi ..... 54
Galeri Sürme Hakkı: ............................................................................ 54
Su Basması ve Maden Ocaklarının İklimden Etkilenmesi: .................... 55
Maden Ocağı Hisseleri ......................................................................... 55
Maden Ocakları ve Kazı Çalışmaları ..................................................... 58
2
Tımar Sistemi ...................................................................................... 59

Otkup Antlaşması:............................................................................... 60
Ucen Antlaşması: ................................................................................ 60
Rabota:................................................................................................ 61
Zayl ve Zelerbos: .................................................................................. 61
Devletin Maden Ocaklarına Sahip Olması: ........................................... 62
4. Devletin Gümüş Madenciliğindeki Resmi Politikası ve Gümüş’ün
İşlenmesindeki Kontrolü ......................................................................... 65
1536 yılına kadarki evre: ..................................................................... 65
13 numara. Novo Brdo’daki Madeni Para Basım Yeri Hakkında Detaylı
Rapor .................................................................................................. 73
I ve III. Yasaya Göre Olan Özellikler: .................................................... 75
5. Madencilikte Çalışanların Mu’af ve Müsellem Ra’aya Sistemi ile İlişkileri
ve Madenci Topluluklarının Özel Konumu .............................................. 94
Mu’af ve Müsellem ra’aya. .................................................................... 94
İş Gücü: .............................................................................................. 95
Küreci. ................................................................................................ 98
Madencilik ve Köylerin Bu Konudaki Rolü ......................................... 101
Madenci Toplulukların Özel Konumu. ................................................ 103
Köhler (kömürcü): ............................................................................. 110
6. Gelişmelerin devamı () ...................................................................... 112
İşletmelerdeki farklılaşma süreci. ...................................................... 112
Madenciliğin Canlandırılması İçin Devletin Aldığı Önlemler ................ 116
17. ve 18. YY’lardaki Gelişim Aşamaları ............................................. 119
Bir İşletmenin Açılması Esnasında Devletin Tavrı. ............................. 121
Farklı İşletme ve İrade Biçimleri ve İmtiyaz Sahiplerinin (Peachter)
Önemi: .............................................................................................. 124
II. OSMANLININ BALKANLARDAKİ MADENCİLİK BÖLGELERİ () ............ 130
1. BOSNA, HERSEK ............................................................................. 130
Altın. ................................................................................................. 130
Gümüş ve Kurşun ............................................................................. 132
Bakır ................................................................................................. 137
Demir. ............................................................................................... 137
2. SIRBİSTAN ....................................................................................... 146
Altın: ................................................................................................. 146
3
Gümüş ve Kurşun. ............................................................................ 146

Bakır: ................................................................................................ 166
Demir: ............................................................................................... 166
3. ARNAVUTLUK .................................................................................. 172
Altın ve Gümüş. ................................................................................ 172
Demir: ............................................................................................... 172
Asfalt: ................................................................................................ 172
4. YUNANİSTAN.................................................................................... 175
Altın: ................................................................................................. 175
Demir. ............................................................................................... 200
Alunit: Şap ........................................................................................ 202
5. TRAKYA............................................................................................ 210
Altın: ................................................................................................. 210
Demir: ............................................................................................... 210
Bakır: ................................................................................................ 211
III. KAYNAKLAR BÖLÜMÜ ...................................................................... 212
1. MADENCİLİK KONUSUNDAKİ KAYNAKLAR VE LİTERATÜRE GENEL
BİR BAKIŞ ............................................................................................ 212
Madencilik Yasaları: .......................................................................... 212
Konu Hakkında Diğer Osmanlı Kaynakları. ........................................ 214
Avrupa Kökenli Kaynaklar ................................................................ 215
Osmanlı’da Madencilik Konusundaki Literatür: ................................. 217
4
ÇEVİRENLERİN ÖNSÖZÜ
Bu eser, Robert Anhegger tarafından 1943 yılında İstanbul’da basılan
“Osmanlı İmparatorluğunda Madenler Ve Madencilik” adlı kitabın Almanca
aslından bire bir çevirisidir. Çevirenler kitabın okunmasını kolaylaştırmak için
dipnotları düzenlemiş, kitabın içindeki şekilleri/çizelgeleri yeniden çizmiş,
olabildiği kadar aslına uygun bir şekilde okuyucuya aktarmaya çalışmışlardır.
Elbette böyle hacimli bir eserde hem çeviriden hem de düzenlemeden
kaynaklanan hatalar olabileceği baştan kabul edilmelidir. Özellikle, kitabın
içinde verilen ve neredeyse ayrı bir kitap kadar ayrıntı içeren Fransızca,
İtalyanca, Korsika Dilinde, İspanyolca ve Arapça, hatta Latince referansların
çevirilerinde yapılmış olası hatalar, gerektiğinde kitabın orjinaline bakılarak
yeniden ele alınıp düzeltilebilir kanısındayız.
Bu eseri çevirerek Türkçe yerbilimleri literatürüne katmak istemekteki

amacımız, yüzyıllar boyunca bir “Cihan İmparatorluğu” olarak varlık
göstermiş olan Osmanlı Devleti’nin en güçlü olduğu “Muhteşem Yüzyıl”da ve
sonraki yüzyıllarda madencilik konusundaki uygulamalarını Türk
okuyucusuna ilk kaynaktan aktarma isteğidir. Hazin olan konu, altın ve
gümüş madenleri ile paranın ayarını değiştirmek için kullanılan bakır
metalleri dışında diğer madenlerin Osmanlı İmparatorluğu’nun neredeyse ilgi
alanı dışında olmasıdır. Adı geçen metaller dışında diğer metalik ya da bor gibi
endüstriyel minerallere dayalı bir sanayinin İmparatorluğun sınırlarından bir
türlü giremediğini kitaptan üzülerek izliyoruz. Hatta kendi sınırlarındaki
madenleri kendisi işletmek yerine genellikle “imtiyaz” vererek yabancıların
işletmesi giderek bir kapütülasyona evrilmiş, bu ve benzeri nedenle de
İmparatorluk Batı Avrupa’da 18. yy’da ivmelenen sanayi devrimine ayak
uydurmakta yetersiz kalmış, bunu adım adım gelen çöküş izlemiştir.
Çeviri sırasında dikkati çeken konulardan biri, madencilik ve ona dayalı

“yerleştirme (iskan) politikaları” iken, diğer önemli bir konu, başka
kaynaklarda da sıkça değinilen “madencilik nedeniyle ormanların yok olması”
olgusudur. Özellikle bu ikinci konu ile ilgili yeni bir tarihsel inceleme çalışması
yapılması gerektiğine inanıyoruz.
Bu çeviri ile okuyucunun, bu kitabın sayfaları arasında gezinirken, tarihin

tozlu raflarında nice özyaşam öykülerinin bulunduğunu, nice dramların gizli
olduğunu ve bu tür kitapların aynı zamanda birer belgesel niteliği taşıdığının
farkına vararak “geçmiş zamanın maden emekçilerine” selam göndermesine de
aracı olmak istiyoruz.
Talat Havzoğlu,
Yahya Çiftçi.
5
YAZARIN ÖNSÖZÜ
Bu çalışma Türkiye’nin Avrupa yakasındaki toprakları ile sınırlıdır. Bunun
haklı bir sebebi vardır. Zira bu bölgeler hakkında Orta Çağ Alman madencilik
yasasına kadar geriye giden madencilik yasaları bulunur. Bu yasalar I.
Süleyman (Kanuni) tarafından çıkartılmıştır. Yukarıdaki sınırlandırma, bu
kapsamdaki kaynakların bulunması nedeniyledir. Burada devlet eliyle
madenciliğin yönetimi ülkenin tüm madenciliğini kapsadığından, bununla
ilişkili olarak da zaman içerisinde madenciliğin yönetimi konusunda ülkenin
Avrupa bölümü ile Asya bölümü arasında bir eşitleme olduğundan,
madenciliğin idare şekli, Anadolu için de kullanılabilir. 17. ve 18. yy’da Avrupa
kesiminden gelen kaynakların azalması da göz önüne alındığında ve bu
kitapta genel hatları ile bir değerlendirme yapıldığından, madenciliğin idaresi
konusundaki bu kurallar Anadolu için de kullanılabilir. Burada üst zaman
sınırı 19. yy’ın ilk yarısındaki reformlar ile belirlenmiştir (*).
Kaynaklar konusunda tamamen yayınlanmış olanlarla sınırlı kaldım, farklı
sorunların eşit oranda değerlendirilememesinin sebebi budur. Konuyla ilgili
olan litaratür de tamamıyla değerlendirilememiştir. Savaş (2. Dünya Savaşı)
sebebiyle Yugoslavya ve Bulgar yayınlarının sistematik bir şekilde
değerlendirilmesi de mümkün olmadı. Aynı sebepten dolayı, I. Süleyman
tarafından çıkartılan maden yasasını Alman maden yasası ile karşılaştırma
imkanı bulamadım ve maden yasasının köken sorununu net bir şekilde
açıklayamadım. Çevre şartları uygun olduğu zaman bu sorunların detaylı bir
şekilde incelenmesini kendime saklamaktayım.
Zamanın uygunsuzluğu kitabın dış biçiminde de negatif yönde etki etmiştir.
Çalışmanın buna rağmen tamamlanmasını, burada anlatabileceğimden daha
çok bir şekilde ailem, S. G. Lisie ve özellikle arkadaşım A. Tietzeye borçluyum.
Ayrıca bay Dr. Forrer’e teşekkürlerimi sunarım.
Dr. Forrer, büyük bir emekle kaynaklar bölümünü gözden geçirmiştir. Bay
Prof. H. Nabholz ve Bay Prof. Ö. L. Barkan da kaynaklar konusunda yardımcı
olmuşlardır.
İstanbul, Yaz mevsimi, 1943.
* Bu sebepten dolayı örneğin Samakov’daki demirli kum yıkama tesisleri gibi

Bulgaristan’ın önemli maden bölgeleri incelenememiştir. Aynı şekilde, Macaristan
da, elde materyal olmadığından ve dil sorunu bulunduğundan, buradaki çalışmaları
değerlendiremedim. İstanbul’da yıllarca süren çalışmaların sonucu birikmiş olan tüm
notları ve verileri tekrar kontrol etme imkanını bulamadığımı da belirtmek isterim.
6
AÇIKLAMALAR
Türkçe kelimeler, Türkçe latin hafleri ile (kendine özgü isimlerin yazılışı
dışında) ve koyu renk biçiminde yazılmıştır, örn: mal, paşa gibi. Haflerin
okunuş şekli konusunda şunlara dikkat edilmelidir: c = dsch; ç = tsch; ğ =
g’nin yumuşak okunuş biçimi; ı, noktasız i’dir; J, Journal kelimesindeki j
harfinin okunuşu gibidir; s, noktasız ş’dir; noktalı s, ş’dir ve “sch” biçiminde
okunur; v, w gibi okunur; y, Jager kelimesinde J gibi okunur; z, singen
kelimesindeki s gibi okunur; A, Ayn biçimindedir ve söyleniş şeklinde göz ardı
edilebilir.
Sözlükte kullanılan transkripsyon, sözlükte anlatılmıştır.
Slavca kelimeler, yani çoğunlukla özgü isimler Hırvat Latin harfleri ile
yazılmıştır: v d, w; dj, dsch; z, t gibidir. S, tsch’dan daha yumuşak bir okunuş
tarzıdır, d’yi hatırlatır; c d. z; söz konusu her üç durumda matbaa bu harflere
karşılık işaret bulamamıştır: zs (işaret ile birlikte) t gibi okunur J: t gibi; ç: t
gibi; ş: ş olarak okunur.
( ) alıntılarda ve çevirilerde ekleri ve genişletmeleri kapsar
Kısaltmalar konusunda burada şunlar belirtilir:
“a” Arapça, “b” Bulgarca, “d” ya da “dt” Almanca, “gr” Yunanca, “skr”
Serbokroatça (Sırp-Hırvat), “t” ya da “tk” Türkçe.
Türkçe kelimeler dizininde her bir kelimenin açıklaması yapılmış ve yahut

kelimenin metin içerisinde geçtiği yere yönlendirme yapılmıştır ki burada
kelimenin anlamı açıklanmaktadır.
7
I. GİRİŞ
1. Madenciliğin hukuksal temeli ve ön koşulları
Şer’iat ve Madencilik:
Her İslam ülkesinde yasanın temeli şeriata dayanır. İnanca dayalı yasadır,
bunun son kaynağı Kur’an ve geleneklerdir. Söz konusu bu yasa, peygamberin
yazınsal ya da dilsel aktarımlarına dayalıdır ve tanrısal olup değişmezdir.
Şeriat bir birlik oluşturan hukuk değildir ve aynı zamanda, Muhammed’in ve
4 halifenin en eski hukuk pratiği ile uygunluğu gerekse de, belirli bir zaman
diliminin eseri değildir. Bu yasaların bölümleri, farklı zamanlarda şekillenmiş,
dört eşit okulun fıkıh kitaplarında (Sünni İslam: Hanifilikte, Şafilikte,
Malikilikte ve Hanbelilikte) yazılı olarak bulunmaktadır. Söz konusu bu yazılı
kayıtların oluşumundan sonra inançsal yasanın yeni oluşum dönemi
kapanmıştır. Modern hukuk anlayışında söz konusu bu fıkıh eserleri yasa
onaycısı biçiminde değildir. Bunlar farklı ya da karşıt bilgilerin de derlemesi
niteliğindedir. Müslümanların tüm yaşamlarını düzenlemek içindirler. İdare
ve devlet hukuku gibi her bir alan, pratikteki önemi çoğunlukla çok kısıtlı
olan, belirlemelerin yeterli olmadığı bir durumdadır. Müslüman hükümdarlar
daha ilk zamanlar bu nedenle inanç hukukunu kendi kanunları ile
genişletmek zorunda kalmışlardır.
Bu şekilde şeriattan belirgin bir şekilde ayrılan, bir ülkenin tüm insanları için
zorunlu olan ülke hukuku (örf, kanun) gelişim göstermiştir. Bu hukukun
geçerliliği sadece bir alanda sınırlı idi. O da: kanunun, en azından açıkça
inanç hukuku ile çelişmemesi düşüncesine dayanıyordu (1). Bu türden bir
yasa I. Süleyman’ın madencilik kanunudur. Bu bölümde bu konu
anlatılacaktır. O halde inançsal ya da şeriat hukuku ve dünyevi örf hukuku
şeklinde ve çoğu durumda birbirleri ile rekabet halinde yan yana bulunan iki
hukuk sistemi bulunuyordu.
1
Bkz. EI. S.v. Sharia ve Fıkıh, ayrıca Hammer I 1-3; Heffening 110 f.
8
Burada çok genel olarak bir şey söylemek gerekirse: “devlet gücünün artması
ve muktedir olması ne kadar artmış ise, dünyevi hukuk o oranda daha fazla
geçerli olmuştur” yorumunda bulunulabilir.
Uzun süren ve sonuçları kısmen ağır olan çatışmalardan sonra Osmanlı

İmparatorluğu’nda henüz II Mehmet’in hükümdarlığı döneminde (1451-81)
başlamakla birlikte, asıl daha sonra, I. Selim in hükümdarlığında (1512-20)
Ortodoks İslam kesin olarak zafer kazanmıştır. Hanefi mezhebinin zaferi, daha
sonrasında derviş birliklerinde vücut bulmuştur (2). Böylece şeriat yeni bir
görünüm kazanmıştır. Mülteka’l-Abhur (denizlerin biraraya akması) adlı eser
bu gelişmeleren ürünü olarak değerlendirilir. Eser, I. Süleyman döneminde
İbrahim b. Muhammed el-Halebi (3) (ölümü 956/1549) tarafından yazılmıştır.
Belirli bir ölçüde şeriatın özet başvuru kaynağı olarak kabul edilen söz konusu
bu kanun kitabının, I. İbrahim’in hükümdarlığı döneminde (1640-48)
Muhammed Mevkufati tarafından yorumu ve Türkçe’ye çevrisi yapılmıştır.
Maden ocakları hakkındaki tanımlamalar, kitabın rikaz (4) bölümündedir.
Öşriye ya da haraciye arazisi (5) üzerinde bulunan bir maden ocağı,
bulucusuna aittir. Bulucusu devlete, “madencilik beşte birliği” adı verilen
%20’lik bir ödeme yapmak durumundadır. Özel mülkiyet üzerinde keşfedilen
bir bulgu, sahibine aittir ve aynı şekilde beşte birliği ödemek ile yükümlüdür.
Sadece, üzerinde bir ev olan ya da bütünüyle sınırları belli olan bir arazi
üzerindeki maden ocağı, söz konusu bu vergiden muaf idi. Madencilik beşte
birliği, islam devlet hazinesi’nin (beytülmal) resmi gelir kaynağı idi ve teorik
olarak ganimet beşte birliğine denk geliyordu (6). Bu konudaki tanımlamalar,
arazinin yerel özelliklerine göre değişiklik gösteriyordu. Osmanlı’nın Avrupa
kıtasındaki toprakları fetih yoluyla İmparatorluğa dahil olduğundan, bu
alanda haraciye arazisi söz konusudur ve diğer arazi kategorileri önem olarak
daha geri plandadır ve burada göz ardı edilebilir durumdadır (7).
2 S. Örn: EI. S.v. Türkler S. 1039. Bu konu ile ilgili olan toplumsal gelişim konusuna burada
girilmeyecektir.
3 El. S.v. al Halabi.
4 A.a.O I 169; Belın 494 Nr.124,503 Nr.148,s.a. Bergstraesser 51.
5 bu arazi kategorileri vb. konusunuda metnin devamına bakınız.
6 El.s.v. Bait al-Mal.
7 Vakıflar üzerinde bulunan madencilik tesisleri buraya dahildir, örneğin Bozsica’daki (Bkz.
II. Blm. Bozsica altında Sırbistan) demir yıkama tesisleri ile karşılaştırınız). Somokov
hakkındaki anlatımlar i.d. 1555 yılındaki Kara Ahmet Paşa vakfiyesi ve Rıla dağları ile ilgili
9
Çeşitli yasa ve tarihi belgelerin incelenmesi sonucunda burada geçerli olan

başka kategoride olan arazilerin de bulunduğu ortaya çıkar (Ör: önemli bir
Şeyh-ülislam olan Ebu"s-Su"ud un anlatımlarından) (8). İdari yönden
bakıldığında belirgin bir şekilde öşriye ve haraciye arazisinden ayrı olan ve
arz-i memleket ya da arz-i miri olarak adlandırılan arazi çeşidi bulunmaktadır:
“Söz konusu arazi ne öşriye ne de haraciye arazisidir. Orası arz i memleket
arazi olarak adlandırılır. Fetihler esnasında ne fethedenlere ayrılıp öşriye
yapılmış ne de sahiplerine bırakılarak haraciye yapılmıştır. Buna karşın
buranın mülkiyeti devlet hazinesine (beyt-ül mal) aittir (9). Söz konusu bu mir-
i arazinin islami arazi yasası kategorisi içinde yer alıp almadığı, ya da kendine
özgü, şeriatla çelişen bir arazi kategorisi mi olduğu konusunda yüz yıl önce
bir tartışma başlamıştır. Bu tartışma günümüzde bir karara bağlanmış olarak
kabul edilebilir (10). Miri arazisi kanunen haraciye arazisine dahildir. Bu arazi
fetih esnasında iki gruba ayrılabilen bir arazidir. Ayırım:
a) Daha önceki sahiplerine mülk olarak bir haraç karşılığında (vergi) bırakılan
arazi, ve
b) Müslüman toplumun ilgileri doğrultusunda “devlet tarafından istimlak
edilen” arazi biçimindedir.
Eski mülk sahiplerine arazi, burada detayına girilmeyecek olan belirli şartlar
altında kiraya veriliyordu. Mülteka”l-Abhur da anlatılan haraciye arazisi bu
şekilde a kategorisine dahil oluyordu; b kategorisinde ise devlet mülk sahibi
konumundadır. O halde bir mir-i arazi üzerinde keşfolunan maden, burada
bir haraciye arazisi söz konusu olduğu için bulucusuna düşmelidir. Söz
konusu bu teorik çıkarım sonucunda bir talepte bulunulamayacağı belirtilir.
Zira yönetim tarafından mir-i arazisi bağımsız bir kategori olarak kabul edilir,
yukarda anlatıldığı şekilde söz konusu kategori belirgin bir şekilde öşriye ve
haraciye arazisinden ayrılmıştır.
ferman (Ihtschiev), Rila 218. Buna karşın Çiprovcı maden ocakları Sultan’ın annesinin (valide
Sultan) hassına ait idi, Jireçek: Bulgaristan 218,416).
8 İlgili konuda Bkz. EI . s.v. Abu"s -Su"ud ve Horster
9 Barkan’ın yayınlarında Ebu s –Su ud un bir fetvasından: Tanzimat madde XIII).
10 Bkz. Polıak 50 ff.,Barkan: Toprak meselesi 235 ff., ib. İb.; tanzimat madde VI-XIV ve bu
çalışmada verilen literatür).
10
Konu Ebu’s Su’ud tarafından şu şekilde belirtilmektedir: “bir kategori daha

vardır, bu ne öşriye ne de haraciyedir. Bu arazi kategorisi “arz-ı memleket”
olarak adlandırılır ve esasında haraciyedir”. Toprağı İslam devlet hazinesine
(Beytülmal) aittir (11). Bunun anlamı, söz konusu hazine arazisi ile ilgili tüm
hukuk sorunları uhrevi hukuka değil dünyevi hukuka tabidir. Yani maden
hukuku da bu kapsamdadır. Bir mir-i arazi üzerinde keşfedilen maden
ocağının kime ait olacağı konusunda, net bir açıklama bulunmadığında
devletin ülkesi üzerinde bulunun tüm doğal kaynakların sahibi olduğu, doğal
bir durum olarak kabul edilir. Bu esası açıkça belirtme zorunluluğu, yapılan
açıklamaya göre bulunmamaktadır. İlk olarak şeriat hukukuna dayalı olarak
ve Mecelle-i Ahkam-ı Adliye olarak adlandırılan, 19.yy’ın kanun kitabında yer
alan 1274 (1858) yılına ait Arazi Kanunnamesi’nde söz konusu bu esas, net
bir biçimde belirtilmiştir (12). Uhrevi hukukun kalıntı etkisi, sadece bu da çok
değişikliğe uğramış bir şekilde, madencilik beşte birliği adı verilen vergilerin
belirlenmesinde, pratikte önem kazanmıştır.
11 ( 11) Barkan: Tanzimat 28 Anm. 1.

12 (12) madde 107 Padel e göre II 49: “ 5. Blm. Yerin içindeki faaliyetlerle iligili hukuk. Madde
62… Kimin mülkiyetinde olursa olsun, miri arazi üzerinde bulunan altın, gümüş, bakır,
demir, taşlar, jips, kükürt, güherçile, Schmergel, kömür, tuz ve diğer mineraller Beyt-ul Mal’a
aittir; Arazi sahibinin madenler konusunda bir hakkı yoktur. Daha sonrasında, 1304 yılında
bir bütünlük oluşturan madencilik yasası çıkarılmıştır, s. Padel a.a O).
11
Madenciliğin tarihsel ön koşulları:
Burada söz konusu olan bölgelerde, ayrıca Anadolu’da da mir-i arazinin çok
miktarda bulunuşu, madencilik yönetiminin tartışmasız bir şekilde devletin
elinde bulunmasını gerektirmiştir. Almanya’daki bölgelerde madencilik
yasası, toplumsal güçlerin itirazına dayalı olarak ortaya çıkarken, Osmanlı
İmparatorluğu’nun yapısı, bu şekildeki bir sorunu daha baştan ortadan
kaldırıyordu. Osmanlı’da, feodal büyük toprak sahiplerinin, ağaların otonomi
istekleri, henüz erken dönemde üstesinden gelinen bir sorundu ve bu şekilde
devletin maden ocaklarının sahibi olması konusundaki her türlü tartışmanın
zemini, ortadan kaldırılmış oluyordu. Bu nedenden dolayıdır ki, ne 1536
yılındaki madencilik yasasında, ne de daha detay düzenlemeler ve tarihi
belgelerde, toprak sahibinin hukuku herhangi bir şekilde prensiplere dayalı
bir muamele görmez.
Böylece başlangıçtan itibaren devlet gücü belirleyici idi. Daha önceden

bulunmuş olan maden ocaklarının korunması ve geliştirilmesi için hangi
aşamalardan geçilmesi gerektiği bir sorun oluşturuyordu. Kitabın giriş
bölümünde büyük oranda bu soruya bir cevap bulunmaya çalışılmıştır.
Balkanlardaki madenciliğin gelişiminde büyük bir olasılıkla ikiye bölümleme

mümkündür: Ayrım,
-14. yy. da fethedilen Bizans-Bulgaristan bölgelerindeki madencilik, ve
-15. yy’da, yeni kazanılan Sırbistan-Bosna bölgelerindeki madencilik

şeklindedir.
Birincisinde madencilik başka esaslara dayalı olarak yapılıyordu ve

muhtemelen de teknik yönden daha eskiye dayanıyordu (13). Bu dönemden bir
iz kalmamıştır. Birinci bölümlemede belirtilen esaslar, sadece Trakya-
Bulgaristan bölgesindeki (Anadolu’nun dışında) Küreciler’de geçici olarak
13 Eflak’taki 1. Türk döneminde, oraya Siebenbürgen’den gelen ve Bulgaristan’a göç eden

Sachsen’lı madencilerin yardımıyla bir canlılık olmuştur (Jireçek: Maden ocakları 43 f.) Bkz.
Trifinov 106, Jireçek’e karşıt olarak, madencilikte daha iyi yöntemlerin kullanılmasını
Avusturya bölgelerinden gelen slav madencilerin sağladığını anlatır.
12
etkilerini göstermeye devam eder (14). 16. yy’ın yasalarında söz konusu bu özel
belirlemeler yer almaktaydı.
Madencilik faaliyetlerinin yüzyıllarca geriye giden sürecinin kısmen

belirlenebildiği dönem, Sırbistan-Bosna bölgelerinin 14. ve 15. yy’lar
döneminde fethedilmesi ile gerçekleşti. Barış dönemleri, Sırp despotların
Sultan’dan korkmaları belirli bir dengelenme sağlıyordu (15). Osmanlılar,
kendileri hakkındaki “ekonomik yönden tecrübesi olmayan göçer bir halktır”
şeklindeki yaygın görüşün tam tersi bir durum sergilemişlerdir: Osmanlılar,
kendilerine henüz dahil olmamış bölge halklarına vaadlerde bulunarak onları
kendilerine bağlıyorlardı (16). Askeri ve siyasi fetih birlikteliğinde onları
ekonomik olarak da güvence altına alma yoluna gidiyorlardı. Bu konu ile ilgili
karşılaştırma Sırbistan başlığı altında Kopaonik ve Novo Brdo-Janjevo
madencilik bölgelerindeki veriler ile yapılabilir. Bu şekilde Türkler, henüz
1436 yılında, Trebçe’deki madencilikte aktif olarak yer almaktaydı. O
dönemde burası görünüşte halen Sırp bölgesi idi. Osmanlı, bu konuda
itirazlar bulunmasına rağmen, yöredeki gümüşün Ragusa’ya gitmesini
önlemiş ve gümüşü kendi haddanelerine yönlendirmeyi başarmıştır. Sultan II.
Mehmet tarafından çıkartılan gümüşün yurt dışına çıkartılması yasağı ve
kurşunun da bu kapsama alınması (17) uygulamanın sadece kanuni hale
getirilmesi anlamına geliyordu. Şeriat esasında müslümanların düşmanlarına
silah ve savaşta önemli olan ürünlerin verilmemesi şeklindeki kural, yerini
bulmuş oluyordu.
Yeni kazanılan bölgelerin İmparatorluğa dahil edilmesi, yöredeki halkta

sadece politik ilişkide bir kötüleşme anlamına geliyordu. Gösterilen din
toleransı onlara inançlarını yaşamalarında bir kısıtlama getirmezken devletin
gücü, eski politik ve inanç çatışmalarına bir son veriyordu. Fethedilen
bölgelerin yeniden düzenlenmesi çalışmalarında, ki çoğunlukla fetihten
hemen sora yapılan tahrire dayanıyordu, devlet gelirlerinin azalmasını
önlemek için, geçerli olan düzen devam ettiriliyordu. Kriz belirtileri olmaksızın
14 Bkz. 5. Bölüm’de Küreciler hakkında anlatılanlar.

15 Bkz. Örn. Jireçek IV 29.
16 Krşlştrnz: Skariç 573 ff.
17 Jireçek: Maden ocakları 58, Anm. 189; Kanıtz III 485, Bkz. A. Blm. 3.
13
yapılamayacak olan yeni durumlara uyum çalışmaları, önemli bir konu olan
toplam ekonomik hacimde, ekonominin farklı kollarında, çok dengesiz
gelişmeleri beraberinde getirdi.
Bu süreçte özellikle ticaretin önüne yeni olanaklar çıktı: “Türklerin fetihleri

sonucunda bugüne kadar çok sayıda var olan küçük derebeyliklerin sınırları ve
gümrükleri ortadan kaldırıldı. Böylece gümrük vergilerinin çok aza indiği
devasa bir imparatorluk oluştu. Müslüman İmparatorluğun yolları da
başlangıçta eski Bosna ve Sırbistan soyguncu atlı birlikleri dönemine göre daha
güvenli bir durumda idiler” (18).
Böylece Sırbistan-Bosna bölgesindeki yerleşim alanlarının görünümü

değişmeye başladı. Türkler öncesindeki yerleşim alanları askeri konular
dikkate alınarak kurulmuşlardı. Eski yerleşim alanlarının biçimi çoğunlukla
yüksek bir yerde kurulan kale çevresindeki evlerden ibaret oluyordu. Padişah
kendisi için uygun görmediği kaleleri ve buraya bağlı olarak gelişen yerleşim
alanlarının bir kısmını yıktırdı. Yerleşim alanları, ulaşım imkanlarının
bulunduğu düze indiler. Bu nedenle dağlık alanlardaki nüfusu kalabalık
yerleşim alanları, hemen hemen tamamen madencilik çalışmaları ile ilgili
olarak oluşmuşlardır. Bu şekilde örneğin Bosna’da yerleşim alanlarının en üst
sınırı 1000 m de bulunmaktadır. Yükseltisi 1100 m ile 1200 m arasında olan
15 tane yerleşim alanından üçü Foça bölgesinde ve diğer 12’si ise Vareş’teki
madencilik bölgesinde bulunmaktadır (19).
Devletin Madencilik Yasası:
Osmanlı’nın Sırbistan-Bosna bölgelerini fethetmesinden sonra orada

buldukları madencilik, Sakson (Sachsen) Madencilik yasasına (Alman
madencilik yasası) (20) göre yapılanmıştı. Türk madencilik yasasında Sakson
yasalarının izlerini bulabilmek ve bu konuda bir değerlendirme yapabilmek
için, madencilik merkezlerinde çeşitli düzenlemeleri bulunan yasalardan
yararlanmak gerekir ancak bunlardan günümüzde bir iz kalmamıştır. Kısmen
18 JIREÇEK: Ragusa 399, krşl. IV 9: GIANFRANCESCO MOROSINO (1585): Relazioni 9 III 3,

257 f. Ve BELON (1546/49) 39 ve 46.f. Fransızca bir dip not ?
19 Renier 104
20 Elimde konu ile ilgili kaynak bulunmadığı için orta çağ Alman madencilik yasası ile Osmanlı
yasaları arasındaki ilişkiyi inceleyemedim.
14
Almanca kısmen Slavca kökenli olan eski madencilik terminolojisinin büyük

oranda değişmeden devamında söz konusu izler gizli olmalıdır.
Osmanlı’nın Avrupa topraklarındaki madencilik yasasında, şu hukuk alanları

keşişim içerisindedir: Bir taraftan, Orta Çağ’daki Sırbistan ve Bosna
hukukunun etkisi ile oluşan değişiklikleri de kapsayan eski Sakson (Alman)
maden yasası ve diğer taraftan esaslarını giriş bölümünde kısaca verdiğimiz
Osmanlı hukuku kesişim içerisindedir. Bu durum, madencilik yasasının
dilinde olduğu kadar özelliklerinde de kendini gösterir (21). Buradaki
değişiklikler sadece yeni durumların gerektirdiği ölçüdedir. Sırp veyahut
Bosnalı madencilik memurlarının yerine Osmanlı’nın madencilik polisi
giderek daha fazla önem kazanmıştır. Buradaki en belirgin tedbirler, yukarıda
bahsedilen değerli metallerin yurtdışına çıkartılması yasağıdır. Gümüş’ün
rafinasyonu ve haddanelerde akçe haline getirilmesi çok sıkı kontrol altına
alınmıştır (bknz. 4. Bölüm). Bu dönemlerde madenciliği bütünsel bir kanuni
düzenleme ile kurallara bağlamak için bir gereksinim bulunmuyordu. Zaman
içerisinde ortaya çıkan sorunlar idare yoluyla (22), özel yönetmeliklerle (kanun
hükmünde kararnamelerle ki bunlar yasaların içinde yer yer korunarak
kalmıştır) çözülmeye çalışılıyordu.
Osmanlı’nın Avrupa topraklarında bir madencilik kanununun çıkartılması

için özel şartların oluşması gerekiyordu: bir taraftan madencilikte bir krizin
ortaya çıkması diğer taraftan bugüne kadar ki yürürlükte olandan farklı bir
kanun için isteğin, gereksinimin bulunması gerekiyordu. Geniş kapsamda I.
Süleyman döneminde bu çalışmalar yapılmıştır, Türk tarihçiler bu Padişaha
“kanuni” adını bu şekilde vermişlerdir. Burada şunu da belirtmekte yarar
vardır. Çıkarılan kanunlar, konunun her yönünü kurallara bağlayan modern
anlamda yasalar değildi. Daha çok o güne kadarki çeşitli düzenlemeleri,
emirleri bir araya getiren yasalar biçimindeydi. Kendi içinde bir bütünlük
göstermiyor, o güne kadarki düzenlemeleri ne tamamen etkisiz kılıyor ne de
geçerli kılıyordu. Bu şekilde Kanuni’nin yasalarında ne Küreciler hakkında ne
21 Bkz. Blm IV sözlük. Bu şekilde sadakatsiz hutmanlar için Çar Stephan Duşan’ın yasa
kitabındaki soyguncularla ilgili ölüm biçimi belirlemesi örtüşmektedir (Jireçek: Sırbistan II
86; ib. II 13).
22 Bkz. Özellikle 4. Blm. Resmi gümüş dirheminin kullanımı hakkında.
15
de Somokovcuk ve Rudnik madencilik merkezleri hakkında bir düzenleme

bulunmuyordu (23).
Söz konusu kanun eserinin kendi içinde ne kadar bütünsel olmadığını şu

genel bilgiler göstermektedir: 1536 yılındaki kanunların çıkarılmasından
sonraki yasa çıkarma faaliyetleri, günümüzde bilebildiğimiz kadarı ile, detay
belirlemeler şeklindeydi, çoğunlukla ferman biçimindeydi, belirli maden
bölgeleri (24) için çıkarılmış yasa ve düzenlemeler içindeki detay tanımlamalar
biçiminde idi. O güne kadarki düzenlemeler, fiili duruma cevap vermeseler ve
yeni düzenlemelerle değişime uğramış olsalar bile, çoğu durumda net bir
şekilde ortadan kaldırılmıyordu. Bu duruma örnek olarak “III numaralı” yasa
adı verilen 1751 yılındaki yasa derlemesi verilebilir. Bu derlemede kısmen
yüzyıldan beri artık kullanılmayan düzenlemeler bulunmaktadır ki bir örneği
haddanelerde gümüş madeni parasının basılması ile ilgili kurallardır. Bu
durum, Osmanlı İmparatorluğu’nun yasa yapım özelleri ile ilgili bir konudur.
Osmanlı’da yasa ister kanun, bir ferman ya da bir fetva biçiminde olsun, üst
makam tarafından yapılan her türlü düzenleme şeklinde idi. Son adı geçen
fetva en üst ruhani lider olan Şeyhüsislam tarafından çıkarılıyordu. Prensip
olarak Şeyhülislam’ın görevi, dünyevi hukuk tarafından çıkarılan yasaların
şeriat ile bir çelişki içinde olmaması için kontrolörlük yapmak şeklindeydi.
Fakat pratikte çoğunlukla Şeyhülislam, devletin yaptığı düzenlemeleri
herhangi bir şekilde uhrevi hukuk kapsamında legal hale getirme çalışması
içindeydi. Böylece yukarda anlatılan durumlar ortaya çıkıyordu.
Kadı, yürürlükte olan yönetim kuralları ve “eskiden alışılagelen” kurallara

göre kendi bölgelerinde karar alma konusunda çok sınırlandırılmış bir
durumda bulunuyordu. En eski olan yasa derlemeleri işte bu türden çeşitli
yasaların kısmen bir araya getirilmesi şeklinde olup, bunlara sonrasında fetva
da dahil edilmiştir. 1536 yılı madencilik kanununda da ilk yasa bir ferman
biçimindedir. “Kanunname” adı verilen söz konusu bu yasa derlemeleri şayet
tahrir ile ilişkili olarak yapılmışlar ve bunlara bir düzenleme getiriyorlar ise,
Sultan’ın sembolü olan tuğra ile mühürlenirlerdi ve bu evrak “Defterhane”
23 Q. Nr. 1 a,b ve 2
24 Bkz. Blm. II. Kısım Yunanistan Sidre Kapsa başlığı altında 1700 yılından sonraki gelişmeler.
16
denilen Osmanlı’nın arşivinde muhafaza edilirdi. İncelediğimiz konu

örneğinde, “Madencilik Kadısı” şeklindeki yetkili makamlara, resmi ya da
kanunda belirtildiği şekilde bir kopyası çıkarılmış evraklar gönderiliyordu.
Söz konusu evrakların geldiğini ilgililer hukuk kayıtlarına işlemek ve merkezi

yönetimin onayını almak durumundaydılar. Söz konusu bu resmi evrak
suretleri de orjinalleri olarak değerlendirilirler. Fakat aynı durum, şu ya da bu
biçimde çoğu Türk arşivleri, kütüphaneleri ve Avrupa derlemelerinde bulunan
çok sayıdaki ve çeşitli türlerdeki yasa derlemeleri için geçerli değildir. Bunlar,
kişisel olarak bir araya getirilmiş hukuk el kitapları biçimindedir ve Kadı ve
diğer yönetim memurları ile hukukçuların kullanımı için düzenlenmişlerdir.
Redaktörün ilgisine bağlı olarak kanunname ya da kanunların çeşitli
bölümlerinin bir araya getirilmesi, resmi dökümanlar, fetva ve uhrevi hukuk
tanımlamalarını (çoğunlukla miras hukuku konusunda) içerirler. Kanunname
(örneğin: I numaralı madencilik yasası) ve hukuk düzenlemesi şeklindeki
evrakların tam bir sureti bulunduğunda, bunları çoğunlukla orjinalleri olarak
kabul etmek gerekir. Aynı durum II ve III numaralı yasalar şeklindeki diğer
kanun tasarısı, derlemeleri için geçerli değildir. Fakat orijinal evrakların
bulunmadığı durumlarda böyle de olsa, büyük öneme sahip olarak
değerlendirilmektedir.
1536 yılı madencilik yasasının çıkarılması (I numaralı yasa):
943 yılı (20.VI.1536) madencilik yasasının çıkarılması süreci hakkında (ki bu

konuda 17. yy’ın sonuna ait olması gereken)(25) şu kayıtlar bulunmaktadır:
“adı geçen maden ocakları önceleri iyi çalışıyordu; Ocaklar sürekli çalışıyor ve
yeteri miktarda demir ve gümüş veriyorlardı. Ocakların eskisi gibi çalışmaması
üzerinden birkaç yıl geçmiştir. Buralardan elde edilen gelir eskisine göre
azalmıştır. Bu şekilde Ararların kazancında büyük kayıp ortaya çıkmıştır. Çok
değerli bir hâkim olan Görice (Korıca) kadısı olan Ömer Bey (meziyeti artsın!)
bilirkişi olarak görevlendirildi. Kendisine yöredeki üretimin azalmasına neden
olan şartların araştırılması görevi verildi. Üretimin tekrardan eski haline gelmesi
için yerinde inceleme yapıp bu konuda gerekli tedbirleri alması istendi. Bunun
25Bkz. Blm III. Kısım 1. I numaralı yasa hakkında; krşlştrnz. Biraz önce sözü edilen konu
hakkında III. Blm’deki yasaların tercümesine Bkz.
17
üzerine adı geçen kişi söz konusu maden ocaklarına giderek incelemelerde
bulundu, kayda değer konuları belirledi. Maden ocakları ve Ararlar için yararlı
düzenlemeler yaptı. Bu çalışmalarını detaylı bir şekilde deftere kaydederek
Saray a gönderdi (26). Saray bu önerileri dikkate alarak ilgili kanuni
düzenlemeleri yaptı.
Bugüne kadar ki el yazması biçimindeki tek örnek olan madencilik yasası dört
bölüme ayrılmaktadır (I A B C D). Yazar, bunlardan ilk üçünün yasaya giriş
niteliğinde olduğunu ve sadece dördüncü yasanın kelimenin tam anlamıyla
madencilik yasası olarak tanımlanabileceğini belirtir (27).
Bir ferman biçiminde çıkarılan ve “maden ocaklarının yasası ve düzeni” adını

taşıyan A yasası, kadı ve hakimlere yöneliktir. Söz konusu görevliler, Novo
Brdo ve Kratovo’daki darphanelerden sorumludurlar; o halde yasa birinci
derecede gümüş ocaklarını ilgilendiren bir yasadır. Yasa içerisinde yukarda
anlatıldığı şekilde düzenin nasıl oluştuğu kısaca anlatıldıktan sonra yasa,
daha detay konulara yönelmektedir. Yasada, öncelikle kendi yetki alanları
içerisinde bulunan maden ocaklarında ve diğer mukata’a’larda nazır olarak
atanan Kadı’ların görevleri detaylı bir şekilde anlatılmaktadır. Yasa,
devamında detaylar hakkında anlatımlarda bulunur, öyle ki her bir maden
ocağı için bir sarrafın belirlenmesi gereğini belirtir: yasada, bu konuda bazı
yanlışların yapıldığı bağlamında işçi sorunları da dile getirilir. Devamında ham
gümüş cevherinin çıkarılmasından, madeni para haline getirilmesine kadar
geçen süreç hakkında bilgiler verilir. Kadı’ya her bir maden ocağının gelir ve
giderlerini tam olarak kontrol etme emri verilmiştir. Bu görev, madencilik
memurlarını ve amili de kapsamaktadır. Kadı, nevruzda (yeni yıl) çalışmalar
sırasındaki her türlü gelişimi saraya bildirmek durumundadır. Anında
kanuna göre davranılması ve maden ocaklarının bir gün bile boş
bırakılmaması uyarıları ile 943 yılına, (20. VI. 1536) yani I. Sultan
Süleyman’ın tahta çıkışının 16. Yılına ait olan yasanın anlatımları son
bulmaktadır.
26I A madde 2, 3.
27 Yasaların I, II e III devamında A, B, C, D, a, b,c vb. veya paragraflar biçiminde bölümlere
ayrılmasının çevirmen tarafından yapıldığı belirtilir.
18
“Maden işletmelerinin yasası ve tanımı” şeklindeki ikinci B yasasında Kratovo,

Sidre kapsa, Novo Brdo, Janjevo, Zsezsene, Zablana Belasıce, Trebçe, Bosna,
Brevnik, Srebrnıca ve Rudnik yörelerindeki maden ocakları belirtilmektedir.
Burada ayrıca isimleri belirtilmeden diğer maden ocağı bölgeleri de

anlatılmaktadır. Adı geçen maden ocaklarından en az sekizi, gümüş
üretiminde bulunmaktadır ki bunlar Kratovo, Sidre Kapsa, Janjevo, Zablana,
Belasice, Trebçe, Srebrenica ve Rudnuk maden ocaklarıdır. Diğer maden
ocaklarında da aynı üretimin yapıldığı söylenebilir. Devamında, kanunda
belirtildiği şekilde; “her türlü detay, söz konusu bu özel kanun uyarınca
tanımlanacak ve nasıl muamele göreceği açıklanacaktır”.
Maden ocağı deyiminin tanımı yapılır ve şu noktalar üzerinde durulur: bir

ocağın açılması ve işletmeye alınması, ocaktan çıkarılan cevherin cevherleşme
biçimi, ocaktaki yapılanmanın nasıl olacağı, çeşitli alanlarda çalışan işçilerin
görevleri, isimleri, ücretlendirimesi, aynı şekilde cevherin havuzlarda
yıkanması işlemi, aynı zamanda, detay teknik terimler açıklanarak
belirtilmişlerdir. Kanunun esasını, çıkarılan cevherin paylaşımı, darphane
sahiplerine satılması, gümüş cevherinin ergitilmesi ve rafinasyonu, saf
gümüşün akçe haline getirilmesi ve resmi vergi ve kesintilerden sonra madeni
para haline getirilen gümüşün, gümüş ocağı sahiplerine dağıtılması konuları
oluşturmaktadır.
Üçüncü yasa, C Yasası’dır: “Maden ocaklarında düzeni sağlayan padişahlık

yasasıdır”. Öncelikle madencilik memurlarına, yarar ve mu’temed adamlar adı
verilen güvenilir kişilere ve kontrol memurlarına (şafar) yöneliktir. Yasa,
“emin”in görev alanını belirler. Yasa ayrıca, işçiler üzerinden haksız kazanç
sağlanmamasını emreder. Burada da gümüşün ergitilmesi ve madeni para
haline getirilmesi konusunda özel düzenlemeler bulunmaktadır. Yasanın esas
konusu Kratovo’dur. Orada, Rumeli’deki diğer maden ocaklarına karşın, bir
cevher numunesi (çaşni) bulunmamaktadır. Yasada terkedilmiş ve yeniden
canlılık kazandırılmış her bir maden ocağı ismen belirtilmiş ve Kratovo’da
kullanılacak olan cevher miktarı belirlenmiştir. Söz konusu bu yasa 943
yılının muharrem ayının 25’ine (14. VII. 1536) tarihlenmiştir.
19
Söz konusu bu yasanın içeriğine bakıldığında şu şekilde bir gruplandırma

yapılabilir:
a) Yasanın oluşum süreci

b) Kadı, emin ve diğer madencilik memurlarının görev alanları
c) Gümüş cevherinin çıkarılmasından, madeni para haline getirilmesine
kadar ki süreç hakkında çok geniş kapsamlı kontroller
d) Teknik ve sözlüksel yönden maden işletmelerinin özelliklerine giriş, ve
e) Kratovo hakkında detay düzenlemeler
“Eski Sachsen maden yasası” ve madencilerin gelenek, göreneklerini,
dördüncü yasa olan D Yasası konu ediniyordu. Madencilik ile ilgili sorunları
kurallara bağlayan esas yasa idi, ayrı ayrı 133 tane yasadan (28) oluşuyordu,
yani olağanüstü geniş kapsamlı bir yasa idi. Söz konusu bu dördüncü
yasanın, çeşitli yasaların bir araya getirilmesi esası üzerine kurulu olduğu
şeklindeki ilk izlenim, yasa daha yakından incelendiğinde çok daha belirgin
hale gelmektedir. Bu konuda bir onaylamayı madde 79 da görmekteyiz.
Burada diğer anlatımların yanında “dokuzlama” olarak adlandırılan galeriler
hakkında şunlar belirtilir: “Maden ocağının ağzı toprakla dolup gözden
kaybolana kadar, yayılan atlar buranın üzerinden geçecek duruma gelene
kadar burası boş durumda olmalıdır”. Bir yasa içerisinde şöyle de
söylenilmektedir: “burada bir dokuzlama olduğunu halen bilen birisi
bulunduğunda onu kimse alamaz “
Düzenlemeleri yapan Ömer adındaki Kadı, yasa düzenlemesini yaparken

çoğunlukla konunun esasından yola çıkmadı, önceden var olan yasalarla
sınırlı kaldı, ya da bu yasalardan en önemli olanlarını az çok değişime
uğramadan olduğu gibi aldı (29). Söz konusu bu yasa içerisinde iki tane detay
yasa belirgindir (madde 1-41, veyahut 42-81), bunlara karşın diğer kurallar
özel kapsamdadırlar. Bunlar yine kendi içlerinde bir bütünlük oluşturur
durumda değildir. Örneğin detay problemler burada iki defa belirtilmiştir
(madde 83 ve 106, 90 ve 99).
28Devamında paragraf (madde) olarak verilmektedir.

29 Önceden var olan yasaların ne derecede kabul edilerek alındığı veya değiştirildiği,
bunlardan korunarak kalmış yasa elimizde bulunmadığından, bilinememektedir.
20
Bu özellikler acaba bu kanunlarda kendisinden önceki benzer yasalardan mı

alıntı yapılmıştır sorusunu akla gelmektedir.
Aşağıda her yasa tarafımdan a, b, ve c şeklinde tanımlanmıştır. Öncelikle a ve

b yasasının karşılaştırılması yapılmıştır, bu esnada bunlara karşılık gelen
paragraflar yan yana konumlandırılmıştır:
Sh yerine paragraf sembolü olan çengel işareti konulmalı
a) Sh. 1-41 b) Sh. 42-81

1 42
2 43
3 44
4 45
5 -
6 46
7 47
8 80
9 49
10 48 ve 50 ile krş.
11 51
12 52 ile krş.
13 62
14 63
15 64 ile krş.
16 66
17 67
18 -
19 69, 68 ile krş.
20 70
21 71, 72 ile krş., 78
22 73 ile krş.
23 54 ile krş.
24 55
25 56, 65 ile krş.
26 -
27 58
28 57
29 -
30 59
31 60 ile krş.
32 61 ile krş.
33 74
34 75
35 79
36 76 ile krş.
37 77
38 78, 71 ve 72 ile krş.
39 -
40 53
41 -
21
a ve b arasındaki ayırım, madde 41 ile belirgin bir şekilde ifade edilirken c

hakkında sadece muhtemelen madde 82, belki de madde 85 ile de ayırımın
olduğu söylenebilir. Madde 82-84’te sorunlar bulunmaktadır. Burada, su
basması ve iklim felaketinden kurtarılmış olan diğer kapsamdaki maden
ocaklarının sahibi olan kişinin hakları dile getirilir. Söz konusu bu sorunların
a ve b’de değinilmemiş olmasına (ki bu bir görüş oluşturmamaktadır) ve ilk
defa belirgin bir şekilde “sabor” adı verilen madencilik mahkemesinden
bahsedilmesine (madde 84) bakılmaksızın, burada belirli dilsel kendine
özgülükler, c yasasına işaret etmektedir. Öyleki söz konusu bu c yasası, Slavca
kökenli deyimlerin dikkati çeker bir şekildeki bulunuşu ile a ve b yasalarından
ayrılmaktadır: madde 1-81 de yaklaşık 145 defa Almanca kelime (tam olarak
t.-p.-a. olmayan ve Slavca olmayan) ve yaklaşık 20 kez (12 kelime şeklinde)
Slavca kökenli kelime kullanılırken, madde 82 ff’de sadece yaklaşık 70 kez
Almanca kelime bulunur; buna karşın, yaklaşık 39 kere, ki yaklaşık 24
kelimedir, Slavca kökenli kelime kullanılmıştır (30). Böylece maden ocağı,
maden işletmesi ve maden çıkarma hakkı konusundaki a, b ve c’nin esas
sorunlarının kendine özgü değerlendirilmesinin yapılması, paralellik
göstermektedir. Bu şekilde az sayıdaki istisna ile birlikte ( örn. Madde 8, 80,
113, krştr. Madde 116; madde 3, 44, 96; madde 4, 45, 95), paragraf
biçimindeki karşılaştırma yapılamamaktadır. Buna karşın, c yasasında
madde 1-82’de bulunmayan ya da sadece belli belirsiz olan tanımlar vardır
(31). Cevherin satılması (madde 124,125) hakkındaki paragraflar buraya
dahildir, özellikle de cezai durumlar buraya dahildir (bknz. a ve b’de madde
38,78 bknz. Aynı zamanda madde 41). Hırsızlıkları karşı yaptırımlar, madde
89, 90 ,99, 100 ve 122’de bulunmaktadır ki burada madde 90, madde 99’a
karşlık gelir (32). Devamındaki yasa maddeleri (madde 91,98,103,105,118,123
krşnz. Madde 110) bir hutmana (madde 123) hakaret edilmesi, barışın
bozulması (madde 98) vb. şeklinde diğer konularla ilgilidir. Buna karşın
madde 92 ve 93 ise bir madenci hakkındaki şikâyet üzerine, çalışmaların
30 Çeşitli kelimelerin kökeni konusunda bir netlik bulunmadığından burada sayılar yaklaşık
verilmiştir.
31 Bunun tam tersi olarak, a ve b’de anlatılan sorunlar, c’de bulunmamaktadır: örn. Borçlu
veya ipotek altındaki maden ocakları hakkındaki kurallar (madde 19, 68, 69).
32 Madde 89, 90 ve 105’te “ferfere”den, buna karşın madde 99 ve 100’de “perpere”den söz
edilmesi, üzerinde durulacak bir konu değildir.
22
aniden durması hakkında alınacak tebbirler ile ilgilidir. Madde 82-84, 88 ve

106’da (burada madde 83 maddde 106 ya karşılık gelir) bir maden ocağının
su baskını ve iklim felaketinden kurtarılması konusunda yukarıda bahsedilen
haklar, belirtilmiştir. a ve b’deki kurallara karşın burada, hiç bir şekilde adı
geçmeyen “Urbarlar” değil, bunun yerine “Hutman”, maden ocağındaki en
önemli fonksiyoner olarak karşımıza çıkar (33). a ve b yasalarında (bknz.
Madde 34, 75, s.a. madde 41) belirtilen madencilerin imtiyaz ve özel kuralları,
c yasasında çok daha belirgin bir şekilde yazılmıştır: madde 84, 91, 107, 109,
118 ve özellikle madde 133, bunlara madde 132 de dahildir, buralarda ise
Srebrenica’ya değinilmiş olması, yasaların en azından bir kısmının kökeni
hakkında bilgi verir.
Söz konusu bu eski “Sachsen” yasası ve madencilerin gelenek görenekleri (ve

burada yine D, a ve b), tüm yasa çıkarma çalışmalarının en tutucu bölümü
olarak değerlendirilmelidir. Bu durum, 15. yüzyıla konumlandırılması gereken
yasa dilinde de belli olmaktadır. Bu konuda elimizde bulunan derleme, ilk
olarak I. Süleyman döneminde madenciliğin yeniden düzenlenmesi
kapsamında yapılmış olsa da durum böyledir (34).
33 Krşlnz. Bölüm 2: “Urbarlar” veya “Hutman” başlığı altında.

34 Dilsel konuda sözlükteki bölümlemeye Bkz. IV. Tl.
23
Hüseyin Hazerfan’ın Derlemeleri (II. Yasa)
Sözü edilen madencilik yasasına karşın burada, kişisel olarak derlenmiş

madencilikle ilgili yasa ve kuralların kısa özeti yapılmıştır. “Maden ocakları ve
tuzlaların yasası ve durumu” adını taşıyan bu redaksiyon, Hüseyin
Hazerfan’ın “Telhis-ül-beyan fi Kavanın-i Al-i Osman” derlemesinin 12.
bölümünün birinci kısımını oluşturur (35). Derleme, ülkede çok sayıdaki
maden ocaklarının değerlendirilmesi gerektiğini belirten bir anlatımla başlar.
Madencilik alanında çok az uzman kişinin bulunmasına dikkati çeken yazar,
aşağıda belirtildiği şekilde, kısmen 1536 yılı madencilik yasasını takip eder
(36):
Mad.3 a (36) Krşltr: I D Sh. 31, s.a. 1 B Mad. 2 (ki uzboynik anlatılır)
Mad. 3 b I D Mad. 43, Krşlt: Mad. 2
Mad. 3 c I D Mad. 3 ve 44
Mad. 3 d I D Mad. 48, Krşlt: Mad. 4
Mad. 3 e I D Mad. 6 ve 46
Mad. 3 f Krşltr: I D Mad. 7, 47 ve 50
Burada bazı önemsiz sapmaların ve belirsizliklerin olması, olağanüstü kısa

özet yapma çabasından kaynaklanmaktadır. Devamında, cevherin
depolanması (?) konusundaki (madde 4) tanımlamalar, doğrudan bir
bağımlılık söz konusu olmaksızın, I B maddesi, madde 3 ile karşılaştırılabilir.
İsim bazında burada, daha önceki bölümde olduğu gibi, belirli madencilik
deyimleri bulunmaktadır. Bunlar I. yasada bulunmazlar, III. yasada vardırlar;
“zboy” ve “lice(n)k” şeklindeki bazı deyimler ise diğer her iki yasada da
bulunmazlar. O halde, bunlar bir yanlışlık olarak kabul edilmediği sürece,
başka bir kaynağa ya da yazarın kendi bilgilerine dayanmalıdır. Bu durumun
ve 17. yy’da madenciliğin gerilediğinin onaylanmasının dışında, söz konusu
madencilik yasası redaksiyonu, bir yenilik getirmemektedir. Redaksiyon,
Kanuni Sultan Süleyman’ın madencilik yasasının geçerliliğinin devamı
yönünden bizim için bir değer taşımaktadır.
35 Bkz. II blm. 1. Kısım. Kaynaklar hakkında.

36 Bkz. Anm. 28.
24
1751 yılı, el yazması (III. Yasa).
Bu redaksiyon da, kelimenin gerçek anlamında bir yasa değildir. Skaric’in de

(37) kabul ettiği gibi, madencilik bölgelerinde görevli Kadı’lar (ve diğer
memurlar için) bir başvuru kaynağı niteliğindedir. Bu başvuru kaynağında
Kadı’nın önemli görevleri yasaya dayalı olarak anlatılmakta ve madencilikteki
teknik sorunlar, madencilik terminolojisi ile kısaca belirtilmektedir.
Bu şekildeki bir yasa derlemesinin bizim için büyük bir değeri vardır. Söz
konusu bu redaksiyonun ne zaman ve kimin tarafından yazıldığının
bilinmemesi konusu, bu değeri gölgelemektedir. Elimizde bulunan bu
konudaki kayıt, el yazmasının sonundaki veriye göre 1165 (20. XI. 1751)
yılında bitirilmiştir, ancak daha öncesindeki kayıtlara dayandığı konusunda
şüphe yoktur. Rafine gümüşün ne şekilde akçe haline getirileceği
konusundaki kurallar bu duruma bir örnektir.
Vergi ve kesintilerden sonra gümüş cevheri sahibinin, tekrardan akçe

biçimindeki gümüşü ne şekilde alacağı konusundaki düzen, Bölüm 4’te
anlatıldığı şekilde, en geç 17. yy ortasında artık pratik bir önemde değildi.
Buna karşın söz konusu bu redaksiyon yine çeşitli noktalarda farklılık
gösterirken (38), tam da bu noktada prensip olarak I numaralı madencilik
yasası ile örtüşmektedir (39). Söz konusu redaksiyon, aynı zamanda kendi
içinde belirgin karşıtlıklar içerisindedir. Söz konusu şu iki nokta, metnin
orjinalini, büyük madencilik yasası metninin zaman olarak öncesine
yerleştirmeme neden olmuştur: 1. Yazılı metin dilsel olarak I A B C’den (40)
daha eski imiş gibi bir izlenim vermektedir. 2. Sarraf ve kısmen madeni para
hakkındaki tanımlamalar Süleyman’ın yasalarından (41) daha ziyade 1498 yılı
defteri ile örtüşmektedir. Bu konudaki diğer tahmini düşünceler, dayanağı
olmadığı için burada dile getirilmemektedir. Balmumu ihtiyacının
karşılanması konusundaki Bölüm 1, madde 3, daha sonra ilave edilmiş
37 Skaric: giriş 5f.

38 Bkz. Böl. 4).
39 Bunun bir örneği H bölümünde çıkarılan gümüşün bir keresinde 40, İ bölümünde ise 45
gün içerisinde paylaştırılması konusundadır. Belki de burada bir yazım veya okuma hatası
olabileceği belirtilir.
40 Fakat I D olarak değil; Bkz. Böl. IV, sözlüğe giriş.
41
Bkz. Böl. 4.
25
olmalıdır. Zira 1 okka balmumu için 9 akçalık ücret 16. yy’ın ortalarındaki bir
zamanda da çok yüksek bir değer olarak görülmektedir. Söz konusu bu
yasanın metni 9 bölüme ayrılmaktadır ve aşağıdaki başlıkları taşımaktadır
(42).
A: Maden ocakları hakkında

B: Eski maden ocakları ve buraların durumu hakkındaki açıklamalar
C: Cevher isimlerinin anlatımı
D: Sachsen maden yasasına göre maden ocağındaki görevli ve çalışan işçilerin
tanımları
E: Maden ocağında kullanılan aletlerin bilimsel tanımlanması
F: Madencilik tesislerinin durumu
G: Ergitmehanelerin durumu
H: Madenciler arasında geçerli olan bazı ilişkiler hakkında açıklama
İ: Bazı madencilik talimatları hakkında
Bunlardan A, H ve İ bölümleri birliktelik gösterirler; bunlar yapısı ve aynı

zamanda içeriği ile de 1536 yılı madencilik yasasının A B ve C yasaları ile
belirli bir ilişki içerisindedirler. Bu ilişki özellikle gümüşün işlenmesi
konusundaki sorunlar başta olmak üzere, madencilikteki çeşitli sorunlar ve
Kadı’nın görevleri şeklindedir.
Konu başlığından da belli olduğu gibi, A bölümü madenciliğin kendisi ile

doğrudan ilgilidir. Burada maden ocaklarının sayısı, isimleri ve sahipleri kayıt
halinde belirtilir. Maden ocaklarındaki çalışmalar kontrol edilir, işçilerin
maaşlarının ödenmesi ve cevher, odun ve kömür ihtiyacının güvence altına
alınması sağlanır. Bunu çeşitli evreler halindeki gümüşün işlenmesi
konusunda epeyce detay olan anlatımlar takip eder. H bölümü, çıkarılan
gümüşün paylaştırılmasına kadarki prosedürlerin anlatımı şeklindedir;
sonrasında, burada gümüşün ergitilmesi ve akçe haline getirilmesi konusu
tanımlanır. Son bölüm olan İ bölümünde, saf gümüşün elde edilmesi
sırasında ödenmesi gereken ve sarrafiye vergisi adı verilen kesintiden
bahsedilir. Burada aynı zamanda gümüş ile akçe arasındaki orandan söz
42 Bkz. Dipnot 27.
26
edilir; devamında ise ekonomik olmayan bir maden ocağının terkedilmesi

konusundaki kurallar, resmi haddehane personelinin görevleri ve
madencilerin balmumu ihtiyacının karşılanması konuları belirtilir.
Buna karşın, B ile G bölümleri arası bir tür madencilik sözlüğü biçimindedir;
burada her bir terim ilgili konu gruplarına ayrılarak sıraya konarak
belirtilmiştir. Söz konusu bu bölüm diğer bölümlerle ilgili olarak bazı değerli,
genişletici materyallari içerir ve dilsel bakımdan çok ilginçtir.
27
2. Madenciliğin Yönetimi
Mukata’a Sistemi:
1498 yılı defterinden öğrenildiğine göre madencilik işleri en geç 15. yy’ın
sonunda mukataa sistemine dahil edilmiştir. 1536 yılı yasası bunu doğal bir
durum olarak gördüğünden konu üzerinde durmaz. Madencilik idaresi hem
mukataa sistemi hem de maden ocaklarının gelişimi ve işletme biçimleri ile
yakın ilişki içerisindedir. Bundan dolayı mukataa (1) yapılanmasına ve
madencilik idaresinin yapısına genel bir bakış yapmak yerinde olur. Bu
şekilde 1498 yılı defterinde, yasalarda ve kendi dönemini anlatan tarihi
belgelerde karşımıza çıkan özelliklere odaklanmış olunur ve diğer konular ise
daha ilerideki bölümlere bırakılmış olunur. O bölümlerde bu kesimdeki genel
bakış çerçevesine dahil olan konuların dışındaki dile getirilmeyen sorunlar
anlatılmıştır (2).
Burada tartışması yapıldığı üzere mukataa bölümlere ayrılabilir. Mukataa,

belirli ekonomik teşviklerin bileşimidir; dayanağı ekonomiktir ya da aynı
zamanda çeşitli hukuksal ve ekonomik temeli olan doğal çalışmalar
biçimindedir de (Vergiler, ticaret monopolleri ve devlet işletmeleri gibi).
Yönetilebilir birliklere ayırma çabasıdır. Burada devlet için çalışma
yükümlülüğü altına girenlerden vergi toplama işini kısmen “emin”ler yerine
getiriyordu. Çoğunlukla bu iş kullanım hakkının verilmesi, genellikle de her
iki uygulamanın bileşimi şeklinde uygulanıyordu: bu türden bir mukataa’nın
bir kısım yetkilerini kullanım hakkı, ya da mukataa’nın tamamının kullanım
hakkı, iltizam olarak adlandırılıyordu. Bu kullanım hakkını alan kişiye de
“mültezim” adı veriliyordu. O halde iltizam genel olarak mal ve hizmetler için
bir tanımlamadır ve kelimenin tam anlamı itibarıyla bu şekilde, kişisel ve daha
alt bölümleri de kapsar. Burada malikhane olarak adlandırılan mallar özel bir
1 Burada bu konuda genel bir değerlendirme yapılacağı için kaynaklara değinilmemiştir.
Ayrıca bu konuda kısa bir süre sonra bitireceğimi umduğum küçük bir araştırmam
bulunmaktadır. Bu konuda güvenilir kaynaklar yoktur, böyle de olsa, Hammer’in
anlatımlarına bkz).
2 Burada özellikle şu noktalar üzerinde durulur: gümüşün maden ocağından çıkarılmasından
madeni para haline getirilmesine kadarki süreçte kontrolü ve maden ocaklarındaki devletin
resmi gümüş politikası (bölüm 4), mu’af ve müsellem ra’aya sistemi temelinde madencilerin
maden ocağını çalıştırma yükümlülüğü, bununla bağlantılı olarak genel kapsamda
madenciliğin gelişimi (bölüm 6).
28
durum oluşturmaktadır. Bunlar toplam bir miktarın ödenmesi karşılığında

yaşam boyu verilmektedir. Kullanım hakkı objeleri özelliklerine göre şu üç
gruba ayrılabilmektedir:
a) Vergi ve kesinti toplama hakkı: en yaygın olanı ve en iyi bilinenidir;

b) Monopol kullanım hakkı olarak tanımlanabilecek kullanım hakkı:
Kullanım hakkı sahibi, Monopolü belirli bir iş için edinir. Bu edinimin
karşılığında ya belirli miktarda ödeme yapar ya da üretimin bir kısmını verir,
ya da her iki ödeme biçiminin bileşimini uygulayarak tam mülkiyet hakkını
elde eder, ve;
c) İşletmenin kullanım hakkı: burada kullanım hakkı sahibi belirli bir
işletmeyi (miri) kişisel olarak ya da diğer bir kişi aracılığıyla yönetme ve kazanç
elde etme yetkisine sahip oluyordu.
Bir mukataa’nın kullanım hakkı olarak verilmediği durumlarda idare, belirli

bir ücret alan Emin aracılığıyla duruma müdahale ediyor ve bu konudaki
ticaret faaliyeti ile ilgili olarak kendisinden raporlar talep ediyordu. Bu
durumda mukataa iltizam olarak değil, “emanet olarak” verilmiş oluyordu. Bir
Emin’e, belirlenen bir miktarı veya üretimin bir bölümünü, ki bu miktarın
üzerindeki üretim kendi kazancını oluşturuyordu, devlete gönderme şartı
altında üretim yerini yönetme hakkı verildiğinde, Emin’in konumu bir
kiracının konumuna yaklaşmış oluyordu. Belirli özel durumlarda ise bu
konum Emin’in konumu ile örtüşür hale geliyordu. Buna karşın bir
mukataa’nın kullanım hakkı olarak verilmesi durumunda bu hakkı alan
kişinin yanında devletin çıkarlarını gözeten bir ya da birden fazla Emin’in
görevlendirilmesi bir kural haline gelmişti (yukarda anlatılan karma durum
ile karıştırılmamalıdır). Osmanlı İmparatorluğu’nda alışılagelen “konumunu
satın alma” durumuna burada sadece bir dikkat çekilmektedir.
Söz konusu bu çeşitli objeler coğrafik bakımdan ya da konu içeriği yönünden

mukataa birlikleri altında toplanmıştır: Yüzyıllar içerisinde görev alanları
büyük dalgalanmalar gösteren “defterdar kapusu” ve “kalem” yapılanması
şeklindeki kurumsallaşma, objelerin büyüklüğüne ve önemine göre bir ya da
birden fazla mukataa’yı yönetiyordu. Baş muhasebe kalemi tüm mukataa ve
malikhanelerin kaydını tutuyordu, bu kayıtlar hazine i amire de muhafaza
29
ediliyordu (3). Darphane Emini’nin gider ve gelir kayıtları da aynı şekilde

hazine-i amire’de muhafaza ediliyordu.
İmparatorluğun her yerine dağılmış olan mukataa’lar, birinci derecede ilgili

bölgenin kadısı tarafından kontrol ediliyordu. Şayet bölgede defterdar var ise
kontrol onun tarafından yapılıyordu. Hammer tarafından yazıcı olarak
tanımlanan “mukataacı” benzer işlerle görevlendirilmişti. Mukataacı’nın
merkezi, bakmakla görevlendirildiği mukataa’nın yerine göre ya İstanbul’da ya
da bölgede bulunuyordu. Anlatılan bu mukataacı hiçbir şekilde kullanım
hakkı sahibi olan kişi veya emin ile karıştırılmamalıdır. Her bir mukataa’nın
ya da belirli bir bölgenin mukataa’sını kontrol etmekle görevli özel müfetttişler
görevlendiriliyordu. Bunlar çoğunlukla kadı sınıfından veya molla sınıfından
seçiliyorlardı. Tüm mukataa işleri defterdara bağlı idi. Defterdar, bir
mukataa’nın ne şekilde verileceği konusunu karara bağlayan son merci idi.
Emin ve kullanıcı hakkına sahip olan kişi şeklindeki yetkililere hakları, “berat”
olarak adlandırılan bir atama belgesi ile veriliyordu. Bu işlerin yapılabilmesi
doğal olarak yazılı kayıtlar üzerine kurulu iyi organize edilmiş bir yönetimin
var olmasını gerektiriyordu. Mukataa Emini ve ilgili müfetişin detaylı
raporlarına dayalı olarak hazırlanan her bir kalemin mukataa defterinin
içeriğinde, genel olarak her bir objenin tam olarak tanımının dışında şunlar
bulunuyordu: çeşitli kaynaklardan beslenen toplam meblağ olarak
anlaşılması gereken mukataa malı (sermaye, kapital), öyleki devlete ödenecek
olan vergiler bu mal üzerinden hesaplanır, gelir ve giderler arasındaki oranın
hesaplanması, yani mukataa hasılatı, ister emanet ya da iltizam biçiminde
olsun bunların ne şekilde verileceği konusu, iltizam durumunda ise
yukarıdaki veriler ışığında hesaplanan en düşük fiyat ile satım işlemi
sırasındaki elde edilen fiyat; haklarını diğer kiracılara verme hakkı olan
kiracıların isimleri ve onların kefilleri.
3 Hangi defterlerin hazine-i amire’de ve hangilerinin defterhanede muhafaza edildiği

konusunda net bir açıklama yapılamamaktadır. Zaman içerisinde kayıtların muhafaza
yerlerinde bir değişiklik var mıydı, anlatılan her iki muhafaza yeri arasında nasıl bir ilişki
bulunuyordu, ya da her iki yerde de aynı kayıtlar mı veya bunların kopyaları mı muhafaza
ediliyordu gibi soruların cevabı bilinmemektedir.
30
15 yy’ın ortasında ortaya çıkışından beri esası itibarıyla prensipte aynı kalmış
olan söz konusu bu sistemin dışsal özellikleri buraya kadar anlatıldığı
şekildedir. Bu konuda ilk 50-60 yıl içerisinde çok sınırlı bilgi sahibi
olduğumuz, yukarıdaki anlatımlarda göz önünde bulundurulmalıdır. Bu
şekilde 15. yy’da ve 16. yy’ın ilk onlu yıllarında “Amil” kurumu ortaya çıkar.
Bu Amil, makamını, yerini satın alma yoluyla edinmiştir ve kullanım hakkını
elde etmesi ile de aynı zamanda kiracı olarak gözükmektedir. Bu şekilde 16.
yy’ın ilk üçte birinde, görevi itibarıyla Amil’in mültezimden ayırımı çok zordur.
Nispeten kısa bir zaman içerisinde de onun yerine mültezim geçmiştir.
Mukataa yapılanmasıyla devlet, çok çeşitli objeleri bir bütünlük ve merkezi bir
şekilde kapsama imkanı bulmuştur. Gelişim süreci içerisinde söz konusu bu
sistem, devletim tüm önemli gelir kanallarını kapsamıştır. Böylece en önemli
ekonomik ve toplumsal faktör haline gelmiştir ki burada konunun derinliğine
girilememektedir.
Genel Olarak Madenciliğin Yönetimi
Mukata’a idaresinin bir parçası olarak madencilik, maden mukataası kalemi

adı verilen özel bir yapılanmaya bağlı idi (4). Devletin verdiği mukataa’ların
yılları, bedeli ve kaynakları Çizelge 2’dedir. Söz konusu bu yapılanmanın
dönemi bilinmemektedir. İmparatorluk’taki tüm maden ocaklarının yönetimi
mi (veya Rumeli ve Anadolu) yoksa bunların bir bölümünün mü yönetimi oda
aracılığıyla yapılıyordu? sorusunun cevabı için elimizdeki bilgiler yetersizdir
(5).
4 Devletin madencilikten gelirleri konusunda şu veriler bulunmaktadır. Söz konusu bu veriler
Hazerfan’ın dışında az ya da çok oranda tahminlere dayalıdır. Aşağıda belirtilenler bu

kapsamda değerlendirilmelidir. 1024 (1615) yılına ait olan tarihi bir belgede, Büyük Vezir
Mehmet Paşa’ya ait olan bir has’ın vergilerinden kurtulan ra’ayalar belirtilmektedir; bunun
yanında aynı belgede “kuyucu” adı verilen bir vergiden de bahsedilmektedir (IH II Nr.93).
Bunun nasıl bir vergi türü olduğu tarafımdan bilinmemektedir (kuyucu kelimesi ile su
kaynağı ustasının da anlaşılabileceği belirtilmelidir). Hammer (GOR VI 514)’ın belirttiği
“maden ocağı parası”, yeraltında açılan galeriler ile iligili olduğundan anlatılan bu kesime
dahil değildir.
5 Bu şekilde 18. yy’ın son 15 yılında Bozkır ve Bereketlü (Küçük Asya) maden ocaklarının söz
konusu bu odaya değil, bunun yerine doğrudan Padişahlık hazinesine (Sayıştayla birlikte
etkili olacak şekilde) bağlı olma durumu akla gelmektedir. Bkz. Konyalı: Bozkır ve Bereketlü
I 904, Bkz. F. K. SU Nr. 4 v. 1215 (25. V. 1800) ve Anm. 10.)
31
Çizelge 2. Osmanlı İmparatorluğu’nda Mukata’alar ve yılları.
YIL BEDEL AÇIKLAMA

1475 120.000 Duka Jacob de Promontorio de Campis 62:
Madenler çeşitli pazarlarda 3 yıllığına satılır.
Her yıl 360.000 duka ödenir. Bu madeni
satın alan, üretilen gümüşün onda birini de
alır ki bu yaklaşık 120.000 duka edebilir?.
100.000 Duka II. Mehmet döneminden (1451-81)
Chalkondylas (Dieterich, 39’dan).
1521 400.000 Duka Zinkeisen III, 765; Marco Minio.
1534 600.000 Duka Danielo de Lodovisi a.a.O. 766.
1550 90.000 Duka Cantuscino (a.a.O. 766)
1554 1.500.000 Duka Madenler ve Tuzlalardan, Bernardo
Novagero, a.a.O. 766)
1.000.000 Duka Trevisano (a.a.O. 786)
1573 500.000 Duka M. Barbaro (a.a.O. 773)
1590 500.000 Duka Giovanni Mori (a.a.O. 779)
1660 61.204.920 Akçe Hazerfan tarafından derlenen belgelere göre,
madenlerden ve Boğdan ile Vallaçay’dan
alınan vergilerden oluşur. HAMMER II, 170.
1776 200 Torba Gümüş madenleri ile Dericilikten alınan
vergiler ve diğer gelirler (ETON, 43). Bu gelir,
16. yy’ın ikinci yarısında, haddehaneler ile
madenlerin işletilmesinde kullanılmak üzere
başkentteki Yahudilerden toplanan
vergilerden oluşmaktadır (Böl. 4, 66-67.
İsmen Ergani ve “Dschaban” (muhtemelen Keban) şeklinde Anadolu’daki

(Hammer) maden ocaklarının yanında, söz konusu bu oda yapılanması
mukata’a biçiminde bir araya getirilmiş objeleri de kapsıyordu. Aşağıda
Hammer’ın anlatımları, ki söz konusu bu oda yapılanmasının zaman
içerisinde büyük dalgalanmalar gösterdiğini belirtmek gerekir, tarafımdan da
tekrarlanmaktadır:
XVI. Maaden Mukataası Kalemi:
1) Mukataa ya da, doğrudan alınan vergilerin yıllık toplama hakkı, Çingenelere

düşen … ödeme mikarı…
2) Avrupa’daki (sic!) Erghane gümüş-ve altın maden ocakları ve Asya’daki
Dschaban (Keban) maden ocakları,
3) Tütün ekiminin temel vergileri,
4) Eflak ve Moldova beyliklerinin yıllık vergileri ,
5) İstanbul ticaretinden alınan vergi, Edirne, İzmir, Gelibolu, Sakız Adası vb.
yerlerdeki yolların kullanımından doğan vergi,
32
6) Meyve vergileri … bunların ticaretinin yapıldığı yerlerde,

7) İstanbul, Selanik ve Rumeli’nin diğer kesimlerindeki tütün vergisi (6).
Kantemir’in net olmayan verilerine göre söz konusu bu oda yapılanmasının

başında “Maden Kalfası” adı verilen bir memur bulunuyordu (7) (kalfa: halife:
genel sekreter). Söz konusu bu oda yapılanmasının memurları arasında ayrıca
Hammer (8) tarafından yazıcı olarak tanımlanan maaden mukataacısı
bulunuyordu (9). Ne onun hakkında ne de söz konusu bu kalemin diğer
personelleri konusunda somut veriler bulunmamaktadır.
Burada ayrıca İstanbul’daki Padişahlık haddehanesinden de bahsedilmelidir.

Öyleki orada yeni keşfolunan bir maden ocağının verimliliği değerlendiriliyor
ve buranın başkanına özellikle gümüş maden ocaklarının çalıştırılması
esnasında çıkan sorunlar hakkında bilgi danışılıyordu (10). Aynı şekilde sözü
edilen yerde özel konu uzmanları bulunuyordu (ehl-i vukuf) (11) ya da ehl-i
hibre (12). Bazı tarihi belgelerde adı geçen uzmanlara değinilmiştir.
17. ve 18. yy’ın başında, muhtemelen diğer yüzyıllarda da Skoplje (Üsküp)’de

bir maden nezareti bulunuyordu. Burası Makedonya, muhtemelen de Rumeli
maden ocaklarının kolay bir şekilde yönetilebilmesi için kurulmuş olmalıdır
(13). Maden nezaretinin bunun ötesinde, kendine ait malları bulunuyordu,
madencilik çalışmalarının tekrardan başlatılabilmesi için gerekli olan giderler
6 Hammer II 156 f. bknz Marsıglı I 53: D” Ohseson III 376: Boue: E.T. II 36: Lybyer 171:
Hammer: GorIX 32: K. Su 85 Anm. 2 de olduğu gibi söz konusu bu oda yapılanması İstanbul
kumaş fabrikasında (hazineye ait) üretilen kumaşın satış sorunları ile de ilgilenirdi, benzer
şekilde a. A. O.86 Anm. 1 1731 yılı Belın (tk.) 84.
7 Cantemir, 217 ff.
8 Hammer, 193.)
9 Bu türden bir memura Selanik’li Mustafa tarafından değinilmektedir, 300.
10 Bunun için yukarda Anm. 5’te belirtildiği gibi, Padişahlık hazinesi tarafından yönetilen
Bozkır ve Bereketlü maden ocakları için hazine nazırı bir emin tayın ediyordu. Söz konusu
emin, Büyük Vezir tarafından yanına güvenilir bir kişinin daha verildiği bir memur idi. (a.a.
O. I 904). Hazine Emin’e, sermaye (ekonomik alanda mal kelimesine karşılık gelen Kapital)
olarak kaydı yapılan kullanım araçları da veriyordu (a. A. O. I 903, III 1180 f., Bkz. A. I 905).
11 ör. I B madde 2; M. 45 f. No. 3.
12 ör. Defter No. 4.
13 Hacı Halifa: Rumeli ve Bosna 144 f. Evliya (1556/60) V 554 Üsküp hakkında anlatımlarda
bulunur diğerlerinin yanında: “hakim de sikke nazırı görevindedir, burada, Kratovo dışarda
olmak üzere, gümüş ve demir ocaklarını kontrol görevi vardır”. Söz konusu bu kurumun, adı
geçen maden nezareti ile aynı olduğu kabul edilebilir, buradan, onun yetki alanının, en
azından o zamanlar, Kratovo’ya kadar ulaşmadığı anlaşılır. Madencilik nazırının bu görevi
yüklenmesi, 15, 16 ve kısmen 17. yy’da olduğu gibi, gümüş maden ocaklarının madencilik
hazinesi ile ilişkili olmasından anlaşılmaktadır. Bu konu hakkında diğer tüm bilgiler bölüm
6’da bulunmaktadır.
33
1715 yılı örneğinde olduğu gibi buradan karşılanıyordu (14). Maden

ocaklarının faaliyetlerini müfettiş, nazır şeklindeki özel komiserler kontrol
ediyorlardı (15). Bu şekilde, 1572-73 yıllarına ait çeşitli tarihi belgelerde,
Küçük Asya’da güherçile üretimini kontrol eden veya yöneten kontrolörlere
değinilmektedir (16). Diğer görevliler belirli bir bölgedeki maden ocaklarının
durumunu incelemek ya da madencilik emin inin faaliyet raporlarını ve
hesaplarını yerinde inceleyip düzenlemeler yapmak ile görevlendirilmişti (17).
1498 yılına ait olan DEFTER, varlığını bu türden bir revizyona borçludur;
konu aşağıda anlatılacaktır. Burada şunu da eklemek yerinde olur. Her bir
maden ocağının nizamı ilgililerine bırakılmıştı, onların önerilerinin bir onay
almadan yürürlüğe girmeyeceği de doğal bir durumdu (18). Bölgedeki tüm
maden ocaklarının faaliyetlerinin kontrolü görevi verilmiş fonksiyonerlerin
üstlendikleri rol, en önemlisi idi. Söz konusu bu kontrollerin, eskiden beri her
30-40 yılda bir yapılan tahrir ile mi bağlantısı vardı ya da özel durumlar
sonucunda mı bu kontröller ortaya çıkıyordu? sorularının cevabı, bu gün
verilememektedir (19). Korıca kadısı Ömer’in görevlendirilmesi buna iyi bir
örnektir. Öyleki onun önerilerine göre 1536 yılı madencilik yasası çıkarılmıştır
(20). Her bir maden ocağı ile ilişki doğrudan ya da dolaylı olarak Kadı’nın ortak
etkisi ile gerçekleşiyordu; yersel fonksiyonerler burada sadece duruma bağlı
olarak devreye giriyorlardı.
Kendi yetki alanları içerisinde bulunan mukata’a’larda (bunların içerisinde

maden ocakları da bulunmaktadır) 1536 yılında nazır olarak atanmadan önce
14 Kynk No. 35 ve 37.

15 Ör. Koricalı Ömer Kadı, onun önerilerine dayalı olarak madencilik yasaları çıkarılmıştır,
burada tekrardan bir araştırma yapılması istenmektedir (I A madde 11); Kynk. Nr. 33 1584
yılında Padişahlık hazinesinin defterdarı olan bir Mehmet’ten bahsetmektedir, ona maden
ocaklarını kontrol edebilmesi için Sinan adında bir çavuş uzman kişi (ehl-i vukuf, s. Anm.
11) olarak verilmiştir, kişi Nr. 34’te de bir rol oynamaktadır).
16 Güherçile uzmanı olarak Akdağ kadısı ve güherçile kontrolörü olarak Çavuş Ali
belirtilmektedir, Bkz. M. Nr. 15,17,19,23,24; M. Nr. 24 de Hamza adında bir güherçile uzmanı
ve M. Nr 28 de Valdan adında aynı şekilde birisi belirtilmektedir).
17 Bu şekilde 2 No’lu defter Vilana Hüsam adında bir kadı dan bahseder, bu kişi önceleri
Zablana maden ocağını kontrol etmekle görevli idi, daha önceleri saltanat mimarı olan
İbrahim, Thassos’daki madenleri çıkarma işi ile ilgili olarak maden nazırı olarak
görevlendirildi (Bkz. Kynk, Nr. 39-42 )
18 Bu şekilde örneğin 1702 yılında Sidre Kapsa maden ocağı için bir nizam çalışması yapmakla
Hüseyin Çavuşzade görevlendirilmiştir (Kynk. Nr. 29-32).

19 Barkan: Tahrir I, frz. Blm 1.
20 I A madde 2,3.
34
de kadılar, devlet yönetiminin en önemli dayanakları konumunda idiler (21).

Devlet doğrudan kadılara yönelmiş olmasa da, devleti ilgilendiren her türlü
konunun, maden ocaklarındaki önemli gelişmelerin, sicillere işlenme
zorunluluğu ile de devlet kadılarla ilişki içerisindeydi. Bunun dışında ilişki,
merkezi yönetim ve her bir maden ocağının emini arasında kuruluyordu ki
bunların görevleri hakkında yasalar bize kapsamlı bilgiler vermektedir.
I ve III numaralı yasalara ve DEFTER e göre devletin idaresi
Bu bölümde, I ve III numaralı yasalar ve 1498 yılına ait DEFTER’e göre

madencilik idaresinin ne şekilde olduğu incelenmektedir. Konu ile ilgili olan
özellikler şu noktalar altında toplanabilir:
- maden ocaklarının çalıştırılması ile ilgili olarak madencilerin yükümlülükleri

(22)
- maden ocağı ve maden işletmelerinin çok sayıdaki küçük işletmeler
aracılığıyla çalıştırılması (23)
- madencilik tesisi sahipleri ve bu küçük işletmelerin dahil olduğu sınıfın

farklılaşma prosesleri (24)
-gümüş maden ocaklarına yönelik olarak devletin özel ilgisi (25)
-1536 yılında çıkarılan madencilik yasasının neden olduğu kriz (26) ve
toplumsal yaşamın yönetim ilgileri doğrultusunda kapsanması ve düzeltilmesi
yönündeki gelişimler (27).
Bu gelişmeler sonucunda maden ocağı ve madencilik tesislerinde çok iyi

organize olmuş bir yönetim biçimi oluştu; Süleyman tarafından çıkarılan
yasalar bu yapılanmayı daha da kuvvetlendirdi.
Merkezi yönetimin emirleri biraz önce belirtildiği üzere sicillere işleniyordu.

Bu nedenden dolayı hukuk sicilleri bizim için olağanüstü önemli kayıtlar
oluşturmaktadır. Bunların bölümler halinde de olsa yayınlanması vazgeçilmez
21 I A madde 3,4.
22 Bkz.böl. 5.
23 Bkz. böl. 3.
24 Bkz. böl. 6.
25 Bkz. böl 4.
26 I A madde 2.
27 Bkz. Böl. 5.
35
bir gerekliliktir. I numaralı yasanın da defterdar tarafından hazırlanan ve

Padişah tuğrasını taşıyan bir kopyası, konuyla ilgili olan tüm kadılara İsa adı
verilen belirli bir kişi aracılığıyla iletiliyordu. Bu sırada söz konusu iletinin
hangi gün ulaştığının kayıt edilmesi ve tarihin İstanbul’a bildirilmesi
isteniyordu. Bu şekilde hem haberi getiren kişinin hem de Kadı’nın
çalışmalarını kontrol etme imkanı yönetime verilmiş oluyordu. Bunların gelen
emirlerin bir kopyasını hukuk sicillerine kayıt etmesi ve anında bu emirlere
göre hareket etmesi gerekiyordu (28). Söz konusu bu yasalar çıkarılana kadar,
maden ocaklarının durumu hakkında sadece emin lerden hesap sorulurdu.
Eminler I numaralı yasadan öğrenildiğine göre her yılın başında düzenli olarak
DEFTER’lerini göndermek durumundaydılar (29). Bir yerde yazılı olan bilgiye
göre de DEFTER’lerini bizzat kendileri götürmek durumundaydılar (30). Söz
konusu bu defterlerin kontrolü yapılıyor şayet gerekli görülürse sicil kayıtları
ve farklı defterlere göre bir değerlendirme yapılarak defterin, yerinde
onaylaması yapılıyordu. Kontrolör, bir kuşkuya kapıldığında bunu yazılı
olarak merkezi yönetime bildiriyor, bunun üzerine emin ve diğer ilgililerin
raporunu talep ediyor, söz konusu bu belgelere göre kendi kararını veriyordu.
Bu türden bir yazılı kayıt 1498 yılı DEFTER’inde bulunmaktadır. DEFTER
büyük oranda Novo Brdo’daki Habib adında bir eminin ticaret işleri ile
ilgilidir. DEFTER’in biçimine göre bir değerlendirme yapılırsa kontrolörün bir
kadı olması gerektiği sonucuna ulaşılır. Bu kontrolör emin, alaşım ustası ve
diğer ilgililerin ticaret işleri ve hesapları ile ilgili olarak merkezi yönetime
bildirimde bulunmuştur. Söz konusu bu kontroller Novo Brdo’da Kadı’nın
kendisi tarafından yapılıyordu. Zira burada sadece hukuk sicilleri ve diğer
yazılı kayıtlar (özellikle de yazıcıların defterleri) değil, bundan başka sözlü
görüşme sonuçları da belirtilmiştir. Bu nedenden dolayı her bir raporun kenar
kesiminde çoğunlukla notlar eklenmiştir: “eminin raporu (arz) gereklidir”, ya
da “alaşım ustasının raporu gereklidir” vb. gibi. Bunun alt kesiminde de talep
edilen raporların incelenmesi sonucunda varılan karar yazılıdır. Bu karar,
çoğu durumda suçlananların, kontrolörün roporunun alt kesiminde yazılı
28 I A madde 9, 11.
29 I A madde 3, Bkz. A. Madde 8.
30 I A madde 12; onların var olmadığı durumlarda devran adamı, temsilci adı verilen kişilerin
kadı tarafından belirlenmesi gerekiyordu.
36
olan miktarı ödemesi şeklinde idi. Söz konusu bu yazılı kayıt özellikle Emin
için büyük bir güvensizlik durumu oluşturuyordu. Ayrıca söz konusu bu
defter ile ilgili hesaplama raporları, diğer veriler ve farklı yerler ve yıllara ait
olan defterler elimizde olmadan, “burada olağanüstü bir durum var mıdır yoksa
olağan bir durum ile mi karşı karşıyayız?” sorusuna bir cevap verilemeyeceği
açıktır. Olağan bir durum olarak kabul edilmesi durumunda, Kadı’nın
mukataa nazırı olarak ilan edilmesinde bir sebep daha ortaya çıkmış olur. Zira
1536 yılından itibaren Kadı’ların Emin’lerle birlikte aynı anda hesaplama
kayıtlarını ve raporlarını göndermeleri gerekiyordu (31). Bu şekilde, merkezi
yönetime, zaman harcamadan ve büyük zahmet gerektirmeden gerçek
durumu öğrenme imkanı verilmiş oluyordu. Onların her üç yılda bir, hesap
raporlarını tekrardan incelemek, kendi yetki alanları içinde bulunan Mukataa
ve Has, Emin ve Komiser’lerinin hesaplamalarını kontrol etme
yükümlülükleri bulunuyordu. Toplanan paraları, İstanbul’a dönmekte olan
kale askerleri aracılığıyla sürekli olarak gönderme yükümlülükleri vardı (32).
Bu durum vergi toplayıcıların (amil) merkezi yönetim ile doğrudan bir ilişki
içinde olmadığı anlamına gelir. Emin, madencilik sarrafı vb. görevlilerin
merkezi yönetim ile ilişkisi, bunların Kadı’ya bağlı olmaları ile gerçekleşiyordu
(33). Yani, bu andan itibaren kadı nın üzerine büyük sorumluluk düşüyordu
(34). Bu durum I numaralı yasada, A madde 8’de bir yerde, şöyle geçmektedir:
“Bu andan itibaren maden ocaklarındaki ilerleme ve gerilemeler sizden
sorulacaktır” başka bir yerde: ise “şayet bu konuda görevinizi yapmadığınız
ortaya çıkarsa sonsuz kötülükler üzerinize olur ve bu durumda bir ceza
beklemelisiniz” (35). Maden ocaklarına zararlı olacak bir gelişim olduğunda
bunu sadece Kadı’lar değil tüm madencilik memurları bildirmek
durumundaydılar: “Şayet bir suistimal var ise bunu kadı bildirmek
durumundadır, şayet kadı nın bir suistimali bulunuyorsa bu durum emin
tarafından bildirilmelidir. Bu durumda onun raporu kabul edilir. Şayet yazıcılar
31 I A madde 3, 8.
32 I A madde 7.
33 I A madde 5, 9).
34 Kendisine hizmet etmekle görevli temsilcilerine ve hizmetçilerine kendi işlerini yükleyerek
iş bitirmek üzere bir yere göndermek kadı ya kesin kes yasaklanmıştı ( A madde 8), bu
düzenlemenin kapsamı konusuda Ebu Su ud un fetvasına bknz, Horster 86 f .
35 I A madde 11.
37
işi aksatıyorlar ise emin ve kadı bu durumu bildirmelidirler… Şayet devletin

görevlendirdiği memurların tümü işi aksatıyorlar ise bu durumda başka birine
yönenilmeli ve bu durum bildirilmelidir“ (36).
Kadı ve Emin’in Görevleri: Kadı statü itibarıyla Emin’in üzerinde bir konumda
bulunuyordu. Kadı’nın maden ocaklarında nazır olarak faaliyeti onun
görevlerinden sadece birini oluşturduğu için, bu konudaki ağırlık yine de emin
in üzerinde bulunuyordu. Öyleki onun tek görevi kendisinin sorumlu olduğu
maden ocaklarının yönetimi idi. Bu nedenden dolayı onların faaliyetleri
birlikte değerlendirilecektir. Onların görev alanları I ve III numaralı yasaların
çeşitli yerlerinde sınırlandırılmıştır ve şematik olarak şu şekilde anlatılabilir:
Her bir maden ocağına kimlerin dahil olduğu; kaç tane maden ocağı ve
galerinin bulunduğu; isimlerinin ne olduğu (37) hissedarların kimler olduğu
ve maden ocağında çalışma yükümlülüğü altında olanların görevlerini yapıp
yapmadıklarının kontrolü. Söz konusu bu anlatılan kimselerin ticaret ile
uğraşmaları, tarım yapmaları ya da amil olmaları yasaklanmıştı. Gerekli
görüldüğü durumlarda bir maden kazısı yapma zorunlulukları bulunuyordu.
Onları kendi aralarında birbirinin kefili yapmak bir kanundu. Üretimi artırma
amacına yönelik olarak alınan diğer tedbirler, terkedilmiş ve borçlanmış
maden ocaklarının tekrardan işletmeye alınması veyahut tamir edilmesi ve
sahibi olmayan maden ocakların ilgilenenlere verilmesi biçimindeydi (38). I D
madde 32’ye göre madencilik hisselerinin satım işlemi, Kadı’nın huzurunda
yapılması gerekiyordu. Cevherin tükenmesi nedeniyle bir ocağı terk etmek
isteyen işletmeci, bunu Kadı ve Emin’in onayı ile yapmak durumundaydı. Bu
durumda da yeni bir ocak açma yükümlülükleri bulunuyordu (39). Kadı,
görevlerine gelmeyen maden çalışanlarını uyarılmalı ve gerektiği durumda
36 Madde 41, Bkz. I A madde 6, görevlerini yerine getirmediklerinde Kadı’nın ceza ile tehdit
edildiği yasa.
37 Bkz. f d. 1860 yılında Bosna daki durum, Rousseau: Annales 613.
38 I A madde 3, 4; I C madde 1, 2: III A madde 1; Bkz. madde 40, 127; kadı veyahut emin
aracılığıyla maden ocakların doğrudan ödünç verilmesinden ne derecede bahsedilebilir

konusu muhtemel gözükse de burada şimdilik olarak değinilmeyecektir (Bkz. I C madde 6; I
A madde 4). Bu bağlamda SPON un (1695) THEBEN lüle taşı ocakları konusundaki
anlatımlarına dikkat çekilir a. a.O. 92 f.: (Ceux qui jugent qu'il en a dans un endroit, en
achetent le terroir du Voyvode: Bir yerde olduğuna karar verenler, Voyvode terörünü satın
alırlar) Bkz. aynı zamanda Belon 110 f. Şabçılar’daki şap ocakları ( II. Blm. Şap konusu altında
Yunanistan).
39 III İ, madde 2.
38
cezalandırmalıdır. Ayrıca hangi sayıda işçinin nerede faaliyette olduğu ve işçi

ihtiyacının bulunduğu yerlerde onları görevlendirme işi, Kadı tarafından
yürütülmelidir (40). Maden ocağı sahiplerinin, çalışmakla yükümlü olan işçileri
sadece kendi tesislerinde çalıştırarak bu şekilde madenciliğin bütününe bir
zarar getirmesini engelleme görevi, Kadı’ya verilmiştir (41). İşçilerin ücretlerinin
ödenmesi Kadı tarafından güvence altına alınmalıdır.
Haddehane sahiplerinin kendilerine cevher ve odun kömürünü getirenlere

belirlenmiş günlük ücretlerini (narh (42) ödemeleri, madencilerin mum
ihtiyacının karşılanması (43), çökmüş ocaklar için atların temini vb. işler (44)ve
madende çalışan işçilere çok sayıda görev verilmesini önlemek gibi konular,
Kadı’nın görevi idi (45). Kadı’ya veya Emin’e ayrıca, aşağıda belirtilen çeşitli
madencilik memurlarının görevlendirilmesi yetkisi verilmişti. Bunlar maden
ocağı ve maden işletmelerinde Arar’ın ilgilerini gözetmek durumundaydılar.
Onların ücretleri Emin tarafından ödeniyordu. Fakat onlar merkezi yönetimin
onayı olmadan maaşları artıramıyorlardı. Ayrıca kendileri de merkezi
yönetimin onayına tabii idiler. Belirtilen memurların maaşları sadece
çalıştıkları günlerde ödeniyordu (46). Ayrıca madencilik Amil’inin
görevlendirilmesi Kadı’nın görev alanı içinde bulunuyordu (bkz. alt kesim).
Devletin hissedar olarak yer aldığı maden işletmelerindeki Emin’in önemli bir
görevi, yetkileri geçici bir süre için kiracılara bırakmak ve Arar biçimindeki
işletmelerde doğrudan devlet tarafından görevlendirilmiş işçiler var ise,
onların ücretlerini ödemek şeklindeydi (47).
Gümüş madenciliğindeki kontroller olağanüstü gelişmiş durumdaydı (bu

konu ve burada değinilen çoğu sorunlar ileriki bölümlerde tekrar ele
alınacaktır). Kadı ve Emin düzenli bir şekilde maden ocağı ve tesislerini, her
şeyin yolunda olup olmadığını görmek için teftiş etmek durumundaydı (III A
40 I A, madde 4,10; C madde 1,2; III A madde I.

41 I A, madde 10.
42 I A, madde 10; I B madde 6; III A madde1.
43 III İ, madde 4.
44 I D, madde 41.
45 Bkz. I C, madde 1; III A, madde1; III İ, madde 4, s.a. I A, madde 10.
46 Bkz. böl. 3: devletin maden ocaklarına sahip olması.
47 Bkz. böl. 3 a. A. O.
39
madde I’e göre sadece Emin, haftanın her Salı ve Cuma gününde) (48). I - D,
a yasasına göre maden ocağında her cumartesi günü “izbor” adı verilen bir
toplantı yapılırdı. Toplantıda Kadı, Emin madencilik yazıcısı, Roşt yazıcısı
(maden ocağını çöküntüye karşı koruma işinde görevli yazıcı (?)), tüm
kontrolörler, işletmeciler ve maden ocağı ile ilgili herkes toplantıda hazır
bulunurdu:
“Bunlar her maden ocağını kontrol etmekle yükümlü idiler. Kazılan her bir galeri
kaç kulaç derinliktedir, osen midir ya da galari içinde midir? Orada gözlenen
durum her nasıl ise bunu Kadı’nın defterine kayıt etmesi gerekir. Şafarların
(kontrolör) teftiş edilmesi gerekir. “Hutleute” (madende çalışanların lideri)
(Şapkalılar?) adı verilen kontrolörlerin de kontrolü gerekir. Maden ocağında
çalışanların hak ettikleri ücretleri alıp almadığı ve bu şekilde maden ocağının
çalışıp çalışmadığı kontrol edilmelidir. Maden ocaklarının tüm durumu kontrol
edilmeli, acaba su mu basmış veya başka bir zarar mı var? At ihtiyacı olan su
basmış maden ocakları için atların temin edilmesi gerekir. Maden işletmeleri ve
haddehane sahipleri bir suiistimal içinde iseler bunlar uyarılmalıdır; uyarıdan
sonra aynı durum devam ediyorsa cezalandırılmalıdırlar. Bir haftalık bir süre
içerisinde ilgili konularda bütün kontrollerin yapılması gerekir. Haftanın
başında tekrar, ki bir cumartesi günüdür, yeniden bir izbor toplantısının
yapılması gerekir. Arada bir boşluk bulunmadan bunun her hafta yapılması
gerekir ki maden ocaklarında bir zarar ziyan olmasın“ (49).
Buraya kadar anlatılanlardan Kadı ve Emin’in görev alanlarının çeşitliliği ve

kapsamı, yerel madencilik idaresinin özellikleri konusunda anlatılanlar
yeterlidir. Buna rağmen, çalışanların üzerine kurulu olduğu madencilik
işlerindeki organizasyonun (maden işletmelerine dahil olanların çalışma
yükümlülüğü kapsamında) bu yapıdan farklı olarak, işletmelerin üzerine
kurulu olduğu izlenimi ortaya çıkmaktadır. İdareye, madencilikte çalışanların
faaliyetlerini kontrol etmek, gerektiği durumlarda onları çalışmaya baskı
yoluyla sevk etmek ve üretimi artırmak için gerekli tedbileri almak şeklinde
48 I A madde 3, 4.
49 I D, madde 41.
40
görevler ortaya çıkmıştır (50). Devamında, her türlü detayı kapsayan yazınsal
kayıt çok belirgindir. İdare bu yazınsal kayıt yoluyla güvenliği en üst noktaya
çıkarmak istemektedir. Emin ve ona ait defterin yanında yönetim Kadı’ya,
madencilik memurlarının çeşitli defterlerinin yanında özel bir defter
çıkartmıştı (51).
DEFTER.
Defter türleri arasında şunlara değinilmektedir:
1. Maden ocağı yazıcısının defteri (52). III numaralı yasada “kuyu defteri”
(53) olarak belirtilmektedir.
2. Roşt yazıcısının Defteri (54) (roşt yazıcısı: rost=açılan galerinin çökmesini
engelleyen destek sistemi: tahkimat) Rost defteri (55),
3. Bölüşüm Defteri” (56)
4. Çevreci defteri (Urbar) (57).
5. Haddehane defteri (58).
Bunların yanında madeni para defteri (59), gümüş defteri (60), Külçe (kıt’a)
defteri (61), ondalık defteri (62) de bulunmaktadır. Kratovo’da numune
yazıcısının da muhtemelen bir defter tuttuğu belirtilmelidir (63).
50 Konuyla ilgili olarak 75. Madde çok tipiktir (34. Madde’de ise daha az netlik vardır), bu
madde çatışan iki maden ocağı işletmecisinin kendi aralarında bir uzlaşmaya varması
durumunda Urbarlara bu işe karışmalarını yasaklaması şeklindedir, I-D, a, b yasası, yasanın
en muhafazakar bölümünü oluşturmuş olsa da durum böyledir.
51 I A, madde 3, 8; I B madde 12.
52 I B, madde 10, 12; D madde 41 u. M. 1498 yılı defteri Nr. 23, 31, bunun dışında sade bir
şekilde yazıcı olarak adlanmışlardır, örn: nr.24 nr. 19 ve 29 da defterleri ile birlikte potok
yazıcılarına değinilmektedir).
53 III A madde 1.
54 I B madde 11, 12; I C, madde 3.
55 III A, madde 2.
56 I C madde 3; III A madde 2.
57 Madde 21, 34, 71, 72, 73 u.m.
5812 numaralı defter.
59 A A O, Nr. 5, 6, 12; Nr 8 de alaşım ustası bir defteri ile birlikte yer almaktadır.
60 I B, madde 12.
61 12 numaralı defter.
62 III A madde 2.
63 I C, madde 4.
41
Maden Ocağı Yazıcısı:
Maden ocağı yazıcısı, maden ocağı ile ilgili her türlü gelişimi deftere kayıt
etmek durumundaydı. 1498 yılı defterinde tekrar belirtilmiş olan bir
anlaşmazlık sonrasında merkezi yönetim, -muhtemelen bir önceki- yazıcının
sadece kendisinin şahidi olduğu olayları kayıt etmesini belirten bir kural
getirmiştir (64). Yasalarda, onun faaliyeti hakkında detaylı bilgi
bulunmamaktadır (Gümüşün pay edilmesinden madeni para haline
getirilmesine kadar geçen çeşitli evreler konusunda yazıcının etkisi, bölüm
4’te anlatılacaktır). Kayıp oranları konusundaki uzlaşmazlıklarda işletmeci,
maden ocağı yazıcısı ile hesap görmek durumundaydı (madde 19, 69). Maden
ocağı yazıcısının da izbor’da hazır bulunması gerekiyordu (65). Bu dönemde
maden ocağı yazıcısının maaşı konusunda elimizde bilgi bulunmamaktadır.
1498 yılı defterine göre “özel potok yazıcıları” da bulunmaktaydı (66).
Urbar’lar:
Iglau’da en üst bölge memuru olan Urbarlar, karşımıza I D a ve b yasa

bölümünde çıkarlar. Bunlar konum itibarıyla Hutman’ın (madde 65)
üzerindedirler ve maden ocaklarında en önemli fonksiyona sahiptirler.
Urbar’lar ve Hutman’ların devlet tarafından görevlendirilip maaşlarının
ödendiği konusunda yasalarda bir netlik bulunmamaktadır. Aşağıdaki
anlatımlarda görüleceği üzere Hutman, III numaralı yasanın bir bölümünde
çok belirgin bir biçimde belirtildiği gibi, madende çalışanlar tarafından
seçilmektedir. Bunların önemi ve sorumlulukları dikkate alındığında, söz
konusu bu fonksiyonerlerin ya doğrudan devlet tarafından görevlendirildiği
ya da en azından sürekli olarak devletin kontrolü altında bulundukları büyük
bir olasılıktır.
Urbar’lar, cevher içeren arazinin ölçülmesi (madde 4, 48), yer altında açılan
galerilerin sınırlarının belirlenmesi (bknz. madde 34, 75), özellikle galeriler
sürülürken hangi yönde ilerleneceğinin belirlenmesi şeklinde sorumlulukları
olan görevlilerdi (madde 7, 15, 64, 65, 67). Urbar’ın bu çalışmalar sırasında
64 Defter No. 31.

65 I D Madde 41.
66 A. a. O. No: 19, 29
42
kendisine cevher bulma sözü verdiği kişiler Urbar’a, “Urbar hakkı” adı verilen
bir vergi öderlerdi (madde 76). Aynı şekilde Urbar, kayıp oranlarının düzenli
bir şekilde işletmeciler tarafından ödenmesini kontrol etmekle görevli idi;
çıkacak aksaklıkları gidermek, borçlanılmış kayıp oranlarını güvence altına
almak için bir mevduat açarak, bu konuları deftere kayıt etmek
durumundaydı (madde18, 19, 32, 68, 69).
Urbar’ın defterine kayıt etttiği şahitler, şahit olarak kabul edilirlerdi (madde
75). Bu nedenlerden dolayı Urbar, maden ocaklarının çalıştırılmasında en
önemli değişiklikleri takip etmek ve defterine kayıt etmek zorundaydı; örn:
terkedilmiş maden ocaklarının (madde 52,73) tekrar işletmeye alınması ya da
bir maden ocağınının “tımar” olarak ya da “zayl” (madde 21,71,72) olarak
verilmesini defterine kayıt etmek durumundaydı. Urbar bu önemli görevi,
sadece I D a ve b yasasının en muhafazakar bölümünden almaktadır; I A B C
ve D c yasasında Urbar adı geçmemektedir. III yasada ise (Urbar ismi
belirtilerek) “maden ocağı ölçücüsü” olarak tanımlanmıştır (67). II numarılı
yasada bulunan bir deyiş Urbar’ın bu fonksiyonuna yöneliktir: “cevhere
gelindiğinde, ulaşıldığında şöyle söylenir: Urbar’a geldik” (68), yani cevheri
ölçmesi için Urbar’a haber verme zamanı geldi.
HUTMAN: Usta Başı
I D a ve b yasasına göre Hutman, Urban’ın alt kademesinde bulunan bir

görevliydi (madde 65) ve onun işlerini yapmakla görevli bulunuyordu (madde
15, 19, 48, 64, 65, 69). İzbor’un tanımlanmasında (madde 41) şöyle bir pasaj
bulunmaktadır: “Hutman’ların da uyarılması ve kontrolü gerekir. Onların
makamı, güven gerektiren bir makamdır. Onların, kuyucuların hak ettiklerini
alıp almadıklarrını da kontrol etmesi gerekir”. Elbette onların görevleri önemsiz
değildi. Zira anlaşmazlık durumlarında payların sayısı onlara soruluyordu
(madde 22) ve madde 73’te, başka hiç bir yerde değinilmeyen Hutman
Payı’ndan bahsediliyordu ki bunun kayba uğramaması gerekiyordu.
67 III. D. S.v. urbar

68 II madde 3 d
43
I D c yasasına göre Hutman’ın konumu ve görev alanı, Urban’ın D, a, b (69)

yasasında belirtilen görevi ile benzerlik gösteriyordu. Hutman’a hakaret ölüm
ile cezalandırılıyordu (madde 123). Hutman’ın sadakatsizliği ispatlanır ise (III
A madde 1) ya da Hutman bilinçli bir şekilde maden işletmesine zarar verirse,
madencilik alanında tipik olan ölüm cezası kendisini bekliyordu: boynuna bir
urgan geçirilip kuyunun içine salınır, kuyunun yarı derinliğinde urgan
kesilirdi (70).
Yasa I B, madde 6’da Hutman’ın görevi şu şekilde tanımlanmaktadır: “Maden

ocağının içinde ve üstünde çalışan tüm işçilerin başına Hutman denir. Hutman
gelir, maden ocağı hissedarlarından onlara düşen işçi ücretlerini alır ve işçilere
her hafta ödeme yapar. Onun görevi bir hakkaniyet ve güven işidir. Bir
yolsuzluk yapan Hutman cezalandırılır ve görevinden alınır”. Benzer yasa III A,
madde I’da: “Haftada iki kere Hutman’lar ocağa girmelidirler, kontrol görevlerini
yapıp durumu Emin’e bildirmelidirler”.
III D sözlüğü, buna karşın, aynı konuda onun hakkında biraz farklı bir
tanımda bulunmaktadır: “Hutman, madende çalışanların seçtiği birisidir;
maden ocağında şüpheli bir durum olduğunda ve Şafar ve elçilere güvenin
kaybolduğu durumlarda Hutman gönderilir. Bu durumda O, maden ocağına
girmeli, oradaki durumu tecrübe etmeli ve bir üst makama durumu bildirmelidir.
Bütünsel olarak bakıldığında o madende çalışanların hakimi konumundadır.
Maden ocağı ile ilgili olarak bir durum ortaya çıkmış ise bu durumda Hutman’a
yönelinir“ (71).
Bu anlatımlarda esasen Hutman’ın miri tarafından atanmadığı belirtilir. 1535

yılı madencilik yasasındaki tanımlamalarda olduğu gibi ve II A, madde 1’de
refere edilen pasajda da -çok belirgin bir şekilde olmasa da- anlatıldığı üzere
Hutman, miri tarafından atanmamakta, bunun yerine madende çalışanlar
69 Bkz. madde 83-88, 103, 104, 106, 107, 112, 115, 116, 122, 123, 126, 127, 130)
70 Bkz. sadakatsizlik yapan bir tımar gözetmeninin cezalandırılması madde 38 ve böl. 1 Dipn.
23).
71 III D. s.v. Hutman; bu bağlamda, madde 122’de belirtilenlere dikkati çekmek gerekir. Söz
konusu madde, I D c yasasında da olduğu gibi, Hutman’a belirli hakimsel fonksiyonların

verildiği izlenimini uyandırmaktadır. Söz konusu bu paragraftan ayrıca, Perşembe günü
akşam yemeklerinin özel bir öneminin oluğu anlaşılmaktadır.
44
tarafından görevlendirilmektedir (Madende çalışanların özel hakları

konusunda blm. 5’e bkz.).
O halde Urbar’lar ve Hutman’lar, günümüzde artık çok da iyi anlaşılamayacak

şekilde, olasılıkla zamansal ve mekânsal olarak farklı olan bir gelişim süreci
yaşamışlardır. Başlangıçta, her bir maden ocağı için bir Hutman’ın
görevlendirilmiş olması gerekir. Söz konusu bu Hutman’ın önemi, Urbar’ın
öneminin azalması ölçüsünde artar. Madencilikte “en üst bölge memuru”
olarak artık Urbar’ın bulunmayışı, onun yerine Emin veya Kadı’nın geçmiş
olması, bunda önemli bir rol oynamış olmalıdır. Maden işletmelerinde sosyal
farklılaşmanın ortaya çıkması, (bknz. blm. 6) işçi ücretlerinin ödenmesinde
özel fonksiyonu olan birisine itimat edilmesinin gerekmesi, Hutman’ın
konumunu güçlendirmiştir. Öyle ya da böyle, Emin ve Hutman’ın
fonksiyonlarının, maden ocağında ölçüm işlemlerine indirgenen Urbar’ın
görevine kıyasla ve onun aleyhine genişletilmiş olması kesindir (72).
Şafar (73):
Her bir maden ocağı için, sade bir şekilde “şafar” ya da “zol” (74) (I C madde 1)
- aynı zamanda “jol şafar” (75) veya” kuyu şafarı” (76) - adı verilen bir maden
ocağı kontrol memuru görevlendirilirdi. Bu görevli konusunda III numaralı
yasada şu açıklama bulunmaktadır: “jol şafarı, maden ocaklarına giren ve
Arar tarafından bir ücret ile görevlendirilmiş kişidir, işçilerin nazırıdır, bir olay
olduğunda gelip her bir maden ocağındaki durumu tecrübe edinen kişidir,
edindiği tecrübeleri kadı ve emin e bildiren kişidir”. Ya da başka bir yerde
belirtildiğine göre “her gün maden ocağına girip kontrol görevi yapan, çalışan
işçilerin yerinde olup olmadığını kontrol eden kişidir”. Bu özeliklerinden dolayı
maden ocakları ile ilgili sorunlarda Hutman’larla birlikte etkili olan (madde
127, 130) şahitler biçiminde ortaya çıkarlar (madde 53). Şafar’lar
72 Hutman’a şu kaynaklarda da değinilmektedir: Kay. 34 v. 1711 ve 38 v. 1720, Sidere Kapsa.

73 Şafar da şu kaynaklarda belirtilmektedir: kynk. Nr. 34 v. 1711)
74 I C madde 1).
75 III D s. V. Jol Şafar.
76 Bkz.örn. Defter Nr.32; M.Nr.45; M. 50f. Nr.9; UD. (Türkün) Nr. 6, 33f Sic.197 S.66, buna
karşın belirtilen anlamda daha belirgin bir şekilde Sidre Kapsa’da , Bkz. kynk. Nr.34 v. 1711
ve 38 v. 1720)
45
“uyarıldıkları ve doğruyu söyleme yükümlülükleri olmaları nedeniyle“ (yeminli

şahit) İzbor toplantısında hazır bulunmak durumundaydılar (madde 41).
Bir sadakatsizlik yapan Şafar’a ağır ceza verilmeli ve yerine başka biri
görevlendirilmeliydi (madde 41). Arar tarafından değil (madde 110), işletmeler
tarafından görevlendirilen Şafar’ların olması ilginçtir, ki bunlar ocak ve Çarh
Şafarı gibi madende çalışanların gözetmeni durumundadırlar (III F İ, madde
3; I B, madde 10; C, madde 5). Ayrıca III D yasasında Şerbar şeklinde bir
kelimeye değinilmektedir. Şerbar’ın görevi, maden işçilerinin ihtiyacı olan gıda
ürünlerini pazardan satın alıp, maden ocağına getirmek idi, bu yasada ilave
olarak Şafar’ın da bu şekilde isimlendirildiği belirtilir.
Yarar ve mutemet adamlar, elçi.
Yukarıda sayılanlara ek olarak “Yarar” ya da “mutemet” ya da “yarar ve

mutemed adamlar” adı verilen diğer bir madencilik memuru sınıfı
bulunmaktaydı. Tarihi belgelerde bu ifadeler, diğer durumlarda kendisine
anlatılan bu özellikler yüklenmiş kişileri anlatır (77) Bu çalışmalarda “yarar ve
mutemet adamlar”, madendicik memurları sınıfında en alt katmanı
oluşturuyorlardı; Hutman veya Urbar’a, yükümlülüklerini yerine getirmeleri
konusunda yardımcı oluyorlardı (78).
III numaralı yasada bu türden güvenilir kişilere ya da mutemed adamlara

sadece cevherin paylaşımında ve gümüşün işlenmesinde değinilmektedir (III
A, madde 2). Belirtilen yasa bölümünde bunun yanında maden ocaklarındaki
durumu öğrenmek, ve Hutman’ların raporlarının doğruluğunu kontrol etmek
amacıyla gizli bir şekilde maden ocağına gönderilen kişiler belirtilmektedir (III
A, madde 1). Yasa bölümünde sadece bir kere Elçi adında bir fonksiyonerin
adı geçmektedir (III D s.v. Hutman), bunun dışında başka bir yerde bu şekilde
bir fonksiyonerin ismine değinilmemektedir.
Haddane personeli:
Gümüşün ergitilmesi, işlenmesi çalışmalarını kontrol etmekle görevli

memurlar içerisinde Roşt ve Numune Yazıcısı, Haddehane Şafarı ve
77 Bkz. a. III A, Madde 1.

78 78. (Bkz. Madde 7, 17, 34, 67, 75, 83, 84, 85, 87, 88,106; I A Madde 3, 4; 4; C, Mad. 1.
46
güvenilir kişiler olarak Mutemet, şeklindeki memurlara daha önce

değinilmişti. 1498 yılı defterinde (Nr. 3,10) ve III. Yasada (İ, madde 3) yer alan
Gümüş Kontrolörü’nün de (gümüş arayıcı) buraya dahil edilmesi gerekir.
Gümüş Arayıcısı’nın, gümüşün ergitme ocağında belirmeye başlaması ile
birlikte orada hazır bulunması gerekmekteydi. Gümüşün saf hale geldiği
belirlendiğinde bu gümüşün üzerine kendi mührünü basıyordu (yukarıda
verilen her iki kaynağın karşılaştırılması, bu olasılığı artırmaktadır). Bu
konuda detay bilgiler için dördüncü bölüm tavsiye edilmektedir:
Amil:
Konu hakkında 4. Bölümde anlatımlar yapılacaktır (79). Devlete düşen payın

alınması işleminin Amil (80) aracılığı ile gerçekleştirileceği belirtilmelidir.
Emin, şayet dışardan gelen baskılarla madencilik vergisini kendisi toplamak
zorunda kalırsa, Amil ile hesap görme sırasında kolaylık sağlaması açısından
topladığı vergileri defterine kaydeder (81). Her bir maden ocağında bir
madencilik Amil’i ve aynı şekilde bir madeni para Amil’i bulunuyordu (82).
Böyle de olsa madencilik amil inin yanında diğer başka amiller de bulunurdu
(83). Bunlarla madencilik amil’i arasındaki ilişki, diğer kaynaklara bakılarak
incelenmelidir.
1498 yılı defterindeki veriler ile I ve III numaralı yasalar arasında (görünürde
de olsa) bir karşıtlık bulunmaktadır. Defterden elde edilen bilgiye göre Amil’ler,
belirli bir meblağ ödeme karşılığında vergileri toplama hakkını elde ediyorlardı.
Onların konumu, bu konuda imtiyaz verilen kiracıların konumu gibi, veya
onların konumuna çok yaklaşmış gibi görünmekteydi (84). Buna karşın, I
numaralı yasadaki veriler, onların bu makamları satın alma yoluyla elde
79
Bkz. daha sonraki gelişimler için böl. 6)
80
III H’da sadece şu belirtilmiştir: “miri ondalığı ve lodra vergisi alınmalıdır. Arar için hazır
bulundurulmalıdır; buna karşın I B, madde 12’de madeni para haline getirilmiş gümüşten
alınacak vergi hakkında: “Emin, dağıtılacak olan paranın onda birini alır“ denmektedir.
Bunun nasıl anlaşılması gerektiği aşağıdaki pasajda belirtilmektedir. Amil aracılığı ile Emin
vergileri toplamalıdır; yani vergileri toplama yükümlülüğü Emin’e verilmiş, fakat bu işin
teknik yönü Amil’e bırakılmıştır; bu durum I C, madde 4’te de onaylanmaktadır).
81
I C, madde 4.
82
I C, madde 5. 83.
83
Bkz. Örn. 18 No’lu defter, 19 No’lu defterde netlik yoktur
84
Ör: defter Nr. 15 ve 18; amil ve vergiler konusunda esaz olarak Bkz. No. 15,16,18,19,
29,32,33).
47
ettikleri izlenimini vermektedir: “Amil’lerin toplamadığı payların paralarını

toplayın, onların haklarının geçersiz olmasını sağlayın. Ödeme imkanı
olmayanları sarayıma gönderin. Çalışmasını durdurmuş işleri boş bırakmayın,
çaba gösterin, bunları avantajlı bir şekilde çalışkan Amil’lere satın, onlardan
kefil isteyin. Bu konudaki gelişmeleri hukuk sicillerine işleyin. Saraydan atama
belgesi gelmeden önce hiç kimseye bu işleri vermeyin. İflas etmiş ve borçlanmış
olanlara bu işleri vermekten kaçının“ (85). III İ, madde 3’te Amil, Haddehane
Şafarı gibi, doğrudan, “sultanının ekmeğini yiyenler” sınıfına dahil
edilmişlerdir. O halde Amil, Kadı aracılığıyla görevlendiriliyor fakat Emin ile
hesap görüyordu. Bu durum Madencilik Kadısı’na yönelik şu talimattan
anlaşılmaktadır: “Arar’ın sermayesi için, Emin’in Amil aracılığıyla para
toplamasını sağlayın“ (86).
Kadı, “maden ocaklarının nazırı” şeklinde en üst kontrol makamı olduğu

yerlerde, maden ocaklarından, diğer mukataa, has ve gelir kaynaklarından
toplanan paraları, sürekli bir şekilde kale askerleri aracılığıyla padişahlık
hazinesine göndermek durumundaydı (87). Amil’in önemli konumu, özel
durumlarda hazır bulunmasının dışında, belirgin bir şekilde katılımının yazılı
olduğu durumların (88) dışındaki çok çeşitli olaylarda da hazır bulunmasını
gerektirmiştir. Amil’in konumunun önemi bu şekilde ortaya çıkmış olur.
Bu bağlamda, “I c” kaynağına bakılması tavsiye olunur. Söz konusu bu

düzenlemeye göre, elde edilen demir miktarının onda birini alma hakkına
sahip olan kişi, yeni demir ocaklarının açılmasını engelleme hakkına da
sahipti. Bu durum, muhtemelen yeni kurulan demir ocaklarının onun
defterinde yer almaması ve böylece onun demirin onda birliğini alma
imkanının bulunmamasından kaynaklanması ile açıklanabilir. Bunun için,
1754 yılında Sarajevo Şeriat Mahkemesi’nin hukuk kararına bakılması
gerekir. İmtiyaz sahibi kişiden, kendi toprağı üzerinde keşf olunan maden
ocaklarının vergilerini toplama hakkı elinden alınmıştır; zira söz konusu bu
yeni bulgular, onun defterinde kayıtlı bulunmamaktadır (defter, üzerinden
85 I A madde 7).
86 I A, madde 7).
87 I A, madde 7).
88 Bkz. madde 18,65, 68, 72 ve III İ, madde 2)
48
vergi alınabilecek objelerin kaydının bulunduğu defterdir). Bu gelişmelerin

sonucunda, yeni maden ocakları, devletin gelir kayıtları, yani “Defter-i
Mevkufat’a” yazılmıştır (89). Buna karşın, Barbar tarafından şu vergiler
belirtilmektedir: “Rüsum-i Ma’deniyan Vergisi” Sipahi’nin hakkı olan bir
vergidir. Sipahi bu vergiyi, bir maden ocağının keşfi, ya da bu iş için bir onay
belgesi alması sırasında alır” (90). Bu ve buna benzer sorunlar hakkında,
örneğin 4 numaralı kaynakta ortaya atıldığı gibi bir tartışmanın yapılabilmesi
için, konu hakkında başka karşılaştırma materyallerinin bulunması gerekir.
Maden Ocaklarının Korunması
Çoğu maden ocağının ücra köşelerde bulunması, ülkede iç huzurun ve

düzenin iyi oluğu durumlarda bile, buraları soyguncu saldırılarına karşı
korumayı güçleştiriyordu. Bu nedenle, duruma bağlı olarak maden
ocaklarının korunması için özel tedbirlerin alınması gerekiyordu. 16. yy’da bu
görevi “Martolos” ve “Primkür” (91) adı verilen yarı askeri birlikler yerine
getiriyordu. Bunların görev yükümlülükleri altı ay sürüyordu; çok çeşitli
şekillerdeki vergi yükümlülükleri yerine, ilgili maden ocağının Emin’ine,
meblağı değişkenlik gösteren toptan bir ödeme yaparlardı. Emin, söz konusu
bu meblağı maden ocağının ihtiyaçlarını karşılamak için kullanabilirdi (yani
bu ilgili, mukata’a mal’ının bir bölümünü oluşturuyordu) fakat buradaki bir
miktar fazlalığı İstanbul’a göndermek durumundaydı (92). 18. yy’da,
muhtemelen henüz 17. yy’ın ikinci yarısında yönetim, bu amaca yönelik
olarak yarı askeri birlikleri kullanmaktan vaz geçerek, bunların yerine, düzenli
askeri birliklerini kullanmaya başladı. Bunların ücretleri kısmen ilgili
madencilik mukata’a’sının malından ödeniyordu (Kapsa’da bu şekildeydi) (93).
Kısmen de ücretlerini, kendilerine ocaklık olarak ayrılmış gelir
kaynaklarından alıyorlardı (94). Bu durumun tersi olarak madencilik
mukata’a’sı da ocaklık olarak (örn: Garnizonlar için) değerlendirilebiliyordu
(95).
89 Bkz. II. Böl., Bosna, Demir, Travnik.

90 Barbar, 14, No. 28.
91 Martolos ve Primkür kayıtlarına Bkz., Bkz.a.blm 5 knez’ler hakkında.
92 Bkz. kynk. Nr. 12,13,16, 21.
93 18. yy’ın başlangıcında Sidre, Bkz. kynk. No. 34.
94 Bkz. kynk. No.36.
95 Bkz. II. Böl’de Bosna başlığı altında Kreşevo anlatılırken verilen örnekler; Anadolu’daki
durumlar ile ilgili olarak Bkz. M. 54 f. Nr.12.
49
3- 1536 (1) Yılı Madencilik Yasasına Göre Maden Ocaklarının

İşletilmesi.
Kanuni Sultan Süleyman’ın dört yasasından dördüncüsü olan bu yasa, en

muhafazakar olan ve madencilikle ilgili sorunlar düzenlenirken Osmanlı
dönemindeki gelişmeleri en az yansıtan yasadır. Gümüşün en son rafinasyon
işlemine kadar ve madeni para haline getirilene kadarki evrelerinde sıkı bir
kontrol yapan devlet, (bkz. böl. 4) öncelikle bu zamana kadar devam eden
durumun korunması, ve çalışma yoğunluğu ile üretim miktarını güvence
altına alabilmek için uygun tedbirler alma yoluna gitmiştir. Mümkünse de
üretimi artırma imkanlarını araştırmıştır. Devletin uyguladığı bu politika
nedeniyle madencilikle ilgili esas çalışmaları belirleyen hukuk normları çok az
değişikliğe uğramıştır.
Sachsen maden yasası adı verilen orta çağ yasalarına yönelik olarak
Osmanlı’nın yasa yapımında maden ocağı (çah) (2) yasa yapımının merkezinde
yer alıyorlardı.
Bir maden ocağının açılması ve çalıştırılmaması durumunda kaybedilmesi
Yasada “Uzboynik” olarak tanımlanan bir madenci cevheri bulduğunda, orayı

bir çarpı işareti ile belirleyerek, orada kazı yapma hakkını güvence altına almış
olurdu (3). Konuya ilgi duyanlar sermayeleri oranında bu kazı işine dahil
olurlar “1, 2 hisse (pay) ya da daha fazla” bir pay ile hissedar olurlar, yani bir
meslek derneği kurarak lonca yapılanması oluştururlardı. Hissedarlar,
hisseleri oranında (belli olduğu üzere, Uzboynik’e) 1 akça ödeme yapmak
zorundaydılar; bu miktar onun kazancını oluşturuyordu (4). Maden Ocağı 64
paydan oluşurdu (5). Söz konusu bu payların özel isimleri bulunmaktaydı (6).
Bu, muhtemel olarak Türkler öncesi bir dönemdeki on yedi paydan
kaynaklanmaktadır. Söz konusu bu paylar, ilksel olarak Kux’lardan (küçük
1 II ve III numaralı yasaların ışığında, aynı şekilde 1498 yılı defterine göre.
2 kayıtlar veya sözlük dizini blm ne Bkz. s.v. değinilen belge verisi olmaksızın Türkçe
termineloji kullanılmış ise aynı şekilde çah’ın kayıtlarına bakınız) ve loncalar (vark, gevark,
kivark).
3 I B, madde 2, benzer şekilde I D, c, madde 121’de de böyledir.
4 I B, madde 2.
5 I B, madde 2; III A, madde 1.
6 III A, madde 1; Bkz. a. Rousseau’nun (Annales, 613) konuyla iliği verileri.
50
pay) (7) itibaren gelişim göstermiş olmalıdırlar. Bunun bir kalıntısı halen “I D
a, madde 37”de bulunmaktadır. Söz konusu yasada, maden ocağına dışarıdan
birinin yardımının kabul edilmesi durumunda, o maden ocağının ne kadar
üretim yapacağı belirtilir. Burada şöyle ifade edilmektedir: “maden ocağı 17
hissedarlık yapısına göre üretimde bulunmalıdır”. Maden çıkarmak için
çalışmalara başlandığında madde 20’de belirtilen şeriat şartlarını yerine
getiren şahitlerin bulunması gerekirdi. Durum böyleyken, madde 70’de o
esnada orada kim var ise onların şahitliği geçerlidir denilmektedir: “iyi ya da
kötü olsun, ister Müslüman ister olmasın herkesin şahitliği kabul görür”.
Yapılan çalışmaların durumuna göre ölçümü yapılmış ve ölçümü yapılmamış
kuyular arasında bir ayırım vardı. Çoğunlukla şürf olarak adlandırılan
ölçümü yapılmamış kuyularda yasa, madenin çıkarılma şekline bağlı olarak
daha detay bir bölümlemeye gidiyordu (8). Çalışmalar sırasında cevhere
rastlanıldığında burası Urbar ve Hutman’lar tarafından işletilebilirliği
yönünden incelenir (madde 48, bknz. diğer Madde 10; II ,madde 3-d) sonuç
pozitif olduğunda sekiz madencilik kulacı (9) büyüklüğünde bir alanın (ova,
komşu alan: biregü ovası) tahsis edildiği maden ocağının ölçüm işlemleri
başlatılırdı. Bu aşamadan sonra burasına sekizleme ya da osimlica adı
verilirdi.
Düzenli bir ölçü sisteminde her iki maden ocağı arasındaki mesafenin
birbirinden en az sekiz kulaç olması gerekiyordu (madde 6, 46; II, madde 3
e). Ölçümü yapılmış olan bir maden ocağının tekrar ölçümü yapılamazdı
(madde 62). Şayet bir maden ocağının bir kenarının ölçümü yapılmış ise daha
sonra başka bir kenarında ölçümünün yapılmasına müsaade edilmezdi
(madde 13). Maden ocağının hangi kenarının ölçüldüğü konusunda bir
anlaşmazlık ortaya çıktığında, şahitler tarafından kabul edilen kenar, doğru
kabul edilirdi (madde 14). Sadece, iki maden ocağı arasında bir anlaşmazlık
çıktığında, şahitler tarafından ölçümü yapılmış olarak kabul edilen maden
7 Kux ve Kux kesintisi adı verilen bir vergi 1488 yılına ait Bosna ile ilgili bir fermanda
belirtilmektedir (kay. Nr. 4.), fakat Zycha 238 ff. E’ye de Bkz.
8 1. Madde 43 de belirtildiği gibi içerisinden toprağın tekne ile dışarı çıkarıldığı şürf, 2.
İçerisinden toprak ve cevherin bir dolap (horn. horan) aracılığıyla dışarı çıkarıldığı şürf, bu
sade bir şekilde kuyu olarak ve madde 96 da (I D c) hodica olarak ta adlandırılır.
9 III’te, madencilikte kullanılan 3 kulaç uzunluğunda bir ölçü biriminden bahsedilir ve sejan
olarak adlandırılır.
51
ocağı daha önceden belirlemesi yapılan kenarı boyunca tekrar ölçülürdü

(madde 63)(10).
Belirli bir yerde kazı işlemi yapmak ya da bir cevheri çıkarmak için alınan
yetki, aynı zamanda çalışma yükümlülüğünü de beraberinde getiriyordu.
Yasal sürenin bitiminden sonra, işletmede olmayan bir maden ocağının
yeniden işletmeye alınması, yasada detaylı bir şekilde belirtilmektedir. Maden
ocağı hissedarlarının hisselerini kaybetme süreleri maden ocağındaki kazı
çalışmalarına bağlı olarak değişiklik gösteriyordu: “İçerisinden toprağın el
teknesi ile dışarı çıkarıldığı kuyu, galerilerde (şürf) söz konusu bu süre üç hafta
idi (madde 2)” (11).
Fakat süre, madde 43 ve II. Yasa madde 3 b’de “üç gün” olarak
belirtilmektedir. Bu çalışmalarda bir “dolap”ın kullanılması durumunda süre
altı hafta oluyordu (madde 3, 44; II. Madde 3 c). Maden ocağının eski sahibi,
başka birisinin maden ocağında çalışmaya başladığı günde orada olursa,
madde 3’e göre en azından yarı mülkiyetini; fakat madde 43’e göre ise tüm
mülkiyetini güvence altına almış olurdu. Bir yıl ve altı haftalık bir sürenin
belirlendiği ölçümü yapılmış olan bir maden ocağında, şayet sahipleri
zamanında hazır bulunurlarsa, maden ocağının bütünü, sahiplerine kalmış
olurdu. Bunun olmaması durumunda, birbirini takip eden her üç Pazar
gününde eski loncaları haberdar edebilmek için ilan verilirdi. Bu şekilde
onlara söz konusu bu süre içerisinde sübvansiyonları ödeme imkanı verilerek
en azından yarı mülkiyetlerini koruma imkanı verilirdi (madde 4, 45). Resmi
bildirinin yapıldığı anda mülk sahipleri şehirde bulunmuyorlar ise ve
bulundukları yer, bir gün içerisinde ulaşılabilir mesfede değil ise, bu durumda
onlar bir haberci aracılığıyla bilgilendirilirlerdi (madde 45)(12). 15 günlük bir
mühlete iki yerde rastlanılmaktadır. Biri madde 120’dedir. Burada, şayet birisi
10 I D, c yasası, farklılık gösteren terminolojisi ile dikkati çekmektedir (ölçümü yapılmış olan
bir maden ocağı zakonina ve ocağın işletilmeye başlanmasına ibştina veyahut preibştina adı
veriliyordu), yasada şunlar bilinmektedir: bir hutman ın gözetiminde olan cevher yığınındaki
(havdina) ibştina (madde 104), porok ve poroy (madde 119) ve meteh adı verilen maden ocağı
(madde 128) veyahut kuyu (madde 129) çevresi).
11 43,119,121. Paragraflarda olduğu gibi II madde 3 b yasasında da üç günlük bir sürenin
yazılı bulunması dikkate alındığında burada da muhtemelen 3 gün anlamına gelmelidir.

12 Söz konusu bu kurallar esas olarak I D c yasasındakilere karşılık gelmektedir; burada
madde 97 sabit bir süre belirtmezken madde 121 madde ile örtüşmektedir. Üç gün şeklindeki
aynı mühlet ibştina da porok ve poroy da da konulmuştur (madde 119).
52
bir çimar-yapısı, yani maden ocağında bir ahşap destek sistemi (tahkimat)
yaparsa mühlet 15 gündür. Çok daha farklı bir bağlamda, 15 günlük mühlet
madde 131’de bulunur. Yılbaşı ve Paskalya bayramından sonra söz konusu
bu süre içinde tekrar işletmeye alınmayan ocaklar ile ilgili olarak belirtilen bir
kuraldır ve yılbaşı ile paskalya bayramlarında madencilik çalışmalarına iki
haftalık ara verilmesi ile ilgilidir. Knez ve Tekliç’lerin hediyeler aldıkları
(madde 133) bu bayramlarda cevher paylaştırması da yapılırdı (bknz. blm. 5).
Hodica adı verilen bir maden ocağında (madde 96) 6 hafta ve üç günlük mühlet
büyük oranda madde 3, 44’e uymaktadır. 1 yıl 6 ay ve üç günlük mühlet ise
burada, madde 95’te, Zakonina olarak adlandırılan ölçümü yapılmış olan
maden ocağında madde 4, 45’e uymaktadır ).
Maden ocaklarının çalıştırılmasının müsaadesini oluşturan söz konusu tüm

bu kurallar bulunurken, çıkarılıp yığılan cevher stoklarındaki çalışmalara
nazaran, maden ocağındaki çalışmaların daha önemli olduğunu belirten
madde 104 yol gösterici olmuş olmalıdır. Zira burada şöyle belirtilmektedir:
“sadece bir cevher stoğunun sahibi olan kimse, şayet başka birisi maden
ocağını, ocağa ait tüm maden stokları ile birlikte işletmeye alırsa, yukarıda
belirtilen cevher stoğunu, sahibinin kaybedeceği belirtilir”. Konuyla ilgili olarak
madde 35, 79 (madde 79’da dokuzlama olarak adlandırılan galeriler) ve madde
130’a da (çökmüş su kanalları) bakılması gerekir. Öyle ki bu maddelerde bir
mühlet belirtilmemekte, bunun yerine dışsal özelliklere yönelinmektedir.
Terkedilmiş veya çökmüş maden ocaklarının yeniden canlandırılmasında

öncelik, ilk önce cevhere rastlanan maden ocağına veyahut ilk rastlayan kişiye
verilirdi (madde 11, 12, 51, 52). Buradaki madde 52’de, bu durumdan
Urbar’ın haberdar edilmesi gerektiği belirtilir. Benzer şekilde, su baskınına
uğramış yerleri sudan kurtarılan maden ocaklarına işletmeye açma
konusunda öncelik tanınıyordu.
53
Maden Ocaklarının Kendi Aralarındaki İlişkilerin Değerlendirilmesi
Bu bölümde, maden ocaklarının kendi aralarındaki ilişkileri incelenecektir.

İşletmelerin küçük oluşu, nisbeten küçük alanlarda çok sayıda kazı
çalışmasının yapılması, o zamanlardaki araçlarla yapılan çalışmalarda teknik
zorlukların ortaya çıkması, yeraltında maden ocaklarını birbirinden ayıran
hatların (markşeyt) tam olarak belirlenememesi, hiç bitmeyen
anlaşmazlıkların zeminini oluşturuyordu. İki maden ocağının birbiri ile
anlaşmazlığa düştüğü durumlarda, Urbar’ların ve güvenilir kişilerin gelip
durumu incelemeleri gerekiyordu. Anlaşmazlık içindeki tarafların kendi
aralarında bir anlaşmaya varmaları durumunda ise bu anlaşmanın geçerli
olabilmesi için tüm loncaların buna şahit olması, bunun Urbar’ların defterine
kaydedilmesi gerekiyordu (madde 34, 75). Başka bir anlaşmazlık olayını
değerlendiren madde 109’a göre, uzlaşmanın Sabor’un önünde yapılması
gerekiyordu (bknz. yukarıda da değinilen madde 14 ve 63).
İki maden ocağı arasındaki önemli sorunlardan birisi, aradaki sınır

konusudur. Maden ocağını su baskınından kurtarma çalışmalarında bir galeri
açılabilmesi için, diğer maden ocağının müsaadesini almak gerekiyordu
(madde 25, 56, 65 bkz. madde 64). Buna karşın, su tahiyesi için yapılan
çalışmalar sırasında komşu bölgedeki cevher çıkarma işine müsaade edilirdi
(bkz. madde 26). Fakat her durumda Urbar ve güvenilir kişilerin veyahut
Hutman’ların yeni ortaya çıkan durumu kontrol etmesi ve maden ocaklarına
gerekli talimatları bu konuda vermesi gerekiyordu (13).
Galeri Sürme Hakkı:
Galeri açma hakkına nisbeten kısa değinilmiştir. Burada birinci derecede yer
altında açılan galeriler ile keşfolunan damarlardaki cevherin, yukardan bir
kuyu açılarak (madde 8, 80, 113, aynı zamanda bkz. madde 116) çıkartılması
işine yöneliniyordu (belirli bir büyüklüğe sahip olan tabure üzerinde oturarak
13Bkz. konu ile ilgili olarak madde 7, 15, 17, 50, 66, 67, 87, 109; madde 65 e göre amil in
mührü ile mühürlenmiş bir onay belgesi ( hüccet) gerekliydi; maden ocaklarının kendi
aralarında ilişkileri ile ilgili diğer maddeler şöyledir: madde 10, 28, 29, 33, 36, 50, 57, 74, 76;
şaybne adı verilen bir maden ocağının giriş yerinin tahrip olmuş olması özel bir durum
oluşturur ve bu konuyu madde 66 Bkz. madde 16 da belirtilmektedir. Bu durumda diğer
maden ocaklarının söz konusu bu alanda yeni bir giriş yeri açılana kadar cevher çıkarma
hakkı bulunuyordu, II madde 3 f.)
54
kazı çalışması yapılarak). Madde 81’e göre, ölçümü yapılmış olan bir maden
ocağı alanında sürülen galeri, cevher çıkarma hakkına sahipti. Sonrasında,
galerinin talimata göre sekiz kulaç geri çekilmesi gerekiyordu. Fakat galeri
sürülmesi sırasında henüz bir cevher bulamamış bir maden ocağı ile kesişme
olursa, ya da ölçüm esnasında maden ocağının ölçüsü, sürülen galerilere
rastlarsa, bu durumda bir cevher bulamamış maden ocağının mülkiyeti yeni
sürülen ve cevher bulan galeriye ait olmuş olur; burada söz konusu maden
ocağının loncasına, harcamalarını karşılamak üzere, sadece az bir miktar
verilir (madde 9, 49).
Su Basması ve Maden Ocaklarının İklimden Etkilenmesi:
Bu kesimde maden ocaklarının su basması ve iklim felaketlerine karşı

korunması konusu anlatılacaktır. Hiçbir maden ocağı bu konuda tam
güvenilir değildir (aynı anlamda madde 1, 42 ). Madende çalışan personelin
görevlerinden birisi, maden ocaklarında su basmasının olup olmadığını
kontrol etmek, eğer varsa (madde 41) bu durumu sahiplerine bildirerek
onların su tahliyesini sağlamalarını temin etmekti (madde 39). Su basması ve
iklim felaketinden bir başka maden ocağı tarafından kurtarılan maden ocağı,
kurtaranların olurdu; bu esnada Hutman ve Mutemet gibi adamların kontrolü
de gerekliydi (madde 84, 82, 83, 106). Kurtarılan maden ocağındaki cevheri
dışarı çıkarmaları şartıyla, maden ocağı sahibine, açtıkları galeri ve bacaları
kullanma hakkı olarak bir ödeme yapılırdı: Dokuzlama deyiminden anlaşıldığı
üzere bu büyük bir olasılıkla 1/9 oranındadır (madde 82, 83 bu konudadır)
(14).
Maden Ocağı Hisseleri
Başka bir yerde madencilik yapmak üzere bir maden ocağından çekilme ile
ilgili olarak hisselerin kaybı, ( sürekli çalışma yapılmasının dışında) bir maden
ocağının loncasının başka bir ocağa yardıma yöneldiklerinde de ortaya
14 Su basmasına uğramış bir ocağı kurtarmak için iki maden ocağı birden çalışmaya
başladığında, bu konuda başarılı olan hangi ekip ise kurtarıcılık ünvanı onun olmuş olurdu.
Hutman ve Mutemet gibi yetkili kişiler tarafından yapılan kontrolde de bu belirlendiğinde,
kurtarıcı ekip bir mükafat alırdı. Yani burada, kurtarılan maden ocağının kendilerine düşmesi
gibi bir durum yoktur (madde 84). Su baskınına uğramış maden ocağından birisi artık bu
ocaktan çekilmek istediğinde, bunu madde 84’e göre Sabor’un huzurunda yapması
gerekiyordu; bu türden bir maden ocağı, burasını su baskınından kurtaran kişilere düşerdi.
55
çıkmaktadır. Herhangi bir sebepten dolayı ocağı çalıştıramamaları

durumunda veya bunu istemedikleri durumda ocağı işçilerine bırakmak yolu
da bulunuyordu. Yalnız burada hisselerin kendilerinde kalması şartı vardı.
(madde 103). III İ, madde 2 yasasının net olmayan bir bölümüne göre, artık
ekonomik olmayan ocağı, sahibi işletmeden çekebilirdi: “Bu durumda olan kişi
Kadı ve Emin aracılığı ile işletmeden çekilebilir ve başka bir ocağı işletmeye
açabilir”. Diğer taraftan, işletilmeyen bir maden ocağını yeniden
canlandırmayı cazip hale getirmek için, “her kim, Şafar ve diğer şahitler
tarafından artık bilinemez hale gelmiş, ölçümü yapılmış eski bir maden ocağını
tekrardan ele alır ve hissedar katkılarını öderse, katkısı oranında maden
ocağında hissadar olur”du (madde 53). Bir maden ocağında hissedar
olabilmenin başka yolları da bulunuyordu. Şayet bir lonca başka bir ocaktaki
çalışmaları yüklenir ve bu çalışmalar için gerekli aletleri (ukrut) herhangi bir
ücret almadan hizmete sunar ise (madde 115) hissedar olabilirdi (15). Burada
madde 40’ın da belirtilmesi gerekir (bu madde ileride başka konularla ilintili
olarak da belirtilecektir). Söz konusu maddede şöyle söylenilmektedir: “Talebi
olmayan maden ocakları Madencilik haslarına dağıtılmalıdır, katılım paylarına
göre onlara hisseler verilmelidir”. Hissedarlık ile beraber katkı ödeme
yükümlülüğü oluşuyordu. Konuyla ilgili olarak bir dizi talimatlar
bulunmaktadır. Örneğin madde 73’te belirli süre işletilmemiş olan bir maden
ocağının, eski loncaları tarafından yeniden canlandırılması konusu dile
getirilmektedir. Burada çok net bir şekilde loncaların ödedikleri katkı payları
oranında hissedar olacakları belirtilir. O halde burada hisselerin yeniden
dağıtılması söz konusu idi; masraflara katılmayan loncalar eski hisselerini
kaybediyorlardı (16). Benzer bir olayda (madde 22) çelişkiye düşüldüğü
durumda Hutman’lara danışılıyordu. Daha sonrasında, loncalar daha fazla
hisse talebinde bulunduklarında, şahitler dahi getirmiş olsalar, bu talepleri
reddediliyordu (bkz. ilave olarak madde 54). Katkı paylarının ödenmemesi
durumunda hisselerin kaybedilmesi prensibi, madde 31 ve 69’da da
15 Çıkarılan cevherin bir faturasını talep ederse bu fatura karşılığı ile yetinmeli idi ve bu
durumda maden ocağında bir hissedar olamazdı.
16 Bu bağlamda burada Hutman ve Uçink hisselerinden de bahsedilir ve bunların
kaybolmayacakları belirtilir. Hutman ve Uçink’ler hakkında ne yasalarda ne de diğer

kaynaklarda bu konuda fazla bilgi bulunmamaktadır.
56
bulunmaktadır (bkz. madde 61). Aynı şekilde, madde 18’de de böyledir.

Burada ilave olarak, çok belirgin bir şekilde, mülk sahibinin kendi hisselerini
devretmesinin, sadece Urbar ve Amil’lerin talep ettiği ödemeyi yapması
durumunda mümkün olacağı belirtilmektedir. Yani bir hissedarın hisselerini
devredebilmesi için önce yükümlülüklerini yerine getirip kendisine düşen
ödemeleri yapması gerekiyordu (bkz. konu ile ilgili olarak madde 102). Diğer
taraftan, katkı paylarının ödenmemesinden dolayı borçlu konuma düşülmesi
durumunda, söz konusu bu borçlar karşılığında hisselere el konulması
olasılığı bulunuyordu (madde 101). Şayet bir lonca, katkı paylarını ödeyemez
ise bu durumda ödeyemediği toplam miktar hesaplanır ve kendisine bir
mevduat oluşturma ya da hisselerini güvence olarak gösterme gibi imkanlar
verilirdi (madde 32, 61) (17). Şayet bir galeri ipotek olarak gösterilmiş ise bu
durumda Şürf sahibine madde 69’a göre bir haber verilir ve Pazar gününden
Çarşamba gününe kadar borçlanılmış katkı paylarını ödeme imkanı tanınır
ya da borçlanılmış miktar değerinde Urbar’a bir güvence gösterilir, bu
aşamada hisseleri korunarak kalmış olurdu (18) ( madde 69, madde 19).
Toplam katkı paylarının miktarı konusunda bir anlaşmazlık olduğunda
Maden Yazıcısı ile Hutman bunu yeniden birlikte hesaplamaları gerekiyordu
(madde 69). Diğer taraftan, içerisinden cevherin çıkartılarak tüketilmiş
olduğu, ölçümü yapılmış olan bir maden ocağı, artık bir güvence olarak
gösterilemezdi. Urbar’lar ve Amil’lerin bu durumu görmek ve defterlerine kayıt
etmek, görevleri idi. Bu noktaya gelene kadar olan katkı paylarının ödenmesi
gerekiyordu (madde 68).
Hisselerin satın alınması veya satılması ile ilgili çok az paragraf

bulunmaktadır: madde 107’de hisselerin, şahitlerin (Hutman ve işçiler olarak
belirtilmektedir) huzurunda satılması işinin (“hediyesi” orada belirtildiği
şekilde) satın alan kişinin ödeme yapmaması durumunda (karşılığında bir
hediye vermemesi durumunda) hukuksal bir bağlayıcılığı bulunmuyordu.
17 Yasalar bu durumlarda loncaları hisselerini alel acele satmamaları için bir kolaylık
sağlıyordu; madde 32’ye göre hisselerin satılması hisse sahibinin sadece ve sadece kendi
özgür iradesi ile ve bu da Kadı huzurunda olmak üzere mümkün olabiliyordu; burada
borçlanılmış olan katkı paylarının Urbar’a ödenmesi tabiki doğal bir durumdu.
18 I A, madde 4 yasasına göre Kadı’ların borca batmış maden ocakları ile ilgilenmesi görevi
çok net bir şekilde belirtimiştir.
57
Bunun ötesinde madde 108, satın alan kişinin yükümlülüğünü yerine

getirmesi durumunda bile hissedara hisselerini tekrar geri alma imkanını
tanıyordu. Madde 32’ye göre hisselerin satılmasının (yukarıda gördüğümüz
gibi) belirli şartlar altında yasaklandığı (madde 102) hisse satımı, Kadı’nın
huzurunda gerçekleşmeliydi.
Maden Ocakları ve Kazı Çalışmaları
Kazı çalışmalarının başlaması için yapılması gerekenler: yukarda bahsedilen

yasal talimatlar yerine getirildikten ve hisse konusu halledildikten sonra (bkz.
madde 31, 60) kazı çalışmalarına başlanılmaktaydı (19).
Doğrudan loncaları ilgilendirdiği sürece yasa, işletme sorunları ile

ilgilenmiyordu. Yasa sadece, üretimi yoğunlaştırmak isteyen loncaları
desteklemeyi öngörmektedir. Bu şekilde, madde 54’te, gerilemekte olan bir
maden ocağını kalkındırmak isteyen bir işletmenin durumu belirtilmektedir.
Bu durumlarda diğer loncaların bir hak talebinde bulunması yasaklanıyordu.
Onlar, maden ocağını ilerletmek için yapılan çalışmalarda bir cevhere
rastlanıldığında bunu çıkarma ve hisse verme hakkına sahiptiler. Maden
ocağının ortak loncaları bu durumdan sonra da masraflara katılmadıklarında,
şahitler bulunur ve çıkarılan cevherden loncalara bir hisse verilmezdi. Bir
maden ocağında cevher ve uçen (20) bulunduğunda ve bir loncanın her ikisini
de çıkarmak istediğinde, bunu yapabilecek durumda olmayan diğer loncalar
ötekileri şöyle bir söz söylerek onaylarlardı: “Ne kazıp çıkardıysan senindir”.
Ancak, öteki loncaların, daha sonra çıkarılan cevherden bir hak talebinde
bulunmamaları için şahitlerin gösterilmesi gerekiyordu (madde 23). Cevher
bulmuş olan bir maden ocağının sahiplerinin işçilerine maaş ödeyecek
durumları bulunmadığında, dışardan bir destek alma yoluna gidebilirlerdi;
bunu da yapamadıklarında cevherleri güvence olarak gösterip para temin
edebilirler ve çalışmalarını sürdürebilirlerdi (madde 127). Diğer maden
ocaklarından alınan yardımlarla ilgili olarak madde 27, 37, 58 ve 77
19 Yasa II, madde 3 a’ya göre “ bir maden ocağını uygun olmayan bir yerinden itibaren
çalışmaya başlanması…uzboy” ( Bkz. I D madde 31, 41, 103 (preuzboyl) 111, I B madde 2
de: uzboynik) ve eski zamanlardan bu yana terk edilmiş olan bir yer: zboy.
20 Madde 23 deki sözcüğün okunmasında bir netlik bulunmamaktadır, devamında aşağı
kesimde uçen olarak yapılan ayırım burada sözü edilen uçen ile aynımıdır konusunda bir
soru işareti bulunmaktadır.
58
paragrafları (maddeleri) bulunmaktadır. Yardım temin etme işi zorlamaya

dayalı değildi, (su basması, iklim felaketleri vb. şekilde olsun) isteğe bağlı
olarak ve karşılığında bir ödemeye dayalı olarak yardım temin edilebiliyordu;
madde 37 ve 77’de bu konular belirlenmiştir.
Tımar Sistemi
Bir maden ocağının tımar sahibi (lehnvar, lehenovar, lehvar, lemşat,

lemşadnik) tarafından işletilmesi durumunda tüm loncaların kendi
aralarında bir anlaşmaya varmaları gerekiyordu (21). Yapılan anlaşmanın
Urbar’ın defterine kayıt edilmesi gerekiyordu (madde 21, 24, 71); bundan
başka (madde 38 ve 78’e göre) şahitlerin de bulunması ve sonrasında bir
anlaşmazlık olmaması için tüm bu anlaşmaların onaylanması gerekiyordu.
Madde 78’den anlaşıldığı üzere bazı özel durumlarda maden ocağı sahipleri
de, ister hissedar olsunlar, yani işletmeci olsunlar, isterse, sebebi bilinmeyen
bir hukuki durumdan (22) kaynaklanan hakları biçiminde olsun, devredici
konumda olabilmekteydiler. Tımar biçiminde ödünç verme, sınırlı bir süre için
yapılabiliyordu. Söz konusu bu sürenin bitimine kadar, ne işletmelerin buna
karışma hakkı vardı ne de beklentileri karşılanmayan tımar madencilerinin işi
terk etme hakları bulunuyordu. Devir olunan maden ocağına karşı bir
sadakatsizlikleri olduğunda ya da maden ocağına bir zararları olduğunda,
kendilerini ölüm cezası bekliyordu. Şayet bir işletmecinin ortak çalışma isteği
olduğunda bu durum, sadece tımar sahibinin müsaadesi ya da isteği ile
gerçekleşebiliyordu ( madde 38, 78). Böyle de olsa bir işletmeci de tımar ilişkisi
içinde bulunabilirdi (madde 71). Buna karşın işletmeciler tarafından ortak bir
şekilde görevlendirilmiş Şafar’lara tımar ya da rabota (bknz. alt kesim)
verilmesi kesinlikle yasaklanmıştı. Bunu gizlice yapmaları halinde de
cezalandırılırlardı (madde 110). Maden ocağında daha önceden kalan aletler
tımar madencileri tarafından kullanılabilirdi (madde 30, 59). Bu durumun
21 Şayet bir işletme gizli bir şekilde kazıya başlarsa, bu durumda üretim ilgisi nedeniyle diğer
işletmeler de aynı şekilde kazı işlerine katılabilirlerdi (madde 24).
22 Bu bölümde kopyasını çıkaranların veyahut yayıncının bir yanlışı nedeniyle “vark” kelimesi
“vatrok”a dönüşmüştür. Zira aynı paragraf içerisinde üç kez maden ocağı sahiplerinden
“vatrok” ve iki kez işletme “vark”den bahsedilmiştir. Bu durumu daha iyi bir şekilde açıklayan
madde 68 ve 73’e göre son paragrafta yazıcının bir hatasının olması ihtimali bulunmaktadır.
59
dışında onlar kendi aletleri ile çalışırlar (madde 112) (23) ve masraflarını
kendileri karşılarlardı (madde 38).
İşletmeler ve tımar madencileri arasında hasılat nasıl paylaşılıyordu? Mal

sahibi, hasılatın belirli bir miktarına kota mı koyuyordu? Ya da, hasılat
gözetilmeksizin Sabir belirli bir faiz mi alıyordu? Bu gibi sorular bu paragrafta
(yasa maddelerinde) belirtilmemektedir. Paragraflarda zaten tımar ile ilgili
özelliklerin, sadece biçimsel yönü belirtilmektedir (24). III numaralı yasada, bu
sorunun açıklanmasına yönelik olarak az da olsa bir bölüm bulunmaktadır.
Yasanın D bölümünde “Tımar Madencisi” (lemşadnik), “maden ocağında bir
nakil galerisi (haşpula), maden ocağında bir taban kesimini (jol) ya da çapraz
kazı (işlak) şeklindeki çalışmaları, işletme tarafından yapılan ödemeler
karşılığında kendi yükümlülüğü üzerine alan kişi” olarak tanımlanır. Burada
ödemeler (III E; bkz. zamkoş), “tımar madencileri ve işletmeler arasında veya
işçiler arasında yürürlükte olan hesap” olarak tanımlanır. İşletme ve tımar
madencileri arasındaki hukuk ilişkisinin her zaman aynı olmadığını söz
konusu aynı bölüm göstermektedir.
Otkup Antlaşması:
Otkup adı verilen bir anlaşma (a.a. O. bkz. otkup), işletme ve tımar
madencileri arasındaki bir sözleşmedir ve “Bu sözleşme içerisinde belirtilen
taraflar çıkarılan cevher üzerinde tekrar bir değerlendirmeye giderlerdi”
şeklinde tarif edilir.
Ucen Antlaşması:
Buna karşın “ucen”, işletme ve tımar madencileri arasında yapılan, sabit bir
ödeme karşılığında belirli bir miktarda cevher çıkarma anlaşmasıdır. Aynı
şekilde, örneğin “bir yeri bir kulaçtan on bir puy ya da daha fazlasına
genişletmek için“ yapılan anlaşmadır. Kazı işleminin başlayacağı yer
“Stuvniya” (böl. B, bkz. Stuvniya) adı verilen bir işaret ile belirlenirdi. Otkup
(madde 126’da) ve Ucen adı verilen sözleşmeler I D yasasında da belirtilmekte
olup bu yasada “uçen” (madde 23, 102, 126) olarak telaffuz edilmektedir. Bu
23Bu bağlamda borca girmiş tımar madencilerinin aletlerine işletmeler tarafından el konulup
konulamayacağı sorunu bulunmaktadır.
24 Sadece 38. Madde’de kavrulmuş cevherin işletmelere düştüğü belirtilmektedir.
60
yasada söz konusu (uçen) deyim hakkında açıklayıcı bir anlatımda

bulunulmadığından burada verilen “uçen” kelimesi ile madde 23’teki “ucen”
kelimesinin anlamı dışında bir tarif mi yapılmıştır sorusu akla gelmektedir
(25). III D yasasına benzer şekilde, aynı durum, net bir şekilde “uçen”
tanımlaması yapılmadan, madde 94’te de bulunmaktadır. III numaralı yasada
zamkoş (katkı, ödemeler), otkup ve ucen terimleri için verilen açıklamaların,
işletmeler ve tımar işçileri arasında olduğu kadar, işletmeler ve işçiler
arasında, anlaşma ilişkileri olduğu kimsenin gözünden kaçmamaktadır.
Rabota:
Rabota teriminde de durum benzerdir. I D, c (madde 86, 110,112; bkz. madde

94) yasasında bu deyim çeşitli yerlerde geçmektedir. Diğer konuların yanında,
bu sözcük “tımar verilmesi bağlamında” kullanılmaktadır (madde 112).
Kelimenin net tanımı bulunmamaktadır.
Maden ocağının içinde ve çevresinde çalışan diğer işçiler için alışılagelen

anlaşma şartlarından farklı şartların gerekmesi, maden ocağı çalışmalarının
kendine özgülüğüne bağlı olarak, kalifiye iş gücünün gerektiği serbest meslek
çalışanlarına ihtiyaç duyulması gibi konular dikkkate alındığında, “rabota”nın
“kalifiye serbest meslek sahipleri” anlamına geldiği düşünülebilir.
Zayl ve Zelerbos:
Madde 21 veya madde 30’da, Tımarlığın yanında, buna benzer şekilde, zayl
veya zelerbos olarak adlandırılan anlaşma ilişkileri de belirtilmektedir.
Buradaki madde 21’de işletmeler, anlaşma yapan taraflar olarak
belirtilmektedir (26). Madde 72’de belirtilen esas olarak tımarlık eşleniği olan
şartlarda da aynı durum söz konusudur (en azından dışsal biçimine göre). Son
olarak, daha önce değinilmiş olan özel durumu hatırlamak gerekir. Şöyle ki
bir işletmeci, Hutman’ın huzurunda maden ocağını ve hisselerini kar ve
zararda yararlanma üzerine işçilerine verebilir. Ancak burada bir şart vardı:
25 Ayrıca madde 73 de “ucink” (ucenik) payları şeklindeki terminelojisi ile ne anlatılmak

istendiği net değildir.
26 İşletmelerin tımar ilişkisine geçebilecekleri konusuna (madde 71, Bkz. madde 72) yukarda
değinilmişti; Madde 72’de belirtilen esas olarak tımarlık eşleniği olan şartlarda da aynı durum
söz konusudur (en azından dışsal biçimine göre).
61
mülkiyetin işletmeciye ait olması. Anlaşmaya aykırı olarak işçilerin maden

ocağını terk etmesi durumunda para cezası ödemeleri gerekiyordu; maden
ocağı ve hisseleri ise sahibine kalıyordu (madde 103). İşletmeler ve işçiler
arasındaki diğer ilişkiler yasada esasen özel olarak belirtilmemiş (27), konunun
düzenlenmesi taraflara bırakılmıştır.
Önceki bölümde de belirttiğimiz gibi, maden ocağına dahil olan herkesin
çalışma yükümlülüğü bulunmaktadır. Maden ocağı sahipleri maden
ocaklarını işletmek zorundadırlar. Devlet bu konuda gerektiğinde onları
zorlayıcı tedbir de alabilirdi. Maden ocağı hissedarlarının kendileri artık
çalışmadıklarında devlet, işgücü temininde bulunurdu. Bu şekilde yerel
madencilik yönetimi en azından en alt düzeyde de olsa işçilerin korunması,
özellikle maaşlarının güvence altına alınması için bir yükümlülüğü de
üstlenmiş oluyordu. Söz konusu bu görev, Bölüm 6’da anlatılmış olan “maden
işletmelerinin farklılaşması” ile giderek artan bir öneme sahip oluyordu.
Madenciliğin yönetimi konusundaki söz konusu bu problemlere daha önceki
bölümlerde değinilmemiş ise de bu eksiklik Bölüm 5 ve 6’da giderilmiştir. Bu
nedenle, konu hakkında kısa bir bilgi ile yetinilecektir. Buna karşın burada
başka bir soruna yönelinmesi gerekir ki bu sorun, devletin doğrudan
madenciliğe katılıp katılmaması ile ilgilidir.
Devletin Maden Ocaklarına Sahip Olması:
I ve III numaralı yasalarda dikkati çeken özellik, devletin maden ocaklarına

sahipliğinden söz edilmemiş olmasıdır. Bunun nedeni, yasalarda sadece
maden işletmeleri veya haddehane sahiplerinin devlet ile olan ilişkilerinin ve
kendi aralarındaki ilişkilerin düzenlenmiş olmasından kaynaklanmaktadır.
Mülkiyetin devlete ait olması ve bunun yönetilmesi ise yasa gerektirmiyordu.
Verilerin maalesef çok yetersiz olması nedeniyle ya devlet bir maden ocağında
hissedar olarak bulunabilir (28) ya da kendisi maden ocağının sahibi olarak
ortaya çıkabilirdi (29).
27 Bu konuda I D yasasından şu maddeler verilebilir: 41, 86, 92, 94, 97, 107, 105 ve 118).
28 15 numaralı defter, Novo Brdo’da “Radovan” adı verilen bir maden ocağındaki 24 hisseden
söz etmektedir. Söz konusu bu hisseler 5000 akçalık bir meblağ karşılığında 3 yıllığına
Müslüman olmayan 3 Amil’e kiraya verilmiştir. Buradaki diğer bilgiler konuyla ilgili değildir,
bknz ayrıca Nr. 18 ve 19) . 29. Nr. 27.
29 Dipnot 27.
62
Yönetim, Emin’in elinde bulunuyordu. Emin, maden ocağını doğrudan bir reji
aracılığıyla çalıştırmayıp (en azından kısmen), maden ocağının
yapılandırılması yetkisini kiraya vermiş gibi görünmektedir (30).
Böyle de olsa bunun bir kazı hakkının kiraya verilmesi durumu olduğu, net
bir biçimde belirtilmemiştir. Devletle, yani Emin ile bir tür kiralama ilişkisi
içinde olan ve kiraya veren devlet görevlisinin, kendilerinden devlete düşen
üretim kotasını aldıkları üçüncü şahısların söz konusu hisseleri işletmesi
görüşü, aynı derecede olasılık dahilindedir. Emin’in hesaplamalarında
(burada Novo Brdo söz konusudur) maaşlar, Arar’ların kullandıkları atlar,
ipler vb. malzemelerin masraflar kaleminde yer alması, devlet mülkiyetinin az
veya çok oranda doğrudan emin tarafından yönetildiğini göstermektedir.
Masraf ve sürekli olarak bakım gerektiren su temini, galerilerin açılması vb.
tesislerin yapılması şeklinde, tüm madenciliğe hizmet eden tesislerin de
kısmen buraya dahil olma olasılığı, durumu daha da karmaşık hale
getirmektedir. Şayet bir tamirat söz konusu değilse (31) gider hesapları bir
inspektör tarafından kontrol edilen galeriler, Emin tarafından işletiliyor gibi
görünmektedir. Maden ocaklarındaki su tahliyesi de taşeron şirketler
aracılığıyla değil, bunun yerine doğrudan kendileri tarafından yapılıyor ve ip
ve postgah (deri çuvallar?) masrafları hesaplamalarda belirtiliyordu (32). Arar
biçimindeki (miri) maden ocaklarında zarar görmüş yerleri tamir etmeleri (33)
ve su kanallarının bakımını yapmak (34) için ustalar (meremmetçi)
görevlendiriliyordu. Söz konusu bu çalışmaları ve aynı şekilde dolap beygirleri
(35) ve işçilerinin maaşlarını emin ödüyordu (36). Bölüm 2’de de anlatıldığı gibi,
Emin’in maaşları artırma yetkisi bulunmuyordu. Bunu yapması durumunda
fazla ödenen maaş miktarını kendi cebinden karşılaması tehlikesi ile karşı
karşıya kalıyordu (37). Aynı durum, yapılan çalışmalar karşılığında hak
30 (Bkz. Dipnot 28)

31 (Bkz. Dipnot 24)
32 (Bkz. Dipnot 23)
33 (Bkz. Dipnot 27)
34 (Bkz. Dipnot 25)
35 20, 21, 22 ve 26; söz konusu bu durumlarda, Dpn. 25’te olduğu gibi, doğrudan devlet
mülkiyetinden söz edilememesi nedeniyle, aradaki bu ilişkiye başka bir anlam veremiyorum.
36 Dipnot 25, 26, 27.
37 Bkz. Dipnoto. 25 ve 26.
63
edilenin üzerinde ödeme yapılması durumunda da söz konusuydu (38).

Ücretlendirme, işçiler ve aynı zamanda maden ocağı şafarı gibi madencilik
memurlarına gündelik ödeme yapma esasına dayanıyordu (39).
38 Bkz. Dipnot 30, Dipnot 27 ile krşl.

39 Tamamen farklı şartlar altında olan Sidre Kapsa işçilerinin maaşlarının ödenmesinde de
yukarda belirtilen durum geçerlidir. Buradaki maaş miktarının hesaplanmasında düzenli bir
şekilde şunlar belirtilir: “Müslüman olmayanların Pazar ve bayram günleri istisna olmak üzere”
(kaynak No. 34, 38). 18. yy’ın sonunda Novo Brdo’da da Hristiyan maden işçilerinin Pazar ve
bayram günlerinde çalışıp çalışmadıklarının bilinmediği belirtilmektedir.
64
4. Devletin Gümüş Madenciliğindeki Resmi Politikası ve Gümüş’ün

İşlenmesindeki Kontrolü
Devletin mümkün olduğunca çok gümüş elde edilmesi konusundaki ilgisi, bu

konuda bazı düzenlemelerin yapılmasını gerekli kılmıştır. Bu sayede en
yüksek üretim miktarı güvence altına alınmış oluyor ve aynı zamanda
sadakatsizlikler ve yanlışlıkların da önüne geçiliyordu. Bunun ne şekilde
yapılacağı sorunu, madenciliğin yönetilmesinde ve yasasının yapılmasında
her zaman büyük bir sorun oluşturmuştur. Kontroller, gümüş cevherinin
ocaklardan çıkarılması ile birlikte başlıyor ve gümüşün hangi şekilde olursa
olsun teslimi esnasında sona eriyordu. Bu konuda çalışan işletmelerin sayısı
arttıkça kontrollerin de buna paralel olarak sıklaşması gerekiyordu.
Madencilik yasalarında işte bu nedenle (maden ocaklarındaki çalışmalarla
ilgili olan I D yasası istisna olmak üzere) bu sorun ile özel olarak ilgilenilmiştir.
Var olan kaynakların hepsi de, çeşitli madencilik ve ergitme işlemlerinden
sonra gümüşün teslimine kadar geçen aşamalar konusunda bize, bilgi
vermemektedir. Böyle de olsa 15. yy’ın sonundan 19. yy’a kadar, devletin
gümüş politikasında geçirdiği önemli evreler konusunda söz konusu
kaynaklar,bize genel bilgiler vermektedir.
1536 yılına kadarki evre:
Daha önceleri henüz din hukuku ile yurt dışına çıkartılması yasaklanmış olan
gümüşün (1) yurt dışına çıkarılması daha sonrasında da (15 yy’ın 20’li
yıllarında) (2) engellenmiştir. Avrupa kaynaklarına göre gümüşün dışarı
çıkarılması, II. Mehmet (1451-1481) tarafından kesin olarak yasaklanmıştır
(3). Bu durumda, özellikle de Türkiye’nin Avrupa topraklarındaki zanaatkarlık
çalışmalarında hem devleti hem de işletmeleri tatmin eden çözümlerin
bulunması gerekiyordu.
Bu konudaki ilk veriler, 1475 yılında kaleme alınmış yazıtlarda

bulunmaktadır: II. Murat döneminde 18 yıl, II. Mehmet döneminde 7 yıl,
Osmanlı İmparatorluğu’nda bulunmuş olan Jacobo de Promontorio de
1 Bkz. bölüm1, sh. 6.

2 Bkz. bölüm II, Sırbistan, Novo Brdo ve Kopaonik.
3 Jireçek: maden ocakları, 53 Anm. 189, Kanıtz III’e göre, 485, 1465 yılı.
65
Campis’in “Governo et Entrate dell Gran Turco” adlı yazıtı, buna bir örnektir.
Onun döneminde gümüş, çok çeşitli tüccarların elinden geçmiş olsa da,
sonunda imparatorluğun diğer tüm madeni paralarını da kapsayan ve
başkentteki darphaneden başka bir anlama gelmeyen bir üst kuruma
satılması gerekiyordu. Altı Duka olarak kabul edilen bir Pfund gümüşten 7½
Duka (4) değerinde akça madeni parası elde ediliyordu ki burada %’20 lik bir
fark oluşuyordu.
Devletin Bosna ve Sırbistan maden ocaklarını kontrol çalışmaları sonucu

yazılmış olan 1498 yılına ait bir defteri bulunmaktadır. Defter, büyük bir
ihtimalle Novo Brdo madeni paraları ile ilişkilidir ve Srebrnica, Rudnik,
Zablana, Janjevo, Kosovo (Kosoviç) ve özellikle Novo Brdo lokasyonları
konusunda bilgiler içerir. Başka lokasyonlar belirtilmez. Bundan dolayı defter,
madencilik ve ergitme tesisleri, aynı zamanda gümüşün çıkartılmasından
teslimine kadar geçen aşamalar konusunda net bilgiler vermez. Bu şekilde
gümüşün en son aşamada ne şekilde görevli devlet kurumu (“madeni para
Emini” olmalı) tarafından satın alındığı, gümüş ocağı sahibinin belirli bir ücret
alıp almadığı, Promontorios’un verilerinden de net olarak anlaşılamamaktadır.
Henüz o zamanlar, en azından kısmen 1536 yılı madencilik yasasında durum
böyledir; gümüşün para haline getirilmesi ve tüm giderler ve yan masrafların
kesilmesinden sonra, madeni para şeklinde sahiplerine tekrar geri verilmesi
konuları hakkında net bilgiler bulunmamaktadır. Buna benzer şekilde,
gümüşün teslimatına kadar geçen süreçler hakkında da bilgi
bulunmamaktadır. Buna karşın, söz konusu zincirin son halkası olarak
Sarraf’ın ortaya çıktığı görülür (5). Sarraflar, gümüş ocaklarından çıkartılan
gümüşü sahiplerinden alır ve Novo Brdo’ya naklederlerdi. Defterin 2 numaralı
4 (A.a.O. 62’de şu açıklama bulunur: Üç yıl boyunca darphanede üç yüz seksen bin duca,
yılda 120000 duca ürettikleri bilinir. Venedik baskısında altın dukalar Darphaneden her yıl
dükkân III olarak satılmaktadır ve 3000 adet basılır. Novobrodo’da en az maden bulunan
yerler Boxina Zelebrinaza, Kratavo, Priştina, Serez, Selanik ve Sofya’dır. Üç yıl boyunca çeşitli
satışlar olur, bunların hepsi üç yüz altmış bin duka eder ve her kim yılda fazladan onuncu
darienti alırsa 120000 duka daha kazanır. Nitekim, bu fazla üretimi kim satın alırsa adanan
satışları öngörür ve bu nedenle her şeyden önce onlar için madenlerin açık ceza kanun
hükmünde kararnamelerinin uygulanması gerektiğini bilir. Uada’da, tüccarların elindeki, ya
da ülkenin tüm diğer darphanelerinin üretimini içeren taban fiyatın üstüne çıkmak isteyen
ve her zaman altı dukaya bu standart poundu satın alan ve büyük bir baskı altında olan bu
sarrafların çoğu o kadar risk alırlar ki, pound başına bir buçuk dukalık kaybı bile göze alırlar.
5 Bkz. 10, 12 ve 17 numaralı defter; sarraflar hakkındadır.
66
bölümünden öğrendiğimize göre, İstanbul’a gönderilmeyen gümüşler (6) Novo

Brdo’ya naklediliyor ve orada madeni para haline getiriliyordu. Söz konusu
yıllarda devletin çabası, maden ocaklarında normal ağırlık ve ölçü
standartlarını, özellikle de bir bütün oluşturan dirhemi, geçerli kılmak idi (7).
Söz konusu bu uygulama, yerel dirhemin resmi dirhemden az ya da çok
farklılık gösterdiği ve Defter’de madencilik dirhemi (ma’den dirhemi) olarak
adlandırılan ölçü birimlerini kullanan farklı maden ocaklarında, bazen
önemsiz olmayan itirazlara neden oluyordu (8). Bu konuda bir bütünlük
oluşturmak için devlet, yersel olarak farklılık gösteren çeşitli gümüş tartı
birimlerini kontrol ediyor ve maden ocaklarında resmi tartı birimleri (terazü)
ve dirhem’i geçerli kılıyordu. Bu tartı birimleri “sahib-i ayar-dirhemi”, “nişanlü
dirhemi” ya da “miri dirhemi” (arerik dirhem) olarak adlandırılıyordu (9).
Aşağıda belirtilen defterden alınan örnekler bu konuda devletin uygulamasını
göstermektedir:
1 numaralı Defter.
Üç ay içerisinde Zablana maden ocağından gönderilen gümüş – dirhemi, miri

dirhem tartısına denk gelir (aşağıda hep bu şekilde belirtildiği gibi) fakat
burada 1000 miri dirhemin 1013 maden ocağı dirhemi olduğu ortaya çıkıyordu.
Gönderilen miktar 702 (10) kıt’a (gümüş külçesi), ağırlık= 813.819 dirhem.
Eksik miktar 8.138 x 13 = 10.579 d.
Toplam miktar olan 824.398 dirhem’e ulaşabilmek için eksik olan 10.579
dirhem’den gönderilen miktar = 6.477 dirhem
O halde eksik kalan miktar = 4102 dirhem’dir ve talep edilmektedir.
Talebe karşı verilen cevapta, söz konusu bu miktarın gümüşün ince işlemler
sonucu elde edilmesi (ifade olarak topraklı, toprakla karışık) esnasındaki
kayıp, olduğu belirtilmektedir. Fakat bilir kişiler tarafından yapılan kontrolde
6 Venedikli Giustiniani ve Foscolo’nun anlatımlarına göre Beyazıt Velinin son hükümdarlık
yıllarında (1512’de tahttan indirilmiştir) Padişahlık sarayında, sayısı 300’den fazla tartı ustası
bulunuyordu; bunlar gönderilen altın ve gümüşü tartıyorlardı (Hammer: Gor II 369).
7 Bkz. metnin devamındaki anlatımlar.
8 Bkz. Örn.a.a.O. No.12, ergitme ustaları hakkında açılan dava: işlem görmüş gümüşü resmi
dirhem kullanarak kasıtlı bir şekilde tekrardan rafine edip bu şekilde büyük miktarda gümüş
kaybına sebep olmaktan dolayı açılmıştır.
9 A.a.O.No.1-6,12.
10 Metin içerisinde 732 şeklinde bir okuma veya yazım hatası vardır.
67
kaybın her bir kıt a için 1 dirhem olduğu belirtilir: yani toplam kayıp 702
dirhem’dir.
Bu durumda eksik miktarın 3400 dirhem olduğu ve bunu Sahib-i Ayar’ın
karşılaması gerektiği belirtilmiştir.
3 numaralı Defter.
Zablana maden ocağından 6 ay içerisinde gönderilen gümüşün tartılması
sırasında bazı kıt’alarda fazlalık, bazılarında ise eksiklik olduğu ortaya
çıkmıştır.
Gönderilen miktar: 860.045 dirhem ağırlığında 635 kıt’a kadardır.
Maden ocağına gönderilen resmi terazi ve dirhem ölçülerine göre eksik olan
miktar toplam olarak: 849 dirhem’dir.
Eksikliğin nedeni 1 No’lu Defter’deki neden ile aynıdır. Yapılan kontroller

sonucunda her iki kıt’a’da kaybın 1½ dirhem olduğu ve bunun 4176 dirhem
olup toplam olarak eksik miktarın 373 dirhem’e karşılık geldiği sonucuna
ulaşılmış ve Sahib-i Ayar’dan talep edilmiştir.
4 numaralı Defter.
Resmi dirhem ölçüsü Serebrenica’ya gönderilmeden önce burada “pintar” adı
verilen (bkz sözlük) bir gümüş ölçüsü kullanılmaktaydı ve 1 pintar = 1150
madencilik dirhemi’ne karşılık geliyordu. Söz konusu bu pintar’lardan dördü,
miri dirhem ile ölçüldüğünde şu sonuç ortaya çıkmıştır: pintar’ın ikisinde her
birinde 11 dirhem’lik fazlalık, pintar’ların diğer ikisinde ise her birinde 12
dirhem’lik fazlalık ortaya çıkmıştır.
Sekiz ay içerisinde 705.717 dirhem ağırlığında 439 kıt’a gönderilmiştir.
O halde eksik olan miktar = 7056 dirhem’dir;
Şöyle ki 705.717 / 1150 = (613,6 x 11.5) = 7056,4 bunun gönderilen miktarı

349 dirhem. O halde eksik olan miktar = 6707 dirhem’dir.
68
Yukarıdaki örneklerde olduğu gibi bu miktardan kıt’a başına 2 dirhem, yani

2 x 439 = 878 dirhem; O halde bir sebebi olmayan eksiklik 5829 dirhem’dir ve
bu eksik gümüşü yine sahibi ayar ın karşılaması gerekiyordu (11).
5 numaralı defter.
Srebrenica’ya aittir; orada miri dirhem kullanılmaktaydı. Buradan 1,5 yıl
içerisinde gönderilen miktar:
1.610.064 dirhem ağırlığında 825 kıt’a şeklindedir. Ancak buradaki eksik

miktar 4807 dirhem’dir.
Her 33 kıt’a’da 25 dirhem eksiklik: yani 625 dirhem. Ayrıca, ince işlemler
sonucundaki yasal kayıp (kesr-i kal) = 2223 dirhem’dir;
Toplam eksik miktar 1959 dirhem’dir ve bunun da yine Sahib-i Ayar’ın

karşılaması gerekiyordu.
6 numaralı defter.
Rudnik’te de pintar olarak adlandırılan gümüş ölçü değeri kullanılıyordu. Miri
dirhem ile yapılan ölçüm sonucunda her 1200 dirhem’de 1 dirhem fazlalık
oluyordu. Bir buçuk yıl içerisinde gönderilen miktar, ağırlık olarak = 387.017
dirhem, yani 495 kıt’a şeklindeydi.
Bu hesaba göre 322 dirhem (387.017/1200 = 322 dirhem) fazlalık oluyordu.
Buna rağmen eksik miktar = 3.722 dirhem idi.
Her 17 kıt’a’da 18 dirhem = 524 dirhem.
Yani şöyleki: 495 / 17 = 29,1 x18 = 523,8 dirhem.
ve ince işlemler sonucu kayıp (kesri-i kal) = 1.983 dirhem.
Kayıp olan toplam miktar = 1.215 dirhem idi.
Belirtilen miktarı yine Sahib-i Ayar’ın karşılaması gerekiyordu.
11 Metin içerisinde bunun yerine 5929 yazılmış, bu muhtemelen bir hesap hatasından veya
yazıcının dikkatsizliğinden kaynaklanabilir; burada kullanılan pintar, kontrol amacıyla
İstanbul’a gönderilmiştir.
69
Söz konusu defterin diğer verileri yorumlandığında, gümüş cevherinin

çıkartılmasından madeni para haline gelmesine kadar geçen süreçler, şu
şekilde özetlenebilir: Cevher, özel toplanma merkezlerinde muhafaza
ediliyordu. Burada ve cevherin yıkandığı potok adı verilen çukurluklardaki
cevherin ayırımında Emin’lerin kontrolü altındaki Amil’ler, altılık adı verilen
devlet payını alıyorlardı. Cevher potok’ta iken vergisini toplama hakkı üç
yıllığına Amil’e verilmiştir (12). Padişah fermanı ile belirlenmiş olan haml (bac-
i haml ya da resm-i haml) üzerindeki vergi, söz konusu bu altılık ile aynı
mıdır? Bu sorunun cevabı bilinememektedir. Haml, bir ölçü değeri olarak
kullanıyordu. Haml sayısı Emin tarafından veya potok yazıcıları tarafından,
defterlere kaydediliyordu. Haml’ın yanında kibl (Kübel) ve lodra şeklinde,
diğer ölçü birimleri de bulunuyordu; burada 32 lodra 116 haml hesabına
denk geliyordu. Cevher ölçülüp ayrıldıktan sonra satılıyordu (13). Açık bir
şekilde belirtilmiş olmasa da cevher, muhtemelen ergitmeciye satılıyordu.
Ergitme işlemi sırasında devlet hazinesi tarafından ücretlendirilmiş olan
haddehane memuru (Çarh Şafarı) hazır bulunuyordu. Çarh Şafarı’nın
ödemesi, sadece çalıştığı günler için yapılıyordu (14). Gümüşün en son
saflaştırma işlemi, Ergitmehane’de (kalhane)’de yapılıyordu; bu sırada
sorumlu olan Sahib-i Ayar da birlikte bulunuyordu. Sahib-i Ayar burada,
alışılageldiği gibi bir madeni para basım memuru görünümünün dışında, bir
alaşım ustası şeklindeydi (yukarıda verilen örnekler ile karşılaştırınız).
Ergitmehane’lerin, madeni para elde etme işine hizmet etmesi muhtemeldir.
Bu durum her şeyden önce Novo Brdo lokasyonu için geçerlidir ki orada
Sahib-i Ayar, madeni para ve aynı zamanda ergitmehaneyi kontrol ediyordu.
Diğer maden ocaklarından gönderilen gümüş, yeterli oranda saf olmadığında
Novo Brdo Ergitmehanesi’nde tekrar rafine ediliyordu (15).
12 No.19,28 ve 29; haml, esasında bir yük hayvanının yüküdür. Nr 19 a göre numunelere
dayalı olarak 1 haml gümüş cevherinden 40 dirhem, fakat Nr 29 a göre 50 dirhem gümüş elde
ediliyordu. Buna karşın Nr. 28 e göre söz konusu bu ölçü sistemi daha önceleri tam olarak
belirlenmemişti, yük hayvanına mümkün olduğu kadar çok yükleme yapılmaya çalışılıyordu.
Bu durumda daha önceleri kullanımda olan kibl (Kübel) ölçü birimi tekrardan devreye
sokuldu. Söz konusu bu anlatımlar Novo Brdo içindir, fakat prensip olarak diğer madencilik
tesisleri içinde geçerli olmuş olmalıdır (Bkz. Anm.34) Nr.18 bize ruhsat alma konusunda bilgi
vermektedir.
13 No.18.
14 No. 30. Bkz. Blm.3 Anm. 38 ve 39.
15 Bkz. Nr.8,10,12,16,17 s.a.Nr 6).
70
Sarraflar, gümüş arayıcısı, (kelimesel olarak gümüşü test eden, yani bir tür
gümüş kontrol memuru) olan kişinin mührünü taşıyorlardı ve gümüşü
kıt’a’lar biçiminde (muhtemelen gümüş külçeleri anlamına gelmelidir)
naklediyorlardı (16). Bunlardan III numarılı yasada, aynı şekilde, madeni para
ile ilişkili olarak bahsediliyordu (17). Öyle görünüyor ki madeni para için
görevlendirilmiş Kadı ve Emin, mührün bir zarar görüp görmediğini kontrol
ediyorlardı (18). Madeni paraların kayıt edildiği deftere, hangi sarrafın ne
miktarda gümüş gönderdiği, ayrıca madeni para basımı ile ilgili tüm veriler
kayıt ediliyordu. Ergitmehane’deki deftere de, ince işlemler için gelen
gümüşün miktarı, bunun ötesinde ince işlemler sırasında gümüş içindeki
kurşun ya da bakır miktarı, gümüşün elde edilmesi ile ilgili ayrıntılı veriler,
işlemler sonucunda elde edilen gümüş miktarı ve bu esnadaki kayıplar, yani
kısaca, ayrıntılı kontroller için gerekli olan tüm veriler kaydediliyordu.
Bundan başka, benzer şekilde, yapılması gereken görevleri belirten bir kıt’a
defterine de değinilmektedir (19). Devlet için defterin önemi, verilen
örneklerden anlaşılabilir. Ergitmehane’lerde gümüşün elde edilmesi sırasında
çıkan sorunlar, bilirkişiler tarafından (ehl-i hibre) bir ya da çok sayıdaki gümüş
örneği üzerinde yapılan çalışmalar ile açıklığa kavuşturuluyordu.
Yazınsal olarak tam kayıt altına alma, tam olarak suistimalleri önlemese de
en azından böylece bu suistimalleri kimin yaptığı bilinebiliyor ve onlardan
hesap sorulabiliyordu. Yönetimin merkezi olması nedeniyle hesap sorma
hakkı doğrudan kontrol ile görevli memurlar tarafından değil, onların bağlı
olduğu İstanbul’daki merkez tarafından yerine getiriliyordu. Eldeki defterlerin
de gösterdiği gibi çoğu durumda suçlananlardan, haklarında bir karar vermek
16 No 10,s.a. Nr;3 III İ artikel 3, burada onun fonksiyonlarına değinilmemektedir. Madeni para
basım işi ile ilgili olarak Sofya darphanesinin imtiyaz olarak verilmesi ile ilgili 1618 yılındaki
fermanda, imtiyaz sahibine bu türden bir gümüş kontrolörünü görevlendirme hakkı
verilmiştir. Söz konusu bu gümüş kontrolörününün diğer ve daha sonra çok daha önemli
olacak bir görevi daha bulunuyordu. Bu görev “yürürlükte olan madeni paraları incelemek ve
onların içerisindeki sahte olanlarını ayırmak idi” (Hammer: C.u.B. II,2 450 f.) Bu bilgi Bursa
daki bir tarihi belgeden öğrenilmiştir: emin orada söz konusu bu kurumun mukataasını kiracı
olarak almıştı (Ud.9 ekler 156 f. Sic. 272 S.137 1058 yılı (17.II.1646) s.a.IH I 104 Nr.8 (Dütu
da çevirisi yapılmış 3 Nr.41) ve Evliya Çelebi I 567.
17 A.a.O. İ artikel 3.
18 No.10.
19 Bkz. Nr.6,8,10 ve bs.nr.12.
71
için bir rapor talep ediliyordu (20). Gönderilen gümüşden % 12,5’lik bir vergi
kesiliyor, ayrıca bir de madeni para basımhane vergisi (resm-i darphane)
kısmen para olarak alınıyordu. Bu konuda elimdeki defterin tam olmadığını,
esas defterin bütünsel olmayan bir kopyası olduğunu belirtmem gerekir. Bu
nedenle defterde bulunan konuyla ilgili ayrıntılı veriler yeteri derecede
değerlendirilememiştir.
Çalışmalar, vergileri toplama görevi verilmiş Amil’ler aracılığıyla yürüyordu.

Amil’ler göreve başladıklarında madeni paralar mühürleniyordu. Bu işlem tam
hesaplamalar yapmak için kolaylaştırıcı idi (21). “Gümüş dirhem”in, madeni
para haline getirilmemiş gümüş olduğu, akça basımı ile ilgili net kayıtlardan
anlaşılmaktadır. Söz konusu kayıtlar dirhemi, belirgin bir şekilde basılmış
dirhemden yani Akça’dan ayırıyordu. Dirhem başına 3 veyahut 4 akça
şeklindeki madeni para basımında, bir Nevbet (Turnus) hizmet görüyordu ki
1536 yılı maden yasasında bu konuda net kayıtlar bulunmaktadır (22). Para
özel güvenilir kişiler aracılığıyla İstanbul a gönderilirdi (23). Defterde, sadece
tek bir kayıt halinde bulunan madeni para basımının iç organizasyonu, çok
ilgi çekicidir. Defterin tercümesi aşağıda verilmiştir:
20 Bu konu ile iligili olarak Bkz. 6. Böl. ve II. Böl; Böl 1. Defter hakkında anlatılanlar.
21 No.16, 17.
22 No.8,9,11. No. 8’e göre Nevbet başına 174 dirhem’den 4 akça basımı yapılıyor gibi
görünüyor, yani 696 akça. Bu miktar kanunda belirlenen Turnus’tan daha azdır. Bu
durumda yasal kayıp olarak 65 dirhem ve ustaların ücreti olarak 125 dirhem, toplam 185
dirhem kayıp oluyor; yani nevbet olarak belirlenen 175 dirhem’den daha fazla bir kayıp
oluyordu.
23 No. 9 ve 11’de Ece Bey adında bir silahtardan bahsedilir. Ece Bey bu işin dışında benzer
işlerde kullanılıyordu.
72
13 numara. Novo Brdo’daki Madeni Para Basım Yeri Hakkında Detaylı Rapor
Ellerinde Padişah beratı bulunan Novo Brdo’daki madeni para basım

ustalarının isimleri, bunlardan bazılarının 1 nevbeti (Turnus: İmtiyaz) ve
bazılarının ise 2 nevbeti vardı ve bunlarla özel olarak ilgilenirlerdi:
Hayrettin’in ağabeyi , Mustafa. Adı geçenin ağabeyi Hayrettin.

nevbet nevbet
1 2
Adı geçenin oğlu Rüstem Madeni para basım kontrol memuru’nun
Nevbet ağabeyi Mehmet Şah
1 Nevbet
1
İlyas’ın oğlu, Bali Ali’nin oğlu Mustafa
Nevbet Nevbet
1 2
Mehmet bey (?) (24) Abdullah’ın oğlu Yusuf
Nevbet Nevbet
1 1
Abdullah’ın oğlu (?) (24) Murat bey
Nevbet Nevbet
1 1
Yahya’nın oğlu Musa Hacı Yahya’nın yazıcısı Ahmet
Nevbet Nevbet
1 1
Hacı Hakkı b. Abdullah Toplamı
Nevbet
2 Kişi:13 Nevbet:17
Nevbetleri başkaları tarafından çalıştırılan ustaların isimleri şöyledir:
Ahmet Çelebi: Madeni Para kontrolörü Her kimki madeni para kontrol memuru
Nevbet (sahib i ayar) olur, ona bir nevbet verilir ve
1 o bunu bir usta tutarak ücret karşılığında
çalıştırır
Hayrettinin oğlu Mustafa Kendisi henüz küçüktür ve okumaktadır,
Nevbet Ağabeyi olan Rüstem onun nevbetini
1 çalıştırmaktadır.
Abdullah ın oğlu Ahmet İstanbul ustalarından biridir ve kendisinin
Nevbet kulu olan Hamza çalışmaktadır.
2
Edirne madeni para kontrolörü (24) Onun hocası (lala) çalışmaktadır.
Nevbet
1
Ali b. Abdi kendisi İstanbul’da öğrenim görmektedir ve
Nevbet onun hocası (lala) çalışmaktadır.
1
Hacı Yahya Abdi Söz konusu bu değinilen kişiler Sultan
Pir Pir Murat’ın döneminde (II. Murat, 1421-1451),
Nevbet Nevbet mübarek (kutsanmış), ustalardı, yaşlanmış
1 1 olduklarından (25) kendi görev
alanları ile ilgilenirlerdi, hizmetçileri
nevbetlerini çalıştırırlar.
24 Yayıncı tarafından düzgün bir şekilde deşifre edilmemiş.

25 Pir: eski, devamında: tecrübeli, ruhani lider ve hocadır; bir loncanın koruyucusudur.
73
Adı geçen ustaların Mustafa, Rüstem ve Mehmet Şah adlarında oğulları tesbit
edilmiştir. Bunlardan bazıları çekiççilik, bazısı taş delicilik (26) ve bazısı delik
açıcılık işi ile meşguldüler. Maaşlarını patronları alıyordu. Yukarıdan gelen bir
emir ile onların işlerine son verildi, yerlerine o işleri yapması için başka
çalışkan işçiler alındı.
Merkezi yönetim bu konu ile ilgili olarak bir kenar notunda “adı geçen
ustaların bu türden hizmetlileri olmaması için bir kanun yazılması gerektiğini”
belirtilir. Bu iş için ta baştan itibaren güvenilir kimselerin belirlenmesi gereği
dile getirilir. Bir ya da iki nevbetin (Turnus) padişah beratı ile madeni para
basma hakkı, belirli ailelerde ilgililerin yaşına bakılmaksızın miras yolu ile
devam edebiliyordu. Bunlar, bizim daha detay bilgi sahibi olmadığımız bir
organizasyon içerisinde toplanmışlardı. Nevbetlerini kişisel olarak
değerlendiremeyenler bu haklarını hizmetçilerine veya organizasyonun başka
üyelerine bırakıyorlardı. Bunların içerisinde iki yaşlı kişi (pir) özel bir otoriteye
sahip olmuş olmalıdır. Zira bunlar, madeni para ustası olarak henüz II. Murat
ın döneminde faaliyette idiler, yani İstanbul’un fethinden önce, bu durum söz
konusu bu organizasyonun nispeten çok eski zamanlara kadar geriye gittiğini
gösterir.
Dökümanın gösterdiği gibi bu organizasyon, İmparatorluğun tüm madeni

paralarını kapsıyordu. Bu şekilde, Abdi’nin oğlu Ali İstanbul’da eğitim
görmekteyken, Edirne madeni para basım ustası Novo Brdo’da bir nevbetin
değerlendirilmesi hakkına sahipti. Ayrıca madeni para basım ustası
“Turnus”una kendisi bakmıyor, bir usta aracılığıyla işlenmesini sağlıyordu.
Kendilerine bu hak verilmiş aile üyeleri başka işlerle uğraşıyorlarsa madeni
para basım işlerinde çalışma yapmak bunlara yasaklanıyordu. Söz konusu bu
organizasyonun kendine özgü bir yapıda olması, bu kurumun öneminin
yüksek olmasından, güvenirlilik ve entegre olması şeklindeki özelliklerinden,
madeni para basım ustalarında olması gereken özelliklerin bu yapı içerisinde
26 Bu kelimenin okunmasında bir netlik yoktur. Taşdelicilik kelime anlamı olarak “taşı delme”
işidir, delüğe sunuculuk: aynı şekildedir, her iki tanımlama madeni para basımı sırasında
detayda tanımı bilinmeyen işlerle ilgilidir.
74
oluşabilmesinden kaynaklanmaktadır. Buna göre söz konusu organizasyonun

dinsel karekter taşımış olması gerektiği düşünülür (27).
I ve III. Yasaya Göre Olan Özellikler:
Çıkartılan gümüşün ergitme ve rafinasyonunun, bunun ötesinde darphanede

madeni para haline getirilmesine kadarki çeşitli evreleri, Süleyman’ın ilk üç
madencilik yasasında geniş bir yer kaplamaktadır (28). Kısmen kendi içinde
genişleyen (Kratovo maden bölgesi için bir istisna bulunmaktadır (29) kısmen
birbirinden önemsiz bir şekilde farklılık gösteren söz konusu bu yasalar, şu
şekilde özetlenebilir:
Daha önceki bölümde de anlatıldığı gibi, maden ocakları ve ergitme

tesislerinin farklı kişilerin elinde bulunması, normal bir durum olarak kabul
ediliyordu (30). Maden ocaklarından çıkartılan cevher, şayet gerekli ise
yıkanıyor ve çözelti havuzlarında (31) biriktiriliyor ve daha sonra “kram” olarak
da adlandırılan ve her maden işletmesinin cevher biriktirme yerlerine (stok
sahası) yığılıyordu. Yeteri miktarda cevher biriktiğinde (32) ilgili maden
işletmesi uzmanı olan Hutman, İşletmeci’ye, Kadı’ya, Emin’e, Yazıcılar’a ve I C
3 kanun maddesine göre Amil’e de (33) haber veriyordu. Yukarıda adı geçen
27 Evliya’ya göre (Transl.1, 2, 190) Osman, madeni para basım ustalarının piri idi (sikkezen).
Yeni bir madeni para basım damgası hazırlanırken bu işin başında üç sufi bulunurdu.
Törensel lonca yürüyüşü esnasında da sufiler, madeni para basım ustası ve onun tayfası ile
birlikte yürürlerdi. Defter ve tahrirlerle ilgilenen memurlar organizyonu hakkında Ömer Lütfi
Barkan ın şu anlatımlarına bakınız: devlet arşivinde (defterhane) görevli söz konusu bu
memurlar bu defterlerde çalışma ve onları koruma konusunda tecrübeli idiler. Söz konusu
bu memurlar özel törenler eşliğinde kendi isimlerini bırakıp yeni isimler alırlardı (mahlas).
Defterhanenin avlusuna gömülmüş ruhani hocaları (pir) ve liderleri vardı. Bunlar kendi
aralarında ruhani bir tarikatın üyeleri gibiydiler ve kendilerine özgü gelenek görenekleri ile
birbirlerine bağlı idiler. Onlar belirli bir zaman içerisinde belirli basamakları çıktıktan sonra
liyakat sahibi olarak kabul edilirler, ancak böylece devlet arşivinde çalışmaya başlarlardı.
(Barkan: Tahrir 10 f. An. 12).
28 Bkz. II.blm. 1. Prgrf. Ve I, III. Madencilik yasalarının tercümesi. Aşağıda bu kapsamda
madencilik idaresinin fonksiyonları hakkındaki yasaların detayları göz ardı edilerek, yasaların
esası özetlenmiştir. Ayrıca konunun anlaşılması için vazgeçilmez olmayan ilginç teknik veriler
göz önüne alınmamıştır).
29 (S.w.u.)
30 I B artk. 8, s.a. I A artkl. 6 ve I C artkl. 3.
31 I A artkl. 6 ve I B artkl. 5.
32 I A artkl 6, B artkl. 5, 7, Bkz. C Artkl. 1,3,4 ve 28 Nolu defter. O halde cevher III H ve İ
artkl 1’de olduğu gibi belirli bölümlere ayrılmıyordu. I A arkl 6 de çok belirgin bir şekilde: “
cevherin bölümlere ayrılması ve tanımlanması için bir mühlet ve zaman verilmesine müsaade
yoktur” Kadı nın görevi ergitme ve yahut gümüşün ince işlemlere tabii tutulmasını
geciktirmemek idi.
33 I B artkl.7, C artkl 3.
75
görevlilerin nezaretinde cevher, kile olarak adlandırılan ölçü birimi (34) 64

madencilik payına denk gelecek şekilde, 64 bölüme ayrılır ve paylarına göre
işletmelere dağıtılırdı (35).
Sonrasında pay sahipleri cevherlerini Ergitmehane sahiplerine satarlardı. Bu

verilere göre özel bir maden alıcı sınıfının varlığı net olarak
belirlenememektedir. Maden alıcıları, dağıtımın yapıldığı yerlerde cevheri
kontrol etme imkanına sahiptiler. Anlaşma bir kez karara bağlanıp cevher
Ergitmehane’ye getirildiğinde artık alış verişten geriye dönülemiyordu (36).
Madeni götürmeden önce alıcı caymak istediğinde buna müsaade ediliyor
fakat geri ödeme yapılmıyordu (37). Anlaşmalar Kadı tarafından yazıcı
aracılığıyla deftere kayıt ediliyor ve Ergitmehane sahiplerine, alıcıların
isimlerine, yani Ergitmehane sahiplerine yönelik satın alma onayı
34 Ölçüler konusunda şu bilgiler vardır: okka, kantar, elle (zira) ve klafter (kulaç), dirhem
miscal ve benzeri şekildeki yöreye özgü ağırlık ve uzunluk ölçü birimleri kullanılmadığı sürece
farklı ağırlıklar ortaya çıkmaktadır. Çeşitli kaynakların belirttiği ve terminelojide de ortaya
çıktığı gibi, Osmanlının Avrupa topraklarında madencilik yasasında oluşturduğu özelliklerdir.
1498 yılı defterinde kullanılan ölçü birimleri konusuna daha önce değinilmiş (Bkz. Üst ksm.
Anm. 11,12) ve ölçülerde bir birlikteliğin olmadığı anlaşılmıştı. Burada şu ilavenin yapılması
gerekir, Nr 29 a göre 116 haml 32 lodra yapıyordu. Bunun dışında yaygın ve farklı ağırlıklarda
olan lodra, esas gümüş ölçüsü birimi olarak bilinir. Bu III. Yasa İ madde 1 e göre 115 dirhem
ağırlığındaydı. I B madde 7 ye göre şu cevher ağırlıkları geçerlilikte idi: 1 kile (çetvirnik olarak
ta bilinir) : 4 okka; 1 kapa: 8 kadeh (kutla olarak ta bilinir; kadeh için Bkz. A. Hammer Gor V
696) ; 2 kile: 1 polovaç ve 2 polovaç ya da 4 kile: 1 haml. Krotovo için orada kullanılan
ağırlıklar için şu belirlemeler yapılmıştı: 1 kibl (Kübel): 19 okka ve 135 dirhem; 4 kibl: 1 haml
ve 3 haml: 1 hice (I C artkl 6). Kibl III. yasada (F. s.v. kibl) iki atın çektiği yük olarak
tanımlanmıştır, 14 kibl: 1 hice idi, (III A artkl 2 de buna karşın 24 idi) bu türden iki hiceden
1 parça gümüş elde ediliyordu ( III A artkl 2 F.s.v. hiçe). Uzunluk ölçüsü birimi olarak III yasa
(E s.v. sejan) 3 klafter (Kulaç) uzunluğundaki sejan ı tanımlar. Bu ölçü bu güne kadar
rastlantısal olarak sadece Anadoluda ortaya çıkartılmış olan çeki şeklindeki, gümüş ağırlığı
içindir Bkz.Anm.79. Bu türden bir ölçü birimi olarak Konyalı Bozkır ve Bereketlü de de IV.
1234 f.v. 1793 ortaya çıkmaktadır, fakat ağırlık konusunda net bir bilgi bulunmamaktadır.
Günümüzde söz konusu ölçü birimi sadece odunculukta 250 kg lık ağırlık için geçerlidir.
Redhouse, çeki yi s.v. 5 başlığı alında şöyle tanımlar: çeki, gümüş vb. için 100 dirhemlik
ağırlık ölçüsü birimidir. Collas ise odun ve taş çekisi şeklindeki ağırlık biriminin yanında 250
dirhemlik (803,015g) bir afyon çekisinden bahseder (Collas 106 ff.). kynk 1 a da demirli
kumların ağırlık ölçüsü birimi: mazun olarak geçer ve başka hiçbir yerde geçmemektedir bu
nedenlede tanımlaması yapılamamaktadır. Şayet Refik tarafından derlenen metin (II, bölüm,
1. Prgrf.) bu konuda başvuru kaynağı olarak alınırsa 1 mazun :1/6 yük. 1714 yılına ait 35
nr. lı kaynakta kil olarak adlandırılan bir cevher ağırlığı belirtilmiştir ve 360 okka lık bir
ağırlıktır.
35 I B artkl 8; C madde 3 de sadece şöyle belirtilir: “cevher olarak her ne varsa onların
gözetiminde paylaştırılması yapılmalıdır”)

36 I D madde124).
37 I D madde 125).
76
veriliyordu(38). Haddehaneye nakil işlemleri, kiralık yük taşıma hayvanları

üzerinde, farnik olarak adlandırılan kimseler tarafından yapılıyordu (39).
Burada her Rumeli maden ocağı için bir cevher numunesinin bulundurulması
gerektiğini belirtmek gerekir. Yani her maden ocağından çıkartılan cevher için
bir örnek alınır; örnek üzerinde gümüş içeriğini belirlemek için çalışma
yapılırdı. Buna göre III. Yasada: “cevher örneğine göre kaynak alanından talep
edilecek miktar belirlenebiliyordu” (40).
Burada yani Kratovo’da olduğu gibi cevherin düzensiz yapıda olması nedeniyle
bu kural işlemediğinde, yönetimin bu durumlarda cevherin ergitilmesi ve
rafinasyonu konusunda biraz kurallardan sapması gerekiyordu (41). Cevher
Haddehane’de ergitilmeden önce tekrar tartılıyordu (42). I C yasasına göre,
Emin’in bir adamı, maden ve ergitme yazıcısı, işlemler sırasında gözetmenlik
yapıyor, bu sayede kayda girmeyen cevherin ilavesi önlenmiş oluyordu (43).
Madencilik kitabına yapılan kayıtlarla karşılaştırma sonucunda bir eksiklik
ortaya çıkıyorsa bu durumda ölçümlerin tekrarlanması gerekiyordu. Fakat bir
fazlalık ortaya çıktığında bu durum gizlice cevher ilave edilmiş şeklinde kabul
ediliyor ve maden ocağı defterindeki belirtilenden fazla olan miktar “rost
defteri”ne kayıt ediliyordu (44). Bundan sonra cevher rafinasyon işlemine
sokuluyordu. Maden işletmesi yönetim temsilcileri, dökülen cevherin kil ile
temizlenmesinden önce çalışma alanını terk edemezlerdi. Bu şekilde,
ölçülmemiş, tartılmamış cevher katkısı önlenmiş oluyordu.
Döküm işlemi sonlandığında Kadı, Emin ve Döküm Yazıcısı bir araya gelmek
zorundaydılar. Onların gözetiminde dökülen cevherden belirli bir miktar olan,
içerisine 12 kantar kurşun katılmış olan 3 hamle ayrılıyordu (45). Daha sonra
cevher ergitme fırınına, oradan ocağa aktarılıyordu. Gümüş görünmeye
başladığında Haddehane Şafarı tekrar Kadı, Emin ve Yazıcı’ya haber
38 I B madde 8, Bkz. C madde 3.

39 I B madde 4, bkz a. I B madde 8 ve C madde 3.
40 III A made 1.
41 I C madde 4, 5, 6.
42 Kadı’nın bilgisi dahilinde: I B madde 8’e göre.
43 I C madde 3.
44 I C madde 3 Bkz. A. IB madde 8.
45 I B madde 9.
77
veriyordu. Bunların kontrolü altında, elde edilmiş fakat henüz ince

işlemlerden geçirilmemiş olan gümüş tartılıyor, yasanın 5. Maddesine göre
deri çuvallar içerisine konuyor ve mühürleniyordu. Bu şekilde, devletin
güvenilir bir kurumu olan hukuk bürosuna (Gericht) gönderiliyordu (46).
Orada tekrar tartılıyor ve üzerine bir hukuk yazısı (sicil) ilave ediliyordu. Bir
hafta içerisinde hukuk bürosunda birikmiş olan gümüş, Haddehane’ye
(Kalhane’ye) götürülüyor, gümüş sahibi, Kadı, Emin, maden ocağı ve döküm
yazıcısı gözetiminde ince işlemlere tabi tutuluyordu. Bu aşamadan sonra
yukarıda adı geçenler ve madeni para basım ustaları, gümüş hanesinde bir
araraya geliyorlardı (47). Sonunda gümüş sahipleri tartım işleminden sonra
madeni para basım işi ile uğraşan kişiye gümüşlerini veriyorlardı. Kadı, Emin
ve yazıcı, verilen gümüşün miktarını defterlerine kayıt ediyor, bunun üzerine
gümüş, madeni para haline getiriliyordu. Bu işlem de tamamlandıktan sonra
ustalar yukarıda adı geçen kişileri tekrar gümüş işlenen haneye çağırıyorlar
ve orada defterdeki kayıtlara bakılarak gümüş sahibine ödeme yapılıyordu (48).
Yani o halde, gümüş sahipleri verdikleri ham gümüşü madeni para haline
getirilmiş olarak tekrar geri alıyorlardı.
Bunun hangi esaslara göre yapıldığı şu anlatımda açıklanmıştır:
“Gümüş 420 akça üzerinden ayak ölçüsüne göre 100 dirhem haline
getiriliyordu. Yani 1498 yılı defterine göre her bir dirhem (49) için 3 veya 4 akça
üzerinden bir ayak ölçüsüne göre belirlenenden miktardan daha fazla idi.
Yasada 13.000 dirhem bir nevbet, bir Turnus olarak geçmektedir. Yani
dirhem, madeni para basımında kullanılan miktarın hesaplandığı ölçü birimi
46 I B madde 10, Bkz. C madde 4,5, s.a. A madde 6).

47 Burada bir istisna olarak nukrahanesi, bunun dışında eş anlamlı olan gümüşhane, bu isim
temizlenen gümüşün burada muhafaza edildiği için verilmiştir; Ünlü Anadolu madencilik
şehri olan Gümüşhane ismi ile krşltrnz. a. Evliya Çelebi bu nedenden dolayı Sidre Kapsa (VIII
100) ve Novo Brdo (V 583) gümüş ocakları Emini’ni Gümüşhane Emini (yani gümüş evinin
Emini) olarak tanımlar).
48 I B madde 11,12).
49 No 9, 11 veya 8; Sadeddin’ e göre: Tacüttevarih ve Hammer’e göre dirhem 4 akçaya, Cevdet’e
göre 3 akçaya dönüştürülüyordu. Belin’e göre alıntı. Tk 6, bknz 34. Uruc 49 ve 114’e göre
Sultan II Murat, 834 yılında (19. IX.1430 yılı) 1 lodra gümüşten (bkz Anm.34) 260 akça
bastırıyordu. III yasa İ madde 1’e göre 1 lodra 115 dirhem olarak kabul edilecek olursa 2,26
akça 1 dirheme karşılık gelir, İsmail Galip’te ise (35 ve tablo 506 f.) 3 akça 1 dirhem olarak
belirtilir.
78
idi. Söz konusu bu 13.000 dirhem’den madeni para basım ustaları 1498 (50)
yılı defterinde “ustadiye” olarak adlandırılan ücretlerini alıyorlardı. Bu miktar
120 dirhem kadardı. Ayrıca yasada net olmayan bir ifade biçiminde, “talebe
göre alınabilir miktar” şeklinde ifade edilen 880 dirhem’lik bir kesinti oluyordu.
Truhelka (51) düzenlemesinden, Orta Çağ Avrupa madeni para basım
yerlerinde “remedium legis” olarak adlandırılan bir dengeleme anlaşılır. Bu
şekilde madeni para basımı sırasında oluşan kayıplardan ustaları korumak
amaçlanıyordu. Söz konusu bu 880 dirhem’in içerisinde muhtemelen 65
dirhem de “harkunnar” olarak bulunuyordu. Bu miktar, gümüşün ergitilmesi
sırasındaki kayıplar için ustalara ayrılmıştı (52). Yani bu şekilde başlangıçtaki
13.000 dirhem’den geriye 12.000 dirhem (53) kalıyordu.
100 dirhem = 420 akça hesabına göre 50.400 akça (54) elde ediliyordu.
Basılmış paradan 420 akça’lık bir miktarın çıkarılması gerekiyordu ve şayet
bu miktar, önceden yazılmış olan ağırlığı veriyor ise bu miktarın İmparatorluk
kasasına (55) bağlı olan hazineye Münze: (darphane?) gönderilmesi
gerekiyordu. Bu şekildeki bir düzen batı ülkelerinde de bulunuyordu.
O halde kesilen miktar :………………………………………… 420 akça
Madeni para basım vergisi ……………………………………….3800 akça
Toplamı ……………………………………………….. 4220 akça.
50.400 akçadan 4220 akça çıkartıldığında kalan miktar = 46.180 akça’dır.
Yasada yukarda belirtilen miktarın yerine 36.055 akça’yı görmekteyiz. Bunun

nedeni ya bir kayıt hatası ya da yazıcının önemli bir kesintiyi kayıt etmemesi
şeklinde yorumlanmaktadır ki arada 10.125 akça’lık önemli bir fark
bulunmaktadır.
50 No.8.
51 Truhelka 102.
52 Bkz. 1498 yılı defteri Nr.8, s.a. Nr 7).
53 Bu miktar Novo Brdo ile ilgili Feber’in 1580 yılına ait tarihi belgesindeki miktar ile
örtüşmektedir, öyleki nevbet önceleri 12.000 dirhem ederken şimdilerde müsaadesi olmayan
bir şekilde 40 – 50.000 dirhem etmektedir (M.6 Anm.2) Aralık 1564 yılına ait diğer bir tarihi
belgeye göre Novo Brdo haddenesinde 24 usta çalışmaktaydı (M. No.9))
54 Fakat metin içerisinde 50.424’tür.
55 Yani söz konusu bu maden ocağı madeni paralarına karşın imparatorluk kasası ile
bağlantılı olan başkentteki darphaneye gönderilmesi gerekiyordu.
79
Söz konusu bu 46.180 veya 36.055 akça’dan gümüş ondalığı adı verilen
kesintinin de düşülmesi gerekir. Emin, devlet adına bu vergi kesintisini yapar.
Kalan miktar, gümüş sahipleri arasında, gönderdikleri gümüş miktarına bağlı
olarak bölüşülür (56). Ondalık kesinti dikkate alındığında bu şekilde gümüş
sahipleri 54.600 akça’lık bir nevbet’ten 41.562 veya 32.449,5 akça elde
ediyorlardı. Yani verilen gümüşün %23,88’ini veya %40,57’sini yan masraflar,
vergiler, kesintiler oluşturuyordu ve gümüş sahipleri ¾ veya 3/5 oranında
madeni para haline getirilmiş gümüşlerini geri alıyorlardı. 10.125 akça’lık fark
kısmen de olsa aşağıda anlatıldığı gibi açıklığa kavuşturulabilmektedir:
“cevher numunesinden elde edilen bilgilere göre bir kayıp ortaya çıktığında,
Emin’in hemen madeni paranın dörtte birini ve Arar ondalığını kesmesi gerekir”
(57). Bu hesap 36.855 akçe’lik bir meblağı oluşturmaktadır; o halde geride
4405 akçe’lik bir fark kalmakta olup günümüzde bu fark henüz
açıklanamamıştır.
Baştan beri beklenildiği şekilde, III numaralı yasada ortaya konanlar, prensip
olarak, I numaralı yasadakiler ile örtüşmektedir. Fakat kısmen 1498 yılı
Defteri’ni hatırlatan bazı önemli sapmalar da burada yer almaktadır. Söz
konusu bu yasanın içindekiler bölümünde vark, yani işletmeler, maden ocağı
sahibi olarak anlatılır (58) ve vatrok, madenci kişilerden cevheri satın alan ve
Haddehane’lerde işleyen (59) kişi olarak tanımlanır (60). Buna karşın, H başlığı
(61) altındaki veriler maden ocağı ve galeri sahipliğinin çoğunlukla tek bir elde
toplandığını göstermektedir. Orada, kendilerine düşen pay nisbetinde cevheri
alan işlemelerden bahsedilmektedir: “Şayet bir işletmenin kendi haddehanesi
yok ise gümüş cevherini istediği herhangi bir haddehaneye götürebilme
imkanına sahiptir”. Onun tarafından Haddehane sahibine ödenen miktar
otkoş (Bkz. sözlük dizini) olarak adlandırılır. O halde, Haddehane’lerin bir
bölümünün bir ya da birden fazla işletmenin elinde bulunduğu söylenebilir ve
Haddehane’de pay sahibi olmayan bu tür işletmelerin cevherlerini
56
I B madde 12).
57
I C madde 4).
58
III D Bkz. vark)
59
III F Bkz. vatrok; ).
60
III İ madde 1).
61
Bkz. a.A maddde 1).
80
kendilerinin işleyebildiği söylenebilir. Söz konusu bu gelişim hakkında bölüm

6’da daha detay anlatımlar yapılacaktır.
Burada da kram olarak adlandırılan cevher biriktirme yerlerinde muhafaza

edilen cevherin dağıtımına III A bölümünde bir mühlet getirilmemişken, III H
İ’de 40 veya 45 günlük bir mühlet getirilmiştir (62). Cevherin haddanedeki
çeşitli işlemleri sırasındaki kontroller hakkındaki veriler -ki bunlar kısmen
çok detaylı olarak anlatılmıştır- belirtildiği gibi “I yasası” ile esas olarak
örtüşmektedir. Diğer taraftan, o kadar genel bir anlatımda bulunulmuştur ki
göz ardı edilebilecek durumdadır. Buna karşın, gümüşün madeni para haline
getirilmesi ve bu işlemler ile ilgili sorunları kısaca belirtmek gerekir. Bu
sorunlar burada kısmen de olsa başka bir biçimde belirtilmektedir.
Gümüş, Haddehane’de son rafinasyon işleminden sonra Sarraf’a devredilir ve

onlar da madeni para basımı için nakil işlemini yerine getirirlerdi. Orada
madeni para basılır bu esnada Sarraflar 1 dirhem başına 3 akçe alırlar ve
basılan madeni parayı tekrar maden ocağına getirir ve Emin’e verirlerdi. Emin,
kendisinin gözetiminde para sayılıp tartıldıktan sonra devlet adına ondalık ve
bin lodra olarak adlandırılan vergiyi keserdi. Paranın arta kalan kesimi,
gümüş sahipleri arasında pay haklarına göre dağıtılırdı (63). III İ yasası 1.
maddesinde belirtildiği gibi, Sarraflar, madeni para haline getirilmiş gümüşten
ve sadece bu gümüşten “sarrafiye” adı verilen bir vergi keserlerdi. Orada şöyle
ifade edilir: “sarraflar paraya karşılık olan gümüşü verir vermez yasaya göre
gümüşten sarraf vergisini madeni para olarak almalıdırlar ve : sarraf vergisine
denk gelecek şekilde haddane sahibine para verirler” (64).
Bu ne anlama gelir? Gümüşlerinin madeni para haline getirilmesini sağlayan

Haddehane sahiplerine Sarraf’ların para verdiği anlamına mı gelir? Söz
konusu bu “sarraf vergisi” kendi kazançları mıdır? Ya da, bu vergi, maden
ocağından Haddehane’ye kadar gümüşü nakleden Sarraf’ların kazancı mıdır?
Bunu bilmiyoruz, fakat şu şekilde sarraf vergisinin ne kadar miktarda
olduğunun hesabını yapma denemesi yapılabilir. Bu hesaplama, dirhem
62 A madde2 veyahut H, İ madde1.

63 III H.
64 III İ madde 1.
81
başına 3 akçe ayağı üzerinden madeni para haline getirilmeme ön koşulunun

yerine, sarrafların getirilen her dirhem başına tüm yan masraflar ve kesintiler
sonrasında 3 akçe almaları ön koşuluna göredir. O halde, şayet devlet payı
göz ardı edilirse (65), 115 dirhem olarak hesaplanan “bir lodra” gümüş
üzerinden Haddehane sahipleri 345 akçe almaları gerekirken sadece 320 akçe
ellerine geçiyordu. Aradaki 25 akçelik fark söz konusu “sarraf vergisi”ni
oluşturuyordu.
Burada şunu da hatırlamak gerekir: Başkentteki Yahudi toplumu daha

başlangıçtan itibaren, Rumeli Haddehaneleri için “tavancı” olarak
adlandırılan ergitme ustalarını temin etme yükümlülüğü altındaydılar. Bu
yükümlülük, muhtemelen kendilerine henüz bölgeye göç ederken, bu
konudaki olağanüstü bilgi sahibi olmaları nedeniyle verilmiştir. Zaman
içerisinde bu hizmet yükümlülüklerinden “tavan akçası” adı verilen bir vergi
ile kurtulmuşlardır. İstanbul Yahudi toplumu üzerinde yük olan
yükümlülükler yukarıda anlatılanlar ile birlikte, her yıl bir defaya mahsus
olmak üzere yapılan bir ödeme ile kaldırılmıştır (66). Aradan bir kaç yıl
geçtikten sonra, II. Mehmet tarafından kendilerine verilen kasapçılık
yapmama imtiyazı (ordunun et ihtiyacını karşılamak için) “maden ocaklarının
canlandırılması” (ma’adin ihyasıyçün) başlığı altında, hazineye yıllık 100.000
akçe ödemeleri ile verilmiştir (67).
O halde, bu dönemde gümüş ocakları, çıkartılan ve işlenen gümüşün

gönderildiği bir merkezi hazineye bağlı idiler (68). Burada bu işlemlerin ne
şekilde yapıldığı sorusu hemen akla gelmektedir. Yukarıda özelliklerini
incelediğimiz I numaralı maden yasasının çıkartıldığı andan itibaren bu
konuda bir açıklık bulunmaktadır. III numaralı yasa, bütününde anlatılan
yasaya uyumluluk göstermektedir. Vergilendirmenin türü ve biçimi,
yukarıdaki soruya cevap verebilmek için elimizde bulunan tek imkandır.
65 III İ madde 1.
66 Urk. İH I 79f. No.19 v. 2. Sefer 994 (23.I.1586) Dütu da çevirisi yapılmıştır, V No. 88 ve
Galante I 99 ff. No.1, Bkz.ayrıca trhi. Blge İH I 80 f. Nr.20 aynı şekilde 994 (1586) yılında
yanlışlıkla bavancı veyahut tavancı yerine bavan veya tavan yazılmıştır.
67 İH II Nr.22 .20. zilhicce 1001 (17.IX.1593, çevirisi Galente tarafından yapılmıştır II 34 f. No.
III.
68 A a. O 62. Bu bağlamda konuyla ilgili olan 1488 yılı fermanını (kynk. No.4)
yorumlayamıyorum.
82
I numaralı maden yasasına göre, madeni para haline getirilmiş gümüşten

devlet, “çeyreklik” ve “arar ondalığı” biçiminde hak talebinde bulunuyordu. III
numaralı maden yasası bazı noktalarda farklılık gösterse de biraz önce
belirtildiği şekilde, prensip olarak I numaralı kanun ile örtüşüyordu. O halde
gönderilmiş ya da üzerinde çalışma yapılıp yapılmamış olmasına
bakılmaksızın, madeni para haline getirilmemiş gümüşten bir vergi
alınmıyordu.
Devletin bu konudaki detaylı anlatımları göz önüne alındığında, söz konusu

bu çok önemli sorunun, tali öneme sahip kesinti ve vergiler gibi, değinilmeden
geçilmiş olması büyük ölçüde olası değildir. Buna karşın Promontorio De
Campis (1475)’e göre, çıkartılan gümüşün onda birini vergi olarak alma hakkı,
vergi toplayanlara hak olarak satılmıştır. Üretilen gümüşün son olarak
hazineye satılması gerektiği şeklindeki anlatımın bulunduğu aynı yazarın
başka bir yerdeki anlatımları, yukarıdaki durum ile örtüşmektedir (69). Bu
bilgiler Avrupalı bir kaynağa göre belirtilmiş olsa da 1498 yılı defteri herhangi
bir tereddüte gerek bırakmamakta olup defterde, çıkartılan gümüşten altıda
birlik bir vergi talebi iki kez belirtilmektedir (Defter No.18 ve 19). Öteki taraftan
diğer iki kayıtta (Defter No. 16 ve 17) ergitilmiş gümüşten Amil’in Arar için
altıda birlik bir kesinti yaptığı belirtilmektedir. Birinci durumda üretim
yapılan maden ocağındaki devlet payı söz konusu olmalıdır (bknz. Bölüm 3,
(28) 164 numaralı dipnot). Fakat diğer durumda da bu uygulama gümüş ocağı
sahibinin 1536 yılındaki meslektaşlarına karşı (bir karşılaştırma yapılabildiği
ölçüde) büyük bir yük oluşturmuyordu. Öyle ya da böyle, gümüşten bir vergi
talep ediliyordu fakat bu da kısmi bir şekildeydi. Zira 16 ve 17 numaralı
defterlerde çok belirgin bir şekilde belirtilmekte olup “daha önceleri gümüşten
sekizde bir kadar kesinti yapıldığı, şimdi ise bunun madeni para haline
getirilmiş gümüş üzerinden yapıldığı” belirtilir. Doğal verginin bir para vergisi
biçimine dönüşmediği, yapılan net bir akıl yürütme ile anlaşılabilir. Nitekim
69 Bu durumun düzeltilmesi Promontorio (a.a.O 62)’nun, ülkenin diğer tüm madeni paralarını
kapsayan hazineye gümüşün gönderilme zorunluğunu anlatım ölçüsünde yapılabilir. Burada
saray içerisindeki madeni paralar kastedilmiş olmalıdır. Fakat bu durum kelime anlamı
itibarıyla değil, hesap işlerini gerektiren bir para nakli olarak anlaşılmalıdır. Zira gümüşün
önce İstanbul’a gönderilmesi ve oradan tekrar çeşitli bölgelere gönderilmesi biçimindeki
nakliyat düşüncesi anlamsız olurdu.
83
dönüşmüş olsaydı, madeni para haline getirilmemiş gümüşten bir kesinti

olmaz ve böylece de Arar’ın çıkarı zarar görmüş olurdu. Metnin belirsizliği ve
okunduğunda bir netliğin oluşmaması, söz konusu sorunun irdelenmesine
olanak vermemektedir. Öyle ya da böyle bu saptamalar, 15. yy’lın sonunda I
ve III numaralı yasalardaki uygulamalara geçildiğini anlamak için yeterlidir.
Böylece 1536 yılındaki düzenlemelerin tam olarak yeni bir durum ortaya
çıkarmadığı, bunun aksine, onlarca yıllık bir gelişimin sonucu olduğu
anlaşılmış olur. Onlarca yıllık gelişimin evreleri ise diğer kaynakların
incelenmesi yapılmaksızın açıklığa kavuşturulamamaktadır.
Venedikli’ler ve II. Mehmet arasında henüz 18 Nisan 1454 yılında yapılmış

olan antlaşmada, Venedikliler’in madeni para haline getirilmemiş gümüşlerini
padişahın hazinesine göndererek, bunların para haline getirilmesi ile
yükümlendiklerini belirtmek gerekir (70) (ki bu genel olarak geçerli olan bir
tedbirdi. Pratikte yabancı paranın bir engelle karşılaşmadan piyasada olması
örneğine bakılarak, söz konusu tedbirin çok sıkı uygulanmadığı anlaşılır). En
önemlileri Novo Brdo ve Kratovo ocağı olmak üzere, çıkarılan gümüş
madeninin para haline getirildiği gümüş ocaklarının sayısı başlangıçta azdı ve
ilk olarak I. Süleyman döneminde sayıları yükseldi; onu takip eden II. Selim,
III. Murat, ve III. Mehmet dönemlerinde ise biraz gerilemiştir (71).
Bu gelişmeler sadece devletin bu konudaki ilgisizliğine bağlı değildi. Bu

dönemde iç güvenlik nisbeten iyi durumdaydı. Böyle de olsa uzun mesafeler
arasında gümüş nakliyatının yapılması, burada masrafların ve tehlikenin
azalması ve aynı şekilde hızlı bir şekilde para sahibi olunması şeklindeki
olumlu gelişmeler, devlet politikasının sonuçlarından daha çok madenciliğin
genel durumu ile ilgili idi.
Madencilik, 16. yy’lın ilk üçte birlik döneminde (en azından İmparatorluğun
Avrupa bölümündeki topraklarında) bir krize girdi. Yasada açık bir şekilde,
70 Bkz. Heyd II 316 f; Zinkeisen’a göre (III 356 ff) bu durum genel olarak geçerli olan bir tedbir
idi. Böyle de olsa pratikte yabancı paranın bir engel ile karşılaşmadan sürümde olmasının
bize gösterdiği gibi kat i surette kullanılan bir tedbir değildi.
71 Bkz. devamındaki tablo.
84
madencilikte üretim azalması ve bu sektörde çalışanların fakirleştiğine yönelik

bilgiler bulunmaktadır (72).
Gümüş ocağı sahiplerine kazançlarını sağlamak için verilen ve pratikte

uzadıkça uzayan zaman aralığı (mühlet), madenciliğin gerilemesinde son
sebep değildir (73). Maden ocaklarından çıkartılan gümüşün para basımı için
nakledilmesi işi, Sarraf adı verilen bir sınıfın oluşmasını sağladı. Sarraflar
gümüş arayıcılarının mühürlerinin bulunduğu külçelerin darphaneye
götürülmesini sağlıyor ve madeni para haline getirilmiş gümüşü tekrar maden
işletmesine getirip eminlerin gözetiminde gümüş ocağı sahiplerine dağıtımını
yapıyordu. Belirtildiği gibi bu aşamalar, gümüş ocağı sahiplerinin emeklerinin
karşılığını almaları için uzun bir süre beklemelerini gerektiriyordu. Sarraflar,
Haddehane sahipleri ve diğer gümüş sahiplerinin sıkıntılı durumlarını kendi
yerlerini sağlamlaştırmak için ne ölçüde kullanıyorlardı? Bu sorunun cevabı
tam olarak bilinememektedir. III numaralı yasada anlatılanlardan
öğrenildiğine göre, Sarraflar sadece arabuluculuk rolü ile yetinmiyorlar,
görünüşe göre gümüş ocağı sahiplerine cevherleri için daha öncesinden ödünç
para veriyor, gümüşü satın alıyor ya da başka bir biçimde buradan kendilerine
bir yarar sağlıyor ve böylece madenciliğin finansmanında önemli bir rol
oynuyorlardı. Sarrafın dayanağı, Sarrafın maden ocakları için bağlayıcı olan
kararlarından çok daha önemlidir. İlgili bölüm şu şekildedir: “cevherlerin
işlenmesi ve maden ocaklarının çalışması için sarrafa ihtiyaç vardır ve her
maden ocağı için sermaye sahibi Sarrafın belirlenmesi gerekir” (74). Kanun
yapıcı tarafından alınan önlemler bu durumu açıkça göstermektedir.
Bunlardan birisi, Sarraf’ların maden ocakları hakkındaki bağlayıcı
kararlarıdır. Fakat bir diğeri, maden ocakları ile bağlantılı olan Darphane’lerin
çoğaltılmasıdır ki belirgin bir biçimde yukarıda bahsedilmiş olan “aradaki
zamanı azaltma” çabasıdır ve böylece, işletmelerin materyal gücünün
artırılması ve madenciliğin canlandırılması amaçlanmıştır.
III. Murat’ın hükümdarlığından itibaren Osmanlı’nın Avrupa bölümünde ve

Küçük Asya’da bulunan çok sayıda küçük darphane, birbiri ardına çalışmayı
72 I A madde 2, 3.
73 Bkz konu ile ilgili olarak bölüm 6.
74 I A madde 3, Bkz.madde 9.
85
durdurmuştur. Sadece Osmanlı’nın Avrupa bölümündeki toprakları ile sınırlı

olan küçük darphanelerin genel görünümleri şu şekildedir:
I. Selim (1512-1520): Konstantinopel, Edirne, Seres, Kratovo, Novar (Novo

Brydo), Üsküp (Skoplje), Resina.
I. Süleyman ( 1520-1566): Konstantinopel, Edirne, Seres, Sidre Kapsa,

Koçanja, Kratovo, Novo Brdo, Skoplje, Çajneçe, Sreprnica, Belgrad, Varna (?);
II. Selim ( 1566-1774):Konstantinopel, Edirne,Seres Kratovo, Skoplje, Novo

Brdo, Sidre Kapsa, Çajnice, Serebrnica, Belgrad, Varna (?)
III Murat (1574-1595): Konstantinopel, Edirne, Sidre, Kapsa, Skoplje, Novo

Brdo,, Çajneçe, Srebrnica.
III. Mehmet ( 1595-1603): Konstantinopel, Edirne, Kratovo, Sidre Kapsa,

Novo Brdo, Ohri, Yenişehir (Fener) Veles (?). O andan itibaren I.,Ahmet, II.
Mustafa, III. Osman ve IV. Murat dönemlerinde Edirne’de ve diğer birkaç yerde
(Novo Brdo, Belgrat, Sofya ve Yenişehir (Fener)) halen madeni para basımı
yapılırken (75) sadece başkentteki darphane sürekli olarak çalışmaktaydı.
Anadolu kaynaklı madeni paralar için yukarıda anlatılan şartlar geçerli miydi
sorusunun cevabını verebilmek için sistematik incelemelerin yapılması
gereklidir. Bu incelemeler, söz konusu sorunun, maden ocaklarının işletilmesi
ve mülkiyet biçimleri ile çok sıkı ilişkisi olması nedeniyle de önemlidir (bknz.
6. Bölüm). Aynı durum doğal olarak Osmanlının Avrupa toprakları için de
geçerlidir. Bu kesimde 17. Yy lın yirmili yıllarında Sofya darphanesi tekrardan
kısa bir süre için çalışmaya başladığında (76) ki burası, Sofya dolayındaki tüm
75 75. Galip; Truhelka; Bukov; A. Ziya; Mon. Anc; Rev. Num.; Zambaur: Codringtonn. Söz
konusu bu genel bilgiler şu nedenlerden dolayı tam değildir. 1. Madeni para kataloglarının
tamamı elimde bulunmamaktadır ve 2. Osmanlı madeni paraları hakkında var olan
materyalin henüz bir düzenlemesi yapılmamıştır. Evliyanın şüphesiz abartılı olan iddialarına
göre onun döneminde imparatorluğun tamamında 60 darphane bulunuyordu (evliya Transl.
1,2 165; Evliya VIII 102). Bu verilerden hangisinin güvenilir olduğunu daha sonra yapılacak
olan incelemeler gösterecektir. M.E. o günlerde var olan materyallere göre madeni para basımı
ve bunların yerleri hiçbir şekilde yok olmamıştı; Bkz. anlatımların devamına)
76 Balastschev’e göre 217 ff. Söz konusu bu madeni para basım yerinin ilk madeni paraları I.
Sultan Süleyman dönemine aittir, kökeni orası olan son madeni paralar ise II. Osman ın
hükümdarlık dönemine aittir (1617-21) Wılhelmy (II, 44) buna karşın Ichtschiev ve Muschmov
a dayanarak: “henüz I. Beyazıt (1389-1403) tan itibaren Sofya nın kendi madeni parasını
basma hakkı bulunuyordu, fakat önceleri bu hakkını kullanmıyordu. İlk olarak 1520 yılında
bir madeni para basım yeri yapıldı ve sadece gümüş madeni parası basıyordu ve arada küçük
kesintilerle burada 1755 yılına kadar para basıldı”. Yazar bu verilerin bilinen diğer materyaller
86
gümüş ocaklarının istisnasız bir şekilde gümüş üretim hakkına sahipti,

nakledilen gümüş için belirli bir ödeme yapılıyordu. Yani yukarda anlatılan
sistemden ayrılınmıştı. İşletmelerin yapısında da bir değişim olmuştu. Öyleki
işletmeler özelleştirilmişti. Uzun bir zamandan beri çalışmayan
Darphane’lerin idaresi, 1037 yılının 15. Ramazan’ından itibaren (5.9.1618
yılı) tekrar çalışmaya başlamıştı. Darphane, Şa’aban ayının 20. Günü
(12.8.1618) üst makamlar tarafından yapılan bir düzenleme ile Ahmet Çavuş’a
üç yıllık bir mühlet ile verilmişti. Söz konusu kişi, Padişah Hazinesine yıllık
87.000 akça ödeme yapmayı taahhüt etmiştir. Bu miktarın yarısı olan 43.500
akçası peşin, geri kalan miktarı ise altı taksit halinde ödenmek üzere anlaşma
yapılmıştır. Bu konuda yapılacak tamirat çalışmalarının masraflarını, bu
giderlerin çok titiz bir şekilde hesaplamalarını yaparak Ahmet Çavuş’un
üstlenmesi gerekiyordu. Belgelendirerek masrafları ödemelerinden kesme
imkanına sahipti. Darphane memurlarının ücretleri günlük olarak ödeniyor
ve Emin’e 20 akça, madeni para kontrolörüne 15 akça, yazıcıya 10 akça ve
madeni para çavuşuna (Punzierer olmalı) 5 akça günlük ödeme yapılıyordu.
Tımar sahibi, darphanenin en üst yetkilisi (nazır) konumunda idi ve Emin ile
birlikte, çalışanlarına, bir kusurları olması durumunda ceza verme hakları
bulunuyordu. Ayrıca, gümüş arayıcının (gümüşü test eden) yerine, kendisine
daha uygun birini getirme yetkisi vardı. Tımar sahibinin yıllık 87.000 akçe’nin
üzerinde elde ettiği kazanç, kendi geliri anlamına geliyordu. Tımar sahibi,
gümüşü biraz önce belirtildiği gibi saflaştırılmış halde Sofya’daki maden
ocaklarından alıyordu. Yani bu ocaklar, şimdiki Bulgaristan’ın başkentinin
yakın ya da uzak çevresindeki gümüş ocakları idi ve buralardan çıkartılan
gümüşün ticaretine müsaade edilmiyordu. Ayrıca gümüşten yapılmış olan
tüm araç gereçlerin darphaneye verilmesi gerekiyor ve bunların gümüş değeri
kendilerine ödeniyordu (77). İsimleri belirtilmeyen çok sayıdaki köy, işletme
için gerekli olan odun kömürünü temin etmekle yükümlü idi. Gümüş, Penz-
Fusses esasına göre madeni para haline getiriliyordu. “Penz” kelimesi,
ile bir karşıtlık oluşturduğunu ve “Sofya’nın kendi madeni parasını basma hakkı”na benzer
şekilde kısmen yanlış anlamalardan kaynaklanmış olabileceğini belirtir. Yazar elinde bulunan
katologlara göre ( Bkz. Anm. 74) Sofya da sadece ferman ın çıkarıldığı yılda para basıldığını
belirtir (Galip Nr. 376).
77 Büyük ekonomik krizler döneminde hep başvurulan bir tedbirdir; Bkz. ör. Hammer: Gor
VI 514 f.u. VII 217.
87
Almanca “pfennig” (kuruş) kelimesinden Macar dili ve güney Slavca yolu ile
Türkçe’ye girmiştir ve Osmanlı kaynaklarında diğer bir para türüdür; bunun
17. yy’daki değeri tarafımdan bilinmemektedir (78). Konuyla ilgili olarak
şimdilik daha fazla bir şey söylenemektedir (79).
Çizelge 4.1. Bursa şehrinde padişahlık darphanesinde görevli ergitme ustalarının

(kalhaneci) isimleri.
Bünyamin oğlu Siyon ve ekibi Yasef oğlu Sebay

3 Çeki 1 Çeki
Azriye oğlu Avraham Haham (Rabbi) Aslan
1,5 Çeki 2 Çeki
İstanbul’lu Yagob Mihail Emin
3 Çeki 1,5 Çeki
Yagob oğlu İsrail Aslan oğlu David
2 Çeki 3 Çeki
Avraham Avraham oğlu Bayram
3 Çeki 4 Çeki
Yasef oğlu, Faerbers oğlu Bogos Eslemun oğlu Kemal
2 Çeki 3 Çeki
İshak oğlu Musi Ergitme ustaları başkanı
3,2 Çeki 2,5 Çeki
Bayram oğlu Mus,
2 Çeki
TOPLAM 36 ÇEKİ
78 Söz konusu bu para türü esas olarak Macaristan ile ilgili yazılarda geçmektedir, Bkz. Fekete
L. 265. Bianchi ve Kieffer in sözlüğüne göre 150 penz 1 avusturya Dukası ediyordu (Dütu I
7 Anm.1 den alınmıştır, Belın’e göre tk. 23 16. Yy da 100 penz: 50 akça ediyordu). Bu konuda
şimdilik daha başka bir şey söylenemediği belirtilir.
79 Bu yıllarda Bursa haddanesinde özel ergitme ustaları görevlendirilmiştir, Bkz. Ud. 5 ekler
23 f. Sic. 234 s. 174: “Bursa şehrinde padişahlık darphanesinde görevli ergitme ustalarının
(kalhaneci) isimleri şöyledir (Çizelge 4.1). Adı geçen ergitme ustaları II cemazi ayından üç
ayların bitimine kadar her hafta 36 çeki gümüş verme yükümlülüğü altına girmişlerdir. II
cemazi ayının ilk üçte birlik dönemi 1030 ( 23.IV.-2.V.1621) yılında anlatım kayda
geçirilmiştir. Belirtilen miktar doğru değildir. Okumu hatasının olduğu belli olan isimler,
tarihi belgenin sadece yeni yazıda yayınlanmış olması nedeniyle düzeltilememiştir. Bu şekilde
Musi veyahut Mus yerine Musa okuması yapılmalıdır. Gümüş ölçü birimi olarak çeki
hakkında bknz. Anm.34. Gümüş ihtiyacının karşılanması sadece gümüş maden ocaklarından
değil, değeri düşük olan paranın ergitilmesi şeklindeki düzenleme, ki bu çok sık
yapılmaktadır, sonucunda da olabiliyordu. Bu şekildeki çok sayıdaki örneklerden birisi
şöyledir: değeri düşük olan paraların ergitilmesi için 20 yıl sonra bir düzenleme yapılmıştır ve
gümüşü külçe biçiminde komisere devretmek için başkentten kendisine 100 yük. Akçe
gönderilmiştir. 100 dirhem için 10 ½ gr. Lik bir ödeme yapıyordu (Ud. Türkün 9 ekler 158 ff.
Sic. 266 s. 124).
88
“Edirne madeni parası” şeklinde olan belirgin bir deyim, bize tımar sahibi
aracılığıyla bu şekildeki bir işletmenin tek örneği oluşturmadığını gösterir (80).
Bu durum, özellikle Küçük Asya’da 16. yy’lın ilk yarısına dayanır. Bu şekilde,
Bursa’daki Darphane 918 yılında (19.3.1512) üç yıllığına 100.000 akçe
karşılığında (81); Anadolu darphaneleri de aynı şekilde üç yıllığına 200.000
akçe karşılığında bir Amil’e verilmiştir (82). Bu konuda kesin bir karara
varabilmek için bu konudaki detaylı kaynakların yayınlanmasını beklemek
gerekmektedir. Aynı durum, daha büyük ölçüde, gümüşün maden ocakları ile
bağlantılı Darphane’lerde para haline getirilmesi sisteminden neden sapıldığı
sorusu için de geçerlidir. Yönetimin içeriden çürümüş olduğu için artık etkili
bir kontrol görevini yerine getiremediğini söylemek, bu konuda yeterli bir
açıklama değildir. Burada devletin maden ocaklarındaki gümüş politikasının
esaslarını, farklı evreleri ile birlikte inceleme denemesi ile yetinilecektir (83).
Bu konudaki birinci evre, çıkartılan gümüşün hangi darphaneye

gönderileceğinin belirlenmesidir. Bölgelerdeki Darphane’lerin kapanmış
olmasıyla ilişkili olarak ikinci evre başlar. Devlet bu evrede, gümüşün
İstanbul’daki merkezi darphaneye gelmesini sağlamak için çaba gösteriyordu.
Zinkeisen’a göre, 16. yy’lın son çeyreğinde başkentteki Darphane yöneticileri,
çıkartılan tüm gümüş ve altının kendilerine gönderilmesini isteme hakkına
sahiptiler (84). Bu şekildeki fiili durum 17. yy’lın ilk yarısında kurumsallaştı.
Bunun yansımaları tekrar, örnek olarak, Nasihatname’de (1640) görülür:
“maden ocaklarındaki gözetmenlere giden bir emirde, oralarda çalışmalara
devam edilmesi ve çıkartılan gümüşün külçeler halinde kendilerine
gönderilmesi talep edilmiştir. Oralardan madeni para haline getirilmiş gümüş
değil, sadece gümüş külçeleri alınmıştır. Erzurum ve Tokat’taki darphanelerde
80 İstanbul’daki para basım yeri hakkında Bkz. diğerlerinin yanında şu yazarlara: Evliya-
Transl. I/2 164; Nasihatname 715 f., Bkz. a. 733; Donado da Lezze 133; Han 117; Türkçe
kronikler 140; Gerlach 77; D’ohsson III 371 f.; Prokesch I 448; Cantemir 217 ff. ; Hammer:
Gor IV 585, VII 395, IX 33; Hammer II 146; Hammer C.u.B. II 2 450; Zınkeisen III 356 ff. ;
M. Kazım 551-557; Miller 160 f. ; Lybyer 132; ayrıca IH ın farklı ciltleri bazı tarihe belgeleri
içermektedir ( s.a. Dütu VI Nr. 108) ).
81 Ud. (Türkün) 9 ekler 192 Sic. 23 s.253.
82 Bkz. a. Ud. 28 54 f. D. 244 s. 28/56 v. 924 (1518); a.a.O. 189 Sic. 23 s. 116).
83 Para ve madeni para tarihine de aynı şekilde kısaca değinilerek yetinilmiştir. Değeri düşük
para basması nedeniyle darphanelerin kapatılmasına Evliya Çelebi tarafından (Tranlsl. I 2

165) ve Nasihatname’de (733) de değinilmektedir.
84 Zinkeisen III 356 ff..
89
madeni para basımı kötü bir şekilde yapılmakta, gümüş içeriği düşük para
basılmakta, bu ise paranın değerini düşürmektedir” (85) –bu nedenle-
darphanenin kapatılması gerekir. Burada şunu belirtmek gerekir ki madeni
para katoloğuna göre ne Tokat’ta ne de Erzurum’da bara basımı
yapılmamaktadır (86). Yönetimin önünde o halde şu seçenekler bulunuyordu:
Birincisi, kendisine doğrudan (devletin gümüş ocaklarından gümüş beşte
birliği adındaki payı) ya da özel anlaşmalarla gelen gümüşü elde etmek (87),
yani ya bunların külçeler halinde İstanbul’a gönderilmesini düzenlemek ya da
yerinde satım işlemi yaparak, elde edilen para miktarının kendisine
gönderilmesini sağlamak; ikinci olarak, gümüş sahiplerine gümüşlerini
tacirlere satma hakkını vermek; ya da, üçüncü olarak, devletin belirlediği sabit
zorunlu fiyat üzerinden gümüşü satın alma yoluyla elde etmek şeklindeydi.
Gümüş ticareti o zamana kadar geçerli olan sistem içerisinde de kesin olarak
hiçbir zaman tamamen engellenememişti, büyük bir olasılıkla da belirli
sınırlar içerisinde buna izin veriliyordu (88). Devletin yeni aldığı tedbirler,
gümüş ticaretinde beklenmeyen bir genişleme sağladı; gerçekte bu istenen bir
durum değildi. Genel olarak Nasihatname’de belirtilen esaslar geçerliydi: “Her
kimin elinde gümüş var ise onu darphaneye getirmeli ve ederini akçe olarak
almalıdır” (89). Yönetimin her defasında gümüş ticaretine izin verme
zorunluluğunun (90) üç sebebi bulunmaktadır: 1) Çoğunlukla ücra köşelerdeki
maden ocaklarından üretilen gümüşün başkente naklini sağlamak için ek
güvenlik tedbirlerinin alınması gerekiyordu. Bu ise, ülkede giderek artan ve
güvensizliğin birbirini beslediği, güvensiz bir ortamın içinde zor bir iş idi ve
85 Nasihatname 733).
86 Bilinebildiği kadarıyla Erzurum’da madeni para basımı: 982 ( 23.IV. 1574) (Galip Nr. 361;
Bukov Nr. 62); 1106 ( 22. VIII. 1694) (Galip Nr. 601 ve 602) ve Tokat’ta :1003 ( 16.IX 1594)
(Galip Nr. 411 ve 412); 1016 ( 28. IV. 1607) (Galip Nr. 443)).
87 Yeni maden ocaklarının açılması esnasında, örn: Manisada Hacı Mehmet adında birisi yeni
keşfedilen bir maden ocağını işletmeyi üstlendiğinde tüm değerli metal üretimini hazineye
gönderme yükümlülüğü altına girmiştir, M. 44 Nr. 1. III. Murat döneminden (1574-95) ya da
Sıdre Kapsa ile Saray arasında yapılan bir anlaşmaya göre, madenci toplulukları belirli bir
miktar gümüşü, sabit bir fiyat üzerinden yıllık ödeme yükümlülüğü altına girmişlerdir, Bkz.
kynk. Nr. 43; bu şekilde Samakov, Samokovcuk ve Kavalla demir işletmeleri her yıl belirli bir
miktar demiri tophaneye gönderme yükümlülüğü altına girmiştir (D’ohsson III 431; Raczynskı
317).
88 Ddaha önce belirtilmiş olan Sofya darphanesi hakkındaki ferman ile de indirekt olarak
gümüş ticareti onaylanmıştır; Bkz. a. De Promontorio (Anm. 4).

89 Nasihatname 733.
90 Bkz. konu ile ilgili olarak IH III Nr. 234. zilhicce 1174’den (Haziran 1761).
90
sadece daha fazla güvenlik görevlisinin alınması ile çözülebilirdi. 2) Bu

yüzyıllarda genel bir ekonomik sıkıntı bulunuyordu; gümüşün satın alınması
için ise yeterli miktarda bir sermayenin hazırda bulundurulması gerekiyordu,
3) Devletin belirlediği gümüş satın alma fiyatı, genelde piyasa fiyatından çok
düşüktü (91).
Aşağıda belirtilen ve net olmayan veriler de bize aynı tabloyu göstermektedir:

1107 yılındaki (1694) bir ferman, Gümüşhane Kadısı ve maden ocağı
makata’ası Emini’ne gönderilmiştir ve çıkartılan gümüşün bu zamana kadar
olduğu gibi gümüş külçeleri halinde değil, paraya dönüştürülmüş miktarının
İstanbul’a gönderilmesi talep edilmiştir (92). Bununla birlikte, 1114 (1702)
tarihli ve yine Gümüşhane ile ilgili diğer bir belgede gümüşün serbest bir
şekilde ticareti yasaklanmakta, gümüşün Arar için satın alınması
düzenlenmektedir (93). Bu karar, Gümüşhane maden ocağı Emini’nin bir
raporuna göre geçersiz olmak zorunda kalmıştır. Söz konusu bu rapor, önemli
bir meblağın hazırda tutulması zorunluluğun, Mukata’a’yı zor bir duruma
sokacağını, satın alma ücretinin ödenmesini geciktireceğini ve böylece de
madencilerin iflasına neden olacağını belirtmektedir (94). 18. yy ortalarına
doğru gümüşün tekrar Miri’lere verilmesi zorunluluğu getirildi (95). Sidre
Kapsa hakkında buna benzer veriler benzer bir tabloyu yansıtmaktadır. Bu
konu kitabın II. Bölümünde, Yunanistan bahsinde, “Sidre Kapsa” başlığı
altında anlatılmıştır.
91 Bkz. konuyla ilgili olarak Volneys II, 356: "Altın çubuklar ve malzemeler. Ticaret sadece bir
an için gerçekleşti. Yahudiler tarafından değiştirilen payetleri kınayan ve yeniden
tasarlanmasını emreden ferman da Mustafa tarafından yayınlandı: Darphanenin teklif ettiği
fiyat Fransız fiyatından daha düşük olduğu için, müzakerecilerimiz daha avantajlı bir fiyat
verdi, hükümet de buna karşı çıktığını hissettirmeden bir miktar malzemeyi kıstı. Aynı
zamanda, topraktan çok sayıda gömülü altın çıktı” (s. 86).
92 M. No. 35 v. II Rebinin 2/3 1107 (28. XI.- 7. XII.1694); Bkz. Novo Brdo için Evliya Çelebi
V 583).
93 M. No. 37 v. I cemazinin 2/3 1114 (2.-12. X. 1702)),
94 M. No.38 Şaban ayının 1/3 ü 1141 senesi (2.-11.III. 1729). Emin in madenciler tarafından
etki altına alınma olasılığı dikkate alınsa bile bu durum, yönetimin başlangıçtaki niyetinden
vaz geçmek zorunda olduğu gerçeğini değiştirmemektedir. Özellikle Samokov, demir
ocaklarına yönelik paralel bir durumu, 1163 yılına ait (1750) bir belgede yinelemektedir (B.
No. 84).
95 Peysonnel ( 1754/55) II 80). "Geri çektiğimiz tüm materyalleri yalnızca Miri'ye veya vergi
makamlarına satabiliriz. … Bu, Büyük Lord'un kendisine sakladığı hak olup metalleri normal
fiyatından değerlendirerek yaklaşık %30'a kadar çıkabilir. Ancak çok fazla altın ve gümüş
kaçakçılığı yapar ve yönetim, küçük bir ücret karşılığında gözlerini kapatır".
91
Fiyat belirlemesi, hazine yönetimi veya İstanbul’daki madeni para kontrolörü

tarafından yapılıyordu. 1718 yılında padişahın darphanesi 1 dirhem gümüş
için 20 akçe, 24 ayar altın için de 470 akçe ödemede bulunuyordu (96). Bu
yıllarda ekonomik kriz ve para darboğazı bulunuyordu. Alınan bu tedbirler ile,
çok sayıdaki yasaklamalara rağmen madeni para haline getirilmiş ve
getirilmemiş haldeki gümüşün kontrol altına alınamayan ticaretini
durdurmak, bunların darphaneye getirilmesini sağlamak amaçlanmıştı (97).
Birim fiyatın düşük olması nedeniyle sıkıntılar yaşanıyordu ve 1 dirhem
gümüş başına 21 akça’lık yeni bir fiyat belirlemesinin yapılması gerekti. Zira
tacirler ve ergiticiler tarafından hazineye gönderilen aylık 55.000 dirhem’lik
gümüş yeterli olmuyordu (98); D’ohsson’a göre, Sultan I. Mahmut’un
hükümdarlığı döneminde (1730-1754), madencilik şirketlerinin toplam değerli
metal üretimini, devlete %30’luk bir kazanç sağlayacak şekilde (99) bir fiyat
üzerinden nakletmesi yükümlülüğü getirilmişti. Bu yıllarda saltanat,
gümüşü, diğerlerinin yanısıra Ergani ve Keban maden ocaklarından
sağlıyordu. Öyleki 1148 yılında (1734) bu bölgede bir darphanenin açılması
düşünülüyordu (100). Nakliyat sırasında güvenliğin sağlanması için çok geniş
kapsamlı önlemler alındı (101) ve 1143 yılında (1730) gönderilen gümüş ve
altınlar başkente ulaştı. Padişahlık hazinesinin (Hazine-i Hassa) bu konuda
aşağıda belirtildiği gibi bir hesaplama kaydı bulunmaktadır (102):
96
IH III Nr 86 zilhicce ayının 2/3’ü 1130 (5.-14.X.1718) yılı) s.a. Hammer: Gor VII 243 f.).
97
Özellikle İran’a, Bkz. IH III Nr.85 ve 86, gümüşün yurtdışına çıkarılmasını engellemek için
nafile çabalar ile uğraşı; s.a. Hammer a.a. O. ve IH III Nr.234)
98
Hammer: Gor VII 244.
99
D’ohsson VII 371.
100
Bkz. a.M. Nr. 55 I rebi ayının 3/3 ü1147 (21. -30. VIII. 1734) senesi. Orada basılan madeni
para (henüz?) ortaya çıkartılamamıştır.
101
Bkz. M.Nr. 45 zilkade ayının 3/3 ü 1140 ( 29.VI. 8.-VII.1728) senesi ve a.a.O. 30 Anm. 1,
s.a. M. Nr. 37.
102
Söz konusu bu tabloyu daha önceki bir madencilik odası defterine göre Süleyman Sudi (UM
48) yayınlamıştır.
92
Pro- Pro- dirhem miskal akçe kuruş tane

dirhem miskal
akçe akçe
ERGANİ ALTIN 349 323,5 361512 241008 126.167.688 1.051.397 16
GÜMÜŞ 22 2.853.463 - 62.776.186 523.134 35
KEBAN GÜMÜŞ 22 1.748.229 - 38.461.038 320.508 26
toplam - - 4.963.204 241.008 227.404.917 1.895.040 37
(düzeltme: 039 77
1143 yılı 10 cemazi II tarihinde ( 21. XII. 1730 yılı) Ergani ve Keban maden
ocaklarından gelen altın ve gümüşün değeri, miktarı ve yan masrafları ise şu
şekildedir (103) şu şekildedir.
Bozkır Madenlerinden gelen Bereketlü Ocaklarından gelen

Tüvenan (mahlut) gümüş Saf Gümüş Saf Gümüş
10 külçe (kıt’a) 5330 dirhem 7 külçe: 3095 dirhem 13 külçe: 4117 dirhem
Osmanlı İmparatorluğu’nun 19. yy’daki reformlara kadar önemli bir

değişikliğin yapılmadığı gümüş politikasını (104) anlamak için, yukarıda verilen
örnekler yeterli görülmektedir (105).
103 Burada 1208 yılına 9.VIII. 1779) ait başka bir tablo vardır (Konyalı: Bozkır ve Bereketlü
I 1234 f.) Tablo dikkatleri üzerine çekmektedir zira, burada sadece işlem görmüş saf gümüşün
uzaklardan İstanbul’a getirilmesi söz konusu olmayıp aynı zamanda saf olmayan bir
rafinasyon gerektiren gümüşün de İstanbul’a gönderilmesi söz konusudur.
104 Bkz. örn: Hamılton (1835) 221 ff. Ve Barth (1859) 26)
105 Madeni para basımı, top dökümü vs. devlet ve ordunun bakır aynı zamanda kurşun ve
demir ihtiyacının karşılanmasında aynı yöntemleri kullanıyordu. Bu esnada benzer sorunlar

ortaya çıkıyordu (Bkz. Anm. 94).
93
5. Madencilikte Çalışanların Mu’af ve Müsellem Ra’aya Sistemi ile

İlişkileri ve Madenci Topluluklarının Özel Konumu
Mu’af ve Müsellem ra’aya.
Giriş bölümünde, çok çeşitli türlerdeki ilişkiler ile bir bütünlük gösteren
yönetim sistemi tarafından kapsanması yönelimine dikkati çekme imkanı
bulmuştuk. Sürekli ve duraylı bir ilişki oluşturmanın gereği olarak, bu
konuda bir çabanın var olması gerekiyordu. Bu iş için bir esas teşkil eden 30-
40 yıl aralıklarla yapılan arazi ölçümleri (tahrir) yararlı oluyordu. Burada titiz
bir şekilde yapılan kayıtlarda, (defter) ki defterhane olarak adlandırılan devlet
arşivinde muhafaza ediliyorlardı, ra’aya’nın durumu çok detay bir şekilde
belirtiliyordu. Ö. L. BARKAN’ın Tahrir adlı eserinde bu sistem: “Yaklaşık bini
bulan bu ciltler sayesinde, her ilçe veya köydeki erkek yetişkinlerin sayısını ve
sahip oldukları arazilerin kapsamını ve değerini öğreniyoruz. Son durum,
adlarının altında yazılı özel işaretlerle gösteriliyor. Burada ayrıca her köy için,
orada uygulanan kültürlerin miktarı ve türü ve üretim ile ilgili bilgiler, tabi
oldukları çeşitli vergileri gösteren rakamlar, bağlı oldukları efendinin adları da
var” (1) şeklinde belirtilmiştir.
Kısaca anlatılacak olursa, eski geleneklere dayalı olan bu yapılanma, bir grup
insanın belirli görev ve hizmetler karşılığında, kısmen veya tamamen
vergilerden muaf tutulması, yaptıkları çalışma karşılığında ücretlendirilmesi
prensibine dayanıyordu. Bu yükümlülük çoğunlukla babadan oğula geçiyor
ve devletin defterine kayıt edilmesi gerekiyordu. Başkentteki merkezi yönetim,
çoğunlukla yerel yetkililer ya da özel komiserlerin raporlarına göre, mu’afname
olarak adlandırılan belgelerde, özel şartları belirtiyordu. Mu’af sistemi,
Avrupa literatüründe alışılagelen şekildeki tercümesinde: imtiyazlı, ya da
serbest ra’aya terimleri ile, bu kapsamdaki insanların böylece öncelikli, el
üstünde tutuldukları, kısaca imtiyazlı oldukları sistem olarak anlaşılır. Diğer
taraftan: belirli bir görev yükümlülükleri, belirli bir hizmet yükümlülükleri göz
ardı edilmiyor, fakat bu yapılanmanın ifadesinde bütünsel olarak pozitif bir
1 Barkan: Tahrir frz. Tl.1.
94
anlayış bulunuyordu. Başka bir deyişle, imtiyazlı olma konumunda idiler. Söz
konusu bu yapılanma, özellikle de Balkanlar’da fethedilmiş topraklar üzerinde
yaşayan, geri plana itilmiş halklar arasında pozitif bir etki yapmıştır. Uygun
durumlarda, o kesimlerdeki geniş alanlar, bu sistem sayesinde göreceli olarak
bir otonomi kazanmışlardır. Anlatılan bu yerler, ekonomik, kültürel ve en
sonunda kendi milletlerinin politik merkezleri biçiminde gelişim
göstermişlerdir. Buna karşın aynı tedbirler, buralardaki insanları, uygun
olmayan şartlar altında çok büyük zorunlu iş yükü altına da sokabilirdi.
Tarihte çoğu seyyah, tek yönlü olarak Osmanlı İmparatorluğu’ndaki ra’aya’nın
durumunu, büyük bir felaket tablosu olarak anlatır (2). Devletin, sosyal alanda
olduğu gibi ekonomik alanda da, ülkedeki dengesizliğin kurumlar aracılığı ile
üstesinden gelmesinde, belirtilen yapılanma önemli bir işleve sahipti. Mu’af ve
ra’aya şeklindeki yapılanma, devlete bir imkan sağlıyordu. Bu imkan, ister
müslüman olsun veya olmasın, nüfusun, hazineye büyük bir yük olmadan,
ekonomik ve aynı zamanda askeri alanda da çalışma dünyasına dahil
edilebilmesini sağlıyordu. Mu’af ve mü’sellem ra’aya şeklindeki bu
organizasyon, 1839 yılında yürürlükten kaldırılmıştır (3).
İş Gücü:
Bu sisteme, maden ocağının içinde ve dışında çalışanlar dahil edilmiştir.

Kaynaklarda, bu konudaki terminolojide birlik bulunmamaktadır.
İşletmelerde olduğu gibi ( örn. Tımar sahipleri, cevher yıkayıcılar, dolapçılar),
sosyal konumda da ( Örn. İşçi, işletmeci, maden ocağı sahibi) farklı terminoloji
bulunuyordu ve ayrıca madenci ve Küreci gibi genel deyimler kullanılıyordu.
Çıkış noktası olarak madenci ve küreci şeklindeki terimler kabul edilmek
zorundadır ve küreci teriminin, Osmanlı’nın Avrupa topraklarındaki önemi
2 Bu durumlarda literatürde zorunlu çalışmadan bahsedilir (Ör. Sakazow’un ekonomi tarihi
adlı çalışmasında böyle belirtilir). Söz konusu bu ilişkiler, terminoloji tanımı itibarıyla,
zorunlu çalışma kategorisine dahildir. Mu’af ve mü’sellem ra’aya sisteminin kapsadığı herkes
sadece bu şekilde zorunlu işçi olarak tanımlanabilir. Kelimenin dar anlamı itibarıyla Osmanlı
İmparatorluğu’nda elbette ki zorunlu işçi de vardı; bu şekilde küreciler ve diğer imtiyazlı
gruplar, ondalık için ambar yapmak zorundaydılar ve ondalığı bir sonraki Pazar’a kadar
nakletmek durumundaydılar; devamına Bkz.
3 Bu konu ile ilgili olarak ileride daha detay anlatımlar yapmayı düşünmekteyim ve burada
geçici olarak üzerinde çalışma yaptığım, imtiyazlı ve yükümlülüğü bulunan söz konusu
gruplardan biri olan martolos lara dikkat çekmek istiyorum (Martoloslar hakkında, Türkiyat
mecmuası VII-VIII 282-320).
95
fazla değildir. Madenci terimi, aynı zamanda dağdaki madende çalışan kişi,
kelimenin daha dar anlamında ise maden ocağı sahibi olarak anlaşılır (4). (bu
şekilde örneğin Anadolu daki Küre bakır maden ocaklarında) Madenci
kelimesi, sürekli olarak maden işleri ile yakın ilişki içinde olan kişi olarak
tanımlanırdı. Yani bir maden ocağı işletmecisi, maden işletmesinde herhangi
bir iş yapan bir grup (örn. çıkartılan cevheri nakledenler) esas maden ocağında
çalışanlar ya da ergitme işinde çalışanlar ile aynı kapsamdaydı. Diğer taraftan,
madende çalışanların ve işletmedeki çeşitli yardımcı işçilerin hangi toplum
katmanından geldikleri sorusu sorulduğunda, kalifiye madencilerin sadece
maden ocakların bulunduğu bölgelerden sağlandıkları, diğer işler için ise
herhangi bir yerden iş gücü temin edilebileceği cevabı verilir. Maden işleri
yapmakla yükümlü olan köylerin dışında (5), burada ilk olarak aşağıda bahis
konusu olacak olan yörükler akla gelmektedir. Bunlar, büyük ölçüde 16.
yy’da madencilik işlerine sokulmuşlardır. Balkanlar’daki bu Türk göçerler, ki
bunların organizasyonunda kayıtlarda “yörük” kelimesi geçer, 1578-1605
yıllarında devlet tarafından Rumeli maden ocakları ve top dökümhanelerinde
yardımcı işçi olarak kullanılmışlardır. Tarihi evraklarda onlardan hep şikayet
konuları bulunduğundan, faaliyetleri devleti tatmin etmemiş gibi
görünmektedir. Zira bu dönemden sonra, bu zamana kadar yayınlanmış
maden ocakları ile ilgili kaynaklarda, hiç kayıtları bulunmamaktadır ve onlar
17. yy’dan itibaren sadece askeri ve yarı askeri hizmetlerde kullanılmışlardır
(6).
Madenci olarak kayıt altına alınanların ve yörük örneğinde olduğu gibi,

devletin madencilikte görevlendirdiği işgücünün dışında, serbest halde çalışan
bir madenci ve işçi sınıfı var mıydı? sorusu da akla gelmektedir. Bu sorunun
cevabı, kaynaklara dayalı olarak nadiren net olarak ortaya
4 Bkz. blm. 6 Anm.43 ve 51.

5 Muhtemelen istisna olarak ve sadece Evliya tarafından (V 583, VIII 701) Rumeli maden
ocaklarında, suçluların kullanımı belirtilmektedir. Buna karşın Küre bakır maden ocağı,
köleler aracılığıyla çalıştırılmaktaydı (Bkz.Anm. 4). Madencilerin durumunu iyileştirme amaçlı
tedbirler konusunda Bkz. Moyses Almosnino 130 No. 78.
6 Bkz. kynk. No: 2, 10, 14, 18, 21, 22, 23, 25, 26. Bu dönemden sonra Balkan yörüklerinin
kullanılması ile ilgili olarak ilk tarihi belge 1689 yılına ait m.W. Aş.Nr.135’dir. Söz konusu
belge, yörüklerin Avusturya seferine çağrılmaları ile ilgilidir.
96
çıkartılabilmektedir (7). Bu sorun, eldeki kaynak materyalin kendine özgülüğü

ile ilgilidir. Zira bu kaynaklar ya madenci olarak kayıt olanların sorunları ile
ilgilidir ya da yukarda sorulan soruya doğrudan bir cevap verecek içerikte
değildir. Buna rağmen söz konusu sınıfın varlığı, şu sebeplerden dolayı kabul
edilmelidir: Balkanlar’daki çoğu bölgenin erkek nüfusunun büyük bölümü,
özelliklele de Arnavutluk, Makedonya ve Bulgaristan dağlık bölgesi köyleri ve
kasabalarındakiler, gezici zanaatkarlar olarak (demirci, taş işleme ustası,
bahçıvan, tekstil işçisi) çalışırlar. Sezon işçileri ise kısa ya da uzun süreler
için iş bulma çabasındadırlar (bunlar ziraatte ve vasıfsız iş gücü olarak her
türlü meslekte çalışırlar). Bunların büyük bir oranı ya sonbahardan ilkbahara
kadar, ya da tersi, ilkbahardan sonbahara kadar yaşadıkları yerin dışında
(gurbette) çalışıyor ve yılın geri kalan diğer altı ayını evinde geçiriyorlardı.
Bunun yanında, zaman içerisinde sayıları ve önemleri gittikçe artan bir
şekilde, kırsal kesimde yaşayan nüfusun büyük bölümü (yerinden yurdundan
edilmiş, sürgün edilmiş, fakirleştirilmiş, fakat bir iş yapabilme gücü de olan
insanlar) şehirlere, özellikle de İstanbul’a akın ediyorlardı. Devlet henüz 16.
yy’da artık bunlara karşı bir tedbir alamıyordu (8). Devlet gücünün onayı
alınarak ya da alınmayarak kazanç imkanlarının bulunduğu her yerde, büyük
kütleler halinde işçilerin toplanması konusunda yukarıda verilen örnekler
yeterli olduğundan burada genel anlatımlar ile yetinilecektir. Şehirlere benzer
bir durum, madencilik merkezlerinde de gözleniyordu. O bölgelerdeki nüfus,
madenciliğin durumu ile doğrudan ilişkili olarak hızlı bir şekilde artıyor ve
aynı hızda tekrar dağılabiliyordu. Sidre Kapsa, 16. yy ortalarında canlı bir
maden merkezi konumundadır; hızlı büyüme gösteren nüfusu tüm Balkan
halkları için bir örnek oluşturur (9). Söz konusu bu serbest maden işgücü
sınıfının önemi ve oranı hakkında, yüzyıllar içerisinde sadece genel
7 Bkz. kynk. No.35. 37. Ücreti ödenen iş gücünün kullanımından bahseden kaynakların
genelinde hep, çalışma zorunluluğu ya da yükümlülüğünün söz konusu olma olasılığı vardır.
Konu tam açıklığa kavuşturulamamıştır. Bu durum devletin ilgisi ölçüsünde madencilik
sorunları ile ilgilenen kaynakların özelliklerine de yansımıştır.
8 Bkz. Belon 114-116; Hahn: incelemeler 15,41 ff. 61 ff., 82; Leake: Grece I, 275; Boue: E.T. I
350; Müller: Arnavutluk 32; Kanıtz: Zinzaren 46 f. ; Weigand 303 f. ; Cvıjıc 169; Jireçek:
Bulgaristan 193 ff. 208 ff., 463.
9 Bkz. II. Blm. 2. Kısım, Belon’un Sidre Kapsa başlığı anltındaki anlatımları.
97
düşünceler çerçevesinde bir fikir edinilebilmekte, ve bu konudaki belgelerin

bulunamayışı nedeniyle konu incelenememektedir.
Küreci.
Küreci konusunu incelediğimizde bu terimin, günümüzde belirlenebildiği

kadarıyla, Balkanlar’da sadece Trakya’nın belirli bölgelerinde ve şimdiki
Bulgaristan’da bulunduğunu söylemek gerekir. Küreciler hakkındaki
hukuksal tanımlamalar, I. Süleyman’ın hükümdarlığı dönemindeki ve onu
takiben II. Selim’in dönemindeki genel kanunlar içerisinde bulunmaktadır.
İsim olarak Silistria Livası Kanunu, Vize Livası Kanunu, Yörüklerin Kanunu ve
tekil olarak tarihi belgeler içerisinde söz konusu tanımlamalar bulunmaktadır
(10). Aşağıda anlatımı yapılan söz konusu bu hukuk özellikleri, muhtemelen
kanuni düzenlemelerin bulunmadığı bir dönemden kaynaklanmakta olup
konuyla ilgili görüşüm, söz konusu hukuk özelliklerinin, Orta Çağ Alman
maden yasası etkisinin olduğu bölgelere has olduğu şeklindedir. Osmanlı’nın
Avrupa’daki toprakları ise bu kesimlere ulaşamamıştır. Aşağıdaki
tanımlamalarda bunun belirgin olmayışı, aksine küreci ve madencinin
konumunun prensip olarak örtüşmesi intibağının uyanması, anlatılanlar ile
bir karşıtlık olarak düşünülmemelidir. Mu’af ve mü’sellem ra’aya
yapılanmasında yine de bunların birlikte değerlendirilmesinin yansımaları
bulunmaktadır.
Küreci’nin madende çalışan bir kişi olarak faaliyetleri onu, hukuksal olarak
diğer büyük ra’aya kitlesinden ayırmıyordu. Hukuksal yönden gerçek bir
küreci olarak (sahih) kabul edilebilmesi için bir kaydının bulunması
gerekiyordu. Mu’af ve mü’sellem ra’aya haklarından yararlanabilmek için de
bu gerekliydi. Böyle bir kayıt sahibi olduğuna dair İstanbul merkezi
yönetiminden ya bir diploma (berat) alması ya da ilgili bölge yetkililerinden bir
tezkere alması gerekiyordu. “Küreci” şeklindeki konumun kaydının
bulunduğu defterin bir kopyası ( suret-i defter) ile ya da bu konuda hukuksal
10 Bkz. kynk. Nr.2 a Vize kanunu , 1539; 2b Kanun –ı ser-i askeran-ı liva-i Çingane, 1541;
2c Kanunname-i liva-i Silistire, I. Süleyman dönemi (1520-1566); 2 d Silistire livası kanunu,
1569; Kanun-ı reayay-ı liva-i Gelibolu, 1519 (Barkan 235 ff.) madde 4; Yörükan kanunu
(a.a.O. 260 ff.) madde 7; Yörük Kanunu, 1574; ayrıca Küreci’ye bir fermanda değinilmektedir
a. d, Ahyolu Kadısı, 1571, Uzunçarşılı 264 Nr. 2’de yayınlanmıştır; Kanunname 41; Münşaat
fol. 53.
98
bir onaylama (hüccet ya da temessük) ile de küreci olduğunu

ispatlayabiliyordu (11).
Küreci’lerin kaydı konusundaki resmi bir belgede, bu iş ile görevli memurlara

yönelik olarak şu bilgiler bulunuyordu: “Eğer bir yerde çocukları ve akrabaları
yanında olan yağcı ve küreciler bulunuyor ve bunlar kayıt altına alınmamış
iseler onları tekrar yağcı ve küreci olarak kayıt etmek gerekir, kayıt deftere
yazılmak suretiyle yapılır” (12). Silistria livası kanununda, vilayet kayıtlarında
küreci olarak kaydı bulunmayanlar, artık daha sonra küreci olamazlardı (13).
Bu tedbirler, kötüye kullanımları engellemek içindi. Mu’af ve mü’sellem
ra’aya’nın çeşitli gruplarından birine sızmak isteyen ve onların haklarından
yararlanmak isteyenleri engellemek içindi. Bu yolla, ağanın kontrolünden
kurtularak daha az vergi ödeme yoluna gidenler engellenmiş oluyordu. Genel
olarak, konumunu değiştirme yolunu engelleme çabaları söz konusuydu (14).
Bunlara rağmen, böyle bir durum ortaya çıkmış ise, bu kişilerin, ait olunan
her iki yapılanmanın gerektirdiği yükümlülükleri de yerine getirmeleri
gerekiyordu. Örneğin, küreci olarak da kayıt olmuş olan bir yörük, hem yörük
hem de küreci olarak hizmetlerini yerine getirmek zorundaydı (15). Küreci,
sahih (gerçek) olduğunu ispatlamak için talep edildiğinde kimliğini göstermek
zorundaydı. Aksi durumda, ağa tarafından sıradan bir ra’aya olarak muamele
görürdü (16). Gerçek küreciler, mu’af ve mü’sellem’lerin çoğu gibi,
yükümlülüklerini engellemediği sürece tam bir serbestiyet içindeydiler. Bu
nedenle, nerede bulunuyorlarsa vergilerini orada ödeyebiliyorlardı (17). Kış
mevsimini tarım ile uğraşmadan bir köyde geçirdiklerinde 6 akçe tütün vergisi
(duhan resmi) ödemek durumundaydılar (18). Buna karşın, Liva Silistria’da I.
Süleyman’ın hükümdarlığı döneminde aynı durumda evli olanlardan 3 akçe
11 kynk. Nr. 2a, madde 3; 2 c madde 1; 2 d madde 8, Bkz. madde 10).

12 kynk. Nr. 36 I. Süleyman’ın hükümdarlık döneminden).
13 kynk. Nr. 2 d madde 10).
14 Bkz. örn: kynk Nr. 20, Haslar ve Silivri kadısına yönelik olarak gönderilen bir emirde,
doğancı oğlu doğancı ya da küreci oğlu küreci olmayan ra ayanın, bu bahane ile daha önceki
görevlerini terk etmelerine müsaade edilmediği belirtilmektedir; Bkz. kynk. 7).
15 Yörükan kanunu (Barkan 260 ff.) madde 7; Yörük kanunu ( a.a.O 262 ff.) maddeler 10,11).
16 Bkz. Anm. 11)).
17 Bkz. Anm.11 ve kynk. Nr. 2c madde 2; Nr. 2 d madde 8).
18 kynk. Nr. 2a madde 4; 2 d madde 8).
99
tütün vergisi alınıyordu (19). Ancak, 1569 yılından itibaren bu vergi, diğer
yerlerde olduğu gibi 6 akçe’ye çıkarıldı (20), yani bir eşitlemeye gidilmiş oldu.
Küreci’lerin tarım işi ile uğraşmalarında bile sıradan ra’aya’lara karşı

avantajları bulunuyordu. Öyleki, 20 veya 22 akçe tarım vergisi (resm-i çift)
ödeyen sıradan ra’aya ya karşın, onlar sadece 12 akçe ödüyorlardı (21). II.
Selim döneminde Küreci’lerin durumu da kötüleşti; en azından Silistria
sancağında durum böyleydi ve Küreci’ler, diğer ra’aya’larla aynı konuma
alındılar (22). Liva-i Çingene’deki Yörük ve Mü’sellemler gibi bu türden başka
gruplara karşın Küreci’ler ve Yağcı’lar, aynı şekilde Tımar’ın içerisinde
bulunan Çeribaşı’na ait bir araziyi ektiklerinde, ra’aya’ya benzer şekilde, 22
akça tarla vergisi ödemek zorundaydılar (23). Buna karşın, bunların tamamı,
konumlarına bakılmaksızın, toprak ağasına verilecek olan onda birliğin
muhafaza edileceği ambarın yapımında yardımcı olmak ve doğal vergileri bir
öteki pazara kadar götürmek zorundaydılar (24). Küreci’ler bulundukları yerde
resm-i otlak ve resm-i kovan vergilerini ödeyebilirken, ağanın defterine
yazılmış olan ra’ayalar, her nerede olurlarsa olsunlar, söz konusu her iki
vergiyi toprak ağasına ödemekle yükümlüydüler (25).
Evlilik vergileri hakkında şu bilgiler bulunmaktadır: bir kızın evlenmesi

durumunda onun gelin vergisi (gerdek değeri) Subaşı’na ödenirdi. Aynı durum
tekrar evlenmelerde, resm-i seyyibe’de de geçerliydi (26). Liva Silistria’da bu
konuda biraz farklılıklar bulunuyordu. Burada Küreci’ler, Yaya’lar gibi resm-
i seyyibe vergisini sahib-i arz’a (ağaya) ödüyorlardı ancak kızın evlilik vergisini,
diğer ra’ayalar gibi ödüyorlardı (27). Burada devlete ulaşan vergiler konusunda
belge bulunamamaktadır. 1572 yılında Vize vilayetinde Bağcı ve Küreci’lerin
vergileri ile ilgili bir fermandan öğrenildiğine göre, söz konusu vergiler merkezi
19 kynk. Nr. 2 c madde 1).

20 kynk. Hr. 2 d madde 8, Bkz.a. madde 2).
21 kynk. Nr. 2 a, maddeler 2, 3; 2 c madde, 1).
22 kynk. Nr. 2 d maddeler 1,8, Bkz. madde 11).
23 kynk. Nr. 2 b madde 3, Bkz. madde 4; Gelibolu yasasında aynı şekildedir (Barkan 235)
madde 4).
24 kynk, Nr. 2 a madde 7; Nr. 2 c madde 14; Nr. 2 d madde 57.
25 kynk. Nr. 2 a madde 8; 2 d madde 38).
26 kynk. Nr. 2 a madde 5.
27 kynk. Nr. 2 c madde 23.
100
yönetim tarafından gönderilen komiser tarafından toplanıyordu; bunlara yerel

Kadı ve diğer bölge yetkilileri yardımcı oluyordu (28).
Madencilik ve Köylerin Bu Konudaki Rolü
Madencilerin yaşam koşulları esasında Küreci’lerinki ile aynı idi. Vergilerden,

yükümlülüklerden ve her türlü yüklerden muafiyet, maden ocağına göre
değişiklik gösteriyordu. Kaynak listesinde 11 numara ile belirtilen 1571
yılındaki bir kaynak, çalışma yükümlülükleri bulunanlara verilen imtiyazları
detay bir şekilde belirtmektedir ve bunlar muafnamede kayıt altına alınmıştır
(29). Küreci’lerinkine benzer şekilde bunlar hakkında net veriler şu an için
elimizde bulunmamaktadır. Sadece şu kadarı söylenebilir ki vergiler ve
yükümlülüklerin kaldırılması zamana ve yerel özelliklere göre değişkenlik
gösteriyordu. Olağanüstü vergiler olan “avarız” yere ve zamana göre çok çeşitli
yükümlülükleri kapsıyordu; bunun önemli olması nedeniyle özellikle
belirtilmesi gerekir. Sultan I. Süleyman dönemindeki adı geçen resmi evrakta
memurlara, padişahın imtiyaz verdikleri (mu’af) kişileri kayıt altına alma
görevi verilmiştir. Mu’af başlığı altında belirgin bir şekilde ahali-i ma’den
belirtilmiştir. Memurların bu konuda ilgili listeleri hazırlayıp merkezi yönetime
göndermesi gerekiyordu. İlgili düzenlemeyi yenileme veya geçersiz kılma hakkı
merkezi yönetime aitti: “Değerli emrimin yürürlülüğü takip altında olmalıdır”
(30). Madenciler hakkında Grzegorzewski (maalesef kaynaklar belirtilmeden)
ve Barbar tarafından (Grzegorzewski ve Ichtschiev’e dayanarak) şunlar
belirtilmektedir: “Madenciler bulundukları bölgelerde ya da her nereye
gönderilerse gönderilsinler, maden aramak ve bulduklarında işletme hakkını
alıp çıkartmakla yükümlüdürler. Çıkarttıkları cevherden, arazinin sahibine ya
da devlete, onda birini vermek zorundadırlar. Ödeyecekleri bu miktar, yıllık ya
da yarı yıllık bir kira ödeme biçimine de dönüştürülebilirdi. Onlar, diğer tüm
vergi ve kesintilerden mu’af idiler; kendilerine kullanım hakkı verilmiş araziyi
erkek çocuklarına miras olarak devredebilirlerdi”. Ma’denciyan Nazırı’nın
başında bulunduğu söz konusu bu organizasyon, Sakazov’a göre (kaynaklara
28 Bkz. kynk. Nr. 15 miras bölüşümü hakkında, Bkz. Kanunname 41 ve Münşaat fol. 53).
29 Buna bir örnek olarak 1573 yılına ait kynk. Nr. 7 dir; Bkz. diğ. Kynklr. 1566 yılına ait 7
No’lu kynk., defterdeki kayıt tekniği hakkında çok iyi bilgiler verir.
30 kynk. Nr. 3 a, c.
101
dayanmadan) henüz 14. yy’da vardı ve 1839 yılında ortadan kaldırıldı (31). Söz
konusu bu araziler, diğer Mu’af ve Müsellem gruplarında bulunan ve “baştine”
olarak adlandırılan araziler gibi olmalıdır, ki bunların kullanım hakkı çoğu
durumda yükümlülüklerin yerine getirilmesine bağlı idi (32).
İşletilmesi için madencilere ihtiyaç duyulan ve Osman Paşa tarafından

Şirvan’da keşfedilen bir gümüş ocağının hikayesi bize, yabancı bir bölgede
nasıl madenci olunacağını anlatmaktadır.
Yönetim çevresinden Sinan adında bir çavuş, yukarıdaki keşif üzerine, Rumeli
maden ocaklarının her birinden 2-3 madenciyi belirlemek ve gerekli tüm araç
gereçler ile Şirvan’a gitmek üzere görevlendirilmiştir (33).
Mesleği madencilik faaliyeti olan madencilerin aksine, çevrede bulunan

köylerin fonksiyonu sadece yardımcı olarak çalışmalara katılma şeklindeydi.
Genel olarak köyler bu işe tamamen yabancı idiler. Yeni keşif olunan ve
yeniden işletmeye alınan maden ocaklarında köyler, sadece yardımcı olarak
tanımlanabilen bir işlevde idiler.
Bu zamana kadar sadece tarım ile uğraşan köylü halkın, alışık olmadıkları ve
ağır madencilik işçiliğine zorlanmaları onların üzerinde büyük bir yük
oluşturuyordu. Bu durumda onların ellerindeki her türlü imkan ile buna karşı
gelmelerini yadırgamamak gerekir. Direniş en azından 18. yy’da o kadar
olağan hale gelmiş ki devlet, kendisine yeni maden ocağı açma yetkisi verilmiş
olanları, yerel halkın bu konudaki direnişine karşı uyarma yoluna gitmiştir.
Yerel halkın beklenen direnişinin onları yolundan saptırmaması ve rüşvet
almamaları için direniş gösterenlerin isimlerinin merkezi idareye bildirilip
haklarında cezai işlem yapılmasını belirtmiştir (34)
31 Grzegorzewski 54; Barbar 51; Sakazow 85, 215.

32 Anhegger: Martolozlar 293.
33 kynk. Nr. 33, 34, yılı 1584. 1714 yılında Trepçe’deki terk edilmiş bir maden ocağının
yeniden canlandırılması için Kratovo’dan madencilerin getirtilmesi gerekiyordu.: kynk. Nr. 35

Bozkır maden ocakları yeniden çalıştırılmaya başlanıldığında Gümüşhane ve diğer madencilik
bölgelerinden madenciler getirtilmiştir, Konyalı: Bozkır ve Bereketlü I 901, yılı, 1789).
34 Bkz. kyhk. Nr. 19, yılı 1573; Nr.28,40-42, yılı 1721; ayrıca Bkz. Kuffstein’ın 1629 yılındaki
raporu ve Olivier 16 ff. Raporu. Rapor, Santorin adasındaki halkın Puzzolan toprağının
çıkarılmasını planlayan bir projeye karşı çıkışını anlatır. Bozkır’da halk 1200 (1785-86)
yıllarında ilgililere hediyeler vererek, ta ki çalışmalar tamamen duruna kadar madencilik
çalışmalarının dışında kalma yolunu bulmuştu (Belin tk. 254). Fakat daha sonrasında
102
Söz konusu durum daha önce de belirtildiği gibi öncelikle o zamana kadar
madencilik yönünden araştırılması yapılmamış ya da uzun zaman ihmal
edilmiş bölgeler için geçerlidir. Yeni bir bölgede, başka maden ocağı
bölgelerinden uzman madencilerin getirilmeden, bir işletmenin kurulmasının
mümkün olmadığı açıkça anlaşılmaktadır. Bir bölgede belirli bir zaman
madencilik konusunda çalışma yapıldığında, yerel halk arasında da bir
madencilik sınıfı oluşmaya başlar.
Madenci Toplulukların Özel Konumu.
Maden işletmelerinin kendine özgülüğü sonucunda, maden ocağı içinde ve

çevresinde çalışanların uzmanlaşması, o bölgenin bu konuda özel bir
konumunun olmasını sağlamıştır. Önceleri bu durum sadece mesleki alan ile
sınırlı idi ve madencilerin sosyal ve hukuksal durumu hakkında bir özellik
içermiyordu. Anlatılan konunun zamansal ve mekânsal boyuttaki gelişimi, şu
an elde bulunandan daha zengin bir kaynak materyalinin olması ile ortaya
çıkartılabilir.
Bosnalı ve Sırp hükümdarlar tarafından Alman madencilere verilen imtiyazlar,

Balkanlar’daki ortaçağ maden şehirlerine adeta bir damga basmıştır. Bu
gelişim, Osmanlı’nın bölgeyi fethetmesi ile ortadan kaldırılmamış, aksine daha
sonra I. Süleyman tarafından çıkartılan maden yasasının bir bölümü olarak
kabul edilmiştir. Söz konusu bu gelişmeler, zaman içerisinde maden ocağı ve
işletmelerin çalıştırılması prensibine dayalı yükümlülükler ile birleşip, birbiri
içinde erimiştir. Osmanlı’nın prensibi, madencilikte çalışanları vergilerden,
kesintilerden ve çeşitli yüklerden mu’af tutma şeklindeydi. I numaralı maden
yasasının bazı yerlerinde halen belli olan, Osmanlı öncesindeki imtiyazların
daha sonraki etkileri, Rumeli’ndeki madencilik şehirlerine kendine özgü bir
görünüm kazandırmıştır. Bu farklılık, özellikle de Anadolu daki diğer maden
üzerlerinde baskının daha da artırılması ile, tekrar maden ocağına yazılmamaları durumunda
vergilerini ödeyemiyeceklerini açıklamışlardır (Konyalı a.a. O. 899, yılı 1204/1789). Söz
konusu bu yükümlülük a.a.O. “madenlik” olarak adlandırılır. Konu ili ilgili olarak Bkz. Ritter
9/1130 19. Yy. ın 30’lu yıllarında Tokat hakkında : “çiftçiler zorunlu hizmetlerinde valilik
vergilerinden muaftırlar, fakat Paşa’nın keyfi baskılarından muaf değildirler”. Bu nedenlerden
dolayı, daha ileride görüleceği üzere madencilerin her türlü baskılara karşı korunması en
önemli görevlerden birisi idi; Bkz. a. D Ohsson III 371 f.
103
ocağı bölgeleri ile karşılaştırıldığında, çok belirgin bir şekilde ortaya

çıkmaktadır.
Bu izlerin peşine düşmeden önce, anlatılan iş yükümlülüğü ile ilişkili olan

diğer bir soruna yönelelim. Bu konu, sadece işçilerle sınırlı kalmıyor,
işletmeleri ve madencilik kurumlarını da kapsıyordu. Bu konuya yönelik
olarak III numaralı yasada şunlar belirtilir: “Madencilikte geçerli olan Sachsen
yasasında şunlar yazılıdır: Madencilikte çalışanların amil olması ya da tarım,
ticaret ile uğraşmasına müsaade edilmez. Onların işi gücü madenciliktir.
Madencilikte ticaret yapan kimseler, bir maden ocağı almalıdır ve onlar,
sermaye derecelerine göre bu maden ocağını işletmeye zorlanmalıdır” (35).
İşçiler, maden ocağı ve Haddehane sahiplerinin iş yükümlülüğü şeklindeki bu
prensip, bütünü kapsıyordu ve Balkanlar ile ve 16. yy ile sınırlı kalmıyordu.
“Mu’af ve Mü’sellem ra’aya” yapılanmasının 1839 yılında kaldırılması ile son
buldu.
Serbest işgücünde olduğu gibi, aynı şekilde, serbest yani bir yükümlülüğü
olmayan maden ocağı ve Haddehane sahipleri de vardı (36); anlatılan sistem
ile bunların nasıl bir ilişki içinde bulunduğu ise bilinememektedir. Alıntı
yapılan verilere dayanılacak olursa, maden ocaklarının çalıştırılması
yükümlülüğü, Osmanlı’nın bölgeyi fethetmesinden sonra değil, daha da
öncesine giden bir yapılanma idi. Bu dönemden kalan, I D yasasında Slavca
bir kelime olan “sabor” olarak adlandırılan maden hukuku, “zakon” (skr.
yasa) kelimesinin yanında iki kez geçmektedir (37). Yasa, payların satılması ve
satın alınması konularını (madde 107), madencilikte borçlar ve zaman aşımı
konularını (madde 93, 118, 122) ve su basan maden ocaklarını terk etme
35 III A madde 1. Burada I A madde 5 de yanlış anlaşılmalara yol açabilecek olan bir
düzenlemeye kısaca değinmek gerekir. Orada imtiyazlı olma durumu, Madencilik hassına
dahil olan kimselere, sermayeleri ölçüsünde hisselerin satılması şeklinde tanımlanır. Söz
konusu bu tanımlama madde 40 ın göz önünde bulundurulması ile doğru bir şekilde
ilişkilendirilmelidir. Söz konusu bu madde şöyle demektedir: Çalıştıranı olmayan maden ocağı
hisseleri işçilerine verilmelidir). Yani her iki durumda alınann tedbir esas olarak maden
ocağının işletmeye devamını güvence altına almak ve geliştirme amacını taşıyordu Madencilik
yönetimi işletmecilere bahsi geçen sistem esasına göre yani imtiyaz temeline dayalı olarak
maden ocaklarına iş gücü temininde bulunmaktadır. Bu özellik bile madenciliğe yazılanların
tamamının yukarda anlatıldığı gibi tipik imtiyazlı olma durumunu düşündürmez.
36 Bkz. kynk. Nr. 28,35,37; s.a. Spon II 93 ve Peyssonel II 82: " Büyük Senyör’e ödenen
doğadaki metallerin ondalığı karşılığında herkesin bu madenlerde çalışmasına izin verilir".

37 Maddeler 84, 107.
104
konularını (madde 84) düzenliyordu. Madencilik faaliyeti sırasında açılan

galerinin yerleşim alanındaki bir eve denk gelmesi ve bu konuda bir
anlaşmazlığın çıkması durumunda uzlaşmanın Sabor huzurunda yapılması
gerekiyordu (madde 109). Madde 133’te diğer bilgilerin yanında bu konuda
şunlar belirtilmektedir: “Madencilik konusunda dava görülüp bir karara
varıldıktan sonra, haklılığı ortaya çıkan kişi, Knez’e 16 akçe ve Tekliç’e 4 akçe
vermek durumundadır”. Bu durumda madencilerin temsilcisi olan Knez’in,
Sabor’un üstünde bir makamda olduğu ortaya çıkar. Tekliç olarak
adlandırılan bir fonksiyoner (skr. Teklic: bir tür mübaşir) Knez’in yardımcısı
olarak bulunuyordu. Yılbaşında ve paskalya bayramlarında bunların her
ikisine birer ikramiye ödenirdi (str. Çast, Osm. Peşkeş). Ayrıca bu günlerde
yapılan cevher paylaştırma işinde cevherin miktarına göre “Podela” (skr.
Ödeme) olarak tanımlanan bir ödeme yapılırdı. Ayrıca Knez’in şu hakları da
bulunuyordu: “Her hafta satılan şaraptan Knez’e bir Pinte (şarap ölçüsü birimi:
bir şişe) verilmesi gerekiyordu. Kasaplar, kestikleri her sığırın dilini Knez’e
vermek zorundaydılar” (madde 133).
Madencilerin diğer öz yönetim organları, Gospodari’lerdi (skr. Ağalar) (38). III

D yasasına göre madenciler, diğer durumlarda devletin fonksiyoneri olarak
görülen ve burada çok net bir şekilde “madencilerin hakimi” olarak tanımlanan
Hutman’ı, kendileri seçiyorlardı (39). Verilen bu örneğe göre, (en azından
başlangıçta) Knez ve Gospodari’lerin de maden ahalisi tarafından
belirlendiğini kabul edebiliriz. Bu şekildeki öz yönetim organlarının varlığı ve
isimleri de, 16. ve 17. yy’larda Kratovo (40) ve Janjevo’da (41) ortaya konmuştur.
Osmanlı döneminde knez deyimi ile, genel olarak (muhtemelen sadece
Müslüman olmayanlar) vergilerin toplanması ile birlikte diğer işler için de
görevlendirilen ve bu iş için kendisine imtiyazlar verilen kimseler tanımlanırdı.
Buna bir örnek olarak Salik (?) adında birisinin Knez olarak atanması
gösterilebilir. Söz konusu durum, Bac maden ocaklarına tahsis edilen 92 köy
üzerinde ve Semendria Livası Primkürü (maden ocaklarını korumakla görevli)
38 Bunların kendi aralarındaki ilişkiler, belge yetersizliği nedeniyle bilinememektedir.

39 III D s.v. Hutman.
40 Jireçek: tarih 463.
41 Jireçek: maden ocakları 58 Anm. 190; Uroşevic 198.
105
üzerinde, 1572 yılında Knez atanması ile ilgilidir. Buna karşılık olarak Knez’e,
Baştine üzerinde oturan oğulları ile birlikte tüm olağanüstü vergi, keyfi vergi,
ispence, onda birlik kesinti ve devlet vergilerinden muafiyet getirilmiştir (42).
Bunların ayrıca, hizmetleri karşılığında, ister yönetim tarafından olsun isterse
emirleri altındakilerden vergi kesintisi şeklinde olsun, bir gelir elde ettikleri de
düşünülmektedir. Öz yönetim organları ve “Sabor” olarak adlandırılan maden
hukukunun gerçek önemi konusunda elimde yeterli veri bulunmamaktadır.
Verimsiz bir maden ocağına yatırım yapmak isteyen bir madencinin bunu, III
İ Madde 2’ye göre Kadı ve Emin’in aracılığı ile yapmak zorunda olduğunu
burada belirtmek gerekir. Yani bu durum, kuvvetli yersel farklılıkların
olabileceğini de göz önüne alarak, madde 84’te belirtilenlerden farklı
özelliklere işaret etmektedir. Sakazov’un görüşüne göre Kratovo halkı büyük
miktarda vergi ödeme yolu ile uzun bir süre nisbi bir bağımsızlığı güvence
altına almıştı (43).
Uroseviç, buna benzer bir düşünce ile Janjevo’daki Knez ve Gospodari’nin
madencilik gücünü ellerinde bulundurduğunu belirtmektedir (44).
Kaynaklarına ulaşamadığım bu yazarların verilerine göre Balkanlar’da eski
madencilik toplulukları ve şehirlerinin, gerçek bir otonomi oluşturmaları
mümkündür. Madencilerin materyalistik ve sosyal konumu güçlü olduğu
sürece, bu görüş ileri sürülebilir. Bu ortam Uroseviç’e göre Janjevo’da henüz
17. yy’ın ilk yarısında oluşmuştu (45).
Madencilik şehirlerinin özel bir konumda olduğunu başka veriler de

desteklemektedir. Öyleki maden ocaklarında (46) ihtiyaç duyulan demir, gıda
maddeleri ve diğer ihtiyaçların giderilmesinde Serebnica şehrinde ve
muhtemelen başka yerlerde de bir şehir vergisi kesilmiyordu (47). Devletin
etkisinin bulunduğu maden ocaklarının yönetimi, Emin’e güvence edilmişti.
Kadı’nın hukuk kapsam alanı içinde bulunan maden ocakları ve diğer
42 kynk. No. 13.

43 Sakazov 215.
44 Uroseviç 198, s.a. 192.
45 Uroşevıc: 198, s.a. 192.
46 kynk. No. 1 b.
47 Madde 132.
106
mukata’a’lar için, 1576 yılında Nazır olarak atanması da pratikte hiç bir
değişiklik getirmedi.
Kadı’ların birincil görevi hukuk düzeninin korunması olduğundan bunlar,

madencilik alanındaki diğer görevlerine yeterince yönelemiyorlardı. Buna
karşın Emin ise konumu itibarıyla madencilik ile çok yakın ilişki içerisindeydi.
Osmanlı’nın 1498 yılı defteri kayıtlarından öğrendiğimize göre, Emin’in

görevleri madencilik alanının dışına taşarak şehrin yönetimini de kapsamıştır
(48). Bu gelişim, madenciliğin gelişmesi veya gerilemesinin o şehrin ve
insanlarının kaderini belirlemesinden dolayı olmuştur (49).
Bölüm 2’de geniş kapsamlı görevleri olan Emin’in ve madencilik idaresinin

görevleri genel olarak belirtilerek, Bölüm 4 ile karşılaştırmaya gidilmiştir. Yerel
madencilik yönetiminde sorumlu yönetici olarak Emin’in önemini anlamak
için buraya kadarki anlatımlar yeterlidir. Balkanlar’da, özellikle de eski
madencilik topluluklarında 16. ve 17. yy’larda Emin’in yetkilerinin ne kadar
genişlediği, daha sonra yapılacak araştırmalarla ortaya çıkartılabilir.
Emin, Evliya Çelebi tarafından kısaca “madencilerin hakimi” olarak tanımlanır

(50) ve bu haklı bir tanımlamadır (17. yy’ın sonu ve 18. yy’daki kaynaklara
dayanarak) (51). Madencilik toplumunun özyönetim organları tarafından
Emin’in fonksiyonları sınırlandırılmamış olsaydı (52), Emin’in bu konumunun
I ve III numaralı yasalara göre de kabul görmüş olması gerekirdi. Emin’in
görevleri, çoğunlukla Anadolu ile ilgili tarihi belgelerde kısaca şu şekilde
özetlenebilir (53):
48 A. a. O. Nr. 32, s.a. Nr. 33 btr. Novo Brdo.

49 Bkz. örn: II. Kısım, Kopaonik, Novo Brdo, Janjevo başlığı altında Sırbistan, s.a. Kratavo
başlığı altında ; Bkz.Barkan: Kanun 72 madde57 u.B. Nr.84.
50 Evliya V. 583, VIII 100 f.; V 563 de Gümüşhane ra ayasından bahsedilmektedir.
51 Konuyla ilgili olarak bknz blm. 6 Anm. 1, 1600 yılından itibaren gelişmelerin devamının
anlatıldığı bölüm ile karşılaştırma yapılmalıdır.

52 Yersel özelliklere bağlı olarak, Kadı, Tımar sahibi ve devlet fonksiyonerleri, Emin’in
görevlerinin bir kısımı üstlenebilirlerdi.

53 Anlatılanları doğrulayan özet bilgiler şekildedir: M.Nr. 42 v. 1725-26-Yaman: Küre Nr. 4 v.
1722-Skarıc: Kreşevo ve Fojnica 24-Konyalı a.a. O-M. Nr. 52 v. 1730-31; Konyalı a.a.O IV
1237ff.- blm. 6 da: diğer gelişmeler başlığı altınd; Evliya V 583; Konyalı a.a.O. I 900, 908 v.
1789-90; kynk. Nr. 44 v. 1796, Bkz. Afet 90-kynk. Nr. 38 v. 1720; konyalı a.a.O. 903, III 1180
f.-M. Nr. 35 v. 1695-96; M. Nr. 37 v. 1702-3: kynk. Nr. 38 v. 1720-Evliya VIII 100 f. ; M. Nr.
44 v. Ca 1727-28; M. Nr. 49 v. 172829-Konyalı a.a.O. I 894 ff. –Yaman; Küre Nr. 1v. 1671,
Nr. 2 v. 1673, Nr. 5 v. 1731: Konyalı a.a.O I 895 f.MNr. 13 v. 1570-71; kynk. Nr. 17 v. 1572;
107
Emin’in, madenciliğe ayrılmış kişilerin (maden ocağı veya Haddehane sahipleri

ve işçiler) çalışmaya yönlendirilmesi, işletmelere iş gücünün sağlanması ve
ayrıca ilgili maden toplumunun isteklerine karşı da olsa, işletmeyi genişletme
hakkı bulunuyordu. Bu konu Bosna’daki 1758 yılına ait bir hukuk
kararından anlaşılmaktadır. Bunun ötesinde sadece devletin ilgisinde olan ve
madencilerin ilgisinde olmayan belirli cevherleri çıkartmak için, madencileri
zorlama yoluna gidebilirdi. Ayrıca, madencilikte gerekli olan yakacak
ihtiyacının karşılanması gibi, kısaca madencilikle ilgili tüm sorunların
çözülmesi ona bağlı idi.
Emin, İstanbul’dan gelen direktifler doğrultusunda, cevheri ya Arar’lar için

devletin belirlediği bir fiyat üzerinden satın alır, ya da madencilere cevherini
tacirlere satma müsaadesini verirdi. Yapılan üretimin Miri’ye düşen payını
almak için kontrolörlük görevini yerine getirirdi. Üretim, kendisine imtiyaz
verilmiş kimseler tarafından yapılır, Emin ise onlara karşı devletin çıkarlarını
korurdu.
Emin, bunlardan başka, madencilerden alınacak kesinti ve vergileri de takip

ediyordu. Bunların miktarları çoğu durumda ilgili mukata’a malı olarak
yazılmıştı; Emin bu topladığı paradan, Miri’ye düşen giderleri (çalışanların
ücretleri, cevherin satın alınması, Arar’ların madencilik tesislerini işler halde
tutmak vb gibi giderler) karşılardı. Bunun ötesinde, kendisine “Hakim”e özgü
işlevler verilmişti. Buna göre, Gümüşhane madencileri davalarını sadece Emin
aracılığı ile yürütebilirlerdi. Her türlü göçü önlemek için onların yetkililere
ulaşması engelleniyordu. Buna rağmen bir denemede bulunurlarsa şiddet
uygulanarak geri çevrilirlerdi (Emin görevinde ölçüyü kaçırdığında madenciler
onun görevden alınması için doğrudan Saray’a ricada bulunmak üzere
yönelirlerdi).
Diğer taraftan, Emin’in önemli görevlerinden biri de kendisinin emrindeki

madencileri, vergi toplayıcıların ve resmi fonsiyonerlerin haksız talepleri ve
ağır iş yükünden korumak idi. 16., 17. ve 18. yy’lardan kalan tarihi belgeler,
Yaman Küre Nr. 1 v. 1671; id. Nr. 2 v. 1673; M. Nr. 44 v. Ca1727-28; M. Nr.49 v. 1728-29;
M. Nr. 53 v. 1733-34; M. 37 Anm. 1 v. 1735-36; Konyalı a.a. O. I 895 f. v. 1789-90; K. Su Nr.
5 v. 1807 ).
108
zorlama ve şiddet kullanılarak, madencilere yükümlülükleri karşılığında

verilen imtiyazları gözetilmeyerek, onların çok çeşitli vergilere zorlanması
denemelerinin yapıldığını göstermektedir (54). Emin’in yönetiminde, verilen
imtiyazlar karşılığında maden ocaklarının çalıştırılması yükümlülüğü
şeklindeki bu sistem, 18. yy’dan kalan bir dizi tarihi belgede, “ber vech-i
serbestiyyet” yönetimi olarak adlandırılmaktadır. Yani “serbestiyet temeline
dayalı yönetim şekli” anlamına gelmektedir. Söz konusu bu maden ocakları,
çoğu durumda, aynı zamanda Arar’lar biçimindeki ya da Ağa maden ocakları
şeklinde tanımlanırlar. Bu konuda daha şimdiden prensipte bir tavır almak
çok erken olsa da serbestiyete dayalı yönetim anlayışının, hukuki kuralların
değiştirilmesinden daha çok, ortaya çıkan gerçek durum ile ilgili olduğunu
söylemek gerekir (55).
54 M. Nr. 42 v. 1725-26, Nr. 43 v. 1726-27; Yaman: Küre Nr. 9 v. 1756; kynk. Nr. 43 v. 1775:
Konyalı a. a. O. I 905 f. v. 1789-90; K. Su Nr. 4 v. 1800-01 ve. Nr. 6 v.20. IX. 1807. Bu form
madenciler için bir malikhane tımar sahibinin emrinde olmaktan daha kötü gibi
görünmemektedir. Bu durumu Sidre Kapsa örneği bize göstermektedir. Oradaki madenciler
ve maden ocağına yazılmış olan yerel halk 1775 senesinde anlatılan iyi yönetim altında
olabilmek için büyük yükümlülük altına girmişlerdir. 18.yy. başlangıcında yöredeki
madencilik çalışmalarını yeniden canlı hale getirmek için yapılan çalışmalara olağanüstü
düşmanca bir tavır takınan aynı madencilik bölgesinin yöre halkı, madencilerin öncelikli
haklarında kazanım sağlamaya çalışmıştır. Avrupalı seyyahlarında belirttiği gibi buna rağmen
1800 lü yıllarda durumu çok ta iyi değildi. Bölgedeki madenlerin tükenmesinden sonra Sıdre
Kapsa halkı büyük bir miktarda ödeme yaparak özel konumlarını korumak yoluna gittiler
(Bkz. II. Blm, Yunanistan bölümü Sidre Kapsa, 1700 yılından sonraki gelişmeler.
55 Burada şunların da belirtilmesi gerekir: Öteki bölümde anlatılacağı üzere devletin özel
işletmelere yeni keşif olunan bir maden ocağını geçici bir süreliğine işletme hakkı verdiğinde
çok net şartları bulunuyordu: onlar bu şekilde maden ocağının sahibi (mütesarrif)
olamazlardı, yani onlar çiftçilikte olduğu gibi söz konusu maden ocağını çocuklarına miras
olarak bırakma yetkisine sahip değillerdi. Bunun tersi durumlar da olabilmektedir fakat
kaynakların bu konuda tek yönlü olması nedeniyle konu hakkında çok az şey
söylenebilmektedir. Bu şekilde Bulgaristan Peştera da Sultan Süleyman ın bir fermanına göre
(hangisi ?) Eisenhammer miras yolu ile edinilmiş işletmeci bir aile konumundaydı, çıkarttığı
demir cevherinin % 20 sini (madencilik beşte birliği adı verilir) devlete vermek zorundaydı
(Zacharıieff Pelz 71 ff. Ve. Jıreçek den alıntı yaparak: Bulgaristan 450). Bir yeraltı kaynağının
mülkiyetinin bir ailenin elinde olduğunu gösteren M. Nr.61 kayıtlı bir tarihi belge
bulunmaktadır. Buna göre yeraltı kaynağı 1049 (4.V.1639) yılından 1196 ( 17.XII.1781) yılına
kadar tek ve aynı ailenin elinde bir mülkiyet olarak bulunuyordu. Söz konusu yeraltı kaynağı
Kerkut’taki bir petrol kaynağıdır. Devlet, çalışan veya çalışmayan işletmeler üzerindeki
hakkını, aynı şekilde işletme biçimi üzerindeki haklarını korumak istiyordu. Bu durum daha
öncede anlatıldığı şekilde Balkanlardaki en önemli madencilik merkezlerinde ta baştan
itibaren böyleydi. Anadolu’da en azından büyük madencilik merkezlerindeki durum başka bir
şekilde olamazdı. Burada kısaca değinilmiş olan söz konusu bu ifadeler acaba henüz 18. Yy.
dan önce kullanılmışmıydı sorusuna verilecek cevap başka yayınların incelenmesi ile
verilebilirdir. M.E. söz konusu bu terminelojide, madencilik alanında devletin güçlü ilgisi ve
tesirinin bulunduğu gerçeğinden başka bir şey söylememektedir, ki yüzyılın sonundaki
Avusturya-Türk savaşından sonraki durum yine aynı şekildeydi ( Bkz. bir sonraki blm). Bu
tahmin doğru ise bu durumda söz konusu terminelojinin var olması için Datum post quem
verilmiştir. “Evlad-ı Fatihan” olarak yeniden adlandırılan Balkan yörüklerinin
109
Köhler (kömürcü): .
Maden işletmelerinin yakacak ihtiyacını karşılamakla görevli kömürcülerin

organizasyonuna da kısaca değinilecektir. Kömürcülük, özellikle büyük
yerleşim merkezleri ve maden bölgeleri ile bağlantılı bir şekilde gelişim
göstermiştir. Zira buralarda çok büyük miktarlarda odun ve odun kömürü
tüketiliyordu. Haddehane ve Çekiççi’lerin çalışmalarını sürdürmelerinde bir
tereddüt içine düşmemeleri için yönetim, maden ocağına komşu bölgelerde
yaşayanları, düzenli bir şekilde ve yeteri miktarda odun kömürü sağlamakla
yükümlü kılmıştır. Kömürcüler ve odun ile odun kömürü sağlamakla
yükümlü olan köyler, madenciler ve madenci bölgeleri gibi “Mu’af ve mü’sellem
ra’aya sistemi”ne dahil edilmişlerdi. Bunun yanında doğaldır ki serbest, yani
yükümlülüğü olmayan kömürcü ve kömürcü loncalarının da bulunduğunu
belirtmek gerekir, ancak bu konunun ayrıntısına girilmeyecektir.
Odun ve kömürün temini konusunda sadece III numaralı yasada bir bilgi
bulunmaktadır. Bu ise, odun ve kömür temin edenlerin ücretlerinin ödenmesi
ile ilgilidir (56). Bu konudaki diğer iki kaynak, onların vergilendirilmeleri ile
ilgilidir. Rudnik ve Srebrenica maden işletmeleri için çalışan kömürcüler,
odun kömürü elde etmek için bir yığınak yaptıklarında, fırın vergisini
Ağa’larına öderler; buna karşın, “Eflak” olarak adlandırılan göçmenler ise
vergilerini Sancak Beyi’ne öderlerdi (57). Aynı şekilde, Srebrnica için çalışma
yükümlülüğü olan Zvornik bölgesi Has’sının kömürcüleri, Miri için, Emin’e
ödeme yaparlardı. Bu ödeme, kurdukları her odun kömürü yığını için 2 akça
vergi şeklindeydi (resm-i ocak) (58).
Kömürcüler konusunda araştırmaları olan Grzegorzewski (59) ve Barbar’da (60)

şu bilgiler bulunmaktadır: Kömürcüler, maden işletmelerini ve diğer önemli
reorganizasyonu da bu döneme rastlamaktadır (evlad-i fatihan: “Fatih’in Çocukları” bu

tanımlama ciddi araştırıcıları bu konuda iki grubun bulunduğu görüşüne götüren bir
tanımlamadır). Söz konusu bu reorganizasyon ile ilgili olan ilk tarihi belgeler şunlardır: Aş.
Nr. 167 v. 1109 (1697) ve Nr. 168 v. 1110 (1699), Yörüklerin yeni alınışları (kabulleri)
esnasında oluşan tarihi belgeler Nr. 153 v. 1103 (1691) yörüklerden bahsetmektedir).
56 III A madde 1).
57 kynk. Nr. 1 b)
58 kynk. Nr. 5).
59 Grzegorzewskı 54 f)
60 Barbar 33; Barbar a.a.O. rüsum-i odun ve kömür adı verilen başka bir vergiden bahseer,
vergi I. süleyman döneminde yürürlüğe girmiş ve 1839 senesinde yürürlükten kaldırılmıştır.
110
tesisleri, araç gereçlerin muhafaza edildiği ambarları, devlet işletmelerini,

çiftlikleri ve Ağa’larını, uygun olan belirli bir ücret karşılığında kömür ile
beslemek durumundaydılar. Barbar’a göre, ücretlerini günlük olarak
alıyorlardı. Grzegorzewski’nin, kömürcülere, özel çalışmaları (ormandan ağaç
kesme, yolların açılması vb) karşılığında günlük ücret ödendiği şeklindeki
açıklamaları, tarafımdan da isabetli bulunmaktadır.
Rumeli’nden başkente ya da İmparatorluğun diğer bölgelerine kömürcüler

çağrılıyordu. Bu kömürcülere kendi kullanımları için toprak veriliyordu ve
bunlar çoğunlukla dağlık ve ormanlık bölgelerde bulunuyordu. Topraklarını
yükümlülüklerini yerine getirmek koşulu ile miras olarak bırakabiliyorlardı.
Ağır vergi kesintileri bulunmuyordu, alışılagelmiş olan “ispence” adındaki kafa
vergisi vb. vergiler, en aza indirilmişti. Bunun dışında başka bir
yükümlülükleri bulunmuyordu.
Burada ödeme aracı olarak doğal bir vergi söz konusudur. Çiftçi yaz mevsiminde toprak
ağasına belirli bir miktardaki odun ve odun kömürünü vermek zorundaydı, bu miktar ra aya
hanesi başına 10 araba odun ve 50 okka kömür şeklindeydi. Son olarak belirtilenlerin
konunun bana göre bir onaylamaya ihtiyacı vardır. Zira her bir çiftçinin odun kömürü
ihtiyacını kendisi üretmesi olasılıklı görülmez, daha da olasılık dışı olan konu ise önce kömürü
satın almaları ve daha sonra bunu ağalarına vermeleridir)
111
6. Gelişmelerin devamı (1)

İşletmelerdeki farklılaşma süreci.
I D numaralı yasa şu sözlerle yürürlüğe konmuştur: “maden ocaklarında

eskiden olduğu gibi Sachsen yasası geçerli olmalıdır”. Yani burada, fetihten
önceki madencilik bölgeleri ya da, adı geçen maden yasasının Osmanlı
hükümranlığı döneminde geçerli olduğu bölgeler söz konusu idi. Anlatılan
bölgeler, kısmen de Sıdre Kapsa örneğinde olduğu gibi, alışılagelmiş Sachsen
yasasının eski geçerlilik alanının dışında kalan bölgeler idi. Alman madenciler
tarafından uygulanan maden teknolojisinin üstün olması, söz konusu yasanın
aynı şekilde kabul edilmesinde önemli rol oynamış olmalıdır. 15. yy’da, yani
fetihten onlarca yıl sonra, yabancı madenciler Bulgaristan’a çağrılmıştır (2).
Bu konuda Belons’un verilerine bakacak olursak, O’nun bölgeyi ziyaretinden
(1546-49) kısa bir süre önce, Sidre Kapsa’da Alman madencilerin etkileri
olduğu görülür (3). Bulgaristan’da 15. yy ve kısmen de 16. yy’da madencilik
teknolojilerindeki gelişim, özellikle de ergitme konusunda yenilikler
Trifinov’un değerli çalışmasında yer alır (4).
1 Kısmen bir önceki bölümde anlatıldığı ve ön söz de belirtildiği şekilde burada 16. yy’ın
ötesindeki gelişmeleri anlatma çabasında, söz konusu bu gelişimin bazı önemli sorunlarını
ortaya çıkartmak amaçlanmıştır. Bu bağlamda, Anadolu’daki durumlarla ilgili materyallerin
değerlendirilmesi yapılamamış ya da bunlar bir kanıt olarak gösterilememiştir. Detaylı bir
anlatım, ancak Neşet Çağatay ve T.M. Yaman’dan beklenen ve yeni önemli kaynaklar ümit
edilen yayınların çıkması ile mümkün olacaktır.
2 Jireçek: maden ocakları 43 f. Siebenbürgen üzerinden Bulgaristan a gelen Sachsen’lı
madencilerden bahsetmektedir, Trifinov 106 ise Avusturya bölgelerinden çağrılan Slav

madencilerden bahseder; Mehlan 45 f.’de daha farklıdır.
3 Belon 44 f.
4 Trifinov, 106’da şu derlemeleri yapmıştır: “tarihsel ve metallurjik verilere dayalı olarak
araştırıcı günümüzde sönmüş olan ve daha önceleri çok canlı olan Bulgaristan’daki demircilik
endüstrisi konusunda şu önemli sonuçlara ulaşmıştır:
1. Bulgaristan’da XVI, XVII, XVIII ve XIX. yy’larda demir elde etme sistemi, demirin az
miktarda, küçük fırınlardan elde edilmesi şeklindeydi. Kullanılan fırınlar (Widni)
Steiermark’taki alışılagelen türdeki küçük fırınlar şeklindeydi.
2. Söz konusu bu fırın türü, Türkler’in bölgedeki hakimiyetinden önceki Bulgaristan
kesiminde kullanıldığını kabul edecek kadar eski değildir. Bunun tam karşıtı olarak söz
konusu fırın daha sonraları ortaya çıkmıştır.
3. Türkler’in bölgedeki hükümranlığından önce bölgeye yerleşmiş Sachsen’lı
madenciler muhtemelen su gücü ile çalışan demir dövme makinalarını bölgede kullanmışlardı
fakat Widni adı verilen küçük fırınları ve demir dövülen büyük demirhaneleri (Madani) henüz
kullanmamışlardır. Bunlar, biraz daha yeni zamanların ürünleridirler.
4. Küçük fırınlar (parçalı fırınlar) ve büyük demir dövümhaneler, ki Bulgaristan’da
günümüze kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir, Avusturya bölgelerinden Slav madenciler
tarafından oraya getirilmişlerdir. Söz konusu bu yabancı madenciler bölgeye ikinci kez
yerleşmelerini Türkler’e borçludur.
112
Özel maden işletmeleri ve ergitmehanelerin varlığı üzerine kurulu

madenciliğin, söz konusu bu teknoloji ile birleşmesi, Ortaçağ Alman maden
yasasının o dönem piyasa şartlarına göre şekillenmesine neden olmuş ve bu
madencilik yasası Osmanlı’nın Avrupa topraklarındaki madencilik yasası
olarak kalmıştır.
Alman madenciler tarafından Sırbistan ve Bosna’da yaşama geçirilen eski

madencilik, maden ocakları ile işletmelerin ortak çalışması üzerine kurulu idi.
Kaynakların yetersizliği nedeniyle tam olarak ortaya çıkartılamayan, artan
ekonomik gereksinimler ve diğer faktörler, sosyal bölünmelerin ortaya
çıkmasına neden oldu. Bölünme, halen ocaklarda kişisel olarak çalışan ancak
fakirleşmiş olan işletmelerle, ekonomik olarak güçlü olan ancak artık kendisi
bir faaliyet göstermeyen işletme sınıfı arasında gelişiyordu. Söz konusu bu
sınıf, Türkler’in öncesindeki dönemde çoğunlukla Ragusana’lılar ve diğer
yabancı unsurlardan kaynaklanıyordu. Bölgeyi Osmanlılar’ın fethetmesi,
yabancı sermayenin yavaş bir şekilde de olsa bölgeden uzaklaşmasına neden
oldu. Bunun birinci derecede sebebi, gümüş ve kurşunun yurtdışına
çıkarılması yasağı idi. Fakat bu önlem bile yukarıda anlatılan bölünmeyi
durduramamıştı (5). 64 paya ayrılmış maden ocağı sahipliği, (muhtemelen
henüz Osmanlı öncesi dönemde) bölünmenin bir ifadesidir. Bunun
sonucunda maden ocağı ve Haddehane memuriyetinde çok sıkı kontrollerin
yapılması durumu ortaya çıktı (6). 1536 yılı yasası, söz konusu bu değişimleri,
bu konuda bir idare sonunu olmadığı sürece, sadece genel olarak
belirtmektedir. Mülkiyet hakları söz konusu olduğunda, kanunda genel olarak
işletmeler veyahut pay sahipleri ya da maden ocağı çalışanları (ma’aden ehli)
şeklinde isimler kullanılmıştır. Yani bizim burada inceleme konumuz olan işin
5. Batı Slav madencileri tarafından küçük fırınlardan demir elde etme ekonomisi
muhtemelen XVI. yy’ın ikinci yarısına dayanır (Sultan Süleyman’ın hükümranlık dönemi).
5 Bkz. Jireçek: maden ocakları 43 f., 57 f.; id: Ragusa 35. Ragusan’lıların Bosna’dan çekilmesi
kynk. Nr. 4 e göre 1480 senesinde tamamlanmış gibi görünmektedir. Tek tük Ragusan’lılar
16. yy’da halen maden ocakları ilişkileri net olmayan bir şekilde belirlenebilmektedir
(Uroşevic, 194). Tacirler vb. şekilde Ragusan’lılar, bilindiği gibi Türkiye’nin Avrupa bölümünde
uzun süre büyük bir rol oynamışlardır.
6 Bkz. blm. 5. Ayrıca şu pasaja Bkz.: “burada pay sahibi olmak isteyen kimseler gelirler, adı
geçen inançsızdan (madeni keşfeden kişi), sermayeleri oranında kişi başına bir iki hisse
alırlardı, sermayeleri çoksa daha fazla hisse alırlardı” (I B madde 2).
113
hukuki yönü, materyal ve sosyal konumu gibi konular dikkate alınmadan

belirtilmiştir.
İşletmelerin bir bölümünün çökmesi özellikle çok belirgin olarak I D, C

maddelerinde belirtilmiştir ki burada işletme ve çalışanlar terimleri aynı
anlamda kullanılmıştır (7). Bu konuda diğer bir gösterge, Madde 40’da
bulunmaktadır. Söz konusu madde, maden ocakları ile ilgilenen bir kimse
bulunmaması durumunda, payların “Madencilik Hassı” olan kimselere hak
ettikleri ölçüde dağıtımını düzenlemektedir. Bu konuda şu pasaj belirtilir: “ve
ra’aya’ların imtiyazları şu şekildedir: herkese gücü ve hakkı oranında maden
ocağından pay verilmelidir, bu şekilde yükümlülük verilmeli ve çalıştırılmalıdır”
(8). Bu düzenleme, 40. Madde’deki esasa göre yapılmıştır.
Bir önceki bölümde göstermeye çalıştığımız gibi, bu düzenleme ile madenciliğe

kaydı yapılmış iş gücünün tamamı kapsanmış olmamaktadır. Bu durum,
herkesin sermayesine bağlı olarak pay almasını gündeme getirmektedir. III
numaralı yasa bu konuda da biraz farklı özelliklere sahip gibi görünmektedir.
Yasa, bir taraftan maden ocağı ve Haddehane sahiplerinin, kısmen zengin
maden ocağı sahiplerinin elinde olduğu izlenimini verirken (9), diğer taraftan,
işletmelerin bir kısmının Haddehane sahiplerine karşı belirli bir ekonomik
bağımlılıkları olduğu izlenimini vermektedir: “Haddane sahipleri, madende
çalışanlara ve kendilerine odun ve kömür getirenlerin taleplerini bütünüyle
karşılamalıdırlar ve cevherlerini değeri ölçüsünde satmalıdırlar. Değerinden
daha düşük ödeme yapılmamalıdır. Cevherin daha değerli olması durumunda
ödemenin de ona göre olması gerekir. Daha düşük ücret ödenir ise bu durumda
madende çalışanlar iş bırakırlar” (10). Bu şekilde, ekonomik yönden kötüleşmiş
işletmelerden ve onların yeni sahiplerinden oluşan bir sınıf ortaya çıkmıştır.
Bunlar, hukuksal olarak, maden ocakları veya bunların bir bölümünün
sahipleri idiler; ancak o zamanki işletmelerin ekonomik taleplerini artık
yeterince karşılayabilir durumda değildiler.
7 Örneğin madde 115, 117, 120.

8 I A madde 5.
9 III H.
10 III A madde 1, Bkz. a. III F s.v. vatrok; büyük bir ihtimalle benzer bir durum I D madde
68,73, 78 de de bulunmaktadır, Bkz. blm. 3 s. 53 ve Anm. 22.
114
Söz konusu değişen şartlar, belirli bir derecede kanun ve kanun bölümlerinin
terminolojisinde yansımasını bulmaktadır. Söz konusu bu yasalar I A, B, C ve
III A, H, İ yasalarıdır ve özellikle idari sorunlar ile ilgilidir; bunlar, tek taraflı
da olsa, gerçeğe en yakın anlatımları içerir.
Maden ocaklarını ve işletmelerini, işçileri (11) aracılığıyla çalıştıran maden

ocağı sahiplerine (12) verilen “ma’den ehli” ismi, onların “tercih edildiğini”
anlatan bir ifadedir. Bunu şu bölüm çok net bir şekilde anlatmaktadır: “Bazı
madencilerin köylerden gelip maden ocağında çalışan bazı işçileri, kendilerine,
maden ocağı ve haddanelerinde kişisel olarak hizmet (13) etmeleri için
belirlemeleri kabul görmüştür”. Söz konusu bu durum idarenin maden
işletmelerine (maden ocaklarının işletme yükümlülükleri bulunmakta) gerekli
işgücünü hazırlama gerçeğine dayalıdır.
Bir maden ocağının hissedarlarından, payları oranında, işçilerin ücretlerini

almak ve bunları işçilere haftalık olarak ödeme görevinin maden
kontrolörünün (Hutman) olduğunun yasalarda farklı şekilde belirtmenin iki
faktöre dayalı olması gerektiği belirtilir ki bunlar gelişim süreci içinde
birleşirler. Bir kere, işletmecilerin artık doğrudan maden ocağı ve
Haddehanelerde kendilerinin çalışmaması durumu, işçilerin ücretlerinin
ödenmesini güvenilir bir kişiye veya devletin resmi bir memuruna
bırakılmasını zorunlu kılar, ki bu Osmanlı öncesine dayanan bir uygulamadır,
fakat aynı şekilde, madencilik idaresi, işgücünü, her bir madenci ağası için
değil, tüm sektör için belirlemiştir ve onlar ücretlerini, çalıştıkları
işletmelerden alırlardı. Bu inceleme içerisinde konuya birkaç kez dikkat
çekilmişti, ve yukarıdaki anlatımlar bu konuda yeterli görülmektedir.
1536 yılı madencilik yasasının sebep olduğu kriz, anlatılan gelişmeler ile
ilişkilendirilmelidir. Yasa içerisinde, belirgin bir şekilde üretim azalmasının ve
buna bağlı olarak devlet gelirlerinin düştüğü, fakat aynı zamanda
madencilerin de fakirleştiği belirtilmektedir (14). Krizin sebepleri burada
11 Örn: I A madde10 ve III A madde 1.

12 Bu durum madde 93’ün konusu gibi görünmektedir, Bkz. a. maddeler 86, 92.
13 I A madde10.
14 I A maddeler 2 3.
115
tartışılmayacaktır, ancak kanun yapıcının krizin üstesinden gelebilmek için

aldığı tedbirler aşağıda açıklanmıştır.
Madenciliğin Canlandırılması İçin Devletin Aldığı Önlemler
Kanun yapıcının madenciliğe yeni bir itici güç vermek için yaptığı üç önemli
düzenleme bulunmaktadır. Bunlar:
1. Devletin, maden ocakları ve Haddehane personeli (15) aracılığıyla

kontrolleri artırması,
2. 4. Bölümde anlatılan sebeplerden dolayı maden işletmeleri ile

bağlantılı olan madeni paraların artırılması, ve,
3. Sarrafların maden işletmeleri (16) için bağlayıcı olan kararları

şeklindedir.
Devletin gümüş politikası doğrultusunda maden işletmelerindeki Sarraf’ın

önemi anlatılmaya çalışılmıştır. Bu önem, Sarraf’ın gümüş ocağı sahibi ve
madeni para arasındaki eski arabuluculuk fonksiyonunun ötesindedir.
Burada, Sarraf’ların sadece dolaylı olarak değil, bunun yerine doğrudan da

işletmelerin finansmana katılıp katılmadığı sorusu ortaya çıkmaktadır.
Yasanın formülasyonunda: “Maden ocaklarının çalışması ve cevherin işlenmesi
için sarmaye sahibi olan Sarraf’lara ihtiyaç vardır” (17) şeklindeki formülasyon,
bu soruya olumlu bir yanıt vermektedir ancak bu madde, kesin bir cevap için
gerekli kesinlikten de yoksun olup çok genel bir kanun maddesi sayılmalıdır.
Bölüm 4’te anlatılan Sarraf sistemindeki veriler dışında kalan tek kaynak, III.
Murat’ın hükümdarlığı döneminden kalma (1574-95) bir dökümandır ve
Manisa (18) yakınlarında keşfedilen yeni bir gümüş ocağı ile ilgilidir. Henüz 16.
yy’ın son çeyreğinde kullanıma giren Sarraf tarifi, böylece Anadolu için de
ortaya çıkmış olur. Söz konusu bu tarihi belge içerisinde (ilgili taraf yönünden
de olsa) bu sistemin belirli kötü yönlerine de dikkat çekilmiştir. Bu
dökümanda geçen ifadeler şöyledir: “Bir maden ocağı çalıştırılmaya niyet
15 Bkz. blm. 2.
16 Bkz. blm 4.
17 I A maddde 3.
18 M.44 Nr. 1.
116
edildiğinde, bunun için bir sermayeye ihtiyaç duyulur; burada da diğer

işletmelerde olduğu gibi bir Sarraf’ın görevlendirilmesi fukaranın aleyhine olur”.
Bu “aleyhine olma” durumunun detayları maalesef belirtilmemektedir.
Aleyhine olma durumu, Sarraf’ın konumunu kullanmasından daha çok, o
zamanki şartlarda onun görevlendirilmesinin bir gerginlik ortamı
oluşturmasındandır. Bu ihtimal göz ardı edilmemelidir.
Venedikli Bailo Catarino Zeno’nun (1550) şu verilerine bakmak gerekir:
“Bu madenler Türkiye'nin tiranlıklarından biridir, çünkü zengin bir adamı alıp
bütün mal varlığı ve ailesiyle oraya sürerler; ve yeryüzünü dışarı çıkarması
gerekir ve eğer gümüş veya altın bulursa kazanır ve eğer varlığının tamamını
kaybetmezse, ne o ne de çocukları, yaşadıkları sürece, o kulluktan asla
çıkamazlar (19). Dernschwam da (1551/53) benzer bir şekilde şunları
belirtmektedir: “Şayet Padişah maden ocağını çalıştırabilecek muhtemel birini
tanıyorsa, ötekinden alır bunu ona verir. Onun maden ocağını çalıştırıp
padişaha tüm gümüş, altın, bakır, kurşun, demir şeklindeki cevherleri hazineye
vermesi gerekir, Bu uygulama adettendir. Yani o halde hayvan getirip kesen
kasapların da bulunması gerekiyordu” (20).
Maden işletmeleri için bulunmasa da, Dernschwam tarafından sözü edilen

ikinci durum hakkında bir dizi tarihi belge bulunmaktadır (21). Zeno
tarafından belirtilen söz konusu bu zorlayıcı durumun miras edilebilirliği
“Mu’af ve Mü’sellem Ra’aya Yapılanması” ile ilişkilendirilebilir, ki bu
yapılanmaya göre (bol miktarda maden çıkarılmasındaki kazanca ilave olma
durumunun dışında) bunlar büyük ölçüde vergi, kesinti muafiyeti hakkına
sahiptiler. Söz konusu bu tedbirlerin herhangi bir şekilde Sarraf ve aşağıda
anlatılacak sistem ile bir ilişkisi var mıydı sorusunun cevabı
19 Starine 209.
20 A.a.O. 147 f. şöyle belirtir: “ ve ötekine kim düşman ise onun ötekine maden ocağı için yük
hayvanı vb’ni temin etmesi gerekir” Bkz. a. Bernando Lorenzo (1592), Relazioni Bd. VI. seri III
cilt 2, 349: “dağlarda altın ve gümüş madenleri eksik değildir. O imparatorlukta diğer taş
ocakçılarının kendilerine getirdiği altın olduğu için küçük Türkler bunu umursuyor ve şimdi
çeşitli zorbalıklar, tahakkümler ve tehditlerle onu çıkaracak damarları buldular; böylece altın
ve gümüş bu şekilde asla eksik olamaz.
21 16. yy’dan şu tarihi belgelere bkz: Aş. Nr. 35; IH I 131 f. Nr. 31 ve 32 (son veri, Dütu
tarafından çevrilmiştir, Nr. 35); Ün 864 Nr. 6.
117
bilinememektedir. Aynı şekilde Zono ve Dernschwam tarafından anlatılan

yöntemin pratik önemi de bilinememektedir.
Bağlayıcı (22) tedbirler ile maden işletmelerini güvence altına almak düşüncesi,
yukarıda anlatılan her iki sistemin ortak noktasıdır. Burada devletin
doğrudan etkisi görülmez. Bu, devletin durumu düzeltmek için başvurduğu
araçlardan sadece biri olabilir; devlet aynı zamanda maden işletmelerinin
maddi durumunu 4. Bölüm’de anlatılan tedbirler ile iyileştirmeyi amaçlamış
ve işletmecilerin yoğun bir şekilde üretim yapma ilgisini canlandırmıştır (23).
Elimizde güvenilir hesaplamalar bulunamadığı sürece bu çabaların ne
derecede başarıya ulaştığı bilinemeyecektir.
Venedikli Baili’nin naklettiği sayılara bakıldığında, 1550/53 yıllarında

gelirlerde bir artış olduğu, fakat kısa bir süre içinde bunun gerilediği
görülmektedir (24). Truhelka ve Muderizevic’in görüşüne göre, I. Süleyman’ın
“liberal ve ileri görüşlü” madencilik ve gümüş politikası ile nisbeten kısa bir
zaman içerisinde, o zamanki madencilik teknolojisinin kolayca ulaşabileceği
madender çıkarılmış ve tüketilen ocaklar terk edilmiştir. Bu süreçte, aynı
maden ocağı sahiplerinin, kazançlarını artırmak için (25) sadece geçici olarak
işlettikleri diğer bir çok ocağı da terk ettiklerini belirtmek gerekir. Cevhere
kolayca ulaşılabilen ve 17. yy’da Balkanlar’daki gümüş ocaklarında bu şekilde
22 Bkz. a. III A madde 1.

23 Bkz.blm. 4.
24 Bkz. blm. 2 Anm. 4; bilindiği şekilde Cantuscino ya gere 1534 yılında 600 000 Dukat olan
hasılat 1550 yılında 90 000 dukat a düşmüştür, sonrasında ise kuvvetli bir yükseliş
göstermiştir.
25 Muderizevic 24; Truhelka 103; Bosna hükümdarları altındaki uygun olmayan durumları
anlattıktan sonra şöyle devam eder: “Süleyman’ın yasaları bu durumları daha iyi bir ifade ile
kötü durumları temelden değiştirdi…Söz konusu Padişah, maden ocağı sahiplerinin nisbeten
az masrafla çıkarttıkları gümüşü, çıkartıldığı yerde, hareketli vergi aracı olan madeni paraya
çevirme imkanını verdi. Bunun devlete iki yönlü yararı oluyordu: Bunlardan biri, maden
ağalarına, yaşamlarının maden ocağını çalıştırmaya bağlı olduğu mesajının verilmesi idi. Bu
durumun sonucunda ise, Bosna ve Balkanlar’da bulunan maden ocakları, o zamanki ilkel
orta çağ madencilik teknolojilerinin yardımıyla ulaşılabilecek olan cevher damarlarının birkaç
on yıl içerisinde tükenmesine neden oluyordu. Bu durumun devlete olan diğer yararı ise
gümüşün madeni para haline getirilmesi için artık bulunduğu yerin dışına çıkarılması
gerekmiyor, böylece gümüş ülke içinde kalıyordu. Madeni para haline getirilen gümüşlerden
alınan vergi ve özellikle de Balkan şehirlerinde ekonominin canlanması ile gümüşün iç
piyasada dolaşımından elde edilen vergiler, Süleyman’ın savaş giderlerini karşılıyordu. Söz
konusu Padişahın başarısı büyük oranda ileri görüşlü liberal para (döviz) politikasının bir
sonucudur. Liberal anlayış içerisinde Sultan Süleyman’ın döneminde, gümüş maden
ocaklarının çalıştırılmasının bir canlılık kazanması, büyük ve zengin maden ocaklarının
yanında Darphane’lerin kurulmasını da doğal olarak sonuçlamıştır.
118
bir madenciliğin yapıldığı belli olan maden ocaklarının tüketilmesi, madende

çalışanların işsiz kalmasına ve fakirleşmeye neden olmuştur.
17. ve 18. YY’lardaki Gelişim Aşamaları
İleriki dönemler için, özellikle de 17. yy için elimde bulunan materyal, ki

bunun büyük bir bölümü Evliya’nın (26) anlatımlarıdır ve konunun sadece
dışsal görünümü ile ilgili bilgiler içerir, bu konudaki gelişimlerin sadece en
önemli evresini bile incelemeye yetmemektedir. Osmanlının, Avrupa
topraklarındaki özel mülkiyet şeklindeki maden ocağı ve Haddehane
tesislerindeki çalışma ve işletme biçimleri üzerine kurulu önemli madencilik
merkezlerinin (27) maddi ve sosyal konumunun nasıl yapılandığı sorusunun
cevabı, birkaç istisnanın dışında, bilinememektedir. Bu şekilde, örneğin
Janjevo şehri, henüz 17. yy’ın ilk yarısında, dağda kurulmuş ve gelişim
göstermiş Ortodoks ve Latin (Katolik) madencilerin bir kültür merkezi
halindeydi; özyönetim organları ve dönemine göre iyi gelişmiş bir eğitim
sistemi bulunuyordu (28). Ancak tablonun bütününe bakıldığında,
madenciliğin gerileme döneminde olduğu görülür. Bu bağlamda, Hüseyin
Hazerfan’ın II numaralı yasadaki değerlendirmeleri dikkate değerdir.
Hazerfan, Türk tarihçiler arasında zamanını iyi bilen bir kişidir ve onun
eserleri içerisinde değerlendirmeyi bekleyen önemli istatiksel materyaller
bulunmaktadır: “Önceki hükümdarlar bu konuda (maden ocakları) ihmale
müsamaha etmediler… Ve Osmanlı topraklarındaki maden ocaklarının sayısı
belirsizdir. Cevherlerin çıkartılmasında çok yönlü zorlukların bulunması ve çok
masraf gerektirmesi nedeniyle madencilik göz ardı edilmiştir. Enerjisini hiçbir
sınırlama olmadan madencilik alanında kullanmak, devletin büyüklüğü için
önem taşır. Padişah’ın bu konuda en ufak bir ilgisi bile madenciliği
canlandıracaktır. Madencilik başka işlere benzemez. Çalışmalar sırasında ve
26 Onun hakkında III. Blm. Kısım 1.

27 kynk. Nr.28. 35 ve 44; Urosevıc 192. 18. Yy verilerine göre kesin olarak şu kabul edilebilir
ki 17. yy’da da Bosna, Samakov ve Kratavo ocaklarında da yukarda anlatıldığı şekilde demir
çıkartılıyordu.
28 Urosevic 198 f.
119
gerekli düzenlemelerin yapılmasında bir çok kural ve düzenlemeler gereklidir,

fakat bu konudaki uzmanların sayısı azdır” (29).
Novo Brdo, Kopaonik, Janjevo ve diğer yerlerdeki gibi yüzyıllardır yapılan

madencilik çalışmalarını kesintiye uğratan, çoğu durumda da tamamen
durduran önemli bir olay, 1688 yılındaki Osmanlı-Avusturya savaşıdır.
Düşman orduları Makedonya’ya kadar ilerlemişler ve büyük tahribat,
huzursuzluklar, ayaklanmalara neden olmuşlardır (30). Fakat Sidre Kapsa gibi
savaşın ulaşmadığı diğer madencilik merkezlerinde de madencilikte bir
gerileme gözlenir, ki bu bize sebebin daha derinlerde olduğunu gösterir (31).
Büyük vezir Köprülüzade Hüseyin döneminde başlayan reformlarla bağlantılı
olarak yönetim, 17. yy’da belirgin bir biçimde ihmal edilmiş olan madenciliğe
yeniden yönelir (32).
Anadolu’daki maden ocakları ile de ilgilenen madencilik idaresinin

durumunun, bazı tarihi belgeler ile ortaya çıkartılabileceği düşüncesindeyim.
Sidre Kapsa’daki madencilik çalışmalarının tekrar başlaması, buna örnek
gösterilebilirdir (33). Ayrıca, Trepçe ve Vulçrin’deki terkedilmiş ocakların, aynı
şekilde, masrafları devlet tarafından üstlenilerek tekrar işletmeye alınması,
buna başka bir örnektir (34). 1750/51 (III. Yasa) yıllarındaki eski madencilik
yasasının yeniden derlenip düzenlenmesi, yukarda belirtilen gelişmelerin
daha sonraki yansımaları olabilir. Bu çabaların ne derecede başarılı olduğu,
Sıdre Kapsa dışında henüz belirlenememiştir. Devletin bu konudaki
yaklaşımı, daha önce 1536 yılındaki uygulamaların aksine, çalışmaların
29 II madde 2; “Fakat uzman kişilerin sayısı azdır” tesbiti dikkate değerdir ve bu eksiklik
sadece madencilikte değil bundan başka işletme el zanaatlarında da büyük ölçüde
bulunmaktadır.
30 Bkz. II. Blm, Kopaonik, Novo Brdo ve Janjevo altında Sırbistan kesimi, burada diğer
faktörlere kısa değinilmiştir; 1688, Padişahlık orduları ilerlemeye başladıklarında
Bulgaristan’daki ünlü maden şehri Çiprovci halkı (Balkanların batısındaki eski bir Sachsen
yerleyim yeridir) önceden bir tedbir alarak Eflak (Wallachei) ve Siebenbürgen’e kaçmışlardır.
Bunların yerleşim alanı tahrip edilmiş, eski madencilik çalışmaları daha sonra devam
ettirilmemiştir ( Jirecek: Bulgaristan 218, 416).
31 Bkz. II. Blm, Sidra Kapsa altında Yunanistan.
32 Hammer: Gor VII 44; Zinkeisen VI 310 f. Söz konusu bu çalışmalar büyük Vezir Nevşehirli
İbrahim döneminde başlamıştır ve sadece maden ocakları birliğine 12802 ½ Piaster daha fazla
bir kazanç getirmiştir (Hammer a.a.O. VII 260).
33 Bkz. kynk. Nr. 28-34, 38 ve II. Blm. Yunanistan kesimindeki konu ile ilgili anlatımlar.
34 Bkz. kynk. Nr. 35,37 ve II. Blm. Sırbistan başlığındaki konu ile ilgili anlatımlar.
120
masraflarını büyük oranda ya bütünüyle ya da kısmen üstlenmesi şeklinde

oldukça belirgindir.
Bu zamana kadar yönetim, ordunun ihtiyacını güvence altına almak, yeteri

derecede maden işletecek müteşebbisin bulunmaması gibi durumlarda
madenciliği kendisi üstlenme şeklinde bir politika güdüyordu. Devletin,
“Sachsen Maden Yasası”na göre, çalışma yapılan bölgelerde de ortak işletmeci
olarak bulunabileceğini unutmamak gerekir. Muhtemelen de madenciliği
destekleyen ve masraf gerektiren tesislerin yapımını devlet üstleniyordu.
Devlet işletmeleri, başlangıçtan itibaren Anadolu’da büyük bir rol oynuyor gibi
görünmektedir (35).
Bir İşletmenin Açılması Esnasında Devletin Tavrı.
Burada iki olasılığı göz önünde bulundurmak gerekir: bunlar işletme ile ilgisi
olmayan eski maden ocakları ya da sahiplerinin dışardan bir yardım olmadan
işletmeye devam edemeyeceği kadar fakirleşmiş maden ocakları
biçimindedirler. Yeni keşfedilen maden ocakları da söz konusu olabilir. Her iki
durumda da geçilen aşamaların sonucu aynı olmalıdır. Madencilik yönünden
henüz incelenmesi yapılmamış olan bir bölgede keşfedilen yeni bir maden
ocağı şeklindeki ikinci olasılığa bakılacaktır. Bu konuda 16., 17., ve 18.
yüzyıllardan kalan tarihi belgeler bize bilgi sağlamaktadır (36).
Yeni bir maden ocağı bulunduğunda, buradan bir cevher numunesi alınır ve
içerisindeki cevher oranı araştırılır, böylece ocağın işletilebilirliği belirlenmiş
olurdu. Tenörün belirlenmesi, çoğunlukla İstanbul’daki Padişahlık
Haddenesi’nde yapılırdı. Bu işlem, cevherin çıkarıldığı yerde bir ön inceleme
yapılmış olsa bile, İstanbul’da yapılırdı. İmparatorluğun ücra köşelerinde yeni
bir maden ocağı bulunması şeklindeki bazı özel durumlarda, yukarıda
anlatılan karar bölge yetkililerine bırakılırdı. Bunlar madenciliğin
yapılmasında şartların uygun olup olmadığını (odun, odun kömürü, su, iş
35 Promontorio 63’e göre, Anadolu’daki en en önemli bakır madeni olan Küre, en azından
kısmen de olsa 18. yy’dakine benzer şekilde, devlet tarafından çalıştırılıyordu (Bkz. Anm. 43);
Bkz. Kürece hakkında Aşıkpaşazade 148’in anlatımları ve Cihannuma 650’nin verileri.
36 Bkz. kynk. Nr. 11 v. 1571; Nr. 19 v. 1573; M. 44 Nr.1 III. Murat ın hükümdarlığı
döneminden (1574-93); M. Nr. 33 ve 34, 1584; M. 45 f. Nr. 3, 1687/88; kynk. Nr. 58,1752;
Konyalı: Bozkır ve Bereketlü III. 1180 f. , 1789/90; Dokumentı Nr. 136, 1821.
121
güçü vb) incelemek durumundaydılar. Arar, bu konudaki riski yüklenmek

istemediğinde ya da müteşebbislerin teklifi uygun olduğunda yönetim,
(onların maden ocağının mülkiyeti üzerinde hak talepleri olmaması şartı ile)
belirli bir süre için maden ocağını işletme hakkı veriyordu (37). Bu konuda
1157 ( 15. II. 1744) (38) yılındaki bir tarihi belge değerli bilgiler içermektedir:
Gümüşhane’li, Yunanlı bir madenci, Bursa’lı diğer bir Yunanlı ile birlikte
Bursa’da, Keşiş Dağı’ndaki (Bithinya Uludağ-Olymp) Maden Deresi içinde,
gümüş cevheri keşfetmiştir. Cevherden alınan 5 okka ağırlığındaki bir örneğin
İstanbul’daki padişahlık haddanesinde incelenmesi sonucunda, içeriğinde 3
dirhem gümüş bulunduğu tesbit edilmiştir. Yönetim, ocağın verimliliği
konusunda bir teminat olmadan işletmeye yanaşmamıştır. Buna karşın
yönetim, yukarıda belirtilen madencilerin, masraflarını kendileri üstlenmeleri
koşuluyla madeni çıkartmaya başlamaları ve üç ocak açmalarına müsaade
etmiştir. Aynı zamanda yönetim, komiser biçiminde bir Emin atamış ve Bursa
Kadısı’nı madencilere gerekli materyallerin sağlanması için yardımda
bulunulması ve maden ocağının soygunculardan korunması için
görevlendirmiştir. Şayet 75 gün içerisinde olumlu bir sonuca ulaşılır ise Arar,
75 gr şeklinde en üst bir miktara kadar vergi ödeme yükümlülüğü altına
girmiştir.
Yönetim, kendi incelemeleri ve ön çalışmaları sonucunda bir maden ocağının

işletilmesine karar verdiğinde, ocağın çevresinde bulunan köylerin maden
ocağı içinde ve dışında çalışmaya yönlendirilmesi aşaması, ikinci adım
oluyordu. Diğer köyler ve tüm bölge, odun kömürürün temin edilmesi, belirli
durumlarda ise yiyecek ihtiyacının karşılanması ile görevlendiriliyordu (39).
Köylerin belirlenmesi ve madenci veya kömürcü kategorisinde “Mu’af ve
Mü’sellem Ra’aya Sistemi”ne dahil edilmesi, onlara vergi ve kesinti kolaylıkları
sağlanması, o bölgedeki yetkili, özellikle bölge komiseri aracılığıyla yapılıyordu
(40). .
37 Bkz. M. 44 Nr. 1; M.45 Nr.3.

38 Ud. (Türkün) 8 ekler 127 Sic. 334 s.32.
39 Bkz. M. Nr.43,46,47,48,50,56 (Tümü 18. Yy. dandır ve Kl.A. ile ilgilidir).
40 Bkz. kynk. Nr. 11, 19; aynı şekilde maden ocaklaının korunması için tedbirler alınması
gerekiyordu, Bkz. kynk. Nr. 34, 35, s.a. Nr.42.
122
Söz konusu bu köy halkı ve devlet tarafından çalışmaya sevk edilen diğer iş
gücü, örneğin Yörükler, kendi başlarına madencilik faaliyeti, ergitme işleri ve
rafinasyon konularında yeterli bilgiye sahip değillerdi. Bu işler için uzmanların
bulunması gerekiyordu. Bu amaçla büyük madencilik merkezlerinden
madenciler çağrılıyordu (41). Kaynaklar burada, esas maden işçileri ile
işletmede çalışanlar arasında bir ayrım yapmıyordu. Söz konusu madencilerin
mağduriyetlerin giderilmesinin ne şekilde yapıldığı konusunda, bu güne
kadarki yayınlanan kaynaklarda bir bilgi bulunmamaktadır. Bunun iki
şekilde yapıldığı düşünülebilir: Bunlar ya düzenli bir şekilde maaş alıyorlar ya
da açtıkları maden ocağınının kendileri sahip oluyorlardı. Fakat bu durumda
da onlar diğer maden iletmelerinin üstesinden geldiği sorunları (galerilerin
açılması, suyun tahliye edilmesi vb.) çözebilecek durumda değildiler.
Herhangi bir sebeple gerilemiş olan eski maden ocağı bölgelerinde durum
farklı değildi (42). Bir maden ocağının çalıştırılması kararı alındığında ve bu
konuda anlatılan ön hazırlıklar yapıldığında, Sıdre Kapsa örneğinde olduğu
gibi, “Nazır” olarak tanımlanan bir görevlinin ataması yapılırdı. Böylece, yetkili
Kadı’nın da yardımıyla, maden ocaklarında bir düzen sağlanmaya çalışılırdı.
Bunun üzerine maden ocağı “Mukata’a idaresi”ne dahil olur, veya yeni statü
verilirdi. İncelemelere dayalı olarak ve muhtemel gelir gider hasaplamalarına
dayanarak bu “Mukata’a”nın malı hesaplanır, ilk işletme yıllarındaki pratik
tecrübelerden sonra hesaplama değeri kesinlik kazanırdı. Yani, bir taraftan
Arar tarafından harcanan yıllık giderlerin miktarı ve miktarların hesaplandığı
kaynaklar belirlenir, diğer taraftan, o güne kadarki sonuçlara bakılarak,
devletin kasasına giren gelirlerin hesaplanması yapılırdı. Bu konuda bölüm 2
ile karşılaştırma yapınız.
Terkedilmiş bir maden ocağı ya da harabe haline gelmiş bir maden ocağının
tekrar işletmeye açılması, yine aynı şekilde gerçekleşiyordu. Bu durum, Sıdre
Kapsa örneğinde (II. Bölüm’de, Yunanistan başlığı altında) anlatılmıştır.
41Bkz. blm. 5, s. 99.

42 Anlatımların devamı için Bkz. Anm. 43 e kadar, 1700 yılından itibaren Sidre Kapsa’nın
gelişimi (II. Böl., Yunanistan başlığı).
123
Farklı İşletme ve İrade Biçimleri ve İmtiyaz Sahiplerinin (Peachter) Önemi:
Sıdre Kapsa’da 1702 yılında yeniden çalışmalara başlandığında, idare

şeklinde emanet yoluna gidildi. Yani işletme, resmi bir gözetmenin
denetimindeki devlet işletmesi biçimindeydi. Bu durumdaki resmi görevli
Nazır olarak adlandırılan bir Emin idi ve yıllık 240.000 akça alıyordu. Onun
üretimde bir payı bulunmayıp o üretilen madeni nakletmekle görevli idi.
Bunlar başlıca madenin işletilmesi, galerilerin açılması, işçilerin ve diğer
görevlilerin ücretlerinin ödenmesi işleri ile görevliydiler. Söz konusu bu
ödemeleri, Sıdre Kapsa maden ocağına mal olarak verilen gelirlerden
(madencilerin cizyesi, kömür mukataa sından gelirler vb. gibi) maden ocağı
birliği ile ortaklaşa ayrıntılı hesaplamalar yaparak yerine getirirlerdi. 1703
yılından 1707 yılına kadar yürürlükte kalan bu sistem, o zamanki şartlarda
yeterli derecede kontrolün yapılamayışı, ve Nazır’ın bu konuda teşvik
edilmemesi nedenlerinden dolayı kanımca kendini ispat edememiş olarak
görülmektedir. Bu nedenden dolayı madencilik idaresi, “karma sistem” olarak
adlandırılan başka bir biçime dönüşür. Maden işletmesi, öncesinde olduğu
gibi, Arar’ın yükümlülüğü üzerine devam ediyordu fakat Nazır’a artık bir
maaş ödenmiyor, bunun yerine kendisine kazançtan bir pay garantisi
veriliyordu. Devlete karşı yükümlülükleri ise belirli bir miktarda gümüş ve
kurşunu vermek biçimindeydi; belirlenen miktarın üzerindeki üretim,
bunların kazancını oluşturuyordu. Böylece bu yöneticilerin konumları,
“İmtiyaz Sahibi”nin konumuna yaklaşıyordu. Böylece devlete, kendisine
gönderilen miktarı artırma imkanı verilerek kazancını çoğaltma yolu
bulunuyordu.
Madencilik sektöründe çalışan diğer fonksiyonerleri de üretim artışına teşvik

etmek için 1714 yılında Emin (yani Nazır’ın altında görevli “Alt Emin”) ve
madencilik yazıcısı, fazla üretim sistemine dahil edildi. Bu sistem, (Tımar
sahibi sisteminde olduğu gibi) kaçak kazı ve işgücünün hiç bir kurala
dayanmadan kullanılmasına yol açtığından, iyi bir sistem değildi. Fakat resmi
yönetim daha iyi bir işletme yöntemi bilmiyordu.
Mültezim aracılığıyla yapılan üçüncü İşletme yöntemi, Sıdre Kapsa’da sadece

malikhanenin özel durumunda görülüyordu. Malikhanede Mültezim büyük
124
bir meblağ ödeme yaparak maden ocağını bir ömür boyu işletme hakkını
alabiliyordu. Böylece madende çalışanlar, anlatılan mültezime “eti senin
kemiği benim” anlayışında verilmiş oluyordu.
Madende çalışanlar, 1775 yılında Sıdre Kapsa’daki olayların bize gösterdiği

gibi, buna karşı başarılı bir çıkış yapmışlar, ayaklanmışlardı. Kısa süreliğine
işletme hakkı verilmesi durumuna ise, henüz yeterli kaynak
bulunmadığından, bir yorum getirilememektedir (43). Bir maden ocağını, bir
belki de iki üç yıllığına işletme hakkını, belirli bir miktarda veya üretimin
belirli bir oranını devlete ödeme karşılığında Mültezim elde etmiş olmalıdır.
Diğer durumlarla paralellik gösterecek bir şekilde (44) başlangıçta anlaşmalara
yazılmamış olan olağanüstü vergiler, giderler, Mültezim veya Emin
tarafından yüklenilmiş ve merkezi yönetim ile birlikte hesaplaması yapılmış
olmalıdır.
Emin, bu şartlar altında, devlet çıkarlarının temsilcisi olup Arar’a ait olan
maden işletme tesislerinin ve araçlarının işlerliğini kontrol eder, daha önceki
bölümde anlatıldığı gibi madencilerle ilgili konuları yönetirdi. Burada, Sıdre
Kapsa örneğinde anlatıldığı gibi, bu tür özelliklerin Rumeli maden ocaklarında
ne derecede geçerli olduğu bu gün bile tam olarak bilinememektedir. Bunun
yanında maden işletmesi, maden ocağı ve Haddehane sahibi aracılığıyla
çalışmalara başlıyordu. Bosna’nın demir çıkarılan bölgelerinde (45), ve
Bulgaristan’da (Samakov) (46), fakat aynı zamanda Kratovo gümüş-kurşun ve
43 Bu şekilde örnneğin Mansur adında birisine 1675 yılında Küre bakır maden ocağını, 45000
batman bakır ödeme şartıyla ve madende görevli memurların ücretlerini kendi cebinden
ödeme şartı ile çalıştırma hakkı verilmiştir. Söz konusu bu Mansur bir önceki sene bu maden
ocağının emin i konumundaydı ve bu yolla 1673 yılında aynı zamanda emin ve Tımar sahibi
oldu. Tarihi belgenin terminelojisinde bu şekilde belirtilmektedir: …Emin ve nazır olan adı
geçen kişi (Yaman: Küre Nr. 2). Küre bakır maden ocağı kısmen köleler aracılığıyla doğrudan
devlet tarafından, kısmen de Küreci adı verilen yükümlü işletmeciler aracılığıyla
çalıştırılıyordu. Söz konusu bu kürecilerde aynı şekilde maden ocaklarını köleler aracılığı ile
çalıştırıyorlar ancak bunların bulunmadığı durumlarda ücretli iş güçü kullanıyorlardı.
44 Bkz. örn: blm 4, Sofya darphanesinin tımar olarak veriliş şartları.
45 Bkz. II. Blm. Bosna başlığı altında. Kısmen demir kumundan demir elde edilmesi şeklindeki
demircilik, 15. Ve 16. Yy. lardan beri muhtemelen çok az gelişim göstermiş olan madencilik
teknolojisine Gümüş maden ocaklarına nazaran çok zorluk çıkarmıyordu. Ve yine buna
nazaran daha az devlet kontrolü altındaydı. Bu duruma özellikle de Bosna da bağımsız çalışan
işletmeler büyük bir katkı sağlamış olmalıdırlar.
46 Örneğin 1163 den ( 11. XII 1749) B. Nr. 84. Wilhelmy I, 182 ff.’ye göre, Samokov’un
çevresindeki demircilik tesislerine, maden ve ergitmehane sahipleri olan “Beyler ve Sipahiler”

tarafından madenci işçiler yerleştirilmiştir.
125
bakır merkezinde (47), aynı şekilde Küçük Asya’nın önemli maden bölgeleri
olan Gümüşhane gümüş ocakları (48), Bozkır ve Bereketlü (49) ile muhtemelen
Keban ve Ergani’de de (50), ayrıca kısmi olarak Küre (51) bakır bölgesinde de
durum bu şekilde idi; Kaynaklarda söz konusu bu iki tipin birbirinden
ayrılması çoğunlukla zordur. Bunun nedeni, bunların her ikisinin de
“mukataa sistemi”ne dahil olması ve “tımar” veya “emanet” olarak verilmiş
olmalarıdır. Tımar veya Emin’in görevleri, değişen ortam şartlarına göre
farklılık gösteriyordu. Devletin kendi işletmeleri olmadığı sürece madende
çalışanların yönetilmesinde işletmenin yöneticileri geri planda kalıyorlardı ki
bu konu daha önceki bölümde anlatılmıştır. Bu şartlar altında Mültezim,
maden ocakları ve Haddehane’de çalışanları daha fazla çalışmaya zorlama
yönteminden geri durmuyordu. Zira devlete doğal ürünlerin verilmesi ya da
para olarak ödeme yükümlülüğü olan miktarın üzerindeki kazanç, kendi
kazancı oluyordu. Çoğu durumda Emin’in konumu farklı değildi. Emin’in
bağlı olduğu resmi kurum kendisinden belirli bir para miktarı ya da daha
öncesinden belirlenmiş olan cevher miktarını çıkarma yükümlülüğünü yerine
getirmesini istiyordu (52). Devletin payına düşen madendicik beşte birliği (53)
olarak adlandırılan üretimin yüzdelik oranı, yersel şartlara ve masraflardaki
2/3 oranına kadar olabilen devlet payına göre, farklı isimler alabiliyordu (54).
Bu şekilde çeşitli isimlendirmeler bulunmaktadır.
Madencilere kalan cevher, çoğunlukla “hisse-i ma’denciyan”, veya “hisse-i

küreçiyan” ya da “hisse-i rençberan” (55) olarak adlandırılıyordu.
Söz konusu maden ocağı ve işletmelerin belirtilen üretim/idari-mali

sorumluluk ilişkileri, kaynaklarda genel olarak sadece biçimsel yönden
düzenlenmiş görünmektedir. Bunların maddi ve sosyal konumları çoğunlukla
47 Kynk. No. 44.

48 M. Nr. 38,42; Rami 1115 (17. V. 1703.
49 Konyalı: Bozkır ve Bereketlü I 904 ff.
50 M. Nr. 57, Bkz. Nr. 49 ve 50)
51 Yaman: Küre Nr. 4 1134 (1722), Bkz. Anm. 43)
52 Karşılaştır: M. No: 2, 37; Yaman: Küre No: 2, 4; karşl. M. 46 No: 4
53 Bkz. M. Nr. 35; Rami, 1115 (1703)
54 Bkz. örn. Konyalı: Bozkır ve Bereketlü I 900 ve 908; Uroseviç’e göre 192 1671 yılında
Janjevo’da çıkartılan cevherin yarısı devlete verilmek zorundaydı. Fakat bunun vergi olup
olmadığı konusunun araştıılması gerektiği belirtilir.
55 55: Barkanda : Kanun 72 madde 52, 976 (26. VI.1568); M.Nr.37; Yaman: Küre Nr.4, Rami
1115 (1703).
126
bilinmemektedir. Genel olarak, söz konusu madenlerin bağımsız işletmeler

biçiminde değerlendirilemeyeceği anlaşılmaktadır. Madenciler, az sayıdaki
istisnanın dışında, cevherin çıkartılması ile yükümlü idiler (56) ve çok sıkı bir
kontrol altındaydılar. Aynı zamanda, bunların hangi cevhere dikkatlerini
yöneltecekleri de özenle belirtiliyordu (57). Çıkarttıkları cevher üzerinde bir
hakları bulunmazdı. Cevherin, idarenin direktifleri doğrultusunda, resmi
olarak belirlenen bir fiyat üzerinden Miri’ye bırakılması ya da Emin’in
kontrolü altında tüccarlara satılması gerekiyordu (58).
Tarihi belgeler belki biraz tek yönlü olarak bu konuda karşıt bir izlenim verse
de (59), bunların arasında zenginlerin de bulunduğunu belirtmek gerekir.
Fakat gerçek anlamda serbest ekonomi sermayesi, söz konusu bu küçük ve
orta işletmelerde, sadece istisnayi durumlarda ortaya çıkmış olmalıdır. Bu
gelişim, “mukataa sistemi” aracılığıyla olmuştur. Öyle ki gelişme süreci
içerisinde bu sisteme en önemli ekonomik objeler dahil edilmişti. Böylece
girişimci işletmeler, kapitalistler ve spekülatörler için madenciliğe doğrudan
katılmaları durumundaki imkanlardan çok daha farklı imkanlar ortaya
çıkmıştır.
Kendi etki alanları ve mal varlıklarını artırmak için çeşitli görevleri

kendilerinde toplayan resmi fonksiyonerler ve mevkii sahiplerinin yüksek
oranda paylara sahip olması dikkati çekicidir (60). Bu sisteme dayalı olarak,
56 Daha önce de belirtildiği gibi söz konusu bu “serbest” çalışanlar yani çalışma yükümlülüğü
olmayanlar ile olanlar arasında ilişki belirgin değildir)
57 Bu şekilde örn. Bozkır:, Bkz. Konyalı a.a.O I 905).
58 Bkz. blm. 4 s. 85 ff. Maden işletmelerinin durumu ile ilgili olarak D’ohsson’da şöyle bir
Fransızca pasaj bulunmaktadır: (Bu madenlerden üretilen Altın ve gümüş değerli metallerin
toplamı, maden arama müteahhitleri tarafından değerlerinin çok altında bir oranda vergi
makamlarına teslim etmek için tutulan müteahhitler tarafından sağlanır ve bu miktar,
Hükümdar'a %30 kâr olarak verir. Ancak, sağduyulu olanın bir kısmını işlerinden
uzaklaştırarak bu ağır koşulları telafi etmenin bir yolunu bulurlar ve maden yöneticileri bir
ikram karşılığında bu istismara gözlerini kapatırlar. Bakır madenlerinin müteahhitleri
diğerlerine göre daha avantajlı koşullarda çalışırlar; Hükümete kararlaştırılan miktarı, aslında
çok düşük olan sabit fiyattan sağladıktan sonra, geri kalanı kendi takdirlerine göre satabilirler;
ayrıca bu madenler altın ve gümüş madenlerinden daha az sömürülür. Vergi sistemi, yerin
derinliklerinden maden çıkarmayı engelliyor; taşradaki insanları, içerdiği angarya nedeniyle
herhangi bir sömürüden bile korkutuyor).
59 Konu hakkında Bkz. B. Nr. 84 (Samokov) ve M. Nr. 38 (Gümüşhane)
60 Bu şekilde örneğin Abdurrahman Paşa 1218 (23.IV.1803) yılında, aynı zamanda Karaman
eyaleti Alanya sancağı ve Bozkır madenindeki bir Emin’in yerini kendi üzerine almıştı (Oralar
artık ondan soruluyordu), (Konyalı a. a. O. II 1088), Cousınery II 141 ff (1800)’e göre maden
ocaklarını Tımar olarak alıp daha alt tımarlara veren Saray’ın ileri gelenleri de bu şekilde
yapıyordu. Bunlar, ki çoğunlukla Selanikli ağa idiler, çevredeki başka Tımar’ları ve
127
mültezim’lerden yeni bir maden işletmeci sınıfı ortaya çıkmıştır. Sıdre Kapsa
ve Tokat ili buna birer örnektir. Öyleki Sıdre Kapsa’da Çavuşzade ailesi
yaklaşık 70 yıl (61) ve Tokat’ta ismi belirtilmeyen bir aile 80 yıldan fazla bir
süre, buralardaki maden ocaklarını kendi çıkarlarına kullanmışlardır (62).
Bunlar, (ki görüşüme göre bu en önemli farklılıktır) ne maden ocağı ve

haddane sahipliği biçiminde, ne de resmi çalışma yükümlülüğü ile
madenciliğe bağlı kişiler değildiler. Bunlar, kazançları azaldığında anlaşma
sürelerinin bitiminden sonra ( ki 18 yy’da çoğunlukla bir yıl) geri
malikaneleri kendi üzerlerinde topluyorlardı ve bu şekilde de etkilerini artırmış oluyorlardı.

Tımar tahsisi ile birlikte madencilik vergisi üzerine ticaret konusunda Bkz. II böl., Kreşevo
başlığı altında Bosna. Bkz. aynı zamanda Hahn: Arnavutluk 41 Arnavutluk’taki durumlar
hakkında: “ Gümrüklerin, onda birliklerin ve monopollerin Tımar olarak verilmesi önceleri
sadece soyluların elinde bulunuyordu, ve fiiliyatta siyasi yönelimlere bağlı olarak birbiri ile
rekabet halinde olan tımar toplulukları oluşuyordu. Bu toplulukların korunabilmesi için de
ticaret önem kazanıyordu. Söz konusu bu endüstriyi Arnavut soylular değişen yeni zamanlara
taşıdılar ve bu çalışma alanı onların günümüzdeki ana uğraşı dallarıdır. Toprak sahibi olan
paralı asker yetiştiriciliği ve gümrüklüçük işi ile uğraşan soylu sınıf doğal olarak hakim olan
inanç tarafındaydılar”. Aynı gelişimi Evliya VIII 100 f. bize Sidre Kapsa örneğinde
göstermektedir. Çeşitli tarihi belgeler bunun karşıtı olarak bize madencilik çalışmalarının
üstlenilmesi karşılığında sarayda vb. yerlerde bir iş imkanı da verildiğini göstermektedir. Bkz.
44 Nr. 1 (Saray çavuşunun görevlendirilmesi), M. Nr. 29 (maaşın iyileştirilmesi ile birlikte
Azeb’in ağası görevi ve yine aynı şekilde maaşın iyileştirilmesi ile birlikte bir Kadı makamına
yükselme durumları bulunmaktadır).
61 Bkz. II. Blm. Sıdre Kapsa başlığı altında Yunanistan kısımı.
62 Hamilton 221 ff.’nın anlatımları, 1835 yılında Gümüşhane’deki durumlar hakkında bilgi
vermektedir. Yani Tanzimat reformları henüz etkisini göstermeden önce: “Şehre döndüğümde,
maden fırınlarını ziyaret ettim, günlük 120 Okes cevherin maden ocaklarından gün yüzüne
çıkartıldığı böyle bir yerde ziyaret edilen maden fırınları çalışmamaktaydı. Maden
ocaklarından çıkarılan cevher miktarı ve değeri ile ilgili olarak, bir önceki kuşağı ile birlikte
80 yıldır maden müdürü olan kişi kendisine şu haberleri verdi: Türkiye’deki tüm maden
ocakları devlete aittir, fakat Türkiye’deki sisteme göre ocaklar kamunun masraflarını
karşılaması ile çalıştırılmamakta, bunun yerine çok uygun şartlar altında tımar olarak
verilmektedir. Maden ocaklarından altın, gümüş ve kurşun çıkarılmaktadır. Altın ve gümüş,
karşılığında az miktarda bir ödeme yaparak devletindir. Bu değer gerçek değerin çok çok
altındadır. Öyle ki İstanbul’da Drahme’si 50 piaster olan altın için devlet 4 piaster ödeme
yapar; Drahme’si 105 para olan gümüş için devlet sadece 25 para öder. Kurşun, kendi
masraflarını karşılaması için “Müdür”de kalır. Yıllık hasılat 250-300 Drachme altın ve 30 okes
gümüş kadardır. Her biri 120 okes kurşun içermektedir, yani 3600 okes kurşun içerir, her
bir okes’in değeri 80-100 para kadardır. Müdürün diğer bir avantajı, ergitme işleri için gerekli
olan kömürü bir yükleme için 2 piaster şeklinde düşük ücret ile satın almasıdır ki bu değer
piyasa fiyatının ¼’üdür. Burada 3 okes madeni ergitmek için 100 okes’lik bir kömür
yüklemesi de ilave olarak talep edilir. Komşu köyler müdüre bu fiyat üzerinden istediği kadar
kömürü temin etmek durumundadır ve bunun karşılığında da vergi ve kesintilerden muaf
tutulmuşlardır. İşçilerin toplam sayısı 50-60 kadardır. Bunların yarısı maden ocaklarında,
diğer yarısı ise maden fırınlarında çalışırlar. Günlük olarak sadece 70 para ücret alırlar. Şehir
gerekli işçi sayısını temin etmek zorundadır. Yılın mart, nisan ve mayıs aylarınnda kömürün
yetersiz olması nedeniyle maden fırınlarında çalışma olmaz. Cevherin ergitilmesi operasyonu
6 gün sürer; ilk beş gün içerisinde kurşun ayrılır ve bundan sonra altıncı gün içerisinde
yaklaşık üç saatlik bir süre de: gümüş ve yanında az miktar altın ortaya çıkar ki kimyasal
yöntem ile ayrılırlar. Müdür hesaplamalarına göre yıllık giderler 30.346 Piaster, gelirler ise
sadece 17.700 Piaster kadardır:
128
çekilebilirlerdi; diğer taraftan, malikane biçiminde ya da diğer araçlarla bir

maden ocağını kendi yararlarına kullanmayı bir ömür boyu ve bunun ötesinde
mirasçılarına bırakabilme imkanına da sahiptiler.
50 kişi günlük 70 paradan : 3500 Para

365 günde: 1.277.500 Piaster
40 a bölümde: 31.938 Piaster
Ergitme fırınlarında 3 ay çalışma yapılmadığından dolayı bundan 1/8 düşüş
yapılır, buradan arta kalan: 27.946 Piaster
Kömür: 3660:3 okes :
1200 yükleme 2 piaster üzerinden 2.400 Piaster
Toplam giderler: 30.346 Piaster
Burada gelirlerin, giderlerin yarısından bir miktar fazla olduğu ortaya çıkar.
Görüldüğü gibi bu ticaret, işletmeler için faydalı bir ticaret değildir; olabilmesi
için muhtemelen çok daha fazla miktarda kurşunun elde edilmiş olması
gerekirdi. Buradan devletin başka bir yönden elde ettiği avantaj çok önemli
olmuş olmalıdır:
300 Drachmen altın 4 Piaster’e:……… ………….150.000 Piaster

1200 Drachmen gümüş 105 paraya.............................. 31.500 Piaster
46500 Piaster
Maden ocaklarına piyasa fiyatından çok daha düşük ödeme yapıldığından
yukarda belirtilen miktardan çıkarılacak miktar:
Altın: 1.200 Piaster
Gümüş: 7.600 Piaster
8.700 Piaster
46.500 Piaster’den 8.700 Piaster çıkartıldığında kalan miktar 37.800
Piaster’dir. Bu meblağdan işçi ve kömürcülerin ödemedikleri vergilerin
düşülmesi gerekir:
Gelirler:
300 Drachme altın 4 Piaster lık fiyattan. ……………………… ….1200 Piaster
30 Okes Gümüş: 12000 Drachme 25 paradan:… ………… …7500 Piaster
360 Okes kurşun, 100 paradan : ………………… …………9000 Piaster
17.700 Piaster
129
II. OSMANLININ BALKANLARDAKİ MADENCİLİK BÖLGELERİ (1)

1. BOSNA, HERSEK
Altın.
Romalıların Bosna’da yaptıkları hatırı sayılır boyuttaki altın madenciliği,

bölgeden ayrılmalarından sonra çöktü. Ne 13. ila 15. yy’lara ait olan
korunarak kalmış Ragusa arşivlerindeki kaynaklarda (ki maden ocakları
hakkında zengin materyale sahiptir) ne de bilenen diğer herhangi bir kaynak,
Ortaçağ altın madenciliği hakkında bilgi içermemektedir. Sadece 1339 ve
1422 yıllarına ait Bosna tarihi belgelerinde, diğer metallerin yanında altından
bahsedilmektedir. Bu belgelerin birinde Traguriler’den Ban Stephan, onların
tüccarlarının Bosna’da altın bulunduğunu “sicuri cum omnibüs, auri, argenti,
cupri et cujuslibet metalli” sözleriyle (her türlü altın, gümüş, bakır ve her türlü
metal) belirttiğini anlatır. Diğer tarihi belgede, kral Tvrtko Tvrtkovic,
Venediklilere “oro, arzento” çıkartma müsaadesi verir (2). Bu kaynakta
Ortaçağ’da Bosna’da ne zaman ve nerede altın elde edildiği konusunda
belirgin referansların bulunmadığı anlatılır. Rücker, kendi tecrübelerine
dayanarak, “madencilik ve altın madenciliğinin ilk olararak Sachsenli
madenciler tarafından 13. yy’da bir canlılık kazandığının söylenebileceğini
belirtir. Altın içerikli Fahlerz’lerin ergitme işlemleri Ragusa’lılara bırakılmış olup
bunlar cevheri Ragusa’ya nakletmişler ve orada ergitmişlerdir” (3). Jireçek daha
dikkatli bir anlatımda bulunur ve bu konudaki görüşünü “az miktarda da olsa
altın madenciliği Ortaçağ’da da yapılmış olmalıdır” (4) şeklinde belirtir. Burada,
dere kumlarından yıkanarak altın elde edilmesinin çok daha fazla öneme
sahip olduğu belirtilmelidir.
Bosna’da Osmanlı döneminde altın madenciliği konusunda kısa bir bilgi

bulunmaktadır. Bu bilgiye göre 17. yy’da Fojnica’da bir altın maden ocağı
1
Burada Bulgaristan bir istisnadır: bkz. konuyla ilgili olarak, önsöz)
2
Jireçek: maden ocakları 42.
3
Rücker 96 f.
4
Jireçek: maden ocakları 42.
130
terkedilmiştir (5). Bu konudaki bilgilere Evliya Çelebi’nin şu anlatımları ilave

edilebilir: “Bosna bölgesinde bir altın maden ocağı var idiyse, bunu Ferhat Paşa
(6), çıkartılan miktarın masrafları karşılamaması sebebiyle kapattırmıştır” (7).
Chopin, Blau ve diğer yazarlar F. Jukic (1834)’in Bosna’nın Coğrafyası adlı
çalışmasına dayanarak Zvonik, Vareş ve Srebnica’da altın elde edilen maden
ocaklarının bulunduğunu belirtirler (8). Bu bilgi doğru görünmemektedir ve
temkinli yaklaşılması gerekir. Aynı durum, bir halk efsanesi için de geçerlidir.
Efsaneye göre Gornji Vakuf’daki Sjekira Planina’da kazı çalışmaları
sonucunda altın çıkarılmıştır. Halk arasında dolaşan bu efsanede hazine
kazıcılığı ve özel yetenekleri olan yabancılardan bahsedilmektedir. Bu şekilde
altın yıkayan ya da eski maden ocaklarını araştıran Dalmaçyalı’lardan
bahsedilmektedir: “her şeyi yazılı kayıt altına aldıkları” şeklinde bir kayıt da
vardır (9). Anlatılan bu efsanelere, bunlardan biri veya öteki daha sonra
kendini doğrulamış olsa da fazla önem verilmemesi gerektiği
düşüncesindeyim.
Türklerin döneminde, dere kumlarından (waschgold) yıkanarak altın elde

edilmesi canlılık kazandı. Venedikli coğrafya bilgini Negri’nin 15. yy’ın
sonunda “Vrybas auri ramenta içermektedir” (10) şeklinde yazılı kaydının
bulunması, dikkat çekicidir. Kuripeşic, 1530 yılındaki seyahati sırasında
bölgede gözlem yapma olanağı bulmuş ve son olarak şunu belirtmektedir:
“ülkede birçok yerde altın yıkama tesisleri ve gümüş cevheri vardır. Bu türden
gözlemler yeteri derecede yapılmıştır” şeklinde anlatımlarda bulunmuştur (11).
16. yy’da, Laşva’da dere kumlarından yıkanarak altın elde edilmesi

konusunda N. Kuripeşic ve Catarino Zeno bilgi vermektedir. Araştırıcılar
bölgeyi 1550 yılında ziyaret etmişlerdir. Adı geçen araştırıcıların izledikleri
5
Starine XVII 123 (Hoffer 898’den alıntı yaparak) maden ocağının terkedilme sebebinin
belirtildiği bir bilgi bulunmamaktadır.
6 Peez de: Valilikte 345’te 989-993 (1581-86)’dan 998 (1589-80) e kadar vali konumunda olan
bir Ferhat Paşa’dan söz edilmektedir. Hammer (Gor V 272) Bosna valisi olan başka bir
Ferhat Paşa’dan bahsetmektedir; görevde bulunduğu zaman dilimi olarak muhtemel
olarak 17. yy belirtilmiş ise de bu konuda daha fazla bilgi vermemektedir.
7 Evliya (1656-60) V 438.
8 Chopin 215; Blau: Reisen 225.
9 Hoffer 898.
10Jireçek: maden ocakları 42.
11Kuripeşic 44, bknz. aynı zamanda 32 ve 42.
131
güzergahı A. Hoffer belirlemeye çalışmıştır: “muhtemelen her iki araştırıcı bu

vadiye inmişlerdir (Pec’inska Rijeka), zira Kuripeşic onların dağlardan bir
vadiye indikleri ve bu vadi içinde uzun bir süre at üzerinde ilerlediklerini belirtir;
geri dönüş yolu üzerinde Grabovo’da gecelemişler, Zeno ise Trnovica’da
gecelemiştir… Kuripeşic, vadi içerisinde altın bulgusundan bahseder. Buna
göre onun belirlediği lokasyonlar Pec’inska Rijeka ve Laşva’daki Zeno’dur.
Görüşüme göre son belirtilen lokasyon Grlonica nehrinin denize döküldüğü
bir yerlerde olması gerekir (12).
18. yy’ın sonlarına kadar Laşva’da dere kumlarından yıkanarak altın elde
edilmiş gibi görünmektedir. Buranın kaynak alanı olan Radovan dağlarında
altın içerikli kuvars damarları bulunmaktadır (13). Yukarıdaki bilgileri,
yayınlanmamış olan Pouquevilles el yazması kitabına dayalı olarak Chopin
anlatmaktadır ve şayet bu verileri doğru anlıyorsam Laşva’da dere
kumlarından yıkanarak altın elde edilmiş olmalıdır (14). 18. yy’ın ikinci
yarısında, Arnavut işçiler Padişah’ın müsaadesi ile Bosna’da dere
kumlarından yıkayarak altın elde edilmesi işi ile uğraşmış olmalıdırlar (15).
Ayrıca, 19. yy’ın başlangıcına kadar Vrybas’da, Batuşa ve Bistrica köylerinde
dere kumlarından yıkanarak altın elde etme çalışmaları yapılmıştır (16).
Gümüş ve Kurşun
942 (1536) yılına ait olan ve Süleyman’ın madencilik yasasının geçerli olduğu
madencilik bölgeleri belirten bir belgede Bosna adı geçmektedir (17). Bosna adı
ile eski Bosnasaray ve şimdiki Sarajevo’nun anlaşılması gerektiği açıktır.
Bununla birlikte, bugüne kadar Sarajevo’da ya da buranın yakın çevresinde
bir gümüş maden ocağının varlığı konusunda bilgi bulunmamaktadır.
Bundan dolayı Truhelka, (Bosna ile kastedilen şeyin maden değil) burada
12 Hoffer 895 f. ; Zeno 205: “Nella qual sopra ditte fiumara vedemo cavar oro a molto genti:
Fiume'nin yukarıdaki şirketlerinde birçok insanın altın çıkardığını gördük”.
13 Jireçek: maden ocakları, 42.
14 Chopin 479; Burası acaba Laşva’nın yukarı kesimindeki Zlatarina mıdır? (bknz. Hoffer 894,
897).
15 Jireçek: maden ocakları 42; Hoffer 898.
16 Prudentinus Narentanus, d.i. Fr. Luka Vladimirovic: De regno Bosnae, venet. 1788, p. I.,
Hoffer 898 den alıntı yaparak; Roskiewicz 70.

17 I B madde 1.
132
anlatılan yerin bir darphane olması gerektiğini düşünmektedir (18). Ancak bu

görüşe katılayamacağımı da belirtmek isterim. Zira yasa, birinci derecede
maden bölgelerinden bahsetmekte, buna karşın darphanelerden ise sadece
gümüş üretimi ile ilişkili olarak bahsedilmektedir. Yine de bu konuda bir
bilginin bulunmayışı, günümüzde unutulmuş ve muhtemelen Sarejevo
çevresinde yer alan önemsiz bir gümüş maden ocağının varlığını da ortadan
kaldırmaz. Buna benzer şekilde, Muderizeviç’in yaptığı araştırmalara kadar
Kreşova’da Türkler’in döneminde bir gümüş ocağının varlığı bilinmemekteydi
(19). Aşağıdaki satırlar bu çalışmaya ait olup bu konuya değinmektedir:
973 yılında, hukuk alanına ait tarihi bir belgede (29.VII.1565) Ahmet ve Bali
Hoca adlarında iki madencilik kontrolöründen bahsedilir; onlara para
bozdurma işi ile uğraşan Luka, 83 parça işlenmemiş ham gümüş getirmiştir.
Gümüş, Kreşevo maden ocaklarından üretilmiş olup 8520 dirhem
ağırlığındadır (yaklaşık 27 kg). Söz konusu bu gümüş, burada korunmak
üzere Sarajevo’daki Hodidjed Kalesi’ne getirilmiştir (20). Bu bir madencilik
vergisi midir ki Muderizevic ve Truhelka böyle düşünmektedir? Ya da bu
gümüş, akçe basılmak üzere mi hazırlanmıştır? Bu soruların cevabı
bilinmemektedir (21). Yaygın olan görüşe göre, Osmanlı hükümdarlığı
döneminde, Srebrenica’daki madencilik çalışmaları 16. yy’ın başlangıcına
kadar az veya çok başarılı bir şekilde devam etmiş, daha sonra tamamen
durmuştur (22). Burada değinilen az sayıdaki kaynaklara bakılarak bölgedeki
söz konusu madencilik hakkında bütünsel bir değerlendirme yapma olanağı
olmasa da söz konusu belgeler, madencilik çalışmalarının, bu güne kadar
sanıldığının aksine, daha yoğun ve daha uzun süreli olduğunu bize
göstermektedir.
18 Truhelka 103 f.
19 Bkz. Blau: Seyehatler 148
20 Kynk. Nr. 9.
21 Ek bilgi olarak Bittner (384) , 1519/20, 1566/67 ve 1574/75 yıllarında gümüş madeni
parasının basıldığı Çajniçe’de maden atık yığınlarını belirlemiştir (bknz. İsmail Galip 95,
121 ve 137, s. 121’de burada basılmış olan bir altın madeni parasından da bahseder ve
Truhelka a.a. O. 105. Söz konusu bu daha önceki madencilik faaliyeti atıklarının gümüş
ya da başka metallerin atıkları mıdır sorusu belirtilmemiştir.
22 Bkz. Jireçek: maden ocakları 50. Srebrnica ve Çiçeva’nın eski atık yığınları Pogatschnig
152. f. tarafından incelenmiştir; bknz. aynı zamanda Tietze 334 ff.
133
Bu konuda ilk bilgiler, Jacobo de Promontorio de Campis’in yayınlarında

bulunmakta olup Governo et Entrato dell Gran Turco 1475 makalesi, “boxina
Zelebrinaza” (Bosna Srebrenica’da) yayınlamıştır (23). 15. yy’ın 90’lı yıllarında
(1490) esas ölçü birimi olarak burada da resmi normal dirhem yerleştiğinde,
yapılan çalışmalarda bu ölçü birimi ile madencilik dirhemi arasında epeyce
farklılıklar ortaya çıkmıştır. Bu konu kitabın girişinde, 4. Bölümde (Devletin
Gümüş Madenciliğindeki Resmi Politikası ve Gümüş’ün İşlenmesindeki
Kontrolü) anlatılmıştır.
Gümüş ölçü birimi olarak daha önce pintar (24) olarak adlandırılan bir ölçü
birimi kullanılıyor ve numunelerden biri mühürlenerek incelenmesi için
İstanbul’a gönderiliyordu (25). O zamanlar Srebrenica’da henüz madeni para
basımı yokmuş gibi görünmektedir; bunun yerine, gümüş Novo Brdo’ya
gönderiliyor ve orada akçe haline getiriliyordu (26). İlk olarak 926 yılında
(23.XII.1519) belgelerle ortaya konulduğu gibi, yukarıda anlatılan para basımı
da belirlenebilmektedir (27). Venedikli Thoma Contarini’nin (1528) verilerinin
muhtemel olarak kaynağı olan (28) Srebrenica’daki maden ocakları bölgesi,
1536 yılı madencilik yasasında belirtilen madencilik merkezlerinden biridir
(29). Söz konusu madencilik merkezinin önemi, 131. Madde’de, “maden şehri
halkının yiyecek ihtiyacının karşılanmasında vergi alınmaması ve maden
ocaklarında ihtiyaç duyulan ürünlerin şehre girmesinde yine vergi alınmaması”
şeklinde ifade edilmektedir (30). Büyük miktarda odun kömürü ihtiyacını
güvence altına almak için, Zvornik bölgesindeki Has Ra’aya’ları, Srebrenica ve
diğer maden ocakları için odun kömürü ihtiyacını karşılamak ile yükümlü
kılınmışlardır. Odun kömürü üretmek için köylüler, Padişah’ın topraklarında
kurulan her bir ocak için, hazineye girmek üzere Emin’e 2 akça kadar bir vergi
23 A. a. O. 62.
24 Bkz. sözlük, pintar.
25 Defter Nr. 4 ve 5.
26 Defter Nr. 12).
27 Galip 96 Nr. 249 (altın) ve Nr. 250 (gümüş); Truhelka 99 ff; Bykov Nr. 48; II. Selim ve III
Murat döneminde devam eden madeni para basımı hakkında bknz. Galib 122 Nr. 312 ve
137 Nr. 357.
28 Contarini 377.
29 I B madde 1.
30 I D madde132.
134
ödemek durumundaydılar; bu vergiye “Resm-i Ocak” vergisi adı verilmiştir.

Diğer odun kömürü üreticileri ise Tımar sahibine ödeme yaparlardı (31).
1549 yılına ait tarihi bir belgede, madencilik kontrolörü Hayrettin’in

yönetiminde ortaya çıkan kargaşalıkların giderilmesi anlatılmaktadır. Bu
yönetici ister ocak kurulsun, isterse kurulmasın, odun kömürü
üreticilerinden aylık 2 akçe talep ediyordu. Ra’aya’nın bu konudaki şikayeti
üzerine: “yılda iki ocak kuramayacak kadar fakir ve güçsüz olan çok kişi
bulunmaktadır. Eski düzenin aksine uygulama yapılır ve odun kömürü
üreticileri üzerine yüklenilirse bir kaçış başlayacağı ve onların dağılacağı
anlatılır”. 956 yılı I. Rebi’nin ilk üçte birinde (30.III.- 8.IV.1549) eski duruma
geri dönülmüştür (32).
Gümüş üretiminin yanında kurşun da önemliydi. Srebrenica maden ocağı

bölgesi 1571 yılında Bosna ve Hersek kalelerine kurşun gönderiyordu (33). Bu
konuda daha sonraki diğer bir bilgi, 17. yy’ın ortalarına aittir ve anlatılan
maden ocağı bölgesinin o zamanlardaki şöhretine şahitlik etmektedir. Evliya
Çelebi ise şöyle belirtmektedir: “Serepençe kalesinde (Srebrenica) o kadar saf
gümüş bulunur ki bu saflıkta gümüş, Novo Brdo ve Selanik dolayındaki
Sivrikeis (Sidre Kapsa) şehrinde bile bulunmaz. Serebene (Srebro) Bulgarca’da
ve Sırpça’da “gümüş” anlamına gelir. Bu kalenin bulunduğu yerin çevresindeki
dağlarda gümüş ocakları bulunduğundan yerleşim yeri bu ismi almıştır” (34).
Bu maden şehrinin sonu ve burada yapılan çalışmalar, aydınlatılmayı

beklemektedir. Henüz 1425 yılında adı geçen bir Fransiskan kilisesi, ki şehrin
kaderi ile çok sıkı bağlantılıdır, 1686 yılındaki bir fırtına ile yerle bir olmuştur
(35). Maden ocaklarının da aynı kaderi paylaşıp paylaşmadığı
bilinememektedir. Ungewitter’in “gümüş madenciliği” (36) hakkındaki derleme
yayınında (1854) bu konudaki madencilik faaliyetlerinin 19. yy’a kadar devam
31 Kynk. Nr. 1 b.
32 Kynk. Nr. 5.
33 Kynk. Nr. 8.
34 Evliya (1656/60) V 437, 425.
35 Jireçek: maden ocakları 50.
36 Ungewitter 238.
135
ettiğini belirtilmektedir. Bu kaynak, aynı zamanda, bu konudaki çalışmaların

söz konusu tarihlerde yeniden başladığı şeklinde de yorumlanabilir.
Mano, Kljuç’ta çok bol miktarda gümüş elde edilen ocaklar hakkında
duyumları olduğunu belirtir (37). Jukiç ise Vareş’teki gümüş ocaklarından söz
eder (38).
Bir zamanlar Majdan’da (Trgove) büyük hacimli çalışmaların yapıldığı gümüş

ve kurşun maden ocaklarının özel bir yeri vardı. Hauer’e göre, ocaklardaki
çalışmanın durdurması cevherin bitmesinden değil, dış etkenlerden
kaynaklanmıştır. Hauer, söz konusu bölgedeki canlı madencilik faaliyetleri
hakkındaki kaynaklarını belirtmeden, sadece dökümanlardan
bahsetmektedir. Onun görüşüne göre madencilik çalışmaları, Türkler’le
yapılan savaşlar sırasında (hangi savaş olduğu belirtilmemiştir) durmuştur.
1869 yılında bu ocaklardan bir kısmı tekrar işletmeye açılmıştır (39).
Olovo (Vareş’in doğusunda), henüz 14. ve 15. yy’larda, bu yöredeki kurşun

ocakları ile ünlenmişti. Öyle ki bölge ismini buradan almaktadır (skr. Olovo:
gümüş). Burada 16. yy’da da madencilik faaliyetleri devam ediyordu (40).
Evliya Çelebi’nin Bosna’da belirttiği kurşun ocağının da, aynı şekilde, Olovo’da
bulunması gerektiği düşüncesindeyim (41). İşletmenin nasıl yapıldığı ve
devamında hangi miktarda cevher çıkartıldığı bilinmemektedir. Önceki 15.
yüzyılın 60’lı yıllarında, sadece “ara sıra” kurşun çıkarma çalışmaları yapıldığı
belirtilmiştir (42). Tietze, buranın kurşunun ergitildiği yer olduğunu ve
Olovo’nun sadece kullanım yeri olduğunu düşünmektedir. Tietze, Zsivnica ve
Çemerne’de, kireçtaşından yapılı dağlarda bulunan kurşun cevherinin, Vareş
yönünde nakledildiği düşüncesindedir (43).
37 GAM (1820) II 10. Söz konusu bu verilerin güvenilirliği konusunda bir soru işareti
bulunmaktadır.
38 Jukiç: Bosna (1834), Blau dan alıntı yaparak: Seyehatler 225; burada daha önceki
anlatımlar geçerlidir.
39 Hauer: Trgove 564.
40 Jireçek: maden ocakları 50, bkz.Truhelka ve Hörmann 235 ff.
41 Evliya (1656/60) V 438.
42 Conrad 224.
43 Tietze 328.
136
Bakır
Evliya Çelebi, Bosna’daki madencilik ürünleri içerisinde, “diğerlerinin yanında

bir miktar altın içerikli bakır”dan da bahseder (44). Seyyah, yöredeki bakır
üretimine 1099 ( 7.XI.1687) ve 1100 (26.X.1688) yıllarında, Bosna’da yapılan
bakır para basımına da işaret etmektedir (45). Yukarıda belirtilen her iki
durumda da kullanılan bakırın Zec’deki bakır ocaklarından kaynaklandığını
belirtmek gerekir (46). Bunların arasında, 1865 yılında üç ocak söz konusu idi.
Ocaklar, Zec’in doğusunda bir ön yükselim bölgesi olan Brimenek’de
bulunuyordu. Kazı çalışmaları, kayın ormanlarının sınırları içerisinde
bulunuyordu; ormandan elde edilen odunlar da maden ocağında destek
(tahkimat) olarak kullanılıyordu. Kreşevo ve Fojnica’dan gelen maden işçileri
burada tüm hafta boyunca çalışırlar ve sadece Pazar günleri evlerine
dönerlerdi (47).
Bunların dışında, 1840’lı yıllarda, Livno’nun kuzeyinde gümüş içerikli bir

bakır cevheri işletiliyordu (48). 1126 (16.XII.1716) yılına ait bir belgede ise diğer
bir bakır ocağı hakkında bilgiler bulunmaktadır. Bu belgede: O dönemdeki
sınırdan 1,5 saat uzaklıkta bulunan Kamengrad adlı “Kaza”da (ilçe), ıssız ve
taşlık bir yer olan Buşavik’te bir bakır cevheri keşfedildiği belirtilmektedir (49).
Belgede burada bir ergitme tesisi kurulması gerektiği ve maden ocağının
korunması için 60 Piyade ve 40 Sipahi’nin toplanması gerektiği belirtilmiştir.
Bu birliğin maaşlarının da buradaki madencilikten elde edilen gelirden
karşılamanın uygun olacağı önerilmiştir (50). Bu konuda başka veri
bulunmamaktadır.
Demir.
Bosna’daki madencilik üzerine çok sayıda araştırma bulunmakta olup bu

sayede yöre nispeten ayrıntılı olarak bilinmektedir. Bu şekilde anlatımlarımda
önemli maden bölgelerini daha bütünsel olarak belirtme ve bu konudaki
44 Evliya a.a.O.
45 Karabacak 199 f.
46 Jireçek a.a.O. 48.
47 Blau: Reisen (1861/72) 170, bknz. Conrad 224.
48 Boue: E.T. (1836/38) I 240.
49 Bu yerin neresi olduğu belirlenememiştir.
50 Kynk. Nr. 36.
137
tarihsel verileri daha detaylı olarak değerlendirebilme olanağı bulduğumu

belirtmek isterim (51). Yüzyıllardır devam eden ve önceleri çok kapsamlı olan
madenciliğin, Bosna coğrafyasının isimlendirilmesinde önemli bir rolü
olmuştur. Bu konu, özel bir araştırma konusudur ve Bosna madencilik
endüstrisinin tarihi için de çok yararlıdır.
Türk hükümranlığı döneminde, Evliya’nın (1656/60) da bir “top güllesi ocağı”

olarak değindiği (52), Bos. Gradişka güney kesiminde, Banja Luka’nın
batısında bulunan ve gülle dökümü ile önem kazanmış olan (53) büyük bir
maden ocağı bölgesi bulunuyordu: Burası Bronzani Majdan, Krivaja, Sasina,
Timar, Prijedor, Volar, Ljubija, Novi Majdan, Stari Majdan ve Kamengrad
madencilik merkezlerini içeriyordu (54). Son dört madencilik merkezi,
Majdanska Planina adını taşıyan (maden ocağı dağı) dağlık alanın yanında yer
alır.
16. yy’ın ikinci yarısında Kamengrad ve Kelüceli (55) kaleleri arasındaki

bölgede keşfedilen bir cevher hakkında da tarihi bir Türk belgesi bilgi
vermektedir. Klis beyi, burada keşf edilen demirden top güllesi dökmek için
İstanbul’dan usta talebinde bulunmuş ve kendisine bir ya da iki köyün
madende çalışma yapmak için bağlanmasını talep etmiştir. 26. Cumazi I, 979
(16.X.1571) tarihine ait bir ferman, beyin bu yazısını dikkate alarak kendisini
madencilik çalışmaları için iki köy belirlemesi ile görevlendirmiştir. Ferman,
aynı zamanda onların bu yükümlülükleri karşılığında belirli vergi ve
kesintilerden muaf tutulmasını buyurur. Bu dönemde liva Klis’in kaydında
51 Bosna maden ocaklarının “eskiden” 700.000 Piaster’den daha fazla Tımar şilini üretmiş
olabileceği belirtilir. Aynı kaynağa dayanarak, Travnikli Ali Paşa, 19. yy’ın ortalarında vergi
toplama, galeri sürme ve işletme hakkını yıllık 35.000 Piaster Tımar faizi ödeyerek edinmiş
ve galeri sürme hakkını yedi yıl boyunca olumlu bir sonuca ulaşamadan, (entelektüel iş
gücü bulunmadığından) elinde tutmuştur.
52 Evliya V 509; burada Kozara Planina daki cevherler söz konusu olabilir, bknz. Jukic Blau
227’den alıntı yaparak.
53 Bkz. kynk. Nr. 25, 1593; kynk. Nr. 26, 1605; Hammer: Gor VI 630 ve IX 536 f. Nr. 2446;
Atanaskoviç (1850 lerde) 82 ve Rousseau (1865) 609 f. Banjaluka da demir çıkartılan
ocaklara değinmektedir.
54 Jukiç (1831) Blau’dan alıntı olarak: Reisen 227; Boue: E. T. (1836/38) I 239 ve II 40; i.d.:
It. II 242 f. ; id.; Rouuten 33 f. ; Atanaskovic (1865) 71; Ungewitter 239; Draganchich (1869)
269; Mojsisovics (1879) 246; Poech: maden ocakları 4777; Katzer: demir cevheri 113.
55 Kalenin yeri belirlenememiştir.
138
olan memur, başkentteki merkezi yönetime alınan tedbirler hakkında bilgi

vermekle görevlendirilmiştir (56).
Aynı şekilde, Kamengrad kazasında gülle dökmeciliği ile bağlantılı olan diğer
bir maden ocağının açılması 981 (1573/74) yılına ait çok net olmayan tarihi
bir belgeden öğrenilmektedir (57): Burada kazı çalışmaları için dış şartlar
uygun olmasına rağmen madende çalışacak işçilerin temininde zorluklarla
karşılaşılmıştır. Burada dökülen 430 gülle, Banja Luka’ya nakledilebilmiş olsa
da Payitaht, ne Bosna valisinin ne de Sarajevo kadısının görevlerini yerine
getiremediklerini tesbit etmek zorunda kalmıştır. Zira bunlar, yeni maden
ocağı çevresinde yaşayan halkın ne maden ocağında çalışabilecek durumda
ne de bu konuda yeterince istekli olmamaları nedeniyle, madende çalışacak
işçileri Pazar yöresinden temin etmişlerdi. Bu iki lokasyon arasındaki
mesafenin büyük olması nedeniyle sorunlar ortaya çıkmış olması gerekir
ancak bu konunun detayına girilmeyecektir. Burada görev yapan her iki
sorumluya da, maden işletmesinin durmasının nedeninin kendi ihmalleri
olduğu uyarısı yapılmış ve üretime devam edilmesi için onlardan gerekli
tedbirleri almaları istenmiştir (58).
Payitaht, ordunun demir ihtiyacını karşıladığı için söz konusu bu maden

ocaklarına özel ilgi duymuştur. Burada, diğer yerlerde olduğu gibi, maden
ocağı yönetiminde olan yörükler maden işçisi olarak hizmet görmüşlerdir. Bu
şekilde 1575 ve 1576 yıllarında Tekirdağ yörükleri (59) ve dört yıl sonra Selanik
yörükleri (60) çalışmışlardır. 19. yy’ın otuzlu yıllarında Majdan ve
Kamengrad’da maden ocakları ve ergitme tesisleri bulunuyordu.
Kamengrad’daki gülle dökümhaneleri de ihtiyaçları olan materyali buralardan
temin ediyordu (61). Daha sonraki dönemler hakkında net veriler şu an için
bulunmamaktadır. Kamengrad, maden ocaklarına bağlı gülle dökümcülüğü
ile önemli bir madencilik yeri olarak kaldı (62). Burası Mojsisovic in görüşüne
56 Bkz. kynk Nr. 11.

57 Söz konusu bu her iki tarihi belgelerin aynı maden ocağı ile ilgili olması olasıdır.
58 Bkz. kynk. Nr. 19.
59 Bkz. Nr. 23.
60 Aş. 40 Anm. 2.
61 Boue: E.T. (1836/38) I 239 ve II 40.
62 Bkz. Hacı Halifa: Rumeli ve Bosna (1650) 165: “Burada gülle parçaları dökülür, maden
ocakları da buradadır”; Ungewitter 239; Rousseau 609 f.
139
göre 19. yy’daki isyanlar sırasındaki savaşlar ile Hristiyanlar tarafından tahrip
edilmiştir (63).
Bu yıllarda Stari Majdan, en önemli madencilik merkezi idi. 1830 yılında

burada 60 tane demir dövme tezgahı bulunuyordu (64). Bölgedeki tüm büyük
derelerin yanında, suyun gücünden yararlanan Haddehane ve demir dövme
tesisleri kurulmuştu. Bunların sayısı 19. yy boyunca giderek azalmıştır ve
sonunda tamamen ortadan kalkmıştır. Bunun sebebi sadece Bosna’daki
madencilik endüstrisinin gerilemesi ve sermaye darlığının sebep olduğu
yurtdışı ile rekabet edememe değildi. Madencilik tesisleri, odun kömürü
ihtiyacının karşılanamaması nedeniyle terk ediliyordu, zira üretim
masraflarının artması, ergitme yapılmasını ekonomik olmaktan çıkarıyordu.
Prijedor ve Stari Majdan bölgelerinde, Bronzani Majdan ve Save arasında

halen odun kömürü yapılabilecek ormanların var oluşu, yerel demir
Haddehane’lerini yeteri miktarda ve uygun fiyatlarda odun kömürü ile
beslemeye yetiyordu. Fakat büyük orman alanlarının kesilmiş olması ve ayrıca
Avusturya yönetiminin (1879 yılından itibaren) ormanlardan elde edilecek
geliri kurallara bağlaması ile birlikte odun kömürü elde etme olanağı ortadan
kalktı, bunun sonucu olarak madencilik işletmeleri, Bosna’nın tamamında
olduğu gibi burada da, eski ilkel haline geri döndü.
Bihac dolayındaki maden ocakları 19. yy’da iyi kalitedeki demiri ile ünlenmişti
(65). Burası, çok önemli bir madencilik bölgesinin merkezi olan Fojnica ve
Kreşevo’da bulunuyordu (66). Mojsisovics, buradan itibaren kuzeybatı
yönünde uzanan cevher bakımından zengin bölgeyi “Bosna cevher dağları”
(maden dağları) olarak tanımlıyordu. Söz konusu bu maden dağlarının
kuzeydoğu sınırı olarak Kljuc, Varcar Vakuf (Mrkonjic Grad), Jezero, Jajce,
Travnik, Buşovaca, Kiseljak lokasyonları belirtiliyordu. Araştırıcı, maden
dağlarının güneybatı sınırındaki büyük yerleşim alanları içerisinde Bugojno,
63 Mojsisovics 240.
64 Jukic, Blau’dan alıntı yaparak: Reisen 227 ve Anm. 54’te belirtilen literatür.
65 Roskiewicz (1865) 71.
66 Boue: E.T. 81836/38) II 39; id. It. II 231; Atanaskovıc 82; Blau: Reisen (1861/72) 147;
Conrad 225; Mojsısovıcs 21 ff. Jıreçek: madencilik 49; Poech: madencilik 480; Olivier
312.
140
Gornji Vakuf, Prozor ve Konjic isimlerini belirtiyordu (67). Türkler’in

döneminde bu bölgede canlı bir faaliyetin olmuş olması gerektiği, terk edilen
maden ocaklarından geniş alanlara yayılmış maden atıklarından ve terk
edilmiş ergitme tesislerinden anlaşılmaktadır.
Bu madencilik bölgelerinin geçmişi konusunda da az miktarda ve net olmayan

veriler bulunmaktadır: Örneğin Jajce, 16. yy’da önemli bir madencilik şehri
olarak anılmaktadır (68).
Çökmüş galerilerin ve maden atık yığıntılarının geçmişteki çalışmaları

hatırlattığı Travnik bölgesinde, o dönemde yeni keşfedilmiş olan maden
ocaklarının vergi sorunları, bir ilam’da (mahkeme kararı) belirtilmektedir (69).
Mahkeme kararı 12. Sefer 1167 (9.XII.1753) yılına aittir. Karar, Sarejevo
kadısı tarafından verilmiştir ve Bosna valisi Hacı Ahmet Paşa tarafından
onaylanmıştır (70). Dubak ve Bistrica köylerindeki (Travnik bölgesi) demir
çıkartılan maden ocağı sahipleri ile Bosna defterdarları arasındaki ilişkide,
Payitaht yasalarına göre “adı geçen maden ocağı sahiplerinin” vergilerini
Ağa’ya değil, Miri’ye ödemelerine karar verilmiştir. Zira yeni açılan ocakların
vergileri, ne Ağa’nın diplomasında ne de hesap defterinde bulunuyordu ve bu
nedenle de defter-i mevkufat’a kaydolması gerekiyordu (71).
Sebesic dolayında çok iyi kalitede demir üretiliyordu. Buradaki düzenli işletme
altmışlı yıllarda bitse de, 1870’lere kadar bu cevheri bulmak için yeni kazı
çalışmaları yapılmıştır (72). Fojnica, Kreşevo ve bu dolaylarda madencilik
faaliyetleri olağanüstü yoğunluktaydı; 15. yy’da özellikle Ragusan’lılar bu
çalışmalara büyük oranda katılıyorlardı (73).Türk hükümranlığının ilk
zamanları olan 1481 yıllarına kadar bölgede, Fojnica’da bir Ragusan kolonisi
67 Mojsisovics 219.
68 Soranzio (1597) Hijv.
69 Bu şekilde Hoffer, Travnik’deki maden fırını kalıntılarından bahsetmektedir. Ayrıca
Vlenica’da çökmüş kuyulardan bahseder; Zlatni Potok’tan yukarılara kadar Komar
dolayında vadide demir atıklarından bahseder (Hoffer 891, ff.).
70 Peez’e göre: Vali 346 1167’de Koca Hacı Mehmet iken, Hacı Ahmet Paşa (Köprülüzade H.
Ahmet) 1164 ve 1171’den 1177’ye kadar valilik makamındadır. Hammer’e göre: Gor VIII
153 Köprülüzade Ahmet’in 1165 senesinde Bosna valiliği onaylandı.
71 Muderizevic 24.
72 Conad 226 f.
73 Bkz. Anm. 66 da refere edilen yazarlar; Blau: Reisen 166,168,172 ve özellikle skarıc:
Kreşevo ve Fojnica 23 ff. ; id.; Kreşevo 73 ff; bknz. aynı zamanda Zsuljıc; Majdan 115 ff.
141
bulunuyordu. Araştırıcı Skaric, Fojnica’daki bir kilisede muhafaza edilen 1615

yılına ait tarihi bir belgeden bahseder. Belge, net bir şekilde Fojnica adı
belirtilmese de, bu çevredeki Katolik madenciler ile ilgili olmalıdır (74). Belge,
öteki kaynaktan daha önceye ait değil ise, 17. yy’da kiliseye ait olan su
kaynağının bir bölümünün, Papazın izniyle Kreşevo, Ostruznica ve Gvozsdjan
madencileri tarafından kullanıldığını belirtilmektedir (75). Diğer bir tarihi belge
de 1172 (7.XII. 1758) yılına aittir ve Kreşevo’daki Fransiskan kilisesinde
bulunmuştur. Belge, Vidosovic köyü arazisinde cevher kazısı çalışmaları
yapan Kreşevo madencilerinin şikâyetlerini konu alır. Şikâyet üzerine yapılan
incelemede, söz konusu madencilerin, daha önceden Emin’in onayını alarak
adı geçen köyün arazisinde kazı çalışması yapabilecekleri belirtilmiştir (76). Bu
konuda diğer bir belge ise, Fojnica mahkemesinin 6. Rebi II 1172 (1758)
yılında aldığı bir kararıdır. Videşevica köyündeki (Fojnica’nın bir alt bölgesi)
maden ocaklarından demir çıkarma işi ile uğraşan madenci Ağa’lar arasında,
diğerlerinin yanında Hristiyan Nicola, Petar ve Vaşengo isimleri de
belirtilmektedir. Elimizde bulunan ve 18. yy’ın ikinci yarısına ait olan dört
belge, maden ocakları payının satılması ve satın alınması ile iligilidir. Birinci
belgede, padişahlık beratına sahip Mehmet İzzet adındaki birinin Kreşevo ve
Vareş bölgesindeki demir ve civa gümüş maden ocağı hakkının yarısını, 1183
(7. V.1769) yılında, Hasan Ağa adındaki birine 1600 gr karşılığında
satmaktadır. Buna benzer bir anlaşmanın hukuksal olarak onaylanmasından
sonra, Hacı Hüseyin (Padişah’ın at yetiştiriciliği yöneticisi) yukarıda belirtilen
hakkın, kendine ait dörtte birlik bölümünü 1184 (27.IV.1770) yılında
Muharrem Ağa’ya 800 gr karşılığında satmıştır. İlk tarihi belgede adı geçen
Hasan Ağa’nın bu türden bir ticaret ile haşır neşir olduğu anlaşılmaktadır.
Zira bu zat, Ahmet Raşid’in bu konudaki 1189 (4.III.1775) yılına ait dörtte
birlik hakkını ve müderris Ahmet Efendi’nin hakkını da kendi üzerine almıştır.
Müderris Ahmet Efendi’ninin hissesi 1190 (21.II.1776) yılında Kreşevo ve
Vareş’deki ocaklardan çıkarılan demir, civa, gümüş ve orpiment cevherlerini
kapsamaktaydı.
74 Kreşevo ve. Fojnica 29.

75 A.a. O. 33 f.
76 A.a.O. 24.
142
Adı geçen bu bölgenin maden ocakları, Gradaçac kalesinin (1179; 20.VII.1765)

yapımında gerekli olan cevher ihtiyacını karşılıyordu. Gen. Muvakkit, Salih
Sıdkı’nın Tarih-i diyar-i Bosna adlı yayınlanmamış eserinde, Bosna’nın tarihi
içinde bazı demir ürünlerinin izini sürmüş ve bu cevherin o dönemdeki
fiyatlarını belirtmeye çalışmıştır. Bu şekilde, 1 okka ağırlığındaki balyoz 4
para, 1 okka ağırlığındaki küçük balyoz 5 para, 1 okkalık çivi 6 ve 1 okkalık
levye 4 para, balta ve küreklerin her biri için 10 para ödeme yapıldığı ortaya
konmuştur.
Kreşevo maden ocağı kira gelirlerinden maaş ödemeleri de yapılıyordu: Lipka

Kalesi’nde atlıların komutanı olan Muharrem Ağa, 1182 (18.V.1768) yılında
kaledeki görevlilerin maaşlarını Kreşevo maden ocakları kontrolöründen
192½ gr olarak alındığının onayını, hukuki bir onaylama belgesine dayanarak
belgelemektedir. Hukuki onaylama içeren başka bir belgeden de, Cazin
şehrinin komutanları olan Ömer Ağa ve Şaban Ağa’nın, 1183 ( 7.V.1769)
yılında Kreşevo maden ocakları hissesi idaresinden birliklerinin maaşlarını
988 ½ gr miktarında aldıklarını belirtmektedirler (77).
1865 yılında bölgenin yönetildiği bir idare merkezi olan Kreşevo ve

Fodjnika’nın halkının hemen hemen tümü Hristiyan olup, madenci ya da
metal işçisi idiler. O zamanlar Kreşevo’nun demir işleme tesisleri cevherin
büyük bir bölümünü Dusina’nın demir bakımından zengin olan vadisinden
sağlıyordu. Haddehane’lerin odun kömürü tüketimi nedeniyle Inac’ın kuzey
bölümündeki ağaçlar çoktan yok edilmişti (78). Maden ocakları ve Haddehane
tesislerinin ihtiyaçlarının karşılanması için geniş kapsamlı bir su kanalı
sistemi geliştirilmişti ki araştırıcı Skariç, Kreşevo bölgesinde bu kanalların bir
haritasını çizmiştir (79). Yörede madencilik, Avusturyalıların dönemine kadar
devam etmiş, daha sonra ise tamamen ortadan kalkmıştır (80).
77 A.a.O. 23 ff.
78 Blau: Reisen 48 ff. 68; bknz. aynı zamanda Atanaskovic; Kreşevo 77.
79 Skarıc; Kreşevo ve Fojnica 26 ff.
80 Burada işgal öncesindeki son yıllardan kalan bazı veriler bulunmaktadır: 1286 ( 13. IV.
1869) yılında Fojnica maden ocaklarının 38.000 gr olan vergilerini toplama hakkı 1288 (III.
1871) yılında 36.000 gr’a satılmıştır. Fojnica, Kreşevo ve Busovaça demir ocakları devlete,
1295 ( 5.I. 1898) yılının ilk on ayında, yani Bosna ve Hersek’in Avusturya tarafından
işgalinden önce, 7036,5 okka demir sağlıyordu. O zamanlar Fojnica ve Busovaça’de 1 okka
143
Sutjeka kilisesi arşivlerinden elde edilen bir veriye göre, Yakup Paşa (81) 1486
yılında Vareş’de (82) demir endüstrisini kurmuştur. Dubostica demir
işçilerinin, Türkler’in yurtlarını tahrip etmesi sonucunda Vareş’e yerleştikleri
düşünülmektedir (83). Sözü edilen bölgedeki (84) madencilik yerlerinden
kaliteli demiri ile ünlü olan Borovica özellikle belirtilmelidir (85) ki buradaki
cevherler, 16. yy’da keşfedilmiştir. Nitekim Sarajevo Şeriat Mahkemesi’nin 959
(25.XII.1551) yılına ait olan bir sicilinde, Borovica adında yeni bir maden
ocağına değinilmektedir (86); günümüzde aynı isimdeki yerleşim birimi ile
yukarıda anlatılan yerin aynı olması gerektiği düşüncesindeyim.
Vareş’deki maden ocakları ile de ilgili olan 1769, 1770,1775 ve 1776 yıllarına
ait kayıtlar, daha önce başka konularla ilintili olarak anlatılmıştı (87).
Madenciliğin en fazla gelişim gösterdiği dönemde, burada 30-40 tane
madencilik tesisi var olmuş olmalıdır (88). Geçmiş yüzyılın 60’lı yıllarında,
Vareş’in dar madencilik bölgesindeki Şaksidol’de bulunan maden
ocaklarından on tanesinde demir cevheri üretiliyordu ve çıkarılan cevher,
Vareş’in içinde ve dolayında bulunan 26 adet Haddehane’de ergitiliyordu.
Bunlardan sadece çok az bir kısmı aynı anda işler halde tutulabiliyordu çünkü
su gücü ile çalışan demir dövme düzenekleri ve körükler için yeterli miktarda
su gücü yoktu. Ergitme ve demir dövme işleri, Haddehane sahiplerinin kendi
aralarında kararlaştırdıkları bir sıralamaya göre, sırayla, dönüşümlü olarak
yapılıyordu (89).
demir 115 para, Kreşevo’da ise 144 para ediyordu (Muderizevic 25 f. 9. Diğer değer ölçü
verileri güvenilir olmadığından belirtilmemiştir).
81 Peez de: s. 344’de vali olarak 888 (1492) yılında bir Yakup’tan söz edilir, muhtemelen Yakup
Paşa kastediliyor olmalıdır; adı geçen kişi Bosna’da başarılı bir savaş vermesinden sonra
Rumeli Steiermark ve Kroatya Beylerbeyliğine atanmıştır (Hammer: Gor II 307).
82 Poesch: Bosna 6
83 Schematismus almae missionariae provinciae Bosnae Argentinae pro anno 1864 Blau da:
Reisen 209.
84 Bkz. Conrad 225 f. ve Tietze 321 f.
85 Rousseau: Annales 609; Conrad 226.
86 Muderizevic 22 f.
87 Bkz. s. 143.
88 Franziskaner Franjo Franjkovic’in tarihi belli olmayan verilerine göre Poesch de: Bosna 23;
Bkz. aynı zamanda Ungewitter 238, Roskiewicz 124; Tietze 321 f. ; Jukic’e göre (Blau:
Reisen 225) Vareş’de ayrıca altın, gümüş, bakır ve kükürt ocakları bulunmuş olmalıdır.
89 Conrad 225 f. ; Atanaskovic 82 f.; Bkz. aynı zamanda Muderizevic 26’nın verileri: Vareş
maden ocakları tarafından kendisine 1293 (1876) yılının mayıs ayında verilmiş olan
madencilik memuru Mehmet Efendi’nin kimliği: 2235 okka demir-çubuk, 360 okka fırın
kapısı biçimindeki demir, 55 okka demir levha ekmek pişirmek için, 50 okka tava ve 35
144
Burada ayrıca, Vişegrad ve Gradina’da demir cevheri çıkartıldığını da

belirtmek gerekir (90). Gradina’dan çıkartılan demir, Katzer’e göre sadece
Grasdanic adında eski bir Bosnalı demirci ailesinin tesisinde ergitiliyordu (91).
Önceki yüzyılın 60’lı yıllarında Dubrava, G. Grnaç ve Ruzsic dolayındaki demir

işleme tesisleri çalışır haldeydi (92).
Brankovac’da da (Mostar), daha önceki dönemlerde cevher çıkartılmış izlenimi

bulunmaktadır (93).
okka çelik, toplam 2736 okka. Aynı yılın Kasım ayında 1938 okka işlem görmemiş ve 265
okka işlem görmüş demir (çatı demirleri ve fırın kapakları şeklinde) vergi olarak ödenmiştir.
Söz konusu bu maden ocaklarının vergi kayıtlarından, sahiplerinin Hristiyan olduğu
anlaşılmaktadır. Vareş’teki diğer bir maden ocağı, Müslüman olan Abdullah Sıdkı ya ait
idi; aynı yılın Ağustos ayında vergi olarak: 1586 okka demir çubuk, 245 okka fırın kapağı
biçiminde demir, 11 okka tava demir 246 Melezs (?), 7 kürek ve bunlardan başka nakit
olarak 199 gr. verilmiştir.
90 Gam (1820) II 22.
91 Katzer: Demir cevheri 143.
92 Hersek de 1866 ve 1867 yıllarında Roma-katolik topluluğunun iki lokasyon kaydına göre,
Blau da basılmıştır: Reisen 199, 206.
93 Peez 44, yaşı belli olmayan çökmüş bir maden ocağının kuyusunu keşfetmiştir.
145
2. SIRBİSTAN
Altın:
Sırbistan’da Osogova Planina’nın dışında (1) altın madenciliği yapılmamış gibi

görünmektedir (2). Buna karşın, dere kumlarından altın elde edilmesi 19. yy’a
kadar devam edegelmiştir; bu konudaki kısıtlı verilerden yukarıdaki sonuç
çıkarılmaktadır. 16. yy’da Banja’da alüvyonlardan yıkanarak altın elde
edilmiştir (3), Skoplje havzasında (4), Markovo Reka’da 1840’lara doğru aynı
şekilde altın elde edilmiştir. Araştırıcı Jineçek, Kratovo halkının dere
kumlarından yıkayarak altın elde ettiğini belirtmektedir. Söz konusu bu
zahmetli çalışmalar günlük çalışmaların yanında ek olarak yürütülmüştür (5).
Timok bölgesinde, özellikle de Bela ve Crna Reka’da, Pek nehrinin yan
kollarından birinde altın içeren kumlardan yıkanarak altın elde edilmiştir.
Aynı şekilde Krajina ve Vrazsogrnac dolayında, 19. yy’ın ikinci yarısına kadar
altın arayıcıları faaliyette idiler. Alışılagelen altın üretimi, 4 kişinin bir araya
gelmesi ile yapılıyordu. Elde edilen miktar, şanslı günlerde en fazla 1 Duka
değerinde idi. İri altın taneleri Negotin’e götürülüyor, orada dirhem başına 8
Dinar, yani o zamanki piyasa değerinin 2/3’ü miktarda bir bedel ile alıcı
buluyordu (6).
Gümüş ve Kurşun.
16. yy’da en üst seviyesine ulaşan (7) gümüş üretimi ile bağlantılı olarak,
kurşun da elde ediliyordu. Dernschwam, Majdan Kuçanja gibi Sırbistan’daki
maden ocaklarından olduğu kadar aynı zamanda Bosna’daki Srebrenica’dan
da getirilen kurşunu “Raczenpley” (Sırbistan kurşunu) olarak
1 Bkz. aşağıdaki anlatımlar.

2 Sırbistan ın kuzey kesimindeki altın ocakları hakkında özet bir bilgi Doelter 40 ff.
tarafından verilmiştir.
3 Kuripesic 40.
4 Doelter 97 (A. Boue’e göre).
5 Jireçek:Bulgaristan 216.
6 Kanitz: Sırbistan I 238, II 373, 410, III 13,486, 487, bknz. Bdue: E.T. I 238.
7 Bkz. Kuripesic (1530) 40: “Yani orada çokça gümüş bulunur, Türk padişahı, Surfenland’dan
elde ettiği gümüşlerini madeni para haline getirir”.
146
adlandırmaktadır (8). Ragusan’lıların “plumbum durum”u, çoğunlukla Olovo

(Bosna)’dan gelen “plumbum dulce”ye karşılık gelen bir cevher biçimindeydi
(9).
Araştırıcı Dernschwam tarafından belirtilen kurşun maden ocağının konumu

net değildir: “yolumuz, sağ kol boyunca yanlışa sapmış olup kurşun maden
ocağının büyük karlı dağın altında bulunduğu bize gösterilmiştir” (10). 21
Temmuz 1555 yılında Dernschwam, Niş’ten yola çıkarak Jagodina’ya gitmiştir.
Söz konusu maden ocağı Morovica dağlarının kuzey ya da güney kesiminde
bulunabilir.
Majdan Kuçanja (11) ocaklarından kurşun cevheri üretimi Türklerin

döneminde de devam etti. 16. yy’da burada gülle dökümcülüğü mevcuttu; 973
yılında (1565/65) 137 kantar çifte mermisi buradan Belgrad’a gönderiliyordu
(12). Kendilerine maden ocaklarının korunması görevi verilmiş olan yerli
martoloslar, tarihi belgelerde net bir biçimde belirtilmiş olmasa da madencilik
Emin’ine üye başına yıllık 50 akçe ödeme yapmak durumundaydılar. Bunun
karşılığında martoloslar büyük oranda vergi ve kesintilerden muaf
tutuluyorlardı (13).
Krupanj’daki kurşun madenciliği konusunda oldukça az bilgi bulunmaktadır.

19. yy’ın ilk onlu yıllarında ekim/dikim çalışmalarına ara verildiğinde, yani
yılın kötü mevsimlerinde bu ocaklarda madencilik çalışmaları yapılıyordu (14).
Söz konusu bu kurşun ocakları, bağımsızlık savaşları sırasında Sırplara
cephane hammaddesi sağlıyordu. 1 ila 40 kg ağırlığındaki kurşun içerikli
külçelerin çıkarılması sırasında verimli bir çalışma yürütülmüyordu: “Kurşun
arayıcıları tamamen şanslarına dayanarak yuvarlak bir galeri sürerek cevher
bulana kadar ilerliyorlar, cevhere rastladıklarında bunu dışarı çıkarıyorlar ve
cevheri topraktan mümkün olduğunca arındırmak için fıskiye ile yıkıyorlardı.
8 Dernschwam (1555) 254: “Ist solh pley und also gestalltet, wie die herrn Fugger vor zeitten
zw Offen kauft, in New sol furen lassen, das man Raczenpley genannt , zum saigern nicht
getocht hat İst zw hart und klingt nutte”)
9 Jirecek: Maden ocakları 48; id.; St. U. G. II 44.
10 Dernscwam 258; Bkz. a.w.u. Dernschwam’ın Majdan Kujanca hakkındaki anlatımları.
11 Boue: It. II 21; Andre I 23 f.; Abel 66 f.
13 Bkz. kynk Nr. 12, 1572.
14 Boue: E.T. (1836/38) I 238 f., bknz. Ungewitter 538, Zvornik altında.
147
Daha sonra yuvarlak delikler içerisinde körük aracılığıyla cevheri ergitiyorlar,

ve kurşunu Kurupanj, Valjevo ve Belgrat’a satıyorlardı” (15).
Rudnik, Sırbistan’ın en eski madencilik bölgelerinden biridir. Burada altın,

gümüş, kurşun ve çinko cevherlerinden söz edilmektedir. Bölgedeki başlıca
gümüş ve kurşun ocakları Sturac’ın eteklerinde, önemli yükseltilerde
bulunmaktadır. Maden atık yığıntıları (pasalar), eski galeriler, çökmüş ocaklar
ve eski yerleşim alanlarının harabeye dönüşmüş kalıntıları, bölgedeki öncel
madencilik faaliyetlerini kanıtlamaktadır. Söz konusu bu madencilik
faaliyetleri bölgede Romalılar, Ortaçağ’da Sırp hükümdarlar, Türkler, 1718-
1835 yılları arasında işgal döneminde Avusturyalılar ve işgalden sonra
Sırpların kendisi tarafından yapılmıştır (16). Bu konuda Osmanlı dönemindeki
ilk veri 903-904 (1497-1498) yılına aittir. Bu kaynağa göre 1,5 yıl içerisinde
397.017 d. (dirhem?) gümüş, para basımı için getirilmiştir. Srebrenica’da
olduğu gibi burada da gümüş ölçüsü birimi olarak “Pintar” kullanımda idi
(17). Madencilik yasasında da Rudnik’ten bahsedilmektedir (18). Buranın
“madencilik merkezi” şeklindeki konumu, başka bir uygulama ile de açığa
çıkmaktadır: bölgedeki maden ocaklarının ihtiyacını karşılamak için getirilen
demirden bir vergi alınmazdı. Rudnik’teki madencilik tesisleri için odun
kömürü hazırlayan kömürcüler ocak vergisini Tımar sahibine öderlerdi (19).
Adı geçen yerde, 16. yy’da, fındık olarak adlandırılan kurşun güllelerin
dökümü yapılırdı. 10 Zilka’de 973 (29.V.1566) tarihinde 130 kantarlık bir
kurşun gülle döküm sparişi geldi (20). Dökümcü ve maden ocağı işçisi olarak
diğer çalışanların yanında yörüklerden de yararlanıldı. 15 Ramazan 975 (11.
III. 1568) tarihinde Ovçepolje, Tekirdağ, Selanik ve Na’ldöken’li yörüklere bu
konuda iş verildi. Çok yaygın olan “bedel ödeyerek iş yükümlülüğünden
kurtulma” yöntemi yasaklandı; hasta ve yaşlı olanlara kendilerinin yerine
kömürcü ve maden ocağında çalışacak iş gücünü bulma yükümlülüğü
15 Kanitz: Sırbistan I 406, Bkz. aynı zamanda III 486.

16 Boue: E.T. (1836-38) I 239; Kanitz: Sırbistan I 443 ff. “Rudnik cevher dağlarını
anlatmaktadır”; Jireçek: Maden ocakları 52; id.; Sırbistan II 58; Doelter 53.
17 Defter Nr. 6.
18 I B madde 1.
19 Kanunname 27.
20 Bkz. Kynk, Nr. 6.
148
getirildi (21). 1572 yılında 135 Kocacık’lı Yörük dökümhane hizmetinde

bulunmaktaydı (22).
Rudnik kazasında, elimde bulunan haritalar üzerinde yeri belli olmayan Baç
ya da Bac lokasyonunda bir maden ocağından bahsedilmektedir; burası
büyük bir ihtimalle Majdan olabilir. 1572 yılında, söz konusu bu maden
ocağının ihtiyaçlarını karşılamak üzere, çevresinde 92 köy bulunuyordu.
Temsilcisi olarak bir knez bulunuyor ve hizmetleri karşılığında kendisine bir
baştine verilmişti; bu knez, oğulları ile birlikte her türlü vergi ve kesintiden
büyük oranda muaf tutulmuştu. Yükümlülük altındaki köylerin ra’aya’sını
kontrol görevinin yanında, maden ocağını koruyan primkür’lerin kontrolü
görevini de yürütüyordu. Yaz aylarında onların yerine martolos’lar da kısmi
olarak ocakların korunması görevini üstleniyorlardı. İmtiyazlı, yani sıradan
ra’aya olarak kaydedilmemiş birlik üyelerinin her biri, kafa vergisi, onda birlik
ve koyun vergisi bedeli olarak Emin’e 150 akça ödeme yaparlarken, onların
lideri olan yüzbaşı, vergi ve kesintilerden tamamen muaf tutulmuştu. Emin,
söz konusu bu para ile yönetim masraflarını karşılamak ve bir miktar tasarruf
ederek Padişahlık Hazinesi’ne göndermek durumundaydı (23). Liva
Semendere’nin martolos ve primkür hizmeti 6 ay sürüyordu; buradaki
maden ocaklarında görevli yörüklerin durumu da aynı idi. Bu şekilde, örneğin
14. VI. 1574 tarihinde işe başlamaları gereken Na’ldöken yörükleri işe geç
gelmişlerdi. Yörükler 1-2 ay sonra, gerekli onayı beklemeden işten kaytarma
yoluna gitmişlerdir (24). Rudnik ocakları ve ocakların kapanması konusunda
başka bilgi bulunmamaktadır. Bu bölgenin merkezi konumunda olan küçük
Rudnik şehri, hemen hemen tamamen Türkler’in oturduğu bir bölge idi ve
Sırp bağımsızlık savaşında tamamen tahrip edildi (25).
Kuripeşiç’in 1530 yılında yaptığı seyahatte belirttiği Rogozno’daki gümüş

maden ocağının geçmişi bilinmemektedir: “Novipazar’dan Rogozno adı verilen
21 Bkz. kynk Nr. 10.

23 Kynk Nr. 13.
24 Kynk. Nr.21.
25 Kanitz: Sırbistan I 452.
149
yüksek bir dağın üzerinden vadiye gelinir, orada her yerde dere kumlarından
yıkanarak altın ve gümüş elde etme tesisleri bulunmaktadır” (26).
Ortaçağ’ın en büyük madencilik bölgesi, Rasina, Toplica ve Lab akarsularının

kaynak alanında yer alır. Geniş yayılıma sahip dağlık alanın zirvesini
Kapaonik oluşturur. Buradan gümüş, kurşun ve demir çıkarılmıştır. Devasa
maden atık yığıntıları ile harabe haldeki demir ergitme ve dövme tesisi,
geçmişteki canlı madencilik çalışmalarının şahitleridirler (27).16. yy’ın İtalyan
seyyahlarının “Montagno dell’argento” olarak adlandırdıkları Kopaonik dağ
kuşağı 1800’lere kadar Türkler tarafından “Gümüşdağı” olarak anılmıştır (28).
Türk hakimiyetinde yörede Kurşumlja, Zablina, Belasica, Zsezna, Brevnik,

Trepçe ve Samokovska Reka maden ocaklarından bahsedilmektedir.
Günümüzde hakkında bilgi sahibi olmadığımız ya da henüz bilgi sahibi
olmadığımız çok sayıda madencilik yapısı ve ergitme tesisleri zaman içerisinde
ortadan kaybolmuştur. Yukarıda bahsedilen maden ocağı bölgeleri
hakkındaki veriler de tesadüfidir. Sadece Trepçe hakkında daha ayrıntılı
bilgilere sahibiz.
Vuçitrin’nin kuzeyinde ve Mitrovica’nın doğusunda, günümüzde ıssız bir

harabe bölge olan Trepçe’ye Osmanlılar çok önceden yerleşmişlerdi. Burada
1410 yılında bir Sırp Kefalija, bir Comes, bir hazine kurumu ve Brancovici’nin
bir gümrük kurumu bulunuyor, bunların yanında Türk memurlar da yer
alıyordu. Trepçe ve Priştinadan “sclao Turcho” aracılığıyla gümüşün dışarıya
satılmasının engellenmesi konusundaki şikayetler Novo Brdo’da da vardı. “21
Mayıs 1436’da Sayn Sugnevich de subtus Jeleç, Ragusa’daki mahkemeye bir
şikayette bulundu. Şikayet konusu, Ragusa’lı tacirlere ait büyük miktarda
gümüş yükünün Nisan ayında Slavonia’dan dışarı çıkartılması ile ilgiliydi.
Bunun üzerine Nalchus Petrovich onu bazı Türkler’e şikayet etti, onlar da yolda
gümüş yükünü kendisinin elinden aldılar. Şahitler, Nalchus’un Sayn’a
Zveçan’da, Türklerin önünde rastladığını belirtirler. Sayn bunun üzerine St.
Georg günü Trepçe’ye dönmüş ve Nalchus ile hesaplaşmak istemiştir, fakat onu
26 Kuripesic 42; Bkz. Jireçek St. U. G. II 45.

27 Jireçek: Maden ocakları 53 ff. ; Kanitz: Sırbistan II 63 ff. ; Doelter 56 ff.
28 Jireçek: madencilik 55; id.; tarih 463: “1550’li yıllarda Kapaonik’te çalışmalar devam
ediyordu”.
150
dükkanında bulamamış ve oradan ayrılmıştır. Nalchus’un hizmetkarı hemen

“sclavus Turchorum”a gitmiş ve Sayn’ın dışarıya gümüş çıkardığı şikayetinde
bulunmuştur. “sclavus” Türkler’le birlikte hemen atlara binip Sayn’ı yakalayıp
zincire vurmuşlardır. Nitekim Padişah, gümüşün yurt dışına çıkışını yasaklamış
ve gümüşün kendi hazinesine getirilmesini emretmiştir” (29).
Henüz o zamanlar Trepçe’de Türkler’e ait bir mahalle bulunuyordu (30); iki yıl
sonra da Trepçe’de bir Türk “zeccha”sının bulunduğu bilinmektedir (31). Böyle
de olsa Trepçe, Priştina’ya benzer şekilde despot bir yer olarak bilinir (32).
Trepçe ilk olarak 1455 yılında tamamıyla Türkler’in eline geçer. Ragusa’lılar
15. yy süresince madencilikten el çekerler. Zira gümüş ve kurşunun yurt
dışına çıkarılması yasağı nedeniyle bu alanda çalışmak ekonomikliğini
yitirmişti. Böyle de olsa burada, tüm Kopaonik bölgesinde olduğu gibi,
madencilik devam etmiştir. Trepçe’de 1610 yılındaki gümüş madenciliğini
araştıran Bizzi, bu görüşü onaylamaktadır: “In cuesto luoco ancora vi e gran
quantita di minere di argento” (Bu yerde hala çok miktarda gümüş madeni
var)(33). 1685 yılında burada “lavoratori christiani” (Hristiyan işçiler)
bulunuyordu (34). Bölgenin yöneticisi olarak bu dönemde İbrahim Paşa’nın adı
geçmekteydi ki kendisi 1000 (1688) yılındaki Avusturya işgaline kadar burada
kazı çalışmaları yaptırmıştı (35). Kraliyetin bölgeye girmesi, Kopaonik’deki
madencilik çalışmalarına ağır bir darbe vurmuş gibi görünmektedir. O
zamanki teknik olanaklarla ulaşılabilecek konumdaki cevherlerin tükenmesi,
iç politik durumların kötüleşmesi, özellikle de silahlı Arnavut çobanların göç
hareketleri, madencilik endüstrisinin durumunu kötüleştirmişti. Fakat 1690
yılında Sırp kraliyetinin büyük geri çekiliş hareketi başladıktan sonra
madencilik bölgeleri çöktü, demir dövme tesisleri kapandı, maden ocakları
tahrip oldu (36).
29 Bkz. s. 156 f.
30 Jireçek: St.u.G. IV 10.
31 Jireçek: St.u. G. IV, XIV Anm. 3.
32 Bkz. Anm. 30.
33 Bizzi in Starine XI 124; Jireçek: St. U.G. I 67 Anm. 7.
34 Theiner, Mon. Slav. I 221 Jıreçek den alıntı yaparak: Maden ocakları 54 Anm. 175.
35 Kynk. Nr. 35.
36 Jireçek Thalloczy da I 87 ff. ; bknz. Cvijic 133.
151
İbrahim Paşa döneminde, yukarıda anlatılan gelişmelerin hemen öncesinde

veya sonrasında, Trepçe’de bulunan Bayram Ağa adında bir madenci, henüz
sözü edilen zorluklarla karşılaşmamış gibi görünmektedir. Bu kişi, maden
ocağının korunması için 10 adam tutmuş, madenci, ergitici ve maden yıkayıcı
çalışanlar görevlendirmiş ve İstari Türk’te, yani maden ocağından 45 dk.
uzaklıkta bir Haddehane kurmuştur. Yer altında kazı çalışmaları sırasında bir
kulaç uzunluğunda galerinin göçüğe karşı desteklenmesi için 300 akçe,
çıkartılan 360 okka’lık cevher için 400 akçe ve kişi başına 6 okka şarap
ödemesi yapılmıştır. Çalışanlar bundan başka, kişi başına gıda yardımı olarak
50 okka buğday ve 8 okka şarap alıyorlardı. İşletme iyi yürütülüyordu ve
kazanç sağlıyordu. Buna rağmen, yukarıda bahsedilen çalkantılı dönem
Bayram Ağa’nın işletmelerini kapatmasını gerektirmiştir.
1710 yılında İzmirli Mehmet’in söz konusu bu ocakları temizletmek için 20

gündelikçi tuttuğunu bilmekteyiz. Bu kişi, her bir çalışanına haftada 1 gr ve
2 akça günlük ücret olarak “ekmek parası” ödemekteydi. Fakat işçiler
madencilik çalışmalarına alışık olmadıklarından, çalışmak istemediklerinde
şiddet kullanarak çalışmaya sevk edilmeleri gerekiyordu. Henüz faaliyetlere
başlanmadan önce, kış mevsimi yaklaştığından, İzmirli Mehmet çalışmalara
son verdi. Konuya devlet müdahale edene kadar durum bu şekildeydi. Devlet,
Vuçitrin’den bir Naib ile Vuçitrin ve Trebçe’den bazı uzmanlar davet ederek
onlara madenciliğin durumu konusunda sorular sordu. Burada anlatılanlar
bir protokole bağlandıktan sonra, ümit vaad eden maden ocağının yeniden
canlandırılması için bazı saptamalar yapıldı. Vuçitrin sancağında madencilik
konusunda uzman bulunmadığından Kratovo’dan madencilerin getirilmesine
karar verildi. Vuçitrn’li Naib tarafından imzalanan rapora göre Vuçitrin Kadısı
ve Ebubekir Bey, maden ocaklarının mümkün olduğunca kısa bir süre
içerisinde temizlenmesi ve Kratovo’dan yeteri miktarda madenci getirip
düzenli bir şekilde çalışmasının sağlanması için görevlendirildiler. Bu konuda
gerekli masraflar ve işçilerin maaşlarının Skoplje’deki madencilik
kontrolörlüğü tarafından karşılanması gerekiyordu. Her ayrıntı bir defterde
özel olarak kayıt altına alınmalı, işletmenin ekonomikliği, Padişahlık
152
makamına mümkün olduğunca kısa bir sürede bildirilmeliydi (37). Türkçe

kaynaklarda Zablina olarak belirtilen maden ocağının Kapaonik zirve
kesiminin eteğinde bulunan madencilik yerleşim alanı Zablanina olduğu
değerlendirilir (38); buranın adı kayıtlarda ilk olarak 1400 yılında geçmektedir
(39). 1498 yılı defterine göre burası önemli bir gümüş maden ocağıdır (40).
Buraya 1504 yılında da değinilmekte olup (41) madencilik yasasında da çok
belirgin bir şekilde adı geçmektedir (42).
Burasının bir madencilik bölgesi olduğu en son Hacı Halifa tarafından

belirtilmektedir (43). Söz konusu bu madencilik bölgesinde bulunan maden
ocaklarından, madencilik yasasında isim olarak Belasica, Zsezne ve Brevenica
ve Lab’ın birleştiği yerdeki Brevnik lokasyanları da belirtilmektedir (44).
Eski bir madencilik yerleşkesi olan Belasica, Lab’ın kaynak alanının

aşağısında, günümüzde büyük cüruf yığınları ve ev kalıntılarının yanında bir
de kulenin bulunduğu yerdedir. Daha da aşağı kesimde, henüz Ortaçağ’da adı
geçen Belasica köyü bulunmaktadır. Köyün üst kesiminde Lab suyunun
kaynağı olan dere halen de “rudnica reka” maden işçilerinin nehri olarak
bilinir; güney yönünde Trebçe’ye giden eski, tahrip olmuş bir yol olan
“rudnicka put”, maden işçilerinin yolu ismini taşımaktadır (45). Belasica
maden ocakları, 16. yy’ın ilk üçte birlik döneminde faal durumda olmalıdır
zira bu kesim, I nolu madencilik yasasında ismen belirtilmektedir (46). Bu
bölgede daha sonra yaşanan gelişmeler hakkında bilgi bulunmamaktadır. Bu
konuda ilk olarak 1128 (1715) yılına ait tarihi bir belgede, Belasnica
kazasındaki İrjane (Rezsan, Rezsane) köyünde bir maden ocağından
bahsedilmektedir. Tk. Belasnica, skr.’ce (Sırp-Hırvat) bir kelime olan
37 Kynk. Nr. 35.

38 Jireçek: Sırbistan II 58
39 Jireçek: Maden ocakları 45 Anm. 140.
40 Defter Nr. 1. 2 ve 3 resmi normal dirhemin yürürlüğe girmesi sonucunda ortaya çıkan
sorunlar ile ilgilidir. Nr 10’dan anlaşıldığı gibi gümüşü satın alıp Novo Brdo haddanesine
nakledenler burada yine sarraflar idi.
41 Bkz. Anm. 39.
42 I B madde 1.
43 Rumeli ve Bosna 147
44 I B madde 1. Madencilik faaliyetlerini Ramberti 1533 ve Chenau 1547’de (Jireçek: Maden
ocakları 55 Anm. 178) onaylamaktadır.
45 Jireçek a.a.O.
46 I B madde 1.
153
“Belasnice”den kaynaklanmış olmalı ve adı geçen madencilik köyü olan

Belasica ile aynı yeri temsil etmelidir. Söz konusu döküman ayrıca aşağıdaki
ayrıntıları içermektedir: 17. yy’ın yetmişli yıllarında, İştava köyünden Marko
adında birisi, aynı bölgedeki diğer işletmelerle birlikte, yeni bir cevher bulgusu
ortaya çıkarırlar. Kazı çalışmaları altı kulaç derinliğe indiğinde su çıkışı ile
karşılaşılmıştır; öyle ki, suyu tahliye edebilmek için açılan bir galerinin
kapatılması gerekmiştir. Madenciler çalışmaları esnasında cevhere
rastlamışlardır, uzmanlar cevherin kurşun (gelek, bkz. sözlük bölümü)
olduğunu belirtmişlerdir. On kulaç derinliğe inildiğinde su basması sıkıntısı
giderek artmıştır ve artık tulumlarla suyun taşınarak üstesinden
gelinememiştir. Madenci ağaları, galerinin 250 kulaç uzağında, dağın içine
doğru yeni bir galeri açtırmaya başlamışlar ve 2/3 ünü bitirmişlerdi. Bu
şekilde masraflar o derece artmıştı ki Marko ve ortakları, ocağa 1000 gr’lik bir
masraf yaptıktan sonra çalışmaları durdurmak zorunda kaldılar.
30 yıl sonra, devlet maden ocağını tekrar canlandırmak için Markos’un oğlu
Miloş ve bu konuda bilgi sahibi diğer bazı kişileri, bilgisine başvurmak üzere
davet etmiştir. Onların bu konudaki raporu yazıya döküldükten sonra Vuçitrn
Naibi bir komisyon ile birlikte yerinde gözlem yapmak üzere maden ocağına
geldiler: Galerinin çökmesini engelleyen destek tahrip olduğundan, ocağı
çökmüş halde buldular. İlk açılan galerinin girişinden su çıkışı oluyordu,
ikinci galeri de aynı durumdaydı. Naib bu şekilde maden ocağının yeniden
canlandırılması için çok büyük masrafların yapılması gerektiğini belirtmiştir.
13. Cemazi II 1126 (26.VI.1714) yılında Vuçitrn Kadısı ve yukarda adı geçen
Ebubekir’e bir emir gönderilir. Emirde, Trebçe’de, yukarıda anlatılan
durumdaki şartlardan öğrenildiği haliyle, çalışmalara hemen başlanılması
belirtiliyordu. Anlatılan bu konu 1128 yılının 17. Muharreminde (27.XII.1715)
Sultan’ın onayına sunuldu (47). Söz konusu çabaların başarılı olduğu
söylenemez (48).
47 Kynk. Nr. 37.

48 19. Yy. ın başlangıcına kadar Kurşumlıja dan kurşun elde edilmiş olmalıdır, zira mano (
Gam II 32) şöyle belirtmektedir: “Kourschoumli, ismini, çevreden edinilen bilgilere göre,
oradan çıkarılan kurşuna borçludur”.
154
Kopaonik bölgesinde demir çıkarılmasının 19. yy’a kadar devam ettiği açıktır.
Son olarak, Novi Pazar Paşası’na ait olan Samokovska Reka’daki maden
ocakları 1875 yılındaki ayaklanmalarda tahrip edildi (49).
Novo Brdo ve Janjevo Maden ocağı bölgesi.

1350 yılından 1450 yılına kadar Novo Brdo’daki gümüş ocakları Balkan
Yarımadası’ndaki ocaklar içerisinde en ünlüsü idi. Buradaki cevherler
hakkında yurtdışında efsanevi hikayeler anlatılırdı: Bizanslı Kritobulos
burada altın ve gümüşün yerden toplanabildiğini yazmaktadır. Fransız
Brocquiere (1433), Novo Brdo’daki altın ve gümüş ocaklarının yıllık 200.000
Duka’lık net kazanç getirdiğini belirtmiştir (50). Söz konusu bu anlatımlar
abartılı olsa da, şehrin düşmesinden sonra Sırbistan kralının Macaristan
kralına yazdığı bir mektup, bölgedeki gümüş ocaklarının önemli olduğunu
göstermektedir. Bu mektupta, Novo Brdo “caput patriae et ob mineras nervus
belli” (madencilik sinir ağının başkenti) olarak tanımlanmaktadır. Söz konusu
bu canlı şehrin Türkler’in fethi ile giderek daha da çökmesi, Osmanlı’nın güce
dayalı hükümranlığınında gümüşün daha önceki miktarlarda
çıkartılmasındaki olağanüstü yeteneksizliği, bölge nüfusunun büyük
bölümünün İstanbul’a sürülmüş olması ve ocakların yavaş bir şekilde
çökmeye bırakılması, bu konuda anlatılan genel görüşler olarak
belirtilmektedir.
Gerçekte durum nasıldı?

Henüz 15. yy’ın başında Osmanlı’lar Skoplje’den Bosna’ya doğru, Sırbistan
içerisinden geçme hakkını kontrol altına almışlardı. Söz konusu bu hattın
önemli yerlerinde Sırp toprak ağası temsilcilerinin yanında Türk memurlar
bulunuyordu ve bunlar gümüşün dışarıya çıkmasını engellemeye
çalışıyorlardı. Gümüş, sadece Sultanın darphanesine gönderilmeli idi (51). 20
Eylül 1429 tarihinde Ragusa mahkemesine Ser Marinus Junii de Sorgo, bir
şikayette bulunmuştur. İslam dinine geçmiş olan bir Ragusa’lının iki yıl önce
kendisini Priştina’daki Türk mahkemesine davet ettiğini ve kendisinden 72
Pfund gümüş aldığını belirtmiştir. 6 Mart 1436 tarihinde Ragusa konseyinin
49 Kanitz: Sirbistan II 64; Doelter 58.

50 Jireçek: maden ocakları 55 ff. ; id. ;St. U. G. I 67 f. ; Kanitz: Sırbistan II 34.
51 Bkz. giriş böl. 6. Kısım, Anm. 17.
155
Priştina ve Trebçe tüccarlarına yönelik yazısında (52) “guarda li argenta di

la”nın “sclao turcho”su) (gümüş üretimi ve ticareti konusunda Türk
kısıtlamaları, ÇN) hakkında şikayet dile getirilmekte olup Despot’a (yöneticiye)
söz konusu bu tedbirlerin kaldırılması ve zarar ziyanlarının karşılanması
ricasında bulunuluyordu. 1439 veya 1444 yıllarında, Sırbistan ile birlikte
Kosovo, Janjevo, Priştina ve Novo Brdo şehirleri de Türkler’in eline geçmiştir.
Sırp despotizminin yenilenmesi, Türk etkisinde bir zayıflama oluşturmadı.
Ragusa’nın 11.III.1445 tarihli “certe novitade (Pristina’da) sopro li argenti
perlo sclau novamento vegnuto” (Pristina’da gümüş konusunda kesinlikle
yenilik yapılması, ÇN), hakkındaki şikayeti üzerine Despot Georg,
üzüntülerini bildirerek, babası Vuk Brankoviç’in Sultan ile yaptığı anlaşmaya
uymak zorunda olduğunu ve Ragusa’ya gümüş ihracatı sorunları konusunda
bir emir veremeyeceğini belirtmiştir (53).
1455 yılında Novo Brdo, 40 günlük bir çatışmadan sonra Türkler’e teslim
edilmek zorunda kalmıştır. Türkler burada bir Osmanlı kolonisi kurdular. Bu
süreçte yerli halkın yeri değiştirilmiş olup sadece madencilerin burada
kalmalarına izin verilmiştir. Fetihten hemen sonra Ragusa kolonisi de
dağılmıştır. 1466 yılında “Sachsen kilisesi” camiye dönüştürülmüş olup Nisan
1497’de yerel halkın arta kalan kesimi de İstanbul’a göç ettirilmiş, bu
gelişmeler sonucunda da bölgedeki madencilik çökmüş olmalıdır (54).
Novo Brdo’da, henüz II. Murat’ın hükümdarlığı döneminde (1421-1451)

başlayan ve I. Ahmet dönemine kadar (1603-1617) devam eden madeni para
basımı bir çelişki oluşturmaz (55). Hatta 1475 ve 1497 yıllarına ait olan iki
yazılı kaynak ta bir çelişki oluşturmaz (56). 1497 yılındaki kaynak bir defterdir
ve sadece Novo Brdo ile ilgili olup esas olarak iki sorun üzerinde durur.
Birincisi, gümüşün resmi Haddehane’de daha ince işlemlere tabi tutulması ve
saf gümüş para basımı ile ilgilidir. Buradan, Janjevo, Zablina, Rudnik ve
Srebrnica gibi yakın ve uzak çevrelerden Novo Brdo’ya gümüş gönderildiği de
52 Bkz. s. 151.
53 Jireçek: St. U. G. IV 7 f.
54 Hammer: Gor I 448; Jıreçek: Sırbistan II 202 f.; id.; maden ocakları 56
55 Bkz. Galip H ff. ; M. Nr. 9, 1564/65, kaynak Novo Brdo daki sahte madeni paralar ile
ilgilidir.
56 Jacobo de Promontorio De Campis 62.
156
anlaşılmaktadır. Madencilik dirhem’i ile resmi normal dirhem arasındaki

fark, ince işlemler ve diğer manipulasyonlar sonucu oluşan legal kayıplar,
bazen ortaya çıkan önemli miktardaki maddi kayıplar için kimin sorumlu
tutulacağı ve zarar ziyanı kimin karşılayacağı soruları, her seferinde çok
ayrıntılı kayıtların tutulmasını gerektirmiştir. İkinci sorun, madenciliğin
yönetimi ve devletin bu konudaki hakları ile ilgilidir. Zira devlet burada ortak
işletmeci olarak belirir ve bu esnada haklarını kısmen kiraya verir. Devletin
kendi maden ocakları için görevlendirdiği bir usta bulunurdu. Bu usta, tüm
aksaklıkları anında gidermek durumundaydı. Aynı şekilde, arar’ların atları ile
döndürülen dolap, maaşlı işçiler tarafından kullanılırdı. Şafar, hutman,
yazıcı ve bunların başındaki Emin şeklindeki madencilik memurları, çok sıkı
bir şekilde yazınsal kayıt ile kontrol ediliyorlardı. Yazıcı, sorumluluğunu
üzerine alamayacağı kayıtlar yapamazdı. Maaşlar, kiralar ve giderlerin hesabı
konusuna, büyük önem veriliyordu ki bu konuda yoğun şikayetler
bulunuyordu. Bu iş için sorumlu olarak Emin yedekte tutuluyordu (57). Bu
şikayetlerin alışılagelenin üzerinde olup olmadığı, adı geçen tek bir deftere
dayanarak belirlenemeyeceği açıktır. Bu defter, Novo Brdo’daki madenciliğe
yönelik olarak devletin tavrı hakkında çok değerli bilgiler verse de, durum
böyledir. Buna karşın, defterde maden işletmelerinin durumlarına çok az
değinilmiş olup daha sonraki on yıl içinde madencilik endüstrisinde ortaya
çıkan krizi açıklamak için yukarıdaki defterde herhangi bir veri
bulunmamaktadır.
Devletin madencilik gelirlerinin azalması ve madencilerin fakirleşmesi,

madenciliği yeniden canlandırmayı hedefleyen madencilik yasasının
çıkartılması için yeterli nedenlerdi (58). Devletin kontrol gücünün
artırılmasının yanında, işletmelerin hızlı bir şekilde kazanç sağlamalarını
amaçlayan söz konusu tedbirlerin sonuçları hakkında tarihi belgelerde yeterli
bilgi yoktur. Fakat Novo Brdo madencilik merkezinin henüz 17. yy’da çok
önemli bir merkez olduğu, 1650’lerde Skoplje’deki (Üsküp) çoğu maden ocağı
kotrolörlüğünün Novo Brdo’da olmasından anlaşılmaktadır (59). Dönemin
57 Defter Nr. 1 ff.

58 I A maddeler 2, 3.
59 Hacı Halifa; Rumeli ve Bosna 154 f., bknz. Evliya (1656/60) V 554.
157
seyyahı olan Evliya Çelebi’nin anlatımlarına göre söz konusu bu şehrin halkı
(detaylı tanımlamalar olmaksızın) kesinti ve vergilerden muaf tutulmuştu ve
başlarında darphanenin dahil olduğu “gümüş hanelerinin” idarecisi olan
“Gümüşhane Emini” bulunuyordu. Kendisine bağlı 100 kişi ile birlikte
çalışan Selanikli Yahya, idareci görevinde idi ve onun yanında Mahir Efendi
adında bir yazıcı bulunuyordu. “üç kol kalınlığında” cevher damarlarının
bulunduğu ocaklarda mahkumlar çalışıyor, çıkarılan gümüşü yönetime
iletiyorlardı. Emin, satış işlerini kontrol ediyor ve hazine için fiyat belirlemesi
yapıyordu. Şehirliler çok zengindiler. Gümüşhane Emini’nin yanında Novo
Brdo kazasını yöneten bir Hakim de bulunuyordu (60).
Evliya Çelebi’nin tüm bu anlatımlarının aşağıdaki şekilde anlaşılması gerektiği

düşüncesindeyim: Dağlık alanda bulunan Novo Brdo şehri, özel kuralları olan
bir yerdi. Bu şekilde, Gümüşhane Emini’ne bağlanmıştı. Madenciler burada
da, yakında bulunan Janjevo’da olduğu gibi, yönetime katılıyorlardı.
Ocakların işletme yükümlülüğü olan şehirlilerin tamamı, artık ocakların içine
girip çalışmıyor, bunun yerine, işletmeci konumunda bulunuyorlardı. Bu
aşamaya gelmiş olmayan diğer kesim ise madenci olarak geçimlerini maden
ocaklarından sağlamış olmalıdır (61). Çıkarılan gümüş, yasada belirtilen
şekilde ve 16. yy’da pratikte geçerli olan duruma göre, yerel Darphane’de
madeni para haline getirilmiş olmalıdır. Daha sonraları gümüşü İstanbul’a
nakletme ya da yerinde satma yoluna gidilmiştir. Bu işlem, yönetimin kontrolü
altında yapılıyor ve yönetim tarafından devlet payı kesintisi alınıyordu. Henüz
17. yy’da Novo Brdo, (gelişmişlik açısından) Janjevo’nun gerisinde olmayan bir
şehir görünümünde olmuş olmalıdır (62).
15. (63) (156) ve 16. yy’larda çalışır halde olduğu bilinen Janjevo’daki maden
ocakları, 17. yy’da işletilmeye devam etmiştir (64). Belirtilen yerdeki maden
ocaklarının durumu, Novo Brdo ve Balkanlar’daki diğer önemli madencilik
şehirlerindekiler ile prensipte aynı olmuş olmalıdır. Madenciler, bölgede belirli
60 Evliya: (1656/60) V 683 .

61 Bkz. Giriş blm. Kısım 5 ve 6.
62 Bkz. 1685 yılındaki durumlarla ilgili olarak ulaşamadığım eser: Theiner, Mon. Slav. II 220,
Jireçek’ten alıntı yapılarak: Maden ocakları 57 Anm. 184.
63 Defter Nr.7.
64 I B madde 1) 156 ^ (63) : Defter Nr. 7.
158
bir derecede öz yönetime sahiptiler: kendilerinden olan knez ve gospodar’lar,

resmi idarecilerin yanında etkili birer güç idiler (65). 1613 yılına ait bir belgede,
üçünden ikisi Hristiyan olan söz konusu bu foksiyonerlerin isimleri
belirtilmektedir; bunlar: Marko Artophilakt, Hacı Musa ve Georgia şeklindedir
(66). Madenciliğin yanında, çoğunlukla bununla ilişkili diğer iş kolları az da
olsa gelişim göstermişlerdi. Kısmen Ragusa’lı ve Alman madencilerin sonraki
devamları olan Janjevo halkı, çoğunlukla Katolik kilisesi mensubu idiler.
Maden ocaklarının zenginliği Ortodoks ve Müslümanları şehre çekmiştir.
Marino Bizzi’ye göre 1610 yılında şehirde 120 “latin”, 180 müslüman ve 200
Hiristiyan evi bulunuyordu. Bu dönemde yöredeki Katolik kilise çok zengin
idi. Katolik şehirlerdeki kesintilerin bu zenginliği oluşturduğu bilinmektedir.
Janjevo, diğer dağlık alanda bulunan şehirler gibi bir kütür merkezi
konumundaydı; bu şekilde 16. yy’da Katolik ve Ortodoks’ların kendilerine ait
okulları bulunuyordu (67).
Priştina şehri, Sırplar’ın döneminde olduğu gibi, Türkler’in madencilikte en

üst aşamaya ulaştığı dönemde de, Novo Brdo madencilik bölgesinin ticaret ve
idare merkezi konumunda idi. 1475 yılında burada gümüş maden
ocaklarından bahsedilmektedir. 17. yy’da Piriştina’da ocakların kontrolünü
yapan bir memuriyet makamı bulunuyordu (68).
Günümüzde ortadan kalkmış olan ve Kosoviç ismi ile aynı olan küçük bir şehir
biçimindeki Kosovo, madencilerin yaşadığı bir şehirdi. Madencilik faaliyetleri
burada 1500 yılından itibaren bilinmekteydi (69). Hahn, bu yerin konumunu
belirlemeye çalışmıştır: “Janjevo’nun eski kilisesinin yanında bulunan taşlar,
Janjevo’nun güneyinde bir saatlik mesafede bulunan eski bir şehrin
kalıntılarından toplanarak getirilmiştir. Bu yer, Basilowitsch olarak adlandırılır,
Kosnitza Rjeka nın yanında bulunur. Bu harabelerin ovaya ismini veren eski
Kossowa şehrinin kalıntıları olması muhtemeldir. Zira Hacı Kalfa (s. 144’de)
65 Bkz. Jireçek: Maden ocakları 58 Anm. 190.

66 Uroseviç 198. Jireçek a. a. O.; “Gospodar bogospasnago mjesta Janjeva Marko
Arthophylakt” (Mon. Sırp. 458’e göre, 16. yy’da Janjevo’nun yukarı kesiminde bulunan
Şakovça köyünde az miktarda Ragusa’lılar yaşıyordu).
67 A.a.O. 198 ff. 1670 yılındaki gümüş vergileri hakkında bknz. s. 126 Anm. 54
68 De Promontorio 62; Hacı Halifa 143 f
69 Defter Nr. 18.
159
buranın yerini isabetli bir şekilde tanımlar: Katschanik’ten yola çıkılıp

Janjevo’ya doğru giderken söz konusu şehir ovanın kenarında, çevresinde bir
duvar olmaksızın yer almaktadır. Yani, daha önce, her iki tarafında dağlar ile
çevrili, uzunlamasına bir alan olarak tanımlanan ova olmalıdır” (70).
1686 yılındaki Osmanlı-Avusturya savaşı ve bunun sonrasında 1690 yılındaki

Sırpların kitlesel haldeki göç hareketleri Kopaonik bölgesinde olduğu gibi Novo
Brdo ve Janjevo’da da, madencilik faaliyetlerini sonlandırdı. 18 yy’da burada
madenciliği canlandırma denemeleri yapılmıştır. 1162 (1748) yılında
Janjevo’dan Yakup adında bir Emin (idareci) (71) ve Almanca olarak yazılmış
Gracanica kilisesinin misafir defterinde (72), kime ait olduğu bilinmeyen 1765
yılındaki bir notta: “yanıma çok miktarda cevher aldım, fakat bunu Türkler
elimden aldılar” (73) denmektedir. Yöredeki madenciliğin canlandırılması
denemelerinin hep başarılı olmuş olması mümkün değildir. Bunun nedeni,
söz konusu bölgedeki madencilik çalışmalarının sona ermesinde o zamanki
teknik ile ulaşılabilen zengin cevher damarlarının tüketilmesidir (ve daha
derin hedeflere ulaşmanın teknik güçlüğü ile maliyeti, ÇN) (74).
Madencilik çalışmalarının sona ermesi Novo Brdo ve Janjevo halkının geçim

kaynağını ortadan kaldırmıştır. Bu nedenle, 18. yy’da (özellikle ikinci
yarısında) Ortodokslar bölgeden göç etmiş, bunu kısa bir süre sonra
Müslümanlar takip etmiştir (75). Böylece bir zamanlar çok canlı madencilik
merkezi olan bölgelerle Novo Brdo ve Janjevo şehirleri çöküntüye uğramıştır
(76). Anlatılan tüm bu bölgede, geçmiş tarihlere ait madencilik endüstrisinin
70 Hahn: Belgrad (1850) 84 f.

71 Uroşeviç 189,
72 Boue: E.T. (1836/38) I 241, II 39: id. ; It. I 348, yörede eskiden demir elde edildiğini gösteren
demir cüruflarından bahsetmektedir, bknz. Hofmann 600

73 Hofmann 590
74 19. yy’ın bir madencisi için söz konusu bu maden ocaklarının önemi Hofmann 599
okunduğunda anlaşılmaktadır: “bu konuda esas zengin materyali bulmak mümkün olmasa
da… ve başarılı bir araştırma yapabilmek için henüz uygun verilerin bulunmamasına rağmen
Novo Brdo maden ocaklarının zenginliği hakkındaki tarihi verileri dikkate alarak kendisini
bu konu ile görevlendirenlere söz konusu bu çökmüş maden ocaklarının tam olarak incelenip
tekrardan işletilmeye açılması önerisinde bulundum … Ancak pozitif dayanakların olmayışı
ve bu konuda masrafların çok olması nedeniyle söz konusu bu önemli işe bu günü kadar
başlanamamıştır”).
75 Uroşeviç 192.
76 Boue: It. 348 ve özellikle Hahn: Belgrad 84 f. Janjevo köyünde eski büyük bir şehrin
kalıntılarını belirleme şansına sahip olmuştur.
160
galeri, baca, kazı çalışmaları sonucu çıkarılan döküntü yığıntıları ve kalıntıları

ve nisbeten halen iyi korunmuş haldeki bir ulaşım ağı bulunmaktadır.
Hofmann: “buraya kadar ki kötü ve bozuk yollara karşın, düzenli, geniş, iyi
yollar buldum, yollar Novo Brdo dolayında daha da iyi durumda idiler. Söz
konusu ulaşım ağı, burada bir zamanlar ki madencilik ve haddane tesislerine
kömür ve odun kömürü nakliyatının yapıldığı ve bunun dışında büyük
madencilik merkezi olan Novo Brdo dağ kolonisine giden, yollar olmalıdır” (77)
şeklinde düşünmektedir.
Göçten sonra geri kalan halk, isim olarak Janjevo’daki Katolik Sırplar, pirinç
metali dökümcülüğü işine yöneldiler; bu gelişme, tarihteki madencilik
faaliyetlerinin hatırlanması olarak yorumlanır. Bu girişim de, Avrupa ile
rekabet edemeyince ağır hasar almış ve hemen hemen tamamen ortadan
kalkmıştır (78). Tetovo’dan (Kalkandelen) iki saat uzaklıkta bulunan Şar
Planina’da gelişim süreci hakkında bilgi bulunmayan eski gümüş ocaklarının
varlığı belirtilmektedir. 19. yy’ın başında buralar terkedilmiştir. Kalkandelen
Paşası, kendisinden bu konu hakkında bilgi istendiğinde bir cevap
verememiştir. Bunun üzerine İstanbul’da bir komisyon oluşturulmuş,
komisyon askeri güç ile desteklenmiş ve bölgedeki maden ocaklarını arama
faaliyeti yapmıştır. Bu heyet maden ocaklarını bulmuş olsa da madenlerdeki
galerilerin çökmüş olduğu ve herhangi bir üretim faaliyetinin bulunmadığını
saptamışlardır (79). 17. yy’da Ohrida’da gümüş ocakları bulunuyordu (80) ki
Strumica’da gümüş ocaklarına değinen Boue (81) halen 1836-38 yıllarında
Ohrida’daki gümüş ocaklarının varlığına dair duyumlar aldığını belirtmiştir.
Ayrıca, Ljubata dağlarında kurşun ocaklarının varlığı da bilinmektedir (82).
Dağlık bir alan içerisinde bulunan Kratovo şehri, önemli bir madencilik
bölgesinin merkezi konumunda idi. Şehir varlığını ve önemini sadece
77 Hofmann 592.
78 Uroşeviç 192 ff. Şu sayısal verileri belirtir: 1906 yılında üretimde 50 kişi, satış
işlemlerinde 250 kişi çalışmaktaydı. Dünya savaşından sonra bu sayılar 20 ve 50’ye
düştü; bknz. Hofmann 591; Jireçek: maden ocakları 57 ve Jireçek : ST. U. G. II 16).
79 Grisebach (1835) II 281 f.; Bkz. Bdue: E.T. (1836/38) I 241 ff.
80 Hacı Halifa: Rumeli ve Bosna (1650) 140; Bkz. Douelter 110; Evliya (1667/70) VIII 742 f.
81 Boue; E.T. I 240 ff.
82 Jireçek: Bulgaristan 217, 480; Doelter 88.
161
madenciliğe borçluydu (83). Söz konusu madencilik bölgesinde Zlatovo ve

Tursko Rudare bölgesinde, Şapsko Rudare dolayında, Golema Reka’nın
akarsu bölgesinde, Osogova Pl.’nin güney kesiminde, Sasi Köyü (Sachsen)
ocaklarında ve Küstendil bölgesi ocaklarında (Bulgaristan) madencilik faaliyeti
bulunmaktaydı. Bölgede beş yüz yıldan fazla bir süredir yapılan altın, gümüş,
kurşun ve bakır madenciliğine ait faaliyetlerinin derin izleri Cvijic (Sırp
bölgesini anlatır), ve Jireçek (Bulgaristan bölgesini anlatır) anlatmışlardır (84).
Bölgedeki madenciliğin başlangıcı konusunda bilgi bulunmamakta olup
muhtemelen Türkler’in bölgeye gelmesinden önceki dönemlere
dayanmaktadır. 1890 yılına gelindiğinde Kratovo’da ne zaman yapıldığı
bilinmeyin yedi adet ve “iyi durumda” olan kule bulunmakta olup yerel halkın
anlatımlarına göre buralarda bir zamanlar birer madenci bekçisi oturuyordu.
Bölgede ayrıca bunlardan başka iki adet bekçi kulesi kalıntısı da
bulunmaktadır. Anlatılan bölgenin diğer yerlerinde de bu türden bekçi kuleleri
bulunmakta olup Zlatovo ve Tursko Rudare köylerindeki kuleler buna örnek
gösterilebilir (85).
Ragusa kaynaklarında Kratovo’dan ilk olarak 1377 yılında bahsedilmektedir

(86) fakat Kratovo gümüş ocakları, Türk tarih yazarlarının belirttiği gibi,
Osmanlı’nın eline ancak 1389 yılında geçmiştir (87). Fetihten madencilik
yasasının çıkartılmasına kadar geçen sürede, Kratovo’daki gümüş ocaklarının
sadece 15. yy’da Ragusa’lılar tarafından ziyaret edildiğini biliyoruz (88). 1500’lü
yıllarda bu ocaklar Jacobo de Promontorio de Campis tarafından belirtilmekte
olup (89) Osmanlı Sultanları, ilki 1481/82 yıllarına ait olmak üzere (90) burada
madeni para bastırmışlardır.
83 Alman madencilerin ne zaman göç ettikleri bilinmemektedir. Yöredeki çiftçiler 1890 yılına
kadar “Utman” (bknz. hutman kelimesi altında sözlük dizini) kelimesini biliyorlardı
84 Cvijic 103 ff.: " Kosovo da ve buranın çevresinde eski ve yeni madencilik tetislerinin çok
sayıda kalıntıları bulunur.
85 Cvijic 104)
86 Jireçek: Maden ocakları 67 Anm. 188: id.; St u. G. I 68. Jireçek, Ragusa kaynaklarında
Kratovo ile ilgili verileri maalesef belirtmemiştir.
87 Hammer: Gor I 217; Löwenklau (1570 lerde) 205; bknz. a. Boue: E.T. II 240 ff.; Kanitz:
Sırbistan III 486; Doelter 95 f.
88 Jireçek: maden ocakları 57.
89 De Promontorio 62.
90 Galip 66.
162
Madencilik yasasının I A bölümünden öğrenildiğine göre, yüzyılın dönüm

noktasında bu yörede madencilik bir krize girmiştir. Yasa, Novo Brdo ve
Kratovo’daki madeni para basım yeri (darphane) ile bağlantılı olan madencilik
kadısına yönelik olarak: “önceleri adı geçen maden ocaklarından bol cevher
çıkartılıyordu. Çalışmalar kesintiye uğramadan devam ediyor, yeteri miktarda
demir ve gümüş çıkartılıyordu (91). Ocakların getirisi, öncesine kıyasla azalmıştır
(92). Üçüncü yasa (I C), gümüşün ergitilmesi işinde devlet kontrollerini
artırıyordu. Gümüş’ün ergitilmesinde bir homojenitenin olmayışı, diğer
ocaklarda olduğu gibi numunenin belirlenmesini engelliyordu; bu durumda,
kontrolörün (Emin) haberi olmadan, örneğin gece ergitme işlemi yapılması
yasaklanıyordu. Terkedilmiş olan ocaklar, yasa ile birlikte yeniden faaliyete
geçmiş olup eldeki verilere göre bu dönemde madenciliğin çok geniş alanlara
yayıldığını söylemek yerinde olacaktır (93). Za’ifi, doğum yeri olan Kratovo’yu
anlatırken madencilik konusunu da detaylı bir şekilde belirtmektedir. Aynı
şekilde Chenau (1547) (94) ve C. Zeno da bu konuya değinmişlerdir (95). Bazı
şiirsel abartılı anlatımlara rağmen, roşt ve plakaniçe gibi madencilik terimleri
ile bazı ayrıntılarda ilginç terimlerin kullanılmış olması, bu anlatımları değerli
hale getirir. Öyle ki bu anlatımlar, yasalardaki çeşitli tanımlamaları da aynı
zamanda belirtirler. Bunlar örneğin: cevherin paylaşımı ve ergitilmesi
hakkındaki veriler, Za’ifi’nin “büyük miktarda üretimin yapıldığı bir yer” olarak
anlattığı alan, buranın bir Arar, bir Miri tesis olduğunu göstermektedir (96).
Kratovo’daki ve dolayındaki madenciler, Novo Brdo, Janjevo ve diğer
madencilik şehirlerindeki meslektaşları ile aynı şartlar altında yaşıyorlardı
91 Kumlardan yıkayarak demir elde edilen bölge olan Kriva Palanka ile Kratovo maden ocağı
bölgesi örtüşmektedir.
92 I A madde 1.
93 I C madde 4, 5, 6.
94 Chenau (1547) Blau’dan alıntı yaparak (Seyahatlar 59).
95 Starine (1878) X 209: "Adese'den daha geniş olan Morava nehrini orman içinde soldaki
yoldan görebileceğiniz yüksek ve heybetli bir dağda, kalesi ve Sangiaccato'su ile Cratova
şehrini bırakarak geçiyoruz ve bu şehir düştü. Burada bulunan altın ve gümüş madenleri
sayesinde burada devlet büyüklerinin harcadıkları madeni paralar basılıyor; çuvallara
konan, tüm Türkiye'nin en güzel derin uykularıdır. Bu topraklar yılda 70 bin duka altını
büyük Türk'e (Padişaha) veriyor ve bu madenler Türkiye'nin tiranlıklarından biridir. Zengin
bir adamı alıp tüm mal varlığı ve ailesiyle birlikte orduya götürüyor, burada ocaktan madeni
çıkarması gerekir ve eğer gümüş veya altın bulursa kazanır. Tüm varlığını kaybetmediği
sürece hiçbir zaman o veya çocukları ömür boyu bu kölelikten kurtulamazlar”.
96 Kynk. Nr. 45.
163
(97); Bunlar kendi liderlerinin bulunduğu, belirli bir öz yönetime sahiptiler. Bu

türden bir lidere örnek olarak, 1563 yılında değinilen “dindar ve Hiristiyanlığı
seven Lord, Knez Dimitr” verilebilir (98).
Madencilik yöneticisi olarak Emin, devletin bu konudaki resmi temsilcisi

konumunda idi. Yönetici, 1660’lı yıllarda, kendisine bağlı 200 adamı ile görev
yapmaktaydı. Bu konudaki diğer detayları Kratovo’yu anlatırken Evliya Çelebi
vermektedir: “şehrin dağlarında yedi kol kalınlığında, saf bakır ve gümüş
damarları bulunur, saf gümüş çıkarılmaktadır. Gece ve gündüz kendisine
imtiyaz verilmiş olan Gümüşhane ra’aya’sı gümüş ve bakır çıkartır ve bunu
yöneticisine verir. Halen günümüzde, şehrin aşağısında eski darphane
gözlenmektedir. Darphane günümüzde faaliyette değildir, fakat ocaklar faal
durumdadır. Şehrin ileri gelenleri, gümüş ocakları sayesinde zengin ve
mutludurlar. Şehirde toplam 150 dükkan bulunmakta idi ve bunların arasında
her çeşidi vardı. Bunların arasında kazan imalatı ve satışı çok daha canlı idi.
Şehirdeki bakır ocaklarından çıkarılan bakır ile yapılan kazanlar ne Bosna’da
ne de Kastamonu’da bu kadar iyi yapılabiliyordu. Nargile kabı, lambalar,
yıkama kapları ve şahane altın kaplamalı destiler, yapılan ürünler
arasındaydı“ (99).
Küstendil ocaklarından elde edilen altın ve gümüş cevherleri Kratovo’ya

nakledilir ve orada ergitilirdi (100). Ocaklar, 17. yy’ın ilk yarısında kısmen
tüketilmişti ve ekonomik olmaması nedeniyle kapatılmak zorunda kalmıştır
(101). Daha sonraki dönemler hakkında bilgi bulunmamaktadır. İşletmeler
çalışmaya devam etmişti, zira söz konusu bu maden ocağı bölgesi 1710 yılında
97 Bu şekilde Kamenica yöresi, vergilerden muaf tutulma karşılığında Kratovo maden

ocaklarında çalışma yükümlülüğü altına girdi, Jireçek: Bulgaristan 478.
98 Jireçek: Tarih 463; bknz. aynı zamanda Sakazov 215, s. 172 sinde şunları belirtmektedir:
“Küstendil ve Kratovo bölgesinde hiristiyan soylular, Sultana haraç yükümlülüğü olan

prenslikler ve vasalların yerini almıştır ve Sultana karşı bu yükümlülükleri ve sakadatleri,
kendilerine yüzyıllar boyunca hakimiyet hak taleplerini bir anlamda koruma imkanı
vermiştir”
99 Evliya (1656/60) V 563 ff. Aynı zamanda Hacı Halifa: Rumeli ve Bosna (1650) 93, Kratovo
da bakırcılar çarşısından bahsetmektedir: “Çevrede bulunan dağlar gümüş ve bakır

içeriklidir, bundan dolayı burada bir bakırcılar çarşısı ve Haddehane bulunmaktadır.
Burada çok şahane bakır eşyalar üretilmektedir”).
100 Hacı Halifa 94, 88.
101 Evliya (1656/60) V 567; 553 f. : Skoplje kalesinde bulunan 300 asker maaşlarını
Kratovo’daki gümüş evinden (Gümüşhane) alıyorlardı).
164
Trebçe’deki terkedilmiş bir maden ocağı için madenci temininde bulunmuştu

(102). Fakat 18. yy’da çeşitli nedenlerden dolayı, ocakların ve Haddehane’lerin
çoğu terkedilmiş olmalıdır. Bu nedenlerin en başında, çok miktarda odun ve
kömür ihtiyacının karşılanması için ormanların tüketilmiş olması
gelmektedir. Henüz 1650 yılında, Kratovo’daki dağlar, orman ve çalılık
bakımından yoksun hale getirilmişti (103). Zaman içerisinde bu durum daha
da ilerlemiştir. 1836 yılında ormanlık alanlar çok çok azalmıştır. Baue,
“Ormancılığın bu şekilde kuralsız olarak devam etmesi ile odun ve kömür
fiyatları o kadar artacaktır ki bu güne kadar ekonomik olarak yapılabilen
madencilik, artık ekonomik olmaktan çıkacaktır” şeklinde görüş belirtir (104).
Artık günümüzde Kratovo ve Lesnovo dolayında eski ormanlar
bulunmamaktadır (105).
18. yy’ın sonlarına kadar çalışmaların halen özel kişiler aracılığıyla devam
ettiğini 1. Şevval 1210 (9.IV.1796) tarihli bir belge göstermektedir. Söz konusu
belgeye göre, Kratovo maden ocaklarının temsilci ve yöneticisi olan Mehmet
İslam, tüccarlara 524 ½ okkalık, 20 barlık kurşunu ve 102 ½ okkalık büyük
bir bar kurşunu serbestçe satabilme müsaadesi vermiştir. Söz konusu bu
kurşunun kaynağı, şehrin kenarında yer alan (varoş) ve Hristiyan’ların
oturduğu Popen Mladen mahallesidir. Burası, Kratovo bölgesindeki ocakların
en büyüğünün bulunduğu maden ocağı idi. Kratovo’dan çıkartılan kurşun
ergitilir, külçe haline getirilir ve tüccarlara satılırdı. Öyle ki bunlara Osmanlı
İmparatorluğu içerisinde serbestçe ticaret yapma hakkı verilmişti (106). 1820
yılında maden valisi, üçüncü derecedeki bir paşanın rütbesinde işlev
görüyordu (107). Madenciliğin gerilemesi ile yöre halkının büyük bir bölümü
göç etmek zorunda kaldı. 1836 yılında şehir çökmüş bir görünümde
bulunuyordu “Des restes d’anciens edifices en Pierre, des mosguees en ruine
et des fontaines attestent gue c’est une cite fort anciennne” (Eski taş binaların
102 Bknz. kynk. Nr. 35

103 Hacı Halifa a.a.O.
104 Boue: E.T. Iı 36 f.; bknz. id.; It. I 243: “Kratova…Tous les bois ont disparu depuis longtemps
a cause des fonderies de plomb: Kratova’da Kurşun dökümhaneleri yüzünden tüm ormanlar
çoktan ortadan kayboldu”.
105 Cvijic 110.
106 Bknz. kynk. Nr. 42
107 Gam II 125 ff..
165
kalıntıları, yıkık camiler ve çeşmeler, şehrin çok eski bir şehir olduğunu
kanıtlıyor) (108).
Blisanac’tan çıkartılan gümüş içerikli kurşun cevheri o zamanlar Kratovo’da

ergitilirdi (109). Boue bölgenin manzarasını, “Haddane Kratovo da bulunurdu,
buranın çevresi ağaç bakımından o kadar talan edilmişti ki yakacak ihtiyacı
için odunu çok uzaklardan getirmek gerekiyordu. Ormancılık ekonomik olarak
yapılmıyordu…1836 yılında burada iki fırın bulduk, birisi harabe halindeydi,
diğeri ise aynı şekilde kötü durumda veya biraz daha iyice idi” şeklinde
çizmektedir. Bölgede yıllık üretim miktarı 4000 okka kurşun ve 60 okka
gümüş olarak tahmin edilmektedir (110). 1850’lerde madencilik yeniden
canlılık kazanır: Vrh ve Debrovo’nun aşağı kesimindeki Dzsgura’da çıkartılan
gümüş ve kurşun cevherleri, Zletovo’nun yukarısındaki ergitme fırınlarında
ergitilirdi. Daha sonraları Yunanlı tüccarlar, söz konusu cevherleri
Peşenica’nın güney kesiminde, açık işletme şeklinde madencilik yaparak elde
etmeye başladılar. 1890 yılında Kratovo madencilik bölgesinin tamamında
madencilik tesisleri kapandı (111).
Bakır:
Boue (112), Sturumica bölgesinde bakır ocakların bulunduğunu duymuştu.

Kratovo’daki Osogovo Pl.’deki bakır ocaklarından yukarıda bahsedilmişti (bkz.
s.163?). Majdanpek bölgesinde bakır çıkartılması konusuna aşağıda
değinilecektir.
Demir:
Rudnik bölgesinden demir çıkartılması konusu s. 148 f’de anlatılmıştır.

Samokovska Reka’daki demir ise Kopaonik yöresi anlatılırken belirtilmiştir.
Gluavica’da (Gluhavica), henüz 14. yy’ın sonunda, demircilikte bir Türk

merkezi oluşmuştur; 1394 yılında burada bir Kadı ve Türk gümrük
108 Boue: It. I 244.

109 Cvijic 108
110 Boue: E.T. II 36 ff.
111 Cvijic 108 ff., bknz. Konyalı tarafından da yayımlanan 1454 yılına ait tarihi belge (Konya,
cilt 20/21, 1176-77) ve F. Rohnstock: Selanik ve arka bahçesi (Wartenberg 1886) 143).
112 Boue: E.T. (1836/38) I 240 ff.
166
kurumundan söz edilmektedir (113). Bu konuda başka bir veri

bulunmamaktadır (114).
Bu konu ile ilgili literatürde Majdanpek madencilik bölgesine çoğunlukla

değinilmiştir (115). Madencilikte Osmanlı hükümranlığı altında gerileme olup
olmadığı konusu, eldeki veriler bu konuda olumlu ya da olumsuz yönde bir
yanıt vermek için yeterli değildir (116).
Kısa süren Avusturya işgali (1719-39) sırasında bölgede bakır üretimi yeniden
başlamış, Avusturya’nın geri çekilmesinden sonra da bu üretim birkaç on yıl
daha devam etmiştir. Bu konuda Kanitz şöyle yazmaktadır: “1739 yılında
bölge, tekrar Türkler’in eline geçtiğinde maden ocaklarında çalışmalar uzun
sürmedi, Koça ihtilalinde (1791) de bu ocaklar tamamen tahrip edildiler”(117).
Buna rağmen, bölgedeki madencilik çalışmalarının hiçbir zaman tamamen
duraksamadığı görüşündeyim. Bunun nedeni, bu konuda Mano’nun (1820)
anlatımlarıdır.
Mano, Majdanpek dolayında demir çıkarılan ocaklardan bahsetmekte ve şehir

içerisinde “epeyce güzel demir eşyalarının yapıldığını” belirtmektedir (118).
Geçen yüzyılın 30’lu yıllarında (1830’lu yıllarda) Velikipek’lerdeki Malipek’in
denize döküldüğü yerlerde, bakır ocakları ile Majdanpek’le beraber Crna Reka
vadisi ve Rudnaglava’da da demir çıkarılan ocakların faaliyette olduğu
bilinmektedir. “Daha önceleri”, yani 1836-38 yılları öncesinde 23 tane
113 Jireçek: St. Ve G. IV, II .

114 Çökmüş maden ocaklarının geçmişi hakkında güvenilir kaynakların bulunmadığı şu
örneklerden anlaşılmaktadır: Rozsden, Allşar’da 1890’da açılan maden ocağının çevresinde
eski ocaklar ve maden atık yığınları bulunmaktadır. Allşar maden ocağının o zamanki
müdürünün görüşüne göre buradaki çalışmalar Roma döneminden beri devam
etmekteydi. Cvijic ve Hofmann’ın görüşüne göre ise maden ocağı çevresindeki izler 12. ve
13. yy’larda madenciliğin yapıldığını göstermektedir. (Cvijic 229, bkz. Doelter 97 ff.).
Maden ocaklarının Türkler’in döneminden de kalmış olabileceği belirtilir. Belki de ilk, orta
ve yeniçağda ocaklar faaliyette idi. Madencilik teknolojisinin yavaş bir şekilde gelişim
gösterdiği dönemlerden bu çalışmalarda patlayıcı maddelerin kullanılmasına kadar ki
süreci, başka bulgular olmadan (madeni para, mezar taşı vb) ya da bu konuda yazınsal
kayıtlar olmadan ortaya çıkartmak mümkün olmamaktadır.
115 Bkz. Doelter 31 ff.
116 Bknz. Doelters’in bu konudaki şu açıklamaları ( a.a.O. 39): “demir ve kükürt cevheri
bakımından hiç tartışmasız bir şekilde büyük rezervlere sahip olan Maidanpek, bu kadar bu
konuda yüzümüzü az güldüren sonuçlar vermiştir; Daha önceki dönemlerde bunun böyle
olmadağı dile getirilir”.
117 Kanitz: Sırbistan I 214.
118 Gam II 29 f.
167
Haddehane’den demir ve bakır elde ediliyordu. Ayrıca Majdanpek’teki tesisler

bir soyguncu sürüsü tarafından tahrip edildiğinde, Türkler’in madenciliğe
devam etmedikleri (Burada Kanitz’in Koça İhtilali olarak adlandırdığı
ayaklanmalar söz konusu olmalıdır), bölgeden gelen yıllık 3000 piastarlık vergi
ile yetindikleri belirtilir (119). Son olarak, bu konu ile ilgili Dernschwam’ın
aşağıdaki anlatımları bulunmaktadır: “Tuna boylarında Kuçanja, Sendere’de
demir çıkarılan ocaklar bulunmaktadır” (120). Burası, Majdanpek madencilik
bölgesinin kuzeyindeki bir demir ocağı olabilir; belki de Majdan Kuçanja
kurşun madeni ile karıştırılmış da olabilir.
Türkler’in döneminde canlılık kazanan demir endüstrisi, kumlardan

yıkanarak demir elde edilmesine dayalı, yöredeki çok sayıdaki ikincil demir
cevherleşmelerine bağlı idi. Eski, kumlardan yıkama yöntemi ile demir elde
edilmesi tesisleri 4 grup altında toplanabilir. Bunlardan ilki, Makedonya’nın
kuzeybatısında bulunmaktadır: Treska ve Kiçevo boylarındaki Gostivar ve
Tetevo (Kalkandelen) bölgesindedir. Buraların tarihi konusunda bilgi
bulunmamaktadır. İkinci gruptakiler, Eğri Palanka ve Vlasina’daki tesisleri
kapsamaktadır. Aşağıda bu konu irdelenecektir. Rila-Rhodop ve Pirin
dağlarındaki yıkama tesisleri, üçüncü ve en büyük grubu oluşturmaktadır.
Bulgaristan’da olanlara burada değinilmemektedir. Bunlar, Yunanistan
Makedonyası’ndaki Siderokastron’un kuzeyindeki demir endüstrisi
tesisleridir. Son ve en küçük grup olan demir işletmeleri ise Trakya’daki
Demircik’te (Samakovcuk, Mali Samokov) bulunmaktadır.
Kriva (Eğri) Palanka dağlarındaki demir içerikli kumullar, yörede madenciliğin

gelişmesi ve ileri bir demir endüstrisinin oluşumunu sağlamıştır. Bölgede çok
eskiden beri yapıldığı belli olan kumlardan yıkanarak demir elde edilmesi
işine, bu yerlerin isimleri teker teker belirtilmeksizin 1536 yılı madencilik
yasasında (I B madde 5) değinilmektedir (121). Günümüzdeki Kriva Palanka
yerleşkesi 17. yy’da Eğridere Bayramhisarı adını taşıyordu. Evliya Çelebi,
seyahatleri esnasında buraya gelmiş, Kratovo’dan Murat kariyyesi (Murat
köyü) ne gitmişti. Burası demir elde edilen bir Bulgar köyü idi ve Seyyah
119 Boue: E.T. (1836/38) I 328, II 40; id; It. 21 f.

120 Dernschwam (1553/55) 254.
121 Jireçek: Bulgaristan 216 f; Cvijic 173; Doelter 97
168
buradan sonra Eğridere’ye geçmiştir. Buradaki kaleyi Bayram Paşa 1044

(1634/35) yılında yeniden yaptırmıştı, bu yöre ise bu şekilde Eğridere
Bayramhisarı olarak adlandırılmıştı. Şehirde 800 hane bulunuyordu.
Demircilik ile uğraşıyorlardı, halkın çoğunluğu madenci idi. Eğri Palankada
ergitme tesisleri bulunuyordu. O zamanlar demir cevherinin bir kısmı
çıkarılmadan bırakılmıştı. Çalışmalar, Kratovo ve Kriva Palanka arasında
bulunan dağ kuşağındaki Eğrisu dağı adı verilen yerde yapılıyordu (122).
Lisec’te, Osogova Planina yukarı kesimlerine kadar olan yerlerde çalışmalar
yürütülüyordu. 18, yy’ın sonlarına doğru kumlardan yıkanarak demir elde
edilmesi çalışmaları halen canlı bir şekilde sürdürülüyordu. Ragusa’lı görevli,
1792 yılında bunu şu şekilde belirtmiştir. “in sei ore andorono a posare in Egri
Palanka, Pease, che trae i suoi maggiori proventi da bei lavori di ferro, il qvale
cevato dalle vicine miniere, agevolmente si lavora con commodo della acque,
delle qvali abbonda” (altı saat sonra Eğri Palanka'da poz vermeye gittiler, en
büyük gelirini güzel demir işlerinden elde eden Pease, yakındaki madenlerden
çıkarılan değerli madenleri bol su sayesinde kolayca işliyor) (123).
Demir madenciliğinin gerileme dönemine girdiği, geçen yüzyılın 30’lu yıllarına

kadar, 2000-3000 nufusa sahip olan Eğri Palanka, bir şehir görünümünde
bulunuyordu: “La rue principale presente surtout des boutiques d'armuriers,
des fabricants de fers pour les chevaux et partout on voit des barres de fer. Ily
a plusieurs fontaines, des cafes et certaines maisons sont ornees sur le devant
de ceps de vignes” (Ana cadde her şeyden önce silah ustaları, atlar için nal
imalatçıları ve demir işletmeleri ile doludur. Birkaç çeşme, kafeterya ve bazı
evlerin önleri asmalarla süslenmiştir). Dere kumlarından yıkanarak demir
elde edilmesi çalışmaları Krivea Palanka’nın doğu kesiminde yapılıyordu.
Madencilerin barındıkları küçük kulübeler yörede dağınık halde bulunuyordu
(124). Madencilik faaliyetlerinin durması ile söz konusu bu yerleşim alanları
varlıklarını sürdüremedi, madenciler yöreden göç ettiler ve bölge ekonomik
çöküntüye uğradı.
122 Evliya (1656/60) V 564 f.

123 Giornale in Engel 324 f.
124 Boue: It. (1836/38) I 301; id.; E.T. 240, II 37 f.; Ungewitter 233
169
Kumlardan yıkayarak demir elde etme çalışmaları (plaser) bölgenin kuzeyine

doğru devam etti: Bozsica ve Klisura bölgesinde, Vlasina’da, Masuriçka’da ve
Yugoslavya-Bulgaristan sınır bölgesindeki Vrla Reka bunlara örnek olarak
verilebilecek bölgelerdir.
Bozsica’da, ki burada en eski yerleşim alanları bulunmaktadır (125).

Kumlardan yıkayarak demir elde etme tesisleri, bir su ayrım hattı üzerinde
yer alıyordu: “zemin yarım saatlik bir mesafe içinde, oyuklu (çöküntülü) ve
kumlu bir yapıdadır. Ana kayacın aşınması sonucunda oluşan, manyetit içerikli
kumların yıkanması sonucunda, demir elde edilmektedir. Gençlik yıllarımda
burada çalışmış olan yaşlı Stamenko’nun eşliğinde yöreye gitmiştim. Stamenko
bana, bölgedeki madenciliğe 1855 yılında yakacak sıkıntısı yüzünden son
verildiğini belirtmiştir. Madencilik o çevrede bulunanların zorunlu hizmet
şeklinde çalıştığı bir vakıf biçimindeydi. Yıkanarak elde edilmiş olan demir
taneleri, nehrin aşağı kesiminde beş adet fırın içinde ergitiliyor, bir kaç demir
atölyesinde çubuk biçimine getiriliyor ve bunlar Eğri Palanka’ya, nal, çivi vb.
yapımı için gönderiliyordu. 500 okka cevherden ergitme sonucunda 120-160
okka demir elde ediliyor, geri kalan kesim cüruf içinde kalıyordu”. Bozsica
halkı, memleketlerindeki demir çıkarma işinden sonra Bulgaristan,
Makedonya ve Sırbistan’daki çeşitli ocaklarda da çalışıyorlardı (126).
Klisura’da 1835 yılında bir demir ergitme tesisi aktif durumdaydı, burada on
Bulgar çalışmaktaydı. Ergitme tesislerine demir, yerleşim alanının batısındaki
dağlarda bulunan demir yıkama tesislerinden getiriliyordu (127).
125 Bir zamanlar yerleşim alanı bulunan Şapsko Rudare (Cvijic 126 tarafından
değinilmektedir): “bunlardan birisi Vrlij deresi boyunca yer alan Peşter’dir; diğeri ise Sv. Ilja
kiliseninin bir zamanlar bulunduğu yerin yakınındaki Koşarişte’dedir. Bu yerleşim
alanlarının her ikisi de çok eskiye dayanır. Zira yöre halkı buraların sadece ve sadece
madencilik yerleşim alanları olduğunu bilmektedir. Burasının Kratovo’da yapılan
çalışmalara ait atıkların bulunduğu yer olması da olasıdır” anlatımında bulunulur.
126 Jireçek: Bulgaristan 480.
127 Boue: It. (1836/38) I 341; E.T. 37 f. da. Demir elde edilmesi konusunda şunları
anlatmaktadır: “çok küçük kristaller halinde talkşistler içinde bulunan demiroksit, üzerinde
çoğunlukla kalın bir humus örtüsü bulunur. Cevheri şistlerin içerisinden çıkartıp alabilmek
için birçok yerde söz konusu kayalıkların üzerinden su akıtılır, böylece yapay bir dere
oluşturup kendisine bir yatak kazması sağlanmış olur. Çok bol miktarda bulunduğu
düşünülen su, dağların yüksek kesimlerinden gelir, bu suyun üzerine küçük savaklar
yapılarak bir miktarı biriktirilir, gölcükler oluşturulur. Su eğik düzlemi yüzlerce ayak
uzunluğunda bir mesafede kat eder, zemin üzerinde oyuklar açar, eğik düzlem ne kadar
sarp ise o oranda güçlü bir şekilde su akıntısı olur. Su şistlerin içerisiden bir miktar cevheri
170
17. yy’da “balta ve silah”ları ile ünlenmiş olan (128) Vlasina’nın eski demir
arazisinden Crkna’ya kadar olan kesimi (129), araştırıcı Kanitz anlatmaktadır:
“Türklerin döneminde burada güçlü ama ilkel bir demir endüstrisi vardı. Yöre halkı
manyetit içerikli kumlardan demir elde edilmesi işi ile uğraşıyorlardı. Ancak bunların
ücretleri çok düşüktü. Kuluçar (Froner) 500 okkalık (yaklaşık 625 kg) cevheri üretim
havuzuna almak ve Zaguzsane, Masurica, Mrka Poljana ve diğer yerlerdeki
Haddehane’lere göndermek için gerekli 25 günlük çalışma sonucunda sadece 15
Drahmi alıyordu. Hüseyin Paşa, 1850 yılında buradaki 25 adet küçük Haddehane’den
yılda 1300 kg ham demir elde etmiş ve böylece önemli bir miktarda kazanç sağlamış
olmalıdır. Türkler’in ve Arnavutlar’ın bölgeden geri çekilmesinden sonra Vlasina’da
demircilik duraksamıştır. Bölgede her yerde terkedilmiş olan madencilik çalışmalarının
izleri ile karşılaşılır. Çemernik’in batı akarsu kolunun hemen yakın çevresindeki
Gavarnica’da, terkedilmiş Vignje tesisleri gözlenir; buranın doğusundaki yukarıya
giden sarp yolu takip ettiğimizde de kırmızı renkli, demir içerikli arazi gözlenir. Burası,
engebeli bir yapıdadır. Teskova’da “Kozlica” adı verilen yatak, yöredeki en ünlü cevher
yatağıdır. Cevherlerin yıkanması için yörede eski bir su kanalının varlığı belirlenmiştir;
bunun yanında, cevherin taşınması için taş döşeli bir yol da bulunmaktadır. Tüm bu
bulgular, eski bir madencilik faaliyetine işaret etmektedir. Çayır çimenlik olan Popova
Cuka üzerindeki demir içerikli arazi batı yönünde Leskova Planina’ya kadar 15 km
devam eder” (130).
Masurica’nın yukarı kesiminde, 1858 yılında 6 tane demir ergitme tesisi

bulunuyordu. Çingeneler, elde edilen ürünü nal çivisi, demir ve diğer eşyaların
yapımında kullanıyorlardı (131). Burada da kısa bir süre sonra madencilik
faaliyetleri sona erdi (132).
bünyesine alır, bunun dışında kenar kesimden işçiler suyun içine cevherli kayaç bloklarını
atarlar, böylece cevher miktarı zenginleştirilmiş olur. Bu şekilde mineralin çökerek
toplanabileceği sabit yerler oluşmamaktadır. Cevherin birikebileceği oyukların oluşumu ve
cevherin ağırlığına göre çökelimi suyun akışına bırakılmıştır. Bu şekilde elde edilen cevherin,
koyu sarı renkli suyu olan derenin, dağın eteklerindeki doğal yatağında biriktirdiğinden,
daha az olduğu belirtilmektedir. Elde edilen materyal çok küçük üçgen biçimindeki kapta
Klisura’da tekrar yıkanır. Ergitme fırınları Klisura vadisinde, Vrlska Reka vadisinde ve Eğri
Palankanın doğusunda bulunan diğer bir lokasyonda bulunmaktadır”. Bunu takiben
ergitme işlemlerinin anlatımı yapılmaktadır.
128 Haci Halifa: Rumeli ve Bosna (1650) 94: “Olassina’nın ünlü demir cevherleri buradadır”.
129 Kanitz: Sirbistan II 272.
130 Kanitz: Sırbistan II 296 f.
131 Hahn: Belgrad 43.
132 Bkz. Jireçek: Bulgaristan 217.
171
3. ARNAVUTLUK
Osmanlı İmparatorluğu için Arnavutluk’un, asfalt ocaklarının dışında

madencilik açısından bir önemi yoktu. 16. yy’da yörede değerli metal ve demir
üretiminin yapıldığı bilinmektedir (1). Daha sonraki dönemler hakkında bir
kayıt bulunmamaktadır.
Altın ve Gümüş.
Venedik arşivlerinde bulunan 1591 yılına ait tarihi bir belgede, Arnavutluk’ta
üç adet gümüş ocağının bulunduğu belirtilmektedir. Bunlar Fandi (Dukadin
arazisinde), Bulgari’de (Miriditin bölgesinde), ve ob Lesh dağlarında (Alessio)
bulunmaktaydı. Bunlardan birinde altın da bulunuyordu (2).
Demir:
Ahmet Refik tarafından yayınlanan tarihi bir belgede, tam olarak yeri
belirtilmeksizin, Dukagin sancağında bir demir maden ocağının varlığından
söz edilmektedir. Oradaki gülle dökümhanesine Ovçepolje yörüklerinden 94
kişi tahsis (nevbet) edilmişti fakat bunlar oradaki işin üstesinden
gelemiyorlardı. Bu nedenle 981 yılının 15. Muharreminde ( 18.V.1573) işlerin
yapılabilmesi için ilave bir iş gücü tahsisi yapılmıştır (3). Ayrıca Evliya Çelebi
de (1667/70) Kanina’daki üretimlerin içerisinde demirden söz etmektedir (4).
Bu kayıtlar, yörede söz konusu cevherin çıkarıldığını göstermektedir.
Asfalt:
Arnavutluk’un en önemli madencilik ürünü asfalt idi; Selenice, Picar ve

Romese ocaklarından elde ediliyordu (5). Avlona sancağı kanunnamesine göre
1 Osmanlı döneminde bakır çıkarılması ile ilgili olarak net veriler bulunmamaktadır: Çerpık
dağında bir bakır ocağının (günümüzdeki Puka bakır ocağından fazla uzakta olmayan bir
lokasyon) henüz orta çağda Sırp hükümdarlığı döneminde işletilmiş olması gerekir.
Yüzyılın sonuna kadar bu konuda başka bilgi bulunmamaktadır. 1900 yılında Dervişay
halkı söz konusu bu bakır ocağını primitif bir şekilde patlayıcı madde kullanmadan
çalıştırmıştır. Böyle de olsa birkaç yıllık kısa bir süre içerisinde Skutari’de 100 kg üzerinde
bir satış yapılmış olmalıdır. Zira araştırıcı Frech (Arnavutluk 633 f. ) söz konusu bu
çalışmaların, bu konuda daha detay bilgiler vermeksizin, 1890’lı yılların başında
başladığını belirtmektedir.
2 Jireçek: Maden ocakları 42 f. ; Doelter 110.
4 Evliya VIII 707.
5 Gam (1821) II 70; Boue: E.T. (1836/38) I 181, II 35 f. ; Patsch 98; Doelter 110; Nowack 15
ve içinde belirtilen literatür. Nowack’ın asfalt çıkartılmasını (I 39f., 57) yerel halk
172
(16. yy’ın ilk yarısında) üreticiler, Avlona depolarına gönderdikleri 1000

lodra’lık (küp) asfalt karşılığında 20 akçe para alıyorlardı (6). Bu dönemdeki
diğer ocaklardaki özelliklere dayanarak yukarda belirtilen ocakların küçük
özel işletmeler olduğu ve ürettikleri miktarı tamamıyla ya da kısmen devletin
resmi görevlisi olan Emin’e teslim ettikleri düşünülmektedir. Söz konusu bu
ocakların mukata’ası, 1670 yılında yıllık 70 yük akçe sağlıyordu. O
zamanlarda yeni keşfedilen bir asfalt ocağı 10 yük akçe karşılığında kiraya
veriliyordu. Bu dönemde Tepelen askeri birliğindeki askerler, maaşlarını söz
konusu bu mukata’a gelirlerinden alıyorlardı. Burada da değişime uğramış
işletme biçimine göre, yörede bulunan 20 Eflak köyü bu konuda teşvik edilmiş
ve bunun karşılığında her türlü vergi ve kesintilerden mu’af tutulmuşlardır.
Ömür boyu asfalt ocaklarında çalışmaya mahkum edilmiş ağır suçlular, bu
çalışmalarda tali bir rol oynamışlardır (7). Çevrede oturan halkın çalışma
yükümlülüğü üzerine kurulu bu sistem 19. yy’a kadar devam etmiştir (8).
Pauqueville, Carbonari köylülerinin çıkarttıkları asfaltın bir bölümünü
hazineye vermek zorunda olduklarını belirtir (9). Ticaret, devletin belirlediği bir
fiyat üzerinden yapılıyordu. 19. yy’ın başında, kiracı satış fiyatını belirliyor,
aynı zamanda ne kadar asfalt çıkaracağını da kendisi belirliyordu. Maden
ocağı kiracısının, o anda ihtiyacı olandan fazla asfalt çıkarılmasına müsaade
etmediği belirtilmektedir. Kiracı, verilen imtiyazın son yıllarında bu ticareti
daha sonrasında da yapabilmek için, depolarını asfalt ile dolduruyordu (10).
Yeni imtiyaz sahibinin bu şekilde bir haksızlığa uğraması yasal mıdır, ya da
yönetimin ve hukukun geçerliliğinin olmaması sonucunda mı bu durum
ortaya çıkmaktadır? Bu soruların cevabı bilinmemektedir. Daha sonrasında
durum bu şekilde değildi, zira Hahn, çok açık bir şekilde, imtiyaz sahibinin
ocaklardaki çalışmalara karışmadığını belirtmektedir.
aracılığıyla gözleme imkanı bulduğu Pahtosa’daki asfalt ocakları daha önceleri işletiliyor
muydu sorusunun cevabı bilinmemektedir.
6 Hammer: I 324 f.
7 Evliya VIII 701, bknz. aynı zamanda Hacı Halifa: Rumeli ve Bosna (1650) 132.
8 Müller: Madencilik 699, 1835’lerde asfalt çıkartılma işinin önceleri Eflak halkı tarafından
yapıldığını belirtmektedir. Janina’da konsolos olan Hahn ise (Studien 61 f.), bu konuda
Eflak’ların kullanıldığının net olduğunu belirtir).
9 Pouquevılle (1805/09) I 271 ff..
10 H..G II 56.
173
1845’lerde üreticiler asfaltı belirlenmiş bir fiyat üzerinden Avlona’ya (Vlona)

gönderiyorlardı (11). Belirtilen yerde bir imtiyaz idaresi merkezinin bulunmuş
olması gerekir. Bu idare merkezinin gelirlerinin, yaklaşık 15 yıl sonra 3500-
4000 fl, yıllık ortalama da ise 7000 fl. dolayında olduğu belirtilmektedir (12).
17. yy’da Payitaht cephanesine düzenli bir şekilde söz konusu bu ocaklardan
asfalt geliyordu. Venedikli Bailo Alviso Contarini’nin 1640 yılındaki bir
raporuna göre, Ragusa’lılar, masraflarını kendileri karşılayarak, her yıl
cephanelik için belirlenen miktardaki asfaltı İstanbul’a getirmekle yükümlü
idiler. Contarini şu şekilde devam etmektedir: “Nel tempo del mio bailaggio,
queste pegole non sono mai capitate, repite ogni anno dei Siciliani, credesi con
segreta intelligenza dei Ragusei medesimi, ai quali rilasciono subito il vascello
e gli uomini regalati piuttosto che maltrattati”. (Benim kefaletle çıktığım sırada,
her yıl Sicilyalılar tarafından söylenen, aynı Ragusei'ye gizli istihbaratla
inandıkları, gemiyi ve verilen adamlara kötü muameleden ziyade derhal
serbest bıraktıkları bu hikayeler hiç olmadı)(13).
Evliya Çelebi’nin belirttiğine göre, henüz 17. yy’da Avrupa’ya ihraç edilen
asfalt, Arnavutluk’un günümüzde de önemli bir ihraç ürünüdür (14). Asfalt,
1845 yılında iki çeşidi ile piyasada bulunuyordu. Araştırıcı Hahn, bloklar
biçimindeki “Pegola grossa” çeşidi ile döküntülerden iki kat daha pahalı olan
“Pegola sottile” çeşidini belirtmektedir. Belirtilen her iki çeşidin her birinden
300.000 venedik litresi elde ediliyordu. Birinci kalitenin yarısı Venedik ve
Trieste’ye gönderiliyor, diğer yarısı Levante ve Neapel’e gönderiliyordu. İkinci
kalite ürün ise Trieste’ye gönderiliyodu (15).
11 Hahn: Araştırmalar 61 f.
12 Lehnert 450, 456
13 Barozzi I 353, bknz aynı zamanda Quirini (1676) a.a.O II 165’de ve Morossini (1680) a.a.O
II 225’de: “Dalla Vallona e dell isola di Metelino provveduti essendo di pegole gli Arsenali, ne
riuscendo pero questa privvigione della piu perfetta qualita per la scarsa cognizione di chi la
raccoglie non solo, ma per le molte fraudi de commandanti” (Vallona ve Metelino adasından,
Arsenallere yığınla (asfalt) sağlandı, ancak en mükemmel kalitenin bu ayrıcalığı, sadece
onu toplayanların bilgi eksikliğinden değil, aynı zamanda birçok komutan sahtekarlığı
nedeniyle de başarılı oldu).
14 Evliya VIII 701, 707; Wheler (1676) I 41; Pouquevılle (1805/09) I 271 ff.; Gam (1820) 70 ;
Lehnert (1860) 449 Baldacci 798)
15 Hahn: Araştırmalar 61 f.
174
4. YUNANİSTAN
Altın:
Henüz 1715 yılında bir miktar altının çıkartıldığı Sidre Kapsa madencilik
bölgesinin dışında, 16. yy’da Pangaion Oros’daki Pravion’da da, altın
çıkarılıyordu. Bundan başka, Yunanistan’da altın çıkartıldığını gösteren iki
kaynak daha bulunmaktadır. 1422 yılında araştırıcı Venier, Morea’da
(Peloponnes) (1) çıkartılan madenler arasında altını da belirtmektedir; iki
yüzyıl sonra İtalyan Giovanni Fantion Minotta, Fransa’daki IV. Heinrich’e,
Maina yakınlarında (2) iki tane “di gran valuta” (çok değerli) altın maden
ocağının bulunduğunu haber verir. Bu bilgilerin ne kadar güvenilir olduğu
sorusunun ucu açıktır.
Bu konuda Evliya Çelebinin raporunun tipik bir örnek olduğu belirtilebilir.

Öyleki, Girit Adası’nın Türkler tarafından 1669 yılında fethedilmesinden
sonra, Evliya Çelebi burada 170 çeşitten daha az olmayan cevher
buluntusundan bahseder. Seyyah, detaylara girmeden, diğer anlatımlarının
yanında bir yerde altın, iki lokasyonda gümüş, kurşun ve demir, üç
lokasyonda bakır, yedi lokasyonda tuz ve jips, kırk lokasyonda güherçile
(KNO), ayrıca şap, kırmızı renkli toprak (Bolus), katran ve çeşitli kayaç
türlerinden bahseder (3).
Altın madenciliğinde, Makedonya’da kumlardan yıkayarak altın elde edilmesi

işi çok daha fazla öneme sahipti. Bu konuda metin içerisindeki veriler,
istisnasız bir şekilde, ne yazık ki söz konusu bu uğraşı dalının çöküntüye
uğradığı 19. yy’dandır.
Makedonya’nın doğu kesiminde altın Kastoria, aynı şekilde Artos Orestikon’da

(Krupişta) kumlardan yıkanarak (plaser) elde ediliyordu. Araştırıcı Pougueville
(1805-09), burada çingenelerin ilkel bir şekilde, koyun postu ve örtüleri
kullanarak altın içerikli kumu toplayıp ahşaptan yapılmış oluklar içerisinde
yıkadıklarını anlatmaktadır (4). Altın içeren akarsular, Axios (Vardar) ve
1 Heyd II 82
2 Zinkeisen III 869
3 Evliya (1667/70) VIII 552.
4 Pouqueville (1805/09) II 375
175
Strumon (Karasu) (5), Butkovon (Butkovo) ve Nigrata, ayrıca Bulgaristan’ın

güney kesimindeki Nevrekop dolayına kadar olan bölgede de özellikle Kursa
(ya da Kruşa) dağları (6) yörelerinde bulunan akarsular olduğu
belirtilmektedir.
1475 yılında Jacobo de Promontorio de Campis tarafından değinilen (7)

Serrai’deki (Serres) gümüş ocaklarının yeri şu an için belirlenememektedir.
Daha sonra Evliya Çelebi, 1667/70 yıllarında adı geçen şehrin çevresindeki
dağlarda gümüş ocaklarının bulunduğunu, Serres’teki gümüş
Haddehane’sinin ihtiyacının buralardan karşılandığını anlatır (8). Böyle
anlatılıyor olsa da, Seyyah’ın döneminde burada artık para basılmamaktadır.
Buradaki madeni para basımı 816 (3.IV.1413), 817 (23.III.1414), 822
(28.I.1419), 825 (26.XII.1421), 834 (19.IX.1430),848 (3.II.1444), 855
(3.II.1451),865 (17,X.1460) tarihlerinde belirlenebilmektedir (9); 886 (2.III.
1481) yılında aynı zamanda altın para da basılmıştır. 918 (19.III.1512) yılında
altın, 926 (23.XII.1519) yılında diğerlerinin yanında altın para basımı, 974
(19.VII.1566) ve 982 (23.IV.1574) yıllarında ise altın para basılmıştır (10).
Anlatımlar muhtemelen epey ücra bir kesimde kalan Pravion maden ocağı ile
ilgili olabilir.
1720/21 yıllarına ait bazı belgeler, Thassos Adası’nda çok eskiden beri bilinen
gümüş madenciliğinin tekrar canlandırılması için denemeler yapıldığını
5 Tschihatscheff f.; Mines 720 ff. Net olmayan şu veriler bulunmaktadır: Strumon bölgesinde
Yahudiler yönetimin haberi olmadan dere kumlarından yıkayarak altın elde etmişler ve
yaklaşık 300 okkalık bir miktarı gizlice Siebenbürgen’e götürmüşler, yeni çiftçi adı verilen
çingenelere satmak istemişlerdir. Avusturya hükümetinin müsaadesi ile dere kumlarından
yıkayarak altın elde etme işi ile uğraşan ve elde ettikleri altını Avusturya devletine verme
yükümlülüğü olan o kesimdeki çingeneler, Makedonya’dan kaçak yolla gelen altını, kendi
çalışmalarının ürünü biçiminde göstererek, Avusturya devletine vermişlerdir
6 Boue: E. T. (1836/38) I 242; Douelter 101; Struck 543, Bkz. aynı zamanda 535. 1900’lerde
yerel halk sadece yan işler biçiminde altın elde etme işi ile uğraşıyordu, artık bu konuda bir
işletmeden söz edilemiyordu. Çok basit yıkama tesisleri ile elde edilen günlük kazanç miktarı
bir kişi için ortalama 3-5 piaster kadardı, en fazla 10 piaster kadar olabiliyordu. Altın
yıkayıcıların sayısının görece yüksek olması, tüm Kruşova bölgesindeki yıllık miktarın
yaklaşık 10.000 piaster olmasını sağlıyordu. Kilkis’e getirilen yıllık altın miktarı ise 120 kg
kadardı. Verilen sayılar kaba tahminlere dayalıdır ve dikkatlice değerlendirilmesi gerekir.
7 De Promentorio de Campis 62.
8 Evliya VIII 129.
9 Bu yıllarda bakır para da basılmıştır, Revue Num. 307.
10 İsmail Galip 27 Nr. 31; Ahmet Ziya 45; İ. Galip 27 Nr. 32, 33 Nr. 51; Mon. Anc. Nr. 523-26;
Ahmet Ziya 45; İ. Galip 38 Nr. 64, 45 f. Nr. 90, 91,93; Ahmet Ziya 46; İ. Galip 46 Nr. 92, 65
Nr. 140-143; Mon. Anc. Nr. 565; Truhelka 99 ff. ; İ. Galip 118 f. Nr. 304-305, 135 Nr. 348.
Bknz. aynı zamanda Bukov Nr. 12, 21 ve 26.
176
göstermektedir. Bazı balıkçılar, söz konusu adada buldukları gümüş cevherini

İstanbul’a getirmişlerdi. Balıkçıların anlattıklarına göre adada yüz adet maden
ocağı bulunmaktaydı. Getirilen cevher numunesi inceleme yapılmak üzere
gülle dökümhanesine gönderildi. Getirilen cevher numunesi 100 dirhem’den
daha az olduğu için o zaman ki yöntemlerle içerisindeki gümüş miktarı
belirlenemiyordu. Bundan dolayı, gümüş ocaklarını hemen işletmeye
başlatmak için defterdar İbrahim, 1133 (2-11. XII. 1720) yılındaki seferin ilk
üçte birlik döneminde, bu konuda yerinde gözlem yapmak ve gümüş üretim
olanaklarını araştırmak, ayrıca gerekli numunenin alınmasını sağlamak üzere
görevlendirildi. Balıkçılar, Defterdar’a eşlik edecekler ve bulgu noktalarını ona
göstereceklerdi. Bu konuda diğer tarihi bir belge, 6. Zilhicce 1133 (29.IV.1721)
yılına aittir ve yeni maden ocaklarının keşfinde nasıl bir yol izleneceği
konusunda talimatlar içermektedir. Komiser, maden ocaklarını ve
çalışanlarını soygunculardan korumalı ve güvenliği sağlamalıydı. Ayrıca,
halkın güvendiği kimseleri yanına alarak adada inceleme yapmalı, yerel
halktan bu konuda yardım almalıydı. Komiser, şayet itiraz ile karşılaşır, ya da
maden yerleri yerel halk tarafından kasıtlı bir şekilde kendisinden saklanır
ise, bu durumda onların kimlikleri belirlenip Payitahta gönderilmeliydi.
İstanbul’da yerel halkın Komiser’e itiraz edebileceği beklentisi daha baştan
Komiser’e anlatılmış ve onun Thassos halkının etkisine girmemesi
öğütlenmişti. İncelemeler sonucunda Komiser daha önceki madencilik
çalışmaları ile elde edilen üç barlık (külçe) altın ve gümüşe ulaşmıştır. Bu
konu ile ilgili olan bir raporda komiser 1133 yılı Şaban ayının ilk günlerinde
(28.V-6.VI:1721) bulunan külçeleri İstanbul’a gönderme emrini almıştır.
Numunelerin gümüş ve bakır yönünden uzmanlar tarafından incelenmesi
sonucunda, söz konusu ocakların işletilmesinin devlet için ekonomik olacağı
sonucuna varılmıştır. Komiser İbrahim’in halktan rüşvet alması ve işçilerin
maaşlarının ödenmesinde yolsuzluk yapması nedeniyle, çalışmalara gereken
zamanda başlanamamıştır. Bunun üzerine padişahlık makamı kendisine
1133 yılının Şaban ayının son üçte birinde (16.-25.VI.1721) bir emir
göndererek çalışmalara hemen başlanması ve işçilere hak ettikleri ücretlerin
ödenmesi emrini vermiştir. Thassos halkı planlanan madencilik çalışmalarına
etkili şekilde direnebilmek için 6 kişiden oluşan bir komisyon
177
oluşturmuşlardır (11). Ancak bunlar, direnmeye devam etmeleri durumunda

adadan ömür boyu sürgün edilmekle tehdit edilmişlerdir. Tarihi belgelerde
durum böyledir (12). Daha sonraki gelişmeler hakkında başka bir kayıt
bulunmamaktadır.
Araştırıcı Venier, 1422 yılında kurşuna (Pb) değinir (13) ve 18. yy’ın sonunda
Morea’daki özel bir kurşun imtiyazı (14), diğer güvenilir kaynaklar olmaksızın,
Peloponnes’deki kurşun ocakları ve kurşunun çıkarılması konusunda bir
değerlendirme yapma olanağı vermemektedir.
Gümüş, çok az miktarda, Kap Sounion’da terkedilmiş bir bakır ocağından

Atina’lı bir kuyumcu tarafından çıkarılmış olmalıdır. Bir İngiliz seyyah olan
Wheler’e 1676 yılında anlatıldığı gibi, söz konusu bu faaliyet yöneticilerin
zulmüne uğramamak için gizli tutulmuştur (15).
Sidre Kapsa (16), altın, gümüş ve kurşun ocakları açısından en önemli

madencilik merkezi konumunda bulunuyordu. Henüz tarihin ilk
dönemlerinde çok ünlü olan gümüş ocaklarının (17) Türkler’in döneminde ne
zaman tekrar işletmeye açıldıkları tam olarak bilinmemektedir. Bunların 15.
yy’da işletmeye açılmış oldukları tahmin edilmektedir. Bunun nedeni, Jacobe
de Promontorio de Campis (1475), Selanik’te bir gümüş ocağına değinmektedir
(18). Burası sadece Sidre Kapsa olabillir. Bu konuda diğer bir kaynak olarak,
926 (23.XII.1519) yılında Sidre Kapsa’da basılmış madeni para verilebilir (19).
Sidre Kapsa, 16. yy’ın ilk yarısında Osmanlı’nın Balkan toprakları üzerindeki
en önemli madencilik bölgesi idi. 1536 yılındaki madencilik yasası (20) ve
11 Bknz. yazınsal kayıt: Taşoz Tarihçesi (Thassos adasının tarihi hakkında kısa bir anlatım)
Musa Kazım’ın anlatımları, Toem II 1260-72, Hristiyan ve Müslümanların olumlu
yaklaşımlarından ve adadaki yerel, belirli bir öz yönetimden bahseder.
12 Bkz. kynk. Nr. 39,40,41,42.
13 Heyd II 282.
14 Scrofanı (1794/95) III 103.
15 Wheler II 547 f.
16 Türkçe kaynaklarda Sıdrekapsa, Sıdrekapısı ve Sıdretısı olarak geçmektedir. Avrupalı
kaynaklaklarda ise çoğunlukla Siderokapsa olarak geçmektedir.
17 Bkz. Paulys’un klasik orta çağ bilimi Real- Encyklopaedie, yeni gözden geçirilmiş biçimi
v.G. Wissowa III (Stuttgart) tarafından yayınlanmıştır 2069 ff. , s.v. Chalkidike.
18 De Campis 62.
19 Altın ve gümüş madeni paraları, bkz. Ahmet Ziya 48; İsmail Galip 39 ff. Nr. 220-228;
Truhelka 99 ff.
20 I B madde 1.
178
Belon’un detaylı anlatımları, bunu açıkça ortaya koymaktadır. Bu bilgiler,

aynı zamanda Kanuni Sultan Süleyman’ın yasalarının yapımında örnek
olması yönünden çifte öneme sahiptir.
Söz konusu bu madencilik bölgesini 1546/49 yıllarında ziyaret eden Belon,

burayı Ayrıntılı bir şekilde anlatmıştır. Bölgedeki canlanma, kendisinin
bölgeyi ziyaretinden 12-15 yıl önce başlamıştır. Bu dönem, yaklaşık olarak I.
Süleyman tarafından madenciliğin reorganizasyonunun yapıldığı döneme
rastlamaktadır. Belon’un belirttiğine göre Sidre Kapsa, küçük bağımsız bir
yerleşim yerinden, çok sayıda bahçesi olan büyük bir şehre dönüşmüştür.
Kazanç olanaklarının çekiciliğine bağlı olarak çeşitli Balkan halkları burada
bir araya gelmişlerdir. Bu halklar Bulgarlar, Yunanlılar, Sırplar, Arnavutlar,
Yahudiler, Eflaklar, Çerkesler ve Türkler’dir. Çevrede bulunan köylerin halkı
da Yunanlı ve Sırplar gibi Hristiyan dininin mensubuydular.
Dilsel yönden ise, yukarda belirtildiği gibi, farklı elementler bulunuyordu.

Dilin sadeleştirilerek bir birliktelik duygusunun oluşturulması için bir tür
“Lingua communis” olan “Spaniolca dili”, insanların birbiri ile anlaşmasını
sağlıyordu. Araştırıcı Belon bunun yanında Almanca madencilik terimlerine
dikkat çekmektedir. Yahudilerin ekonomik olarak büyük bir rol oynaması (ki
Selanik için onların büyük önemi vardır) maden ocaklarındaki çalışmaların
Cuma akşamından pazartesi gününe kadar durması şeklinde kendini
göstermektedir. Yaklaşık beşyüz ila altıyüz kadar maden ocağının işletilmesi,
küçük işletmeler aracılığı ile sağlanıyordu. Burada birinci sırada Bulgarlar
olmak üzere 6000’den fazla işçi çalışıyordu. Altın, bir Ermeni tarafından nitrik
asit yoluyla gümüşten ayrılıyor, külçe biçiminde ergitiliyor ve parmak
kalınlığında iki-üç “tois” uzunluğunda (3,90-5,85m) çubuklar biçiminde
dökümü yapılıyordu. Çubuklar, bir dukalık bölümlere işaretleniyor ve bu
şekilde İstanbul a gönderilebiliyordu. Padişahlık hazinesinin kazancı, işçilerin
179
kazancı hesaba katılmadan aylık 18.000 duka kadar olmalıdır (21, 22).
Belon’dan sadece bir kaç yıl sonra Türkiye’ye seyahat eden (1550) ve diğer bir
Fransız olan Nicolas Nicolai şu kayıtları tutmuştur: “bu çevrede Syderocapsa
adı verilen yerde çok verimli altın maden ocakları bulunmaktadır. Padişah
buradan çok bol miktarda hazinesine gelir sağlamaktadır” (23). Daha sonraki
on yıllarda, 974 (19.VII.1566) ve 986 (10.III.1578) yıllarında Sidre Kapsa’da
basılan madeni paraların da gösterdiği gibi buradaki altın üretim çalışmaları
devam etmiştir (24). Bir yıl sonra, o zamanki Selanik Kadısı, çok miktarda
madeni para basım yükümlülüğünü yerine getirmesi için uyarılmış, yani
üretimi artırmak ve mümkün olan en kısa süre içerisinde o zamana kadar
basılmış olan akçeleri İstanbul’a göndermek için uyarılmıştır (25).
Leuenclaw’a göre o zamanlar Akçe’nin iki türü bulunuyordu: ”bir kısmı biraz
büyükçe, sıradan olanları ise küçük akçe biçimindeydi. Büyük olanlarına
Siderocapsia adı veriliyordu. Öteki Siderocapsa idi. Siderocapsa, Thasso’nun
yukarısında bulunan Athos ya da kutsal dağ yakınında bulunan bir şehirdir.
Orada altın ve gümüş şeklinde her iki maden ocağı da bulunmaktadır. Oralarda
büyük boyutta olan Aspra madeni parası basılır ve şehrin ismine uygun olarak
Siderocapsia olarak adlandırılır. Orada, Sultan’ın hazinesine göndermek ve
kendi kazançları için sadece Sultan’ın adamları görevlidir. Sultan da askerlerin
ve hizmetkarlarının ücretlerini bu şekilde karşılamaktadır. Küçük olan Aspra’lar
Sultan’a gönderilemez, bunun için Padişah’a borçlu kalınmış olur” (26).
21 Krşltr: Brüch: Chalcidice 5 f.; (söz konusu bu maden ocakları) kullanılan paranın yıllık 30-
40.000 Duca’lık bir bölümünü sağlamaktadır. Belirtilen kesimdeki madenciliğin en üst
gelişim aşamasına eriştiği dönemde orada 5-600 fırın ve 6000 işçi çalışmış olmalıdır.
Nizvoro da günümüze kadar (1873 yılı) bu şekilde halkın ağzında korunarak kalmış bir
deyiş oluşmuştur. Orada fiili olarak 6000 işgücünün bulunduğu şeklindeki geçmişten
günümüze aktarılan bilgi kabul edilecek olursa ve o zamanki paranın değeri ve işgücü
başına sadece 50 kr. dikkate alınarak bir hesaplama yapılırsa (diğer ilavelerle birlikte) bu
durumda 219.000 Duca’lık bir miktar elde edilir. Söz konusu giderlerin çıkarılan cevher
ile karşılanması dikkate alındığında, oradan çıkarılan cevherin 40.000 Duca’lık değerden
daha fazla, yani 259 000 e ilave olarak 40 000 Ducatlık, toplamında 25. 000 Ducatlık
cevherin yeryüzüne çıkartılmış olması gerektiği anlaşılır. Bu hesaplama ne kadar
gerçekçidir sorusunun cevabı daha ileri bölüme bırakılmıştır”).
22 Belon 44-47, 50 f. Araştırıcının Sidre Kapsa hakkındaki verileri bu anlatımların son
kesiminde ekler olarak verilmiştir

23 Nicolai C
24 İsmail Galip 119 f. Nr. 306’dan 309’a kadar, 135 f. Nr. 350-352; Nesselmann 139; Truhelka
99 ff.
26 Leuenclaw: Türk Hist. 176
180
16. yy’ın ikinci yarısı ve 17. yy’ın ilk yarısı için maden işletme ve üretimi
hakkında daha ayrıntılı bilgiler bulunmamaktadır. Buradaki ocakların
çalışmaya devam ettiği, burada 1003 (16. IX. 1594) yılında basılan bir madeni
para göstermektedir (27). Bunun dışında, başka bir İngiliz seyyah olan
Sandy’nin (seyahat 1610) notları (28) ve Hacı Halifa’nın Rumeli ve Bosna (1650)
adlı eserinin Sidre Kapsa bölümünde, diğer anlatımların yanında: “Yakınlarda
gümüş ocakları olduğu için burada bir Haddehane bulunmaktadır. Bir camisi
vardır, iki hamamı ve küçük bir pazar yeri bulunur. Havası ve suyu iyidir.
Maden ocakları büyük sarp dağın güney yamacında bulunmaktadır. Dağ
ormanlıktır, buradan elde edilen odunlar madencilikte gerekli olan alet ve
destek yapımında kullanılır” şeklinde anlatımlar vardır (29). Evliya Çelebi,
1656/60 yıllarında kaçan bir kölenin aranmasında Sidre Kapsa’ya değinirken,
yukarda belirtilen ormandan bahsetmektedir. Orman devlet malı idi ve devasa
ağaçları bulunuyordu; kesim yapmak yasaklanmıştı zira ağaçlar, maden
ocaklarına tahsis edilmişti. Seyyah’ın anlatımlarına göre Sidre Kapsa şirin bir
şehir idi; büyük, küçük camileri vardı, bir medresesi, tekkesi ve okulu, çeşitli
güzel hanları ve iki hamamı bulunuyordu. Pazar yeri de vardı, halk içinde çok
zengin olanları bulunuyordu. Burada adaleti sağlama görevinin Gümüşhane
Emini’nin elinde bulunması, önemli bir konu idi. Bu dönemde başka yerlerde
olduğu gibi, işletmelerdeki çalışma imkanları değişikliğe uğramış gibi
görünmektedir. Aşağıda verilen metni doğru anlamışsam, bu metinden küçük
işletmelerin yerini imtiyaz sahiplerinin aldığı ve tüm işletmeyi yönettikleri
sonucu çıkmaktadır: “bu dönemde söz konusu Gümüşhane, yıllık 10-11 kantar
gümüş kazancı olan ve büyük Vezirin Kethüdası olan Ebulhayr’ın malıdır”.
Evliya Çelebi’ye göre IV Murat’ın hükümdarlığı döneminde halen Sidre
Kapsa’da madeni para basımı yapılıyor olmalıdır. Bu basım işlemi, İbrahim’in
hükümdarlığı döneminde (1640-48) Kara Mustafa Paşa tarafından
durdurulana kadar devam etmiştir (30).
27 İsmail Galip 157 Nr. 400-401

28 Sandy 175: “Sultan Ahmet, ülkesinde çok çeşitli altın ve gümüş ocaklarına sahiptir, bunların
arasında Makedonya Siderocapsa Padişahlığın bu konuda en büyük şehri olarak kayıt
edilmiştir”
29 Hacı Halifa a.a.O. 82.
30 Evliya VIII 100 ff.
181
17. yy boyunca bu bölgedeki maden ocaklarının önemi epeyce azalmış gibi

görünmektedir. Zira o güne kadar Sidre Kapsa’daki maden ocaklarında
çalışma yükümlülüğü olan bazı yerleşim alanlarındaki işçiler, 1697 yılında
Pravion’daki demir madeni ocaklarına gönderilmişlerdir (31). Bu durum, 1112
(18.VI.1700) yılındaki bir fermandan da anlaşılmaktadır. Buradan şöyle bir
tablo ortaya çıkmaktadır: Sermayesi (mal) 16 yük akça olarak (1.600.000)
kaydı bulunan Sidre Kapsa madencilik mukataası, Arar tarafından her yıl bir
Emin’e devredilirdi. Emin, yörede halen işletmede olan maden ocaklarında o
yıllarda yıllık olarak belirlenen toplam 1000 gr (maktu) miktarı (460.000 akça)
elde ederdi. Kirkor adında bir Zimmi (islam devletinin egemenliğini kabul eden
gayri müslim kişi), maden ocaklarının işletme yetkisinin kendisine verilmesi
için o zamanlar mukataa yetkilisine bir yazı yazmıştı. Yazısında, maden
ocaklarında üretimin gerilediğini belirterek, sadece bu güne kadarki dört tane
maden ocağından elde edilen gelirden ödeme yapma yükümlülüğünün
dışında, işletilen maden ocaklarının imkanlarına göre, daha fazla üretim
yapmaya hazır olduğunu belirtmiştir. Bunun üzerine Selanik muhafız-veziri
Hasan Paşa, 1112 yılının 12. Seferinde (30.VII.1700) konuyu incelemekle
görevlendirilir. Kendisinden, maden ocaklarından yapılan üretimin belirlenen
vergiler (maktu) ile uyumlu olup olmadığı ve çıkarılan cevherin metal içeriğinin
ne kadar olduğu gibi konuları belirlemesi istenir. Bu konuda yerel halkın
direncinin kendisini etkilememesi şeklindeki uyarı ve tüm yukarda
anlatılanlar, çok belirgin bir şekilde söz konusu madencilik bölgesinin ne
kadar ihmal edilmiş olduğunu gösterir (32). Müteşebbis Kirkor’un yetkililere
yönelik yukarda belirtilen başvuru yazısı ile yetkililerin tekrar Sidre Kapsa
mukataası ile ilgilenmelerini anlamak zor bir şey değildir. Fakat daha sonraki
yıllardaki gelişmeleri anlamak için, Osmanlı İmparatorluğu’nun çökmüş
ekonomisini tekrar bir dengeye kavuşturma çabasında büyük vezir Hüseyin
Köprülü’nün aldığı tedbirleri dikkate almak gerekir (33). Zimmi Kirkor’un
ruhsat alma konusunda başarılı olup olmadığı bilinmemektedir. Fakat bunun
bir önemi de yoktur. Zira iki yıl sonra devlet, bu konuları kendisi ele alarak
31 Bknz. demir s.v. Pravion.

32 Kynk Nr. 28.
33 Bkz. Hammer: Gor VII 44.
182
eski bir gümrükçü olan Selanikli Hüseyin Çavuşzade’yi nazır olarak atamış ve
kendisinden Sidre Kapsa maden ocakları için bir “nizam” hazırlamasını
istemiştir. Hüseyin ile birlikte Selanikli Çavuşzade ailesi üyelerinden birisi bu
şekilde ilk defa ortaya çıkarak, sonrasındaki yetmiş yıl içerisinde Sidre Kapsa
makata’ası ile ilişkili olmuştur. Elimizde bulunan mektuba göre Selanik
Kadısı, 1114 yılının I. Rebinin 20. gününde (14.VIII.1702) bölgeye Hüseyin’in
atanması bilgisini alır ve ona çalışmalarında destek olması istenir. Aynı yılın
II. Rebinin 18’inde (11.IX.1702) benzer bir yazı gelmiştir. Bir sonraki yılın I.
Rebisi’nin 2’sinde (16.VII.1703) Hüseyin’e, kendisinin önerileri üzerine, sekiz
Emir hazırlandığı bildirilmiştir. Kendisinden, raporlarının devamının istendiği
bildirilmiştir. Aynı zamanda Selanik Kadısı’na bir emir gönderilmiş, Sidre
Kapsa maden ocakları ile ilgilenmesi ve bu konuda Nazır Hüseyin’e her türlü
konuda yardımcı olması uyarısında bulunulmuştur (34).
Raşit’in anlatımlarında ilave olarak şu bilgiler bulunmaktadır: “adı geçen

maden ocaklarında daha önce çalışma yükümlülüğü olan ra’aya tekrar eskisi
gibi çalışma yükümlülüğü altına sokulmuştur. Başlangıçta üç galeri açılacak
(çah) ve üç maden elde etme tesisi kuracak (çarh) şeklinde ferman çıkarılmıştı.
Adı geçen denizin kenarında yer alan maden ocaklarını kafir (inançsız)
korsanlardan ve haydutlardan korumak için gündelik ücreti 15 akça olan 40
kişilik bir segban kurulmuş ve ahşaptan bir iskele yapılmıştı” (35). Bu
dönemdeki işletme biçimleri ve üretim durumları hakkında 1707, 1711 ve
1720 yıllarına ait bazı tarihi belgelerde çok değerli bilgiler bulunmaktadır (36).
1118 (Nisan 1707) yılına kadar maden ocağı devlet işletmesi olarak çalıştı,
işletmenin başında “Nazır” olarak adlandırılan bir Emin bulunuyordu, yıllık
olarak 2000 gr (240.000 akça) sabit bir ücret alıyordu, giderler ve gelirlerin
tam hesabını tutmakla görevli idi. Elde bulunan hesaplamalar sadece ergitme
işlemleri için gelirler ve giderler şeklindedir. Masrafların ne şekilde ödendiği
ise bilinmemektedir. Muhtemelen 1119 (4.IV.1770) yılındaki kaynak ile aynı
kaynaktan masraflar karşılanıyordu. Söz konusu bu kaynak, Sidre Kapsa
34 Kynk. Nr. 29-32.

35 Raşit II 587; Hammer VII 44.
36 Kynk. Nr. 33, 34, 38.
183
mukata’ası’nın değişime uğramış biçimdeki şartları da olsa, mal olarak

belirlenmiş Sidre Kapsa mukata’ası idi.
1. Sidre Kapsa mukata’ası’na, kömür mukata’ası’ndan ocaklık olarak ayrılan

miktar,
2. Madencilerden alınan kafa vergisi gelirleri, ve
3. Maden faizi, yani Miri’den elde edilen kazanç ki bu tekrar bütünüyle ya da
kısmı olarak işletme sermayesi olarak maden ocaklarına geri dönmeliydi.
Ayrıca 1127 (7.I.1716) yılında “kalemiye vergileri”nden elde edilen gelirler ilave
olunmuştur. Sidre Kapsa madencilik mukata’ası bu esnada emanet biçiminde
yönetilmeye devam ederken, ilgili nazırın artık doğrudan bir ücret almıyor
olması, bunun yerine kendisi için bir kazanç tasarrufunda bulunabilmesi,
yukarda belirtilen değişimi oluşturuyordu. Öyleki Padişahlık hazinesine yıllık
olarak belirlenen ödeme miktarı olan maden faizinin dışında, üretim
yapabiliyordu. Böylece bu türden bir Emin’in konumu, daha çok bir imtiyaz
sahibinin konumuna benziyordu ki bu konum girişte detaylı olarak
anlatılmıştır. Bunun nedeni gayet açıktır: Emin, üretimi artırmaya teşvik
ediliyordu. İmtiyaz idaresinin her yıl devlete ödenecek olan miktarı artırma
(izdiyat) olanağı bulunuyordu. Bu durum, Çavuşzade Hüseyin Ağa ile yapılan
anlaşmalardan ortaya çıkmaktadır. Başka memurların da bu alana ilgisini
çekmek için 1126 (17.I.1714) yılındaki mukata’a anlaşmasına bir metin
kondu. Buna göre, o zamanlar devlete ödenmesi gereken 14 yük. Akçe’lik
(14.000.000 akçe) miktarın üzerinde üretim yapılması durumunda, fazla
üretimin her 10 gramı için Emin’e 1 gr, kâtibe 1/3 gr ödeme yapılması
gerekiyordu. Bu güne kadarki sistemin yanlışlığının 1133 (2.XI.1720) yılında
dile getirilmiş olması, vahşi madenciliği teşvik eden bu tür bir politikanın kötü
sonuçlarının kabulü anlamına gelir. Bu saptamaya rağmen, yönetimin bu
konuda başka bir çözüm aramaması, mukata’ayı “emanat” biçiminde vermeye
devam etmesi düşündürücüdür. Kendisine imtiyaz verilen kişiye göre nazır
hesaplama işlerini daha iyi yapmak durumundaydı. Kenan Paşa’nın maden
ocaklarının yeniden açılması çalışmaları bize bunu göstermektedir. Bu
çalışmalarda ocaklarda çalışan memur ve işçilerin detaylı bir listesi
verilmektedir. Bilançoda yukarıdaki kalemlerin olmayışı, burada bir icmal,
184
yani çeşitli kitaplar, evrakların bir araya getirilmesi, derlenmesine dayalı

detayların esas olmadığı, sadece bir kayıt olmasından kaynaklanmaktadır.
1702 den 1720 yılına kadarki süreç için, nazır ve anlaşma şartları hakkında
aşağıdaki özetleme tabloları hazırlanmıştır (37, 38, 39, 40).
Görevli madencilik memurlarının sayısı, madenciler ve diğer işçilerin sayısı

tam olarak verilmemiştir, fakat bunların gündelik ücretleri ve kendilerine 16
hicri ayda, 28.XI.1705 ile 13.III.1707 tarihleri arasındaki 8 ayda ve 11.II.-
3.XI.1720 arasındaki 7 hicri ayda ödenen miktarlar net bir şekilde
belirtilmiştir. Fakat bu kayıtlardan çalışan işçilerin sayısı
hesaplanamamaktadır (41) zira 1719 yılı tarihi belgesinin de gösterdiği gibi
Pazar ve bayram günlerinde onlara bir ödeme yapılmamıştır.
Maaşlar konusunda tablo şöyledir: 1711 1720

Nazır Yıllık 240 000 a. -
kazanç
Katip Gündelik 80 a.
Mutemet “ 40 a. 25 a.
Şafar “ 30 a -
Hutman “ 25 a. 25 a.
Polakançar “ 20 a. -
(yıkamacı)
İşçi ve ırgat (galeride “ 25 a. 20 a.
çalışanlar)
İşçiler “ 20 a.
Demirci “ 15 a. 33 a.
Dolapçı “ 15 a. -
Tekneci “ 15 a. 15 a.
37 II. Cemazi’nin ilk üçte birinde, 1126 (24,-23. VI. 1713) yılına ait bu tarihi bir fermana göre,
küçük Ahmet olarak adı geçen Ahmet Ağa ve bu şekilde 1128 yılı Nazırı ile aynı kişi olan
Ahmet Ağa, yaşamında yanlışa saptığı için Lemnos a sürülmeli idi. Fakat bu karar
uygulanmamış, sonrasındaki 2 yılda Ahmet Ağa tekrar nazır olarak atanmıştır (IH III 49
Nr. 71.
38 Paul Lucas 1715 yılında Selanikten Kavala’ya yaptığı seyehatte şunları anlatmaktadır: “O
zamanlar kendisine dağların altında bu madenden dolu olarak bulunduğu söylenmiştir,
buradan uzakta olmayan bir yerde bir altın madeni varmış, burasını büyük Sultan kiraya
vermişti. Seyyah’ın kendisi buranın madencileri ile görüşme yapmıştır” (Lucas 33).
39 A.a.O 238’de nazır olarak bir “Ahmet Efendizade Ali Efendi”den bahsedilmektedir; yazar
bunun muhtemelen bir yazım hatası olabileceğini belirtir.
40 S. Q. Nr. 33
41 Burada kısmen yazıcılardan kısmen de bu sayıların çözümünü yapanlardan
kaynaklanabilecek olan çeşitli hesap hataları ve net olmayan durumların göz önünde
bulundurulması gerekir.
185
186
187
Ücret dalgalanması, fiyatların karşılaştırılması ile de belli olduğu üzere başka

karşılaştırma malzemesi olmadan açıklanamamaktadır. Bununla birlikte,
tarihi belgelerden net bir şekilde görüldüğü üzere, burada ayrıntısına
girilmeyecek diğer sorunlara (ücretler, galerinin tekrar yapılması masrafları,
v.b. gibi) benzer şekilde, ergitme masraflarının tam hesabının yapılması çok
yararlı olacaktır. Burada ayrıca dikkat çekici olan nokta, Alman madencilik
terminolojisinin korunarak kalmış olmasıdır. Slavça polakançar ve samakov
(Bkz. sözlük) sözcüklerinin de bu terimler arasına girdiği belirtilmelidir.
Sidre Kapsa madencilik mukata’ası 1711 yılı tarihi belgesinde üç maden

ocağını kapsıyordu. Bunlar Polane, Moric ve Maan-ı Keşiş ile büyük su
tahliyesi kanalı olan “Kenan Paşa Lağımı” adı verilen galeriler idi. 1720 yılına
ait tarihi belgeye göre bu lağımın beş adet bacası bulunuyordu. 1720 yılında
çökmüş iki maden ocağının tekrar açılması, burada yeni üç galerinin açılması
ve toplam 8 galerinin çalıştırılması için bir karar alındı. Bu çalışmaların ve
madencilik çalışmalarının devamında sonucun ne olduğu konusunda şu anda
elimde bir kaynak bulunmamaktadır. Durum böyle de olsa, 1775 yılına ait
tarihi bir belge, işletmenin aynen devam ettiğini göstermektedir. Bu durum,
tarihi net olarak bilinemeyen ve yine Çavuşzade aile üyelerinden biri olan
Çavuşzade Ahmet Efendi’nin 55.000 gr. (66.000.000 a.)’lık bir ödeme
karşılığında ocakların işletmesini “malikhane” olarak üzerine alana kadar
devam etmiştir. Kendisine verilen bu hak yaşamı boyunca Sidre Kapsa maden
ocağını çalıştırma hakkıdır ve konu ile ilgili olarak yöredeki şikayetler doğru
ise, ocakları acımasız bir şekilde çalıştırmıştır. Yöredeki madencilik köylerinin
halkı, tarihi belgede daha detay anlatıldığı gibi, söz konusu dayanılmaz
baskılardan kurtulmak için saraya yönelerek Sidre Kapsa madencilik
mukata’asının malikhane olarak verilmesinin geri alınması, aşağıda belirtilen
daha iyi şartlar altında daha önceki duruma dönülmesi, Miri olarak çalışması
için bir ricada bulunmuştur.
Yükümlülüğü altına girilen konular şöyledir:
1. Saray silahşörü Hacı Ahmet 6 yıllığına ma’den Emini olarak görev

yapacaktır.
188
2. Madenciler ve madencilik ile bağlantılı olan yöredeki köy halkı her yıl
25.315 gr. (279.780 a.)’lık kira miktarını ödeme yükümlülü altındadır.
3. Ayrıca bir yıl içerisinde üç taksit halinde Çavuşzade Ahmet’in mukata’ayı
malikhane olarak edindiği miktara ilave olarak 10.000 gr. (1.200.000 a.)
Payitaht hazinesine geri ödeme yükümlülüğü altına girilmiştir.
4. Yıllık 400 o. gümüşü okkası 80 gr.’dan (9.600 a.) ve 500 kantar kurşunu
Miri fiyat üzerinden Payitaht hazinesine gönderme yükümlülüğü altına
girilmiştir.
Kiracı, anlaşıldığı üzere, kendisine karşı yapılan suçlamaları kabul etmemekte

ve bunun üzerine saray 1189 senesinin son muharrem ayının son üçteliğinde
(24.III.-2. IV.1775) konuyu incelemek üzere Selanik Mutasarrıfı Mehmet Paşa
ve Selanik Kadısı’nı görevlendirir (42). Halkın bu çabalarının sonuçlarının ne
olduğu konusunda yeterli bilgi bulunmamaktadır. Yine de, 19. yy’ın ilk
yarısında Avrupalı seyyahların raporlarına göre, yukarda önerilen şartların az
ya da çok değişime uğramış bir biçimde de olsa, kabul edildiği söylenebilir.
Sidre Kapsa madenci toplulukların hareket tarzında dikkati çeken nokta,
üzerlerindeki dayanılmaz baskıdan kurtulmak için onların saraya bu konuda
bir rica yöneliminde bulunmaları değil, bu amaçlarına yönelik olarak saray
çevresinde nüfuz sahibi birisi ile uzlaşmaya varmak da değildir. Burada çok
daha önemli olan konu, söz konusu madenci toplulukların şu ya da bu şekilde
yüksek kira giderlerini ödemenin ötesinde, her yıl önemli bir miktarı ödeme ve
ayrıca belirli bir miktarda gümüş ve kurşunu ödeyebilme durumlarının
olmasıdır. Bunun sağlanmış olması sadece maddi refah ön koşuluna bağlı
olmayıp bunun ötesinde belirli bir derecede politik hareket serbestiyeti
gerektirir; bu serbestiyet ise mu’af ve müsellem ra’aya yapılanmasına uygun
ön koşulların sağlandığı yerlerde oluşabilmektedir.
İşletme biçimlerinde büyük ihtimalle fazla değişiklik olmamış olmamalıdır.

Buradaki yenilik, şayet mukata’anın bir talibi olmadığında ya da imtiyaz
sahibi veya Emin yükümlülüklerini yerine getiremediğinde, devreye hemen
madenci toplulukların girmesi şeklinde bir yeniliktir. Söz konusu bu
toplulukların madencilik işletmelerini, zaman zaman tehlikelerini
42
Kynk. Nr. 41
189
göğüsleyerek, kendi hesaplarına çalıştırdıkları düşünülebilir. Bu durumda

burada bir dizi sorunun cevaplanması gerekir, bu konudaki Türkçe
kaynakların ve aynı şekilde Avrupalı kaynakların yetersizliği, bu konuya bir
açıklık getirilmesini engellemektedir. Yabancı seyyahların, özellikle doğuda
yaptığı incelemelerin sadece ender durumlarda bütünüyle “değerli kaynak”
konumunda olmasına ve buralardan elde edilen verilere dikkat edilmesi
gerekir. İngiliz Hawkins, 15 Kasım 1787 yılına ait bir mektubunda, yörede
ilkel bir biçimde maden çıkarılmasını alaya alarak “Siderocapsi’de büyükçe bir
gümüş maden ocağının bulunduğunu ve burada 150 Yunanlı’nın çalıştığını”
belirtir (43). Cousinery’ye göre (1800’lerde) Padişahlık çevresinde nüfuz sahibi
birinin maden ocağı ruhsatını alıp başka birine ruhsatı vermesi alışılageldik
bir durumdur. Bunlar çoğunlukla Selanik çevresinden bir “Ağa” idiler ve o
çevrede kendi etkilerini artırmak için bölgedeki malikhane ve tımar’ları
topluyorlardı. Cousinery’nin bölgeyi ziyareti sırasında maden ocakları
işletmede değildiler. Yıllık olarak burada 100 işçi çalışıyordu, bunların
ücretlendirilmesi o kadar kötü idi ki, bunların çevredeki madenci köyleri
tarafından desteklenmesi gerekiyordu (44). 1801 yılında bu bölgede bulunan
Hunt, 100 tane işçinin bulunduğunu ve beş altı fırının faaliyette olduğunu
belirtir. Burada spekülatörün biri 1000 gr karşılığında belirli bir bölgenin
maden çıkarma hakkını elde etmiş ve esas işleri yapan bir grup madenci ile
bağlantıya geçmişti. Söz konusu kişinin fırınları kurmak, odun ihtiyacını
sağlamak kısaca gerekli her türlü işi kendisinin yapması gerekiyordu.
Hunt’un aktardığına göre, çıkartılan tüm kurşun Sultan’ın malı idi. Ancak 1/5
oranı Ağa’ya, yani Emin’e verilmesi gerekiyordu. Miri de gümüş ayrıcalığına
sahipti; bu hak için kendisi okka başına sadece 8 gr’lık bir ödeme yapmak
durumundaydı. Gümüş’ün satılmasından elde edilen gelir, işletmecinin
kazancını oluşturuyordu; işletmeci bunun 1/7 sini alabilirdi, işçiler ise, daha
öncesinden belirlenmiş olan bir ölçek dahilinde, kendi aralarında bir bölüşüm
yaparlardı. Hunt’un bölgeye gelmesinden iki yıl öncesinde yıllık olarak sadece
4000-5000 okka kurşun üretimi yapılıyordu. Çıkarılan kurşunun 1 okkası 2½
dirhem oranında gümüş içeriyordu; üretilen gümüş miktarı 50 okka kadardı,
43
Hawkins 395.
44
Cousinery II 141 ff. Bknz. I 6, s. 127.
190
zira en zengin olan rezervler bitirilmiş durumdaydı. Bu nedenden dolayı işçiler

artık günde 2 paradan daha fazla kazanamıyorlardı; fakat ekonomik olmayan
işletmenin, Sultan’ın bu konuda emri bulunması nedeniyle devam ettirilmesi
gerekiyordu (45). Bu durumda “bir işletmecinin nasıl bir ilgisi vardı ki parasını
bu şekilde zarar eden bir ticarete yatırsın?” sorusu ortaya çıkmaktadır. Üç yıl
sonra (1804) buradan geçen bir seyyah olan Leake’nin anlatımları durumu
biraz daha aydınlatmaktadır: maden ocaklarının hemen hemen tükendiğini o
da belirtmektedir, şayet o zamanlar ki işletilen maden ocağının cevheri de
tükenirse, burasının da büyük bir ihtimalle bırakılacağını anlatmaktadır. Aynı
şekilde adı geçen kişi 1 okka kurşundan sadece 2-3 dirhem gümüş
kazanıldığını belirtmektedir.
Bu seyyah, başka konularda kendisinden öncekilerden epeyce farklı

anlatımlarda bulunmaktadır: hem gümüş maden ocaklarını hem de tüm
madencilik bölgesini yöneten o zamanki maden ağası olan Rüstem Paşa,
mukata’a için 120 çuval (500 Piastar’lık) ve 200 okka gümüş verme
yükümlülüğü altındaydı. Yapılan üretim 100 okka’nın üzerinde olmadığından
arta kalan miktarı kendisinin para şeklinde ödemesi gerekiyordu. Söz konusu
bu miktar bölgedeki Yunanlı nüfus tarafından karşılanıyor, onlar da buna
karşılık kendi imtiyazlarını alıyorlardı (46). 1821 yılında Chalkidike’de bulunan
Urquhart, söz konusu bu madencilik bölgesini anlatır: “Maden bölgesi küçük
kiracılardan oluşan bir grubun yönetimi altındadır. Kazanç sağlayacak şekilde
bile işletilemeyip maden ocaklarının kirasından daha fazla, ağır bir miktarı
devlete ödeme yükümlülüğünde bulunuyorlar. Spekülasyon doğal olarak işleri
kötüye götürdü ve henüz ihtilalin çok öncesinde maden ocaklarının
kapanmasına neden oldu. Böyle de olsa, anlatılan şartlar altındaki
kurumlarla insanlar o derece meşguldüler ki, çalıştıkları işte bir kazanç
sağlayamama durumu ortaya çıktığında, kendi üzerlerindeki yükü hafifletmek
için İstanbul’a bu konuda bir rica görüşmesine de gidemediler. Bu durumda
onlar yıllık olarak İspanyol Taler (parası) satın alıyorlar, bunları ergitiyorlar ve
sanki maden ocağından yeni çıkmış gibi bunu hazineye gönderiyorlardı” (47).
45
Walpole 227 f.
46
Leake: Greece III 160 ff.
47
Urquhart: Geist des Orients (doğunun ruhu), II 79 ff.
191
Belirtilen bu raporlar, konunun açıklanmasına bir katkıda bulunmamaktadır

(48). Bu bölge, edinilen bilgiye göre o zamanlar “t.ma’den in Mademochoriası”
adını taşıyordu: Madencilik ve gr. Choria: Köyler anlamına geliyordu. Sidre
Kapsa yöresi köylerine hiç bir seyyah değinmemektedir, o halde henüz Yunan
ayaklanmasından önce terkedilmiş yerler olmalıdırlar. Söz konusu bu
bölgenin organizasyonu konusunda Fallmerayer, kendisinden öncekilere
dayanarak özet bir anlatımda bulunmaktadır. Fakat “ma’den Emini”ne
değinmemektedir.
Bölge hakkında Urquhart’ın da anlatımları bulunmaktadır: Söz konusu bu

bölge “iki büyük bölüme ayrılır, bunlar Sultan’a haraç öderler, fakat kendi
kendilerini yöneten bir şehir meclisine sahiptirler. Doğuda yer alanına
Siderokapsa ve batı bölümünde yer alanına Chassie adı verilir. Her ikisi
birlikte 27 topluluk oluşturur ve aynı sayıda büyük köyler bulunmaktadır.
Bunlardan ikisi, güzelliği ve havası yönünden olmasa da, bir şehir
görünümündedir. Esas madencilik ülkesi olan doğu bölümünün başkenti
Nisvoro’dur. Burada kale çevresinde on iki yerleşim alanı bulunmaktadır. Batı
bölümünde ise, Olynth harabelerinin yukarısındaki Polyhiero’daki gibi onbeş
kale yerleşim alanı bulunmaktadır”(49). Mademochoria, 1821 yılında Yunan
ayaklanmalarına katıldı; ayaklanma bu bölgede bastırıldı. Bu durum,
yöredeki madencilik çalışmalarının durmasına neden oldu. Avrupalı
seyyahların da belirttikleri gibi, maden ocakları henüz ayaklanma öncesinde
büyük oranda kazılarak tüketilmişti. Bu konuda yöredeki ilk çalışmalar
Tanzimat’tan sonra tamamen farklı koşullar altında, deneme amaçlı olarak
tekrar başladı (50).
Aşağıda Sidre Kapsa hakkında Belons’un anlatımları verilmektedir (51).
48 Bkz. ayrıca Grisebach: Rumeli II 12 f.

49 Fallmerayer 344 f.
50 Viyana dan çağrılan bir maden mühendisi ile ilgili olan 1854 yılındaki bir fermanda diğer
verilerin yanında Sidre Kapsa dan da bahsedilmektedir. Burasının uzun bir zamandan
beri “emanet olarak verildiği” belirtilmekte, ilave olarak bu konuda detay bilgilerin
bulunmadığı anlatılmaktadır ( konya, 2, Nr. . 20-21 1176 f. ; Struck 539 f. ; Müller 668 ff.
; Schultzejena 46
51 Belon (1546/49) 45 ff.: 50 ff.
192
"Daha iki gün önce Selanik’ten yola çıkarak Makendonya’daki Siderokapsa

madenlerine geldik. Eskiden burası Chrysites denilen bir yerdi: oysa şimdilerde
büyük miktarda altın ve gümüş üretimi sayesinde Türklere o kadar büyük gelir
sağlayan bir köy haline gelmiştir ki burası Türkiye’nin en büyük (madencilik)
şehri sayılabilir. Bu özelliğinden dolayı yörede altın ve gümüş üretmek için
tekrar madenciliğe başlanması çok uzun sürmedi. Köy eskiden çok kötü bir
durumdaydı ama şimdi köyden daha çok bir kasaba gibi görünmektedir.
Siderokapsa, bir dağın üzerinde yükselim gösteren tepenin eteğindeki vadiler

arasındadır. Burasının başka bir yer ile karşılaştırılması konusunda, Latince
"Vallis Loachimica" olarak adlandırılan Bohesme ülkesindeki Loachimstal
kasabasından daha iyi bir örnek bulunamaz. Siderokapsa’dan çıkartılan
madenlerden metal elde edilmesi, buranın çok renkli ve yoğun bir nüfusa sahip
olmasını sağlamıştır. Burada her yerde var olan güzel bahçeler sayesinde
bahçecilik gelişim göstermiştir. Bölgede bulunan tüm üzüm bağlarının bakımı
çok iyi yapılmaktadır. Siderokapsa maden bölgesinde yaşayanlar, tahsilli
insanlardır ve Esclavonca, Bulgarca, Yunanca, Arnavutca gibi farklı dilleri
konuşurlar. Siderokapsa, Makedonya’da bulunan bir sanayi bölgesi olup şu
anda burada çalışan metal işçilerinin çoğu Bulgar ulusundandır. Çevre
köylerinden pazara gelen köylüler Hristiyan olup Sırpça ve Rumca konuşurlar.
Aynı şekilde yörede Luifler o kadar çoğaldı ki, İspanyolca’yı en yaygın dil haline
getirdiler: bunlar birbirleri ile konuşurken kendi dillerinden başka bir dil
kullanmazlar.
Madenleri incelemek için Siderokapsa’da bir müddet daha kaldık ve altının

maden damarından nasıl çıkartıldığını öğrenmek istedik. Siderokapsa’nın
madencileri, Türk İmparatorluğu’na çok miktarda altın ve gümüş vermektedirler
çünkü büyük Türk (Padişah), işçilerin kazancını umursamaz; her ay onlardan
on bin duka, bazen otuz bin, bazen daha fazla, bazen daha az miktarda vergi
alır. Yörede madencilikten emekli olmuş insanlar maden ocaklarının on beş
yıldan bu yana yönetici hakkı olarak ayda dokuz ila on bin dukadan daha az
bir gelir elde edildiğini görmediklerini belirttiler.
Yörede maden cevheri, Arnavutların, Yunanlıların, Luiflerin, Vallaqueslerin,

Cercassların, Servilerin ve Türklerin ortak çalışması ile rafine edilmektedir.
193
Siderokapsa dağlarında madeni eriten beş yüz ila altı yüz fırın bulunmaktadır.
Her fırın kendi özel ustasına sahiptir ve onu kendi hesabına çalıştırır. Madeni
topraktan kazıyan ve dağda ateş yakan işçiler Almanların damarlarda iz
sürmek için kullandıkları Latince “Virga divina” denilen Caduceus’u
kullanmasalar da yaptıkları çalışmalar sonucunda madeni bulduklarına göre,
işi tesadüfe bırakmadıkları ortadadır ve bir sorun bulunmamaktadır.
Pirit veya markazit cevher türleri, cevherin rengârenk olmasına neden olur.
Cevheri eritmeden içerisindeki altın veya saf gümüş elde edilemez. Eğer krizokol
ve kobalt yoksa, kömür kullanmak gerekmez. Bu madenlerde flor da yoktur. Bu
madenlerde Almaigne (?) dışındaki metaller çıkartılır.
Metal işçileri arasında kurulan düzen ve mantık diğer ülkelerde olduğu gibi
burada da iyidir. Güçlü su kaynağı sayesinde gümüşü altından ayıran kişi
Hristiyan bir Ermenidir. Siderokapsa’da madencilik alanında kullandıkları
isimler Yunanca ve Türkçe değildir. Yukarıda bahsi geçen madenler hakkında
düşünmeye başlayan Almanlar, buranın sakinlerine hem Bulgarların hem de
Türklerin elinde tuttukları toprakları ve maden aletlerini isimlendirmeyi
öğrettiler. Buradaki dükkanlar Almanya’dakilerden farklıdır. Dükkânların
ışıkları Pazar günü bir çalışma yapılmadığından dolayı Pazartesi’den başlayıp
Cuma akşamına kadar yakılmaktadır ve bu alışılageldik bir durumdur.
Tüm ergitme fırınları dere boyunca dizilidir: Çünkü ateşi besleyen körüğün çarkı
su gücü ile döndürülmektedir. Çarkın (dolabın) üzerinde yedi tane kova kanalı
bulunmaktadır. Suyun gücü Pianize, Amerikanvari ve üçüncü olarak ta
“Kıbrısvari” biçiminde adlandırılır. Doğu kesimden gelenlere “Rochets Isvots”
denir. Piritlerin ergitildiği fırınlar küçük olup sadece çıta ve ahşap çerçevelerle
desteklenmiştir. Ergitme fırını geniştir ve evin ortasına konumlanmıştır. Ayrıca
arkadan sağlam bir duvar ile güçlendirilmiştir. Ön tarafta zayıf çitler vardır ve
bunlar Cuma akşamı kırılır: bunun amacı, bu şekilde küçük tonozlu hale getirip
eriyen madenin üzerine alev vermek yerine, eski adı “Spodos” olan bir duman
veya beyaz buhar oluşturarak metal buharını bacadan dışarı vermektir.
Sıradan Yunanlılar ona “papel” derler: diğerleri ise ona “papula” derler ki bunun
hiçbir kullanımı yoktur, aralarında hiçbir ilişki de yoktur. Aynı yerde
yukarıdakilerden biraz daha beyaz olan Pomfolix de bulunur: Bunların hem
194
ocaktan hem de fırından toplanması gerekir ve bunlar sobaların bacalarında

her hafta on kilo kadar birikebilmektedir.
Ergitme fırınlarının körükleri düz, burunları yere dönük olup fırının arkasına
konumlandırılmışlardır. Su gücüyle çalışan bir dolaba bağlanmış ve körüğü inip
kalkarak çalıştıran mekanik kollar evin dışına uzanır şekildedir. Körüğü
çalıştıran iki haç şeklindeki sekiz kol dolabın ortasında birleşecek şekilde
konumlandırılmıştır. İlk dört kol körüğü çalıştırır diğer dört kol ise sürekli
kullanılmaz, çünkü bunlar kurşunu gümüşten ayıran diğer körükleri
çalıştırmaya ayrılmıştır.
Yukarıdaki baca veya fırının geniş bir ağzı vardır; bu ağzın içinden hem cevher
hem de cevheri ergitmek için kullanılan kömür beslenir. Ergitme fırınında iki
küçük açıklık vardır. Bunlardan birisi fırının altında ergitilmiş madenin içinden
aktığı aşağıdaki açıklıktır. Ergitme fırının diğer savağı ise o taraftan esen
rüzgârın fırına alınması için düzenlenmiş, kıvrımı olan bacanın ortasında ve
biraz daha yukarı kesimde yer alır. Belirtilen ikinci savak, ateşin nefes alması
ile ilgilidir ve dışardan gelen havayı kontrol eden bir kapak şeklindedir.
Saplama açıklığı her zaman yukarıda yer alır, bu açıklık, fırına giden küçük bir
açıklıktır.
Buradan çıkan madde altta bulunan metalin üstünden sürekli olarak

toplanması gereken cürufuyla birlikte boşalır. En hafif olan üstteki cüruflar işe
yaramaz oldukları için işçiler cürufları kesintisiz ve yavaş bir şekilde toplarlar.
Eriyik soğurken, en üst kesiminde demir bir kabuk oluşur, ancak asıl gerekli
olan altın, gümüş ve kurşun daha yoğun oldukları için altta bulunurlar. Kurşunu
gümüşten ayırmanın yolu kömür ateşinin gücüyle olmayıp yalnızca büyük bir
odun ateşinin alevinin şiddetle üflenmesi ile olanaklıdır. Bu iş için
havalandırma borularının (üfleç) ilkinden farklı bir şekilde konumlandırılması
gerekir: bunların yukarı kesimi düz olduğu için burun kısmına bastırmak
gerekir. Kurşunu ayıracak olan üfleçler eğik konumdadırlar, üfleçler suyun
gücüyle çalışan dört kol aracılığı ile çalışırlar. Odun alevi ile üflenerek elde
edilen kurşun, odun kömürü ile elde edilenden farklıdır ve kurşun değil, daha
çok metal dışkısı gibi görünmektedir. Sıradan Yunanlılar buna, Molibdena
denen ve kurşunun bünyesinde bulunan başka bir metal olan Molini derler: bu
195
cüruf daha sonra kurşun elde etmek için yeniden eritilir. Basılacak paranın
içerisinden bundan ne kadar az olursa o kadar iyi olur. Latinler gümüş içeren
cürufa Scoria adını verdiler; bu cüruf metal işçilerinin işe yaramaz olarak
gördükleri “para boku”dur. Yunanlılar buna kabaca “Le schen” diyorlar: bu
terim Almanların onlara öğrettiği söyleyiş tarzıdır (löschen, yani söndürmekten
geliyor olmalıdır). Galena’yı tavlamak yani kavurmak/kalsine etmek
istediklerinde bunu biraz ufaladıktan sonra hazırlanmış kömür ateşi üzerinde
ve odunun üzerinde deniyorlar. Aksi takdirde mermer taşı kadar sert olan
Galena’lar eğer fırından çıkarılmazlarsa katılaşırlar (ve fırını bloke ederler).
Böylece bol odun ve odun kömürü kullanılarak bir Galena yatağı yapılır, Galena
da fırınlardan birine konur, renge değişince ateş harlanır ve ergitilir.
Büyük Türk (Padişah), Siderocapsa’nın altın ve gümüşünün gereken sadakatle

saflaştırılması ve rafine edilmesini açıkça emretmiştir. Desia, kurşunu altından
ve gümüşten ayırmak konusunda nasıl uzmanlaşıldığını belirtmiştir; altını
gümüşten ayırmak için ise büyük işlemler gerekmez. Bir Ermeni’nin sorumlu
olduğu bir işlem ile gümüş altından ayrılır. Sonrasında su gücü ile çalışan, bir
ayak genişliğinde ve iki ayak uzunluğunda kare biçimindeki balyozlarla metal
dövülerek jilet inceliğine getirilir. Sonrasında altın, üzerine serpinti malzeme
dökülebilmesi için çok temiz bir kaba konur. Öncesinde kırılmış kiremit, tuz ve
şap tozundan oluşan bir sıvı hazırlanır. Söz konusu karışım tabakasının üzerine
altınlı bir kiremit konur, sonra bir toz tabakası ile kaplanır bunun üzerine bir
kiremit daha konur, sonrasında söz konusu karışım ile altın külçeleri kaplanır,
üst üste konur ve üzerine sirke serpilir. Daha sonra kömürden elde edilen ateşin
gücüyle altın iyice saflaşana kadar bütün bir gün boyunca kireçlenmeye ve
rafine edilmeye bırakılır ve ardından dukalar dövülür: mükemmel olanlar
Konstantinopolis e getirilir.
Siderocapsa dan ayrılmadan önce buraya komşu en yüksek dağın zirvesine

tırmandık: Akdeniz’de bulunan Lemnos adasını ve Athos dağını oldukça net bir
şekilde görmeyi hedefledik. Sonra, anakara Makedonya’ya baktığımızda göz
alabildiğine devam eden, engebeli ve dağlık bir ülke gördük. Bu kesimden
sadece yarım gün uzaklıkta olan iki tane de göl buradan görülebilmektedir.
Bunların yanı sıra, hem doğuda hem de batıda, yukarda bahsi geçen dağlarda
196
oraya buraya dağılmış olan maden ocakları, bacalar ve tüm ergitme fırınları
açıkça görülebilmektedir.
Athos Dağı’nın eteğinin Makedonya’ya bağlandığı bölgede iki kıyı arasındaki

uzaklık, uzaktan çok az mesafe imiş gibi göründü. Oysa yakındayken bu iki
kıyı arasındaki açıklık yarım fersahtan daha fazladır.
Dağlarda kendiliğinden yetişen ağaçların büyük kısmı Yunanlıların Ostrie,

Fouteaux, Oxie, Chesnes, Chastaigniers adını verdikleri kestane ağaçları
şeklindedir. Bahçelik alanlarda armut, elma, badem, zeytin, kiraz ağaçları
bulunur, yer yer de ağaçsız alanlar gözlenmiştir. Yöredeki Siderocapsa
köyünün kuruluşu, arada kısa süreli duraksamalarla birlikte, tüm antik çağlara
kadar uzanır ancak buradaki yerleşim son on iki veya on beş yılda büyük
ölçüde artmıştır.
Siderocapsa’nın Markasit veya Pirit’lerinin Yunanca olan isimleri, yabancı bir

terim olan Ruda kelimesi ile değiştirildi: Yabancı veya Yunanlı olsun, yöre
sakinlerinin tamamı, madenleri bu isimle anmaya başladılar. Diğer bir kısım ise
Almanlar gibi madenleri “quitz” veya “ritz” şeklindeki kelimelerle
isimlendirdiler. Ve Latinlerin “scoria”, Metallaryalılar, Serviler, Bulgarlar
Arnavutlar, Luifler, Türkler ve Yunanlıların dışkı (cüruf) dediği malzemenin adı
Almanca “Schlackna”dan kaynaklanmaktadır. “Schlacken” adında bir başka
cüruf türü daha vardır: Schlacken’dan daha ağır olan Lesken’in adını bilmeyen
yoktur. Bu isim Yunancadan çok Almanca gibi görünüyor: bu bir “ışık çakması”,
bir metalin ışıldaması gibidir çünkü altın ve erimiş gümüş madeninin üzerinde
yüzerek birikir ve ondan çıkarılır. Ayrıca, metal bulduğumuz bir yerde sadece
işe yaramaz cüruf kullanıyoruz. Ama Lesken ve Leskana çok ağırdır ve
Schlacken’dan daha avantajlıdır: Almanlar ve Bohemyalılar onu diğer
metallerle karıştırmak için kullanırlar. Latinlerin “Antimonium” dedikleri Stimmi,
Lesken’e benzeyen aynı kaynaktan gelen ve aynı malzemeden yapılı hemen
hemen her türlü buna benzer altın ve gümüş içeren piritlerle birlikte madencilere
büyük katkı sağlar. Çanların bileşiminde, Estain çömleklerinde ve esas olarak
ayna yapımında ve matbaa harflerinin hazırlanmasında kullanılması nedeniyle
Lesken, başka malzemelerle birlikte alaşım yapımında çok kullanışlıdır. Ancak
Siderocapsa’da bu malzeme ile çalışan hiç kimse bulunamadı: yine de demir ile
197
birlikte eritilerek top güllesi yapımına çok uygun olacağına ve onları büyük
ölçüde değiştireceğine ve masraflardan büyük ölçüde tasarruf edileceğine
eminiz. Bize çok büyük zarar vermiş gibi göründüğünden oradaki araziyi
kimseye anlatmak istemeseniz bile bu madenin dağın her yerinde bulunduğu
düşünülürse, bunun iki milyon pound edeceği kolayca anlaşılabilir ve sadece
madenlerin tüketildiği kısım değil, aynı zamanda burada uzun süreli madencilik
faaliyetinin yapılması nedeni ile de yörede madenler tüketilmiştir. Madenlerin
eski adını duymadığımız için başka bir şekilde adlandırmayı da bilmiyorduk:
Madenci olan Yunanlılara eski maden adlarının yalnızca çok azı korunarak
kalmıştır.
Madencilik şirketlerinde balon sıyırıcısı olarak çalışan biri ile görüşmeye gittik
ancak efendisin yanından ayrılıp çok uzun sure onun yanına dönmediği için bu
kişi efendisini terk etmek zorunda kaldı. Bu balon oldukça çok metal içeriyordu
çünkü Latinlerin “Daemon Metallicus” dedikleri metalik bir ruhu vardı. Ve
bilindiği kadarıyla altın boynuzlu bir keçi görünümündeki adamlar yukarda
bahsedilen savağa “Hyratits Cabron” adını verdiler: ve dağa çok yakın olan
Piavits denilen köyün üzerinde Rotas adlı bir dere bulunur. Ama bu metalik
şeytan o kadar hoştu ki kimse oraya birlikte gitmek istemedi. Korku onları içeri
girmekten alıkoymadı: çünkü daha başka metal şeytanlarının da olduğu ancak
bunların herhangi bir sıkıntı yaratmadıkları ifade edildi. İşçilerin madenlerde
çalışmalarına yardım eden başkaları da vardı.
Madencilik için kullanılan makinalar her zaman tek yönlü değildir: makinalar
taşıyıcı zeminin içinde bazen o kadar alçak ve derin kesimlerde yer alırlar ki
onları hareket ettirmek için iki at gerekli olur. Ancak vagon yerin derinliklerinde
olmadığında onu taşımak için sadece dört adam yeterli olmaktadır. Ayrıca
maden bazen yeşil damarı takip eder şekildedir. Eskiden madeni eriten metal
işçileri fırının etrafını sarmakta büyük zorluk çekiyorlardı, özellikle de fırının
ortasında körükten esen rüzgârın bıraktığı ateş çok büyük bir sorun
oluşturuyordu. Burada çalışan işçiler sık sık uykuya daldıkları için bazen metal
cürufu savağı tıkıyor bu nedenle de her seferinde bu işçiler görevlerinden
uzaklaştırılmak zorunda kalınıyordu. Ancak günlerden bir gün yoldan geçen bir
yabancı söz konusu büyük sorunu gidermek için onlara bir deneyimini aktardı
198
ancak ne yazık ki akıllıca davranıp öğrenmek yerine bedel ödemeyi tercih ettiler.
Oysa yabancı bu deneyimini aktarmak için onlardan para istemeyi akıl etseydi
bu bilgi için altı bin escus vermeye kolayca ikna olabilirdiler: söz konusu bu
deneyim bilgisi yukarda da anlatıldığı gibi, ergitme fırınının Cuma akşamı
açılması ve ardından aşağıdaki ocağın yeniden açılması şeklindedir. Bu sırada
fırın ve ortam soğur. Fırının ön kesimi yeniden işlem gördüğünde kömürü
potanın dibine doğru gitmeye zorlar. Daha sonra bu kömür üzerine bir tabaka
daha cevher eklenir, sonra bir miktar kömür serpilir ve baca dolu olduğu sürece
ikisi de eklenmeye devam edilir. Oysa burada bunu neredeyse her gün baştan
yapıyorlar ve sonra hemen kömür ateşini yakıyor ve suyun çarkın üzerinden
akmasına izin veriyorlar. Bu çark döndükçe ateşin patlamasına neden oluyor
bu da kömürün yanmasını zorlaştırıyor ve bu ateş yavaş yavaş tükenerek
madeni eritiyor. Böylece üfleç gece gündüz çalışır ve kömür yandıkça ve damar
tükendikçe rüzgâr tünelinin tıkanmaması için küçük parçalara ayrılmış beyaz
bir taş ile içerideki fırın temizlenir. Bu taş çeşitli milletlere göre iki şekilde
adlandırılan ve ateşi canlandıran bir çakıldır. Sırplar, Bulgarlar, Vallaklar ve
Türkler ona “Varovitticos” veya “Varovitniços” ya da başka bir Yunan adı olan
“Assvest” veya “Asvest” diyorlar. Yukarıda sözü edilen cenevar taş budur: ve
metal ergitilirken deliğe tapa yapılıp yapılmadığına bağlı olarak günde üç ya da
dört kez bacaya atılması gerekir.
Siderocapsa’nın yukarısında, dağın tepesinde, yükselen güneşin yamacında,

Peavits adında bir köy vardır. Köy evlerinin üst kesimi sadece çıtalarla
kaplanarak örtülmüştür ki bu çok rahatsız edicidir. Orada dağın eteğinde
Serina adında başka büyük bir köy daha vardır. Dağda Piavits’in yukarısındaki
büyük Scoria veya Schlacken yataklarının bulunduğu araziler delik deşik
edilmiştir. Burası akarsulardan uzakta bir yerde bulunduğu için burada su
gücü yerine rüzgâr gücünün kullanılıp kullanılmadığı net olarak
bilinmemektedir: hiçbir su akıntısının bulunmadığı bu yörede ergitilmiş metal
bulunduğuna göre, normal durumda madeni ergitmek için su gücüyle hareket
ettirilen körük tekerleklerinin nasıl döndürüldüğü bilinemez ama körüklerin
insan gücü ile çalıştığı bilinmektedir.
199
Hurda metallerinin yeniden işlenmesinin büyük kolaylık sağladığı her zaman

biliniyordu ve bu şekilde büyük miktarda hurda metal ergitilmiştir. Siderocapsa
madenlerinde ihtiyaç duyulan adam sayısı genellikle 6.000’den fazla idi. Serine
köyü maden ocaklarına ve denize daha yakın olduğu için işçiler kendilerine
yiyecek sağlamak için buraya gelirlerdi. Ayrıca limanda bulunan tekneler her
yerden işçileri maden ocaklarına getirirlerdi. Bütün bir hafta boyu cevher eritilip
metal elde edildikten ve kurşun altından ve gümüşten ayrıldıktan, altın ve
gümüş iyice saflaştırıldıktan sonra burayı terk etmek zorunda kalırlar. Yine de
altın temizdir, eğer başka bir zaman saflaştırılırsa ve dikte ettiğimiz şekilde
rafine edilirse bundan külçeler hazırlanır sonra da külçeler çekilerek parmak
kalınlığında uzun çubuklar haline getirilir. Daha sonra bu çubuklar bir ölçeğe
göre küçük çentiklerle işaretlenerek bir ducat’ın çevresi uzunluğunda kesilerek
bir keski ve bir çekiçle küçük parçalara ayrılırlar sonrasında tartılarak daha da
düzleştirilirler. Burada hayvanlara yüklenen altın ve gümüş dukalar İstanbul”a
getirilir”. (Fransızca metin bölüm sonunda verilmiştir).
Demir.
17. yy’da, Samakov (Bulgaristan) ve Demirköy (Trakya’daki Samakovcuk)

maden ocaklarının yanısıra, aynı zamanda gümüş, kurşun ve bir miktar altın
da içeren Pangaion’daki (Punardağı) Pravion (Pravişte) maden ocakları (52),
İstanbul’daki Padişahlık tophanesini demir ile besliyordu (53). Halkı vergi ve
kesintilerden mu’af tutulmak yoluyla maden ocağına kayıt edilmiş olan köyler,
taşıma araçları ile maden ocağından cevheri yüksek fırına taşımakla
yükümlüydüler. Diğerlerinin yanında, bu köyler arasında Baş ve Orta
Bereketlü köyleri de bulunuyordu. Bu konudaki bir ferman, 24. Zilka’de 980
52 Belon (1546/49) 100; Hacı Halifa: Rumeli ve Bosna (1650) 71: “ Kavalla… yakınında
bulunan maden ocakları ile ilgili olan bir hukuki durum”.
53 Christoforo Valier (1616): Barozzi I, 270 içinde: il ferro che abbisogna viene portato da certo
loco nella Grecia poco lontano di Salonichi, ove si ritrovano le miniere d'esso, e poi lavorato
a Constantinopoli in piron, chiodarie ed altro che occore; ho pero veduto al mio tempo
esservi qualche strettezza, che ritardava il lavoro, ne d'ancore poterono cosi facilmente
provvedersi. Giambattista Donado (1684) in Barozzi II 337: (Arsenal) restano provveduti
dalle miniere di ferro di Salonichi; D’Ohson III 431)((Arsenal) gerekli olan demir, Selanik'ten
çok uzak olmayan bir yerden Yunanistan'a getiriliyor, burada madenler toplanıyor ve daha
sonra Konstantinopolis'te pilon, çiviler ve daha pek çok eşyada işleniyordu; ama benim
zamanımda işi geciktiren ve bu kadar kolay sağlanamayacak bir sıkışıklık olduğunu
gördüm. Giambattista Donado (1684) Barozzi II 337'de: (Arsenal) Selanik demir
madenlerinden arta kalanlar. D’Ohson III 431.
200
(28.III.1573) yılında bu konuyu belirtmektedir. Söz konusu bu ferman, köy

halkının bu konularda şikâyeti üzerine Kavala Kadısı’nı konuyu incelemek ve
gerekli ise kadının müdahalesini önlemek için bir düzenleme yapar (54). Daha
sonrasında söz konusu bu topluluklar, Siderokapsa madenlerinde çalışma
yükümlülüğü altına sokulmuş ve ilk olarak 1697 yılında tekrar Kavalla maden
ocaklarına geri dönmüşlerdir.
Pravişte’de bir top güllesi dökümhanesinin kurulması, üretimin canlanmasını

sağlamıştır (1108 senesinin Zilhicce ayında burası kapanmıştır (VI.1698)(55).
Yeni gülle dökümhanesinin yapımını yönetmek için Ali Ağa adında tecrübeli
bir topçu subayı görevlendirilmiştir. Kendisi gerekli olan araç gereçler ve
işçiler ile birlikte İstanbul’dan Pravion’a gönderilmiştir. Daha önce Sidre
Kapsa madencilik bölgesinin kira kapsamına dâhil olan Kavalla, Pravişte ve
Bereketlü kazalarının 10 tane köy halkı, yeni gülle dökümhanesinde
görevlendirildiler. Dökümhaneye “cevher, toprak, kum ve kömür getirmek,
cevher kazısı yapmak ve dökülen güllelerin Kavalla limanına götürülmesini
sağlamak işleri ile yükümlü idiler” (56).
Lucas (1714) da, Pravion’da bomba yapımından bahsetmektedir (57). Buradan

18. yy’da aynı zamanda yapım işlerinde kullanılmak üzere demir de elde
edilmekteydi (58). Söz konusu maden ocaklarının daha sonraki akıbeti
bilinmemektedir. Bunlar 19. yy’ın başında artık bir faaliyet göstermiyor gibi
görünmektedir. Zira bu dönemde Kavalla ve çevresini ziyaret eden
seyyahlardan hiç biri bu maden ocaklarından bahsetmemektedir (59).
54 Kynk. Nr. 17
55 Sadece yaz mevsiminde çalışan başkentin ve Banja Luka’nın gülle dökümhaneleri ihtiyacı
karşılayamadığından dolayı yukarda belirtilen yerdeki gülle dökümhanesi kurulmuştur.
56 Raşit II 395; Hammer: Gor VI 630.
57 Lucas (1714) 22: “Pravessa, yüce padişahın barut ve bomba üretimi yaptığı büyük alandır”.
58 IH III Nr. 217: İstanbul Mahmut Paşa da 1168 senesinin Muharrem ayında (X.1754) , bir
kütüphane ve bir medresenin yapımı için 8000 okka demir sipariş edilmiştir; IH III 191
Anm. 1; başkentteki Laleli camii nin yapımı için 1173 yılının Receb ayında ( II. 1760)
Pravişte ye demir siparişinde bulunulmuştur.
59 Jireçek: Bulgaristan 217; Ivanoff 80 haritası üzerinde Pravişte’de Samakov (demir dövme
çekici) yerleşim alanını belirtir, buranın ismi daha önceleri yapılan madencilik faaliyetini
hatırlatmaktadır; Kavalla’dan tophaneye demir gönderilmesi Rraczynski 317 tarafından
belirtilmiş olsa da bu veriler daha önceki roporlardan alınmış gibi görünmektedir (bkz. s.
85 Anm. 87); bknz. Bdue; E.T. I 242.
201
Siderokastron (Demirhisar, Valovişta) dolayındaki kumlardan yıkayarak

demir elde edilen bölge Rila-Rhodope ve Perin Dağları demir arazisinin bir
devamıdır. Buralar hakkında çok az bilgi bulunmaktadır: Buralardan henüz
1347 yılında Athos kilisesi gelir elde etmekteydi (60). Yöredeki canlı madencilik
endüstrisi 19. yy sürecinde çökmüş olmalıdır. Halen günümüzde yörede
gözlenen büyük maden atıkları (aynı şekilde Achovronton (Brod) ve Tsingelion
(Singelevo) köyleri) geçmişteki demir madenciliğinin şahitleridirler (61).
Moglena’nın kuzey kesiminde ve Kursa-Dağlarında da demir çıkartılmaktaydı
(62). Milos (63) ve Seriphos (64) adalarındaki demir cevherleri de ara sıra
işletilmiş gibi görünmektedir.
Alunit: Şap
Komotini’nin (Gümülcine) doğu kesimindeki Şapçılar, Şaphane Dağı,

Şabçıhane vb. isimler, kısa bir zaman öncesine kadar İpsala’ya kadar uzanan
şap üretimine işaret etmektedir. Buranın merkezi 16. ve 17. yy’da Şabçılar
yerleşim alanıydı. Henüz 15. yy’da çalıştırılmaya başlayan (65) bu ocaklardan
Pierre Belon (1546/49) şu şekilde bahsetmektedir (66):
“Alum de Glaz”ı görüp incelemek için Cypsella’dan (İpsala ?) geçmek isedik:

madencilik yapılan yerde üç buçuk gün kaldık. Alunit madenciliği, madenin
genelde yüzeyde bulunması nedeniyle neredeyse her zaman açık ocak
işletmeciliği şeklinde yapılır. Cypsella’da taşın altı kulaç derinliğinden
çıkarılıyor olsa da Alunit madenciliğinin çok zorlu bir iş olmadığı açıktır. Söz
konusu Cypsella köyü Trakya’dadır; Yunanca Cypsella, Türkçe olarak da
Chapsylar (Şapçılar) olarak adlandırılır. Köy sakinlerinin çoğu Türk, çok azı
Rum kökenlidir. Köyde birkaç Yahudi bulunmakta olup bunlardan madenden
60 Jireçek: Bulgaristan 216 f.; id.; St. Ve G. II 44: Serres ve Nevrekop arasındaki Trılısıon
(Terleş) demir madeni ocaklarından.
61 Ivanoff (1792) II 202; Gam (1820) 113.
62 Cvijic 334
63 Tournefort (1700-02) I 155 f; Olıvıer (1792) 213 ff.
64 Wheler (1676) I 79; Tournefort (1702/02) I 180
65 Heyd II 286, 565 ff.
66 Belon 110 ff.
202
dönmekte olan birisi sohbete düşkündü. Biz de bu işin nasıl yapıldığını

öğrenmek için onlara katıldık.
Şapçılar’da üretilen şap madenden çıkartıldığı yerde mükemmel bir şekilde

arıtılır, bu sayede Tolfe’de yapılması gerekenden daha az masraflıdır. Alunit
önce yakılması gereken madenden üretilen külden elde edilir ancak bunu
yapmak isteyen herkese izin verilmez. Madenin gelirinin haracını alan kimseler
bu konuda yalan söyleyebilirler. Bunlardan birisi tam olarak Serrion Dağı
olduğuna inandığımız dağın eteklerinde bulunur. Ledict köyü, İpsala’ ya bağlı
Duras’tan İstanbul’a giden ana yolun yanındadır. Dağın zirvesine çıkmak için
tırmanmaya başlamak üzereyken öldürülebilirsiniz. Çünkü madenleri biraz
sahipsiz bırakıyoruz.
Taş (cevher), maden ocağından güçlükle çıkarılır ve çok sert olduğu için ancak
büyük çekiç ve keski darbeleri ile kırılarak üretilebilir. Sonra kim bu cevheri
kireç ya da alçı yapmak isterse, pişirmesi gerekir. Ve odun temini için verilmesi
gereken emirler sayesinde taşın madenden daha uzağa taşınması gerekmez;
işçiler bu kavurma işini madeni çıkarttıkları yerde yaparlar. Bunun nedeni, her
birinin burada kendi küçük kulübesinin, küçük evinin var olması olup bunların
içinde üç ya da dört odun çukuru bulunmaktadır. İşte Alunit (şap), gördüğümüz
bu şekilde üretilmektedir. Parça cevherden üretilen şap yığılır, düzenli olarak
karıştırılarak fırın sıvası gibi alevlenir ve kavrulur, çünkü içerdiği alünit’in
bileşimindeki uçucu maddelerin çoğu bu kavurma sırasında buharlaşacaktır.
Çok sert kayalar bile bu esnada toz haline gelir. Sert cevher sadece alevin
pembesi altında ateş şiddeti değişime uğramadığı sürece kendi bütünlüğü
içinde kalır; gece olduğunda havanın gazabının etkisi altında birkaç gün
kaldıktan sonra ya da yağmurlu bir gün sonrasında küle dönüşür.
Madenlerin etrafındaki çürük olmayan evlerin duvarları, diğer iskeleler gibi

sağlam ve kalıcıdır. Bu küller ya doğal yağmur ya da yapay olarak elde edilen
yağmur ile birlikte dikkatli bir şekilde pişirilir, sonra lapa haline gelmiş şap kare
oluklara veya tahta bloklara konur, on on iki gün içinde de katılaşır. Öyle ki
şapçılar şap yapımı ile geçinirler. Bunu İtalya’ya getirene de “Alum de Metelin”
lakabı verilir. Ama beyaz cevherden kırmızıya dönüştüğü için benim şap’ımın
da kırmızıya dönüşebileceğini söylemeye cüret ediyoruz. Renk özünü değiştirme
203
özelliğine göre bu kül, işlenmiş olacaktır. Alunit, François’in arazide Macharon

adını verdiği bir görüntü oluşturur. Birkaç maden işçisinin sakladığı şap
bulunsa da bunların hepsi İpsala’da saklanmaz. İşte vadileri böyle bir
kıpkırmızı görünüme dönüştüren de bu alünittir ki yağmur sellerinin suları ile
yıkanıp gitmiştir”.
Yaklaşık 125 yıl sonra, bir Türk seyyahı olan Evliya, Şabçılar’ı ziyaret eder.
Anlatımları şöyledir: “Bir dağın dibinde bulunan Şapçılar’da 1 Cami, 2 Han ve
200 tane çatısı kiremitli hane bulunur. Tüm olağanüstü vergilerden mu’af
tutulmuş olan ve imtiyaz sahibi olan Müslüman ve Müslüman olmayan ra’aya,
Şap üretiminde bulunur ve üretimini başlarında bulunan kontrolöre verirler.
Burası 8 yük a’lık bir Tımar’dır (67).
Söz konusu 125 yıl içerisinde işletme biçiminde ne derecede bir değişiklik
olmuştur? Bu sorunun cevabı yukardaki her iki rapordan da yeterli açıklıkta
öğrenilememekte, zira iş yükümlülüğü ve özel işletmelerin çalışmaya katılması
gibi konuların ayrımı yapılamamaktatır (68). Genel olarak Miri (Arar) şap
teriminin Evliya Çelebi’nin üzerinde bıraktığı etki, aradaki dönemde özel
işletmelerin her türlü payının ortadan kaldırıldığı ve Şap’ın sadece devlet için
rezerve edildiği şeklindedir. Konu ile ilgili daha sonraki veriler şap üretiminin
19. yy’ın ortalarına kadar devam ettiğini gösterir (69).
67 Evliya (1667770) VIII 80

68 Bkz: giriş blm. 5 s. 101, 104 ff. Ve 6 S. 120 ff.
69 Bknz. Lucas 17; Gam II 116; Vıllemaın 189; Ungewitter 192. Eksiği tamamlamak için
Milo’daki ara sıra yapılan şap üretimine de değinmek gerekir, Tournefort ( 1700/02) I 128;
Voyage (1782/89) II 190; Olivier (1792) 213 ff. ; Gisquet (1840) 135
204
Sidre Kapsa hakkında Belons’un anlatımları Fransızca Metin:
«Nous ne fusmes que deux iours en chemin, venants de Saloni chi aux minieres de Siderocapsa en
Macedoine, qui est celle place anciennement nommée Chrysites: maintenant est un village d'aus si
grand revenu au Turc, pour la grande quantité de l'or et de l'argent qu'on y fait, que la plus grande ville
de toute Turquie: et toutesfois n'a pas long temps qu'on a commencé de nouveau à tirer la mine pour
faire l'or et l'argent. Le village estoit au paravant mal basty,mais maintenant il semble à une ville.
Siderocapsa est entre vallées au pied d'un mont assis dessus un haut au pendant d'une montagne,
laquelle ne sçaurions mieux compa rer, qu'à la ville de loachimstal au pays de Bohesme, nommée en
Latin, Vallis loachimica. Les metaux que lon tire à Siderocapsa, sont cause que les hommes qui tirent
la mine, se soyent rengez lá, et l'ayent rendue plus peuplée. Ils y ont fait de tres beaux iardins et
vergers, et y a de l'eau par tout qui rend les iardinages beaucoup plus commodes: et sur tout les vignes
qui sont aux environs, sont fort bien cultivées. Ceux qui habitent aux minie res de Siderocapsa, sont
gents ramassez, et usent de langage different, comme Esclavon, Bulgare, Grec, Albanois.
Siderocapsa est situé en Macedoine ioignant Servie... Les ou vriers metallaires, qui y besongnent
maintenant, sont pour la plus part de nation Bulgare. Les paysans des villages circon voisins, qui
viennent au marché, sont Chrestiens, et parlent la langue Servienne et Greque. Les luifs en cas pareil
y sont si bien multipliez, qu'ils ont fait que la langue Espagnolle y est quasi commune: et parlants les
uns aux autres, ne parlent autre langage. Nous arrestasmes quelque peu plus long temps à Side
rocapsa, pour regarder les mines, et aussi qu'avions desir de sçavoir la maniere comment l'or est tiré
hors de sa veine.
Les minieres de Siderocapsa rendent une moult grande som me d'or et d'argent à l'Empereur des Turcs:
car ce que le grand Turc reçoit chaque mois de sa part, sans en ce comprendre le gaing des ouvriers,
monte à la somme de dixhuict mille ducats par mois, quelque fois trente mille, quelque fois plus,
quelque fois moins. Les rentiers nous ont dit n'avoir souvenance qu'elles ayent moins rapporté depuis
quinze ans, que de neuf à dix mille ducats par mois, pour le droict dudict grand seigneur. Les me taux
y sont affinez par le labeur tant des Albanois, Grecs, luifs, Vallaques, Cercasses, et Serviens, que de
Turcs. Il y a de cinq à six cents fourneaux espars par les montagnes de Siderocapsa, qui fondent
ordinairement la mine: et n'y a fourneau qui n'ait ses particuliers maistres, qui y font besongner à leurs
despens. Les ouvriers qui beschent la mine dedens terre, et qui tirent à mont, n'ont point l'usage de
Caducée, qui en Latin est nommé Virga divina, dont les Almans usent en espiant les veines: mais sans
autre sort ne calculation suyvent selon ce qu'ils ont trouvé en beschant. Les especes de Pyritez, ou
Marcasitez, y sont de diver ses couleurs. Ils ne trouvent point d'or ne d'argent tout pur, sans avoir esté
fondu. Il n'y a point de Chrysocolla, ne de Cobaltum; et ne se servent point de charbon de terre. Il n'y
a aucunes flueurs en leurs mines. Ils font l'excoction des metaux autrement qu'en Almaigne.
L'ordonnance et raison faite entre les metallaires y est bien observée comme es autres pays: et celuy
qui departot l'argent d'avec l'or, par la vertu de l'eau forte, estoit Chrestien Armenien. Les noms dont
ils usent pour le iourdhuy à Sidero capsa en exprimant les choses metalliques, ne sont pas Grecs, ne
Tures: car les Almans qui commencerent nouvellement à be songner aux susdictes mines, ont enseigné
aux habitants à nom mer les choses metalliques es terres et instruments des minieres, en Alman, que
les estrangers tant Bulgaires que Turcs ont re tenu. Les boutiques sont differentes à celles d'Almaigne.
Ils ont coustume de besongner toute la sepmaine, commençants le Lun dy, et finissants le Vendredy
au soir, d'autant que les luifs ne font rien le Samedy. Toutes les cheminées ou fourneaux, sont faites
le long des ruisseaux: Car il faut que la roue qui esleue les soufflets, soit virée par la force de l'eau. Il y
a sept ruis seaux qui font tourner lesdictes roues. Les ruisseaux se nom ment ainsi comme s'ensuit. Le
205
premier Pianize, l'autre Amerpach, l'autre Kyprich. Ceux de la partie d'orient s'appellent Rochets Isvotz.
Les Fourneaux ou lon fond les Pyrites, sont de petite estoffe, et sont seulement couverts de merrain
et de membrures de bois, en forme d'appantis. Les cheminées sont larges, et sont assises au milieu de
la maison, renforcées de forte massonerie par le derriere, mais par le devant sont de legiere closture,
qu'ils rompent le vendredy au soir: car estant ainsi faites quel que peu voutées, reçoyvent une fumée
ou suye blanche, an ciennement nommée Spodos, au lieu ou donne la flamme en fondant la mine:
laquelle suye s'attache à la cheminée, en s'exhalant de la vapeur du metal. Le vulgaire des Grecs la
nomme Papel: les autres la nomment Papula, de laquelle ils n'ont point d'usage, et n'est en aucune
estimation entre eux. Lon y trouve aussi du Pompholix, qui est quelque peu plus blanche que la
susdicte: et qui vouldroit en recueillir, tant de lune que de l'autre, lon en trouveroit facilement dix
livres toutes les sepmaines es cheminées des fourneaux. Les soufflets de la boutique sont tout droits,
ayant le nez contre terre, au fond de la cheminée.
Ils sont eslevez et abbaissez des bras qu'une roue envoye, qui est tournée hors de la maison par la
force de l'eau. La roue a deux croisées, qui font huit bras, fichez par milieu au tra vers. Les quatre
premiers bras pressent les soufflets, et les au tres quatre ne servent pas continuellement: car ils sont
dediez à faire souffler des autres soufflets, qui separent le plomb d'avec l'argent. La susdicte cheminée
ou fourneau a une grande bouche, par laquelle on iecte le charbon et la mine pour fondre, ores de
l'un, ores de l'autre. Et y a deux petits pertuis en la cheminée. L'un est en bas contre terre, par ou
s'escoule la mine fondue: l'autre pertuis est quelque peu plus haut au milieu de la chemi née qui est le
spiracle du vent qui sort par là: et le feu ayant affaire de s'exhaler, prend l'air par celuy pertuis. La
matiere qui sort par le pertuis d'embas, devalle avec son excrement, qui tous iours est au dessus, et
faut qu'on l'oste continuellement de dessus le metal qui est au fond, en un petit pertuis ioignant le
fourneau. Et pour autant que les excrements, qui sont les plus legiers, sont inutiles, les ouvriers les
ostent peu à peu, et les iectent: car en se refroidissant font une crouste sur le metal, qu'ils ostent avec
une verge de fer: mais l'or et l'argent et le plomb qui sont mes lez, et sont plus pesants, se tiennent au
fond. La maniere de se parer le plomb d'avec l'argent, est faite non par la force du feu de charbon,
mais seulement à la flamme de feu de gros bois, qu'on souffle violentement. Il faut pour tel affaire que
les souf flets soyent couchez d'autre maniere que les premiers: car les dessusdictes sont droicts,
soutenuz sur le nez: et ceux qui sont pour separer le plomb, sont couchez obliques, soufflez par mes
me moyen par la force de l'eau, et elevez de quatre bras, comme avons dit. Le plomp, qui sort ainsi
soufflé à la flamme du bois, est different à celuy qui est fondu avec le charbon, et ne semble pas estre
plomb, mais plustost excrement de metal. Le vulgaire de Grecs l'appelle Molini, qui n'est autre chose
que plomb en corps de Lytharge, qu'on appelle Molibdena: laquelle puis apres est refondue pour en
faire le plomb. Et d'autant que l'argent en se ra mieux purifié, d'autant en sera il plus fin. Les Latins ont
nom mé l'excrement de l'argent Scoria, c'est ce qu'on dit en parolle deshonneste, merde d'argent,
laquelle les metallaires iectent comme chose du tout inutile. Les Grecs l'appellent vulgairement Le
schen: et toutefois c'est une diction que les Almans leur ont appris. Quand ils veulent recuire la Galene,
c'est à dire en faire l'excoction, apres qu'ils l'ont quelque peu comminuée, ils la iec tent dessus du feu
de charbon et du bois, qu'ils ont là fait en la place. Leur Galene estant dure comme pierre de Marbre,
se roit autrement forte à la fournaise, s'ils n'en faisoyent excoction. Ils la mettent avec beaucoup de
bois et du charbon, faisants un lit de Galene, et consequemment mestent les uns parmy les autres, et
y mettent le feu, iusques à ce qu'elle ait changé de couleur: puis la mettent fondre en la cheminée.
Le grand Turc a fait expressement commander que l'or et l'argent de Siderocapsa soit purifié et affiné
fidelement, ainsi qu'il faut. Desia avons dit comment lon a accoustumé de sepa rer le plomb d'avec l'or
et l'argent: mais ils il n'y a pas grandes cerimonies en separant l'or d'avec l'argent. Cela est fait tant
206
seulement par la vertu de l'eau forte, dont un Armenien en a la charge, lequel apres qu'il a party
l'argent d'avec l'or, il le fait batre en lames de forme quarrée d'un pied de large, et deux pieds de long,
et de lespoisseur du dos d'un rasoir. Lesquelles il met en un vaisseau bien proprement pour les
saupouldrer, faisant premierement un lict d'une pouldre composée du sel, d'alun de glas, et de tuile
broyée, mettant un carreau d'or des sus un lit de ladicte mixture, puis le couvrant de pouldre, et
mettant un autre carreau par dessus, puis apres couvrant ainsi consequemment et envelopant les
lames d'or de ladicte mixture et mettant toutes les lames les unes sur les autre ensemblement, et
arrousées de vinaigre. Puis apres avec la force de feu fait de charbon, sont laissées calciner et affiner
tout un iour artificiel iusques à tant que l'or soit bien purifié, et duquel en apres sont forgez les ducats:
lesquels ia parfaits sont portez à Constantinople...
Avant partir de Siderocapsa, montasmes dessus la som mité de la plus haute montagne voisine: nous
vismes tout à clair l'isle de Lemnos, et le mont Athos, qui sont dedens la mer Mediteranée. Puis
regardants vers terre ferme de Macedoine, veoyons un pays inegal et montueux, qui dure tant que la
veue se peut estendre en loing. D'avantage veoyons deux lacs, qui ne sont qu'à demie petite iournée
de là. Outre ce on pouvoit ai sément discerner le pays des minieres, et les cheminées, et tous les
fourneaux, qui sont espars çà et là par les susdictes mon tagnes, tant de costé d'orient que d'occident.
En apres veoyons les deux rivages du pied du mont Athos, de la part ou il est conioinct à la Macedoine:
et semble il à le voir de loing, qu'il ait bien peu de distance: mais estants lá, trouvasmes qu'il y a plus
d'un demy quart de lieue de largeur. La plus grande par tie des arbres qui sont sauvages par les
montagnes, sont Hais tres, que les Grecs nomment Ostrie, Fouteaux, qu'ils nomment Oxie, Chesnes,
Chastaigniers. Les cultivez des iardins, sont Poiriers, Pommiers, Amandiers, Noiers, Oliviers, Cerisiers.
Le commencement de ce village de Siderocapsa a esté de toute antiquité en estre, qui avoit defailli
quelque temps: mais depuis, douze ou quinze ans il s'est grandement augmenté...
Les Pyrites, ou Marquasites de Siderocapsa ont changé leur nom Grec à un estranger: car il n'ya celuy
des habitants, quel qu'il soit, estranger ou Grec, qui ne les nomme Ruda. Les autres disent Quitz ou
Ritz à la maniere des Almans. Et est l'excrement que les Latins nomment Scoria, les metallaires, tant
Serviens, Bulgares, Albanois, luifz, Turcs, que Grecs la nom ment du nom Alman Schlakna. Il y a encores
une autre espece d'excrement different à Schlaken: et n'y a celuy qui ne le sçache nommer Lesken, qui
est plus pesant que Schlaken. Ce nom nous semble plustost estre Alman que Grec: qui est une escume
et legiere, comme est l'escume d'un metal: car il est tiré nageant par dessus la mine de l'or et l'argent
fondue, et est iecté hors de la maison. Car quelque part qu'on fonde le metal, on ne s'en sert non plus
que d'un excrement inutile. Mais le Lesken, ou Leskena, est bien fort pesant, et sert d'avantage que le
Schlaken: car les Almans et Bohemes s'en servent à mes ler avec les autres metaux. Et comme le
Stimmi, que les Latins nomment Antimonium, est un metal commun, ressemblant au Lesken,
provenant de mesme maniere, et mesme matiere, et quasi semblable en toutes sortes, et fait des
Pyrites d'or et d'argent, servant grandement aux fondeurs de cloches, et aux potiers d'estain, et
principalement à ceux qui font les mirouers, et aux fondeurs de lettres: tout ainsi le susdit Lesken
pourroit bien servir meslé avec autres choses. Mais il n'est trouvé per sonne à Siderocapsa qui le vueille
faire servir: et toutefois som mes certains qu'il seroit fort propre à fondre avec du fer pour faire des
boulets d'artillerie: et les amenderoit grandement, et espargneroit beaucoup de la despense. Si est‐ce
que ne le vou lusmes dire à personne de ce pays lá, d'autant qu'il nous sem bleroit avoir fait un grand
mal: veu mesmement qu'il y en a une si grande quantité par tous les endroicts de la montagne, qu'on
en trouveroit facilement deux milions de livres. Et non pas seulement la part ou lon fond maintenant
les minieres, mais aussi ou elles ont este fondues le temps passé en divers lieux de ladicte montagne.
207
Nous ne l'avons sceu nommer autrement, n'ayants point entendu son nom ancien: car les Grecs qui
sont par les minieres, ne retiennent que le bien peu des noms anciens. Nous allasmes expressement
regarder dedens l'un des spi racles des minieres, qui avoit n'a pas long temps esté d'un moult grand
revenu à son maistre, qui estoit luif: mais avoit esté contraint de l'abandonner, combien qu'il fut
abondant en metal: car il avoit un esprit metallique, que les Latins nomment Daemon Metallicus. Et
pour autant qu'il se monstra souven tes fois aux hommes en la forme d'une Chevre portant les cor nes
d'or, ils nommerent le pertuis susdit Hyarits cabron: et es toit au dessus du village qui s'appelle Piavits,
en la montagne bien pres du ruisseau nommé Rotas. Mais ce diable metallique estoit si mal plaisant,
que nul n'y vouloit aller n'en compagnie, ne seulet. La peur ou frayeur les engardoit pas d'y entrer: car
il y a encor d'autres diables metalliques: es mesmement nous fut dit qu'ils ne faisoyent point de
nuisance. Il y en avoit d'au tres qui aidoyent aux ouvries à travailler es mines. Les machines dont ils se
servent à tirer la mine, ne sont pas tousiours d'une façon: Car quelque fois la veine est si basse et
profonde en terre qu'il faut deux chevaux à les virer. Mais quand la mine n'est pas profonde en terre,
il suffist de quatre hommes à la mener. Aussi quelque fois la miniere est tirée à veine descou verte. Il
fut un temps que les metallaires fondants la mine avo yent grand peine entour leurs fourneaux,
d'autant que le per tuis qui est au milieu du fourneau, par ou le vent des soufflets a issue, s'estoupoit
sans cesse, tellement que l'excrement du metal bouchoit le pertuis et leur convenoit chasque fois
laisser leur besongne. Mais un iour, en passant quelque estranger leur enseigna une experience pour
remedier à ceste grande discom modité: lequel ils n'estimerent pas sage de leur avoir enseignée sans
qu'il leur coustast rien. Car s'il eust eu l'advis de leur demander argent, ils se sussent facilement cotisez
à luy donner six mille escus, leur faisant voir l'experience: qui est telle, que (comme avons dit que la
cheminée est defaite le vendredy au soir, et en aprés refaite le lundy ensuyvant: auquel temps le
fourneau et la place sont refroidiz) quand le devant de la che minée est refait, ils iectent force charbon
au fond du fourneau: puis iectent dessus un liet de veine, puis un lict de charbon, et ainsi mettent de
l'un et de l'autre, tant que la cheminée soit pleine. Cela font ils tousiours pour la premiere fois, et puis
a pres allument le feu au charbon, et laissent escouler l'eau dessus la roue, laquelle en tournant fait
souffler le feu, qui n'arreste guere à allumer le charbon: et petit à petit en se consummant et diminuant
fait fondre la mine. La soufflerie dure ainsi iour et nuit sans cesse: et comme le charbon se brusle et la
veine se fond, ils iectent dedens le fourneau d'une pierre blanche rompue à petits morceaux, affin que
le pertuis du vent ne se bouche. Ceste pierre est reluysante et graveleuse qu'ils nomment en deux
sortes selon diverses nations. Car les Serviens, Bulgares, Vallaques, et Turcs la nomment Varovitticos,
ou Varovitnicos, ou bien d'un autre nom Grec, Assvest, ou bien Asvest. Ceste est la pierre, que leur
monstra celuy duquel avons parlé cy dessus: et faut qu'ils en iectent en la cheminée trois ou quatre
fois le iour, plus ou moins selon que le metal fait de closture au pertuis en se fon dant, par lequel le
vent a son issue. Il y a un village au dessus de Siderocapsa situé sur la sommité de la montagne au costé
du Soleil levant, nommé Piavits, qui est moult discommode: aussi est il seulement fait de petites
maisonnettes couvertes de Limandes et de merrain. Lábas au pied de la montagne, il y a un autre grand
village nommé Seriné. Estants sur le mont, trou vasmes de grands monceaux de Scoria ou Schlaken au
dessus de Piavits. Et pource qu'il est loing des ruisseaux, avions con ceu une doute, à sçavoir si au
temps passé lon s'aidoit de vent au lieu d'eau pour souffler la mine: Car ainsi que considerions qu'il n'y
avoit aucun ruisseau, et qu'il n'estoit rien plus vray qu'on y eust fondu du metal, pensasmes qu'on
n'avoit point l'usage de sçavoir adapter les roues qui sont maintenant virées à force d'eau pour faire
souffler les metaux en fondant la mine: mais qu'on agitoit les soufflets par le labeur des hommes. Tou
tesfois sçachant que les anciens avoyent grande commodité de tirer et parfaire les metaux, en
fondoyent en grande quantité. Il y a plus de six mil hommes besongnants ordinairement es mines de
Syderocapsa: et pour autant que le village de Seri né est quasi ioignant la mer, et que les fourneaux en
sont plus pres, les ouvriers viennent lá se pourveoir de vivres: et aussi que les barques qui sont au port,
les y apportent de toutes parts. Apres qu'on a fondu toute la sepmaine, et qu'on a rendu le metal, et
208
separé le plomb de l'or et argent, et que l'or et l'argent sont bien purifiez: alors il ne reste sinon à les
partir par l'eau forte. Et encor que l'or soit net, si est‐ce qu'il est pu rifié encore une autre fois, et affiné
à la maniere qu'avons dic te: et de lá il est iecté en lingots, et puis tiré en verges longues de deux ou
trois toises de longueur, rondes, et grosses comme le doigt. Puis on les signe de petites coches, à fin
de les tail ler par petites rouelles du poix d'un ducat: car elles sont ainsi mises par petits morceux avec
un ciseau, et marteau: et puis a pres on les applatist davantage en les pesant à la balance. Et sont
coingnées, et sellées en ducats en ce lieu mesmes, puis por tées à Constantinople.
209
5. TRAKYA
Trakya, yani günümüz Türkiye’sinin Avrupa yakasındaki bölümü, İstanbul ve
çevresi de dâhil edilerek tanımlanmıştır ve madencilik konusunda daha az ilgi
çekicidir.
Altın:
Evliya Çelebi’nin belirttiği gibi Boğaz’da, Sarıyer yükseltisi doğu kesiminde yer
alan bir mağarada bulunan altın cevherleşmesi Bizanslılar ve Türkler
tarafından çalıştırılmıştır. I. Ahmet döneminde (1603/17) defterdar Ahmet
Ekmekçizade (1612 yılında görevinden alınmıştır), altın ocağını ekonomik
olmadığı için kapattırmıştır (1).
Demir:
Kumlardan yıkanarak demir elde edilen dördüncü ve en küçük grubu

oluşturan, Türkiye’nin eski Balkan topraklarındaki tesisleri, Karadeniz
sahillerinde bulunuyordu (2). Demirli kum yıkama tesislerinin kurulumu
konusunda bilgi bulunmamaktadır.
Buralarla ilgili olarak I. Süleyman döneminde (kanunname-i al-i Osman) ki

yasa kitabında şunlar bulunmaktadır: “ve onlar Karadeniz sahillerindeki kum
ocaklarından yıkama yöntemi ile demir elde ederler, demir içerikli kumları
çalışırlar, su ile yıkarlar ve demir elde ederler, 1 mazun demirden 1 a.
alınmalıdır” (3). Madencilik faaliyetlerinin merkezi Demirköy idi (Samakovcuk
ya da Mali Samokov olarak bilinir) (4).Elde edilen demir, yakında bulunan
İğneada limanına getirilir, orada gemilere yüklenerek nakliyatı yapılırdı, 17.
yy’da söz konusu bu tesislerden yıllık 9000 kantar demir, İstanbul’daki
Payitaht ambarına gönderilmiştir (5). 1696 yılında padişahlık Samakovcuk da
bir top güllesi dökümhanesi kurdurmuşdur (6). Çeşitli şekillerde bulunan ve
Bulgarca çeviri biçiminde olan tarihi belgeler, gülle dökümcülüğü tesislerinin
19. yy’ın ilk yarısında faaliyette olduklarını göstermektedir (7).
1 Evliya ( 1631/32) I 71
2 Jireçek: Bulgaristan 23; Doelter 79; Sadi 78 f. , 98
3 Bkz. Kynk. Nr. 1a ve burada anlatılanlar
4 Sadi 78 f tarihi belge Nr. 220 ( İH III) bu yer ile ilgilidir. Sözü edilen kaynakta buradan şu
şekilde söz edilir: “Rum ilinde Samokov kadısı”. M. II. Nr. 7’de ise şöyle okuma yapılır: “Hala
Vize sancağında Samokovcuk nam mahalde”. Yanlışlığa düşülmemesi için söz konusu bu
yer, Samokovcuk olarak belirtilmiştir. Bulgaristan’ın önemli madencilik şehri olan Samokov
(Samakov) ismi aynen korunarak kalmıştır.
5 D Ohsson III 431, bkz. Aynı zamanda Bailo Alviso Contarini’nin Relation u, Barozzi I 352
6 Bknz. Kynk Nr. 27
7 Dokumenti Nr. 127, yılı 1821: dökümü yapılmış olan top güllelerinin hemen İstanbul’a
gönderilmesi; Nr. 136, yılı 1824: yeni keşif olunan cevherli kumların çalıştırılabilmesi için
210
Öğrenebildiğim kadarıyla, seyyahlar Samakovcuk demir yıkama tesislerini hiç

ziyaret etmemişlerdir. Dernschwam (1551/53), “auch gar dinnen am
Schwarzen Meer” (Karadeniz’de madencilik tesislerinin olduğunu) (8)
duymuştur ve 1669 yılında kraliyet elçisi Viyana’ya şu raporu bildirmiştir:
“Turcas tantummodo abundantes fodinas habere cupri et ferri, quarum una
reperitur in quodam loco, qui vocatur Samacho in Natolia (sic!) qu. Parum distat
a mare” ( Türklerin sadece bol miktarda bakır ve demir madenleri vardı,
bunlardan biri Natolia'da Samacho adlı bir yerde bulundu (aynen böyle!).
Burası denizden uzak değildir) (9). Raczynski (1814) (318) (10) ve Boue
(1836/38) (319) (11) Samakovcuk’u sadece kulaktan dolma bilgilere dayalı
olarak tanımaktayken, Diez, Samakov’un yanında, Karadeniz’de Midia’yanın
yanında Mizie (Midye)’nin en iyi demiri bulundurduğunu belirtmektedir (12).
Demir üretim tesisleri 1875’lere kadar halen faal durumda bulunuyordu (13).
Bakır:
19. yy’ın başlangıcında, Sarıyer’deki bakır damarları yüzeyden kazılarak

işletiliyordu (14). 1840 yılında daha özenli madencilik çalışmaları başlatıldı ve
yıllık 124.000 kg’lık cevher üretimi gerçekleşti. Bir okka bakır 60 para’ya
satılıyordu. İşletme uzun süre devam etmedi. Tschihatscheff, 1863 yılında
yöreyi ziyaret ettiğinde ocakta çalışmalar durdurulmuştu (15).
Samakovcuk’tan işçi talebinde bulunulmuştur; Nr. 194, yılı 1827: burada en modern
özelliklere göre kurulan S.’deki tesisler söz konusudur. Burada üretilen ay-yıldız
türündeki demirin başkentteki incelemeleri çok iyi sonuç vermiştir; Nr. 261, yılı 1831,
büyük demir miktarlarının Samakovcuk’tan İğneada’ya ve oradan İstanbul’a nakli ile
ilgilidir; Nr. 453, yılı 1839, aynı şekilde, Samakocvuk demirleri ile ilgilidir
8 Dernschwam 147
9 Viyana devlet arşivi Turcica, Kufstein’ın Relationu, Ekler, Blatt 87
10 A.a.O.317
11 Boue: E.T.II 39
12 Diez II 473.
13 Sadi a.a.O. İlave olarak, Tschihatscheff’in (C.u.B. 476 ff.) belirttiği gibi, Büyük Ada’da (
Prinkipo) demir üretimine değinilmelidir. Söz konusu yerdeki demir üretimi kısa bir süre
faaliyet göstermiştir, zira Cvijic (a.a.O 337) 1890 yılında burada terk edilmiş bir maden
ocağının sadece izlerini gözleyebilmiştir. Evliya’ya göre (1, 70 f.) İstanbul Galatasaray’da
bir demir maden ocağı bulunuyordu. Buradan yapılan demir üretimi “İstanbul-demiri”
olarak bilinirdi. Adı geçen Türk seyyahı söz konusu demir maden ocağını Ayasofya’nın
(Hagia Sophia) efsanevi mimarı ile ilişkilendirmektedir. Bizans fatihi II. Mehmet, bu maden
ocağını kılıç yapımı için kullanmıştır. Evliya Çelebi’nin yaşam döneminde söz konusu
demir maden ocağının varlığı unutulmuştur.
14
White: Türken II 268, bu yazardan sonra Ungewitter 33.
15 Tschihatscheff C.u.B. 452 ff.
211
III. KAYNAKLAR BÖLÜMÜ

1. MADENCİLİK KONUSUNDAKİ KAYNAKLAR VE LİTERATÜRE GENEL
BİR BAKIŞ
Madencilik Yasaları:
I numaralı Madencilik Yasası (bkz. girişteki 1. Bölm.) Fehim Spaho tarafından,

Glasnik Zemaljskog Muzeja u Bosni i Hercegovini XXXV 1913 133-194,
dergisinde Türkçe ve Serbokroatça tercümesi şeklinde yayınlanmıştır (1). Adı
geçen araştırıcının verilerine göre yasa (a.a.O. 133 f) iki ciltten oluşan el
yazması, derlemeler biçimindedir. Eser, Saraybosna müzesinin
kütüphanesinde bulunmaktadır. Bu el yazmasının ne zaman ve kim
tarafından yazıldığı konusunda bilgi bulunmamakta olup hemen hemen
tamamen Osmanlı’nın Avrupa toprakları ile, özellikle de Bosna ve komşu
ülkeleri ile ilgili olan çeşitli yasaları, fermanları ve fetvaları içeren el yazması
biçimindeki derlemedir. Bu verilere göre eserin en geç 17. yy’ın sonunda
yazıldığı düşünülmektedir. Eser iki cilt halindedir. El yazmasının boyutları
12,5 cm ye 19,5 cm’dir; ilk cildi 108 sayfadan, ikinci cildi ise 180 sayfadan
oluşur. Her iki ciltte, aynı kağıt üzerine, aynı el tarafından yazılmıştır. Yazı
genelde iyi, okunabilir durumdadır fakat bazı yazım hataları da
bulunmaktadır. Spaho’nun anlatımları bu şekildedir. Düzeltmeler maalesef
daha az güvenilir bir izlenim vermektedir ve eserin tıbkıbasımı’nın eksikliği
hissedilmektedir. Eğer mümkün olursa orjinaline dayalı olarak yeniden bir
basım gerekli olacaktır. Eserin orjinalinin bir kütüphanede ya da İstanbul
devlet arşivinde bulunması beklenmektedir.
II numaralı madencilik yasası ( bkz. girişteki 1. Blm.), 1080 (1.VI.1669) yılında

kaleme alınan, kültürel tarih yönünden ilginç olan ve Hüseyin Hazerfan’ın
eseri olan “Telhis ül-beyan fi kavanin-i al-i Osman”dan (konuyla ilgili olarak
bkz. Babinger: Gow Nr. 199 s. 230) öğrenilmektedir. Eserde konu on ikinci
bölümü oluşturmaktadır. Bende var olan ilgili bölüm, Blohet Paris el
yazmasından (Hs.) elde edilen bir fotokopidir (Blochet: Ms. Turcs Nr. 40, 17
sıralık, Neskhi nettir, fol. 189 dan 190 a kadar, Marciana (Venedik) Nr. 91 fol.
1
Truhelka (Glasnik 94-118; Num. 3-11) yasanın I B bölümünü daha sonra yeniden
Serbokroatça’ya çevirmiştir
212
103, 103’teki eşlenik olan el yazması ile, ki bana belirtilen bu eserden Dr. A.
Tietze tarafından bir suret çıkartılmıştır, bu suret ile yukarda belirtilen
fotokopinin karşılaştırılması yapılabilmektedir). Yazının belirgin oluşu net
şekilde okunmasını kolaylaştırır, belirtilen metin dördüncü bölümde
bulunmaktadır.
III Numaralı Madencilik Yasası ( bknz. girişteki 1. Blm), Prof. Vladislav Skaric
tarafından Sırbistan kraliyet akademisinin anma yazılarında (Spomenik
Srpska Kraljeva Akademija) LXXIX 62 (Beograd 1936) 3 ile 24. sayfalar
arasında Türkçe ve Sırbokroatça çevirisi biçiminde yayınlanmıştır. El yazması
hakkında Skarıc (a.a. O. 5 f.) şunları anlatmaktadır: “Saraybosna ülke
müzesinde 1328 numara altında Farsça-Türkçe bir sözlük bulunmaktadır;
kenar kesiminde 6 sayfalık ve aradaki bir sayfada iki farklı el tarafından
yazılmış kayıtlar bulunmaktadır. Bunlardan biri pirinç ekimi ile (kanunname-i
çeltik) ilgili bir yasadır, öteki ise anlatılan metindir”. 1165 (20.XI.1751) yılında
bitirilmiş olan bir kopyasına göre Skaric isabetli bir tahminde bulunarak
eserin daha önceki belgelere dayandığını söyler. Öyle ki söz konusu bu daha
önceki belgelerin, “bir madencilik bölgesinde görevli bir kadı tarafından, ya da
bir kadı için, derlenmiş metinler olmalıdır” tahmininde bulunulur. Söz konusu
bu yasanın dokuz bölümünden ilki ve son ikisi siyah renkli, diğer altısı ise
kırmızı mürekkep ile yazılmıştır. Açıklaması yapılan terminolojilerin her biri
birbirinden siyah çizgi ile ayrılmıştır. Ayrıca eser içerisinde bir galeri, bir
turnica ve maden ocağının tavan kesiminin “Obere Sohle” (gorni jol) kesitleri
bulunmaktadır. Skaric, eserin biçimi, sıra sayısı ve yazısı konularında bilgi
vermemekte, sadece giriş bölümünün sonunda yazı hakkında bir
değerlendirme yaparak yazının belirgin olmadığını söyler. Skaric’in kendisi
tarafından da belirtilen bu zorluklara ek olarak çok sayıdaki yazım hatası da
göz önüne alındığında bu düzeltmede de bir tıbkıbasımın bulunmayışı
üzücüdür. Söz konusu bu yasa içerisinde bulunan ve sayısı yüzseksenbeş’ten
fazla olan mesleki terimlerin doğru bir şekilde okunması, ancak bu tıbkıbasım
ile mümkün olacaktır. Söz konusu bu yasaların içeriği ile ilgili olarak giriş
bölümüne, yasaların dili konusunda ise sözlük dizinine bakılması tavsiye
olunur.
213
Konu Hakkında Diğer Osmanlı Kaynakları.
Madencilik ile ilgili çeşitli konularda detay yasa çıkartılması konusunda

şunlar söylenebilir: Kanunname-i al-i Osman (Osmanlı’nın yasa kitabı)
içerisinde yer alan 1a kaynağındaki tercümesi yapılmamış olan cümleler
tarafımdan değerlendirilememiştir. Ahmet Refik’in yayını bu konu ile ilgili olsa
da (M. VII Anm. 2) tarafımdan farklı bir varyasyonun tercümesi olarak
değerlendirilmektedir. Küreciler hakkındaki kuralların tercümesi şeklindeki 2
numaralı kaynağın değerlendirilmesinde (ve eşlenik olarak 3 numaralı
kaynağın değerlendirilmesinde) bunların tüm ra’aya’nın durumunu kapsayan
yasalardan alıntı olduğunu dikkate almak gerekir. Söz konusu bu yasaların
tam bir tercümesi bulunmamaktadır, fakat verilerin değerlendirilmesinde
(giriş bölümündeki 5. Kısım, bkz. aynı zamanda 1. Kısım) gerektiği
durumlarda yasalar dikkate alınmıştır.
45 numaralı kaynak istisna olmak üzere, diğer 42 kaynak, kelimenin tam

anlamıyla tarihi belgeler şeklindedir ve bunlardan sekizi ( kynk. Nr. 13, 15,
17, 29-32, 45) yayınlanmamıştır. Kratovo’nun anlatımını kaleme almış olan
Za’ifi (kynk. Nr. 45) hakkında bu şekilde gerekli olanlar söylenmiştir. Bana
Prof. Ö. Lütfi Barkan tarafından verilen tarihi belgelerin (kynk.
12,13,15,16,17) kopyası için teşekkürlerimi sunarım. Bunlar yayın amaçlı
olarak düşünülmemiştir ve bu nedenle de her zaman net tarihi belgeler
değildirler; belgelerdeki özel isimler net olarak okunamamaktadır. “Büyük
vezir Muhammet Rami Paşa’nın mektupları ya da ticaret ya da resmi yazıları”,
29-32 numaraları arasındaki kaynakları oluşturur (Viyana Nat. Bl. Flügel I
271 Nr. 269); bunlar orada 183, 259,479 ve 279 numaralarıyla kayıtlı olarak
bulunmaktadırlar. Söz konusu bu sade ve okunabilir Neskhi şeklinde
yazılmış olan metinler bir okuma zorluğu oluşturmamaktadır. Burada
belirtilen diğer tarihi belgeler Türk arşivlerinden alınmıştır. 44 numaralı
kaynak ise burada bir istisnadır ve Ichtschiev’in Bulgarca tercümesine göre
verilmiştir (2). Ayrıca, konusunda çok tecrübeli olan Ahmet Refik’in yayınları
değerlendirildiğinde, bunlar arasında çoğunlukla güvenilir olmayan yayınların
2 Genel olarak tarihi belgelerin yayınlanması ile ilgili olarak bknz. Körösi Csoma Archivum
1939’da Fekete’nin yayınları, Belleten V 20 (1941) 607-616’deki Türkçe çevirisine göre
refere edilmektedir.
214
da bulunduğunu ve bunun okuma zorluğundan daha ziyade, özensiz bir yayın

olmasından kaynaklandığını belirtmek gerekir (3).
Dördüncü bölümde 13, 15, 17 ve 45 numaralı kaynakların Türkçe metinleri

verilmiştir.
“Diğer Osmanlı kaynakları” başlığı altında derlenen materyaller ya Türkçe

orjinaline benzer şekilde verilmiş ya da bire bir tercümesi yapılarak “tercüme”
belirteci ile işaretlenmiştir.
İlave olarak, burada Defter adı verilen kayda da değinmek gerekir. Defter’in
önemi ve içeriği konusunda giriş bölümünde (bknz. 2, 3 ve 4) gerekli
anlatımlar yapılmıştı. İstanbul devlet arşivindeki (baş vekalet arşivi) el
yazmaları Neşet Çağatay tarafından bulunmuş ve araştırıcı bunların birer
kopyasını çıkartmıştır. Adı geçen araştırıcı, övgüye değer bir şekilde, benim
için bunların büyük bir bölümünün kopyasının çıkartılmasına müsaade
etmiştir. Bu işler için Tahir Alangu beye teşekkürlerimi sunmak isterim. Fakat
bana belirtilen el yazmalarının son üçte birlik bölümünün kopyasının
çıkarılması imkanı verilmedi ve büyük bir acele ile çıkarılan kopyaların
tekrardan kontrol imkanını da bulamadım. Neşet Çağatay beyle yapılan sözlü
görüşmelere göre el yazması, 15. yy’ın son yıllarına aittir. Elimde bulunan el
yazması bölümü (Nr. 34) için en geç zaman belirlemesi 1498 yılıdır. Yer yer
kullanılan Türkçe kaynaklar konusunda Evliya Çelebi’den de bahsedilmelidir.
Evliya’nın anlatımları çok önemlidir fakat bu anlatımlar dikkatlice
değerlendirilmelidir, zira anlatımlarında hayal gücü yüksektir.
Avrupa Kökenli Kaynaklar
Bu konuda birinci derecede değerlendirilen kaynaklar, olağanüstü çok sayıda

bulunan Avrupalı seyyahların, seyahat notlarıdır. Söz konusu bu seyyahlar,
yüzyıllar içerisinde Osmanlı İmparatorluğu’nda seyahat etmişlerdir. Bu
Avrupalı seyyahların hepsinin ortak noktası, İmparatorluk’taki farklı
3 Bkz. konu ile ilgili olarak Anhegger tarafından verilen örnekler: İznik 7 (169) Anm. 2,3,4; 9
(171) Anm. 4,5,7; 10 (172) Anm. 2,3; 13 (175) Anm. 2,3,4 . bu kaynakların
değerlendirilmesine göre, çeşitli yerlerde yayınlanmış olan tarihi belgelerin metinleri sadece
kelime boyutunda değil içerisindeki cümlelerin tamamının birbirinden farklı olması
şeklindedir.
215
özelliklere yönelik olan az veya çok orandaki anlayışsızlıklarıdır. Bu durum,

kendilerini bazı abartılı değerlendirmelere götürmektedir.
Söz konusu seyyahların en önemsiz olan raporlarında bile ilginç olan verilerin
bulunmasını yukardaki anlayış engellememektedir. Buna rağmen, elimizde
bulanabildiği ölçüde, söz konusu bu seyahat incelemelerinin, burada olduğu
gibi özel bir konuyu incelerken, bunlara aylarca zaman harcayıp sonunda çok
kıt bir bilgi elde edilmesinin yerinde olup olmadığını sormak gerekir. Çok
çeşitli olan seyehat raporlarının çok detay bir incelemeye tabi tutulması, bu
seyehat raporlarının birbirleri ile ilişkisinin ve değerinin ortaya çıkartılması
çok gerekli ve acil bir konudur. Bu konuda yapılacak çalışmada seyahat
güzergahlarının belirtilmesi, bunların kısa içeriklerinin ortaya konması,
başlıklar ya da sadeleştirilmiş bir içindekiler bölümünün hazırlanması,
kısacası tüm önemli olanları sade bir şekilde okuyucuya aktarabilen bir özet
yapılması gerekmektedir.
Söz konusu bu seyyahlardan bu çalışma çerçevesinde en önemli olanı Fransız

doğa bilgini olan Pierre Belon’dur. Araştırıcı, Osmanlı İmparatorluğu’na
1546/49 yıllarında seyahatlerde bulunmuş ve Sidre Kapsa ve Şabçılar maden
ocakları hakkında iki adet ilginç rapor yazmıştır (bknz. s. 196 ff. 207 f.).
Jacobo de Promontorio de Campis tarafından yazılan Governo et Entrato
dell Gran Turco 1475 adındaki eserin hemen hemen hiç tanınmaması bir
haksızlıktır. Adı geçen araştırıcı, onlarca yıl Osmanlı İmparatorluğun’da
bulunmuş bir kişidir ve bu şekilde anlatımlarında Türkçe orijinal kaynakları
inceleme imkanı bulmuştur.
Bu çalışmanın temelini oluşturan kaynaklar, arada bir kaç istisna olmak

üzere devletin madencilik ile olan ilişkilerini yansıtmaktadır ve bu konuya
giriş bölümünde yer verilmiştir. Devletin madenciliğe olan ilgisinin
madenciliğe etkisi şeklinde de düşünülebilecek yansımalar, bu nedenle, tek
yönlü bir bakış izlenimi vermektedir. Türk arşivlerinde bulunan zengin
materyalden bu güne kadar çok az ve rastlantısal bir bölümünün yayınlanmış
olması, yukarda anlatılmaya çalışılan durumu ortaya çıkarmaktadır. Sadece
Küçük Asya ile ilgili olan konular İ. H. Konyalı’nın yayınlarında
bulunmaktadır. Araştırıcı, Bozkır ve Bereketlü (yetersiz bir şekilde) maden
216
ocakları konusunda bilgiler verir. Kamil Su, Balıkesir’de bulunan maden

ocakları ile ilgili ve T. M. Yaman ise Küre’deki ünlü bakır maden ocakları ile
ilgili bilgiler vermektedir. T. M. Yaman aynı zamanda Kastamonu’daki çok
sayıdaki hukuk kayıtlarına (sicil) dayanarak Küre madencilik bölgesinin
gelişimi hakkında bilgiler verir. Bu bilgiler bir madencilik bölgesinin bilimsel
olarak anlatılmasının ötesinde bir öneme sahiptir. Zira bu hukuk kayıtlarında
(sicillerde), devlet arşivinde bulunmayan yersel sorunlarla ilgili materyaller
bulunabilmektedir. Söz konusu bu çalışma içerisinde yayınlanan tüm tarihi
belgeler, 17. yy’ın sonundaki az sayıdaki istisnaların dışında, 18. yy’a aittir.
Osmanlı İmparatorluğu’nda madenciliğin araştırılması işine yönelen Neşet
Çağatay’dan bu konuda geniş kapsamlı kaynaklar ve bu kaynaklara dayalı
incelemeler beklenir (4).
Osmanlı’nın Avrupa topraklarındaki madencilik faaliyetleri ile ilgili olarak çok

sayıdaki tarihi belgelerin tercümeleri bulunmaktadır. Ayrıca, çeşitli kayıtlar ve
incelemeler vardır. Samakov demir bölgesi hakkında, Bulgarca olarak
yayınlanmış olan az ya da çok değerli yayınlar bulunmaktadır. Söz konusu bu
yayınları değerlendirebildiğim ölçüde, bu materyaller esas olarak 18. ve 19.
yy’lara aittirler. Bu konuda gösterdiğim çabalara rağmen, en azından bu
çalışmaların en önemlisini bile edinemedim (burada Trifonov’ un çalışmaları
ve bir kaç diğer araştırıcının yayınları elde edilebilmiştir) ve Bulgaristan’ın
diğer maden ocakları hakkında çok az materyale ulaşabildim; ülke hakkında
madencilik konusunda bu anlatımlarla yetinmek durumundayım.
Osmanlı’da Madencilik Konusundaki Literatür:
Bu konunun incelenmesi ancak (Jireçek’in konuyla ilgili değerli çalışmaları

örneğinde olduğu gibi) yaklaşım sağlayarak yapılmaya çalışılmıştır.
Çoğunlukla da yeteri derecede inceleme imkanı olmamıştır. İncelemeler,
seyyahların ve uzmanların o dönemde Osmanlı’daki madencilik konusundaki
raporlarına dayalı olarak yapılmıştır. Bu konuda, ünlü olan şu eser örnek
olarak gösterilir: Ami Boue’nin “Osmanlı’nın Avrupa Toprakları. Eser,
4 Burada verilen kısa genel bilgiler çerçevesinde bu çalışmada zaten anlatılmış olan
Osmanlının eski balkan topraklarındaki madencilik ile ilgili belgeleri göz önüne
alınmamıştır. Buna ilave olarak çeşitli dergilerde ve derlemelerdeki detay tarihi belgeler de
göz önüne alınmamıştır.
217
1836/38 yıllarında yapılan bir seyahatin meyvesi olarak ortaya çıkmıştır. Bu

konudaki çeşitli çalışmaların listesinin verilmesi burada gerekli
görülmemektedir zira bu kaynaklar çoğunlukla burada anlatılmaya çalışılan
çerçevenin zaman boyutunda dışına çıkmaktadır. Bu nedenle de söz konusu
kaynaklara yer yer değinilmiştir ve kullanılan bu kaynaklar değinilen belgeler
içinde verilmiştir. Osmanlı’nın Avrupa topraklarındaki madencilik faaliyeti ile
ilgili olarak bu konuda ilk olacak olan özet, bütünleyici bir anlatımı maalesef
savaş sebebiyle yapamadım. Geç (daha sonra) haberdar olduğum kaynaklar
şu şekildedir: Vladislav Skaric: Sırbistan ve Bosna’daki Eski Madencilik
Hukuku ve Madencilik Teknolojisi (Serbokroatça dilinde yazılmıştır; Sırp
Bilimler Akademisinin özel yayınıdır ve toplumsal ve tarihsel yayınlar
kapsamındadır, Cilt 52, Beograd 1939). Reformlardan sonra Türkiye’de
maden ocakları yasası konusundaki gelişmeler hakkında Prof. Hüseyin Nail
Kubalı’nın bu konuda tarihsel geçmişi de anlatan eseri, yayınlanmayı
beklemektedir.
Çok sayıdaki özel yayınlar ve dergiler içinde yer alan ve çok çeşitli dillerde
yazılmış olan konuyla ilgili literatürü tamamıyla değerlendirebilmek mümkün
olmamıştır. Bu kapsamın dışında olan kaynaklar, “Değinilen Belgeler”
bölümünde verilmiştir.
218
View publication stats

Robert AnheggerOsmanlda - Madencilik - CILT - I

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Robert AnheggerOsmanlda - Madencilik - CILT - I

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

Osmanlı İmparatorluğunda Madenler ve Madencilik: Osmanlı'nın Avrupa

Book · December 2021

Talat Havzoğlu Yahya Ciftci

The user has requested enhancement of the downloaded file.

OSMANLI İMPARATORLUĞUNDA MADENLER

(Beitraege zur Geschichte des Bergbaus im

I. Osmanlı’nın Avrupa Toprakları, Cilt, 1

Yazar: Robert Anhegger

İstanbul Yayınları No:2

Yayınlayanlar: Robert Anhegger, Walter Ruben, Andreas

Almanca Aslından Çevirenler:

Talat Havzoğlu, Yahya Çiftçi

Tımar Sistemi ...................................................................................... 59

Gümüş ve Kurşun. ............................................................................ 146

Bu eseri çevirerek Türkçe yerbilimleri literatürüne katmak istemekteki

Çeviri sırasında dikkati çeken konulardan biri, madencilik ve ona dayalı

Bu çeviri ile okuyucunun, bu kitabın sayfaları arasında gezinirken, tarihin

* Bu sebepten dolayı örneğin Samakov’daki demirli kum yıkama tesisleri gibi

Sözlükte kullanılan transkripsyon, sözlükte anlatılmıştır.

( ) alıntılarda ve çevirilerde ekleri ve genişletmeleri kapsar

Kısaltmalar konusunda burada şunlar belirtilir:

Türkçe kelimeler dizininde her bir kelimenin açıklaması yapılmış ve yahut

1. Madenciliğin hukuksal temeli ve ön koşulları

Uzun süren ve sonuçları kısmen ağır olan çatışmalardan sonra Osmanlı

Çeşitli yasa ve tarihi belgelerin incelenmesi sonucunda burada geçerli olan

çalışmada verilen literatür).

Konu Ebu’s Su’ud tarafından şu şekilde belirtilmektedir: “bir kategori daha

11 ( 11) Barkan: Tanzimat 28 Anm. 1.

Madenciliğin tarihsel ön koşulları:

Böylece başlangıçtan itibaren devlet gücü belirleyici idi. Daha önceden

Balkanlardaki madenciliğin gelişiminde büyük bir olasılıkla ikiye bölümleme

-14. yy. da fethedilen Bizans-Bulgaristan bölgelerindeki madencilik, ve

-15. yy’da, yeni kazanılan Sırbistan-Bosna bölgelerindeki madencilik

Birincisinde madencilik başka esaslara dayalı olarak yapılıyordu ve

13 Eflak’taki 1. Türk döneminde, oraya Siebenbürgen’den gelen ve Bulgaristan’a göç eden

Madencilik faaliyetlerinin yüzyıllarca geriye giden sürecinin kısmen

Yeni kazanılan bölgelerin İmparatorluğa dahil edilmesi, yöredeki halkta

14 Bkz. 5. Bölüm’de Küreciler hakkında anlatılanlar.

Bu süreçte özellikle ticaretin önüne yeni olanaklar çıktı: “Türklerin fetihleri

Böylece Sırbistan-Bosna bölgesindeki yerleşim alanlarının görünümü

Devletin Madencilik Yasası:

Osmanlı’nın Sırbistan-Bosna bölgelerini fethetmesinden sonra orada

18 JIREÇEK: Ragusa 399, krşl. IV 9: GIANFRANCESCO MOROSINO (1585): Relazioni 9 III 3,

yasaları arasındaki ilişkiyi inceleyemedim.

Almanca kısmen Slavca kökenli olan eski madencilik terminolojisinin büyük

Osmanlı’nın Avrupa topraklarındaki madencilik yasasında, şu hukuk alanları

Osmanlı’nın Avrupa topraklarında bir madencilik kanununun çıkartılması

de Somokovcuk ve Rudnik madencilik merkezleri hakkında bir düzenleme

Söz konusu kanun eserinin kendi içinde ne kadar bütünsel olmadığını şu

Kadı, yürürlükte olan yönetim kuralları ve “eskiden alışılagelen” kurallara

denilen Osmanlı’nın arşivinde muhafaza edilirdi. İncelediğimiz konu

Söz konusu evrakların geldiğini ilgililer hukuk kayıtlarına işlemek ve merkezi

1536 yılı madencilik yasasının çıkarılması (I numaralı yasa):

943 yılı (20.VI.1536) madencilik yasasının çıkarılması süreci hakkında (ki bu

Bir ferman biçiminde çıkarılan ve “maden ocaklarının yasası ve düzeni” adını

“Maden işletmelerinin yasası ve tanımı” şeklindeki ikinci B yasasında Kratovo,

Burada ayrıca isimleri belirtilmeden diğer maden ocağı bölgeleri de

Maden ocağı deyiminin tanımı yapılır ve şu noktalar üzerinde durulur: bir

Üçüncü yasa, C Yasası’dır: “Maden ocaklarında düzeni sağlayan padişahlık

Söz konusu bu yasanın içeriğine bakıldığında şu şekilde bir gruplandırma

a) Yasanın oluşum süreci

Düzenlemeleri yapan Ömer adındaki Kadı, yasa düzenlemesini yaparken