ÄÈÑÊÓÑÈß

ÊÐÚÑÒÈÒÅËßÒ È ÎÒÑÒÚÏÍÈÊÚÒ: ÊÍßÇ ÁÎÐÈÑ I È

ÂËÀÄÈÌÈÐ-ÐÀÑÀÒÅ ÌÅÆÄÓ ÌÈÒÀ È ÐÅÀËÍÎÑÒÒÀ.

Èâåëèí Èâàíîâ

Åäíà îò õàðàêòåðíèòå îñîáåíîñòè â èñòîðè÷åñêîòî ñúçíàíèå íà

ñúâðåìåííèòå íàöèè å áèòóâàíåòî íà ìíîæåñòâî ìèòîâå è ëåãåíäè, à
åäèí îò íàé-ïðîäúëæèòåëíî ñúùåñòâóâàùèòå è íàé-äúëáîêî âêîðå-
íåíèòå â èñòîðè÷åñêîòî ñúçíàíèå íà áúëãàðèòå å ìèòúò çà Êðúñòèòåëÿ ­
êíÿç Áîðèñ I (852­889) è Îòñòúïíèêà ­ íåãîâèÿò íàñëåäíèê êíÿç Âëà-
äèìèð (889­893).
Òàçè äðàìàòè÷íà èñòîðèÿ çà ïðîòèâîïîñòàâÿíåòî ìåæäó áàùàòà-
õðèñòèÿíèí è ñèíúò-åçè÷íèê ñå ïîëçâà ñ øèðîêà ïîïóëÿðíîñò è ñå
ïðåïîäàâà êàòî èñòîðè÷åñêà èñòèíà è â íàøè äíè.  ðåçóëòàò îò òîâà
èìåòî è óïðàâëåíèåòî íà êíÿç Âëàäèìèð å ïðåíåáðåãâàíî è îìàëîâà-
æàâàíî, îñîáåíî íà ôîíà íà ïðåäõîäíèÿ âëàäåòåë ­ Áîðèñ, è íà ñëåäâà-
ùèÿ ­ Ñèìåîí. Ïîïóëÿðíîñòòà è âèòàëíîñòòà íà òàçè èñòîðèÿ ñå êðåïè
íå ñàìî íà îñêúäíèòå ñâåäåíèÿ îò ïèñìåíèòå èçâîðè, íî è íà äúëáîêèÿ
äðàìàòèçúì â ïðîòèâîïîñòàâÿíåòî áàùà ­ ñèí êàòî çàùèòíèöè íà
äâå ïðîòèâîïîëîæíè ðåëèãèîçíè ñèñòåìè: õðèñòèÿíñòâîòî è åçè÷åñò-
âîòî. È òúé êàòî èñòîðèÿòà è èñòîðè÷åñêîòî ïðåäàíèå íîñÿò êàêòî
îáåêòèâíî-ôàêòîëîãè÷åñêè, òàêà è âúçïèòàòåëåí åëåìåíò, íåèçáåæíî
ñòèãàìå äî îñíîâàòåëíèÿ âúïðîñ äîêîëêî òîâà îòãîâàðÿ íà èñòîðè-
÷åñêàòà èñòèíà è äàëè ñå ïîòâúðæäàâà îò äîñòèãíàëèòå äî íàøè äíè
îñêúäíè è ïðîòèâîðå÷èâè ñâèäåòåëñòâà. Äîêîëêî ðåàëíèÿò îáðàç íà
êíÿç Áîðèñ å îëèöåòâîðåíèå íà èäåàëíèÿ âëàäåòåë è îò ÷èÿ ãëåäíà
òî÷êà? Äîêîëêî êíÿç Âëàäèìèð äåéñòâà çà âúçñòàíîâÿâàíåòî íà åçè-
÷åñòâîòî, â êàêâà ñòåïåí íàíàñÿ óäàð âúðõó ìëàäàòà õðèñòèÿíñêà öúðê-
âà â Áúëãàðèÿ è äàëè óïðàâëåíèåòî ìó å ïðîâàë?

141
 Êðúñòèòåëÿò: Ôàêòèòå, ëåãåíäàòà è ðåàëíîñòòà.
Íàëàãàíåòî è óòâúðæäàâàíåòî íà õðèñòèÿíñòâîòî êàòî îôèöèàë-
íà ðåëèãèÿ ïðè õàí/êíÿç Áîðèñ (852­889; + 907) å åäèí îò íàé-èí-
òåðåñíèòå è äðàìàòè÷íè ïåðèîäè â áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ. Ðàçãðúùàéêè
ñòðàíèöèòå íà ïèñìåíèòå èçâîðè çà åïîõàòà è èñòîðè÷åñêèòå ñú÷èíåíèÿ
îò Ïàéñèé äî òåçè íà ñúâðåìåííèòå áúëãàðñêè èñòîðèöè, íèå îòêðè-
âàìå åäèí äâóïîëþñåí ìîäåë: îò åäíà ñòðàíà, ïðàâåäíèÿò, êàíîíèçèðàí
îò öúðêâàòà êíÿç Áîðèñ, à îò äðóãà, îòñòúïíèêúò îò õðèñòèÿíñêàòà
âÿðà è çàêëåéìÿâàí êàêòî îò öúðêîâíèòå, òàêà è îò ñâåòñêèòå èñòîðèöè
êíÿç Âëàäèìèð-Ðàñàòå.
Êàêòî îòáåëÿçâàò ïî-ãîëÿìà ÷àñò îò èñòîðèöèòå, õàí Áîðèñ áèë
èçïðàâåí ïðåä òðóäíà è ñëîæíà âúíøíîïîëèòè÷åñêà ñèòóàöèÿ. Ëàâè-
ðàéêè ìåæäó Íåìñêîòî êðàëñòâî, Âåëèêîìîðàâèÿ è òðàäèöèîííèÿ ñú-
ïåðíèê Âèçàíòèÿ, õàíúò ðàçáèðàë íåèçáåæíîñòòà îò íàëàãàíåòî íà
õðèñòèÿíñêàòà ðåëèãèÿ, íî ïðè÷èíèòå çà òîâà ðåøåíèå áèëè íå ñàìî
âúíøíîïîëèòè÷åñêè, íî è ñâúðçàíè ñ åâîëþöèÿòà íà õàíñêàòà âëàñò è
öåíòðàëèçàöèÿòà íà óïðàâëåíèåòî â ñòðàíàòà. Áåç äà îïèñâàìå â ïî-
äðîáíîñòè ñúáèòèÿòà, ïðåäøåñòâàùè õðèñòèÿíèçàöèÿòà, ùå ñå ñïðåì
íà ïúðâî ìÿñòî íà ñúþçà ñ Èçòî÷íîôðàíêñêîòî, èëè Íåìñêîòî êðàëñòâî,
îò 862­863 ã. è ñâúðçàíîòî ñ òîâà îáåùàíèå çà ïðèåìàíå íà õðèñòèÿí-
ñòâîòî. Ñïîðåä íÿêîè èçñëåäîâàòåëè, êàòî ïðîô. Â. Ãþçåëåâ, òàçè êëàóçà
èìàëà ðåàëíè ïîñëåäèöè è òå ñå èçðàçÿâàëè â ÷àñòè÷íî ïîêðúñòâàíå
íà íàñåëåíèåòî â Ñåâåðîèçòî÷íà Áúëãàðèÿ ïðåç 862­863 ã. Âñúùíîñò
ñúþçúò ñ íåìöèòå ñå îêàçàë íåòðàåí è ïî-òî÷íî íåäîñòàòú÷íî åôåêòèâåí.
Ïðåç 863 ã. ñå ñëó÷èëè òðè ñúáèòèÿ ñ âàæíè ïîñëåäñòâèÿ çà áúëãàðèòå:
Áîðèñ ïðåòúðïÿë ïîðàæåíèå âúâ âîéíàòà ñðåùó ñðúáñêèòå ïëåìåíà,
âúâ âîéíàòà ñ õúðâàòèòå, à Âèçàíòèÿ ñå âúçïîëçâàëà îò ñêëþ÷åíèÿ ñ
àðàáèòå ìèð è íàâëÿçëà ñ âîéñêè â Þæíà Áúëãàðèÿ. Òàçè ïîðåäèöà
îò âîåííè íåóñïåõè ïðèêëþ÷èëà ñ íîâ áúëãàðî-âèçàíòèéñêè ìèðåí
äîãîâîð îò íà÷àëîòî íà 864 ã., ñ êîéòî Áîðèñ ïðèåë óñëîâèåòî çà îôè-
öèàëíà õðèñòèÿíèçàöèÿ ÷ðåç Âèçàíòèÿ è Êîíñòàíòèíîïîëñêàòà ïàòðè-
àðøèÿ è ñå ïîêðúñòèë ïðåç ïðîëåòòà íà 864 ã. Ôàêòúò, ÷å êðúùåíèåòî
íà âëàäåòåëÿ áèëî èçâúðøåíî áúðçî è òàéíî, â òÿñíî îáêðúæåíèå,
ñâèäåòåëñòâà íåäâóñìèñëåíî çà ñèëíèÿ íàòèñê îò ñòðàíà íà Âèçàíòèÿ
è çà íåïîïóëÿðíîñòòà íà ïîåòèòå çàäúëæåíèÿ ñðåä áúëãàðèòå. Îòòóê
ñëåäâà ëîãè÷íîòî ïðåäïîëîæåíèå, ÷å ïðåç ïðîëåòòà íà 864 ã. Áîðèñ
142
ïðèåë òîçè äîãîâîð ïîä íàòèñêà íà îáñòîÿòåëñòâàòà è ÷å òîâà íå áèë
ïðåäâàðèòåëíî ïîäãîòâÿí, ñòðàòåãè÷åñêè ïëàí. Òîé ïðîñòî ñëåäâàë
ïîðåäèöà îò íåáëàãîïðèÿòíè çà Áúëãàðèÿ ñúáèòèÿ è ïðîöåñè, êîèòî
ïîñëåäâàëè áóðíèÿ ïîëèòè÷åñêè âúçõîä íà õàíñòâîòî ïðåç ïúðâàòà
ïîëîâèíà íà IX â. Äåéñòâèÿòà íà êíÿç Áîðèñ îùå îò ñàìîòî íà÷àëî íà
ïðîöåñà íà õðèñòèÿíèçàöèÿ áèëè ñúïðîâîäåíè îò îïàñåíèÿ çà âúòðåø-
íà ðåàêöèÿ è ñêîðî òå ñå ïðåâúðíàëè â ðåàëíîñò. Êóëìèíàöèîííèÿò
ìîìåíò â íåäîâîëñòâîòî îò ïîëèòèêàòà íà õðèñòèÿíèçàöèÿ áèë áóíòúò
íà 52-òà áîèëè, êîéòî èçáóõíàë ïðåç ïðîëåòòà íà 866 ã. è êîéòî íå áèë
ïîòóøåí òîëêîâà ëåñíî è áåçïðîáëåìíî, êàêòî òîâà å ïðåäñòàâåíî â
Îòãîâîðèòå íà ïàïà Íèêîëàé I íà çàïèòâàíèÿòà íà áúëãàðèòå îò
866 ã. è â íÿêîè äðóãè èçâîðè.
Àêî ïðèåìåì öèôðèòå îò èçâîðèòå, ñðåùó Áîðèñ âúñòàíàëè 52-ìà
áîèëè è îáèêíîâåíîòî íàñåëåíèå îò âñè÷êèòå êîìèòàòè, äîêàòî êíÿçúò
áèë ïîäêðåïåí îò 481. Äðóãî ïðîòèâîðå÷èâî ñâåäåíèå å, ÷å ñëåä ïîòó-
øàâàíåòî íà áóíòà êíÿçúò íàêàçàë ñàìî âîäà÷èòå (íå å ÿñíî äàëè è
öåëèòå èì ðîäîâå), à îáèêíîâåíîòî íàñåëåíèå ïóñíàë, ò.å. îáÿâèë àìíèñ-
òèÿ çà îáèêíîâåíèòå áóíòîâíèöè. Ìèñëÿ, ÷å òóê ñúùåñòâóâà ïðîòèâî-
ðå÷èå è àëîãè÷íîñò â åäèí êðàéíî êðèòè÷åí çà êíÿçà è çà Áúëãàðèÿ
ìîìåíò. Åäèíñòâåíèÿò ÿñåí èçâîä å, ÷å áóíòúò å áèë ìàñîâ è ÷å å áèë
ïîòóøåí òðóäíî. Ðàçäåëÿíåòî íà ó÷àñòíèöèòå â äâå îïðîñòåíè ñîöèàë-
íè êàòåãîðèè ­ áîèëè, ò.å. çíàòíè, è îáèêíîâåíî íàñåëåíèå íå çâó÷è
ðåàëèñòè÷íî è íå îòðàçÿâà ñîöèàëíàòà è âúòðåøíî-ïîëèòè÷åñêà ðåàë-
íîñò â Áúëãàðèÿ îò ñðåäàòà íà IX â. Äîðè è äà ïðèåìåì, ÷å âñè÷êè çíàòíè
ó÷àñòíèöè áèëè ñàìî 52-ìà, íî òîâà ñúâñåì íå å ìàñîâ áóíò, êîéòî
îáõâàùà âñè÷êè êîìèòàòè íà äúðæàâàòà. È íå íà ïîñëåäíî ìÿñòî ­
êàêâà å ëîãèêàòà çà íàêàçàíèå ñàìî íà áîèëèòå, êàòî ñðåäíàòà è äðåáíà
àðèñòîêðàöèÿ ­ áàãàèíèòå è äð. âîåííî-àäìèíèñòðàòèâíè ëèöà, ñà
ïîìèëâàíè çàåäíî ñ îáèêíîâåíîòî íàñåëåíèå. Êàòî äîïúëíèòåëåí àðãó-
ìåíò áèõ èçëîæèë è ñúîáðàæåíèåòî, ÷å ïîìèëâàíåòî ïðè áóíò ñðåùó
õàíà áèëî â íàðóøåíèå íà òðàäèöèîííèòå çàêîíè è ïî íèêàêúâ íà÷èí
íå óêðåïâàëî âëàñòòà íà õàíà. Ñìÿòàì, ÷å èñòîðèÿòà çà ìàñîâîòî
ïîìèëâàíå å ïðîäóêò íà õðèñòèÿíñêàòà èäåîëîãèÿ, ñïîðåä êîÿòî âëàäå-
òåëÿò òðÿáâà äà óïðàâëÿâà ñ ëþáîâ è ñúñòðàäàíèå, à íå ñúñ ñèëà è
ñòðàõ, íî çíàåì, ÷å âëàñòòà íà õàíà ñå å êðåïÿëà èìåííî íà ñóðîâî
ïðèëàãàíè çàêîíè è íà ñàêðàëíîñòòà íà íåãîâàòà ëè÷íîñò. Åòî çàùî
143
òóê áèõ ïðåäëîæèë òåçàòà, ÷å â òåçè îïèñàíèÿ å ïðåäñòàâåí èäåàëèçèðàí
îáðàç íà Êðúñòèòåëÿ, êîéòî å ìèëîñòèâ è ñúñòðàäàòåëåí êúì îáèêíî-
âåíîòî íàñåëåíèå.
Íà ñëåäâàùî ìÿñòî áèõ ñå ñïðÿë íà ðîëÿòà íà êíÿç Áîðèñ â
ïðåãîâîðèòå çà ñàìîñòîÿòåëíà áúëãàðñêà öúðêâà. Òóê ãîëÿìà ÷àñò îò
èçñëåäâàíèÿòà àêöåíòóâàò âúðõó ðîëÿòà íà êíÿçà è íà áúëãàðñêèòå
èíèöèàòèâè êàòî îòïðàâíà òî÷êà è öåíòúð â ïðåãîâîðèòå ïî áúëãàðñêèÿ
öúðêîâåí âúïðîñ â ïåðèîäà 866­878 ã. Øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíî å ìíå-
íèåòî, ÷å â òåçè ïðåãîâîðè ñå íàáëþäàâà äúëáîêî íåðàçáèðàíå è ëèïñà
íà äèïëîìàòè÷íè óìåíèÿ îò ñòðàíà íà ðèìñêèòå ïàïè Íèêîëàé I,
Àäðèàí II è Éîàí VIII, íî àíàëèçúò íà òåçè ñúáèòèÿ ïîðàæäà âúïðîñà
äîêîëêî êíÿç Áîðèñ è áúëãàðñêàòà ïîëèòèêà ñà áèëè â öåíòúðà íà
ñúáèòèÿòà è äîêîëêî ñà ïðîâîêèðàëè è íàñî÷âàëè õîäà íà ïðåãîâîðèòå
ñ ïàïñòâîòî è ñ Êîíñòàíòèíîïîë?
Âúâ âñè÷êè íàøè, áúëãàðñêè èçñëåäâàíèÿ ñå äàâà åäíîñòðàí÷èâà
îöåíêà íà ïîëèòèêàòà íà ïàïèòå Íèêîëàé I, Àäðèàí II è Éîàí VIII ïî
áúëãàðñêèÿ öúðêîâåí âúïðîñ: òÿ ñ îïðåäåëÿ êàòî íåïîñëåäîâàòåëíà,
íåàäåêâàòíà, ïðàâîëèíåéíà, êàòî ñòðåìåæ êúì äîìèíèðàíå è ãîñïîä-
ñòâî. Ñìÿòàì, ÷å òàçè ãëåäíà òî÷êà íå å îáåêòèâíà, òúé êàòî ïàïñêàòà
ïîëèòèêà ïî òîâà âðåìå ñå âëèÿåëà îò ìíîãî è ñëîæíî ïðåïëèòàùè ñå
ôàêòîðè, êîèòî íå âêëþ÷âàëè íå ñàìî Áúëãàðèÿ è Âèçàíòèÿ, íî è
Çàïàäíîôðàíñêîòî êðàëñòâî, Èçòî÷íîôðàíêñêîòî êðàëñòâî, èòàëèàí-
ñêèòå õåðöîçè è ñàðàöèíèòå â Ñèöèëèÿ è Èòàëèÿ.
Íà ïúðâî ìÿñòî áèõ ïîñî÷èë, ÷å èíèöèàòèâàòà íà âëàäåòåëÿ çà
ïðåãîâîðè ñ ïàïñòâîòî å ïðÿêî ñâúðçàíà ñ áóíòà îò 865 ã. (ñïîðåä íÿêîè
èñòîðèöè 866 ã.), êîéòî îïðåäåëåíî áèë ñ àíòèâèçàíòèéñêà íàñî÷åíîñò.
Çà òîâà ãîâîðè è ôàêòúò, ÷å âèçàíòèéñêîòî äóõîâåíñòâî â ñòðàíàòà
îòêàçàëî äà äàäå ïîêàÿíèå íà îöåëåëèòå áóíòîâíèöè. Â òîçè ñìèñúë
õîäúò íà êíÿçà íà Çàïàä, êúì Ðèì, áèë íàïúëíî ëîãè÷åí, òúé êàòî
îáðàòíîòî áè îçíà÷àâàëî ïúëíî íåñúîáðàçÿâàíå ñ øèðîêèòå îáùåñòâå-
íèòå íàñòðîåíèÿ. Ïúðâèòå áúëãàðñêè ïðàòåíèöè ïðèñòèãíàëè â Ðèì
íà 29 àâãóñò 866 ã. è ñ òîâà çàïî÷íàëè ïðîäúëæèòåëíè ïðåãîâîðè, êîèòî
íå äîâåëè äî òðàéíî ïðèîáùàâàíå íà Áúëãàðèÿ êúì ëîíîòî íà Ñâåòèÿ
ïðåñòîë. Ñïîðåä äúëáîêî âêîðåíåíèòå ïðåäñòàâè, îñíîâíèòå ïðè÷èíè
çà òîâà áèëè íåàäåêâàòíèòå äåéñòâèÿ íà ïàïñòâîòî, êàêòî è ãúâêàâàòà
ïîëèòèêà íà âèçàíòèéñêèÿ èìïåðàòîð Âàñèëèé I ñëåä 867 ã. Ìèñëÿ, ÷å
144
âòîðîòî òâúðäåíèå â ãîëÿìà ñòåïåí îòãîâàðÿ íà èñòèíàòà, íî äîêîëêî
îáåêòèâíî å ïúðâîòî?
Ñëåäâàéêè õîäà íà ïðåãîâîðèòå ìåæäó Áîðèñ è Ðèì, áè òðÿáâàëî
äà ñå ñúîáðàçÿâàìå è äà îò÷èòàìå íå ñàìî ïàïñêàòà äîêòðèíà çà âúð-
õîâåíñòâî íà äóõîâíàòà âëàñò íàä ñâåòñêàòà, íî è îùå òðè âàæíè ôàê-
òîðà. Ïúðâèÿò å ñâúðçàí ñ ïðåòåíöèèòå çà öúðêîâíî âëèÿíèå íà Áàëêà-
íèòå, âòîðèÿò ­ ñ ïîçèöèèòå íà ïàïñòâîòî â Àïåíèíñêèÿ ïîëóîñòðîâ â
ñðåäàòà è âòîðàòà ïîëîâèíà íà IX â., à òðåòèÿò ­ ñ îòíîøåíèÿòà ìåæäó
ïàïñòâîòî è äðóãèòå ãîëåìè ñèëè â Åâðîïà ïî òîâà âðåìå. Ðàçñúæäàâàé-
êè âúðõó ïúðâèÿò àñïåêò èëè îñíîâàòåëíîñòòà íà ïàïñêî âëèÿíèå â
áúëãàðñêèòå çåìè îò êàíîíè÷íà ãëåäíà òî÷êà, ìîæåì äà îòáåëåæèì
îáåêòèâíèòå òðóäíîñòè â ñëåäâàíåòî íà òàêèâà ñòðåìåæè. Ïðåç 731 ã.
áèë îòáåëÿçàí êðàé íà ïàïñêàòà þðèñäèêöèÿ íàä Èëèðèê èëè çàïàä-
íèòå ÷àñòè íà Áàëêàíèòå è êàêòî Íèêîëàé I, òàêà è íåãîâèòå ïðèåìíèöè
ðàçáèðàëè äîáðå, ÷å äîðè â íàé-äîáðèÿ çà Ðèì âàðèàíò ­ óñòàíîâÿ-
âàíå íà âëèÿíèå â Áúëãàðèÿ, ïàïñòâîòî ùå ñå èçïðàâè ïðåä îæåñòî÷åí
êîíôëèêò è ðàçðèâ ñ èçòî÷íèòå ïàòðèàðøèè íà÷åëî ñ Êîíñòàíòèíîïîë-
ñêàòà. Ïðèåìëèâ ëè å áèë çà ïàïñòâîòî òàêúâ ðàçâîé?
Îòãîâîð íà òîçè âúïðîñ ìîæå äà äàäå àíàëèçúò íà ïîëèòè÷åñ-
êàòà ñèòóàöèÿ â Èòàëèÿ, â Çàïàäíà Åâðîïà è íà Áàëêàíèòå. Â îòãîâîð
íà òîçè âúïðîñ ùå ñå âúðíåì êúì 846 ã., êîãàòî ñàðàöèíñêè ïèðàòè
äîñòèãíàëè â íàáåçèòå ñè äî ñàìèÿ ãðàä Ðèì è ïëÿ÷êîñàëè è îïîæà-
ðèëè áàçèëèêàòà “Ñâ. Ïåòúð”, êîÿòî ïî òîâà âðåìå ñå íàìèðàëà èçâúí
êðåïîñòíèòå ñòåíè. Ïàïñòâîòî ïîòúðñèëî ïîìîùòà íà ôðàíêñêèÿ èìïå-
ðàòîð Ëîòàð I, êîéòî âîþâàë ñðåùó ñàðàöèíèòå ïðåç 847 ã., íî áåç
óñïåõ, òúé êàòî çà åôåêòèâíè äåéñòâèÿ áèë íåîáõîäèì è äîáðå åêèïèðàí
âîåíåí ôëîò. Îò òîçè ìîìåíò â ïàïñêàòà ïîëèòèêà ñå íàìåñèë îùå
åäèí ôàêòîð, êîéòî ÷åñòî èãðàåë íàé-âàæíà ðîëÿ ïðè âçåìàíåòî íà
êëþ÷îâè ðåøåíèÿ. Òîâà áèëè ñàðàöèíèòå îò Ñèöèëèÿ è Þæíà Èòàëèÿ,
êîèòî çàïëàøâàëè ïðÿêî Öåíòðàëíà è Ñåâåðíà Èòàëèÿ, êàêòî è ñàìàòà
ïàïñêà äúðæàâà. Âúïðåêè ÷å ïàïà Ëúâ IV (847­848) îðãàíèçèðàë è
ôèíàíñèðàë èçãðàæäàíåòî íà ñòåíà îêîëî áàçèëèêàòà è òàêà òÿ áèëà
âêëþ÷åíà â ÷åðòèòå íà óêðåïåíèÿ ãðàä, íàïàäåíèÿòà íà àðàáñêèòå ïè-
ðàòè ïðîäúëæèëè è ïðåç 851­852 ã. òå ðàçãðàáèëè àáàòñòâàòà “Ìîíòå
Êàñèíî” è “Ñâ. Âèíñåíò îò Âîëòóðíî”2. Ïðåç 867 ã. èìïåðàòîð Ëþ-
äîâèê II (855­875) îáñàäèë ñàðàöèíèòå â Áàðè, íî íå óñïÿë äà ãè ñëîìè
145
ïîðàäè ëèïñàòà íà ôëîò. Åòî çàùî òîé ñå îïèòàë äà îñèãóðè ïîäêðå-
ïàòà íà âèçàíòèéñêèÿ ôëîò ÷ðåç ñúþç ñ íîâèÿ èìïåðàòîð Âàñèëèé I è
áðàê íà äúùåðÿ ñè Åðìåíãàðäà ñúñ ñèíà íà âèçàíòèéñêèÿ èìïåðàòîð3.
Ôëîòúò ñå ïîÿâèë â Áàðè, íî òúé êàòî áðàêúò íå ñå îñúùåñòâèë,
êîðàáèòå îòïëàâàëè è îáñàäàòà ñå óäúëæèëà. Ñëåä ìíîãî ïðåìåæäèÿ
è ïîìîù îò õúðâàòèòå, Áàðè áèë ïðåâçåò íà 2 ôåâðóàðè 871 ã. Òîçè
åïèçîä îò ñáëúñúêà ñ àðàáèòå â Þæíà Èòàëèÿ ïîêàçâà åäíà îò ïðè-
÷èíèòå, ïîðàäè êîÿòî Íèêîëàé I è Àäðèàí II ïðîìåíÿëè àêòèâíîñòòà
è ïîçèöèèòå ñè ïî áúëãàðñêèÿ öúðêîâåí âúïðîñ. Îòáëúñêâàíåòî íà
àðàáèòå-ïèðàòè íàëàãàëî âðåìåíåí êîìïðîìèñ ñ Âèçàíòèÿ. Âúçìîæ-
íîñò çà òàêîâà çàòîïëÿíå â îòíîøåíèÿòà ñå ïîÿâèëà ïðåç åñåíòà íà 867 ã.,
êîãàòî íà âèçàíòèéñêèÿ ïðåñòîë ñå èçêà÷èë Âàñèëèé I, êîéòî ñâàëèë
ïàòðèàðõ Ôîòèé è çàïî÷íàë ïðåãîâîðè ñ Ðèì. Ïîêàçàòåëåí çà òîâà å è
ôàêòúò, ÷å íà 22 ôåâðóàðè 868 ã. íîâèÿò ïàïà Àäðèàí II ïðèåë îôè-
öèàëíî â Ðèì âèçàíòèéñêèòå ìèñèîíåðè âúâ Âåëèêîìîðàâèÿ ­ Êèðèë
è Ìåòîäèé. Âñè÷êî òîâà ïîñòàâÿëî íà ïðåäåí ïëàí ñèãóðíîñòòà íà
ïàïñêèòå âëàäåíèÿ â Öåíòðàëíà Èòàëèÿ è íóæäàòà îò âîåíåí ñúþç ñ
Âèçàíòèÿ, êîÿòî ñúùî èìàëà ïîëèòè÷åñêè èíòåðåñè íà ïîëóîñòðîâà à
òîâà èçèñêâàëî ìíîãî äåëèêàòíè äåéñòâèÿ ïî áúëãàðñêèÿ öúðêîâåí
âúïðîñ. Îñúçíàâàéêè òîâà, èìïåðàòîð Âàñèëèé I è êîíñòàíòèíîïîë-
ñêèÿò ïàòðèàðõ Èãíàòèé çàïî÷íàëè òàéíè ïðåãîâîðè ñ öåë îêîí÷àòåë-
íîòî ïðèâëè÷àíå íà Áîðèñ â ëîíîòî íà èçòî÷íîòî ïðàâîñëàâèå è Pax
Byzantinica.  òàêà îïèñàíàòà ïîëèòè÷åñêà îáñòàíîâêà, è ïîðàäè ðåäèöà
äðóãè ïðè÷èíè, Áúëãàðèÿ ñå îêàçàëà âòîðîñòåïåííà öåë çà ïàïñêàòà
äèïëîìàöèÿ. Åòî çàùî, âðúùàéêè ñå êúì íà÷àëîòî íà ïðåãîâîðèòå îò
866 ã., ïðåäëàãàì ñëåäíàòà òåçà.
Ìèñëÿ, ÷å îùå â ñàìîòî íà÷àëî íà ïðåãîâîðèòå ïàïà Íèêîëàé I
å îñúçíàâàë ÿñíî, ÷å íå ìîæå äà ñè ïîçâîëè áîðáà ñ Êîíñòàíòèíîïîë
çà âëèÿíèå â Áúëãàðèÿ äîêðàé è íà âñÿêà öåíà. Òóê ìîæåì äà ïðåäïî-
ëîæèì, ÷å ñòúïêàòà îò ñòðàíà íà Áîðèñ äàëà ñèëåí êîç â áîðáàòà çà
âúçñòàíîâÿâàíå è óòâúðæäàâàíå íà ïàïñêîòî âëèÿíèå â äðóãè ñïîðíè
òåðèòîðèè, êàòî Âåëèêîìîðàâèÿ è Èëèðèê. Âñúùíîñò ïàïàòà å ïðèåë
ïðåäèçâèêàòåëñòâîòî è çàïî÷íàë òàçè äèïëîìàòè÷åñêà èãðà, çà äà ñïå-
÷åëè ïî-äîáðè ïîçèöèè â ñúïåðíè÷åñòâîòî ñ Êîíñòàíòèíîïîëñêàòà
öúðêâà. Åòî çàùî íå ïðàâîëèíåéíîñòòà â ñëåäâàíåòî íà ïðèíöèïà íà
ïàïî-öåçàðèçìà, à àðàáñêàòà çàïëàõà â Èòàëèÿ, èíòåðåñèòå âúâ Âåëèêî-
146
ìîðàâèÿ è áèâøàòà ïðîâèíöèÿ Èëèðèê è ïðîìÿíàòà âúâ Âèçàíòèÿ
ïðåç 867 ã. áèëè èñòèíñêèòå ïðè÷èíè çà çàñòîÿ è ïðîâàëÿíåòî íà áúë-
ãàðî-ðèìñêèòå ïðåãîâîðè. Àêî ïàïñòâîòî èñêàëî âèçàíòèéñêà ïîìîù
ñðåùó àðàáèòå è ïîçèöèè â ñïîìåíàòèòå ïî-ãîðå òåðèòîðèè, òðÿáâàëî
äà èçîñòàâè àêòèâíèòå ïðåãîâîðè ñ áúëãàðèòå. Äúëáîêî ñå ñúìíÿâàì,
÷å ïàïà Íèêîëàé I å èìàë íàìåðåíèå äà äîâåæäà òåçè ïðåãîâîðè äîêðàé,
òúé êàòî ñ òîâà áè ïðåäèçâèêàë ñõèçìà, à òîé å áèë íàïúëíî íàÿñíî ñ
ïîëèòè÷åñêèòå ïîñëåäñòâèÿ.  õîäà íà òåçè ðàçñúæäåíèÿ ìîæåì äà
ïðèåìåì, ÷å áúëãàðñêèÿò âëàäåòåë Áîðèñ îñúçíàë îêîí÷àòåëíî òîâà
ïðè ïîðåäíèÿ îòêàç íà ïàïà Àäðèàí II â ïðåãîâîðèòå çà áúëãàðñêè
àðõèåïèñêîï è ïîåë ïî ïúòÿ íà òàéíè ïðåãîâîðè ñ Âèçàíòèÿ, ñëåäâàéêè
íàé-ðåàëèñòè÷íèÿ âàðèàíò. Òóê íå ìîæåì äà îòðå÷åì äèïëîìàòè÷åñ-
êèòå êà÷åñòâà íà êíÿç Áîðèñ, êîéòî îñúçíàë ñëîæíîñòòà íà òàçè ãîëÿìà
äèïëîìàòè÷åñêà èãðà. Ôîðìàëíî òîé íå ñêúñàë îòíîøåíèÿòà ñ ïàïñò-
âîòî, òúé êàòî èçïîëçâàë òîâà êàòî êîç â ïðåäâàðèòåëíèòå ïðåãîâîðè
ñ Êîíñòàíòèíîïîë, à ðåøåíèÿòà íà VIII Âñåëåíñêè ñúáîð îò ôåâðóàðè
870 ã. ñå ïðåâúðíàëè â îôèöèàëíà ñàíêöèÿ íà ðåçóëòàòèòå îò òåçè
ïðåãîâîðè. Âñå ïàê, íåãàòèâíàòà ðåàêöèÿòà íà ïðåäñòàâèòåëèòå íà Ðèì
ïðè äåáàòèòå íà ñúáîðà âîäè äî ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å íàé-äîáðà â
ñèòóàöèÿòà ñå îêàçàëà âèçàíòèéñêàòà äèïëîìàöèÿ, êîÿòî ÿâíî èìàëà
ñïîðàçóìåíèå ñ ïàïñòâîòî çà âðåìåííî îòëàãàíå íà áúëãàðñêèÿ âúïðîñ
ñëåä 867 ã., äîêàòî â ñúùîòî âðåìå òàéíî ïðåãîâàðÿëà ñ Áîðèñ çà ïðè-
âëè÷àíåòî ìó êúì Êîíñòàíòèíîïîë. Åòî çàùî å äîñòà òðóäíî äà îïðå-
äåëèì êíÿç Áîðèñ I êàòî ïîáåäèòåë â òàçè äèïëîìàòè÷åñêà èãðà. Â
ñúùîòî âðåìå áè áèëî íåîáåêòèâíî äà ïîñî÷èì ïàïñòâîòî êàòî ïîáå-
äåíàòà ñòðàíà, òúé êàòî áúëãàðñêèÿò öúðêîâåí âúïðîñ áèë ñàìî åëå-
ìåíò îò îáùàòà öúðêîâíî-ïîëèòè÷åñêà êàðòèíà â Åâðîïà.
 îáîáùåíèå íà âñè÷êî òîâà áèõ îòáåëÿçàë, ÷å îöåíêàòà íà êíÿç
Áîðèñ êàòî èçêëþ÷èòåëåí äèïëîìàò è äúðæàâíèê ìîæå äà áúäå îñïî-
ðåíà. Ïðîñëåäÿâàéêè ïðîöåñà íà õðèñòèÿíèçàöèÿ äî îôèöèàëíîòî
îïðåäåëÿíå íà ñòàòóòà íà áúëãàðñêàòà öúðêâà, ñòèãàìå äî çàêëþ÷åíèå-
òî çà àêòèâíè è öåëåíàñî÷åíè îïèòè íà êíÿçà äà ñëåäâà è íàñî÷âà
ñúáèòèÿòà è ïðîöåñèòå, íî íå âèíàãè óñïåøíî. Âñúùíîñò êíÿç Áîðèñ
áèë âëàäåòåë ñ äîáðè, íî íå è èçêëþ÷èòåëíè äèïëîìàòè÷åñêè êà÷åñòâà.

147
 Îòñòúïíèêúò: Ôàêòèòå, ëåãåíäàòà è ðåàëíîñòòà.
 ïúëíà ïðîòèâîïîëîæíîñò íà ìèòà çà Êðúñòèòåëÿ å áèòóâà-
ùèÿò â èñòîðèîãðàôèÿòà è â ìàñîâîòî ñúçíàíèå îáðàç íà Îòñòúïíèêà ­
êíÿç Âëàäèìèð. Åäèí îò îñíîâàòåëèòå íà ìîäåðíàòà áúëãàðñêà
èñòîðèîïèñ ­ ïðîô. Âàñèë Çëàòàðñêè, ïðèåìà áåçêðèòè÷íî íàïèñàíîòî
îò àáàò Ðåãèíîí, ÷å Ðàñàòå “...äàëå÷ îòñòúïâàë íà áàùà ñè ...., ïî÷íàë
äà ñå çàíèìàâà ñ ëîâ, äà ïðåêàðâà âðåìåòî ñè â ïèÿíñòâî, ãîùàâêè
è ðàçïóñòâî, è ñ âñè÷êè ñðåäñòâà äà ïîäêàíÿ íîâîïîêðúñòåíèÿ
íàðîä êúì åçè÷åñêèòå îáðåäè...”4 Ñëåäâàéêè òàêà ïðåäñòàâåíàòà îò
àáàòà òåçà, ïðîô. Çëàòàðñêè ñìÿòà, ÷å “...÷àñò îò áîëÿðñòâîòî ñå
âúçïîëçâàëà îò íåãîâèÿ ñëàá õàðàêòåð è ðàçïóñíàò æèâîò...”5.
Òåìàòà çà óïðàâëåíèåòî íà òîçè áúëãàðñêè âëàäåòåë ïðèñúñòâà è â
èçñëåäâàíèÿ íà Þ. Òðèôîíîâ6, Â. Ãþçåëåâ7, È. Áîæèëîâ8, Å. Ãåîðãèåâ9
è Ï. Ñòåôàíîâ10. Âúïðåêè íÿêîè ðàçëè÷èÿ, íàääåëÿâà ìíåíèåòî çà
ñëàáî è íåñòàáèëíî óïðàâëåíèå. Ïîäîáíà å è ïîçèöèÿòà íà Ã.
Âëàäèìèðîâ, ñïîðåä êîéòî ìíåíèÿòà çà âîäåíà îò êíÿç Âëàäèìèð
ïîëèòèêà çà ðåñòàâðàöèÿ íà ïðàáúëãàðñêàòà, åçè÷åñêà ðåëèãèÿ ñà
áåçïî÷âåíè, íî “ ...áåçïúòñòâèåòî è ëîøèÿò ïðèìåð íà êíÿçà ñà
âîäåëè íîâîïîêðúñòåíîòî êíÿæåñòâî êúì áåçäíàòà íà àíàðõèÿòà.”11
Íî íåêà ñå ñïðåì âúðõó îñêúäíèòå ôàêòè çà óïðàâëåíèåòî íà
òîçè âëàäåòåë. Åäíî îò ñâèäåòåëñòâàòà å ñâúðçàíî ñ âúíøíîïîëèòè-
÷åñêàòà ïðîìÿíà îò 892 ã., êîãàòî ñïîðåä Annales Fuldenses, Áúëãàðèÿ
áèëà ïîñåòåíà îò ïðàòåíèöè íà íåìñêèÿ êðàë Àðíóëô (887­899), êîèòî
ïðåäëîæèëè ñúâìåñòåí ñúþç ñðåùó Âåëèêîìîðàâèÿ12. Ñïîðåä Â.
Ãþçåëåâ, äîãîâîðúò íà Âëàäèìèð ñ êðàë Àðíóëô îò 892 ã. áèë ïúðâàòà
ïîãðåøíà êðà÷êà, òúé êàòî çàñòðàøèë ìèðà ñ Âèçàíòèÿ13. Àêî ïðèåìåì
òîâà çà âÿðíî, òî êàê ùå èçòúëêóâàìå ôàêòà, ÷å ñàìî äâå ãîäèíè ïî-
êúñíî Ñèìåîí çàïî÷íàë âîéíà ñðåùó Âèçàíòèÿ è òîâà íå ñå ïðèåìà
ñúñ ñúùîòî êðèòè÷íî îòíîøåíèå îò èçñëåäîâàòåëèòå. ßâíî òóê ñå
ñáëúñêâàìå ñ äâîåí ñòàíäàðò ïðè îöåíêàòà íà ñúáèòèÿòà, è òîçè äâîåí
ñòàíäàðò å ñèëíî ïîâëèÿí îò öúðêîâíàòà êíèæíèíà. Îñâåí òîâà â
Annales Fuldenses íåäâóñìèñëåíî å îòáåëÿçàíî, ÷å ïðåç 882 ã. áúëãàðèòå
íàõëóëè â Ìîðàâèÿ ñðåùó êíÿç Ñâåòîïîëê (870­894), ïîäêðåïÿíè îò
íåìñêèÿ êðàë Àðíóëô (887­899 ), à íåïîñðåäñòâåíî ñëåä òîâà ñå ðàçêàçâà
çà âúçñòàíîâÿâàíåòî íà ìèðíèÿ äîãîâîð ìåæäó Àðíóëô è Âëàäèìèð
Ðàñàòå ïðåç ïðîëåòòà íà 892 ã.14 Îòòóê ñòàâà ÿñíî, ÷å êíÿç Áîðèñ ñúùî
148
å ïðîâåæäàë âðàæäåáíà ïîëèòèêà ñïðÿìî Âåëèêîìîðàâèÿ, ðàç÷èòàéêè
íà ìèðà ñ Íåìñêîòî êðàëñòâî è â òîçè ñìèñúë îáâèíåíèåòî, ÷å âúçñòà-
íîâÿâàíåòî íà äîãîâîðà ñ Íåìñêîòî êðàëñòâî ïðè Ðàñàòå å ãðåøêà, å
íåîáîñíîâàíî. Çàùî è ïî êàêâà ëîãèêà ñúùèòå äåéñòâèÿ îò ñòðàíà íà
Áîðèñ èëè Ñèìåîí ñå ïðèåìàò êàòî ðàçóìåí õîä, à îò ñòðàíà íà Âëà-
äèìèð-Ðàñàòå ñå îöåíÿâàò êàòî ãðåøêà? Òîâà òâúðäåíèå ñëåäâà îò
ãðåøíàòà íàãëàñà, ÷å åäíà îò îñíîâíèòå ïðè÷èíà çà ñâàëÿíåòî íà Ðàñàòå
îò ïðåñòîëà å â íåóäà÷íàòà ìó âúíøíà ïîëèòèêà, êîÿòî ïðèåëà àíòèâè-
çàíòèéñêà íàñî÷åíîñò.
Àêî íàèñòèíà ïðåãîâîðèòå îò 892 ã. ñà çàâúðøèëè ñ äîãîâîð ñ
êðàë Àðíóëô è ïàïà Ôîðìîçà ñðåùó Âåëèêîìîðàâèÿ, òîé íàèñòèíà
çàñòðàøàâàë âèçàíòèéñêèòå èíòåðåñè. Ïðè èçäèãàíåòî ñè íà ïàïñêèÿ
ïðåñòîë ïàïà Ôîðìîçà îòïðàâèë ïðåäëîæåíèå êúì íåìñêèÿ êðàë è
ïðåç ôåâðóàðè 896 ã. Àðíóëô áèë êîðîíîâàí çà èìïåðàòîð15. Âðúùàéêè
ñå êúì 892­893 ã., ìîæåì äà ñå îïèòàìå äà îáÿñíèì çàùî òåçè äåéñòâèÿ
íà Âëàäèìèð-Ðàñàòå çàñòðàøèëè ñèëíî âèçàíòèéñêèòå èíòåðåñè. ßâíî
âèçàíòèéñêàòà äèïëîìàöèÿ å ðåàãèðàëà áúðçî è ðåøèòåëíî, òúé êàòî
àìáèöèîçíèÿò Ôîðìîçà, âîéíñòâåíèÿò Àðíóëô è íåïðèäâèäèìèÿò
Ðàñàòå áèëè îïàñíà êîìáèíàöèÿ. Ôîðìîçà ïîçíàâàë ìíîãî äîáðå Áúë-
ãàðèÿ, áèë ïðåäïî÷èòàí â ìèíàëîòî îò Áîðèñ çà áúëãàðñêè àðõèåïèñ-
êîï (ïðèìàñ) è ñúþçúò ìó ñ áúëãàðèòå íå âåùàåë äîáðî çà âèçàíòèé-
ñêèòå èíòåðåñè â Áúëãàðèÿ è âúâ Âåëèêîìîðàâèÿ. Ëîãè÷íî å äà ïðåä-
ïîëîæèì, ÷å Âèçàíòèÿ ïîäêðåïèëà çàãîâîðà ñðåùó Âëàäèìèð-Ðàñàòå
è ÷å íàé-âåðîÿòíî Ñèìåîí å áèë óäîáíèÿò íîâ âëàäåòåë ñ âèçàíòèéñêî
âúçïèòàíèå. Âïîñëåäñòâèå Èìïåðèÿòà ñå îêàçàëà ïðåä îùå ïî-ñèëåí
ïðîòèâíèê, íî òîâà å åäèí îò ìíîãîòî ïðèìåðè çà èðîíèÿòà â õîäà íà
èñòîðèÿòà. Ñëåäâàéêè ãîðåèçëîæåíèòå äîâîäè, áèõ îáîùèë, ÷å îïðåäå-
ëÿíåòî íà êíÿç Âëàäèìèð êàòî íåóñïåøåí âëàäåòåë íå îòãîâàðÿ íà
îáåêòèâíàòà èñòèíà.
Îòñòúïíè÷åñòâî èëè îïèò çà ðåëèãèîçíà òîëåðàíòíîñò?!
Íà ñëåäâàùî ìÿñòî áèõ èñêàë äà íàñî÷à àíàëèçà êúì âúòðåø-
íàòà ïîëèòèêà íà Ðàñàòå è êúì îáâèíåíèÿòà â ïðåñëåäâàíå íà õðèñòèÿí-
ñòâîòî. Îùå â ñàìîòî íà÷àëî áèõ îòáåëÿçàë, ÷å ëèïñâàò ïðåêè è êàòåãî-
ðè÷íè ñâåäåíèÿ çà ãîíåíèÿ ñ èçêëþ÷åíèÿ íà òåçè, äàäåíè îò Ëèóò-
ïðàíä, ÷å “...ïðåäïî÷åë äà ñëåäâà ïî-ñêîðî Þëèàí Îòñòúïíèêà,
îòêîëêîòî ïðåáëàæåíèÿ Ïåòúð”. Â íàäïèñ ïîä èçîáðàæåíèåòî íà
149
êíÿç Áîðèñ I â öúðêâàòà “Ñàíòà Ìàðèÿ äè Îðîíòî” âúâ Âåðîíà å
çàïèñàíî ñëåäíîòî : “...Íî òúé êàòî ïîêâàðåíèÿò îò áåçâåðèå íåãîâ
ñèí ïðèíàñÿë æåðòâè íà èäîëèòå, áàùàòà, ðàçïàëåí îò ðåëè-
ãèîçíà ðåâíîñò, ñè âúçâúðíàë öàðñòâîòî, íàïàäíàë ñèíà ñè, çàëîâèë
ãî, èçáîë ìó î÷èòå, õâúðëèë ãî â òúìíèöà....”16 Ñïîðåä Reginonis
Chronicon “...Íå ñëåä äúëãî âðåìå ïî Áîæèå âíóøåíèå òîé [êíÿç
Áîðèñ ­ á.ì.] èçîñòàâèë çåìíîòî öàðñòâî, çà äà öàðóâà âå÷íî ñ
Õðèñòà íà íåáåòî; è êàòî ïîñòàâèë íà ñâîåòî ìÿñòî çà êíÿç ïî-
ñòàðèÿ ñè ñèí, ïîäñòðèãàë ñå, ïðèåë îäåæäàòà íà ñâåòîòî ïîäâèæ-
íè÷åñòâî è ñòàíàë ìîíàõ, ïðåäàâàéêè ñå äåíîíîùíî ìèëîñúðäèå,
áäåíèå è ìîëèòâè. Ìåæäó òîâà íåãîâèÿò ñèí, êîãîòî òîé ïîñòàâèë
çà êíÿç è êîéòî äàëå÷ îòñòúïâàë îò áàùà ñè ïî ðåâíîñò è äåÿ-
òåëíîñò, ïî÷íàë äà âúðøè ãðàáåæè, äà ïðåêàðâà âðåìåòî ñè â
ïèÿíñòâî, ïèðøåñòâà è ðàçâðàò è ñ âñè÷êè ñðåäñòâà äà âúçâðúùà
íîâîïîêðúñòåíèÿ íàðîä êúì åçè÷åñêèòå îáðåäè. Êîãàòî áàùà ìó
óçíàë òîâà, âúçïëàìåíåí îò ñèëåí ãíÿâ, ñâàëèë ìîíàøåñêàòà äðåõà,
îòíîâî ïðåïàñàë âîåííèÿ ïîÿñ, îáëÿêúë öàðñêèòå äðåõè è êàòî
âçåë ñúñ ñåáå ñè òèÿ, êîèòî ñå áîÿëè îò Áîãà, îïúë÷èë ñå ñðåùó
ñèíà ñè. Ñêîðî áåç îñîáåíî çàòðóäíåíèå òîé ãî çàëîâèë, èçâàäèë ìó
î÷èòå è ãî ïðàòèë â çàòâîðà...”.17  ñúùîòî âðåìå, â äîìàøåí èçâîð ­
“×óäîòî íà ñâ. Ãåîðãè ñ áúëãàðèíà” å îòáåëÿçàíî, ÷å “...Ñèìåîí ñâàëè
áðàòà ñè è ñå ïîêà÷è íà ïðåñòîëà...”.18 ßâíî ñúùåñòâóâàò ñåðèîçíè
ïðîòèâîðå÷èÿ ìåæäó ìåæäó èçâîðèòå è âúïðîñúò å êîé îòðàçÿâà íàé-
òî÷íî ðåàëíîñòòà. Ïîäîáíè ñâåäåíèÿ ñðåùàìå è â åäíà áåñåäà íà
Ïðåçâèòåð Êîíñòàíòèí, â êîÿòî òîé ïîó÷àâà: “...äà èçïúëíÿâàìå
íåãîâèòå [ íà Áîãà] çàïîâåäè è äà ãî ñëàâèì áîãîëåïíî, áåç äà ñå
áîèì îò öàðÿ, áåç äà èçïèòâàìå ñòðàõ îò êíÿçåòå, áåç äà ñå
ñðàìóâàìå îò âåëìîæèòå. Íî äîðè è äà áúäåì ïîäëîæåíè íà
ãîíåíèå, äîðè è ìúêè äà íè ïðåäñòîÿò, äîðè è ïðèíóäà äà íè
íàëîæàò ­ äà íå ñå áîèì...”19, íî ñúùåñòâóâàò ìíåíèÿ, ÷å â òàçè
áåñåäà ñòàâà âúïðîñ íå çà íàñòúïèëî ãîíåíèå, à çà åâåíòóàëíà âúçìîæ-
íîñò îò íåãî. Ñïîðåä äðóã ïèñìåí èçâîð, ïðîïîâåä îò ïðîëåòòà íà 893 ã.,
êíÿçúò íàêàçâàë áåç ñúäåáíî ðàçñëåäâàíå, ïî ïðàçíè ñëóõîâå è ïîä
âëèÿíèå íà ñâîè ïðèáëèæåíè, íî òîé áèë äëúæåí äà ó÷è ïîäàíèöèòå
ñè íà õðèñòèÿíñêèÿ çàêîí20. ßâíî òóê ñå îòïðàâÿ êðèòèêà êúì êíÿçà,
êîéòî ñúäåë ïî äðóã, íåõðèñòèÿíñêè çàêîí è ëîãè÷íî å òîâà äà å áèëî
150
îáè÷àéíîòî, åçè÷åñêî ïðàâî. Ñïîðåä ìíîãî èçñëåäîâàòåëè, ìîæå äà ñå
ïðèåìå, ÷å ïðè êíÿç Âëàäèìèð ñà áèëè èçâúðøâàíè äåìîíòàæ èëè
ïðåóñòðîéñòâà íà öúðêâè, íî ïîêàçàòåëåí å ôàêòúò, ÷å åäèíñòâåíàòà
òî÷íî äàòèðàíà öúðêâà å îò êðàÿ íà IX â. è å îñâåòåíà ïðåç 889 ã. Îñâåí
òîâà, àðõåîëîçèòå íå îòêðèâàò ñòðîåæ íà íîâè åçè÷åñêè êàïèùà ïðè
óïðàâëåíèåòî íà òîçè âëàäåòåë.
Àíàëèçúò íà òåçè ïèñìåíè è àðõåîëîãè÷åñêè ñâèäåòåëñòâà âîäè
äî èçâîäà, ÷å ïî-íàäåæäíè ñà äîìàøíèòå ïèñìåíè è àðõåîëîãè÷åñêèòå
èçâîðè. Íàé-ñèãóðíèòå ñâåäåíèÿ ñî÷àò, ÷å êíÿç Âëàäèìèð å áèë ñâàëåí
÷ðåç ïðåâðàò è ÷å â òîçè ïðåâðàò ñà ó÷àñòâàëè Áîðèñ è Ñèìåîí. Ïî-
íåñèãóðíèòå ñâåäåíèÿ ñà, ÷å îòäàâà ïðåäïî÷èòàíèå íà åçè÷åñòâîòî è
ñúäè ïî äðóãè, âåðîÿòíî ñòàðèòå, åçè÷åñêè çàêîíè. Âñúùíîñò, àêî Âëà-
äèìèð å ðàçðåøèë âðúùàíåòî êúì ñòàðàòà ðåëèãèÿ, êúì êîÿòî ñå âúð-
íàë è ñàìèÿ òîé, òî ëîãè÷íî å òîé äà å ñúäèë ïî ñòàðèòå çàêîíè, à
èçâåñòíî å ÷å õàíúò â åçè÷åñêà Áúëãàðèÿ å èìàë ïðàâîìîùèÿ è íà
ñúäèÿ. Âúç îñíîâà íà òîâà ìîæåì äà èçãðàäèì ñëåäíàòà õèïîòåçà.
Ìîæåì äà ïðèåìåì, ÷å êíÿçúò íå å âúðøèë ìàñîâè ãîíåíèÿ
ñðåùó õðèñòèÿíèòå, à å âîäèë ïîëèòèêà íà ðåëèãèîçíà òîëåðàíòíîñò
èëè åäíîâðåìåííî ñúùåñòâóâàíå íà õðèñòèÿíñòâî è åçè÷åñòâî. Îñíîâ-
íàòà öåë áèëà äà óñïîêîè íåäîâîëñòâîòî è íàïðåæåíèåòî ñëåä íàñèëñò-
âåíàòà õðèñòèÿíèçàöèÿ è ïðèíóäèòåëíîòî îòñòðàíÿâàíå íà ìíîãî
áîèëñêè ðîäîâå îò âëàñòòà, òúé êàòî òîâà íåäîâîëñòâî ñúâñåì íå áèëî
ïîòóøåíî íàïúëíî ñúñ ñìàçâàíåòî íà áóíòà îò 866 ã. Ïðîòèâíî íà
î÷àêâàíèÿòà íà Âëàäèìèð, òåçè äåéñòâèÿ äîâåëè íå äî óñïîêîÿâàíå, à
äî íàãíåòÿâàíå íà íîâî íàïðåæåíèå è îñòðè ïðîòèâîðå÷èÿ ìåæäó
ìåæäó íîâàòà àðèñòîêðàöèÿ è ëèøåíè îò âëàñòòà ïðàáúëãàðñêè è
ñëàâÿíñêè ðîäîâå21. Òîâà íàé-âåðîÿòíî å îñíîâíàòà ïðè÷èíà çà çàãîâîðà
è ñâàëÿíåòî íà Ðàñàòå, à íå êàêòî ñî÷àò íÿêîè èçâîðè íåãîâàòà áåçíðàâ-
ñòâåíîñò, ãðàáåæè, ïèÿíñòâî è ðàçâðàò. Èñòèíñêàòà ïðè÷èíà å, ÷å äåé-
ñòâèÿòà íà Ðàñàòå çàïëàøèëè ïîçèöèèòå, âëàñòòà è áîãàòñòâàòà íà
íîâàòà àðèñòîêðàöèÿ, êîÿòî áèëà îáâúðçàíà è çàùèòàâàëà íîâàòà ðåëè-
ãèÿ è ñèëíî öåíòðàëèçèðàíèÿ äúðæàâåí ìîäåë. Íåçàâèñèìî îò óñïåø-
íèÿ ïðåâðàò, íîâèÿò âëàäåòåë Ñèìåîí îñúçíàâàë ñèëàòà íà íåäîâîë-
ñòâîòî è îãðîìíîòî íàïðåæåíèå â îáùåñòâîòî. Âúâåæäàíåòî íà
ñëàâÿíñêèÿ åçèê â áîãîñëóæåíèåòî, ò.å. îãðàíè÷àâàíåòî íà âèçàíòèé-
ñêîòî âëèÿíèå â Öúðêâàòà è âîéíàòà ñ Âèçàíòèÿ îò 894 ã., íåïîñðåä-
151
ñòâåíî ñëåä èçòè÷àíåòî íà 30-ãîäèøíèÿ ìèðåí äîãîâîð, áèëè äåéñòâèÿ,
íàñî÷åíè êúì óñïîêîÿâàíåòî íà òîâà íåäîâîëñòâî è íàñî÷âàíåòî ìó
íàâúí.
Âñè÷êî ãîðåèçëîæåíî âîäè äî çàêëþ÷åíèåòî, ÷å âúçïðèåìàíåòî
íà êíÿç Áîðèñ è êíÿç Âëàäèìèð êàòî ïðîòèâîñòîÿùè èñòîðè÷åñêè
ôèãóðè, îëèöåòâîðÿâàùè ïîëîæèòåëíè è îòðèöàòåëíè õàðàêòåðèñòèêè,
íå îòãîâàðÿ íà èñòîðè÷åñêàòà äåéñòâèòåëíîñò è íîñè õàðàêòåðíèòå
÷åðòè íà èñòîðè÷åñêèÿ ìèò. Ïðîòèâîïîñòàâÿíåòî Êðúñòèòåë ­ Îòñòúï-
íèê èìà äúëáîêè òðàäèöèè â êúñíàòà Ðèìñêà èìïåðèÿ è êîïèðà âëà-
äåòåëèòå-àíòèïîäè Êîñòàíòèí è Þëèàí Îòñòúïíèê. Òîçè ìèò áèë
ñúçäàäåí è íàëîæåí îò õðèñòèÿíñêàòà, öúðêîâíà èñòîðèîãðàôèÿ è îôîð-
ìèë ïîïóëÿðíàòà ïðåäñòàâà çà ñëîæíèòå ïðîòèâîðå÷èÿ â íîâîïîêðúñ-
òåíà Áúëãàðèÿ â êðàÿ íà IX â. Êúì òîâà ìîæåì äà äîáàâèì è òâúðäå-
íèåòî, ÷å âúçïðèåìàéêè ïîçèöèÿòà çà åêñïàíçèÿ íà ðèìñêèòå ïàïè çà
äóõîâíî âëàäè÷åñòâî íàä áúëãàðèòå, ìîäåðíàòà ñâåòñêà èñòîðèîãðàôèÿ
ñúçíàòåëíî èëè íå ñëåäâà âíóøåíèÿòà íà öúðêîâíàòà. Â îñíîâàòà ìó å
çàëîæåí ïðàâîñëàâåí àíòèêàòîëèöèçúì, â êîéòî îòêðèâàìå âèçàíòèé-
ñêîòî äóõîâíî-ïîëèòè÷åñêî íàñëåäñòâî.

ÁÅËÅÆÊÈ

1
Annales Bertiniani. Ëàòèíñêè èçâîðè çà áúëãàðñêàòà èñòîðèÿ (ËÈÁÈ) .Ò.
2, Ñ., 1960, ñ. 288.
2
The Cambridge Medieval History, Vol. III, Cambridge University Press,
1964, pp. 48­49.
3
Ibid.
4
Reginonis Chronicon. ËÈÁÈ, Ò.2, ñ. 307. “...Ìåæäó òîâà íåãîâèÿò ñèí,
êîãîòî òîé ïîñòàâèë çà êíÿç è êîéòî äàëå÷ îòñòúïâàë íà áàùà ñè ïî ðåâíîñò
è äåÿòåëíîñò, ïî÷íàë äà âúðøè ãðàáåæè, äà ïðåêàðâà âðåìåòî ñè â ïèÿíñòâî,
ïèðøåñòâà è ðàçâðàò è ñ âñè÷êè ñðåäñòâà äà âúçâðúùà íîâîïúêðúñòåíèÿ
íàðîä êúì åçè÷åñêèòå îáðåäè...”
5
Çëàòàðñêè, Â. Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà ïðåç ñðåäíèòå âåêîâå.
Ò.1, ×.2., Ñ., 1994, ñ. 247.
6
Òðèôîíîâ, Þ. Äîñòîâåðåí ëè å ðàçêàçúò çà îñëåïÿâàíåòî íà Áîðèñîâèÿ
ñèí Âëàäèìèð? ­ Ó÷èëèùåí ïðåãëåä, 1927, êí. 5­6, 864­890.
7
Ãþçåëåâ, Â. Êíÿç Áîðèñ I. Ñ., 1969, 459­469.

152
 8
Áîæèëîâ, È. Öàð Ñèìåîí Âåëèêè. Ñ., 1983, ñ.38-40.
9
Ãåîðãèåâ, Å. Èíòðîíèçèðàíåòî íà öàð Ñèìåîí. ­ Paleobulgarica, 1991, 3,
ñ. 10­17.
10
Ñòåôàíîâ, Ï. Þëèàí Îòñòúïíèê è Âëàäèìèð Ðàñàòå. ­ Â: 1100 ãîäèíè
Ïðåñëàâ. Øóìåí, 1995, I, ñ. 227­235.
11
Âëàäèìèðîâ, Ã. Óïðàâëåíèåòî íà Âëàäèìèð-Ðàñàòå (889­893) ­ îïèò çà
êðèòè÷åí êîìåíòàð. ­ Èñòîðèÿ, 1997, êí. 3­4, ñ. 89; Âëàäèìèðîâ, Ã. Âèçàíòèéñêî-
áúëãàðñêèÿò êóëòóðåí äèàëîã â ñâåòëèíàòà íà åäíî íàêàçàíèå. ­ Ìèíàëî, 1998,
êí. 3, ñ. 15­19.
12
Annales Fuldenses. ËÈÁÈ, Ò.2, Ñ., 1960, ñ. 46­47. Âèæ: Eggers, M. Die
Flußfahrt ostfränkischer Gesandter von Siscia nach Bulgarien (892) in weiterem
historischem Kontext. ­ Südost-Forschungen, 63­64, 2004­2005, 1­17.
13
Ãþçåëåâ, Â. 1960, ñ.460.
14
Annales Fiuldenses. ËÈÁÈ, Ò. II., Ñ., 1960, ñ. 46. “... Êîãàòî óçíàë çà òîâà,
êíÿç Ñâåòîïîëê èçïðàòèë ïðàòåíèöè ïðè Àðíóëô è ìó çàÿâèë: “ Òè ïîääúðæàø
ìîèòå íåïðèÿòåëè; àêî òè íå ãè îòñòðàíèø, àç íå ùå ñâúðæà ñ òåáå ìèð”. Òîé ìó
îáúðíàë âíèìàíèå è âúðõó äðóã åäèí ñëó÷àé, êàçâàéêè: “ Òâîèòå õîðà ëóêàâî ñå
ñúþçèõà ñ áúëãàðèòå ñðåùó ìîÿ æèâîò, à è ñðåùó ìîåòî êíÿæåñòâî ( áúëãàðèòå
áèëè îïóñòîøèëè êíÿæåñòâîòî ìó ïðåç ìèíàëàòà ãîäèíà) ; æåëàÿ äà ìè äîêàæåø
ïîä êëåòâà, ÷å òîâà íå å âÿðíî”. Íà òîâà Àðíóëô ìó îòãîâîðèë, ÷å íèêîãà íå ùå
èçïúëíè íèòî åäíî îò òåçè èñêàíèÿ. Çà âúçîáíîâÿâàíåòî íà äîãîâîðà ñ àíòè-
ìîðàâñêà è êîñâåíî àíòèâèçàíòèéñêà íàñî÷åíîñò âèæ: Annales Fiuldenses ËÈÁÈ,
Ò. II., Ñ., 1960, ñ. 47.
15
The Cambridge Medieval History..., pp. 65­66.
16
Öèò ïî. Ãþçåëåâ, Â. 1960, ñ. 5.
17
Reginonis Chronicon. ËÈÁÈ, Ò. II., Ñ., 1960, 306­307.
18
Äóé÷åâ, È. Èç ñòàðàòà áúëãàðñêà êíèæíèíà. Ñ., 1940, Êí. I, ñ. 71.
19
Òðèôîíîâ, Þ. Áåëåæêè âúðõó Ó÷èòåëíîòî åâàíãåëèå íà åðèñêîïà
Êêîíñòàíòèíà, Ñáîðíèê â ÷àñò íà Â. Í. Çëàòàðñêè, Ñ., 1925, ñ. 268­270.
20
×àíåâà-Äå÷åâñêà, Í. Öúðêâè è ìàíàñòèðè îò Âåëèêè Ïðåñëàâ. Ñ.,
1980, ñ. 17.
21
Òóê ñïîäåëÿì ìíåíèåòî íà Ïëàìåí Ïàâëîâ, ÷å â áóíòà ñðåùó âëàäåòåëÿ
Áîðèñ íàé-âåðîÿòíî ñà ó÷àñòâàëè è ñëàâÿíè è ñëàâÿíñêà àðèñòîêðàöèÿ è ÷å â
òåçè ñúáèòèÿ ñå ïðîÿâÿâàò îñòðè ïðîòèâîðå÷èÿ ìåæäó çàñèëâàùàòà ñå öåíòðàëíà
âëàñò è ïðîâèíöèàëíèòå ðîäîâî-ïëåìåííè ñòðóêòóðè. Âèæ: Ïàâëîâ, Ï. Áóíòàðè
è àâàíòþðèñòè â ñðåäíîâåêîâíà Áúëãàðèÿ. Âåëèêî Òúðíîâî, 2000.

153