TECHNOLOGIE

prof. dr hab. inż. Wiesław Kozioł

Instytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego w Warszawie, AGH Akademia Górniczo-Hutnicza,

dr inż. Claudia Lieske

Open Grid Europe GmbH,

mgr inż. Adrian Borcz

AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Górnictwa i Geoinżynierii

Ekonomiczna ocena doboru

technologii wydobycia kruszyw
żwirowo-piaskowych spod
wody do warunków złożowych

W
Do wydobycia kruszyw żwirowo- ar t yk ule podano ok. 1,5 m powyżej stropu złoża.
-piaskowych stosowane są trzy podstawowe wskaź- Tego typu złoża najczęściej zale-
podstawowe technologie eks- niki techniczno-eko- gają w południowej części kraju
ploatacji: lądowa (sucha), spod nomiczne (wydajność, koszty) i związane są z obszarami aku-
wody (wodna), mieszana (lądo- wydobycia kruszyw żwirowo- mulacji rzecznej lub wodnolo-
wo-wodna). -piaskowych dla wybranych,
dowcowej.
Zastosowanie jednej z tych tech- W wielu kopalniach stosowana
najczęściej stosowanych typów
nologii uzależnione jest głównie jest również eksploatacja miesza-
pogłębiarek i czterech różnych
od położenia poziomu wodono- na, z urabianiem górnego pozio-
śnego względem stropu i spągu złóż. Dane eksploatacyjne zebra- mu z lądu, a poziomu dolnego
złoża. Eksploatację lądową, w któ- no z kopalń kruszyw w Polsce – spod lustra wody. Głębokość
rej poziom wodonośny usytuowa- i w Niemczech. Następnie prze- zalegania spągu złóż najczęściej
ny jest poniżej spągu wyrobiska, prowadzono porównawczą oce- nie przekracza 10 m poniżej lustra
najczęściej stosuje się w obsza- nę techniczną i ekonomiczną do- wody, ostatnio jednak głębokość
rze Polski Północnej (zlodowace- boru technologii wydobycia dla eksploatacji wzrasta do 15 i wię-
nie północnopolskie). Produkcja przykładowo wybranego złoża cej metrów. W eksploatacji spod
kruszyw wymaga najczęściej ich kruszywa żwirowo-piaskowego. wody w zależności od głębokości
płukania i dostarczenia w związ- zalegania złoża stosuje się ura-
ku z tym odpowiedniej ilości wody przemysłowej. bianie koparkami z lądu (przy płytkiej eksploatacji
W złożach zawodnionych, eksploatowanych spod 5-10 m) lub urabianie różnego typu pogłębiarkami
wody, zwierciadło wody powinno być położone pływającymi.
Ze względu na postępującą eksploatację złóż zale-
gających na większych głębokościach i pod grub-
SUMMARY szym nadkładem systematycznie wzrasta udział
Economic evaluation of the selection of technologies for the
wydobycia kruszyw spod lustra wody. Obecnie sza-
underwater extraction of gravel and sand aggregates to the
reservoir conditions cuje się, że ok. 75% żwirów i piasków wydobywa się
The article presents basic technical and economic indicators (pro- spod wody [4].
ductivity, costs) of gravel and sand aggregate extraction for the most Urabianie spod wody odbywa się w wyniku procesu
commonly used types of dredgers and four different deposits. The mechanicznego, hydraulicznego lub pneumatyczne-
operational data were collected from aggregate mines in Poland and
Germany. Then a comparative technical and economic evaluation go (rzadko). Łącząc proces urabiania z transportem
of the selection of extraction technologies for exemplary selected pionowym i poziomym urobku (po wodzie i na lą-
gravel and sand aggregate was carried out. dzie), uzyskuje się różne warianty funkcjonalnych
12 Keywords: gravel aggregates, sand aggregates, dredgers, extraction układów technologicznych, w których podstawowym
technologies
ogniwem jest pogłębiarka.
 Technologia eksploatacji
Złoże Rodzaj złoża
(podstawowa maszyna)
Złoże zawodnione o zmiennej Zgarniarka linowa
miąższości i strukturze (sypka struktura),
A
miąższość złoża: 3-20,4 m (śr. 7,3 m)
PP* – 60% Pogłębiarka ssąca z systemem Jet

Złoże zawodnione o zmiennej miąższości: 3,7-23,2 m (śr. 15,5 m), Pogłębiarka chwytakowa
z zanieczyszczeniami gliniastymi,
B
z zalegającymi warstwami zbitej gliny,
PP* – 47% Pogłębiarka wieloczerpakowa

Złoże z domieszką zbitych frakcji kruszywa, zawodnione, Pogłębiarka ssąca z głowicą tnącą
o zmiennym uziarnieniu, zailone,
C
głębokość eksploatacji do 15 m,
PP* – śr. 65% Pogłębiarka ssąca z systemem Jet

Złoże zawodnione z przewarstwieniami gliniastymi, występujące Pogłębiarka ssąca z systemem Jet

sporadycznie otoczaki o średnicy do 220 mm,
D
głębokość eksploatacji do 17,2 m,
PP* – 65% Pogłębiarka ssąca z kołem tnącym

Tab. 1. Zestawienie analizowanych złóż kruszyw żwirowo-piaskowych oraz technologii ich eksploatacji [2]
*PP – punkt piaskowy (%)

Podstawowe dane
Moc silnika kW 275
Średnia wydajność Mg/godz. 220
Wydobycie roczne Mg/rok 422 400
Czas pracy pogłębiarki godz./rok 1920
Czas pracy obsługi godz./rok 2400
Średnie zużycie oleju napędowego l/godz. 50
Koszt oleju napędowego euro/l 1,25
Koszty pracy operatora wraz z narzutami euro/godz. 37
Obliczanie kosztów
Koszt obsługi (rocznie) 37 x 2 400 = 88 800
Koszt paliwa 50 x 1,25 x 1 920 = 115 200
euro
Koszt obsługi silnika 14 040
Inne koszty 8500
Koszty zużycia pompy
Szacunkowa ilość Mg wydobytego przez pom-
Mg 825 000
pę surowca do jej zużycia (ok.)
Koszt pompy euro 20 000
Wydajność pompy na rok Mg 220 x 1 920 = 422 400
Zużycie pompy w skali roku %
Koszt zużycia pompy euro/rok 51,2 x 20 000 = 10 240
Razem koszty euro/rok 236 780,0
Jednostkowy koszt wydobycia euro/Mg 0,56
Tab. 2. Przykładowe koszty pracy pogłębiarki ssącej z systemem Jet pracującej na złożu A [2]

Wybrane do analizy typy złóż
i technologie wydobycia
W artykule przedstawiono wyniki analiz technicz-
no-ekonomicznych dotyczących oceny doboru róż-
nych typów pogłębiarek do eksploatacji czterech
przykładowych złóż kruszywa żwirowo-piaskowego.
Wybrane rodzaje złóż i typy pogłębiarek zestawio-
no w tab. 1 [2].
Z zestawienia wynika, że warunki eksploatacji wy-
branych złóż są zróżnicowane. Wszystkie złoża eks-
ploatowane są spod wody, do tego też dostosowane
są proponowane technologie wydobycia. Ponad-
to można zauważyć, że zastosowane technologie
na ogół są różne. Jedynie pogłębiarka ssąca z syste-
mem Jet powtarza się dla trzech złóż (A, C oraz D).
Praktycznie ten sposób wydobycia kruszyw spod
lustra wody stosowany jest obecnie najczęściej za-
równo w kraju, jak i za granicą. Dla każdego złoża
analizowano pracę dwóch różnych pogłębiarek.
Przykładową analizę kosztów pracy pogłębiarki
na złożu A przedstawiono w tab. 2. Podobną analizę
kosztów przeprowadzono również dla pozostałych
pogłębiarek. Ponieważ dane dotyczą kopalń kruszyw
w Polsce i w Niemczech, koszty liczono w euro [2].
Porównawcze wartości uzyskanych wydajności
i technicznych kosztów eksploatacji dla czterech
analizowanych złóż i przyjętych typów pogłębiarek
zestawiono w tab. 3 [4].
Z przeprowadzonej analizy wynika, że najniższy
jednostkowy koszt wydobycia i stosunkowo dużą
wydajność osiągnięto przy zastosowaniu pogłębiar- 13
ki wieloczerpakowej (0,42 euro/Mg, 250 Mg/godz.)
 TECHNOLOGIE

a) b)

1. rura tłoczna
2. kabina operatora
3. wciągarka rury ssącej
4. rura ssąca
5. wysięgnik rury ssącej
6. głowica ssąca z systemem jet
7. pływaki prowadzące rury ssącej

c)

Rys. 1: a) pogłębiarka ssąca z systemem Jet, b) schemat pogłębiarki ssącej z systemem Jet, c) pogłębiarka wieloczerpakowa [1]

Parametr
Złoże Zastosowana technologia Wydajność Techniczny koszt Techniczny koszt
Wydobycie
godzinowa eksploatacji jednostkowy
roczne [Mg/rok]
[Mg/godz.] [euro/rok] [euro/Mg]
Zgarniarka linowa 222 144 115,7 137 371,5 0,62
A
Pogłębiarka ssąca z systemem Jet 422 400 220,0 236 780,0 0,56
Pogłębiarka chwytakowa 192 000 100,0 119 614,0 0,62
B
Pogłębiarka wieloczerpakowa 480 000 250,0 201 600,0 0,42
Pogłębiarka ssąca z głowicą tnącą 518 400 270,0 242 728,0 0,47
C
Pogłębiarka ssąca z systemem Jet 518 400 270,0 237 371,2 0,46
Pogłębiarka ssąca z systemem Jet 724 500 230,0 424 298,5 0,59
D
Pogłębiarka ssąca z kołem tnącym 831 600 264,0 413 034,0 0,50
Tab. 3. Zestawienie wyników analizy wydajności i kosztów eksploatacji rozpatrywanych czterech przykładowych złóż [2]

do urabiania złoża B (PP: 47%, głębokość eksplo-
atacji: 3,7-23,2 m, zanieczyszczenia gliniaste). Dla
tego złoża zastosowanie pogłębiarki wieloczer-
pakowej okazało się dużo efektywniejsze od po-
czątkowo stosowanej pogłębiarki chwytakowej.
Najwyższe wydajności i niskie koszty wydobycia
uzyskano dla złoża C (PP: 65%, głębokość eksploata-
cji: do 15 m, zmienne uziarnienie z domieszką iłów)
z zastosowaniem do urabiania pogłębiarek ssących
dodatkowo wyposażonych w głowicę typu Jet lub
koło tnące (wydajność: 270 Mg/godz., jednostkowy
techniczny koszt: 0,46-0,47 euro/Mg).
Zaproponowana analiza zarówno wydajności, jak
14 i kosztów pracy pogłębiarek stanowi wstępny etap
przy wyborze najkorzystniejszej technologii eksplo-
atacji. Ważną częścią analizy powinna być ocena
wskaźników efektywności (rentowności) produkcji
kruszyw żwirowo-piaskowych.
Ocena porównawcza efektywności
produkcji kruszyw żwirowo-piaskowych
W artykule przeprowadzono ocenę wybranych
trzech wskaźników efektywności eksploatacji i pro-
dukcji kruszyw, czyli:
• okresu zwrotu nakładów inwestycyjnych,
• wartości zaktualizowanej netto (NPV),
• wewnętrznej stopy zwrotu (IRR).
Kształtowanie się ww. wskaźników analizowano dla
każdego ze złóż w zależności od popytu na drobne
(piaskowe) frakcje kruszywa (zakładając, że frakcje
a) BEP w zależności od ilości sprzedaży piasku b) BEP w zależności od ilości sprzedaży piasku
20,0 20,0
Zgarniarka linowa Pogłębiarka ssąca z systemem Jet
18,0 18,0
16,0 16,0
Koszty i przychody w mln €

Koszty i przychody w mln €

14,0 14,0
12,0 12,0
10,0 Okres zwrotu nakładów
10,0
8,0 8,0
6,0 6,0
4,0 4,0
2,0 2,0
0 0
0 12 24 36 48 60 72 84 96 108 120 132 144 156 168 0 12 24 36 48 60 72 84 96 108 120 132 144 156 168
Miesiąc Miesiąc
Koszty wydobycia i produkcji Przychody przy 100% sprzedaży żwiru i piasku Koszty wydobycia i produkcji Przychody przy 100% sprzedaży żwiru i piasku
Przychody przy 100% sprzedaży żwiru i 80% piasku Przychody przy 100% sprzedaży żwiru i 60% piasku
Przychody przy 100% sprzedaży żwiru i 80% piasku Przychody przy 100% sprzedaży żwiru i 60% piasku
Przychody przy 100% sprzedaży żwiru i 40% piasku Przychody przy 100% sprzedaży żwiru i 20% piasku
Przychody przy 100% sprzedaży żwiru i 40% piasku Przychody przy 100% sprzedaży żwiru i 20% piasku

Rys. 2. Okres zwrotu nakładów inwestycyjnych dla zgarniarki linowej (a) i pogłębiarki ssącej z systemem Jet (b) dla złoża A w zależności od ilości sprzedanej
drobnej frakcji piaskowej kruszywa [2]

NPV po 13 latach przy zmianie wydobycia rocznego/wolumenu zbytu [mln €] NPV po 13 latach przy zmianie wydobycia rocznego/wolumenu zbytu [mln €]
a) 6,00
b) 6,00
Zgarniarka linowa Pogłębiarka ssąca z systemem Jet
4,00 4,00 3,74 €

1,80 €
2,00 2,00 1,33 €
NPV w mln €

0,00 NPV w mln € 0,00

0,00 €

-0,86 €
–2,00 -1,8 €
–2,00 -1,51 €
-2,13 € -2,40 €
-2,68 € -2,53 €
–4,00 -3,23 € -3,50 € –4,00 -3,64 €
-3,97 € -3,82 €
-4,08 € -4,35 € -4,23 €
-4,71 € Zmiana wydobycia rocznego (wr) i wolumenu zbytu (wz) piasku i żwiru
–6,00 Zmiana wydobycia rocznego (wr) i wolumenu zbytu (wz) piasku i żwiru –6,00
%

ek

80%

ek

80%

ek

80%

ek

0%

ek

ek

0%
100

100

100

100

100

z 80

z 80

100

z 80
pias

pias

pias

pias

pias

pias
z 10

z 10
/wz

/wz

/wz

/w

/w

/w
/wz

/wz

wz

/wz

/wz

wz
0%

0%

80%

0%

0%

0%
/w

/w
50%

20%

0%
0%

0%
50%

20%

0%
50%

20%

0%

50%
+8

+8

+8

+8

+8
20%

0%
%+

wr 8
wr 8

wr 8

wr 8
wr 1

wr 1

wr 5

0%
wir

wir

wir

żwir
wr 1

wr 1

wr 5
wr 1

wr 1

wr 1

wr 1
100

z 10
%ż

%ż

%ż

0%
/wz

/w
100

100

100

z 10
0%

NPV po 13 latach NPV po 13 latach

0%
/wz

/wz
/wz

/w
wr 8

wr 8
50%

50%
20%

20%
wr 1

wr 1
wr 1

wr 1

Rys. 3. Wartości NPV po 13 latach wydobycia przy założeniu zmiennej wydajności i wielkości sprzedaży kruszyw dla zgarniarki linowej (a) oraz pogłębiarki ssącej (b) [2]

grube – żwirowe – są zbywalne w całości), ceny kru- Na złożu A w rzeczywistości sprzedano 100% żwiru
szyw, wymaganego okresu amortyzacji pogłębiarek, i tylko 30% piasku. Zaletą pogłębiarki ssącej oprócz
osiąganej wydajności itp. Zmiana wartości niektó- niższych kosztów jej zakupu jest większa wydajność.
rych parametrów niezależnych w przyjmowanych Potwierdzenie tych wniosków uzyskano również dla
wariantach umożliwiła ocenę wrażliwości analizo- obliczeń wartości NPV. Z uwagi na zmienność sy-
wanych wskaźników. tuacji rynkowej i zmienne ceny sprzedaży kruszyw
Na rys. 2 przedstawiono tzw. proste okresy zwrotu wykonano analizę zakładającą zróżnicowanie wy-
nakładów inwestycyjnych przedsięwzięcia – wydo- dajności wydobycia w zakresie od -20 do +50% oraz
bycia i produkcji kruszyw ze złoża A dla pogłębiarki wielkość sprzedaży w granicach 80-100% wartości
ssącej w porównaniu ze zgarniarką linową, przyjmu- bazowych. Dla analizowanych złóż i technologii
jąc założone ceny sprzedaży żwiru i piasku na pozio- przyjęto 10 wariantów zmiany obu wskazanych pa-
mach 6 oraz 2,5 euro/Mg oraz zakładając zmienny rametrów, co przedstawiono dla złoża A na rys. 3.
popyt na drobne, piaskowe frakcje kruszywa. Z wy- Z rys. 3 wynika, że wartości NPV dla zgarniarki li-
kresów możemy wnioskować, że okres zwrotu dla nowej są ujemne dla wszystkich badanych warian-
zgarniarki linowej nie może być osiągnięty nawet tów (tab. 1), natomiast dla pogłębiarki ssącej przy
przy założeniu 100% sprzedaży żwiru i piasku. Po- założeniu wielkości sprzedaży na poziomie 80% dla
głębiarka ssąca natomiast potrzebuje ok. 52 miesięcy piasku i wydajności 120% wartości bazowej możliwe
(4,33 lata) zanim przychody zrównają się z kosztami, jest osiągnięcie zerowej wartości NPV (przy przyję-
przy założonych cenach kruszyw i 100% sprzeda- tych na początku cenach: żwir – 6 euro/Mg, piasek
ży. Przy mniejszej sprzedaży piasku (20-80%) rów- – 2,5 euro/Mg). W przypadku dalszego wzrostu wy-
nież pogłębiarka ssąca nie osiągnie okresu zwrotu. dobycia do 150% i sprzedaży kruszyw wartość NPV
Aby zgarniarka linowa mogła osiągnąć okres zwro- jest dodatnia. Zbliżone wyniki uzyskano także dla
tu, konieczne byłyby zwiększenie jej wydajności obliczeń wewnętrznej stopy zwrotu (IRR).
rocznej do 150% i wzrost ceny sprzedaży piasku Przeprowadzone wyniki obliczeń potwierdzają,
do 3 euro/Mg. Jej okres pokrycia ujemnych przepły- że praktycznie na rentowność produkcji kruszyw pod-
wów przez wpływy z przedsięwzięcia dla 100% ilo- stawowy wpływ mają: wydajność, wielkość sprzedaży
ści sprzedanych kruszyw wynosi 28 lat, jednak mało frakcji drobnych kruszyw i ceny sprzedaży. Dla analizo- 15
realne jest osiągnięcie takiego poziomu sprzedaży. wanego złoża A należy stwierdzić, że pogłębiarka ssą-
 TECHNOLOGIE
Pogłębiarka Pogłębiarka Pogłębiarka
Złoże A
ssąca (Jet) z głowicą tnącą z kołem tnącym
Progowy okres
zwrotu
Wartość
zaktualizowana
netto (NPV)
Wewnętrzna
stopa zwrotu
(IRR)
Wyniki
ekonomiczne
(częściowe)
Rys. 4. Ekonomiczna ocena doboru typu pogłębiarki dla złoża A. Przyjęta skala z oznaczeniami kolorów: zielony – pogłębiarka „nadaje się” (do danych warun-
ków), żółty – pogłębiarka „nadaje się warunkowo”, czerwony – pogłębiarka „ nie nadaje się” [2]
ca z systemem Jet stanowi korzystny wybór. Wniosek
ten opiera się nie tylko na analizie wskaźników tech-
niczno-ekonomicznych procesu wydobycia kruszyw,
ale także na wynikach analizy rentowności produkcji.
Podsumowanie ekonomicznej analizy
doboru pogłębiarek do wydobycia kruszyw
spod wody
Ogólniejsze wyniki analizy ekonomicznej dla zło-
ża A po uwzględnieniu możliwości doboru sześciu
różnych typów pogłębiarek przedstawiono na rys. 4.
Do oceny wykorzystano trzy analizowane wskaźni-
ki. Jako parametry podstawowe dla obliczenia tych
wskaźników były brane pod uwagę: średnia wydaj-
ność pogłębiarki, koszty produkcji i ceny kruszyw
oraz inne parametry przykładowo analizowane w ni-
niejszym artykule. Wyniki analizy porównawczej dla
złoża A przedstawiono na rys. 4.
Z analizy tej wynika, że tylko zastosowanie pogłę-
biarki ssącej z systemem Jet oraz pogłębiarki ssącej
z głowicą tnącą umożliwia osiągnięcie progowej war-
tości okresu zwrotu nakładów inwestycyjnych (amor-
tyzacji pogłębiarki) w wymaganym okresie (13 lat).
W przypadku pogłębiarki z kołem tnącym i pogłę-
biarki wieloczerpakowej łańcuchowej okres zwrotu
może zostać osiągnięty tylko przez ograniczenie
kosztów lub zwiększenie cen sprzedaży kruszyw,
głównie ze względu na wyższe nakłady związane
z ceną nabycia pogłębiarek. Natomiast inwestycje
w zakup zgarniarki linowej i pogłębiarki chwytako-
wej do eksploatacji złoża A okazały się nierentowne.
W odniesieniu do NPV niektóre pogłębiarki tylko czę-
ściowo osiągają wartość dodatnią NPV, a dla innych
wskaźnik ten jest ujemny, jak np. przy zastosowaniu
16
zgarniarki, pogłębiarki wieloczerpakowej łańcucho-
wej i pogłębiarki chwytakowej. Pogłębiarki ssące z sys-
Pogłębiarka
Zgarniarka Pogłębiarka
wieloczerpakowa –
linowa chwytakowa
łańcuchowa
temem Jet, z głowicą lub kołem tnącym mogą osiągnąć
dodatnie NPV przy stosunkowo niedużym zwięk-
szeniu przychodów. Obliczenia wewnętrznej stopy
zwrotu (IRR) wykazały, że zastosowanie pogłębiarki
ssącej z systemem Jet umożliwia osiągnięcie warto-
ści dodatniej, natomiast dla pozostałych dwóch po-
głębiarek ssących oraz pogłębiarki wieloczerpakowej
możliwe jest również osiągnięcie dodatnich wartości
przy założeniu wzrostu przychodów.
W podsumowaniu należy stwierdzić, że z branych
pod uwagę sześciu typów pogłębiarek do eksploata-
cji złoża A najkorzystniejsze wyniki ekonomiczne
można osiągnąć przy zastosowaniu pogłębiarki ssą-
cej ze wspomaganiem typu Jet. Z pierwszej części
artykułu wynika, że ten typ pogłębiarki również jest
korzystny do zastosowania dla złoża A pod wzglę-
dem technicznym. Jako alternatywne urządzenie,
lecz z pewnymi zastrzeżeniami, może być stoso-
wana pogłębiarka ssąca z głowicą tnącą. Być może
pogłębiarka z głowicą tnącą stanowiłaby opłacalną
inwestycję, jeśli po eksploatacji na złożu A plano-
wana byłaby eksploatacja kruszywa z następnego
złoża o bardziej zbitej strukturze. q
Piśmiennictwo
1. Goleniewska J.: Eksploatacja żwirów spod lustra wody na przykła-
dzie katowickich kopalni kruszyw. Praca magisterska (niepubliko-
wana), AGH, Wydział Górnictwa i Geoinżynierii, Kraków 2010.
2. Jacaszek C.: Metoda doboru technologii urabiania złóż żwirowo-
-piaskowych spod wody. Praca doktorska (niepublikowana), AGH,
Wydział Górnictwa i Geoinżynierii, Kraków 2015.
3. Kozioł W., Machniak Ł., Ciepliński A.: Technologie wydobycia
kruszyw żwirowo-piaskowych spod wody. „Przegląd Górniczy”,
nr 7-8/2011.
4. Lieske C., Kozioł W., Borcz A.: Eksploatacja kruszyw żwirowo-pia-
skowych spod wody – porównanie technologii. Część 1. „Przegląd
Górniczy”, nr 4/2017.
5. Lieske C., Kozioł W., Borcz A.: Eksploatacja kruszyw żwirowo-pia-
skowych spod wody – porównanie technologii. Część 2. „Przegląd
Górniczy”, 5/2017.