Systematyka tekstów źródłowych do dziejów Starożytnej

Mezopotamii

Zagadnienia:
- pojęcie źródła historycznego i płaszczyzny klasyfikacji źródeł
- systematyka tekstów źródłowych wg klasyfikacji genetycznej
- historia i historiografia w Mezopotamii
- teksty historiograficzne
- dokumenty administracyjne i listy

Literatura:
Szarzyńska K., Piśmiennictwo starożytnej Mezopotamii, w: Mezopotamia, red. J. Braun,
Warszawa 1971, s. 241-269.

Teksty źródłowe:
Rocznik Tiglatpilesara I
Inskrypcja fundacyjna Tukulti-Ninurty I
Inskrypcja Sargona, w: J. Zabłocka, T. Zawadzki, Wybór źródeł…, s. 31-32.
Sumeryjska Lista Królów
Określenia roczne Hammurabiego, w: J. Zabłocka, T. Zawadzki, Wybór źródeł…, s. 36-38.
Lista eponimów
Kronika Babilońska, w: S. Zawadzki, Mane, Tekel, Fares, Poznań 1996, s. 21-29.
Autobiografia Sargona, w: J. Zabłocka, T. Zawadzki, Wybór źródeł… s. 34-35.
Autobiografia matki Nabonida, w: S. Zawadzki, Mane, Tekel, Fares, Poznań 1996, s. 92-
96.
Epos Erra, w: Mity akadyjskie, red. M. Kapełuś, Warszawa 2000, s. 92-110.
Enūma eliš, w: Mity akadyjskie, red. M. Kapełuś, Warszawa 2000, s. 17-50.
C. Kunderewicz, Reformy Urukaginy, władcy Lagasz, w: Czasopismo prawno-historyczne
XVI/1 1964, s. 89-101.
C. Kunderewicz, Kodeks Ur-Nammu, w: Czasopismo prawno-historyczne X/2 1958, s. 9-
17.
C. Kunderewicz, Kodeks Lipit-Isztara, w: Czasopismo prawno-historyczne XI/2 1959,
s.27-43.
C. Kunderewicz, Zbiór praw z Esznunny, w: Czasopismo prawno-historyczne XVIII/1
1966, s. 9-29.
M. Stępień, Kodeks Hammurabiego, Warszawa 1995.
dokumenty administracyjne
korespondencja z Mari

1
Pojęcie źródła historycznego i płaszczyzny klasyfikacji źródeł
Przystępując do próby systematyki źródeł należy przede wszystkim uświadomić sobie,
co określa się mianem źródła historycznego. Najogólniej można przyjąć, iż są to wszelkie
ślady świadomej działalności człowieka na przestrzeni dziejów. Tak szeroka definicja
wymaga pewnych uściśleń – powstawało w związku z tym wiele różnych prób
usystematyzowania źródeł, każda z nich opiera się na innej podstawie. Najczęściej
porządkowano źródła z punktu widzenia:
 klasyfikacji formalnej (cechy zewnętrzne źródła, źródło pisane / niepisane),
 klasyfikacji genetycznej (powstanie źródła);
 klasyfikacji materialnej (treść źródła)
 klasyfikacji metodologicznej (ź. pośrednie / bezpośrednie, adresowane / nie
adresowane)

Najprostszym i najbardziej praktycznym podziałem źródeł jest podział pod względem

cech formalnych na źródła:
 niepisane
 pisane
o dyplomatyczne – dokumenty, akty prawne – uwierzytelniona urzędowa
dokumentacja
o historiograficzne – źródła opisowe (kroniki i traktaty historyczne), listy,
powstające ze świadomością przekazywania informacji o przeszłości
 inne – nie kwalifikujące się

Analizie źródłowej podlega nie tylko treść źródła, lecz cała jego struktura, w której skład
wchodzą:
 nadawca
 odbiorca
 kod
 kontakt
 kontekst
 komunikat

Istotną cechą źródła jest też jego wielowarstwowość: znajdujemy w nim ślad świata,
realiów historycznych, w których źródło powstało, co wpływało na informacje w nim zawarte
– zależały one bowiem od światopoglądu autora lub redaktora, a także od celu, jaki
przyświecał powstaniu źródła.
Spośród mnogości i różnorodności gatunków tekstów będących źródłami
historycznymi, można wyodrębnić pewną grupę, w której dokonywane są odniesienia do
przeszłych wydarzeń lub odzwierciedlona jest swoista świadomość przeszłości. Teksty te
nazwać można tekstami historiograficznymi.
Wyodrębniona w ten sposób grupa tekstów nie jest, bynajmniej, jednolita. Dalszy,
wewnętrzny podział dokonany zostanie ze względu na treść tekstów (klasyfikacja materialna).

2
Historia i historiografia w Mezopotamii
Na starożytnym Bliskim Wschodzie do okresu hellenistycznego nie znajdujemy
przykładów dzieł literackich, które można by nazwać „historią narodową”. Nie istniała też
żadna specjalna grupa uczonych skrybów, którą można by określić mianem „historyków”.
Podobnie też żaden termin akadyjski czy sumeryjski nie stanowi odpowiednika naszego
pojęcia „historia”. Rodzą się zatem pytania, jakie pojęcie mieszkańcy Mezopotamii mieli o
przeszłości, czy mieli świadomość historyczną, czy i w jaki sposób utrwalali przeszłość, czy
można mówić o starożytnej historiografii i co w końcu mogło ją stanowić.
Żeby przystąpić do próby rozwikłania powyższych zagadnień, należy uzmysłowić
sobie, że w Mezopotamii spotykamy trzy podstawowe grupy ludności – Sumerów,
Babilończyków i Asyryjczyków, którzy, choć mają zasadniczo podobną kulturę, różnią się
między sobą. Ponadto należy też mieć świadomość czasu – dwóch tysięcy lat, w ciągu
których niektóre idee ulegały zmianie, inne ewolucji. Poza tym można też spotkać różnice
lokalne pomiędzy różnymi ośrodkami. W końcu też liczyć się trzeba z różnicami w postawie
indywidualnych autorów.
Dla starożytnych historia była związana przede wszystkim z postacią władcy, jako
przedstawiciela całej społeczności, bądź też z wydarzeniami dotykającymi całej społeczności
(np. potop). Przeznaczenie, jakie objawiło się w przeszłości, wiązało się z teraźniejszością i
rzutowało na przyszłość. Historia była czymś, w co należało wierzyć, a nie roztrząsać – wiele
tekstów tłumaczy przeszłe wydarzenia jako wolę bogów. Sprawy na ziemi, jak wierzono,
sterowane są z nieba, stąd też taki pogląd na przeszłość można nazwać historią teokratyczną.
Zwycięski król cieszył się najwyraźniej przychylnością bogów, zaś władca ponoszący klęski
musiał popełnić „grzech” przeciw bogom, obrazić ich tak, że odwrócili się od niego (np.
Sargon i Naram-Sin). Obraza bogów mogła stanowić efekt nieposłuszeństwa wobec nich
(qullulu), złamania przysięgi, przy której bogowie uczestniczyli, lub przekroczenia granic
wyznaczonych przez nich danemu władcy.
Istnieje szeroka ewidencja potwierdzająca świadomość przeszłości i, co się z tym
wiąże, przemijania. Królowie wykazywali zainteresowanie dawnymi wydarzeniami przede
wszystkim ze względu na obowiązki religijne: odzwierciedlone to jest w historii budowy
wielu świątyń mezopotamskich. Salmanasar I przekazuje nam, że zrekonstruował po 580
latach upadku i zapomnienia świątynię w Aszur wzniesioną przez Uszpiję, odbudowaną przez
Eriszu I, odnowioną po 159 latach przez Szamszi-Adada I. Ta sama świątynia jest
przedmiotem zainteresowania Asarhadona, który dodaje, że od odbudowy wykonanej przez
Salmanasara upłynęło do jego czasu kolejne 580 lat. Wyjaśnienie znajdujemy w inskrypcji
pozostawionej przez Eriszu: „Wraz z upływem czasu budowla stanie się słaba i król, jak ja,
będzie pragnął odbudować konstrukcję, nie powinien on wyjść ani o paznokieć poza
wyznaczone przeze mnie (fundamenty), lecz winien przywrócić ją na jej miejsce”. Można
zatem wyciągnąć wniosek, że świątynie postrzegane były jako ucieleśnienie przymierza
zawartego pomiędzy bóstwem a jego społecznością. Niezmiernie ważne było utrzymanie tego
przymierza, by przychylność boga pozostawała przy następnych pokoleniach, zaś
zapewnienie przyjaznych relacji z bogami należało do najważniejszych obowiązków władcy.
Kolejną przyczyną studiowania przeszłości było pragnienie wytłumaczenia,
zrozumienia teraźniejszości. Odzwierciedlone jest to w procesie zbierania wielkich bibliotek i
przepisywania dawnych zapisków. Najlepszy przykład stanowi tutaj biblioteka Aszurbanipala
– zbierał on wszystkie teksty, które „są dobre dla jego władzy królewskiej” lub „dla jego
pałacu”. Przeszłość miała znaczenie, ponieważ mogła zawierać informacje przydatne w
teraźniejszości, stanowiła swego rodzaju „lekcję”.
Poza celem dydaktycznym, przeszłe wydarzenia mogły też służyć bardziej
praktycznemu celowi, jakim jest propaganda. Odpowiednie przedstawienie minionych

3
zdarzeń mogło usprawiedliwiać i nawet wspierać specyficzne poglądy lub doktryny.
Zjawiskom tym często towarzyszył szowinizm lokalny, który prowadził do tego, ze
niejednokrotnie świadomie pomijano, a nawet zmieniano relację historyczną.
Kolejny motyw odnaleźć można w postaci „super-bohatera” – zarówno w tradycji
ustnej, jak i pisanej znane jest zjawisko, że specyficzne okoliczności w szczególnym czasie i
wyjątkowe zdolności jednostki łączą się, w efekcie czego rodzi się bohater dokonujący
zaskakująco wielkich czynów, które z czasem zaczynała owiewać legenda. Najlepszym
przykładem jest tutaj postać Sargona Akadyjskiego, warto też wspomnieć o Naram-Sinie jako
o typowym „anty-bohaterze”.
Najbardziej praktyczną stronę zainteresowania przeszłością stanowi potrzeba
„uporządkowania” teraźniejszości, tj. umiejscowienia w czasie, datowania konkretnych
wydarzeń. Świadczą o tym sporządzane w wielkiej mnogości listy określeń rocznych, listy
eponimów, królów itd.
Istnieje wiele starożytnych tekstów, w których wydarzenia historyczne albo stanowią
główny przedmiot zainteresowania, albo przynajmniej są odzwierciedlone. Teksty te uznać
można za historiograficzne. Samo wyliczenie rodzajów tych tekstów pozwoliłoby jedynie na
wykazanie ich zróżnicowania, warto zatem skoncentrować się na próbie ich systematyki.

Teksty historiograficzne

Inskrypcje królewskie, znajdowane na terenie Mezopotamii już od czasów sumeryjskich,

upamiętniały dokonania króla, utrwalały jego ofiary dla bogów, wskazywały jego własność.
Król stanowił centralny punkt tych tekstów i niemal za każdym z nich kryło się jego
pragnienie chwały, choć dość silne są także tony pobożności.
Najstarszą formą inskrypcji były napisy fundacyjne. Były to teksty na przedmiotach
poświęcanych przez władcę bóstwu. Przedmioty o charakterze kultowym (zdobione głowice
maczug, kamienie szlachetne) lub strukturalne części świątyni (cegły, oprawa drzwi).
Inskrypcja była widoczna dla każdego, kto mógł podejść do opisanego przedmiotu.
Podstawowa forma: dedykacja dla bóstwa, imię króla i epitety, oraz czasownik oznaczający
nadanie. Znane od ED– jedna z najstarszych pochodzi z głowicy maczugi Mesilima z Kisz
(ok. 2600 r.). Początkowo inskrypcja zawierała imię króla (fundatora lub ofiarodawcę) i imię
boga, dla którego świątynia czy też dany przedmiot wotywny były dedykowane. Z czasem
krótkie informacje o działalności (zwłaszcza budowlanej) władcy i jego darach dla bóstw
stawały się coraz bardziej obszerne, redagowane były ozdobniejszym stylem, obfitowały w
szereg pochwalnych epitetów przy imieniu władcy, aż przerodziły się w długie teksty
upamiętniające nie tylko pokojową działalność króla (budownictwo świątyń i pałaców), lecz
także aktywność władcy na polu militarnym. Rozwój inskrypcji od fundacyjnych do
kommemoratywnych, obszernych królewskich następował wraz z rozwojem ideologii władzy
królewskiej.
Inskrypcje kommemoratywne upamiętniały dokonania władcy, zwłaszcza aktywność
budowlaną i militarną. Zasadnicza różnica pomiędzy inskrypcjami babilońskimi a asyryjskimi
polega na tym, że babilońskie długi czas sporządzane były w języku sumeryjskim, czasem
bilingwy, rzadko wzmiankowały działalność militarną władców. Ta szeroka grupa może ulec
dalszemu podziałowi na
 annalistyczne, zawierające narrację o wyprawach wojennych
ułożonych w kolejności chronologicznej, zwykle w pierwszej osobie l. poj. Roczniki
to niezbyt fortunne określenie inskrypcji królewskich, utrzymanych w stylu
autobiograficznym, zawierających w porządku chronologicznym opisy wypraw
wojennych. Oprócz annalistycznego przedstawienia kampanii królewskich nic więcej
nie jest wyrażone w porządku chronologicznym – wszelka pokojowa działalność

4
 władcy jest luźno dołączona do opisu wypraw ogólnym wprowadzeniem „w tym
czasie”, co złudnie sugeruje, iż dopiero po zaprzestaniu aktywności militarnej władca
angażował się w odbudowę świątyń i pałaców. Warto wspomnieć o sposobie
redagowania roczników: opis ostatniej kampanii bazował na wspomnieniach z pola
bitwy i na listach łupów (istnieje hipoteza, że prowadzone były dzienniki w czasie
przemarszu wojsk, lecz, jak dotąd, nie znaleziono ich śladu) tak stworzona wersja
oficjalna stawała się źródłem do następnych przeróbek – po następnej kampanii
sprawozdanie z poprzedniej skracano, dlatego też najbardziej szczegółowo
przedstawiona jest ostatnia wyprawa. Najczęściej tego typu recenzji dokonywano po
pierwszym, piątym, dziesiątym, i po dwudziestym roku panowania władcy.
Annalistyczna forma upamiętniania kampanii królewskich służyła ukazaniu ciągłej,
porażającej władzy króla ponad wszystkimi jego wrogami – ideologia królewska. Jej
echa wyrażone są również w rozwlekłym wymienianiu zaszczytnych epitetów
przypisywanych królowi i w przedstawianiu szczególnych stosunków pomiędzy
władcą a bogami.
Chociaż roczniki mają charakter autobiograficzny, nie były one, rzecz jasna,
komponowane przez samego władcę, lecz przez skrybów dworskich, których
zadaniem było ukazanie współczesnych wydarzeń przez pryzmat króla – wielkiego
bohatera i pobożnego sługi bogów. Najważniejszym odbiorcą tych peanów
pochwalnych był właśnie władca.
 „promujące” – bez annalistycznej narracji; podstawowy
tekst: imię króla (z tytulaturą i epitetami), opis osiągnięć militarnych (nierzadko
zmieszany z epitetami, kampanie zwykle ułożone w porządku geograficznym), opis
działalności budowlanej. Pojawić się mogą: klauzula czasowa za podmiotem, cel
spisania inskrypcji („za moje życie”), modlitwy, zachęta do naśladownictwa,
błogosławieństwa, klątwy i data. Za Sargonidów inskrypcję otwiera dedykacja dla
bogów.
Zwykle wystawiane na widok publiczny bądź chowane w fundamentach czy
innych częściach budowli. Zapisywane na różnorodnych przedmiotach z gliny
(tabliczki, cylindry, stożki, cegły), kamienia (płyty, bloki, stele), na ścianach świątyń
czy też pałaców, na posągach, skałach in situ i metalach szlachetnych. Wystawianie
inskrypcji na widok publiczny miało na celu ukazanie oczom poddanych wielkości
króla i jego potęgi – niejednokrotnie towarzyszyły im wyobrażenia figuralne władcy
(płaskorzeźby, reliefy, posągi). Często też inskrypcje tego typu chowano w
fundamentach świątyń, zamurowywano w ścianach lub też w innych niedostępnych
miejscach. Przeznaczenie tych inskrypcji było dwojakie: przede wszystkim władca
odpowiedzialny był za swoje uczynki przed bogami, dlatego też szczegółowe
sprawozdanie ze swojej działalności wyrażało jego pobożność oraz nadzieję, że
bóstwo nadal będzie mu sprzyjać. Król miał też świadomość tego, że w związku z
koniecznością częstej przebudowy budynków publicznych inskrypcja opiewająca
jego dokonania zostanie znaleziona przez przyszłego władcę, od którego spodziewał
się uznania wagi swoich czynów i naśladowania ich. Zazwyczaj też odnalezione
inskrypcje fundacyjne dawnych królów były zawierane przy redakcji historii
odbudowy danego budynku publicznego.
Zadaniem „promujących” inskrypcji królewskich było przede wszystkim umocnienie
pozycji króla, warto zatem zastanowić się, kto i w jaki sposób miał być odbiorcą
informacji. Zapisana tabliczka przechowywana w archiwum była dostępna jedynie
skrybom, czyli środowisku, w którym powstała. Nie tylko byli oni zdolni przeczytać
dokument, lecz także dostrzec wszystkie polityczne implikacje, docenić aluzje i
niuanse. Ten „wewnętrzny” odbiorca to urzędnicy pałacowi, kapłani, dworzanie i

5
 personel administracyjny. Drugą, szerszą grupę odbiorców stanowili Asyryjczycy –
pełnoprawni obywatele mieszkający w stolicy lub innych miastach. Chociaż nie
mieli oni dostępu do pisma, poznawali oni zawartość informacji poprzez kanał
przekazu ustnego, na wszelkiego rodzaju uroczystościach, lub przez przedstawienia
ikoniczne. Tym samym wiadomość, tracąc część aluzji politycznych, odbierana była
jako wyrażająca mobilizację, dająca przekonanie i zadowolenie z działań króla
ludowi asyryjskiemu, który stanowił przecież podstawę wszelkiej aktywności
królewskiej. Za trzecią grupę odbiorców uznać można kobiety i mieszkańców
odległych wsi. Docierały do nich tylko echa informacji, z których najistotniejsze dla
nich było zyskanie świadomości, że gdzieś w odległej stolicy panuje i działa potężny
król, ukochany przez bogów, który zapewnia im bezpieczeństwo granic i dobrobyt.
Kolejnym adresatem byli wrogowie (aktualni i potencjalni) – dowiadywali się oni, że
potężny król asyryjski nie waha się uderzyć swych wrogów, jest dla nich
bezwzględny, a wszelkich buntowników spotyka surowa kara.
Inskrypcje królewskie oznaczające własność nazywane są „etykietkami”. Podstawowy tekst:
imię królewskie z epitetami (jeden lub dwa) upamiętniającymi działalność budowlaną
(„budowniczy” czegoś). Przed imieniem króla może pojawić się słowo „własność”, „pałac”
itd. Znajdowane na wszelkiego rodzaju własności królewskiej: na różnych przedmiotach
stanowiących strukturalną część budowli lub jej wyposażenia, na pieczęciach, broni,
naczyniach i cegłach (najpopularniejsze). Typ tekstu znany od ED. Od MA dodawano
miejsce, do którego przedmiot należał.
W Asyrii zaistniał jeszcze jeden typ inskrypcji królewskich: listy do boga. Był to adresowany
do boga uroczysty dokument ułożony do przedstawienia ustnego podczas wielkiej
uroczystości państwowej, jaką mogło stanowić ukończenie szczególnie ważnej kampanii
wojennej. Przykładem tego rodzaju tekstów może być sprawozdanie Sargona II z ósmej
kampanii przeciw krajowi Urartu. Adresatem listu był przede wszystkim bóg Aszur, a także
bogowie i mieszkańcy miasta Aszur. Zawiera on peany pochwalne na cześć króla i jego
wielkiego zwycięstwa, poległych w walce zwie herosami. Chociaż wykazuje pewne
podobieństwa do roczników (zwłaszcza propagandowy cel), stoi na wyższym poziomie
kompozycji. Przywiązuje uwagę do detali z topografii, fauny, flory i obyczajów odległych
regionów przemierzanych przez władcę na sposób przypominający styl Herodota. Jednakże
tekst jest silnie zabarwiony ideologicznie – ma usprawiedliwiać niektóre postępki Sargona,
zwłaszcza zniszczenie najświętszego miasta Urartu wraz z jego bogami i świątynią.
Najprawdopodobniej później składany w zaszczytnym i bezpiecznym miejscu. Gatunek
wywodzi się z praktyki poświadczonej w Sumerze i w Babilonii pisania listów do własnych
bóstw opiekuńczych zarówno przez króla jak i przez osoby prywatne.

Teksty chronograficzne Dla przedstawienia odległej przeszłości konieczne jest określenie jej
ram czasowych. Powstały w Mezopotamii przede wszystkim jako odpowiedź na praktyczne
zapotrzebowanie na datowanie dokumentów administracyjnych.
W Babilonii były to określenia roczne, stosowane w południowej Mezopotamii przed
wejściem na tron dynastii kasyckiej. Były ustalane przez władcę i stanowiły element
propagandy królewskiej. Stanowiły odzwierciedlenie najważniejszego wydarzenia (o
charakterze militarnym, religijnym, lub związane z działalnością budowlaną władcy) z roku
poprzedniego. Pierwszy rok nosił tradycyjnie nazwę „rok, w którym X wstąpił na tron”,
liczony zwykle jako „rok zerowy”. Gromadzone w długie listy, by umożliwić skrybom
ustalenie właściwej kolejności poszczególnych określeń a, co za tym idzie, chronologii
mezopotamskich władców.
W Asyrii powstawały podobne listy, z tą różnicą, że zawierały one imiona eponimów
(listy limmu). Na niektórych listach dodawano krótkie notki o najważniejszych (głównie

6
militarnych) wydarzeniach z danego roku (eponimatu). Zatem cel przyświecający
powstawaniu tego typu dokumentów był czysto utylitarny.
Listy królów, zawierające przede wszystkim imię króla i liczbę lat jego panowania, a
czasem też krótkie notki o jego najważniejszych dokonaniach, wychodziły znacznie poza cel
praktyczny: służyły nie tylko ustaleniom chronologicznym, lecz także próbowały
wytłumaczyć przeszłość: obejmowały początki władzy i państwowości. Widać to wyraźnie w
Sumeryjskiej Liście Królów pochodzącej z końca III tys. W najstarszej zachowanej formie
opowiada, jak królestwo zeszło z nieba i zostało ustanowione w Kisz. Następnie wymienia
dynastie z różnych miast, z których każde panowało po kolei nad całą Babilonią, przez bardzo
długi czas. Autor, zbierając tradycje dynastyczne różnych miast, pragnął pokazać, że mogło
istnieć tylko jedno prawdziwe królestwo w Mezopotamii w jednym czasie. SLK została
później poszerzona o okres „przed potopem”, kiedy królestwo było w Eridu. Podaje imiona
półboskich królów, którzy niezmiernie długo panowali w pięciu miastach. W ten sposób
„historia” Babilonii sięgnęła czasów początków ludzkości.
Klasyczna tradycja Asyryjskiej Listy Królów rozwijała się inaczej. Wykształcony skryba z
XIII w. zebrał kilka różnych dokumentów chronograficznych i bazując na tekstach z bibliotek
oraz na zachowanych pomnikach stworzył listę królów Asyryjskich. Miała ona sięgać
najdalszej przeszłości i w ten sposób rywalizować z babilońską tradycją królewską. Istnieje
tylko jedna szczegółowa (z datami rocznymi wg eponimów) wzmianka dotycząca Szamszi-
Adada I. Świadczy to najprawdopodobniej o tym, że w czasach jego panowania (lub jego
syna, Iszme-Dagana) istniała jakaś kronika, z której mógł korzystać redaktor ALK. ALK Była
tekstem typowo nacjonalistycznym – sugerowała, ze Asyria od samych swych początków
stanowiła niezależne państwo, co nie jest prawdą. Kiedy raz asyryjska tradycja
historiograficzna została ustanowiona, ALK stała się kanonem i była kontynuowana poprzez
dodawanie imion nowych władców przez następne pięćset lat. Jest to kolejny przykład
rekonstrukcji przeszłości w oparciu o tradycyjne źródła w celu wyjaśnienia początków
państwa i przedstawienia ciągłości władzy królewskiej.
teksty synchronistyczne – dokumenty asyryjskiego pochodzenia, w których
przedstawieni są równolegle panujący władcy Asyrii i Babilonii, wraz z najważniejszymi
wydarzeniami (autor pomija, rzecz jasna, wszelkie porażki Asyrii, co czyni tekst mało
wiarygodnym).
dzienniki astronomiczne i omina – zapis niezwyczajnego zjawiska naturalnego
występującego wraz z konkretnym wydarzeniem, które postrzegane było jako szczęśliwe lun
niepomyślne w życiu jednostki bądź państwa. Te obserwacje były następnie stosowane do
przepowiadania złych lub dobrych wydarzeń w przyszłości po zaistnieniu podobnego
zjawiska. Obserwacje spisywane były w długie listy. Niejednokrotnie sformułowania
odnośnie przeszłości były bardzo podobne, a wręcz identyczne, z występującymi w
kronikach, co sugeruje bliskie związki pomiędzy tymi dwoma gatunkami.
kroniki - gatunek charakterystyczny dla Babilonii (ekwiwalent roczników
asyryjskich). Zwykle jeden akapit odpowiadał jednemu rokowi panowania danego władcy, po
czym następowały najważniejsze wydarzenia polityczne z tego roku. Spisywane w 3. osobie l.
poj. Kronika Babilońska to kolejny rodzaj historiografii mający na celu rekonstrukcję
tradycji narodowej dynastii chaldejskiej od jej początków w poł. VIII w. Przedstawia ona
prawdziwie annalistyczną tradycję, z precyzyjną chronologią, poprzez datowanie według lat
panowania królów i zawiera zarówno militarną jak i pokojową działalność królów
babilońskich i ich asyryjskich suwerenów. Jedna kronika może obejmować panowanie kilku
władców, zarówno rodzimych jak i obcych. Źródła dla tego typu tekstów są dyskusyjne, lecz
wydaje się, że odzwierciedlają obszerny system zapisków kommemoratywnych. Kronika daje
wrażenie obiektywności (3. osoba) i przedstawiania wydarzeń wolnych od propagandowego i
ideologicznego napuszenia typowego dla roczników asyryjskich. Chociaż król nadal stanowił

7
centralną postać, teksty nie były pisane dla jego wywyższenia albo usprawiedliwienia jego
czynów. Zaletą kronik jest również to, iż zapisywano działalność kolejnych władców z
niewielkim komentarzem.
Gatunek kroniki, raz stworzony i uwieczniony, dał początek całym seriom kronik,
cofającym się w przeszłość do czasów Sargona Akadyjskiego i sięgających czasu, w którym
zaczyna się Kronika Babilońska. Skrybowie babilońscy nie mieli dostępu do źródeł z tego
okresu, gdyż już nie istniały, wyłuskiwali zatem materiał historyczny z rozmaitych
tradycyjnych tekstów: list królów, zbiorów przepowiedni, dzieł literackich. Cokolwiek można
by powiedzieć o efektach pracy babilońskich skrybów, należy zwrócić uwagę, iż po raz
pierwszy został postawiony cel stworzenia ciągłości w babilońskiej tradycji historycznej od
jej początku do współczesności.
Teksty historyczno-literackie – termin ten określa grupę tekstów literackich w wąskim tego
słowa znaczeniu, dotyczących głównie wydarzeń historycznych lub zjawisk naturalnych.
proroctwa – spisane prozą „przepowiednie” przeszłych wydarzeń, zakończone
zwykle przepowiedzeniem zjawiska współczesnego autorowi bądź próbą przewidzenia
przyszłości. Vaticinia ex eventu stosowane są, by potwierdzić wiarygodność autora;
prawdziwym celem mogło być uzasadnienie bieżących idei lub instytucji, bądź też
prognozowanie klęski znienawidzonemu wrogowi. Przepowiednie podzielone są na
panowanie władców – chociaż nigdy nie pada imię konkretnego króla, często, na podstawie
następujących szczegółów można ich zidentyfikować. Gatunek ten ma swoje korzenie
literaturze sumeryjskiej.
eposy historyczne – długie, poetyckie narracje o działalności władcy. Opisywane
wydarzenia zasadniczo dotyczą postaci ludzkich, nie mitycznych. Gatunek ten wydaje się być
zjawiskiem akadyjskim. Epos historyczny, chociaż skomponowany w bardziej wygładzonym
stylu, podobny był pod względem celu do inskrypcji kommemoratywnych. Przypomina epos
bohaterski, lecz przedmiotem jego zainteresowań są współczesne dokonania monarchy.
Osądzając po Eposie o Tukulti-Ninurcie (koniec XIII w.) opiewającym zwycięstwo króla nad
Babilonem, epos historyczny zawierał podstawowe elementy inskrypcji królewskich z
umiejętnie wplecionymi wątkami literackimi i mitologicznymi: hymny na cześć zwycięskiego
króla, opowiadania o opuszczeniu miasta przez bogów, pełna skruchy modlitwa i wyznanie
win przez pokonanego króla babilońskiego, Kasztiliasza. Wyraźne nasączenie ideologią i
propagandą, wzniosły styl, udramatyzowanie wydarzeń sprawiają, że współcześni historycy
podejrzliwie spoglądają na wiarygodność eposu. Taka jednak była metoda Asyryjczyków na
upamiętnianie najważniejszych wydarzeń dla przyszłych pokoleń.
pseudo-autobiografie – narracje w formie autobiografii królewskich. Opisywane
zjawiska mają głównie naturę militarną. Gatunek pochodzi z czasów sumeryjskich, ma
charakter dydaktyczny.

dokumenty administracyjne i listy

zbiory praw: Urnammu, Lipit-Isztara, Bilalamy (z Esznunny), Hammurabiego,
średnioasyryjskie, nowobabilońskie.
cel spisania, budowa, zastosowanie w praktyce, wiarygodność i przydatność
źrółowa.
dekrety:

dokumenty administracyjne: raporty, rozliczenia, zestawienia, dostawy, przychody,

wydania materiałów, kontrakty itp. Tworzone były na użytek biurokracji pałaców i świątyń,

8
których złożona działalność gospodarcza wymagała zapisywania wymiany dóbr. Archiwa
administracyjne są znajdowane niemal wszędzie, gdzie było stosowane pismo klinowe.
Dokumenty administracyjne stanowią zdecydowanie największą ilość tekstów klinowych,
gdyż z jednej strony instytucje publiczne były najważniejszymi jednostkami ekonomicznymi
w miastach i okręgach, a z drugiej zaś strony badania archeologiczne koncentrują się
szczególnie na monumentalnych budowlach, w których były one składowane. Zapiski
administracyjne przez cały czas mają ten sam cel, chociaż różnią się pod względem struktury i
przedmiotów zainteresowań. Ponieważ większość z nich posiada datę dzienną, możliwe jest
zrekonstruowanie działalności danego pałacu lub świątyni w solidnych ramach
chronologicznych.
Ich wartość jako źródła historycznego związana jest z różnymi obszarami:
 stanowią podstawową (jeśli nie jedyną) bazę źródłową w studiach nad
starożytną ekonomią, co zwykle powiązane jest z badaniami społecznymi.
 mogą ilustrować czyny władców, ludzi czy instytucji znanych skądinąd –
archiwa pochodzą ze świątyń lub pałaców, których elity znane są również z innych
źródeł, można zatem czasem znaleźć w nich ślady działalności króla, księżniczek
itp.; albo też zrekonstruować część kariery wyższych urzędników (badania
prozopograficzne).
 ich datowanie pozwala na ustalenie, która dynastia sprawowała kontrolę nad
danym miastem – każda dynastia miała swój specyficzny system datowania, z
zastosowanej w dokumencie daty wynika, kto realnie sprawował władzę na danym
terenie.

Teksty prywatnej praktyki prawnej W sferze prywatnej przedsiębiorczości pewne

jednostki i rodziny, zaangażowane w szereg aktywności ekonomicznych, zmuszone były do
szczegółowego sporządzania zapisów. Co więcej, prawne transakcje zawierające sprzedaż
posiadłości, których właściciel w przyszłości mógłby zostać zakwestionowany, także
wymagały dokumentów potwierdzających jego prawa. Większość tych tekstów
przechowywana była w domach prywatnych, zatem znajdujemy je w mieszkalnych obszarach
miast. Są one, niestety, jeszcze w niewielkim stopniu przebadane. Wiemy, że takie archiwa
mogą być olbrzymie: na przykład w Sippar, w domu kapłana bogini Annunitum o imieniu Ur-
Utu, odnaleziono zbiór 1.985 tabliczek i fragmentów. Zawierał on prywatne kontrakty
pożyczek, sprzedaży, opłat, listy, teksty religijne (modlitwy, wróżby) i szkolne. Archiwum
zawierało także dokumenty administracyjne, takie jak listy racji żywnościowych dla
personelu wojskowego i religijnego, co świadczyć może, że powszechnym zjawiskiem było
przechowywanie przez urzędników pałacu czy świątyni dokumentów związanych z ich pracą
w domu. Archiwum obejmuje teksty z okresu ok. 250 lat, a zachowało się w całości, gdyż
dom, w którym się znajdowało, spłonął w 1729 r.
Najczęściej przechowywanymi tekstami były te, które dotyczyły praw własności. Tak
też spośród dokumentów prawnych z Niniwy datowanych na lata 747-660, ogółem 350
tekstów, 30 % to poży7czki a 63,7 % to akty kupna-sprzedaży.
Dokumenty prywatnej praktyki prawnej, niezwykle bogate pod względem
różnorodności, dostarczają nam wiele szczegółowych danych:
 odnośnie prywatnej działalności gospodarczej na tle sytuacji ekonomicznej kraju
 weryfikacja użycia kodeksów prawnych
 znajomość systemów mierniczych i ich zastosowania
 listy świadków – źródło do badań prozopograficznych
 datacja – możliwości ustalenia chronologii względnej, a często i absolutnej
Ponadto cel, w jakim te dokumenty powstały, narzuca uznanie niemal całkowitej ich
wiarygodności.

9
Listy występują w każdym – oprócz najwcześniejszego – okresie historii Mezopotamii. Ich
wielką zaletą jest to, że informują o rzeczach, których nie zawierają teksty administracyjne i
prawne, są też bardziej od nich bezpośrednie. Lecz listy mają też swoje ujemne strony dla
badań historycznych. Bardzo często nie są datowane i chociaż zasadniczo na podstawie
kryteriów stylistycznych mogą zostać przypisane do danego okresu historycznego, dokładne
umieszczenie ich w czasie jest możliwe tylko wtedy, gdy osoba lub zdarzenie wzmiankowane
w liście znane jest skądinąd. Ponadto, ponieważ przedmiot zainteresowania często jest
wyjątkowy, często trudno je zrozumieć, zwłaszcza że korespondenci bardzo dobrze znają tło
wiadomości, dla nas nieznane.
Wiele listów zostało napisanych przez urzędników, włącznie z królem, i dotyczyło
spraw państwowych. Zawierają one także korespondencję międzynarodową pomiędzy
różnymi władcami. Największe wrażenie spośród tego typu listów sprawia korespondencja z
drugiej poł. II tys. pomiędzy dworem egipskim a pozostałymi dworami Bliskiego Wschodu –
Babilonii, Asyrii, Mitanni, Hatti i Alaszija. Listy te pisane były na glinianych tabliczkach w
języku akadyjskim, który funkcjonował w owym czasie jako język międzynarodowy. Takie
dokumenty, pomimo dyplomatycznej formy, mają olbrzymie znaczenie dla historyków ze
względu na sprawy wagi państwowej, które ujawniają. Także listy z innych okresów
odsłaniają informacje o poczynaniach władców: na przykład te napisane do Zimri-Lima z
Mari przez jego „ambasadora” na dworze Hammurabiego w Babilonie (ARM 26 362).
Pieczołowicie zebrane informacje z tego typu źródeł mogą dostarczać niezrównanych detali w
objaśnianiu spraw wagi państwowej i międzynarodowej.
Typem tekstów, który może być rozpatrywany na równi z korespondencją
międzynarodową jest traktat. Spisana wersja ugody pomiędzy dwoma państwami jest rzadka
przed połową II tys., a nawet wówczas większość traktatów pochodzi z Anatolii i pn. – zach.
Syrii. W tekstach mezopotamskich z III tys. np. tych dotyczących konfliktu granicznego
pomiędzy Lagasz a Ummą, znajdujemy nawiązania do mającej mieć miejsce ugody odnośnie
umiejscowienia granic, lecz żaden tekst tego typu nie został znaleziony. Bardzo możliwe, że
te ugody międzypaństwowe były wówczas tylko ustne, a spisywane dopiero później.
Najwcześniejsze odnalezione traktaty pochodzą z Ebli, datowane są na XXIV w. Chociaż
język jednego z najlepiej przestudiowanych fragmentów jest nadal niejasny, wywnioskować
można, iż jest to traktat pomiędzy Eblą a niezidentyfikowanym miastem A.BAR.QA. W
czasie dynastii akadyjskiej Naram-Sin zawarł traktat z niezidentyfikowanym władcą Elamu.
Traktat ten został spisany w j. elamickim, dotąd w niewielkim stopniu zrozumiałym i oprócz
imion bóstw, imienia Naram-Sina i zdania „wróg Naram-Sina jest moim wrogiem, przyjaciel
Naram-Sina jest moim przyjacielem” nic w tekście nie jest jasne.
Dopiero z początku II tys. pochodzą jakiekolwiek zrozumiałe traktaty (Mari i Szechna). Różni
okoliczni władcy zawierali wzajemnie traktaty o pomocy militarnej lub też w celu
uregulowania stosunków dyplomatycznych. Z odnośników w innych tekstach wiadomo, że
traktaty zawierane były albo ustnie, albo pisemnie (ARM 26 372), lecz żaden z nich nie
zachował się. Dopiero od drugiej połowy II tys. wraz z rozwojem dyplomacji
międzynarodowej, traktaty stają się bardziej powszechne, lecz większość z nich, jak już
wspomniałam, pochodzi z państwa hetyckiego i z pn.- zach. Syrii. (Traktat Hattusilisa i
Ramzesa II). W I tys. w imperium nowo-asyryjskim znajdujemy znaczną liczbę zachowanych
traktatów, chociaż z innych źródeł wiadomo, że liczba ta powinna być jeszcze większa.
Zawierane one były albo z władcami równorzędnymi z asyryjskimi, albo z wasalami
terytoriów peryferyjnych, albo z poddanymi króla winnymi złożyć przysięgę lojalności.
Ogólnie rzecz biorąc traktaty, które stanowiły podstawowe narzędzie w międzynarodowej
polityce państw mezopotamskich, pozostają słabo udokumentowane a te, które dotrwały do
dnia dzisiejszego stanowią nieocenione źródło historyczne.

1
Korespondencja była rozpowszechniona też wśród osób prywatnych, dotyczyła niemal
wszelkich sfer życia ludzkiego. Zachowała się dość pokaźna ich liczba, szczególne znaczenie
posiadają listy staro-asyryjskich kupców z kārum Kanesz. Ułatwiają one rekonstrukcję
praktyki prowadzenia interesów. Pokazują, w jaki sposób partnerzy powracają do domu,
organizują transport w karawanach, jak radzą sobie z roszczeniami i procesami prawnymi itd.
Zbiór tych listów daje nam znamienny pogląd na handel długodystansowy w Mezopotamii,
który nie byłby możliwy na podstawie innych źródeł. Jednak, z pewnymi wyjątkami, listy
traktowane są jako drugorzędne źródło w badaniach historycznych, ilustrujące jedynie
zdarzenia znane z innych materiałów