በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.

Historical Theology Amharic Note

(የታሪካዊ ነገረ-መለኮት ማስታወሻ)
ማውጫ

Contents
ማውጫ ............................................................................................................................................................ 1
የታሪካዊ ነገረ-መለኮት የትምህርቱ አስተዋጽኦ ዝርዝር፡- ................................................................................................. 4
1ኛ ቀን ማለዳ፡- የታሪክ ነገረ-መለኮት መግቢያ ......................................................................................................... 4
1ኛ ቀን ማለዳ ከእረፍት በኋላ፡- የጥንት ክርስቲያናዊ ነገረ-መለኮት ................................................................................. 4
1ኛ ቀን ከሰዓት፡-የአባቶች/አርበኝነት ነገረ-መለኮት። .................................................................................................. 4
2ኛ ቀን ማለዳ፡- የመካከለኛው ዘመን ነገረ-መለኮት። .................................................................................................. 4
2ኛ ቀን ከሰዓት፡- ተሐድሶ ነገረ-መለኮት። ............................................................................................................... 4
2ኛ ቀን ከሰዓት፡- ከተሐድሶ በኋላ ነገረ-መለኮት። ...................................................................................................... 4
3ኛ ቀን ጠዋት፡- ዘመናዊ እና ዘመናዊ ነገረ-መለኮት።.................................................................................................. 4
3ኛ ቀን ከሰዓት፡- ማጠቃለያ ............................................................................................................................... 4
የታሪካዊ ነገረ-መለኮት ትምህርት ማስታወሻ ................................................................................................................ 5
የነገረ-መለኮት መግቢያ.......................................................................................................................................... 5
የነገረ-መለኮት መዋቅርና ንድፍ ................................................................................................................................ 9
መጽሐፍ ቅዱሳዊ ጥናቶች ....................................................................................................................................... 9
ሥልታዊ/ሥርዓታዊ ነገረ-መለኮት.......................................................................................................................... 10
የቤተ ክርስቲያን ታሪክ ......................................................................................................................................... 12
ታሪካዊ ነገረ-መለኮት .......................................................................................................................................... 12
II. የጥንት ክርስቲያናዊ ነገረ-መለኮት ....................................................................................................................... 15
1. በዘመነ ሐዋርያዊ የክርስትና አስተምህሮ እድገት፡- ................................................................................................ 15
2. የቤተ ክርስቲያን አባቶች፡- ............................................................................................................................ 16
3. ነገረ-መለኮታዊ ውዝግቦች፡- ......................................................................................................................... 16
2ኛው ቀን ጠዋት፡- የአበው ነገረ-መለኮት።................................................................................................................ 17
2ኛ ቀን ከሰዓት፡- የመካከለኛው ዘመን ነገረ-መለኮት። .................................................................................................. 17
III. የቀደምት አበው ነገረ-መለኮት.......................................................................................................................... 17

1
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

የቀደምት አበው ነገረ-መለኮት............................................................................................................................ 17

1. የኒቂያ እና የቁስጥንጥንያ ጉባኤዎች .............................................................................................................. 17
2. አትናቴዎስ እና የኒቂያው የኃይማኖት መግለጫ ............................................................................................... 18
3. የሂፖ አውጉስቲን እና የጸጋ ትምህርት........................................................................................................... 18
ማጠቃለያ................................................................................................................................................ 18
IV. የመካከለኛው ዘመን ነገረ-መለኮት .................................................................................................................... 18
የመካከለኛው ዘመን ነገረ-መለኮት:-..................................................................................................................... 19
1. የሊቃውንት ወግ፡- ................................................................................................................................. 19
2. ምስጢራዊነት፡-..................................................................................................................................... 19
3. ነገረ-መለኮታዊ ክርክሮች፡- ....................................................................................................................... 19
V. ተሐድሶ ነገረ-መለኮት..................................................................................................................................... 20
1. ማርቲን ሉተር እና የእምነት መጽደቅ ትምህርት ................................................................................................... 20
2. ጆን ካልቪን እና የተሐድሶ ነገረ-መለኮት ............................................................................................................ 20
3. አክራሪ ተሐድሶ፡- ዳግም አጥማቂዎች/ አናባፕቲስቶች፣ ቶማስ ሙንትዘር ................................................................... 20
3ኛ ቀን ጠዋት፡- ተሐድሶ ነገረ-መለኮት። .................................................................................................................. 22
3ኛ ቀን ከሰዓት፡- ከተሐድሶ በኋላ ነገረ-መለኮት። ........................................................................................................ 22
3ኛ ቀን ከሰዓት፡- ዘመናዊ እና ዘመናዊ ነገረ-መለኮት።................................................................................................... 22
3ኛ ቀን፡- ማጠቃለያ ........................................................................................................................................... 22
VI. የድህረ-ተሐድሶ ነገረ-መለኮት.......................................................................................................................... 22
በድህረ-ተሐድሶ ነገረ-መለኮት ላይ አንዳንድ ማስታወሻዎች እነሆ። ................................................................................... 23
1. የካቶሊክ ፀረ-ተሐድሶ፡- የትሬንት ጉባኤ............................................................................................................ 23
2. አርሚኒያኒዝም እና ካልቪኒዝም፡-የዶርት ሲኖዶስ ................................................................................................ 23
3. ፒቲዝም እና የወንጌል መነቃቃት። .................................................................................................................. 23
የድህረ-ተሐድሶ ነገረ-መለኮት ............................................................................................................................ 23
VII. ዘመናዊ እና ዘመናዊ ነገረ-መለኮት ................................................................................................................... 24
መገለጥ እና ነገረ-መለኮታዊ ለዘብተኝነት/ሊበራሊዝም፡- ........................................................................................... 24
አዲሱ-ኦርቶዶክስ፡- ........................................................................................................................................ 24
የነጻነት ነገረ-መለኮት፡- .................................................................................................................................... 24
የሴቶች ነገረ-መለኮት፡- .................................................................................................................................... 25
የድህረ ዘመናዊ ነገረ-መለኮት፡- .......................................................................................................................... 25
VIII. ማጠቃለያ ................................................................................................................................................ 25
ማጠቃለያ.................................................................................................................................................... 25

2
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

የታሪካዊ ነገረ-መለኮት ዋና ዋና ጭብጦች እና ዋና ግለሰቦች ማጠቃለያ .......................................................................... 25

 የቀደሙት የቤተ ክርስቲያን አባቶች፡- ....................................................................................................... 25
 የመካከለኛው ዘመን የነገረ መለኮት ሊቃውንት፡- ......................................................................................... 26
 ተሐድሶ አራማጆች፡- .......................................................................................................................... 26
 የዘመናችን የነገረ መለኮት ሊቃውንት፡-..................................................................................................... 26
የዛሬው የታሪክ ነገረ-መለኮት አግባብነት ነጸብራቅ ................................................................................................... 26
የታሪካዊ ነገረ-መለኮት ጥናት ዛሬም ጠቃሚ ሆኖ ይቆያል በተለያዩ ምክንያቶች፡- .............................................................. 26
 ትውፊትን መረዳት፡-........................................................................................................................... 26
 የአስተምህሮ እድገት፡ .......................................................................................................................... 26
 የባህል አውድ፡- ................................................................................................................................. 26
 እምነት እና ምክንያት፡- ........................................................................................................................ 26
ለማሳረጊያ ....................................................................................................................................................... 27
በቤተ ክርስቲያን ታሪክ ውስጥ ካሉት ዋና ዋና መናፍቃን መስራቾቻቸው፣ ትምህርቶቻቸው እና ምላሾቻቸው ጋር፡-....................... 27
1. ግኖስቲሲዝም ........................................................................................................................................... 27
2. አሪዩሳዊው ............................................................................................................................................... 27
3. ንስጥሮሳዊ ............................................................................................................................................... 27
4. ሞኖፊዚቲዝም .......................................................................................................................................... 27
5. ፔላጋኒዝም............................................................................................................................................... 28

3
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

የታሪካዊ ነገረ-መለኮት የትምህርቱ አስተዋጽኦ ዝርዝር፡-

1ኛ ቀን ማለዳ፡- የታሪክ ነገረ-መለኮት መግቢያ

 ታሪካዊ ነገረ-መለኮትን መግለጽ
 ታሪካዊ ነገረ-መለኮትን የማጥናት ዘዴዎች
 የታሪክ ነገረ-መለኮት አስፈላጊነት እና ጠቀሜታ

1ኛ ቀን ማለዳ ከእረፍት በኋላ፡- የጥንት ክርስቲያናዊ ነገረ-መለኮት

 በዘመነ ሐዋርያዊ የክርስትና አስተምህሮ እድገት
 የቤተ ክርስቲያን አባቶች፡- ኢግናቲየስ ዘአንጾኪያ፣ ጀስቲን ሰማዕት፣ ኢሬኔዎስ
 ሥነ-መለኮታዊ ውዝግቦች፡- አሪያኒዝም፣ ግኖስቲዝም

1ኛ ቀን ከሰዓት፡-የአባቶች/አርበኝነት ነገረ-መለኮት።
 የኒቂያ እና የቁስጥንጥንያ ጉባኤዎች
 አትናቴዎስ እና የኒቂያው የሃይማኖት መግለጫ
 የሂፖ አውጉስቲን እና የጸጋ ትምህርት

2ኛ ቀን ማለዳ፡- የመካከለኛው ዘመን ነገረ-መለኮት።

 የስኮላስቲክ ወግ፡- አንሴልም፣ ቶማስ አኩዊናስ
 ምስጢራዊነት፡- ሜስተር ኤክሃርት፣ ጁሊያን የኖርዊች
 ነገረ-መለኮታዊ ክርክሮች፡- ስም-ነክነት ከእውነት ጋር

2ኛ ቀን ከሰዓት፡- ተሐድሶ ነገረ-መለኮት።

 ማርቲን ሉተር እና የእምነት መጽደቅ ትምህርት
 ጆን ካልቪን እና የተሃድሶ ነገረ-መለኮት
 አክራሪ ተሐድሶ፡- ዳግም አጥማቂያኖች/አናባፕቲስቶች፣ ቶማስ ሙንትዘር

2ኛ ቀን ከሰዓት፡- ከተሐድሶ በኋላ ነገረ-መለኮት።

 የካቶሊክ ፀረ-ተሐድሶ፡- የትሬንት ምክር ቤት
 አርሚኒያኒዝም እና ካልቪኒዝም፡- የዶርት ሲኖዶስ
 ኃይማኖተኛነት እና የወንጌል መነቃቃት።

3ኛ ቀን ጠዋት፡- ዘመናዊ እና ዘመናዊ ነገረ-መለኮት።

 አብርሆት እና ነገረ-መለኮታዊ የለዘብተኝነት/ሊበራሊዝም
 አዲሱ-ኦርቶዶክስ፡- ካርል ባርት፣ ዲትሪች ቦንሆፈር
 የነጻነት ነገረ-መለኮት፣ የሴቶች ነገረ-መለኮት እና የድህረ ዘመናዊ ነገረ-መለኮት

3ኛ ቀን ከሰዓት፡- ማጠቃለያ
 ዋና ዋና ጭብጦችን እና ምስሎችን ማጠቃለል
 የዛሬው ታሪካዊ ነገረ-መለኮት አግባብነት ላይ ማሰላሰል
 የመጨረሻ ፈተና ዝግጅት

4
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

የታሪካዊ ነገረ-መለኮት ትምህርት ማስታወሻ

የነገረ-መለኮት መግቢያ
ታዋቂው የታሪካዊ ነገረ-መለኮት ሊቅ አሊስተር ኢ. ማክግራዝ “ታሪካዊ ነገረ-መለኮት፡- የክርስቲያን አስተሳሰብ ታሪክ
መግቢያ” በተሰኘው መጽሐፋቸው ሥራውን በአራት ምዕራፎች ከፋፍሎታል። እነዚህም፡- ምዕራፍ 1. "የቀደምት አበው
ጊዜ፣ ከ100–451"፤ ምዕራፍ 2. "መካከለኛው ዘመን እና ህዳሴው/የዳግም መወለድ ዘመን፣ ከ500-1500"፤ ምዕራፍ 3.
"የተሐድሶው እና የድህረ-ተሐድሶ ጊዜያት፣ ከ1500-1750"፤ እና ምዕራፍ 4. "ዘመናዊው ጊዜ፣ 1750 እስከ ዛሬ ድረስ፡፡"
ያለው በማለት በአራት ዘመናቶች ከፋፍሎታል፡፡ ይህ አከፋፈል ታሪጅክናና ነገረ መለኮት አንድ ላይ አያይዞ ለማጥናት
ይረዳል ብዬ እኔም አስባለሁኝ፡፡

በቅድሚያ ስለ ነገረ መለኮት እሳቤ እንድንረዳ አሊስተር ኢ. ማክግራዝ የጻፈውን ሐሳብ በማንሳት ልጀምር፡፡ እሱ ይህንን
አስመለከቶ በጸፈው ጽሑፍ ላይ የሚከተለውን ይላል፡፡

የ“ነገረ-መለኮት” ጽንሰ-ሐሳብ፡- አጭር መግቢያ

“ነገረ-መለኮት” የሚለው ቃል በቀላሉ በሁለት የግሪክ ቃላት ይከፈላል፡- ቲኦስ (እግዚአብሔር) እና ሎጎስ
(ቃል ወይም ንግግር)። ነገረ-መለኮት ስለዚህ “ስለ እግዚአብሔር የሚደረግ ንግግር” ነው፣ በተመሳሳይ
መልኩ “ባዮሎጂ” ስለ ሕይወት ንግግር ነው (ግሪክ፡- ባዮስ)። አንድ አምላክ ብቻ ካለ እና ያ እግዚአብሔር
“የክርስቲያኖች አምላክ” ከሆነ (ከሦስተኛው መቶ ክፍለ ዘመን ጸሐፊ ተርቱሊያን ሐረግ ለመዋስ) የነገረ
መለኮት ምንነት እና ስፋት በአንጻራዊነት በደንብ ይገለጻል፤ ነገረ መለኮት ክርስቲያኖች በሚያመልኩትና
በሚያደንቁት አምላክ ላይ የሚነጸበረቅ ነው።1

እንዲሁም በማከል እንዲህም ይላል፡-

“ነገረ መለኮት” የሚለው ቃል በራሱ መጽሐፍ ቅዱሳዊ አይደለም፣ ነገር ግን በጥንታዊ የአባቶች ዘመን አልፎ
አልፎ ቢያንስ የክርስቲያናዊ እምነቶችን አንዳንድ ገጽታዎች ለማመልከት ይሠራበት ነበር። ስለዚህ
የአሌክሳንደሪያው ክሌመንት በሁለተኛው መቶ ዘመን መገባደጃ ላይ ሲጽፍ የክርስትናን ነገረ-መለኮት
ከአረማውያን ጸሐፊዎች አፈ ታሪክ ጋር በማነፃፀር “ነገረ-መለኮትን” “ስለ አምላክ የሚናገረውን የክርስትና
እውነት” ለማመልከት በግልጽ በመረዳት ከአረማዊ አፈ ታሪክ ታሪኮች ጋር ሊመሳሰል ይችላል። እንደ
የቂሳርያው ዩሴቢየስ ያሉ ሌሎች የአባቶች ዘመን ጸሐፊዎችም ቃሉን “ስለ አምላክ ያለውን ክርስቲያናዊ
ግንዛቤ” ለማመልከት ተጠቀሙበት። ሆኖም፣ ቃሉ ሙሉውን የክርስቲያን አስተሳሰብ አካል ለማመልከት
ሳይሆን ከእግዚአብሔር ጋር በቀጥታ የሚዛመዱትን ገጽታዎች ለማመልከት ያገለገለ ይመስላል።2

1
Alister E. McGrath, Historical Theology: An Introduction to the History of Christian Thought (second edition).
(West Sussex, UK; John Wiley & Sons, Ltd; 2013). p.1.
2
Alister E. McGrath, Historical Theology: An Introduction to the History of Christian Thought (second edition).
(West Sussex, UK; John Wiley & Sons, Ltd; 2013). p.2.

5
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

ሆኖም ክርስትና ወደ ሕልውና የመጣው በብዙ አማልክቶች ዓለም ውስጥ ነው፣ ብዙ አማልክትን
መኖራቸውን ማመን የተለመደ ነበር። የመጀመሪያዎቹ የክርስቲያን ጸሐፊዎች ተግባር አንዱ የክርስቲያን
አምላክ በኃይማኖታዊ ገበያ ውስጥ ከሌሎች አማልክቶች መለየት ነበር። በአንድ ወቅት፣ ክርስቲያኖች ስለ
የትኛው አምላክ እየተናገሩ እንደሆነ እና ይህ አምላክ በብሉይ ኪዳን ውስጥ ጎልቶ ከሚገኘው “ከአብርሃም፣
ከይስሐቅና ከያዕቆብ አምላክ” ጋር እንዴት እንደሚዛመድ መጠየቅ ነበረበት። የሥላሴ መሠረተ ትምህርት
በከፊል የክርስቲያን የነገረ-መለኮት ሊቃውንት ይናገሩት የነበረውን አምላክ ለመለየት ለደረሰበት ግፊት ምላሽ
የሰጠ ይመስላል።

ጊዜ እያለፈ ሲሄድ፣ የብዙ አማልክት አምልኮ ያለፈበት እና እንደ ጥንታዊ መቆጠር ጀመረ፣ በተለይም
በተራቀቀው የአዕምሯዊ ባህል በአጽናፈ ዓለም እስክንድርያ ከተማ። አንድ አምላክ ብቻ እንዳለ እና ይህ
አምላክ ከክርስቲያን አምላክ ጋር ተመሳሳይ ነው የሚለው ግምት በጣም ተስፋፍቷል፣ በመካከለኛው ዘመን
በአውሮፓ መጀመሪያ ላይ፣ እራሱን ያረጋገጠ ይመስላል፡፡ ስለዚህም ቶማስ አኩዊናስ በአሥራ ሦስተኛው
ክፍለ ዘመን ስለ እግዚአብሔር ሕልውና ሙግቶችን ሲያዘጋጅ፣ ሕልውናውን ያረጋገጠው አምላክ
“የክርስቲያኖች አምላክ” መሆኑን ማሳየቱ የሚያስቆጭ አይመስለኝም ነበር፡- ለመሆኑ ሌላ ምን አምላክ አለ?
የእግዚአብሔርን መኖር ለማረጋገጥ በትርጉም የክርስቲያን አምላክ መኖሩን ማረጋገጥ ነበር።

ስለዚህ ነገረ-መለኮት የእግዚአብሔርን ባህርይ፣ ዓላማ እና ተግባር ስልታዊ ትንታኔ ተደርጎ ተረድቷል። ምንም
እንኳን "ነገረ-መለኮት" በመጀመሪያ ደረጃ "የእግዚአብሔር ትምህርት" ማለት እንደሆነ የተረዳ ቢሆንም
በአሥራ ሁለተኛው እና በአሥራ ሦስተኛው ክፍለ ዘመን የፓሪስ ዩኒቨርሲቲ ማደግ በጀመረበት ጊዜ ቃሉ ሰፋ
ያለ ትርጉም አግኝቷል፡፡ በዩኒቨርሲቲ ደረጃ የክርስትና እምነትን ስልታዊ ጥናት ለማድረግ ስም መገኘት
ነበረበት። እንደ ፒተር አቤላርድ እና ጊልበርት የፖይቲየር ባሉ የፓሪስ ጸሐፊዎች ተጽዕኖ ስር፣ ነገረ-መለኮት
የሚለው የላቲን ቃል “የተቀደሰ ትምህርት የትምህርት መስክ” ማለት ሲሆን ይህም የክርስቲያን አስተምህሮ
አጠቃላይ ይዘትን ብቻ ሳይሆን አንዱን ገጽታውን ማለትም የእግዚአብሔርን አስተምህሮ ማለት ነው።

በ12ኛው እና 13ኛው ክፍለ ዘመን የነገረ-መለኮት ትምህርት ወደ ዩኒቨርሲቲ ክበቦች መግባቱ ለርዕሰ ጉዳዩ
ሥርአት አዲስ ማበረታቻ እንደሰጠ ምንም ጥርጥር የለውም። የመካከለኛው ዘመን ዩኒቨርሲቲዎች - እንደ
ፓሪስ፣ ቦሎኛ እና ኦክስፎርድ - በአጠቃላይ አራት ፋኩልቲዎች ነበሯቸው፡- ኪነ ጥበባት፣ ህክምና፣ ህግ እና
ነገረ-መለኮት። በሦስቱ “ከፍተኛ ፋኩልቲዎች” ውስጥ ወደ የላቀ የላቀ ትምህርት እንዲሄዱ ብቁ ተማሪዎች
የኪነ ጥበብ ፋኩልቲ እንደ መግቢያ ደረጃ ታይቷል። ይህ አጠቃላይ ንድፍ እስከ አስራ ስድስተኛው ክፍለ
ዘመን ድረስ ቀጥሏል፣ በዚህ ጊዜ ከነበሩት ሁለት መሪ የኃይማኖት ምሁራን የትምህርት ዳራ ለመረዳት
እንደሚቻለው። ማርቲን ሉተር በኤርፈርት ዩኒቨርሲቲ የኪነ-ጥበብን ትምህርት ተምሯል። ጆን ካልቪን
የዩኒቨርሲቲ ህይወቱን የጀመረው በኦርሌንስ ዩኒቨርሲቲ የሲቪል ህግን ከመማሩ በፊት በፓሪስ ዩኒቨርሲቲ
ኪነ ጥበባት በማጥናት ነው። የዚህ እድገት ውጤት ነገረ-መለኮት በአውሮፓ ዩኒቨርሲቲዎች የላቀ የጥናት
አካል ሆኖ መመስረቱ ነበር። በምዕራብ አውሮፓ ብዙ ዩኒቨርሲቲዎች ሲቋቋሙ፣ የነገረ መለኮት አካዳሚክ
ጥናትም በስፋት እየተስፋፋ መጣ።

6
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

መጀመሪያ ላይ በምዕራብ አውሮፓ የክርስትና ጥናት ያተኮረው በካቴድራሎች እና በገዳማት ላይ በተያያዙ

ትምህርት ቤቶች ላይ ነበር፡፡ ነገረ-መለኮት በአጠቃላይ እንደ ጸሎት እና መንፈሳዊ ጉዳዮች ያሉ ተግባራዊ
ጉዳዮችን እንደሚያሳስብ ተረድቷል፣ ይልቁንም እንደ ንድፈ-ሐሳብ ርዕሰ ጉዳይ። ነገር ግን ዩኒቨርሲቲዎቹ
ሲመሰርቱ የክርስትና እምነት የቀለም ትምህርት ጥናት ቀስ በቀስ ከገዳማት እና ካቴድራሎች ወጥቶ ወደ
ህዝባዊ መድረክ ገባ። “ነገረ-መለኮት” የሚለው ቃል በ13ኛው ክፍለ ዘመን በፓሪስ ዩኒቨርሲቲ በሰፊው
ጥቅም ላይ የዋለው ስለ ክርስቲያናዊ እምነቶች አጠቃላይ ስልታዊ ውይይት እንጂ ስለ እግዚአብሔር ያለውን
እምነት ብቻ አይደለም። የቃሉ አጠቃቀሙ ቀደም ባሉት ሥራዎች ለምሳሌ እንደ ፒተር አቤላርድ ጽሑፎች
በተወሰነ መጠን ሊታይ ይችላል። ሆኖም፣ የቃሉን አጠቃላይ አጠቃቀም ለመመስረት ወሳኝ ጠቀሜታ
እንዳለው በሰፊው የሚነገርለት ሥራ በአሥራ ሦስተኛው ክፍለ ዘመን ታየ - የቶማስ አኩዊናስ ሱማ
ቲዎሎጂ። ከጊዜ ወደ ጊዜ፣ ነገረ-መለኮት ስለዚህ እድገት ምንም እንኳን ጥርጣሬዎች ቢኖሩትም፣ ከተግባራዊ
ርዕሰ ጉዳይ ይልቅ እንደ ጽንሰ-ሐሳብ ይታይ ነበር፡፡

እንደ ቦናቬንቸር እና አሌክሳንደር ኦቭ ሄልስ ያሉ ብዙ የአስራ ሦስተኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ የነገረ-
መለኮት ሊቃውንት የነገረ-መለኮትን ተግባራዊ ጎን ችላ ማለት የሚያስከትለውን አንድምታ አሳስቦ ነበር። ነገር
ግን፣ ነገረ-መለኮት ግምታዊ እና የንድፈ ሐሳባዊ ትምህርት ነው የሚለው የቶማስ አኩዊናስ ክርክር በነገረ-
መለኮት ሊቃውንት ዘንድ ተወዳጅነትን አገኘ። ይህም አምላክን ከመታዘዝ ይልቅ ስለ አምላክ መገመትን
እንደሚያበረታታ የተሰማቸው እንደ የአሥራ አራተኛው መቶ ዘመን መነኩሴ ቶማስ ኤ ኬምፒስ ያሉ ብዙ
የመካከለኛው ዘመን መንፈሳዊ ጸሐፊዎችን አስደንግጧል። በተሐድሶው ጊዜ፣ እንደ ማርቲን ሉተር ያሉ
ጸሐፊዎች የነገረ-መለኮትን ተግባራዊ ገጽታዎች እንደገና ለማወቅ ሞክረዋል። በ1559 በካልቪን የተመሰረተው፣
የጄኔቫ አካዳሚ፣ በመጀመሪያ ያሳሰበው በቤተ ክርስቲያኑ ውስጥ ያለውን ተግባራዊ የአገልግሎት ፍላጎቶች
በማየት የመጋቢዎችን ነገረ-መለኮታዊ ትምህርት ነው። ይህ ነገረ-መለኮትን ከክርስቲያናዊ አገልግሎት
ተግባራዊ ጉዳዮች ጋር በማገናዘብ በብዙ የፕሮቴስታንት ሴሚናሮች እና ኮሌጆች ውስጥ ይቀጥላል። ይሁን
እንጂ በኋላ ላይ በዩኒቨርሲቲ ውስጥ የሚሠሩ የፕሮቴስታንት ጸሐፊዎች በመንፈሳዊነት እና በሥነ ምግባሩ ላይ
የተወሰኑ ተግባራዊ አንድምታዎች እንዳሉት ግልጽ ቢያደረጉም በአጠቃላይ ወደ መካከለኛው ዘመን የነገረ-
መለኮት ግንዛቤ እንደ ንድፈ ሐሳባዊ ርዕሰ ጉዳይ ተመልሰዋል።

በአሥራ ስምንተኛው ክፍለ ዘመን የአብርሆት ዘመን በተለይም በጀርመን የነገረ-መለኮት መስፋፋት
በዩኒቨርሲቲው ውስጥ ያለውን ቦታ አጠራጣሪ አድርጎታል። የአብርሆት ጸሐፊዎች የቀለም ትምህርት ጥናት
ከማንኛውም አይነት የውጭ ባለስልጣን የጸዳ መሆን አለበት ሲሉ ተከራክረዋል። ነገረ-መለኮት በክርስቲያናዊ
የኃይማኖት መግለጫዎች ወይም በመጽሐፍ ቅዱስ ውስጥ በተካተቱት “በእምነት ጽሑፎች” ላይ የተመሠረተ
ሆኖ በመታየቱ በጥርጣሬ ይታይ ነበር። ነገረ-መለኮት ከጊዜ ወደ ጊዜ እንደ ወጣ ሆኖ መታየት ጀመረ። ካንት
የዩኒቨርሲቲው የፍልስፍና ፋኩልቲዎች እውነትን ከመፈለግ ጋር የተያያዙ ናቸው ሲል ተከራክሯል፣ ሌሎች
ፋኩልቲዎች (እንደ ነገረ-መለኮት፣ ሕክምና፣ ወይም ሕግ ያሉ) እንደ ሥነ-ምግባር እና ጥሩ ጤንነት ያሉ
ይበልጥ ተግባራዊ ጉዳዮችን ያሳስባሉ። ከጊዜ ወደ ጊዜ ፍልስፍና የእውነት ጉዳዮችን የሚመለከት የትምህርት

7
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

መስክ ሆኖ መታየት ጀመረ። ቀጣይነት ያለው የዩኒቨርሲ የነገረ- መለኮት ፋኩልቲ መኖር በሌሎች ምክንያቶች
መረጋገጥ ይኖርበታል።

የዩኒቨርሲቲ የነገረ-መለኮት ፋኩልቲዎች አስፈላጊነት በጣም ጠንካራ ከሆኑ ማረጋገጫዎች አንዱ በአስራ
ዘጠነኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ በፕሮቴስታንት የኃይማኖት ሊቅ ኤፍ.ዲ.ኢ. ጥሩ የተማሩ ቀሳውስት
እንዲኖራቸው ለቤተ ክርስቲያንም ሆነ ለመንግሥት ጥቅም አስፈላጊ እንደሆነ የሚናገሩት ሽሌየርማቸር።
የነገረ-መለኮት ጥናት አጭር መግለጫ (1811) ላይ፣ ሽሌየርማከር ነገረ-መለኮት ሦስት ዋና ዋና ክፍሎች
እንዳሉት ተከራክረዋል፡- ፍልስፍናዊ ነገረ-መለኮት (ይህም “የክርስትናን ማንነት” የሚለይ)፤ ታሪካዊ ነገረ-
መለኮት (የቤተ ክርስቲያንን ታሪክ የሚመለከት፣ አሁን ያለችበትን ሁኔታ እና ፍላጎቶች ለመረዳት)፤ እና
ተግባራዊ ነገረ-መለኮት (ከቤተ ክርስቲያን አመራር እና አሠራር "ስልቶች" ጋር የተያያዘ)። ይህ የነገረ-መለኮት
አካሄድ ኅብረተሰቡ በደንብ የተማሩ ቀሳውስት እንዲኖራቸው አስፈላጊ መሆኑን ከህዝባዊ ስምምነት ጋር
በማገናኘት የትምህርት ማስረጃዎችን በማገናኘት ውጤት ነበረው። ይህ ግምት በአስራ ዘጠነኛው ክፍለ ዘመን
መጀመሪያ ላይ ሽሌየርማቸር በነበረበት በርሊን ጥሩ ነበር። ነገር ግን በምዕራቡ ዓለም ዓለማዊ እና ብዝሃነት
እያደጉ በመጡበት ወቅት ትክክለኛነቱ ይበልጥ እየተጠራጠረ መጥቷል።

ጠንከር ያለ ዓለማዊ አካሄድ በመጣባቸው አገሮች፣ የክርስትና ነገረ-መለኮት ከዩኒቨርሲቲው ሥርዓተ-

ትምህርት ተወግዷል ማለት ይቻላል። እ.ኤ.አ. በ1789 የፈረንሣይ አብዮት ክርስቲያናዊ ነገረ-መለኮትን
ከሕዝብ ትምህርት በየደረጃው ለማጥፋት የተነደፉ ተከታታይ እርምጃዎችን ወስዷል። በአውስትራሊያ ውስጥ
ያሉ አብዛኛዎቹ አንጋፋ ዩኒቨርሲቲዎች (እንደ ሲድኒ እና ሜልቦርን ያሉ) የተመሰረቱት በጠንካራ ዓለማዊ
ግምቶች ላይ በመመስረት ነው፣ ነገረ-መለኮት በመርህ ደረጃ የተገለለ ነው።

ነገር ግን፣ እሱ አሁን በምዕራቡ ዓለም በተለይም በሰሜን አሜሪካ በሰፊው ተስፋፍቶ ካለው ዓለማዊ አካሄድ
ይልቅ የብዙሃዊው ወገን ነው። እዚህ ላይ፣ የክርስቲያን ነገረ-መለኮት በሕዝብ ትምህርት ውስጥ ያለው ልዩ
አቋም ጥያቄ ውስጥ ገብቷል፣ ይህም አንድን ኃይማኖት በሌሎች ላይ ለማስቀደም ነው። የዚህ አዝማሚያ አንዱ
ውጤት በመንግስት ዩኒቨርሲቲዎች ውስጥ "የኃይማኖት ፋኩልቲዎች" መመስረት ሲሆን ይህም የተለያዩ
ኃይማኖታዊ ቦታዎችን ያቻቻለ ነው፡፡ ስለዚህ የክርስቲያን ነገረ-መለኮት ማስተማር የሚቻለው በእንደዚህ
ዓይነት ዐውድ ነው፣ ነገር ግን እንደ አጠቃላይ የኃይማኖት ጥናቶች አንድ ገጽታ ብቻ ነው፡፡ በዚህ ምክንያት፣
በጣም አስፈላጊዎቹ የክርስቲያናዊ ነገረ-መለኮታዊ ትምህርት እና የምርምር ማዕከላት አሁን በሴሚናሮች
ውስጥ ናቸው፣ ይህም ለጉዳዩ የበለጠ ቁርጠኝነት ያለው አቀራረብ ሊተገበር ይችላል።

ባለፉት ጥቂት አሥርተ ዓመታት፣ በሰሜን አሜሪካ እና ከነገረ-መለኮት ትክክለኛ ተግባር በላይ አዲስ ክርክር
ተከፍቷል። ለዚህ ክርክር ዋናው ማበረታቻ በኤድዋርድ ፋርሌይ በ1983 የታተመው ነገረ-መለኮት፡- የነገረ-
መለኮት ትምህርት ስብጥር እና አንድነት በሚል ርዕስ የተዘጋጀ ጥራዝ ነው። ፋርሊ ነገረ-መለኮት ትርጉሙን
ከጥንታዊው “የመለኮታዊ ነገሮች ከልብ የመነጨ እውቀት” ወደ ተለያዩ እና ተያያዥነት የሌላቸው ዘዴዎች

8
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

ጠንቅቆ ለውጦታል ሲል ተከራክሯል። ነገረ-መለኮት ወደ ያልተገናኙ የንድፈ-ሐሳባዊ እና ተግባራዊ

ትምህርቶች ስብስብ ተከፋፍሏል እና ምንም ዓይነት የመተሳሰር ስሜት አጥቷል። ከአሁን በኋላ ነገረ-መለኮት
አሐዳዊ ትምህርት አይደለም፤ የማይዛመዱ ልዩ ሙያዎች ድምር ሆኗል። ክርክሩ አሁን ከዚህ የበለጠ ሰፊ
ነው፣ እና ስለ “ነገረ-መለኮት ንድፍና መዋቅር” ጥያቄዎችን አስነስቷል - ለምሳሌ፣ በመጽሐፍ ቅዱሳዊ ጥናቶች
እና ስልታዊ ነገረ-መለኮት መካከል ያለው ግንኙነት፣ ወይም ስልታዊ እና መጋቢ ነገረ-መለኮት።

ይህንን ነጥብ ይዘን፣ የታሪክ ነገረ-መለኮትን የትምህርት መስክን በራሱ እንደ አንድ ርዕሰ ጉዳይ
ከመመልከታችን በፊት፣ የተለያዩ አካላቶቹን ስንመለከት፣ የነገረ-መለኮትን ንድፍና መዋቅር ለመዳሰስ ልንዞር
እንችላለን።

የነገረ-መለኮት መዋቅርና ንድፍ

ታላቁ የመካከለኛው ዘመን ምሁር ኢቲየን ጊልሰን (1884–1978) ታላቁን የምሁራን ነገረ-መለኮት
ሥርዓቶችን “ከአእምሮ ካቴድራሎች” ጋር ማነጻጸር ወደደ። እሱ ኃይለኛ እና አስደናቂ ምስል ነው፣ እሱም
ዘላቂነትን፣ ጥንካሬን፣ አደረጃጀትን እና መዋቅርን - በጊዜው ጸሐፊዎች በጣም የተከበሩ ባህሪያት፡፡ ምናልባት
የታላቁ የመካከለኛው ዘመን ካቴድራል ምስል በካሜራ የተሸከሙ ቱሪስቶች አድናቆትን የሚቀሰቅስ፣ ዛሬ
ከቦታው የወጣ ይመስላል። ብዙ የዩንቨርስቲ የነገረ-መለኮት መምህራን የሚጠብቁት እጅግ በጣም ትዕግስት
ያለው ይመስላል። ነገር ግን ነገረ-መለኮት መዋቅር ባለቤት መሆን የሚለው ሐሳብ ጠቃሚ ሆኖ ይቆያል።
ለነገረ-መለኮት ውስብስብ ትምህርት ነው፣ ብዙ ተዛማጅ መስኮችን በማያመች ኅብረት ውስጥ በማሰባሰብ፡፡
በዚህ ጥራዝ ውስጥ ትኩረታችን በታሪካዊ ነገረ-መለኮት ላይ ያተኩራል፣ በሚቀጥለው ክፍል እንመረምራለን፡
፡ ነገር ግን፣ በስራው ውስጥ በዚህ ደረጃ ላይ አንዳንድ የነገረ-መለኮትን ትምህርት ክፍሎች ማስተዋወቅ
ጠቃሚ ይሆናል።

መጽሐፍ ቅዱሳዊ ጥናቶች

የክርስትና ነገረ-መለኮት የመጨረሻ ምንጭ በእስራኤል ታሪክ እና በኢየሱስ ክርስቶስ ሕይወት፣ ሞት እና
ትንሳኤ የክርስትናን ታሪካዊ መሠረት የሚመሰክረው መጽሐፍ ቅዱስ ነው። (“ቅዱሳት መጻሕፍት” እና
“መጽሐፍ ቅዱስ” እና “ቅዱሳን ጽሑፎች” እና “መጽሐፍ ቅዱሳዊ” የሚሉት ቃላት ለነገረ-መለኮት ዓላማዎች
ተመሳሳይነት እንዳላቸው ልብ በል፤ በጽሑፍ (መጽሐፍ ቅዱስ) ከማመን ይልቅ። ቢሆንም፣ ሁለቱም በቅርበት
የተሳሰሩ ናቸው፡፡ በታሪክ ስለ ኢየሱስ ክርስቶስ ከአዲስ ኪዳን ከምንረዳው በስተቀር የምናውቀው ነገር የለም።
ከኢየሱስ ክርስቶስ ማንነት እና አስፈላጊነት ጋር ለመታገል በመሞከር፣ የክርስቲያን ነገረ-መለኮት ስለ እርሱ
እውቀትን ከሚያስተላልፈው ጽሑፍ ጋር መታገል አለበት። ይህ ውጤት አለው የክርስቲያን ነገረ-መለኮት
ከመጽሐፍ ቅዱሳዊ ትችት እና አተረጓጎም ሳይንስ ጋር በቅርበት የተሳሰረ ነው - በሌላ አነጋገር፣ የመጽሐፍ

9
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

ቅዱስን ጽሑፎች ልዩ ሥነ-ጽሑፋዊ እና ታሪካዊ ተፈጥሮን ለማድነቅ እና ለእነርሱ ትርጉም ለመስጠት

በመሞከር።

መጽሐፍ ቅዱሳዊ ጥናቶች ለነገረ-መለኮት አስፈላጊነት በቀላሉ ይገለጻሉ። በ1500ዎቹ መጀመሪያ ላይ

የሰብአዊነት መጽሐፍ ቅዱሳዊ ትምህርት መጨመር በነባር የላቲን የመጽሐፍ ቅዱስ ቅጂዎች ውስጥ ተከታታይ
የትርጉም ስህተቶችን አሳይቷል። በውጤቱም፣ አንዳንድ ነባር የክርስትና አስተምህሮዎች እንዲሻሻሉ ግፊት
ጨመረ፣ ይህም በአንድ ወቅት እነርሱን ለመደገፍ በመጽሐፍ ቅዱሳዊ ምንባቦች ላይ ተመሥርተው ነበር፣
አሁን ግን የተለየ ነገር ተናገረ። የአስራ ስድስተኛው ክፍለ ዘመን ተሐድሶ ነገረ-መለኮትን ከቅዱሳት መጻሕፍት
ጋር ለማስማማት የተደረገ ሙከራን ይወክላል፣ ከተወሰነ ጊዜ በኋላም ሊከራከር ይችላል።

የሥልታዊ/ሥርዓታዊ ነገረ-መለኮት የትምህርት መስክ (ወደ ቅጽበት የምንመለስበት) በመጽሐፍ ቅዱሳዊ

ምሁርነት ላይ የተመሰረተ ነው፣ ምንም እንኳን የዚያ ጥገኝነት መጠን አከራካሪ ነው። ስለዚህ አንባቢው አሁን
ባለው ጥራዝ የመጽሐፍ ቅዱስ ታሪካዊ እና ነገረ-መለኮታዊ ሚና ላይ የዘመናችን ምሁራዊ ክርክሮች ዋቢ
እንደሚያገኝ መጠበቅ አለበት። ለአብነት ያህል፣ ባለፉት ሁለት መቶ ዓመታት በመጽሐፍ ቅዱሳዊ ምሁራዊ
ትምህርት ውስጥ ቢያንስ አንዳንድ እድገቶችን ሳናገናዘብ የዘመናዊውን የክርስቶስን እድገት መረዳት
አይቻልም። የሩዶልፍ ቡልትማን ኪሪግማቲክ የነገረ-መለኮት አቀራረብ የዘመኑን የአዲስ ኪዳን ምሁርነት፣
ስልታዊ ነገረ-መለኮትን እና የፍልስፍና ነገረ-መለኮትን (በተለይ ነባራዊነት) አንድ ላይ ለማምጣት መከራከር
ይችላል። ይህ በጣም አስፈላጊ የሆነ ነጥብ ያሳያል፡- ስልታዊ ነገረ-መለኮት ውኃ እንኳ በማይገባበት ክፍል
ውስጥ አይሰራም፣ ከሌሎች የአዕምሮ እድገቶች ተለይቷል። በሌሎች የትምህርት ዘርፎች (በተለይም የአዲስ
ኪዳን ትምህርት እና ፍልስፍና) እድገቶች ምላሽ ይሰጣል።

ሥልታዊ/ሥርዓታዊ ነገረ-መለኮት3
“ሥልታዊ ነገረ-መለኮት” የሚለው ቃል “ሥልታዊ/ሥርዓታዊ ነገረ-መለኮት አደረጃጀት” እንደሆነ ተረድቷል።
ግን "ስልታዊ" ማለት ምን ማለት ነው? ስለ ቃሉ ሁለት ዋና ግንዛቤዎች ብቅ አሉ። በመጀመሪያ፣ ቃሉ
“በትምህርታዊ ወይም በአቀራረብ ጉዳዮች የተደራጀ” ማለት እንደሆነ ተረድቷል። በሌላ አነጋገር፣ ዋናው
የሚያሳስበው የክርስቲያን እምነት ዋና ዋና ጭብጦች፣ ብዙውን ጊዜ የሐዋርያትን የኃይማኖት መግለጫ
በመከተል ግልጽ እና የታዘዘ አጠቃላይ እይታ ማቅረብ ነው። በሁለተኛ ደረጃ “ስለ ዘዴ ቅድመ-ግምቶች ላይ
በመመስረት የተደራጀ” ማለት ሊሆን ይችላል። በሌላ አነጋገር ዕውቀት እንዴት እንደሚገኝ ፍልስፍናዊ
ሐሳቦች ቁሳቁስ የተደረደሩበትን መንገድ ይወስናሉ፡፡ ይህ አቀራረብ በዘመናዊው ጊዜ ውስጥ በተለይም ስለ
ነገረ-መለኮታዊ ዘዴ አሳሳቢነት ይበልጥ ግልጽ በሆነበት ጊዜ በጣም አስፈላጊ ነው፡፡

3
Alister E. McGrath, Historical Theology: An Introduction to the History of Christian Thought (second edition).
(West Sussex, UK; John Wiley & Sons, Ltd; 2013). p.

10
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

በጥንታዊው የነገረ መለኮት ዘመን፣ የነገረ-መለኮት ርእሰ ጉዳይ በአጠቃላይ በሐዋርያት የኃይማኖት መግለጫ
ወይም በኒቂያን የኃይማኖት መግለጫ በተጠቆመው መስመር፣ በእግዚአብሔር ትምህርት ተጀምሮ እና
በፍጻሜ ዘመን ተደራጅቷል። ለነገረ-መለኮት ሥርዓት አሠራር ጥንታዊ ሞዴሎች በበርካታ ጽሑፎች
ቀርበዋል፡፡ የምዕራባውያን ነገረ-መለኮት የመጀመሪያው ዋና የነገረ-መለኮት መጽሐፍ የፒተር ሎምባርድ
አራት የአረፍተ ነገር መጽሐፎች ነው፣ በፓሪስ ዩኒቨርሲቲ በ12ኛው ክፍለ ዘመን፣ ምናልባትም በ1155–8
ዓመታት ውስጥ የተጠናቀረ። በመሠረቱ፣ ሥራው በአጠቃላይ ከቤተ ክርስቲያን አበውዎች ጸሐፊዎች እና
በተለይም ከአውግስጢኖስ የተውጣጡ ጥቅሶች (ወይም "አረፍተ ነገሮች") ስብስብ ነው፡፡ እነዚህ ጥቅሶች
በርዕስ ተደርድረዋል። ከአራቱ መጻሕፍት የመጀመሪያው ስለ ሥላሴ፣ ሁለተኛው ስለ ፍጥረትና ስለ
ኃጢአት፣ ሦስተኛው ሥጋ ለብሶና ክርስቲያናዊ ሕይወት፣ እና አራተኛውና የመጨረሻው መጽሐፍ ስለ
ምሥጢረ ሥጋዌና የመጨረሻዎቹ ነገሮች ይናገራል። በእነዚህ ዓረፍተ ነገሮች ላይ አስተያየት መስጠት
ለመካከለኛው ዘመን የኃይማኖት ሊቃውንት እንደ ቶማስ አኩዊናስ፣ ቦናቬንቸር እና ዱንስ ስኮተስ መደበኛ
ልምምድ ሆኖ ነበር፣ ምንም እንኳን የቶማስ አኳይናስ ሱማ ቲዎሎጂያኤ ከመቶ አመት በኋላ የጀመረው
የክርስትናን ነገረ-መለኮት አጠቃላይ ይዘት በሦስት ክፍሎች የዳሰሰ ቢሆንም ከእነዚያ ጋር ተመሳሳይ የሆኑ
መርሆችን ተጠቅሟል። በፒተር ሎምባርድ የተወሰደ፣ በፍልስፍናዊ ጥያቄዎች ላይ (በተለይ በአርስቶትል
ለተነሱት) እና የቤተ ክርስቲያን አበዎች ጸሐፊዎችን የተለያዩ አስተያየቶች በማስታረቅ ላይ ትልቅ ትኩረት
ሲሰጥ።

በፕሮቴስታንት ተሐድሶ ጊዜ ሁለት የተለያዩ ሞዴሎች ቀርበዋል፡፡ በሉተራን በኩል ፊሊፕ ሜላንችቶን በ1521
የሎሲ ኮምዩንስ (“የጋራ ቦታዎች”) አዘጋጀ። የጆን ካልቪን የክርስቲያን ኃይማኖት ተቋማት የፕሮቴስታንት
ነገረ-መለኮት በጣም ተደማጭነት ያለው ሥራ እንደሆነ በሰፊው ይታሰባል። የዚህ ሥራ የመጀመሪያ እትም
በ1536 ታየ፣ የመጨረሻ እትሙም በ1559 ዓ.ም. ሥራው በአራት መጻሕፍት ተዘጋጅቷል፣ የመጀመሪያው
መጽሐፍ ስለ እግዚአብሔር ትምህርት የሚናገር ሲሆን ሁለተኛው ደግሞ ክርስቶስ በእግዚአብሔርና በሰው
ልጆች መካከል መካከለኛ ሲሆን ሦስተኛው ደግሞ የቤዛነት አግባብነት፣ እና የመጨረሻው መጽሐፍ ከቤተ
ክርስቲያን ሕይወት ጋር፡፡ ሌሎች፣ በቅርብ ጊዜ፣ ተመሳሳይ መስመሮችን ለመከተል የፕሮቴስታንት ስልታዊ
ነገረ-መለኮት ዋና ሥራዎች የካርል ባርት ግዙፍ የቤተ ክርስቲያን ዶግማቲክስ ያካትታሉ።

በዘመናዊው ጊዜ ውስጥ የ "ፕሮሌጎሜና" ጉዳይ በጣም አስፈላጊ በመሆኑ የስልት ጉዳዮች የበለጠ ጠቀሜታ
አላቸው፡፡ እንደዚህ ባሉ አሳሳቢ ጉዳዮች ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ ያለው የዘመናዊ የነገረ-መለኮት ስራ ምሳሌ
የኢ.ዲ.ዲ. የሽሌየርማቸር የክርስቲያን እምነት፣ የመጀመሪያው እትሙ በ1821–2 ታየ። በዚህ ሥራ ውስጥ
የቁሳቁስ አደረጃጀት የሚተዳደረው ነገረ-መለኮት የሰዎችን ልምድ ትንተና በሚመለከት ቅድመ-ግምት ነው።
ስለዚህም ሽሌየርማቸር የሥላሴን ትምህርት በስልታዊ ወይም ሥርዓታዊ ነገረ-መለኮት መግለጫው መጨረሻ
ላይ አስቀምጦታል፣ አኩዊናስ ግን መጀመሪያ ላይ አስቀምጦታል።

ዘመናዊው የካቶሊክ ነገረ-መለኮት በበርካታ አቅጣጫዎች ተዘጋጅቷል፡፡ ታላቁ የኢየሱሳውያን የነገረ-መለኮት

ምሁር ካርል ራህነር የክርስትናን ነገረ-መለኮት ዋና ጭብጦች በዋነኛነት በተከታታይ ድርሰቶች ቃኝተዋል -
አሁን እንደ 23 የነገረ-መለኮት ምርመራዎች ጥራዞች ተሰበሰቡ። ሃንስ ኡርስ ቮን ባልታሳርም ጭብጥ የሆነ

11
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

አቀራረብን አዳበረ። የሰባት ጥራዞች የጌታ ክብር ስለ እውነት፣ ጥሩ እና ቆንጆው በማሰላሰል ላይ በማተኮር
“ነገረ-መለኮታዊ ሥነ-ውበት” የሚለውን ጥያቄ አሳትፏል።

የቤተ ክርስቲያን ታሪክ4

የክርስትናን ታሪክ እድገት በተለይም ተቋማዊ አካሎቹን መረዳት የነገረ-መለኮት ትምህርት ዋነኛ አካል ተደርጎ
ይወሰዳል።

በአንድ የተወሰነ ክርስቲያናዊ ባህል ውስጥ ለማገልገል የሚፈልጉ ተማሪዎች፣ ወይም ስለራሳቸው ባህል
ያላቸውን ግንዛቤ እና አድናቆት የበለጠ ለማሳደግ ፍላጎት ያላቸው ተማሪዎች የዚያ ትውፊት ታሪክ ልዩ
ጠቀሜታ ያለው ሆኖ ያገኙታል። ብዙ የቤተ ክርስቲያን ታሪክ ትምህርቶች የታሪካዊ ነገረ-መለኮት አካላትን
ያካትታሉ። ለምሳሌ በዶናቲስት ውዝግብ ዙሪያ ያሉ ጉዳዮችን ካለማወቅ በእምነት ብቻ የሉተርን አስተምህሮ
ሳይረዳ የአውሮፓን ተሐድሶ አመጣጥ እና እድገት ለመረዳት በጣም ከባድ ነው፤ በአራተኛው ክፍለ ዘመን
የቤተ ክርስቲያን ታሪክ በሰሜን አፍሪካ።

የሆነ ሆኖ፣ ይህ ግልጽ የፍላጎት ከታሪካዊ ነገረ-መለኮት ጋር ቢደራረብም፣ የቤተ ክርስቲያን ታሪክ የራሱ
ታማኝነት ያለው ተግሣጽ ተደርጎ መወሰድ አለበት። የቫሌሪየስ የመቻቻል አዋጅ (ኤፕሪል 311) በቤተ
ክርስቲያን ታሪክ ውስጥ ትልቅ ጠቀሜታ ያለው ሲሆን ይህም ክርስትናን በሮማ ግዛት ውስጥ እንደ ህጋዊ
ኃይማኖት በማቋቋም እና ለቁጥር እድገት እና ተቋማዊ እድገት መንገድ የከፈተ ነው። ሆኖም አዋጁ ለነገረ-
መለኮት ነጸብራቅ እድገት ቀጥተኛ አስተዋጽዖ ስለሌለው ለታሪካዊ ነገረ-መለኮት ብዙም ጠቀሜታ የለውም።
የቤተ ክርስቲያኒቱን ታሪክ ለማስተናገድ ከዘመናት በኋላ የቤተ ክርስቲያንን ዕድገት የፈጠሩትን ባህላዊ፣
ማኅበራዊ፣ ፖለቲካዊ እና ተቋማዊ ጉዳዮችን ማጥናት ነው። የተቋማትን መፈጠር (እንደ ጵጵስና፣ ኤጲስ
ቆጶሳት እና የእምነት ወንድማማችነት ያሉ) እና እንቅስቃሴዎችን (እንደ ሜቶዲዝም፣ ጴንጤቆስጤያዊያን እና
ካታርስ ያሉ) መፈጠርን ማጥናት ነው። ክርስትና በታሪክ ፍሰት ውስጥ ተቀምጧል፣ እና የቤተ ክርስቲያን
ታሪክ ዓላማው በዚያ ፍሰት ውስጥ ያሉ የክርስቲያን ሐሳቦችን፣ ግለሰቦችን እና ተቋማትን ልዩ ቦታ
ለመመርመር ነው። ያ ተጽእኖ በሁለት መንገድ ነው፡- ክርስትና በባህል ተጽእኖዎች እና ተጽእኖም ይኖረዋል።
የቤተ ክርስቲያን ታሪክ ጥናት በአጠቃላይ ታሪክን በተለይም በነገረ-መለኮት ላይ ግንዛቤን ይፈቅዳል።

ታሪካዊ ነገረ-መለኮት
ስለ ታሪካዊ ነገረመለኮት ምንነተ በተመከተ ሲጽፍም እንዲህ ብሏል፡- ታሪካዊ ነገረ-መለኮት፡-

ዓላማውና ቦታው ታሪካዊ ሥነ-መለኮት የክርስቲያን አስተምህሮዎችን ታሪካዊ እድገት ለመፈተሽ ያለመ
የነገረ መለኮት ጥናት ቅርንጫፍ ነው፣ እና በአፈጻጸማቸው እና በጉዲፈቻዎቻቸው ላይ ተጽእኖ ያላቸውን

4
p.8.

12
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

ነገሮች መለየት። ታሪካዊ ነገረ-መለኮት ስለዚህ ቀጥተኛ እና የቅርብ ግንኙነት አለው ከሁለቱም ቢለያዩም
የቤተ ክርስቲያን ታሪክ እና ሥርዓታዊ ነገረ-መለኮት ትምህርቶች።5

ታሪካዊ ነገረ-መለኮተ ከቤተ ክርስቲያን ታሪክና ከሥልታዊ ነገረ መለኮት ጋር ያላቸውን ዝምድና በተመለከተ
አሊስተር የሚከተለውን ይለናል፡፡

ግንኙነቱ እንደሚከተለው ሊገለፅ ይችላል፡-

1. የቤተ ክርስቲያን ታሪክ ለታሪካዊ ነገረ-መለኮት ትልቅ ጠቀሜታ አለው፣ በክርስቲያን ቤተ ክርስቲያን ታሪክ
ውስጥ የክርስቲያናዊ ነገረ-መለኮትን እድገት ለመረዳት አስፈላጊ የሆኑትን ነገሮች በመለየት ነው። ታሪካዊ
ነገረ-መለኮት የነገረ መለኮት ክፍል ነው፣ ዓላማው ሐሳቦች የተፈጠሩበትን ወይም የተቀረጹበትን ታሪካዊ
ሁኔታዎችን ለመዳሰስ ነው። በዐውድ እና በነገረ-መለኮት መካከል ያለውን ግንኙነት ግልጽ ለማድረግ ያለመ
ነው። ለምሳሌ፣ በዘመነ ህዳሴ በእምነት የመጽደቅ አስተምህሮ ለመጀመሪያ ጊዜ መሠረታዊ ፋይዳ ያለው
በአጋጣሚ እንዳልሆነ ያሳያል። ለምሳሌ በላቲን አሜሪካ የነፃነት ነገረ-መለኮት ውስጥ የሚገኘው የመዳን
ጽንሰ-ሐሳብ ከአካባቢው ማኅበረ-ኢኮኖሚያዊ ሁኔታ ጋር በቅርበት የተሳሰረ መሆኑን ያሳያል። እንደ
ለዘብተኛ ወይም ወግ አጥባቂነት ያሉ ዓለማዊ ባህላዊ አዝማሚያዎች በነገረ-መለኮት ውስጥ ያላቸውን
ተዛማጅ አገላለጾች እንዴት እንደሚያገኙት ያሳያል። የቤተ ክርስቲያን ታሪክ እና ታሪካዊ ነገረ-መለኮት
ስለዚህ እርስ በርሳቸው በአዎንታዊ እና በስምምነት ይዛመዳሉ።

2. ሥርዓታዊ/ሥልታዊ ነገረ-መለኮት ዓላማው የክርስትና እምነት መሪ መሪ ሐሳቦችን ወቅታዊ መግለጫ

ለመስጠት ነው። የዚያን አስተምህሮ ታሪካዊ እድገት ሙሉ በሙሉ መረዳት ለዘመኑ ዳግም መግለጫ
አስፈላጊ ነው። ሆኖም ታሪካዊ ነገረ-መለኮት ለዘመናዊ ነገረ-መለኮታዊ መግለጫዎች የጀርባ ቁሳቁሶችን
ከማቅረብ ያለፈ ነገር ያደርጋል። የነገረ መለኮታዊ ቀመሮች በሚወጡበት አካባቢ ምን ያህል እንደተስተካከሉ
ያመለክታል፡፡ የዘመኑ ነገረ-መለኮታዊ መግለጫዎች ከዚህ ደንብ የተለየ አይደሉም። የታሪክ ነገረ-መለኮት
የሚያመለክተው አንድ ትውልድ በንቃት ሲጠቀምባቸው የነበሩ አስተሳሰቦች በሌላኛው እንደማሸማቀቅ
የሚተዉበትን መንገድ ነው። ስለዚህ ታሪካዊ ነገረ-መለኮት ትምህርታዊ እና ወሳኝ ሚና አለው፣ ይህም
ቀደም ሲል ስለታሰበው (እና ለምን!) ስልታዊ የነገረ-መለኮት ምሁራን ለማሳወቅ በማቀድ፣ አንዳንድ ዓይነት
መልሶችን አስፈላጊ የሚያደርጉትን ምክንያቶች በመለየት ነው፡፡6

በአጭር አነጋገር ታሪካዊ ነገረ-መለኮት ማለት ነገረ-መለኮትን በታሪክ ውስጥ ምን ይመስል እንደነበር አንዴት ይተገበርና
ይሰራበት እንደነበር፣ እና ማን ይህን አስተሳሰብ አንዳመጣው፣ ለምን እንዳመጡት የምናጠነበት የነገረ-መለኮት ትምህርት
ዘርፍ ነው፡፡ ስለዚህም ታሪካዊ ነገረ-መለኮት በታሪክና በሥልታዊ ወይም ሥርዓታዊ ነገረ-መለከት ጋር ጥብቅ ቁርኝት ያለው
የነገረ-መለከተ ትምህርት ነው፡፡

5
McGrath, Historical Theology: An Introduction to the History of Christian Thought… p.8.
6
McGrath, Historical Theology: An Introduction to the History of Christian Thought… pp. 8-9.

13
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

የታሪካዊ ነገረ-መለኮት ማስታወሻ ማስተማሪያ ለታሪክ ነገረ-መለኮት

1ኛ ቀን፡- የታሪክ ነገረ-መለኮት መግቢያ

በመጀመሪያው ቀን፣ ታሪካዊ ነገረ-መለኮት መሠረታዊ ገጽታዎችን እንቃኛለን። ታሪካዊ ነገረ-መለኮት ምን እንደሆነ
እንገልጻለን፣ እሱን ለማጥናት ጥቅም ላይ የዋሉትን ዘዴዎች እንመረምራለን፣ እና የክርስቲያን አስተሳሰብ እና አስተምህሮ
እድገትን ለመረዳት ያለውን ጠቀሜታ እና አስፈላጊነትን እንወያይበታለን።

1ኛው ቀን ከሰዓት፡- የጥንት ክርስቲያናዊ ነገረ-መለኮት

በእነዚህ ሳምንታት ውስጥ፣ በጥንታዊው የክርስትና ዘመን ነገረ-መለኮታዊ ገጽታ ላይ እናተኩራለን። በሐዋርያቱ ዘመን
የክርስትና አስተምህሮ እድገትን እንመረምራለን፣ እንደ የአንጾኪያው ኢግናቲየስ፣ ጀስቲን ሰማዕት እና ኢሬኔዎስ ያሉ ቁልፍ
ሰዎችን እናጠና እና እንደ አርሪያኒዝም እና ግኖስቲሲዝም ያሉ ጉልህ ነገረ-መለኮታዊ ውዝግቦችን እንመረምራለን።

I. የታሪክ ነገረ-መለኮት መግቢያ

 ታሪካዊ ነገረ-መለኮትን መግለጽ

 ታሪካዊ ነገረ-መለኮትን የማጥናት ዘዴዎች
 የታሪክ ነገረ-መለኮት አስፈላጊነት እና ጠቀሜታ

በእርግጠኝነት! በቀረበው ንድፍ ላይ የተመሰረተ ማስታወሻ ይኸውና፡-

የታሪክ ነገረ-መለኮት መግቢያ

ታሪካዊ ነገረ-መለኮት በታሪክ ውስጥ የክርስትናን አስተምህሮ እና ልምምድ እድገት የሚመረምር የነገረ-መለኮት ክፍል ነው።
በተለያዩ ባህላዊ፣ ማኅበራዊ እና ነገረ-መለኮታዊ ምክንያቶች ተጽዕኖዎች ከጊዜ ወደ ጊዜ እምነቶች እና ልምዶች እንዴት
እንደተሻሻሉ ለመረዳት ይፈልጋል። ታሪካዊ ነገረ-መለኮትን በማጥናት የእምነታችንን አመጣጥ፣ የጥንት ክርስቲያኖች
ያጋጠሟቸውን ተግዳሮቶች እና ክርስትና ለዘመናት የተረዳበት እና የተግባባቸውን የተለያዩ መንገዶች ግንዛቤዎችን ማግኘት
እንችላለን።

ታሪካዊ ነገረ-መለኮትን መግለጽ

14
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

ታሪካዊ ነገረ-መለኮት በጊዜ ሂደት የክርስቲያናዊ አስተምህሮ እና ልምምድ እድገት ጥናት ተብሎ ሊገለጽ ይችላል። የክርስትና
እምነት በተለያዩ ሁኔታዎች ውስጥ እንዴት እንደተረዳ እና እንደኖረ ለመረዳት በታሪክ ውስጥ የክርስቲያኖችን ጽሑፎች፣
እምነቶች እና ተግባራት መመርመርን ያካትታል።

ታሪካዊ ነገረ-መለኮትን የማጥናት ዘዴዎች

በታሪካዊ ነገረ-መለኮት ጥናት ውስጥ ብዙ ዘዴዎች ጥቅም ላይ ይውላሉ፣ ከእነዚህም መካከል፡-

 ጽሑፋዊ ትንተና፡- የነገረ-መለኮት አመለካከቶቻቸውን ለመረዳት በተለያዩ ጊዜያት የኃይማኖት ሊቃውንትን እና

የቤተ ክርስቲያን መሪዎችን ጽሑፎች መመርመር።
 የንጽጽር ትንተና፡- የክርስቲያኖችን እምነት እና ልምምዶች ከተለያዩ ታሪካዊ ወቅቶች ጋር በማነፃፀር የተለመዱ
ጭብጦችን እና እድገቶችን መለየት።
 ዐውዳዊ ትንተና፡- በክርስቲያናዊ አስተሳሰብና ተግባር እድገት ላይ ተጽእኖ ያላቸውን ታሪካዊ ክስተቶችን፣ ባህላዊ
ሁኔታዎችን እና ማኅበራዊ ሁኔታዎችን መረዳት።
የታሪካዊ ነገረ-መለኮት አስፈላጊነት እና ጠቀሜታ
ታሪካዊ ነገረ-መለኮትን ማጥናት ለብዙ ምክንያቶች አስፈላጊ ነው፡-

 የእምነታችንን አመጣጥ እና የክርስትናን አስተምህሮ የቀረጹትን እምነቶች እንድንረዳ ይረዳናል።

 የክርስትና እምነት በተለያዩ ባህሎች እና አውዶች እንዴት እንደኖረ ግንዛቤዎችን ይሰጣል።
 በታሪክ ውስጥ ያለውን የክርስቲያን አስተሳሰብ እና ተግባር ልዩነት እንድናደንቅ ይረዳናል።
 ካለፉት የነገረ መለኮት ምሁራን እና የቤተ ክርስቲያን መሪዎች ስሕተቶች እና ስኬቶች እንድንማር ያስችለናል።
 የራሳችንን እምነት ጠለቅ ያለ ግንዛቤ በመስጠት የክርስትናን እምነት እና ተግባር ቀጣይነት እና እድገት እንድናይ
ይረዳናል።

II. የጥንት ክርስቲያናዊ ነገረ-መለኮት

 በዘመነ ሐዋርያዊ የክርስትና አስተምህሮ እድገት
 የቤተ ክርስቲያን አባቶች፡- ኢግናቲየስ ዘአንጾኪያ፣ ጀስቲን ሰማዕት፣ ኢሬኔዎስ
 ነገረ-መለኮታዊ ውዝግቦች፡- አሪያኒዝም፣ ግኖስቲዝም

1. በዘመነ ሐዋርያዊ የክርስትና አስተምህሮ እድገት፡-

 የጥንት ክርስቲያናዊ ነገረ-መለኮት የተቀረጸው የኢየሱስ ክርስቶስ ቀጥተኛ ደቀ መዛሙርት በሆኑት
በሐዋርያት ትምህርት እና ተግባር ነው።

15
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

 የሐዋርያት ዘመን፣ ከኢየሱስ ስቅለት (በ30 ዓ.ም. አካባቢ) እስከ መጨረሻው ሐዋርያ ሞት ድረስ
(በተለምዶ ዮሐንስ ተብሎ የሚጠራው፣ በ100 ዓ.ም) አካባቢ ያለው፣ የመሠረታዊ ነገረ-መለኮታዊ እድገት
ወቅት ነው።
 በዚህ ጊዜ ውስጥ፣ እንደ ሥላሴ፣ የኢየሱስ ክርስቶስ አምላክነት፣ የመዳን ባሕርይ እና የቤተ ክርስቲያን ሚና
ያሉ ቁልፍ አስተምህሮዎች በግልጽ የተነገሩና የተጠናከሩ ነበሩ።

2. የቤተ ክርስቲያን አባቶች፡-

 የቤተ ክርስቲያን አባቶች ከክርስቶስ በኋላ በነበሩት በመጀመሪያዎቹ መቶ ዘመናት በጥንቷ የክርስቲያን ቤተ
ክርስቲያን ውስጥ ተፅእኖ ፈጣሪ የስነ-መለኮት ምሁራን እና መሪዎች ነበሩ።
 ኢግናጥዮስ ዘ አንጾኪያ (ከ35-108 ዓ.ም.)፡- በደብዳቤዎቹ ይታወቃል፣ ይህም በቤተ ክርስቲያኑ ውስጥ
ያለውን አንድነት አስፈላጊነት እና የኤጲስ ቆጶሳትን ሥልጣን አጉልተው ያሳያሉ።
 ጀስቲን ሰማዕት (100-165 ዓ.ም.)፡- ክርስትናን ከተቺዎቹ የተሟገተ እና ከግሪክ ፍልስፍና ጋር ያለውን
ተኳኋኝነት ለማሳየት የጣረ ቀደምት ይቅርታ ጠያቂ ነበር።
 ኢሬኔዎስ (ከ130-202 ዓ.ም.)፡- ግኖስቲዝምን በመቃወም በጻፋቸው ጽሑፎች እና በሐዋርያዊ ትውፊት እና
በቤተክርስቲያን አንድነት ላይ በማጉላት ይታወቃል።

3. ነገረ-መለኮታዊ ውዝግቦች፡-
 አርዮሳዊ ትምህርት/አሪያኒዝም፡- በአርዮስ ስም የተሰየመ፣ የኢየሱስ ክርስቶስን ፍፁም አምላክነት የካደ እና
ፍጡር መሆኑን የተናገረ ነገረ-መለኮታዊ እምነት። ይህ አመለካከት በ325 ዓ.ም በኒቂያ ጉባኤ ላይ መናፍቅ
ተብሎ ተወግዟል።
 ግኖስቲሲዝም፡- በጥንታዊ የክርስትና ዘመን ብቅ ያሉ የተለያዩ ኃይማኖታዊ እምነቶች እና ሥርዓቶች፣ ባለሁለት
ኮስሞሎጂ እና መዳን የሚገኘው በታሪክ እውቀት (ግኖሲስ) እምነት ነው።
እነዚህ ርእሶች የክርስትናን ነገረ-መለኮት ቀደምት እድገት፣ ለመመስረቱ አስተዋፅዖ ያበረከቱትን ተጽዕኖ ፈጣሪ ሰዎች፣ እና
ቀደምት ታሪኩን የፈጠሩትን ተግዳሮቶች እና ውዝግቦች ያጎላሉ።

"የመጀመሪያው የክርስትና ነገረ-መለኮት በሐዋርያዊው ዘመን የክርስቲያን አስተምህሮ እድገት ተለይቶ የሚታወቀውን
የክርስትናን የአስተሳሰብ መሠረት ያጠቃልላል። በዚህ ዘመን እንደ ኢግናጥዮስ ዘአንጾኪያ፣ ጀስቲን ሰማዕት እና ኢሬኔየስ፣
የቤተ ክርስቲያን አባቶች በመባል የሚታወቁት ቁልፍ ሰዎች ብቅ አሉ። የጥንት ክርስቲያናዊ ሥነ-መለኮትን በመቅረጽ ረገድ
ወሳኝ ሚና ተጫውቷል።

እነዚህ ቀደምት የነገረ-መለኮት ሊቃውንት የተለያዩ የነገረ-መለኮት ውዝግቦችን በተለይም አሪያኒዝም እና ግኖስቲሲዝምን
አነጋግረዋል። አርዮስ የሚመራው አርዮስ የክርስቶስን አምላክነት በመቃወም ፍጡር መሆኑን አስረግጦ ተናግሯል።
ግኖስቲሲዝም፣ የተለያየ የእምነት ሥርዓት፣ ለደኅንነት አስፈላጊ የሆነ ሚስጥራዊ እውቀት (ግኖሲስ) እንዳለው ተናግሯል፣
ብዙውን ጊዜ ከኦርቶዶክስ ክርስቲያናዊ ትምህርቶች ጋር ይጋጫል።

16
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

የእነዚህ ቀደምት የነገረ-መለኮት ሊቃውንት ጽሑፎች እና ክርክሮች ለኋለኞቹ ነገረ-መለኮታዊ እድገቶች እና ቁልፍ
ክርስቲያናዊ አስተምህሮዎችን ለመቅረጽ መሠረት ጥለዋል።

2ኛው ቀን ጠዋት፡- የአበው ነገረ-መለኮት።

ትኩረታችንን ወደ አባቶች/ፓትርያርክ ዘመን ስናዞር፣ የኒቂያ እና የቁስጥንጥንያ ዋና ጉባኤያትን፣ አትናቴዎስ ለኒቂያው
የኃይማኖት መግለጫ ያበረከተውን አስተዋፅኦ እና ስለ ኦገስቲን ኦፍ ሂፖ የነገረ መለኮት ግንዛቤን በተለይም የጸጋ
ትምህርቱን እናጠናለን።

2ኛ ቀን ከሰዓት፡- የመካከለኛው ዘመን ነገረ-መለኮት።

በእነዚህ ሳምንታት ውስጥ፣ የመካከለኛው ዘመን ነገረ-መለኮታዊ እድገቶችን እንቃኛለን። የስኮላስቲክን ትውፊት በአንሴልም
እና በቶማስ አኩዊናስ ስራዎች እንመረምራለን፣ በሜስተር ኤክሃርት እና በኖርዊች ጁሊያን እንደ ምሳሌነት ስለ
ሚስጥራዊነት እንነጋገራለን እና እንደ መጠሪያነት ያሉ ከነገሮች እንዳሉ ማየት ጋር (nominalism vs realism) ያሉ ነገረ-
መለኮታዊ ክርክሮችን እንቃኛለን።

III. የቀደምት አበው ነገረ-መለኮት

 የኒቂያ እና የቁስጥንጥንያ ጉባኤዎች
 አትናቴዎስ እና የኒቂያው የኃይማኖት መግለጫ
 የሂፖ አውጉስቲን እና የጸጋ ትምህርት

የቀደምት አበው ነገረ-መለኮት

1. የኒቂያ እና የቁስጥንጥንያ ጉባኤዎች

 የኒቅያ ጉባኤ (325 ዓ.ም)፡- የኢየሱስ ክርስቶስን ሙሉ አምላክነት የካደውን የአሪያን ውዝግብ ለመፍታት
በንጉሠ ነገሥት ቆስጠንጢኖስ ተጠራ።
 በኒቂያው የሃይማኖት መግለጫ የተገኘ፣ ይህም የወልድን ከአብ ጋር መስማማትን ያረጋግጣል።
 የቁስጥንጥንያ ጉባኤ (381 ዓ.ም)፡- የመንፈስ ቅዱስን መለኮትነት ለማብራራት እና የተለያዩ መናፍቃንን
ለመታገል፣ አርዮስንና አፖሊናሪዝምን ጨምሮ።
 የኒቂያውን የኃይማኖት መግለጫ አሁን ባለው መልኩ አስፋፍቷል፣ የመንፈስ ቅዱስን አምላክነት በማረጋገጥ
እና ሥላሴን የበለጠ ይገልጻል።

17
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

2. አትናቴዎስ እና የኒቂያው የኃይማኖት መግለጫ

 አትናቴዎስ፡ የኒቂያ ኦርቶዶክስን ከአሪያኒዝም በመከላከል ረገድ ቁልፍ ሰው ነው።
 ስለ ሥላሴ እና ስለ ክርስቶስ ማንነት በሰፊው ጽፏል።
 ኒቅያ የሃይማኖት መግለጫ፡- በ325 ዓ.ም በኒቂያ ጉባኤ የተቀረፀው፣ ከክርስትና እምነት ዋና ዋና መግለጫዎች
አንዱ ሆኖ ይቆያል።
 የኢየሱስ ክርስቶስን አምላክነት እና የሥላሴን ትምህርት ያረጋግጣል።

3. የሂፖ አውጉስቲን እና የጸጋ ትምህርት

 አውጉስቲን፡- በሰሜን አፍሪካ የሂፖ ተጽኖ ፈጣሪ የኃይማኖት ምሁር እና ጳጳስ።
 ለፔላግያኒዝም ምላሽ የጸጋ ነገረ-መለኮትን አዳብሯል፣ ይህም የሰው ልጅ በድነት ውስጥ ያለውን ጥረት
አጽንዖት ይሰጣል።
 የጸጋ አስተምህሮ፡- አውግስጢኖስ መዳን ሙሉ በሙሉ የእግዚአብሔር የጸጋ ስራ እንጂ በሰው ውለታ የተገኘ
እንዳልሆነ አስተምሯል።
 የሰው ልጅ የወደቀውን ተፈጥሮ እና በድነት ውስጥ መለኮታዊ ጣልቃገብነት አስፈላጊነት ላይ አፅንዖት
ሰጥቷል።
እነዚህ ማስታወሻዎች የኒቂያ እና የቁስጥንጥንያ ጉባኤዎች፣ የአትናቴዎስ አስተዋጽዖዎች እና የአውግስጢኖስ የጸጋ
ትምህርትን ጨምሮ ስለ አንዳንድ የፓትርያርክ ነገረ-መለኮት ቁልፍ ገጽታዎች አጭር መግለጫ ይሰጣሉ።

ማጠቃለያ
በመጀመሪያዎቹ የክርስትና ምዕተ-ዓመታት ውስጥ ብቅ ያለው የቀደመት አበው ነገረ-መለኮት በጥልቅ የተቀረጸው በቁልፍ
ክስተቶች እና ምስሎች ነው። በ325 እና በ381 ዓ.ም የተካሄዱት የኒቂያ እና የቁስጥንጥንያ ጉባኤዎች የርቱዑውን እምነት
ወይም የኦርቶዶክስ ክርስቲያናዊ አስተምህሮትን በመግለጽ ረገድ ወሳኝ ነበሩ። እነዚህ ጉባኤዎች የሥላሴን ባሕርይ
በማብራራት የክርስቶስንና የመንፈስ ቅዱስን አምላክነት አረጋግጠዋል።

በኒቂያ ጉባኤ ውስጥ ታዋቂ የነበረው አትናቴዎስ የኒቂያን የኃይማኖት መግለጫ በማዘጋጀት ረገድ ወሳኝ ሚና ተጫውቷል።
የክርስቶስን አምላክነት በአርዮስ ኑፋቄ ላይ የሰጠው ጥብቅ ጥበቃ ለርቱኡው እምነት/ኦርቶዶክስ ነገረ-ክርስቶስ መሠረት
ነው። ከእነዚህ ክርክሮች የወጣው የኒቂያው የኃይማኖት መግለጫ የክርስትና እምነት ዋና መግለጫ ሆኖ ቀጥሏል።

በምዕራቡ ዓለም የክርስትና እምነት እድገት ውስጥ ትልቅ ሰው የነበረው የሂፖው አውጉስቲን ለቀደምት አበው ነገረ-መለኮት
ትልቅ አስተዋፅዖ አድርጓል። በጸጋ ትምህርት ላይ ያስተማረው ትምህርት፣ በተለይም ለፔላግያኒዝም ምላሽ፣ መለኮታዊ ጸጋን
በድነት ውስጥ ያለውን ሚና አፅንዖት ሰጥቷል። “የእግዚአብሔር ከተማ” እና “ኑዛዜዎች”ን ጨምሮ የኦገስቲን ነገረ-መለኮታዊ
ጽሑፎች በክርስትና አስተሳሰብ ላይ ተጽዕኖ ማሳደራቸውን ቀጥለዋል።

IV. የመካከለኛው ዘመን ነገረ-መለኮት

 የስኮላስቲክ ወግ፡- አንሴልም፣ ቶማስ አኩዊናስ

18
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

 ምስጢራዊነት፡- ሜስተር ኤክሃርት፣ ጁሊያን የኖርዊች

 ነገረ-መለኮታዊ ክርክሮች፡- ስም-ነክነት ከእውነት ጋር

የመካከለኛው ዘመን ነገረ-መለኮት:-

1. የሊቃውንት ወግ፡-
 አንሴልም ኦቭ ካንተርበሪ፡- ስለ እግዚአብሔር ሕልውና ባቀረበው የኦንቶሎጂ ሙግት የሚታወቅ ሲሆን ይህም
የእግዚአብሔር ጽንሰ-ሐሳብ ህልውናውን እንደሚያመለክት ያረጋግጣል።
 ቶማስ አኩዊናስ፡- በክርስቲያናዊ ነገረ-መለኮት ከአርስቶተሊያን ፍልስፍና ጋር በማዋሃዱ ታዋቂ፣ በታላቅ
ሥራው፣ ሱማ ቲዎሎጂካ።

2. ምስጢራዊነት፡-
 ጀርመናዊው የነገረ መለኮት ምሁር እና ሚስጥራዊ በጥልቅ ሚስጥራዊ ጽሑፎቹ እና ስብከቶች የሚታወቁ ሲሆን
ይህም ከዓለማዊ ነገሮች መራቅን ከእግዚአብሔር ጋር ለመለማመድ አስፈላጊ መሆኑን ያጎላሉ።
 የኖርዊች ጁሊያን፡- በመለኮታዊ ፍቅር ራዕዮቿ ዝነኛ የሆነች እንግሊዛዊት ሚስጢር፣ ራእዮቿን እና
የእግዚአብሔርን ፍቅር እና ምህረትን የምትገልፅበት።

3. ነገረ-መለኮታዊ ክርክሮች፡-
 ስም-ነክ እና እውነታዊነት፡- ስለ ዩኒቨርሳል ተፈጥሮ የፍልስፍና ክርክር። ስም አድራጊዎች እንደ አእምሯዊ ፅንሰ-
ሀሳቦች ብቻ እንደሚገኙ ተከራክረዋል፣ እውነታዎች ግን ሁለንተናዊ ከአእምሮ ውጭ እውነተኛ ሕልውና
አላቸው ብለው ያምኑ ነበር።
እነዚህ በመካከለኛው ዘመን የታዩ ነገረ-መለኮታዊ እድገቶች ለክርስትና አእምሯዊ እና መንፈሳዊ ገጽታ ከፍተኛ አስተዋፅዖ
አበርክተዋል፣ ነገረ መለኮቱን እና ልምምዱን ለዘመናት በመቅረጽ።

የመካከለኛው ዘመን ነገረ-መለኮት በዚህ ወቅት ነገረ-መለኮታዊ አስተሳሰብን በፈጠሩ በርካታ ቁልፍ እንቅስቃሴዎች እና
ክርክሮች ይገለጻል። እንደ አንሴልም እና ቶማስ አኩዊናስ ባሉ የነገረ-መለኮት ሊቃውንት ምሳሌነት የተጠቀሰው የስኮላስቲክ
ወግ፣ ሥነ-መለኮታዊ ጽንሰ-ሐሳቦችን ለመመርመር እና ለመረዳት ምክንያታዊ እና ፍልስፍናን አጽንዖት ሰጥቷል።
ሥራዎቻቸው እንደ አርስቶትል ባሉ የጥንት ፈላስፎች ሥራ ላይ በመሳል እምነትን እና ምክንያታዊነትን ለማስታረቅ ፈለጉ።

በአንጻሩ፣ ምሥጢራዊነት ሌላው ጉልህ የመካከለኛው ዘመን ሥነ-መለኮት ገጽታ ነበር፣ ይህም የግላዊ ልምድን አስፈላጊነት
እና ከመለኮት ጋር በቀጥታ መገናኘትን ያጎላል። እንደ ሚይስተር ኢካሃርት (Meister Eckhart) እና የኖርዊች ጁሊያን ያሉ
አኃዞች የመንፈሳዊነት ውስጣዊ፣ የልምድ ገጽታ ላይ አፅንዖት ሰጥተው ነበር፣ ብዙ ጊዜ ከአእምሮአዊ ትንተና በላይ የሆነ
የእግዚአብሔርን ጥልቅ ግንዛቤ ይደግፋሉ።

19
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

ወቅቱ ነገረ-መለኮታዊ ክርክሮችም ታይቷል፣ በተለይም በስመ ኖሚናሊዝም እና በእውነታዊነት መካከል ያለው
አለመግባባት። እንደ ዊልያም ኦክሃም ባሉ ሰዎች የሚደገፈው ስም-አልባነት፣ ሁለንተናዊ ፅንሰ-ሀሳቦች (እንደ 'መልካምነት'
ወይም 'ሰብአዊነት') ከግለሰብ ነገሮች ውጭ ምንም አይነት እውነተኛ ህልውና የሌላቸው ስሞች ወይም መለያዎች (ስም)
ብቻ እንደሆኑ ተከራክሯል። ሪያሊዝም በበኩሉ ዩኒቨርሳልስ ከግለሰብ ነገሮች የፀዳ እውነተኛ ሕልውና እንዳላቸው
አመልክቷል፣ ይህ አመለካከት እንደ ቶማስ አኩዊናስ ካሉ አሳቢዎች ጋር የተያያዘ ነው።

እነዚህ የተለያዩ የመካከለኛው ዘመን ነገረ-መለኮት ዘርፎች በጊዜው የነበረውን የበለጸገ እና የተለያየ ምሁራዊ ገጽታ
ያንፀባርቃሉ፣ ይህም በምክንያታዊነት፣ በልምድ እና በትውፊት መካከል ነገረ-መለኮታዊ አስተሳሰብን በመቅረጽ መካከል
ያለውን መስተጋብር ያሳያሉ።

V. ተሐድሶ ነገረ-መለኮት
 ማርቲን ሉተር እና የእምነት መጽደቅ ትምህርት
 ጆን ካልቪን እና የተሐድሶ ነገረ-መለኮት
 አክራሪ ተሐድሶ፡- ዳግም አጥማቂዎች/አናባፕቲስቶች፣ ቶማስ ሙንትዘር
በእርግጠኝነት! በተሐድሶ ነገረ-መለኮት ላይ የተመሠረቱ አንዳንድ ማስታወሻዎች እነሆ፡-

1. ማርቲን ሉተር እና የእምነት መጽደቅ ትምህርት

 በ16ኛው ክፍለ ዘመን የፕሮቴስታንት ተሐድሶን የጀመረው ጀርመናዊው መነኩሴ እና የኃይማኖት ምሁር
ማርቲን ሉተር።
 የሉተር ማዕከላዊ ነገረ-መለኮታዊ አስተዋጽዖ በእምነት ብቻ የመጽደቅ ትምህርት ነበር (ሶላፊዴ)።
 ድነት ከሕግ ሥራ በቀር በኢየሱስ ክርስቶስ በማመን ከእግዚአብሔር የተገኘ ስጦታ እንደሆነ ያምናል።

2. ጆን ካልቪን እና የተሐድሶ ነገረ-መለኮት

 ጆን ካልቪን፣ ፈረንሳዊው የነገረ መለኮት ምሁር እና መጋቢ፣ በ16ኛው ክፍለ ዘመን አጋማሽ ላይ የተሃድሶ ነገረ-
መለኮትን የበለጠ አዳብሯል።
 ካልቪን በድነት (ቅድመ ውሳኔ) የእግዚአብሔርን ሉዓላዊነት እና የቅዱሳት መጻሕፍትን ሥልጣን አጽንዖት
ሰጥቷል።
 ካልቪኒዝም በመባል የሚታወቀው የእሱ ነገረ-መለኮታዊ ሥርዓት በፕሮቴስታንት ነገረ-መለኮት ላይ ከፍተኛ
ተጽዕኖ አሳድሯል.

3. አክራሪ ተሐድሶ፡- ዳግም አጥማቂዎች/ አናባፕቲስቶች፣ ቶማስ ሙንትዘር

 አክራሪ ተሐድሶ ከሉተራዊያን እና ከካልቪኒዊያን ጋር አብሮ የወጣ የተለያየ እንቅስቃሴ ነበር።
 አናባፕቲስቶች ለአዋቂዎች ጥምቀት እና ቤተክርስቲያን እና መንግስት መለያየትን የሚሟገቱ በአክራሪ ተሐድሶ
ውስጥ ቁልፍ ቡድን ነበሩ።

20
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

 ቶማስ ሙንትዘር አክራሪ የኃይማኖት ምሁር እና በጀርመን የገበሬዎች ጦርነት መሪ ነበር፣ ለማኅበራዊ እና ቤተ-
ክርስቲያን ለውጥ አብዮታዊ አቀራረብን አጽንኦት ሰጥቷል።
እነዚህ አኃዞች እና እንቅስቃሴዎች በተሐድሶው ዘመን የክርስትናን መልክዓ ምድር በመቅረጽ ጉልህ ሚና ተጫውተዋል፣
ይህም በፕሮቴስታንት እምነት ውስጥ ለነገረ-መለኮት አመለካከቶች ልዩነት አስተዋፅዖ አድርጓል።

የተሐድሶ ነገረ-መለኮት በክርስቲያን ታሪክ ውስጥ ጉልህ የሆነ ዘመንን ይወክላል፣ በቁልፍ ነገረ-መለኮታዊ እድገቶች እና
አኃዞች። የማርቲን ሉተር የእምነት መጽደቅ አስተምህሮ በእምነት ብቻ መዳንን በማጉላት በጊዜው የነበሩትን የካቶሊክ
አስተምህሮቶችን ተገዳደረ። የጆን ካልቪን የተሐድሶ ነገረ-መለኮት የፕሮቴስታንት አስተሳሰብን ቀርጾ፣ አስቀድሞ መወሰንንና
የእግዚአብሔርን ሉዓላዊነት አጽንዖት ሰጥቷል። እንደ ዳግም አጥማቂዎች (አናባፕቲስቶች) ባሉ ቡድኖች እና እንደ ቶማስ
ሙንትዘር ባሉ ሰዎች የሚመራው የራዲካል ተሐድሶ እንቅስቃሴ የበለጠ ሥር ነቀል በሆነ መልኩ የቤተ ክርስቲያን ተሐድሶ
እንዲደረግ በመደገፍ በጎ ፈቃደኝነት የጎልማሶች ጥምቀት እና ቤተ ክርስቲያን እና መንግሥት መለያየትን አጽንኦት
ሰጥተዋል። እነዚህ እንቅስቃሴዎች እና አኃዞች የክርስትናን ነገረ-መለኮታዊ ገጽታ በመቅረጽ ረገድ ወሳኝ ሚና ተጫውተዋል
እናም ዛሬም በክርስቲያናዊ አስተሳሰብ ላይ ተጽዕኖ ማሳደራቸውን ቀጥለዋል።

21
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

3ኛ ቀን ጠዋት፡- ተሐድሶ ነገረ-መለኮት።

በተሃድሶው ዘመን ላይ በማተኮር ይህንን ወቅት የፈጠሩትን ቁልፍ ምስሎች እና ሀሳቦች እናጠናለን። ማርቲን ሉተርን እና
በእምነት የመጽደቅ አስተምህሮውን፣ ጆን ካልቪን እና የተሐድሶ ነገረ-መለኮትን እድገት፣ አናባፕቲስቶችን እና ቶማስ
ሙንትዘርን ጨምሮ የራዲካል ተሐድሶ እንቅስቃሴዎችን እንመለከታለን።

3ኛ ቀን ከሰዓት፡- ከተሐድሶ በኋላ ነገረ-መለኮት።

ወደ ድኅረ ተሐድሶ ጊዜ ስንሸጋገር፣ የካቶሊክ ፀረ ተሐድሶን በተለይም የትሬንት ጉባኤን እንመረምራለን፣ በአርሚኒያኒዝም
እና በካልቪኒዝም መካከል ስላለው ነገረ-መለኮታዊ ውጥረት በዶርት ሲኖዶስ ላይ እንወያይ እና የፒቲዝም መነሳት እና
የወንጌል ሪቫይቫልን እንመረምራለን።

3ኛ ቀን ከሰዓት፡- ዘመናዊ እና ዘመናዊ ነገረ-መለኮት።

በመጨረሻዎቹ ሳምንታት፣ በነገረ መለኮት ውስጥ ከብርሃን ጀምሮ እስከ ዛሬ ያለውን እድገት እንመረምራለን። በብርሃነ
ዓለም የነገረ መለኮት ሊበራሊዝም መነሳትን፣ የኒዮ-ኦርቶዶክሳዊ እንቅስቃሴን በካርል ባርት እና ዲትሪች ቦንሆፈር ሥራዎች፣
እና የነጻነት ሥነ-መለኮትን ብቅ ማለትን፣ የሴት ሥነ-መለኮትን እና የድህረ-ዘመናዊ ሥነ-መለኮትን እናጠናለን።

3ኛ ቀን፡- ማጠቃለያ
በመጨረሻው ሳምንት፣ በትምህርቱ ውስጥ የተማርናቸውን ዋና ዋና ጭብጦች እና ዋና ዋና ግለሰቦችን እናነሳለን። እንዲሁም
ካለፉት ግንዛቤዎች ስለ ወቅታዊ ነገረ-መለኮታዊ ጉዳዮች ያለንን ግንዛቤ እንዴት እንደሚያሳውቅ በማሰብ የታሪካዊ ነገረ-
መለኮትን አስፈላጊነት በዛሬው ዐውደ-ጽሑፍ እናሰላስላለን።

VI. የድህረ-ተሐድሶ ነገረ-መለኮት

 የካቶሊክ ፀረ-ተሐድሶ፡- የትሬንት ምክር ቤት
 አርሚኒያኒያዊያን እና ካልቪናዊያን፡- የዶርት ሲኖዶስ
 ኅይማኖተኛነት እና የወንጌል መነቃቃት።

22
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

በድህረ-ተሐድሶ ነገረ-መለኮት ላይ አንዳንድ ማስታወሻዎች እነሆ።

1. የካቶሊክ ፀረ-ተሐድሶ፡- የትሬንት ጉባኤ

 የፕሮቴስታንት ተሐድሶዎች የሚያጋጥሟቸውን ችግሮች ለመፍታት የካቶሊክ ቤተ ክርስቲያን የትሬንት ጉባኤ
(1545-1563) ጠራ።
 የፕሮቴስታንት አስተምህሮትን የሚቃወሙ የካቶሊክን አስተምህሮዎች እና ልማዶች፣ እንደ ባህል ስልጣን እና
ለደህንነት መልካም ስራ አስፈላጊነትን የመሳሰሉ ልማዶችን በድጋሚ አረጋግጧል።
 ጉባኤው በቤተ ክርስቲያኒቱ ውስጥ የሚስተዋሉ ሙስና እና እንግልት ጉዳዮችን በመለየት የማሻሻያ እና
የመታደስ አስፈላጊነትን አፅንዖት ሰጥቷል።

2. አርሚኒያኒዝም እና ካልቪኒዝም፡-የዶርት ሲኖዶስ

 በኔዘርላንድስ የነገረ መለኮት ምሁር በያዕቆብ አርሚኒየስ የተሰየመው አርሜኒያኒዝም ነፃ ምርጫን እና
የእግዚአብሔርን ጸጋ መቃወም እንደሚቻል አፅንዖት ይሰጣል።
 በጆን ካልቪን ስም የተሰየመው ካልቪኒዝም፣ የእግዚአብሔርን ሉዓላዊነት በድነት እና አስቀድሞ የመወሰን
አስተምህሮ ያጎላል።
 የዶርት ሲኖዶስ (1618-1619) በአርሚናውያን እና በካልቪኒስቶች መካከል ያለውን ነገረ-መለኮታዊ ውዝግብ
ለመፍታት በኔዘርላንድ ተሐድሶ ቤተ ክርስቲያን ጠራ።
 ሲኖዶሱ የካልቪኒዊ አስተምህሮዎችን አረጋግጧል፣ ይህም በብዙ የተሐድሶ አብያተ ክርስቲያናት የአርሚኒዊያንን
ውግዘት አድርሷል።

3. ፒቲዝም እና የወንጌል መነቃቃት።

 ፓኢቲዝም በሉተራኒዝም ውስጥ ያለ እንቅስቃሴ ሲሆን ይህም የግል አምልኮትን፣ የመጽሐፍ ቅዱስ ጥናትን እና
የእምነትን ልምድ ለአስተምህሮው በአእምሯዊ ግንኙነት ላይ ያጎላል።
 በ17ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ ተከታዮቹ የሉተራን ኦርቶዶክሳዊ ሥርዓት እና ምሁራዊነት አድርገው
ለሚመለከቱት ምላሽ ሆኖ ብቅ አለ።
 የወንጌል ሪቫይቫል፣ ታላቁ መነቃቃት በመባልም የሚታወቀው፣ በ18ኛው ክፍለ ዘመን በፕሮቴስታንት አውሮፓ
እና በሰሜን አሜሪካ የተስፋፋ ተከታታይ ኃይማኖታዊ መነቃቃት ነበር።
 እንደ ጆን ዌስሊ፣ ጆርጅ ዋይትፊልድ እና ጆናታን ኤድዋርድስ ባሉ ሰዎች በመመራት መነቃቃቱ የግል ለውጥን፣
ስሜታዊ አምልኮን እና ማህበራዊ ተሐድሶን አፅንዖት ሰጥቷል።
 ሁለቱም ፒቲዝም እና የወንጌል ሪቫይቫል በፕሮቴስታንት ውስጥ መንፈሳዊ ህይወት እንዲታደስ አስተዋፅዖ
አድርገዋል እና በክርስቲያናዊ መንፈሳዊነት እና በማህበራዊ ተሳትፎ ላይ ዘላቂ ተጽእኖ አሳድረዋል።

የድህረ-ተሐድሶ ነገረ-መለኮት
 የካቶሊክ ፀረ-ተሐድሶ፡- የትሬንት ምክር ቤት

23
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

 አርሚኒያኒዝም እና ካልቪኒዝም፡ የዶርት ሲኖዶስ

 ሃይማኖተኛነት እና የወንጌል መነቃቃት።
እነዚህ እንቅስቃሴዎች እና ክንውኖች ከተሃድሶው በኋላ የነገረ-መለኮት መልክዓ ምድርን በእጅጉ ቀርፀዋል። በትሬንት
ካውንስል የተመሰለው የካቶሊክ ፀረ-ተሐድሶ በፕሮቴስታንታዊ ተሐድሶ የተነሱትን ጉዳዮች ለመፍታት እና የካቶሊክን
መሠረተ ትምህርት እና ልምምዶች ለማረጋገጥ ሞክሯል። በዶርት ሲኖዶስ ውስጥ የተወከሉት አርሜኒያኒዝም እና
ካልቪኒዝም፣ በፕሮቴስታንት ውስጥ ያሉ ነገረ-መለኮታዊ ክርክሮች፣ በተለይም አስቀድሞ መወሰንን እና የመምረጥ ነፃነትን
አጉልተዋል። ፒቲዝም እና የወንጌል ሪቫይቫል ግላዊ እግዚአብሔርን መምሰልን፣ መንፈሳዊ መታደስን እና የበለጠ ልምድ
ያለው የእምነት አቀራረብን አፅንዖት ሰጥተዋል፣ ይህም በሁለቱም የፕሮቴስታንት እና የካቶሊክ ወጎች ላይ ተጽዕኖ
አሳድሯል።

VII. ዘመናዊ እና ዘመናዊ ነገረ-መለኮት

 አብርሆት እና ነገረ-መለኮታዊ ለዘብተኝነት/ሊበራሊዝም
 አዲሱ-ርቱዕ/ኦርቶዶክስ፡- ካርል ባርት፣ ዲትሪች ቦንሆፈር
 የነጻነት ነገረ-መለኮት፣ የሴቶች ነገረ-መለኮት እና የድህረ-ዘመናዊ ነገረ-መለኮት
በቁልፍ እንቅስቃሴዎች እና አሳቢዎች ላይ በማተኮር በዘመናዊ እና በዘመናዊ ነገረ-መለኮት ላይ አንዳንድ ማስታወሻዎች
እነሆ።

መገለጥ እና ነገረ-መለኮታዊ ለዘብተኝነት/ሊበራሊዝም፡-

 መገለጥ በምክንያት፣ ሳይንስ እና ግለሰባዊነት ላይ አፅንዖት ሰጥቷል፣ ባህላዊ ኃይማኖታዊ እምነቶችን ተገዳደረ።
 ነገረ-መለኮት ለዘብተኝነት/ሊበራሊዝም እንደ ምላሽ ብቅ አለ፣ ክርስትናን ከዘመናዊው እውቀትና እሴት አንፃር
እንደገና ለመተርጎም ፈለገ።
 ቁልፍ ከሆኑት ሰዎች መካከል በኃይማኖታዊ ልምድ ላይ አፅንዖት የሰጠው ፍሬድሪክ ሽሌየርማቸር እና ነገረ-
ምግባርን ያጎላው አልብሬክት ሪትሽል ይገኙበታል።

አዲሱ-ኦርቶዶክስ፡-
 አዲሱ-ኦርቶዶክስ በ20ኛው ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ላይ በነገረ-መለኮታዊ ለዘብተኝነት/ሊበራሊዝም ላይ ምላሽ
ሆኖ ብቅ አለ።
 ካርል ባርት የእግዚአብሔርን ልዕልና እና ሌላነት እና የመገለጥን አስፈላጊነት የሚያጎላ ማዕከላዊ አካል ነው።
 ዲትሪች ቦንሆፈር “ኃይማኖት አልባውን ክርስትና” እና በዓለማዊው ዓለም ውድ ደቀ መዝሙርነት የሚለውን
ሐሳብ አጽንዖት ሰጥቷል።

የነጻነት ነገረ-መለኮት፡-
 በ1960ዎቹ በተለይም በላቲን አሜሪካ ለማኅበራዊ ኢፍትኃዊነት እና ለድህነት ምላሽ ነበር።

24
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

 የማኅበረሰቡን የማርክሲስት ትንተና በማንሳት የተጨቆኑ ነፃ መውጣቱን የወንጌል ማዕከል አድርጎ አጽንኦት
ይሰጣል።
 ተቺዎች ነገረ-መለኮትን ፖለቲካዊ እና ዋና የክርስቲያን አስተምህሮዎችን ያበላሻል ብለው ይከራከራሉ።

የሴቶች ነገረ-መለኮት፡-
 በ1960ዎቹ እና 1970ዎቹ ተነሳ፣ የአባቶችን የክርስትናን ትርጓሜ ፈታኝ ነበር።
 የሥርዓተ-ፆታ እኩልነት አስፈላጊነት ላይ ያተኩራል እና ባህላዊ ሥነ-መለኮታዊ ቋንቋ እና ምልክቶችን
ይወቅሳል።
 በኃይማኖታዊ ታሪክ ውስጥ ብዙውን ጊዜ የተደበቁትን የሴቶች ሚና ለመግለጥ እና ቅዱሳት መጻህፍትን
ከሴትነት አንፃር እንደገና ለመተርጎም ይፈልጋል።

የድህረ ዘመናዊ ነገረ-መለኮት፡-

 በ20ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ላይ ብቅ ብሏል፣ በድህረ ዘመናዊ ፍልስፍና ተጽዕኖ።
 የፍፁም እውነት ባህላዊ ሀሳቦችን ይጠይቃል እና በኃይማኖታዊ እምነቶች ውስጥ ብዙነትን እና ልዩነትን
ያጎላል።
 ኃይማኖታዊ እምነቶችን እና ተግባራትን በመቅረጽ በትረካ፣ ቋንቋ እና አውድ አስፈላጊነት ላይ ያተኩራል።
እነዚህ እንቅስቃሴዎች እና አሳቢዎች በክርስትና እና በዘመናዊነት መካከል ያለውን ቀጣይነት ያለው ውይይት የሚያንፀባርቁ
ናቸው፣ የኃይማኖት ሊቃውንት ለክርስቲያናዊ ትውፊት ታማኝ ሆነው በዘመናቸው የሚያጋጥሟቸውን ተግዳሮቶች እና
ጥያቄዎች ለመፍታት ይፈልጋሉ።

VIII. ማጠቃለያ
 ዋና ዋና ጭብጦችን እና ምስሎችን ማጠቃለል
 የዛሬው ታሪካዊ ሥነ-መለኮት አግባብነት ላይ ማሰላሰል
በጥያቄዎ መሰረት አንዳንድ ማስታወሻዎች እነሆ፡-

ማጠቃለያ
በማጠቃለያው፣ የታሪክ ነገረ-መለኮት ጥናት በዘመናት ውስጥ የክርስትናን እምነት የቀረጹ ዋና ዋና ጭብጦችን እና አኃዞችን
በብዛት አቅርቧል። ከቀደምት የቤተክርስቲያን አባቶች ጀምሮ እስከ ተሐድሶ አራማጆች እና ከዚያም በላይ የነገረ መለኮት
ሊቃውንት ከዋና ዋና የአስተምህሮ ጉዳዮች ጋር በመታገል ለክርስቲያናዊ እምነቶች መዳበር ምክንያት ሆነዋል።

የታሪካዊ ነገረ-መለኮት ዋና ዋና ጭብጦች እና ዋና ግለሰቦች ማጠቃለያ

 የቀደሙት የቤተ ክርስቲያን አባቶች፡- አውጉስቲን፣ ጀሮም እና አምብሮዝ የጥንቱን ክርስቲያናዊ አስተሳሰብ
በመቅረጽ ወሳኝ ሚና ተጫውተዋል፣ እንደ እግዚአብሔር ተፈጥሮ፣ ሥላሴ እና የጸጋን ሚና በመዳን ላይ
በማጉላት።

25
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

 የመካከለኛው ዘመን የነገረ መለኮት ሊቃውንት፡- ቶማስ አኩዊናስ እና አንሴልም የካንተርበሪው በእምነት እና
በምክንያት መካከል ባለው ግንኙነት እና በእግዚአብሔር ህልውና ተፈጥሮ ላይ በማተኮር ለምሁራዊ ሥነ-
መለኮት እድገት ትልቅ አስተዋፅዖ አበርክተዋል።
 ተሐድሶ አራማጆች፡- ማርቲን ሉተር፣ ጆን ካልቪን እና ሌሎችም የተመሰረተውን የካቶሊክ ቤተ ክርስቲያን
አስተምህሮ በመቃወም የቅዱሳት መጻሕፍትን ሥልጣን እና በእምነት ብቻ የመጽደቅን ፅንሰ-ሀሳብ ላይ አፅንዖት
ሰጥተዋል።
 የዘመናችን የነገረ መለኮት ሊቃውንት፡- ካርል ባርት፣ ዲትሪች ቦንሆፈር፣ እና ሌሎችም እንደ ሳይንስ እና
ቴክኖሎጂ በሃይማኖታዊ እምነት ላይ የሚያሳድሩትን ተጽዕኖ በመሳሰሉት ከዘመናዊ ተግዳሮቶች አንፃር ነገረ-
መለኮታዊ ጭብጦችን ማሰስ ቀጠሉ።

የዛሬው የታሪክ ነገረ-መለኮት አግባብነት ነጸብራቅ

የታሪካዊ ነገረ-መለኮት ጥናት ዛሬም ጠቃሚ ሆኖ ይቆያል በተለያዩ ምክንያቶች፡-

 ትውፊትን መረዳት፡- ለራሳችን እምነት እና ልምምዶች መሰረት የሚሆነን የክርስትናን አስተሳሰብ እና ተግባር
የበለጸገ ባህል እንድንረዳ ይረዳናል።
 የአስተምህሮ እድገት፡ የክርስቲያን አስተምህሮ በጊዜ ሂደት እንዴት እንደዳበረ ያሳያል፣ ይህም የወቅቱን የስነ-
መለኮት ክርክሮች እንድንዳስስ ይረዳናል።
 የባህል አውድ፡- የነገረ መለኮት ሊቃውንት የኖሩበትን ባህላዊ እና ታሪካዊ አውዶች እንድንረዳ ያግዘናል፣ ይህም
ተነሳሽነታቸውን እና ተግዳሮቶቻቸውን በማብራት ነው።
 እምነት እና ምክንያት፡- በክርስትና አስተሳሰብ እድገት ውስጥ በእምነት እና በምክንያት መካከል ያለውን
መስተጋብር ያሳያል፣ ዘመናዊ ጥያቄዎችን ለመፍታት ግንዛቤዎችን ይሰጣል።
ለማጠቃለል፣ ታሪካዊ ነገረ-መለኮት ያለፈውን ማጥናት ብቻ ሳይሆን በአሁኑ ጊዜ የክርስትናን እምነት ለመረዳት እና
ለመጠመድ ጠቃሚ ግብአት ነው።

26
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

ለማሳረጊያ

በቤተ ክርስቲያን ታሪክ ውስጥ ካሉት ዋና ዋና መናፍቃን መስራቾቻቸው፣ ትምህርቶቻቸው እና

ምላሾቻቸው ጋር፡-

1. ግኖስቲሲዝም
 መስራች፡- የግኖስቲዝም አመጣጥ ግልፅ አይደለም፣ነገር ግን በተለያዩ ፍልስፍናዊ እና ኃይማኖታዊ ወጎች ተጽኖ
ነበር።
 ማስተማር፡- ግኖስቲሲዝም ቁሳዊው ዓለም ክፉ እንደሆነ እና በትንሽ መለኮት የተፈጠረ መሆኑን ሲያስተምር
መንፈሳዊው አለም ግን መልካም እና ከፍ ያለና የማይታወቅ አምላክ የፈጠረው ነው። ግኖስቲክስ ሚስጥራዊ
እውቀት (ግኖሲስ) ለመዳን አስፈላጊ እንደሆነ ያምን ነበር፡፡
 ምላሽ፡- እንደ ኢሬኔየስ እና ተርቱሊያን ያሉ የጥንት የክርስቲያን ጸሐፊዎች ግኖስቲዝምን አጥብቀው ተቃወሙ፤
ይህም እውነተኛውን የክርስትናን ትምህርት ያዛባል ብለው ይከራከሩ ነበር። የጥንቶቹ የቤተ ክርስቲያን
ጉባኤዎች፣ በተለይም በ325 ዓ.ም የኒቂያ ጉባኤ የግኖስቲኮችን እምነት እንደ መናፍቅነት ውድቅ አድርገውታል።

2. አሪዩሳዊው
 መስራች፡- አርዮስ፣ በአሌክሳንድርያ ግብፅ የሚገኝ ካህን።
 ትምህርት፡- አርዮሳዊነት የኢየሱስ ክርስቶስን ፍጹም አምላክነት ክዶ ፍጡር መሆኑን በማስተማር
ከእግዚአብሔር አብ የተለየና ታዛዥ ነው። አርዮስ በታዋቂነት “እርሱ (ኢየሱስ) ያልነበረበት ጊዜ ነበር” ብሏል።
 ምላሽ፡- በ325 ዓ.ም የመጀመሪያው የኒቅያ ጉባኤ አርዮሳዊነትን አውግዞ የክርስቶስን አምላክነት “ከአብ ጋር
አንድ አካል (ሆሞኡሲዮስ)” ሲል አረጋግጧል። ይህም ሆኖ፣ አርዮሳዊነት ለተወሰነ ጊዜ ጸንቶ በመቆየቱ በጥንቷ
ቤተ ክርስቲያን ውስጥ ጉልህ የሆኑ ነገረ-መለኮታዊ ክርክሮችን አስከትሏል።

3. ንስጥሮሳዊ
 መስራች፡- ንስጥሮስ፣ የቁስጥንጥንያ ፓትርያርክ/አበው።
 ማስተማር፡- ንስጥሮስ በክርስቶስ ሰዋዊ እና መለኮታዊ ባህሪያት መካከል ያለውን ልዩነት አጽንኦት ሰጥቶ
በሁለት አካላት እስከ መለያቸው ድረስ አንድ ሰው እና አንድ መለኮታዊ። ንስጥሮስ ለማርያም "ቴዎቶኮስ"
(አምላክን የተሸከመች ወይም የአምላክ እናት) የሚለውን ማዕረግ ተቃወመ፣ እሱም "ክርስቶቶኮስ" (ክርስቶስን
ተሸካሚ) መርጧል፡፡
 ምላሽ፡- በ431 ዓ.ም የኤፌሶን ጉባኤ ንስጥሮሳዊነትን በማውገዝ የኦርቶዶክስ እምነት በአንድ ሰው የክርስቶስ
ሁለት ባህርያቶች (መለኮት እና ሰዋዊ) ውህደት ላይ ያለውን ኦርቶዶክሳዊ እምነት አረጋግጧል። ንስጥሮስ እና
ተከታዮቹ ተወግደዋል።

4. ሞኖፊዚቲዝም
 መስራች፡- ኢዩታኪስ (Eutyches)፣ አርኪማንድራይት (ገዳማዊ መሪ) በቁስጥንጥንያ።

27
በይበልጣል ላቀው ይሁኔ፣ ለሚስዮናዊ መጽሐፍ ቅዱስ ኮሌጅ ተማሪዎች የተዘጋጀ ማስታወሻ፣ ሚያዚያ 03፤ 2016 ዓ.ም

 ማስተማር፡- ሞኖፊዚቲዝም ክርስቶስ አንድ ባሕርይ ብቻ እንዳለው ያስተምራል (መለኮት-ሰው ባሕርይ) ሁለት
የተለያዩ ባሕርያት (መለኮት እና ሰው) በአንድ አካል ውስጥ ከመዋሐዳቸው ይልቅ። በዚህ አተያይ መሠረት
የክርስቶስ ሰብዓዊ ተፈጥሮ ወደ አምላካዊ ተፈጥሮው ተውጦ ወይም ተሰጥቷል።
 ምላሽ፡- በ451 ዓ.ም የኬልቄዶን ጉባኤ ሞኖፊዚቲዝምን አውግዞ ክርስቶስ ሁለት ተፈጥሮዎች (መለኮት እና
ሰው) ያለ ውዥንብር፣ ለውጥ፣ መለያየትና መለያየት በአንድ አካል የተዋሐዱ መሆናቸውን ኦርቶዶክሳዊ አቋም
አረጋግጧል።

5. ፔላጋኒዝም
 መስራች፡- ፔላጊየስ፣ የብሪታኒያ መነኩሴ።
 ማስተማር፡- ፔላግያኒዝም የቀደመውን የኃጢአት ትምህርት በመካድ የሰው ልጅ መለኮታዊ ጸጋ ሳያስፈልገው
በራሳቸው ጥረት ድነትን ማግኘት እንደሚችሉ አስተምሯል። ፔላጊየስ ጽድቅን ለማግኘት የነፃ ምርጫ እና
የሞራል ጥረት አስፈላጊነት አጽንኦት ሰጥቷል።
 ምላሽ፡- በ418 ዓ.ም የካርቴጅ ምክር ቤቶች እና በ431 ዓ.ም ኤፌሶን ጨምሮ በተለያዩ ምክር ቤቶች
ፔላግያኒዝም እንደ መናፍቅ ተወግዟል። የሂፖ አውግስጢኖስ አስተምህሮ፣ በተለይም በመጀመሪያ ኃጢአት ላይ
አፅንዖት መስጠቱ እና ለድነት መለኮታዊ ጸጋ አስፈላጊነት፣ ፔላግያኒዝምን ውድቅ በማድረግ ትልቅ ሚና
ተጫውቷል።
እነዚህ መናፍቃን በጥንቷ ቤተ ክርስቲያን ውስጥ ጉልህ የሆኑ ሥነ-መለኮታዊ ክርክሮችን እና ውዝግቦችን አነሳስተዋል፣
ይህም የኦርቶዶክስ ክርስትና እምነትን የሚገልጹ ቁልፍ አስተምህሮዎችና የእምነት መግለጫዎች እንዲፈጠሩ ምክንያት
ሆኗል።

28