Ιορδάνης Κολημένος

(bso21003)

Η εθνογραφική και επιτόπια έρευνα είναι ο τέλειος τρόπος ανακάλυψης και

κατανόησης του συνανθρώπου. Είναι συχνά δύσκολο να βάλουμε τον εαυτό μας «στη
θέση» του άλλου, σε αυτό μάλιστα αποσκοπεί η εθνογραφική έρευνα, καθώς
εγκλιματίζοντας τον «εαυτό» στον τόπο του «άλλου» επιτυγχάνεται η πλήρης
κατανόηση. Βιώνοντας, δηλαδή, την καθημερινότητα ενός άλλου τόπου και
ανθρώπων, κάθε πτυχή μιας ζωής «ξένης» προς εμάς, ανασαίνοντας άλλον αέρα, δίνει
μια βαθύτατη γνώση του πολιτισμού και ανθρώπων που άλλοτε θα θεωρούνταν ξένοι
ή αλλόκοτοι. Προς απόδειξη των παραπάνω και την περαιτέρω ανάδειξη της
πολιτισμικής ποικιλομορφίας του κόσμου, γενικότερα, και της Ελλάδας, ειδικότερα,
θα χρησιμοποιήσω τρείς διαφορετικές εθνογραφικές έρευνες (των Hirschon-
Φιλιππάκη Renée, Danforth Loring, Handman Marie–Elisabeth), σε διάφορες
περιοχές της Ελλάδας, οι οποίες αναδεικνύουν την πολιτισμική ποικιλομορφία της.
Η Εθνογραφική έρευνα της κυρίας Hirschon-Φιλιππάκη σχετίζεται με τους
Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Κοκκινιά του Πειραιά. Με την έρευνά της επιδίωξε την
κατανόηση των προσφύγων από τη δική τους οπτική. Η Hirschon εισήγαγε τον όρο
«συλλογική μνήμη»1,η έννοια της «μνήμης» είναι συχνότατη στην έρευνά της, καθώς
ο ξαφνικός ξεριζωμός των προσφύγων από την ιδιαίτερη πατρίδα τους, συνάμα με
την έλλειψη γραπτής ιστορίας, τους ανάγκασε να βασιστούν στην προφορική
μεταβίβαση της ιστορίας τους, με τον τρόπο αυτό εξυμνούν τους προγόνους τους και
τους «δίνουν ζωή»2, έτσι ακριβώς έμαθε η Hirschon για τον τρόπο ζωής των
προσφύγων. Παράλληλα, παρατήρησε ότι η θρησκευτική ταυτότητα των προσφύγων
ήταν συνυφασμένη με την προσωπικότητά τους. Ακόμα και όταν βρίσκονταν στην
Μικρά Ασία με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, αισθάνονταν θρησκευτικά ανώτεροι
από τους Μουσουλμάνους. Μάλιστα, αυτή η άποψη της ανωτερότητας του
χριστιανισμού ασπαζόταν, ως έναν βαθμό, και από τους Μουσουλμάνους. Η
Hirschon παραθέτει ένα παράδειγμα μιας γυναίκας που παντρεύτηκε έναν Τούρκο,
παρά τις ενστάσεις του περίγυρού της, έτσι μια ηλικιωμένη γυναίκα της είπε να κάνει
ένα τελετουργικό για να πάρει ο άντρας της τη θεία χάρη. Ανέφεραν μάλιστα ότι οι
Τούρκοι «το είχαν ψυχικό να πάρουνε γυναίκες χριστιανές» 3. Επιπρόσθετα, η
Hirschon μέσα από την έρευνά της ανακάλυψε ότι «πατρίδα» για αυτούς ήταν μονάχα
η πόλη τους, ενώ θεωρούσαν τους ντόπιους Έλληνες υποδεέστερους, υποστηρίζοντας
ότι αυτοί τους έμαθαν να είναι πολιτισμένοι 4. Τέλος, παρατήρησε ότι ανάλογα από
ποια περιοχή προερχόταν ο κάθε πρόσφυγας άλλαζε και η συμπεριφορά του
κοινωνικού περίγυρου απέναντί του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού ήταν σε ένα
μαγαζί ενός γεννημένου στην Κοκκινιά πρόσφυγα, του οποίου οι γονείς ήταν
Σμυρναίοι, όπου μια γυναίκα κουτσομπόλευε και ο ιδιοκτήτης μη θέλοντας τέτοια
1
Renée Hirschon-Φιλιππάκη, «Μνήμη και Ταυτότητα. Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες της Κοκκινιάς»,
Ευθύμιος Παπαταξιάρχης – Θεόδωρος Παραδέλλης (επιμ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν: Συμβολές
στην κοινωνική ιστορία της Ελλάδας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1993, σ. 329-330.
2
στο ίδιο, σ. 331-333.
3
Στο ίδιο, σ. 335-340.
4
Στο ίδιο, 349-350.
συμπεριφορά στο μαγαζί του, την έδιωξε. Η γυναίκα αγανακτισμένη φεύγοντας
αναφώνησε στους γύρω της να τον ρωτήσουν από πού είναι. Έτσι έγιναν κατανοητές
στην Hirschon οι διακρίσεις για τον τόπο καταγωγής των προσφύγων. Αυτή η
διάκριση έγινε, επίσης, αισθητή και στην ίδια την κοκκινιά, καθώς παρατηρήθηκε
διαφορετική αρχιτεκτονική σε διάφορα σημεία της Κοκκινιάς5.
Η επιτόπια έρευνα του κυρίου Danforth διεξήχθη σε ένα χωριό των Σερρών,
Αγία Ελένη, και το κύριο θέμα του ήταν η μελέτη των «Αναστεναριών» -ένα
θρησκευτικό τελετουργικό με κύρια πρόσωπα τους αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη-.
Μελέτησε συγκεκριμένα τον τρόπο με τον οποίο μπλέκονταν τα Αναστενάρια με την
θεραπεία σωματικών αλλά και ψυχολογικών ασθενειών, συνάμα με τη γεφύρωση των
σχέσεων που προηγουμένως χαρακτηρίζονταν συγκρουσιακές 6. Σε πρώτο στάδιο, ο
Danforth εξηγεί το τελετουργικό των Αναστεναριών σε μεγάλη λεπτομέρεια, έπειτα
αναφέρει την «ασθένεια» των Αναστεναριών, η οποία φαίνεται να εμφανίζεται σε
άτομα που τηρούν μια καχύποπτη στάση απέναντι στην ευεργετική ιδιότητα του
τελετουργικού. Οι πάσχοντες είναι κυρίως νεαρές γυναίκες και παρουσιάζουν
συγκεκριμένα συμπτώματα (όπως άγχος, περιόδους μανίας ή κατάθλιψης, ξαφνική
εμμονή με τη φωτιά, συχνά όνειρα για τα Αναστενάρια, κλπ.). Ο Danforth παραθέτει
την ιστορία μιας κοπέλας για το πώς έγινε Αναστενάρισσα. Σύμφωνα, λοιπόν, με
αυτή, η κοπέλα είχε άθλια σχέση με την πεθερά της και, γενικότερα, ήταν
απογοητευμένη με την ζωή της. Όταν έφτασε η μέρα των Αναστεναριών, η κοπέλα
παρουσίασε τα προαναφερθέντα συμπτώματα. Έτσι, λοιπόν, αποφασίζει να γίνει και
η ίδια Αναστενάρισσα. Όταν έγινε παρατήρησε ότι είχε «γιατρευτεί» και ότι η σχέση
της με την πεθερά της έδειχνε να βελτιώνεται 7. Στην πραγματικότητα αυτά τα
συμπτώματα δεν οφείλονται στην «δυσαρέσκεια του Αγίου Κωνσταντίνου», όπως
ισχυρίζονται οι χωρικοί, αλλά στη δυσαρέσκεια της ίδιας της γυναίκας με την
κατάσταση στην οποία ζει. Το τελευταίο ήταν το συμπέρασμα που ήθελε να
υπογραμμίσει με την ιστορία της κοπέλας.
Τέλος, η κυρία Handman έκανε έρευνα πεδίου στα Πουρνάρια. Μελέτησε την
ανισότητα ανάμεσα στα δύο φύλα, τη διαφορετική σημασία των λέξεων ανάλογα το
φύλο και τον τρόπο αντιμετώπισης της καταπίεσης των γυναικών. Σημείωσε ότι ο
μύθος της ανωτερότητας των αντρών ήταν παρών, καθώς και η διάκριση των
«ανδρικών» και «γυναικείων» περιοχών και πραγμάτων -κυρίως η θάλασσα, που
θεωρούταν κάτι το τρομακτικό και απρόσιτο για τις γυναίκες- 8. Θέτει, επίσης, ως
παράδειγμα τη λέξη «πονηριά», η οποία συνδέεται άμεσα με το ψέμα και αλλάζει
σημασία όταν χρησιμοποιείται για γυναίκες. Όταν χρησιμοποιείται για άντρες
σημαίνει οξύνοος, ενώ όταν γίνεται χρήση για γυναίκα σημαίνει κουτσομπόλα ή
αδιάκριτη9. Υπογραμμίζει η Handman ότι κάτω από την καταπίεση που δέχονται οι
γυναίκες, δεν αντιστέκονται, αντίθετα δέχονται και εσωτερικεύουν τις ιδεολογίες
αυτές και ασελγούν στο να διαδίδουν ψευδείς ειδήσεις για άλλες γυναίκες του
5
Στο ίδιο, σ. 340-344.
6
Loring Danforth, «Η ρύθμιση των συγκρούσεων μέσα από το τραγούδι στην τελετουργική
θεραπευτική», Ευθύμιος Παπαταξιάρχης – Θεόδωρος Παραδέλλης (επιμ.), Ταυτότητες και Φύλο Στη
Σύγχρονη Ελλάδα: Ανθρωπολογικές προσεγγίσεις, Καστανιώτη, Αθήνα 1992, σ. 171-172.
7
Στο ίδιο, σ. 175-176.
8
Marie-Elisabeth Handman, Βία και Πονηριά: Άντρες και Γυναίκες σ’ ένα Ελληνικό Χωριό,
Καστανιώτη, σ. 234–238.
9
Στο ίδιο, σ. 240-241.
χωριού. Έτσι, σπεύδουν στην εξύψωση του ήθους τους εις βάρος άλλων γυναικών 10.
Τέλος, αναφέρει ότι οι γυναίκες μη έχοντας κάποιο τρόπο να ξεφύγουν από
κακομεταχείριση που υποστούν, ορισμένες φορές κατέφευγαν σε δολοφονία, αν και
μικρό ποσοστό γυναικών οδηγήθηκαν εκεί. Τα πράγματα άλλαξαν όμως με τη
δυνατότητα του διαζυγίου11, καθώς τους έδωσε διευρυμένα δικαιώματα.
Εν κατακλείδι, η εθνογραφική έρευνα ρίχνει φως στις κοινωνίες και περιοχές
που άλλοτε δεν θα σκεφτόμασταν καν. Κάθε μια από τις εκατομμύριες εθνογραφίες
διευρύνουν την αντίληψή μας για τον «άλλο» και, ταυτόχρονα, μας φέρνουν πιο
κοντά σε πολιτισμούς μακρινούς και κοντινούς, καθώς είναι σαν να βλέπουμε την
καθημερινότητά μέσα από τα μάτια τους, βιώνοντάς την μαζί τους. Με τον τρόπο
αυτό, καταρρίπτονται τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις, καθώς βλέπουμε την
άλλη όψη του νομίσματος

10
Στο ίδιο, σ. 241.
11
Στο ίδιο, σ. 247-250.