‫علل رشد و توسعه رادیکالیسم در پاکستان‬

‫*‬
‫‪1‬‬
‫ایوب خالد سیفالدین‬

‫تاریخ پذیرش‪1398/9/16 :‬‬ ‫تاریخ دریافت‪1398/6/21 :‬‬

‫‪33‬‬
‫چکیده‬
‫رادیکالیسم یا افراطگرایی یکی از پدیدههای رو به رشد‪ ،‬سرنوشتساز و تعییی کننیده صیر ااریر‬

‫سیاست جهانی‬
‫است‪ .‬ای پدیده بیگمان یکی از مهمتری تحوالت سیاسی و اجتما ی در کشیورهای ااورمیانیه در‬
‫چند دهه اایر است‪.‬طرفداران رادیکالیسم در چند دهه گذشته به یکی از مهمتری بازیگران سیاسی در‬
‫منطقه تبدیل شده و بهگونهایی روزافزون بر تحوالت ملی‪ ،‬منطقهای و جهانی اثر گذاشته است ‪ .‬تفسیر‬
‫فصلنامه علمی سیاست جهانی‪،‬دورة هشتم‪ ،‬شمارة سوم‪ ،‬پاییز ‪ ،1398‬پیاپی ‪( 29‬صفحات‪)33-54 :‬‬

‫و تحلیل رویدادهای سیاسی امنیتی‪ ،‬اجتما ی و اقتصادی بدون توجه به ای پدیده و در نظیر گیرفت‬
‫ابعاد مختلف آن ناقص و ناتمام است‪ .‬رادیکالیسم در کشور پاکستان در اواار دهه ‪ 1970‬ظاهر شده و‬
‫در دهه ‪ 1980‬افزایش پیداکرده و در دهههای بعدی استمرار یافته است‪ .‬درک لیل و وامیل رشید و‬
‫توسعه رادیکالیسم در پاکستان در تعیی راهالهای مهار مسالمت آمیز آن اهمیت فراوانیی دارد‪ .‬در‬
‫االیکه بسیاری از پژوهشهای صورت گرفته ‪،‬سعی دارند رادیکالیسم پاکستان را تحتتیثثیر تئیوری‬
‫مدرنیته قرار داده و ای پدیده را ااصل پیامدهای مدرنیته میدانند‪ ،‬ای مقاله با تکیه بر تئیوری بحیران‬
‫دو سیطح بحیران‬ ‫به بررسی لل و وامل رشد وتوسعه رادیکالیسم در پاکستان میپردازد‪ .‬با ترکیی‬
‫ملی و منطقهای به بررسی تثثیر تحوالت مهم در ای دو سیطح مییپیردازد‪ .‬پیا از ارا یه تعرییف از‬
‫رادیکالیسم‪ ،‬بحران سیکتاریزم یا فرقهگرایی به بررسیی تیثثیر بحرانهیای ملیی و منطقیهای رادیکیالیزم‬
‫پاکستان پردااته است‪ .‬نگارنده بر ای باور است که هرچند بحرانهای داالی نقشی بسیزا در ایجیاد‪،‬‬
‫تحول و رشد رادیکالیزم در پاکستان دارند اما بیشتر تحوالت منطقهای که ایار از پاکسیتان رخ داده‬
‫بیشتری تاثیر را بر ای پدیده گذاشته است‪.‬‬

‫واژگان کلیدی‪ :‬افراط گرایی (رادیکالیسم)‪ ،‬پاکستان‪ ،‬بحران‪ ،‬جهاد افغانستان‪ ،‬فرقه گرایی‬

‫‪ .1‬مربی دانشکده لوم پایه‪ ،‬گروه لوم اجتما ی‪ ،‬دانشگاه البچه‪ ،‬کردستان‪ ،‬راق‬
‫‪arpakphd@gmail.com‬‬ ‫* نویسنده مسئول‪:‬‬
 ‫مقدمه‬
‫کشور پاکستان در سال ‪1947‬م‪ .‬به نوان کشوری مسلمان شیامل دو قسیمت پاکسیتان و‬
‫بنگالدش‪ ،‬از هند ا الم استقالل کرد‪ .‬پا از استقالل نیز ای کشور نخستی کشوری بود‬
‫اسالم نیه‬ ‫که نوان جمهوری اسالمی را برای سااتار سیاسی اود برگزید‪ .‬بدی ترتی‬
‫تنها در استقالل ای کشور نقش داشت بلکه پا از آن نیز به نیوان نییروی اثرگیذار در‬
‫صحنه سیاسی پاکستان باقی ماند و در شکل افراط گرایی آن‪ ،‬دولت مردان را تحتتیاثیر‬
‫گذاشت و در سیاستهای داالی و اارجی اثرگذار بود‪.‬‬
‫محیط سی اسی و اجتما ی پاکستان در سطح ملی و داالی پیچیدگیهای ااص اود‬ ‫‪34‬‬

‫را دارد و مهمتری دلیل آن وجود بحرانهیای متعیدد سیاسیی‪ ،‬اجتمیا ی و اقتصیادی و‬

‫سیاست جهانی‬
‫همچنی ویژگیهای قومی و قبیلهایی کشور پاکستان است‪ .‬وجیود گیروههیای مختلیف‬
‫اسالمی در ای کشور و تثثیر بحرانهای منطقهای بر رشد و دگرگونی ای گروهها ‪،‬بستر‬
‫مناسبی را برای توسعه رادیکالیسم در ایی کشیور فیراهم آورده و ایی پیچییدگیهیا را‬

‫فصلنامه علمی سیاست جهانی‪ ،‬دورة هشتم‪ ،‬شمارة سوم‪ ،‬پاییز ‪ ،1398‬پیاپی ‪29‬‬
‫دوچندان کرده است‪.‬‬
‫از مهمتری دالیل آن ویژگی قومی و قبیلهای سااتار اجتما ی ای کشیور‪ ،‬داالیت‬
‫نظامیان در امور سیاسی‪ ،‬داالت قدرتهای اارجی و مهمتر از همیه مناز یات میذهبی‬
‫توأم با رقابتهای قبیلهای است‪ .‬لذا باتوجه به چنیی پیشیینهای محیور اصیلی پیژوهش‬
‫اارر را ای سوال تشکیل میدهد که لل رشد و توسعه بنیاد گرایی و رادیکالیسیم در‬
‫پاکستان چیست؟ الوه برای سوال اصلی‪ ،‬سؤاالت فر ی زیر نییز در پیژوهش میدنظر‬
‫بوده است؛ چرا رفتار سیاسی برای از گروهها از نوع اشونتآمیز بوده یا تمایل فراوانی‬
‫به اشونت دارند؟ نقش بحرانهای سیاسی – اقتصادی واجتما ی در تحیوالت سیاسیی‬
‫پاکستان چیست؟ فرقه گرایی یا سکتاریسم در پاکستان چه نقشی در توسعه رادیکالیسیم‬
‫در ای کشور دارد؟‬
‫هدف اصلی ای پژوهش پردهبرداری از لل و وامل داالی و منطقیهای تثثیرگیذار‬
‫در پیدایش و گسترش افراطگرایی در پاکستان و بهطور رمنی کاست از بار تثکید بییش‬
‫از اد جنبههای مذهبی آن است‪ .‬یافتههای ای پژوهش نشیان مییدهید کیه نمییتیوان‬
‫اود متثثر از‬ ‫را در توریح ای پدیده متغییری مستقل در نظر گرفت‪ ،‬بلکه مذه‬ ‫مذه‬
 ‫قدرت در‬ ‫بحرانهای داالی و منطقهای و رقابتهای سیاسی ماهیتاً دی جدا‪ ،‬برای کس‬
‫سطح ملی و منطقهای بوده است‪ .‬بنابرای پژوهش به رویکردی ترکیبی از نقش بحرانهای‬
‫ملی و منطقهای ‪ ،‬برای بیان لل پیدایش و رشد افراط گرایی در پاکستان رسییده اسیت‪.‬‬
‫اد ای پژوهش برآن است که رادیکالیسم یا افراط گرایی در پاکسیتان در اثیر بحرانهیا و‬
‫تحوالت داالی و منطقهای و نحوه واکنش دولت در برابر آنها‪ ،‬بهوجود آمده و گسترش‬
‫پیدا کرده است که ادامه ای بحرانها و تحوالت در منطقه با ث تداوم آن شده است‪.‬‬

‫‪35‬‬ ‫‪ .1‬مبانی و کلیات مفهومی‬

‫‪ .1-1‬چیستی رادیکالیسم (افراط گرایی)‬

‫سیاست جهانی‬
‫تعریف رادیکالیسم دشوار است‪ ،‬اما میتوان گفیت کیه یکیی از صیورتهای پدییداری‬
‫بنیادگرایی است‪ .‬به بارت دیگر بنیادگرایی مجمو های بزرگتیر از رادیکالیسیم اسیت‪،‬‬
‫هرچند رادیکالیزم بعدی از اشونت را در اود دارد‪ .‬افراطگرایی لقبی اسیت کیه بیه آن‬
‫علل رشد و توسعه رادیکالیسم در پاکستان‬

‫دسته از افراد یا گروههایی میدهند که موما به منظور تحمییل باورهیا‪ ،‬ایید ولوژی ییا‬
‫ارزش های ااالقی اود به به دیگران به اشونت متوسل می شوند )‪.(Baqai,2011:241‬‬
‫واقعیت ای است که بنیادگرایی دایرهایی وسیی تیر از رادیکالیسیم اسیت و افیراط‬
‫گرایی داال در دایره ایی می شود که ای دایره گروههای دیگری را در برمی گییرد کیه‬
‫برای رسیدن به اهداف اود اقدام اشونت آمیزی ندارند‪ ،‬بنابرای آن دسته از بنیادگراهیا‬
‫که برای رسیدن به اهداف اود از اشونت استفاده میکنند افراط گرا هسیتند‪ .‬اشیونت‬
‫در اینجا به معنای نیروی غالبا شدید تعریف می شود که به منظور وارد آوردن صدمه ییا‬
‫جراات بار یا کشنده‪ ،‬به افراد یا گروه هایی که دشم شمرده می شیوند‪ ،‬میورد‬ ‫آسی‬
‫استفاده افراط گرایان قرار میگیرد )‪ .(See Murphy,2011‬استفاده از اشونت از طیرف‬
‫گروههای میانه رو و در درازمدت جلی‬ ‫افراط گراها هدفمند بوده و آنها اواستار جل‬
‫امایت همه جانبه از اهداف جاه طلبانهشان است )‪.(lake,2002:26‬‬
‫رادیکالیستها با موفقیت ‪،‬گروه اامیان اود را بزرگتر میکنند و بر شمار سربازان‬
‫اود میافزایند‪ ،‬مناب مالی و دیگر مناب اودر ا توسعه و قیدرت کلیی ایودرا افیزایش‬
‫میدهند‪ :‬آنها‪ ،‬به دنبال قدرت یا نفوذ سیاسی و اجتما ی اود هستند‪ ،‬از اشونت بررد‬
‫تشکیالت اکومتی و مردمی استفاده می کنند تا ترس را به مردم القاء کنند و ناشایستگی‬
‫آنهایی که قدرت را در دسیت دارنید‪ ،‬نشیان دهنید )‪ .(Baqai,2011:242‬بنیابرای ‪ ،‬اکثیر‬
‫اشونتهای افراطی‪ ،‬آن گونه که بسیاری تصور میکننید غییر انتخیابی و غییر قالنیی‬
‫هدفمند و اسابگرانه است‪.‬‬ ‫نیست بلکه توسل افراط گراها به اشونت‪ ،‬اغل‬
‫یکی از رصههای تجلی رادیکالیسم‪ ،‬گروههای مذهبی و اسالمی است‪ .‬ای گروهها‬
‫براق بودن اود اصرار می ورزند و هیر گیروه و شیکلی را نیاروا و منحیرف از اسیالم‬
‫میدانند و آنها را مستحق مجازات و اشونت میدانند‪ .‬در پیدایش و رشید و دگیردیا‬
‫ای رفتارهای اشونت بار‪ ،‬متغییرات زیادی تاثیرگذار اسیت و اتیی مکانهیا و زمانهیای‬ ‫‪36‬‬
‫متعددی هم در بروز آن متفات میباشد‪.‬‬

‫‪ .1-2‬بررسی نظریهها دربارة علل رشد رادیکالیسم‬

‫متفکران و اندیشمندان زیادی به بحث درباره لل و وامل رشد و توسیعه رادیکالیسیم‬
‫سیاست جهانی‬

‫فصلنامه علمی سیاست جهانی‪ ،‬دورة هشتم‪ ،‬شمارة سوم‪ ،‬پاییز ‪ ،1398‬پیاپی ‪29‬‬
‫در کشورهای اسالمی پردااتهاند و هر کدام از آنها باتوجه به متغیرات تثثیرگذار بر رشد‬
‫رادیکالیسم‪ ،‬ای موروع رابررسی کردهاند‪ .‬اکثریت آنها به کثرت وامل مؤثر در رشد و‬
‫توسعه پدیده افراط گرایی باورد دارند اما مهمتری ااتالف آنها بر سر میزان بهایی است‬
‫وامل متعیدد داد‪ .‬بعییی از آنهیا بیه قیراردادن بحیث اسیالمگراییی در‬ ‫که باید به ای‬
‫چارچوب گفتمان نوگرایی تمایل دارند و گروهی دیگر فیار از قیید و بنیدهای نظیری‬
‫نوگرایی‪ ،‬موروع را ازدیدگاه دیگری مطرح سااته و لل و وامل ظهیور و رشید ایی‬
‫پدیده را ارزیابی میکنند‪« .‬سامو ل هانتیگنتون»‪-‬مبتکر نظرییه برایورد تمیدنها‪ -‬معتقید‬
‫لل بروز بنیادگرایی و به تب‬ ‫است که پیامدهای مدرنیته در جوام اسالمی از اصلیتری‬
‫آن رادیکالیسم وافراط گرایی بوده است‪.‬برای اساس وی معتقد است که‪« :‬یکی از دالیل‬
‫مهم اایای دوباره اسالم‪ ،‬واکنش در برابر غرب است‪ ،‬البته تثثیر مدرنیسم در رصیههای‬
‫اجتما ی‪ ،‬اقتصادی را نباید در ای زمینهها نادیده گرفت‪ .‬بدون تردید از ای نظر میتوان‬
‫بازگشت به اسالم را در اکم یک ا تراض فرهنگی قلمداد کرد»(هانتیگتون‪.)381:1380،‬‬
‫بنابرای بنیادگرایان مسلمان ازای بابت نگران هستند که مبیادا فرهنیغ غیرب تهدییدی‬
‫برای آنها به اساب آید(محمد اکرم ارفی‪.)265:1388،‬‬
 ‫برای دیگر درصدد برآمده اند تیا ییک نظیر جیام پیرامیون لیل و وامیل ظهیور‬
‫رادیکالیسم اسالمی به دست دهند‪ .‬آنها‪ ،‬ایی پدییده را از منظیر جامعهشناسیی سیاسیی‬
‫بررسی کرده و بنیادگرایی اسالمی و به تب آن افراط گرایی را معلول بحرانهای متعیدد و‬
‫فراگیر در کشورهای اسالمی در سطح ملی و منطقهای میدانند‪ .‬هرایر دکمجییان اسیالم‬
‫گرایی نوی را معلول بحرانهای داالی کشورهای اسالمی دانسته و معتقد است که رابطه‬
‫لت و معلولی میان بحرانها و ظهور رادیکالیسم در ای کشورها وجود دارد که اواستار‬
‫از بی بردن نظم رسمی موجود و ساات جامعیهای نیوی بیر پاییه ایید ولوژیک ایود‬
‫‪37‬‬ ‫هستند(دکمجیان‪ .)11:1383،‬ای دیدگاهها لی رغم تفاوت با یکدیگر‪ ،‬مشترکات زیادی‬
‫دارند و هر کدام به تنهایی نمیتوانند لل رشد بنیادگرایی در کشورهای اسالمی باشیند‪.‬‬

‫سیاست جهانی‬
‫لذا یک دیدگاه تلفیقی بهتر میتواند تبیی گر موروع باشد‪ .‬اما دربیاره پاکسیتان بیه نظیر‬
‫می رسد که نظرییه بحیران‪ ،‬از جامعییت و اسیتحکام بیشیتری برایوردار باشید‪ .‬وجیود‬
‫بحرانهای سیاسی‪ ،‬اقتصیادی و اجتمیا ی فیراوان در سیطح داالیی و جنیبش جهیادی‬
‫علل رشد و توسعه رادیکالیسم در پاکستان‬

‫افغانستان‪ ،‬بحران کشمیر‪ ،‬وقوع انقالب اسالمی ایران و ظهور طالبان در سطح منطقهای از‬
‫مهمتری دالیل رشد و توسعه افراط گرایی در ای کشور باشید‪ .‬کشیور پاکسیتان سیالها‬
‫است با ای بحرانها در سطح ملی و منطقهای روبروست بنابرای نگارنیده در ایی مقالیه‬
‫لل رشد و توسعه رادیکالیسم در پاکستان را براسیاس تئیوری بحیران میورد پیژوهش‬
‫قرارداده و بحرانهای موجود در پاکستان از منظر داالی و منطقهای و تاثیر آنها بیر رشید‬
‫رادیکالیسم مورد بررسی قرار میدهد‪.‬‬

‫‪ .2‬بحرانهای داخلی‬
‫برای تجزیه و تحلیل وامل داالی مؤثر در رشد وگسترش رادیکالیسیم در پاکسیتان در‬
‫چارچوب تئوری مومی سیستمها میتوان نظام ملی پاکستان را به نیوان ییک سیسیتم‬
‫مومی‪ ،‬تقسیمهای کشوری پاکستان را به نوان زیر سیستمهای جغرافیایی و سیاسی و‬
‫ارده سیستمهای اید ولوژیکی‪ ،‬اجتما ی‪ ،‬اقتصادی و امنیتی آن را به نوان زییر سیسیتم‬
‫مورو ی در نظر گرفت‪.‬‬
 ‫‪ .2-1‬بحران سیاسی‬
‫ریشة اصلی بحران سیاسی در ای کشور به بحران مشرو یت بر میگردد‪ .‬براساس قانون‬
‫اساسی سال ‪ 1972‬م‪ .‬و همچنی قبل از آن‪ ،‬مشرو یت نظام سیاسی پاکسیتان بیردو پاییه‬
‫استوار یافته است‪ :‬اسالم و جمهوریت‪ .‬اسالم فلسفه اصلی موجودیت پاکستان را تشکیل‬
‫می دهد‪ ،‬زیرا انگیزه تشکیل یک کشور اسالمی تنها املی بیود کیه رهبیران سیاسیی و‬
‫مذهبی ای کشور رادر کنار هم قرار داد و وادار به استقالل از هندستان کرد‪ .‬بنیانگذاران‬
‫پاکستان برای تحقق نظام سیاسی اسالم در ای کشیور راهکیار جمهورییت را در پییش‬
‫رسید‪ .‬محمد‬ ‫گرفتند‪ .‬از همان زمان دموکراسی به نوان سااتار قانونی کشور به تصوی‬ ‫‪38‬‬

‫لی جناح مؤسا و پایه گذار پاکستان در ای باره چنی میگوید‪« :‬نظیام جدیید نظیام‬

‫سیاست جهانی‬
‫جمهوری اواهد بود که در آن ااکمیت و اقتدار ا الء در دست مردم میباشد‪( ».‬محمد‬
‫اصغراان‪.)186:1999،‬‬
‫اما باوجود قرار گیرفت اسیالم و جمهورییت بیه نیوان زیربنیای سیاسیی کشیور‪،‬‬

‫فصلنامه علمی سیاست جهانی‪ ،‬دورة هشتم‪ ،‬شمارة سوم‪ ،‬پاییز ‪ ،1398‬پیاپی ‪29‬‬
‫دولتهای ااکم هرگز نتوانسته اند در ارا ه سازوکارهای تحقق ایی دو اصیل زیربنیایی‪،‬‬
‫موفقیت به دست آورند‪ .‬ناکامی دولتها بیشتر از سهل انگاری آنها و نیز وجود اایزاب‬
‫ااکمی که همگی لیبرال و دموکرات بودهاند‪ ،‬ناشی میشود‪ .‬اازاب فعال در ای کشیور‬
‫به دو گروه مده تقسیم میشوند‪ :‬اازاب سیاسی که بیشتر گرایشات سکوالریستی دارند‬
‫و اازاب اسالمی‪ .‬ای دو گروه‪ ،‬هر کدام نماینده طیف و گرایشیی مختلیف در جامعیه‬
‫پاکستان هستند‪ :‬گرایش اسالم ایواهی و گیرایش جمهیوری ایواهی‪ .‬از همیان ابتیدای‬
‫تثسیا پاکستان به نوان کشوری مستقل‪ ،‬قدرت سیاسی دردست جمهوری اواهان بوده‬
‫و میانه اوبی با گرایش اسالمی در ای کشور ندارند‪ .‬اازاب سیاسیی جمهیوری ایواه‬
‫هیچ گاه نخواسته اند که نظام سیاسی پاکستان یک نظام اسالمی تلقی شیود‪ .‬آنچنیان کیه‬
‫اورشید اامد ندیم میگوید‪ :‬ازب مسلم لیغ‪ ،‬قدرتمند تری ازب جمهیوری ایواه‪،‬‬
‫نه تنها برای اسالمیزه کرده کشور تالشی نکرده بلکیه بیر کا کوشییده اسیت سیسیتم‬
‫سیاسی رابه سیستمی سکوالر و غیر دینی تغییر دهد (اامد ندیم‪.)14:1995،‬‬
‫مسلم لیغ که از سال ‪ 1947‬تا ‪1971‬م‪ .‬قدرت را در پاکستان در ااتیار داشت‪ ،‬هییچ‬
‫گاه درصدد تثمی مشرو یت دینی برنیامید‪ .‬روی کیار آمیدن ایزب میردم بیه رهبیری‬
 ‫ذوالفقار بوتو درسال ‪ 1971‬روند اسالم ستیزی سر ت بیشتری پیدا کرد‪ .‬بوتو در واقی‬
‫تالش میکرد تا مشرو یت دینی دولت را در پرتو تفسییرهای سوسیالیستی از دی تثمی‬
‫کند‪ ،‬اما ای گونه تفسیرها مورد قبول جامعه سنتی پاکستان و رهبیران میذهبی آن کشیور‬
‫قرار نگرفت و اسالمگرایان با وارد کردن اتهام ارتداد به بوتیو و رید دیی اوانیدن او‪،‬‬
‫نیروهای مردمی را لیه او بسیج کردند و دولت او را در سیال ‪ 1977‬سیرنگون کردنید‬
‫)‪ .(Abbas,2010:27‬سرنگون شدن دولت بوتو با ث روی کار آمیدن ژنیرال رییاءالحق‬
‫شد که با کودتایی بدون اونریزی قدرت را در دست گرفت‪.‬‬
‫‪39‬‬ ‫روی کار آمدن ریاءالحق‪ ،‬زمینه اصلی طراای و اجیرای "برنامیه اسالمسیازی" در‬
‫داال پاکستان را فراهم ساات‪ .‬اسالمیسازی از سوی دولت به ای معنا بود که نه تنهیا‬

‫سیاست جهانی‬
‫قوانی اسالمی در کشور ر ایت و اجرا میشود‪ ،‬بلکه دولت ای قوانی را بیا اسیتفاده از‬
‫زور به اجرا درمیآورد‪ .‬ژنرال ریاء در کودتای ‪ 1977‬ا الم کرده بود که پاکستان باید به‬
‫کشوری اسالمی تبدیل شود؛ به ای معنی که باید ارزشهیا و هنجارهیای اسیالمی پاییه‬
‫علل رشد و توسعه رادیکالیسم در پاکستان‬

‫هویییت ملییی‪ ،‬اقییوق‪ ،‬اقتصییاد و روابییط اجتمییا ی و الهییام بخییش سیاسییت گییذاریها‬
‫باشد( طایی‪ .)89:1391،‬ای رویه سیاسی که از طرف دولت در پیش گرفته شد‪ ،‬ازب‬
‫جما ت اسالمی را به دولت بسیار نزدیک کرد‪ ،‬اما مشکل مده ای بود که دولت نظامی‬
‫ریاءالحق پایه دیگر مشرو یت سیاسی‪ ،‬یعنی جمهوریت را کامال فراموش کرد‪ .‬همچنی‬
‫استبداد نظامی دولت ریاء‪ ،‬مشرو یت نظام سیاسی او را زیر سؤال بیرد‪ .‬بیدیت ترتیی‬
‫دولتهای ااکم برای کشور هیچ گاه نتوانستند مشرو یت دینی الزم را بهدست آورند‪.‬‬
‫دولتهایی که پیا از رییاءالحق قیدرت را در دسیت گرفتنید هرچنید گرایشیات‬
‫سکوالری داشتند‪ ،‬اما رک دوم مشرو یت یعنی جمهوریت و دموکراسی نیز بیه ایوبی‬
‫مورد توجه ای دولت ها قرار نگرفتیه اسیت‪ .‬در ایال ااریر هیم مشیکل اساسیی در‬
‫پاکستان ای است کیه اایزاب سیاسیی میده ایی کشیور‪ ،‬تنهیا برمبنیای ارزشهیای‬
‫دموکراسی پایه گذاری شده و ماهیت آنها به گونهای است که قیادر بیه جیذب و هییم‬
‫ارزش های اسالمی در درون اود نیستند و همی امر در گذشته و اال مان از دسیتیابی‬
‫ای دولت ها به مشرو یت الزم شده است‪ .‬اازاب سیاسی مده در ای کشور به جیای‬
‫مشرو یت برمبنای دواصل تصریح شده در قانون اساسی؛ یعنی اسالم‬ ‫تالش برای کس‬
‫کنند و ای دراالی‬ ‫و جمهوریت‪ ،‬سعی دارند باتکیه بر یک اصل‪ ،‬اصول دیگر را تخری‬
‫است که جامعه و فرهنغ ای کشور‪ ،‬هرگز آماده پذیرفت یک اصل و اذف اصل دیگر‬
‫نیست‪ .‬از طرف دیگر اازاب اسالمی در ای کشور با دید اوش بینانه در انتظیار ایجیاد‬
‫تغییرات و اصالاات الزم از سوی اازاب غییر میذهبی بودنید؛ امیا اکنیون بیه ایوبی‬
‫دریافته اند که مسلم لیغ و ازب مردم هرگز اواهان به اجیرا گیذاردن اصیل اسیالم در‬
‫کشور نیستند‪ .‬ای اازاب در واکنش به کار شکنیهای متعمدانه دموکراتهیا راجی بیه‬
‫اسالمی کردن کشور تمام کوشش اود را به توسعه و نفوذ قدرت اود معطوف کرده تیا‬
‫بتوانند در آینده قدرت را اود بیه دسیت بگیرنید‪ .‬بیه ا تقیاد اایزاب اسیالمی‪ ،‬اکنیون‬ ‫‪40‬‬
‫سکوالریستها در ال معیالت و بحرانهای رو به تزاید سیاسی و اقتصادی کشور بیه‬

‫سیاست جهانی‬
‫ب بست کامل رسیده اند و جامعه و دولت پاکستان نیاز مبرم به نیروهای جدیدی دارنید‬
‫کییه اییی نیروهییا تنهییا در صییفوف اسییالم گرایییان قابییل رشیید و پییرورش هسییتند‬
‫(مسعودنیا‪.)89:1390،‬‬

‫فصلنامه علمی سیاست جهانی‪ ،‬دورة هشتم‪ ،‬شمارة سوم‪ ،‬پاییز ‪ ،1398‬پیاپی ‪29‬‬
‫‪ .2-2‬بحران اقتصادی‬
‫پاکستان با جمعیت بیش از ‪ 140‬میلیون نفر سالها است که با معیالت ایاد اقتصیادی‬
‫دست به گریبان است‪ .‬اکومتهای پیشیی بیا دریافیت وام هیای کیالن از کشیورهای‬
‫اارجی کوشیدند که از ای بحران بور کنند‪ ،‬اما هیچ ییک از آنهیا در اندیشیه راالیی‬
‫بنیادی و سااتاری برنیامدند‪ .‬باال بودن نرخ رشد جمعیت‪ ،‬فقدان مناب زیرزمینی‪ ،‬هر و‬
‫مر در سیستم مالیاتی‪ ،‬رشید فسیاد میالی در دسیتگاه ااکمیه و افیزایش سرسیام آور‬
‫هزینههای نظامی‪ ،‬مان از آن گردیده تا اقتصاد بیمار ای کشیور سیامان پییدا کنید‪ .‬ایی‬
‫مسا ل با ث شده که سطح زندگی مومی مدتاً پایی و رقت آور باشد‪.‬‬
‫طبق برای آمارها نزدیک به چهل درصد از جمعیت پاکستان زیر اط فقیر زنیدگی‬
‫میکنند ‪ .‬بیست میلیون کودک در شرایطی که در اکثر موارد‪ ،‬شبیه شرایط بردگیان اسیت‬
‫مشیییغول بیییه کیییار هسیییتند و نیییرخ بیسیییوادی در ایییی کشیییور ‪ 68‬درصییید‬
‫میباشد( ارفی‪ .)266:1380،‬همچنی درآمدهای صادراتی رو به کیاهش بیوده و توزیی‬
‫درآمدها در بخشهای داالی بسیار نامتوازن میباشد‪ .‬در سال میالی (‪31 )2004-2003‬‬
 ‫درصد بودجه برای امور دفا ی‪ 28 ،‬درصد برای بازپرداات وامهای اارجی و بهره های‬
‫آن‪ 35 ،‬درصد برای هزینههای اداری و دولتی و تنها ‪ 6‬درصد برای ادمات اجتمیا ی و‬
‫توسعه شهری ااتصاص یافته بود(شفیعی‪ .)4:1388،‬همچنیی دولیت پاکسیتان نیه تنهیا‬
‫بودجه ادمات و رفاه اجتما ی را افزایش نداده است بلکه درسیال میالی ‪2020-2019‬‬
‫بودجه نظامی کشور را ‪ 19.6‬درصد افزایش داده است و ای مساله‪ ،‬بحران اقتصیادی در‬
‫ای کشور را دوچندان کرده است(موسوی‪.)95:1391،‬‬
‫مشکالت اقتصادی در سالهای اایر اادتر گردیده و بیکاری‪ ،‬ارتشیا‪ ،‬فسیاد میالی‪،‬‬
‫‪41‬‬ ‫سرقت و‪ ...‬در اال افزایش است‪ .‬گرچه برای از سیران اکیومتی تیالش کردهانید تیا‬
‫ادودی با فساد مالی و اداری مبارزه کنند و موفقیتهایی نییز بیه دسیت آوردهانید؛ امیا‬

‫سیاست جهانی‬
‫واقعیت ای است که ریشه کنی یا اتی کاهش جدی چنی معییالتی در تیوان دولیت‬
‫نیست‪ .‬رشد فزاینده نرخ بیک اری و فقر ‪ ،‬جامعه را درآستانه انفجار قرار داده است‪ .‬بنیابر‬
‫بعیی از آمارها تقریبا یک سوم جمعییت سییزده میلییونی شیهر کراچیی در اانیههای‬
‫علل رشد و توسعه رادیکالیسم در پاکستان‬

‫مخروبه زندگی میکنند ‪ .‬ای ورعیت به اازاب و موسسات ایریه اسالمی فرصت داده‬
‫است تا بیش از پیش سیاستهای دولیت سیکوالر را بیه بیاد انتقیاد بگیرنید‪ .‬جوانیان و‬
‫نوجوانان مدتاً بیکار که امیدشان به توانایی دولت در رف مشکالت اقتصادیشیان را از‬
‫دست دادهاند‪ ،‬اازاب و مؤسسات ایریه اسالمی را تنها پناهگاه واقعی اود یافتهاند‪ .‬ای‬
‫جوانان بعیاً به ااطرتثمی زندگی اود بیه اسیتخدام اایزاب جهیادی در افغانسیتان و‬
‫کشمیر در میآیند( ارفی‪.)267:1380،‬‬
‫تداوم ای شرایط‪ ،‬جوانان و میردم فقییر کشیور را مجیذوب شیعارهای تندروانیه و‬
‫انقالبی اازاب اسالمی همچون؛ دالت اجتما ی و اقتصادی‪ ،‬مبارزه با فساد‪ ،‬بیکیاری و‬
‫استثمار زمینداران بزرگ کرده است‪ .‬جوانیان دردمنید و بعییاً قیدهای بیا انگییزههیای‬
‫اقتصادی و انتقامگیری از صاابان قدرت و ثروت و یا صیرفاً میذهبی بیه امیید پیاداش‬
‫ااروی به سوی گروههای تندرو اسالمی کشیده میشوند‪ .‬به همی دلییل تیداوم بحیران‬
‫اقتصادی وگسترش فقر و بیکاری و وجود اپوزسیونی قدرتمند با شعارهای میورد پسیند‬
‫جامعیییه یکیییی از دالییییل اصیییلی رادی کالیسیییم در کشیییور پاکسیییتان بیییه شیییمار‬
‫میرود(اامدی‪.)52:1380،‬‬
 ‫‪ .2-3‬بحران اجتماعی‬
‫یکی از بحرانهای فعال در جامعه پاکستان‪ ،‬بحران اجتما ی است که از تالقی سیه نیوع‬
‫فرهنغ قبایلی‪ ،‬اسالمی و غربی بهوجود آمده است‪ .‬در ای کشور سیه گیروه اجتمیا ی‬
‫فعال ایور دارند‪ :‬سران قبایل و زمی داران بزرگ‪ ،‬مذهبیهای سنت گرا و روشینفکران‬
‫غربگرا‪ .‬ای گروههای سه گانه هر کدام از نفوذ زیادی در جامعیه براوردارنید‪ .‬اییور‬
‫همزمان ای گروهها در سطوح مختلف اجتما ی‪،‬سیاسی و اداری‪ ،‬نزاع های داالی آنان‬
‫را در همه بخشهای اجتما ی و سیاسی گسترش داده و مان از تحقق نظم یکپارچیه در‬
‫کشور گردیده است‪ .‬ای گروهها گاهی با ایجاد دستههای مسلح و میانور دادن در سیطح‬ ‫‪42‬‬

‫شهرها‪ ،‬آشکارا نظام و اقتدار دولت را به چالش میکشانند‪ .‬در سالهای اایر گروههیای‬

‫سیاست جهانی‬
‫تندرو مذهبی اقدام به تثسیا شااههای نظامی کردهاند که با ث درگیریهیای فرقیهای‬
‫در جامعه شده است که ای مساله روند نظامیگری در جامعیه را تشیدید نمیوده اسیت‬
‫(مسعودنیا‪.)95:1390،‬‬

‫فصلنامه علمی سیاست جهانی‪ ،‬دورة هشتم‪ ،‬شمارة سوم‪ ،‬پاییز ‪ ،1398‬پیاپی ‪29‬‬
‫بسیاری از دولتها پا از روی کار آمدن‪ ،‬یکی از اهداف اصلی اود را ال سالح‬
‫مردم ا الم کردهاند‪ ،‬اما پا از مدتی تالش ناچار شدهاند که بهطور رسمی شکست اود‬
‫را ا الم کنند‪ .‬روشنفکران غربگرا که مدتاً قدرت و نفوذ آنها در بخیشهیای اداری و‬
‫دانشگاهی متمرکز شده است‪ ،‬سعی میکنند با استفاده ابزاری از نیروهای دولت‪ ،‬ریعف‬
‫نظامی اود را جبران کرده و بتوانند در برابر رقیبان قبایلی و مذهبی اود قدرت نمیایی‬
‫کنند( ارفی‪.)269:1380،‬‬
‫در چنی شرایطی‪ ،‬نظم‪ ،‬قانون و امنیت میومی‪ ،‬بازیچیه دسیت همیی سیه گیروه‬
‫اجتما ی است و ای ورعیت‪ ،‬فیا را برای فعالیت گسترده باندهای فساد و تبهکار بیش‬
‫از پیش فراهم کرده است‪ .‬تالش دولتهای ااکم بر پاکسیتان‪ -‬نظیامی و غییر نظیامی‪-‬‬
‫برای غلبه بر بحران ناامنی و قانون ستیزی تاکنون دستاورد ااصیی نداشیتهاند و هرگیز‬
‫نتوانسته اند ررایت ااطر مردم را درای زمینه به دسیت آورند‪.‬رشید فزاینیده نیاامنی در‬
‫جامعه‪ ،‬ای گرایش و ذهنیت را در میان مردم به اصوص مذهبیها به وجیود آورده کیه‬
‫دولت و ارتش قادر به افظ نظم و قانون نیست‪ ،‬زیرا دولت از درون اود چنیان از هیم‬
 ‫گسسته و در نزاعهای داالی و فساد فرو رفته است که هیچ نوع امییدی بیرای تغیییر و‬
‫اصالح ورعیت موجود از آن نمی رود‪.‬‬

‫‪ .2-4‬فرقه گرایی‬
‫منظور از فرقه گرایی چیزی است که در ادبیات سیاسی بیه آن سکتاریسیم)‪(Sectarism‬‬
‫میگویند‪ .‬ای لغت از واژه سکت مشتق شده و به معنای فرقه‪ ،‬گروه‪ ،‬دسته کوچک آمده‬
‫است و در تعریف آن گفته شده‪ :‬بریدن از توده ها و تبدیل شدن به ییک دسیته جیدا از‬
‫‪43‬‬ ‫همه مردم‪ .‬تقسیمات فرقهای بی شماری در پاکستان وجود دارد‪ .‬مسلمانان پاکسیتان‪ ،‬کیه‬
‫اکثریت ‪ 95‬درصدی جمعیت آن را تشکیل میدهند بیه دو فرقیه سینی و شییعه تقسییم‬

‫سیاست جهانی‬
‫اولی و دومی فرقه‬ ‫میشوند‪ ،‬سنیها ‪ 75‬درصد و شیعیان ‪ 20‬درصد جمعیت‪ ،‬به ترتی‬
‫بزرگ مذهبی در پاکستان محسوب میشوند‪ .‬مسلمانان سنی پاکستان موماً پیرو مکتی‬
‫فقهی "انفی" هستند که اود به چند فرقه فر ی دیوبندی‪ ،‬بریلوی‪ ،‬اهل ایدیث قابیل‬
‫علل رشد و توسعه رادیکالیسم در پاکستان‬

‫تقسیم میباشند‪ .‬در ای میان‪ ،‬بیشتر آنها پییرو سینتهای بریلیوی هسیتند کیه فرقیهای‬
‫میانه رو است‪ .‬فرقه اهل ادیث از دیگر فرق اسالم سنی پاکسیتان اسیت کیه بیه لحیا‬
‫فقهی انبلی نزدیکتر است‪ .‬شیعیان پاکستان هم مدتاً به فرقیههیای‬ ‫ا تقادی به مکت‬
‫فر ی مختلف تعلق دارند که در میان آنهیا‪ ،‬اکثرییت از آن «اثنیی شیری» و اسیما یلی‬
‫است‪ .‬سازمانهای فرقهای دیوبندی و اهل ادیث از میان سینیها و سیازمانهای فرقیهای‬
‫شیعه اثنی شری و اسما یلی از سال ‪ 1980‬تا امروز درگیریهای اونی بسیاری با هم‬
‫داشتهاند ( طایی‪.)90:1391،‬‬
‫گروههای تندرو مذهبی که در یک دو دهه اایر در پاکستان ظهور کردهانید‪ ،‬مومیاً‬
‫دارای گرایشهای انقالبی و فرقهای بوده و از روشهای مبارزه مسلحانه برای دستیابی‬
‫به اهدافشان سود می جویند‪ .‬ای گروهها‪ ،‬نظام طالبان و سایر گروههای تندرو را الگیوی‬
‫سیاسی اود قرار داده و در تالش هستند آن را در پاکستان و کشمیر نیز پیاده کنند‪ .‬ا ظم‬
‫طییارق رهبییر سییپاه صییحابه میگوییید‪ « :‬ملکییرد دولییت طالبییان بییرای مییا چییرا‬
‫راهنماست‪ (».‬یارفی‪ )295:1380،‬اقیدامات تالفیی جویانیه و براوردهیای مکیرر مییان‬
‫فرقههای مختلف در پاکستان همراه با سایر وامل با ث میقتر شدن بحران سیاسی در‬
‫پاکستان شده و در دهههای متوالی زمینه رشد و توسعه رادیکالیسم در ای کشور بیش از‬
‫بحرانهیا نقیش متغییر‬ ‫پیش فیراهم آورده اسیت کیه وامیل منطقیهای در تشیدید ایی‬
‫تسهیلکنندهای ایفا کردهاند‪.‬‬
‫یکی دیگر از وامل مهم که در شکلگیری و تیداوم رادیکالیسیم در پاکسیتان میؤثر‬
‫افتاده‪ ،‬مسثله قومییت و گیروه قیومی پشیتون اسیت‪ ،‬بیهوییژه کیه بیشیتر بنییادگرایی و‬
‫رادیکالیسم پاکسیتان از منیاطق قبیلیهای پاکسیتان و قیوم پشیتون برااسیتهاند‪ .‬هرچنید‬
‫پشتونها همگ نیستند وبه قبایل مختلفی تقسیم میگردند‪ ،‬اما تمامی ا ییا دارای زبیان‬
‫مشترک پشتو و یک فرهنغ مشترک هستند‪ .‬از ایی رو میتیوان گفیت کیه باتوجیه بیه‬ ‫‪44‬‬
‫اقدامات و سیاستهای قومی نادرست دولت پاکستان که نو ی ناسیازگاری قیومی را در‬

‫سیاست جهانی‬
‫درون ای کشور دام زده است ازیک سو‪ ،‬و سازگاری سنتهای پشتونی با ایید ولوژی‬
‫دیوبندی از سوی دیگر‪ ،‬زمینه رشد و تداوم رادیکالیسم اسالمی در شیکل طالبانیسیم در‬
‫ای کشور بویژه در ایالت سراد شمالی فراهم گردیده است )‪.(Groh,2006:6‬‬

‫فصلنامه علمی سیاست جهانی‪ ،‬دورة هشتم‪ ،‬شمارة سوم‪ ،‬پاییز ‪ ،1398‬پیاپی ‪29‬‬
‫‪ .3‬بحران منطقهای‬
‫در تئوری سیستمها تثثیرگذاریها و تثثیرپذیریها‪ ،‬اهمییت زییادی دارد‪ .‬بیرای اسیاس‬
‫کشورهای واق در یک اوزه جغرافیایی به اکیم مؤلفیههیایی چیون جغرافییا‪ ،‬تیاری‪،،‬‬
‫اقتصاد و فرهنغ برهم تثثیر میگذارند و از هم تثثیر میپذیرند و موجد نو ی وابسیتگی‬
‫میشوند که دارای دو بعد اساسیت و آسی پذیری است‪ .‬اساسیت متیم درجاتی از‬
‫پاسخگویی داال یک چارچوب سیاستگذاری است و مشخص میکنید کیه تغیییرات‬
‫ایجاد شده در یک کشور با چه سر تی با ث تغییرات پرهزینه در کشوری دیگر میشود‪.‬‬
‫آسی پذیری بدی معنی است که بازیگر تا چه اد در معرض تحمیل هزینههایی اسیت‬
‫که رویدادهای اارجی اتی پا از تغییر اط مشیها بیر وی میل میکنید(دو رتی و‬
‫فالتزگراف‪ .)226:1372،‬بررسی و تحلیل وامل منطقیهای در شیکل گییری و گسیترش‬
‫رادیکالیسم در پاکستان در ای چارچوب میتواند صورت گیرد و بدی منظور بیه نقیش‬
‫واملی چون بحران افغانستان‪ ،‬مساله کشمیر‪ ،‬پیروزی انقالب اسیالمی اییران و جنیبش‬
‫طالبان به نوان سیستمهای منطقهای اشاره میشود‪.‬‬
 ‫‪ .3-1‬جهاد افغانستان‬
‫اشغال افغانستان در سال ‪ 1979‬م‪ .‬توسط شوروی سابق موازنیه قیوا در جنیوب آسییا را‬
‫برهم زد‪ .‬غرب و جهان اسالم با ااساس اطر از تغییر موازنه قوا‪ ،‬ا تالف پنهانی مشترک‬
‫لیه کمونیسم در منطقه تشکیل داده و به امایت از مجاهدان افغانستان براواسیتند‪ .‬در‬
‫ای جنغ پاکستان نااواسته‪ ،‬غیر رسمی و غیر مستقیم به یکی از طرفهای درگیر جنغ‬
‫تبدیل شد‪ .‬در ای ایام «ژنرال ریاءالحق به اوبی میدانست که شوروی به محض اینکه‬
‫در کابیییل مسیییتقر شیییود در ایالیییتهیییای میییرزی پاکسیییتان دردسیییر درسیییت‬
‫‪45‬‬ ‫میکند‪ (».‬طایی‪ .)92:1391،‬بنابرای پاکستان از همان ابتدا مورعی قاط در برابر املیه‬
‫شوروی در پیش گرفت‪ .‬باوجود دشمنی با هند از یک سیو‪ ،‬و افغانسیتان اشیغال شیده؛‬

‫سیاست جهانی‬
‫بعنوان دروازه دستیابی اسالم آباد به کشورهای آسیای مرکزی‪ ،‬از دیگر سو‪ ،‬پاکسیتان در‬
‫اطر انزوا قرار داشت‪ .‬همچنی بسیاری از پاکسیتانیها فکیر میکردنید کیه کشورشیان‬
‫هدف بعدی شوروی اواهد بود و مسکو تالش دارد که نفوذ اود را به ورای مرزهیای‬
‫علل رشد و توسعه رادیکالیسم در پاکستان‬

‫افغانستان گسترش بدهد(کوالیی‪ .)16:1384،‬از طرف دیگر‪ ،‬کشیورهایی چیون آمریکیا‪،‬‬

‫هند‪ ،‬مصر و کشورهای ااشیه الیج فارس‪ ،‬مستقیم و غیر مستقیم منافعی در افغانسیتان‬
‫داشتند‪ ،‬که ای مساله با ث سرازیر شدن کمکهای تسلیحاتی و مالی ایی کشیورها بیه‬
‫سمت پاکستان شد که در نهایت به تحکیم پایههای اکومت نظیامی رییاءالحق کمیک‬
‫کرد‪ .‬در واق امله شوروی به افغانستان فرصتی دوگانه برای ریاء فراهم کرد تا همزمان‬
‫هم قهرمان اسالم باشد و هم غرب و جهاد با کفار و جنغ صلیبی با کمونیسم را رهبری‬
‫کند‪.‬‬
‫دولت ریاءالحق با تشویق «جما ت اسالمی پاکستان» و «جمعییت لمیای اسیالم»‬
‫مبنی بر امایت و همکاری با مجاهدان‪ ،‬مسیر ایور فعاالنه گروههای اسالمی پاکستان‬
‫را در جهاد مسلحانه افغانستان گشود‪ .‬درگیر شدن گروههای مذهبی پاکستان در مسیا ل‬
‫افغانستان‪ ،‬فرهنغ سیاسی و دینی ای گروههیا را دسیت ایوش دگرگیونی کیرد‪ .‬ایی‬
‫گروهها به طور منظم در جهاد افغانستان شرکت میکردند و ای ارتبیاط تیاثیرات مییق‬
‫اود را به صورت رشد فرهنغ مبارزه و جهاد‪ ،‬در میان اسالمگرایان ای کشیور برجیای‬
‫گذاشت‪ .‬پیروزی جهاد افغانسیتان در برابیر ارتیش سیرخ شیوروی امییدهای تیازهای از‬
‫موفقیت رویکرد انقالبی در میان گروههای اسالمی پاکستان بوجود آورد‪ ،‬که ایی مسیثله‬
‫در دهههای بعد‪ ،‬به بحرانی جدی برای پاکستان تبدیل شد(مسعودنیا‪.)97:1390،‬‬
‫جهاد افغانستان بر رشد و توسعه اشونت و افراط گرایی در پاکستان تیثثیر مسیتقیم‬
‫دارد‪ .‬امایت پاکستان از جهاد افغانستان منجر به تقویت جایگاه و نفوذ اایزاب اسیالم‬
‫گرا و گروههای ستیزه گر اسالمی ای کشور شد و میان ای دو گروه پیونیدهای محکیم‬
‫ایجاد کرد‪ .‬جنغ افغانستان بیشتر از ای نظر مهم بیود کیه «پاکسیتان را غیرق در انیواع‬
‫سالحها کرد و ستیزهگری را در فرهنغ سیاسی آن‪ ،‬به ویژه در میان گروههای اسیالمی‪،‬‬
‫جا انداات‪ .(Nasr,2002:95)».‬الوه برای ‪ ،‬تثسییا و گسیترش اردوگاههیا و میدارس‬ ‫‪46‬‬
‫آموزش نظامی اید ولوژیک برای افغانها در ااک پاکستان‪ ،‬منجر به گسترش و افیزایش‬

‫سیاست جهانی‬
‫نفوذ تفاسییر سیختگیرانه تر از اسیالم سینی‪ ،‬نیه تنهیا در مییان افغانهیا بلکیه در مییان‬
‫پاکستانیها شد و در افزایش یافت تنشهای فرقهای سیهم بسیزایی داشیت‪ .‬بسییاری از‬
‫آموزش دیده های پاکستانی ای مدارس‪ ،‬پا از پایان اشغال افغانستان به اانه بازگشیتند‬
‫قیدرت سیاسیی‬ ‫و به اشونت فرقهای روی آوردند و از آن به نوان ابزاری برای کسی‬

‫فصلنامه علمی سیاست جهانی‪ ،‬دورة هشتم‪ ،‬شمارة سوم‪ ،‬پاییز ‪ ،1398‬پیاپی ‪29‬‬
‫استفاده کردند‪ (.‬طایی‪.)93:1391،‬‬
‫تثثیر جهاد افغانستان بر محافل مذهبی پاکستان به گونهای بود که مدارس دینیی ایی‬
‫کشور آموزش مبااث نظری جهاد و سیاست سنتی اسالمی را جزو برنامههای آموزشیی‬
‫اود قرار دادند و همی امر با ث پرورش یافت نسل جدیدی از تندروهای اسیالمی در‬
‫ای کشور شد‪ .‬آنها معتقدند‪ ،‬فرهنغ جهاد و مبارزه در جهان اسالم از کشیور افغانسیتان‬
‫صادر شده است‪ .‬اافظ سعید رهبر گروه لشکر طیبه در ای باره میگوید‪« :‬واقعییت ایی‬
‫است که در هر نقطهای از جهان که جهاد ادامه دارد از نتایج افغانستان است و م ای را‬
‫مهمتری دستاورد جهاد افغانسیتان مییدانم‪ (».‬یارفی‪ .)272:1380،‬بسییاری از آمیوزش‬
‫دیدههای پاکستانی ای میدارس و فرهنیغ‪ ،‬پیا از پاییان اشیغال افغانسیتان بیه اانیه‬
‫بازگشتند و به رفتارهای اشونتآمیز فرقیهای روی آوردنید‪ ،‬و از آن بیه نیوان ابیزاری‬
‫قدرت سیاسی استفاده کردند و آن را نه تنها در برابر کافران بلکیه بیر رید‬ ‫برای کس‬
‫دیگر گروههایی که دشم شمردند‪ ،‬از جمله شیعیان‪ ،‬به کار بردند‪.‬‬
 ‫‪ .3-2‬بحران کشمیر‬
‫سرزمی کشمیر به وسعت ‪ 222236‬کیلومتر‪ ،‬در قسمتهای جنوبی آسیا و در شمال شبه‬
‫قاره هند قراردارد که از شمال و شرق با چی و از شمال غربی با افغانستان و از غرب با‬
‫پاکستان و از جنوب با هند هم مرز است(سید ناصری‪ .)30:1380،‬سرزمینی که کشیمیر‬
‫نامیده می شود شامل سه قسمت است؛ یکی ایاالت جامو و کشیمیر کیه در قلمیرو هنید‬
‫قراردارد و مرکز آن شهر سرینگر است؛ دیگری کشمیر آزاد که در قلمرو پاکسیتان قیرار‬
‫داشییته و مرکییز آن مظفرآبییاد اسییت و منطقییه شییمالی کییه در ااتیییار چییی میباشیید‬
‫‪47‬‬ ‫)‪.(Ruisheng,2006:56‬‬
‫کشمیر در زمان ا طای استقالل بریتانیای کبیر به هند و پاکستان با وجودی که اکثیر‬

‫سیاست جهانی‬
‫منطقیه قیرار داشیت‪.‬‬ ‫ساکنان آن مسلمان بودند‪ ،‬تحت اکومت فرمانروای هندو مذه‬
‫پا از آن که مالکیت سرزمی کشمیر بحثانگیز شد‪ ،‬مهاراجه هندو رسماً ا الم کرد که‬
‫کشمیر بخشی از ااک هندوستان است‪ :‬ازسوی دیگر چون جمعییت سیرزمی کشیمیر‬
‫علل رشد و توسعه رادیکالیسم در پاکستان‬

‫مسلمان هسیتند پاکسیتان مید ی ااکمییت بیرای سیرزمی اسیت )‪.(James,2005:35‬‬

‫بازیگران دایل در بحران کشمیر در دو سطح داالی و منطقهای قابل تقسیم هسیتند‪ .‬در‬
‫سطح داالی جبهه آزادی بخش جامو و کشمیر قرار دارد که اواهیان بیه وجیود آمیدن‬
‫کشور جدیدی به نام کشمیر است‪ .‬در سیطح منطقیهای دو بیازیگر اصیلی یعنیی هنیدو‬
‫پاکستان قراردارنید کیه هیردو اواهیان الحیاق کشیمیر و پیوسیت آن بیه کشیور ایود‬
‫هستند(مالزهی‪.)80:1382،‬‬
‫پاکستان از همان ابتدا با تشویق تندروهای اسالمی‪ ،‬جبههای در داال کشمیر تحیت‬
‫سلطه هند گشود‪ .‬هدف پاکستان از گشودن ای جبهه‪ ،‬تکرار تجربه افغانستان در کشمیر‬
‫بود و از طرف دیگیر‪ ،‬در نظیر داشیت میو رو بیه رشید انقالبیی و افراطیی جهیاد و‬
‫شهادتطلبی در داال کشور را به بیرون از مرز هدایت کند( ارفی‪ .)273:1380،‬امایت‬
‫پاکستان از ای سازمانها راهی کم هزینه برای وارد آوردن رربات مالی و نظامی به هند‬
‫بود‪ ،‬به همی دلیل پاکستان گروههای جهادی کشمیر را مبارزان آزاد نامید و دست آنها را‬
‫برای استخدام نیرو و جم آوری کمکهای مالی باز گذاشت )‪ .(Haqqani,2002:20‬ایی‬
‫جنگجویان از ملیتهای مختلف بودند‪ ،‬تحت نوان سازمانهیای کشیمیری بیه فعالییت‬
‫پردااتنییید و در سیییالهای اولییییه بییییش از ‪ 150‬گیییروه جهیییادی در صیییحنه ظیییاهر‬
‫شدند)‪.(Jamal,2010:8‬‬
‫سازماندهی و تشیویق بیه جهیاد در کشیمیر از ییک طیرف و تیالش بیرای مهیار‬
‫افراطگرایی در داال کشور از طرف دیگر‪ ،‬همچون شمشیر دولبیهای اسیت کیه با یث‬
‫بوجود آمدن بحرانی فراگیر در کشور پاکستان شده است‪ .‬اکومت پاکستان بیا تسیهیل‬
‫فعالیت جهادیهای کشمیر نااواسته رادیکالیسم را در ااک ایود گسیترش داد‪ .‬بیرای‬
‫گروههای جهادی و پیکارجو‪ ،‬جهاد در اار از مرزهای کشور را جدا از جهاد داالیی‬
‫نمیدانند به همی دلیل بیشتر ای گروهها در داال پاکسیتان وارد درگیریهیای فرقیهای‬ ‫‪48‬‬
‫شدند‪ .‬همچنی پرورش نیروهای ستیزهگر جهیادی جهیت مبیارزه در بحیران کشیمیر و‬

‫سیاست جهانی‬
‫بعدها روی کارآمدن طالبان‪ ،‬بیش از پیش با ث تشدید رادیکالیسم در پاکستان شد‪ .‬ایی‬
‫وامل راه را برای گسترش اشونت فرقهای در ای کشور فراهم آورد که کنترل آن برای‬
‫دولت پاکستان به نوان بحرانی اصلی تبدیل شده و اتی سیاستهای داالی و اارجی‬
‫آن را تحت تاثیر قرار داده است‪.‬‬

‫فصلنامه علمی سیاست جهانی‪ ،‬دورة هشتم‪ ،‬شمارة سوم‪ ،‬پاییز ‪ ،1398‬پیاپی ‪29‬‬
‫‪ .3-3‬انقالب اسالمی ایران‬
‫انقالب اسالمی ایران از مهمتر ی تحوالتی بوده که در منطقه ااورمیانه در نیمه آار سده‬
‫بیستم اتفاق افتاد‪ .‬بدون تردید موفقیت اسالم گرایان در ایران تثثیر بسزایی بر جنبشهای‬
‫اسالمی‪ ،‬اصوصاً شیعیان در منطقه گذاشته است‪ .‬آنها با تغییر استراتژی اود تحت تثثیر‬
‫ایران اواستار فعالیتهای جدی و سری برای رسیدن به قدرت بودند(هانتر‪.)40:1380،‬‬
‫پاکستان پا از ایران دومی جمعیت بزرگ شیعه دنیا را داراست‪ .‬شیعیان پاکستان از‬
‫جمله گروههایی بودند که بیشتری تاثیر را از انقالب اسالمی ایران پذیرفتند‪ .‬قابیل ذکیر‬
‫است که شیعیان تا اوایل دهه ‪ 80‬میالدی‪ ،‬تشخص سیاسی نداشتند و ازبی ییا گروهیی‬
‫سیاسی به نام شیعیان وجود نداشت‪ .‬پیروزی انقالب اسالمی در ایران‪ ،‬و تحوالتی بنیادی‬
‫به تالش‬ ‫در سیاست داالی و اارجی پاکستان در ای سالها‪ ،‬به تدریج شیعیان را ترغی‬
‫میدارس دینیی و‬ ‫برای اایای هویت اود با الگوگیری از انقالب اسالمی ایران در قال‬
‫میگوید‪« :‬انقالب اسالمی‬ ‫سازمانهای سیاسی کرد(مالزهی‪ .)63:1386،‬چنانچه ابو ذه‬
 ‫ایییران جامعییه شیییعه پاکسییتان و شییکل رهبییری آن را کییامالً تغییییر داد‪(Abou ».‬‬
‫)‪Zahab,2002:116‬‬
‫در واق میتوان گفت که به دنبال وقوع انقالب اسالمی در ایران‪ ،‬نسیل جدییدی از‬
‫رهبران مذهبی پاگرفتند که اامی پیام ملگرایی آیتاهلل امینی و دیدگاههای اسیالمی‬
‫وی بودنییید‪ .‬آنهیییا سیییکوت سیاسیییی شییییعه کیییه ریشیییه در تقییییه داشیییت‪ ،‬رهیییا‬
‫کردند(مسعودنیا‪ .)102:1390،‬سازمان تحریک نفاذ جعفری (نهیت اجرای فقه جعفری)‬
‫به رهبری اسی الحسینی در سال ‪ 1984‬وارد مراله تازهای از فعالیتهای سیاسی اود‬
‫‪49‬‬ ‫شد‪ .‬آنها در رصه سیاسی پاکستان اییوری فعیال پییدا کردنید و بیه تثسییا مراکیز‬
‫فرهنگی و سیاسی در شهرهای پاکستان اقیدام کردنید‪ .‬کتابهیا و آثیار مراجی و لمیای‬

‫سیاست جهانی‬
‫برجسته ایرانی در میان شیعیان توزی میشد‪ .‬همچی با شیعار اقامیه یدالت و قیدرت‬
‫بخشیدن به مستیعفی وارد دنیای سیاست شدند )‪.(Abou Zahab,2002:116‬‬
‫اما آنچه که بیش از هر چیزی اا ز اهمیت و بررسی است‪ ،‬واکنش فرقههای سنی و‬
‫دولت پاکستان به ای تثثیرات و تغییر رویه میباشد که اود تعیی کننده شکل و انیدازه‬
‫علل رشد و توسعه رادیکالیسم در پاکستان‬

‫رادیکالیسم در پاکستان میباشد‪ .‬سیاسی شدن شیعیان در ای کشور‪ ،‬واکنشهای بزرگیی‬

‫را در میان فرقههای سنی پاکستان بوجود آورد‪ .‬بعید از تثسییا سیازمان تحرییک نفیاذ‬
‫جعفریه پاکستان‪ ،‬اازاب مختلف اسالمی در ای کشور از جمله جمعیت لمای پاکستان‬
‫و جمعیت لمای اسالم‪ ،‬چندی کنفرانا برگزار کردند‪ ،‬تا بیه نیو ی بیا اقیدامات ایی‬
‫سازمان مقابله کنند‪ .‬ای دو جمعیت‪ ،‬اق نواز جنگوی را به نوان جلودار مقابله با تشی‬
‫و شدیداً رد شیعه بود‪ .‬به منظیور مقابلیه بیا‬ ‫انتخاب کردند‪ .‬وی فردی مذهبی‪ ،‬متعص‬
‫رشد سیاسی شیعیان پاکستان‪ ،‬سپاه صحابه را در سال ‪ 1985‬تثسیا کرد‪ .‬انگیزه اصلی او‬
‫از تثسیا ای سپاه‪ ،‬بنابر اظهارات اود وی مقابله با نفوذ ایران در پاکستان و جلوگیری‬
‫از رشد تشی سیاسی در ای کشور بوده اسیت‪ .‬موالنیا رییاءالحق فیاروقی‪ ،‬سرپرسیت‬
‫پیشی سپاه صحابه‪ ،‬درباره اهداف تثسیا سپاه چنی میگوید‪« :‬موالنا اق نواز شهید‪ ،‬به‬
‫منظور جلوگیری از مو فزاینده اصومت با صحابه کرام و‪ ،...‬سپاه صحابه را در تیاری‪،‬‬
‫ششم سپتامبر‪ 1985‬در شیهر جنگیوی پایهگیذاری نمیود»( یارفی‪ .)273:1380،‬شییعیان‬
‫پاکستان بعدها در سال ‪1993‬م‪ .‬در پاس‪ ،‬به اقدامات ای گروه‪ ،‬سیپاه محمید را تثسییا‬
‫کردند‪ .‬در ای سالها هر دو طرف دست به اقدامات متقابیل زدنید‪ .‬در مجمیوع میتیوان‬
‫چنی اظهار داشت که اایاء گرایشهای سیاسی نزد شیعیان پاکستان تحت تیثثیر اقیالب‬
‫اسالمی ایران‪ ،‬با واکنشهای افراطی رقبا و مخالفان روبرو شد که ای امر زمینه را بیرای‬
‫ظهور و توسعه رادیکالیسم بیش از پیش هموار ساات‪ .‬از طرف دیگیر‪ ،‬اسیتفاده دولیت‬
‫پاکستان از فرقه گرایی برای مهار تثثیر انقیالب اسیالمی اییران‪ ،‬با یث ایجیاد مبیارزاتی‬
‫قییدرت و نفییوذ در پاکسییتان‬ ‫گسییتردهتر میییان رقبییای ااورمیانییهای بییرای کسیی‬
‫شد)‪ .(Nasr,2004:94‬ای مسیاله ایود بیر مییزان مناز یات و افراطگراییی فرقیهای در‬
‫دهههای بعدی افزود‪.‬‬
‫‪50‬‬
‫‪ .3-4‬جنبش طالبان‬

‫سیاست جهانی‬
‫طالبان به معنای طلبههاست‪ .‬از دیدگاه تباری تقریباً همیه پشیتون‪ ،‬سینی مذه انید‪ .‬بیه‬
‫هنگام تحصیل در مدارس دینی الوه بر پرورشهای مذهبی و مومی‪ ،‬امیور نظیامی را‬
‫فرا میگیرند‪ .‬دیدگاههای متفاوت و گوناگونی در اصوص چگونگی پییدایش طالبیان و‬

‫فصلنامه علمی سیاست جهانی‪ ،‬دورة هشتم‪ ،‬شمارة سوم‪ ،‬پاییز ‪ ،1398‬پیاپی ‪29‬‬
‫به قدرت رسیدن آنها مطرح شده است‪ .‬ولی به نظر میرسد الوه بر نقش قیدرتهیای‬
‫اارجی در تحلیل شکلگیری طالبان‪ ،‬باید مؤلفههای دیگری از قبیل شکنندگی اجتما ی‪،‬‬
‫قبیلگیی و‬ ‫سنتهای پایدار و انعطاف ناپذیر مذهبی‪ ،‬فقر فرهنگی و اقتصیادی‪ ،‬تعصی‬
‫سلحشوری شیرهای‪ ،‬سختگیری ااالقی‪ ،‬کشیمکشهای قیومی و میذهبی و‪ ...‬میورد‬
‫توجه قرار گیرد(قراگوزلو‪ .)30:1382،‬اما آنچه که در ای میان ایا ز اهمییت و بررسیی‬
‫است‪ ،‬تثثیر طالبان بر رشد رادیکالیسم در کشور پاکستان میباشد‪.‬‬
‫برانگیخته شدن و افزایش‬ ‫پیدایش طالبان و روی کار آمدن آنها در افغانستان‪ ،‬موج‬
‫رادیکالیسم در پاکستان شیده اسیت‪ .‬پیرورش نیروهیای سیتیزهگیر پاکسیتانی در ایاک‬
‫افغانستان‪ ،‬تعمیق روابط گروههای مختلیف جهیادی‪ ،‬میدارس دیوبنیدی و سیازمانهای‬
‫فرقه ای سنی و ترویج الگوی تندروانه از اکوت اسالمی‪ ،‬از جملیه تیثثیرات طالبیان در‬
‫رشد و گسترش رادیکالیسم در پاکستان بود که بازتابی گسیترده در ایی کشیور داشیت‪.‬‬
‫طالبان به اش تری گروههای افراطگرای پاکستانی در ااک افغانستان پناه داد و آنهیا را‬
‫مسلح کرد‪ .‬آنان در سیال‪1996‬م‪ .‬کنتیرل اردوگاههیای آموزشیی ایود در افغانسیتان بیه‬
‫جمعیت لمای اسالم سپردند و محبوبیت ای جمعیت را‪ ،‬در میان نسل جدید سیتیزهگر‬
 ‫پاکستانی و یرب کیه در آنجیا درس میاواندنید‪ ،‬افیزایش دادنید)‪.(Rashid,1999:26‬‬
‫دیدگاههای افراطی طالبان درباره اجرای شریعت اسالمی‪ ،‬لمای پاکستانی را تشویق کرد‬
‫تییا افکییار مییومی را بییه طرفییداری از ور ی قییوانی سییختگیرانه شییر ی تحریییک‬
‫کنند)‪ .(Matinuddin,1999:25‬طالبان که نماینده شکلی جدید از تندروی دینی بودند بیه‬
‫منب الهام نسل جوان طالب پاکستانی تبیدیل شیدند و شیور و اشیتیاق تثسییا دولیت‬
‫اسالمی اقیقی را در میان آنان برانگیختند‪.‬‬
‫تثثیر طالبان در رادیکالیسم و افراطگرایی فرقهای در پاکستان به دوره اکومت شیان‬
‫‪51‬‬ ‫بر افغانستان محدود نماند‪ .‬اشغال افغانستان در سال ‪2001‬م‪ .‬و سقوط امارت اسالمی آنها‬
‫در اثر امله نیروهای ا تالف به رهبری آمریکا و گریز طالبان به ااک پاکستان تحوالت‬

‫سیاست جهانی‬
‫مهمی در پی داشت‪ ،‬ای رویدادها پاکستان را وارد مرالهای جدید از رادیکالیسیم کیرد‬
‫بیش از دهههای قبلی ای کشور را دستخوش بیثباتی و اشونت اسالمی و‬ ‫که به مرات‬
‫مذهبی کرد‪.‬‬
‫علل رشد و توسعه رادیکالیسم در پاکستان‬

‫نتیجهگیری‬
‫کشور پاکستان آمیزهای از پدیدارها و پدیدههای گوناگون است که نگاه تک بعدی به آن‪،‬‬
‫با ث تجزیه و تحلیل نادرست آن میشود‪ .‬اسالمگرایی در کنار سکوالریسم‪ ،‬نظامیگری‬
‫دوشادوش مردم ساالری‪ ،‬آمریکاگریزی در برابر غربگرایی‪ ،‬فرقهگرایی شدید در برابیر‬
‫ملی گرایی‪ ،‬از تعاررات موجود در محیط سیاسی پاکستان است‪ .‬یکی از مؤلفههای مهیم‬
‫در صحنه سیاسی پاکستان گروههای اسالم گراست که رفتار برای از ای گروهها توأم با‬
‫دیوبندی هستند و بعدها از تفکیرات‬ ‫اشونت است‪ .‬ای گروهها که اکثراً متاثر از مکت‬
‫سیاسی طالبان نیز الهام گرفتند‪ ،‬به نو ی با ث روا رادیکالیسم در پاکستان شده اسیت‪.‬‬
‫اما ای مساله هم نباید دور از ذه داشت که رادیکالیسم در پاکستان بیش از آنکه از دل‬
‫برآمده باشد‪ ،‬ناشی از رویدادها و بحرانهیای داالیی و منطقیهای پیرامیون ایی‬ ‫مذه‬
‫فیی نفسیه‪ ،‬تیرویج دهنیده‬ ‫کشور بوده است‪ .‬به هیچ نوان نمیتوان گفیت کیه میذه‬
‫اشونت است و نمیتوان با استناد به گزارههای متنی دی ‪ ،‬در پیی پاسیخی روشی بیه‬
‫پرسش چرایی رشد و توسعه رادیکالیسم در پاکستان بود‪ ،‬بلکیه بایید گفیت کیه وجیود‬
‫بحرانهای متعدد داالی و منطقهای به نوان متغییری تسهیل کننده در ترویج اشونت و‬
‫ستیزهگری در پاکستان نقش داشته است‪ .‬تثثیرات تحوالت داالیی و منطقیهای و نحیوه‬
‫مواجهه دولت های متعدد پاکستان با آنها‪ ،‬در پدید آمیدن مرالیه بعیدی رادیکالیسیم بیه‬
‫اش تر‪ ،‬قابل ردیابی و مطالعه است‪.‬‬ ‫مرات‬

‫منابع‬
‫اامدی‪ ،‬امید (‪« ،)1380‬طالبان‪ ،‬لل و وامل رشد»‪ ،‬اطالعاات سیاسای‪ -‬اقتصاادی‪،‬‬
‫شماره ‪ ،131-132‬صص ‪.32-52‬‬ ‫‪52‬‬

‫اامد ندیم‪ ،‬اورشید (‪ ،)1995‬اسالم و پاکستان‪ ،‬الهور‪ :‬المورد‪.‬‬

‫سیاست جهانی‬
‫دکمجیان‪ ،‬هرایر (‪ ،)1377‬جنبشهای اسالمی معاصر در جهان عارب ترجمیه امیید‬
‫اامدی‪ ،‬تهران‪ :‬کیهان ‪.‬‬
‫دو رتی‪ ،‬جیمز و روبرت فالتزگراف (‪ ،)1372‬نظریههای متعارض در روابط بینالملال‬

‫فصلنامه علمی سیاست جهانی‪ ،‬دورة هشتم‪ ،‬شمارة سوم‪ ،‬پاییز ‪ ،1398‬پیاپی ‪29‬‬
‫و واید بزرگی‪ ،‬تهران‪ :‬نشر قوما‪.‬‬ ‫ترجمه لیررا طی‬
‫ساجدی‪ ،‬امیر (‪« ،)1386‬مساله کشیمیر»‪ ،‬فصلنامه تخصصای علاوم سیاسای‪ ،‬شیماره‪،2‬‬
‫صص‪.125-148‬‬
‫سید ناصری‪ ،‬امیدررا (‪ ،)1380‬کشمیر گذشته حال آینده تهران‪ :‬انتشارات ذکر‪.‬‬
‫شفیعی‪ ،‬نوذر (‪« ،)1386‬ریشهها و پیامدهای درگیری نیروهای مذهبی با دولت پاکستان»‪،‬‬
‫همشهری دیپلماتیک‪ ،‬شماره ‪ ،16‬ص‪.7‬‬
‫شفیعی‪ ،‬نوذر (‪« ،)1985‬نقش دیوبندیسم درسیاسیت و اکومیت پاکسیتان بیا تاکیید بیر‬
‫جمعیت لمای اسالم»‪ ،‬فصلنامه مطالعات منطقهای جهان اسالم سال هشتم‪ ،‬شماره‬
‫‪ ،28‬ص‪.9‬‬
‫ارفی‪ ،‬محمد اکرم (‪« ،)1380‬پاکستان و بنیاد گرایی اسالمی»‪ ،‬فصلنامه علاوم سیاسای‪،‬‬
‫شماره‪ ،16‬صص‪.266-274‬‬
‫طا ی‪ ،‬فرهاد (‪« ،)1391‬افراط گراییی فرقیهای در پاکسیتان (‪ ،»)2001-1979‬فصالنامه‬
‫دانش سیاسی‪ ،‬شماره‪ ،16‬ص‪.83‬‬
 : ‫ شبه قاره هند دیوبندیه بریلویه و وهابیت درسایت‬،)1386( ‫ مهدی‬،‫فرمانیان‬
http://www.bashgah.net/pages15013.html.
-‫ اطالعاات سیاسای‬،»‫ «افغانستان؛ پایان همیایش بنیادگراییان‬،)1382( ‫ محمد‬،‫قراگوزلو‬
.134 ‫اقتصادی شماره‬
‫ همشااهری‬،»‫ «آرزوهییای بییزرگ پاکسییتان در آسیییای مرکییزی‬،)1384( ‫ الهییه‬،‫کییوالیی‬
.61 ‫دیپلماتیک شماره‬
‫ دوسیت‬:‫ اسالم آبیاد‬،»‫ جمهوریت و پاکستان‬،‫ «اسالم‬،)1999( ‫ مارشال‬،‫محمد اصغر اان‬
53 .‫پیلی کشنیز‬
،»‫ « وامیل میوثر در تکیوی و رشید بنییادگرایی در پاکسیتان‬،)1390( ‫ اسی‬،‫مسعودنیا‬

‫سیاست جهانی‬
.83-116 ‫ صص‬،8 ‫ شماره‬،‫فصلنامه مطالعات شبه قاره‬
‫ همشاهری‬،»‫ « چیالش سیاسیی و ایید ولوژیک در پاکسیتان‬،)1386( ‫ پیر محمد‬،‫مالزهی‬
.22 ‫دیپلماتیک شماره‬
‫علل رشد و توسعه رادیکالیسم در پاکستان‬

.‫ نشر فروزان‬:‫ تهران‬،‫ آینده اسالم و غرب ترجمه همایون مجد‬،)1380( ‫ شیری‬،‫هانتر‬
‫ ترجمیه‬،»‫ «بنیاد گرایی اسالمی محصول رویارویی تمیدنها‬،)1380( ‫ سامو ل‬،‫هانتیگتون‬
.38‫ ص‬،18‫ شماره‬،‫ سال پنجم‬،‫ ترجمان سیاسی‬،‫طوال ی‬.‫ق‬
Abbas,Hassan (2010), ”Shiism and Sectarism Conflict in pakistsn:Identity
Politics,Iranian Influence and Tit-for-Tat Violence,” Combating Terrorism
Center at West Point.
Abou Zahab, Mariam (2002), “The Regional Dimension of Sectarian
Conflicts in Pakistan,” in Pakistan: Nationalism without Nation?,
Christophe Jaffrelot (ed), New Delhi; London: Manohar; Zed Books.
Baqai,Huma (2011),”Extremism and Fundamentalism:Linkages to Terrorism,
Pakistan’s Perspective,”International Journal of Humanities and Social
Siences,Vol.1,No.6.
Haqqani, Husain (2002), “America`s New Alliance with Pakistan: Avoiding
the Traps of the Past,” Carnegie Endowment for International Peace Policy
Brief
James, Carolyn C. and Ozdamar, Ozgur (2005), “Religion as a Factor in
Ethnic Conflict: Kashmir and Indian Foreign Policy,” Terrorism and
Political Violence, Vol. 17.
Jamal, Arif (2010), “A Guide to Militant Groups in Kashmir,” Terrorism
Monitor, Vol. viii, issue 5.
Lake,David A (2002), ”Rational Extremism: Understanding Terrorism in the
Twenty- First Century,”Dialogue IO
Matinuddin,Kamal (1999), The Taliban Phenomenon:Afghanistan 1994-
1997,Oxford University Press.
Murphy, Andrew R. (2011), The Blackwell Companion to Religion and
Violence, Oxford: Blackwell Publishing Ltd.
Nasr, Seyye Vali Reza (2004), “Islamization, the State and Development,” in
Islamization and the Pakistan Economy, Robert M. Hathaway and Wilson
Lee (eds), Washington D.C.: Woodrow Wilson International Center for
Scholars.
Nasr, Seyyed Vali Reza (2001), Islamic Leviathan: Islam and the Making of
the State Power, Oxford: Oxford University Press.
Ruisheng,Cheng,”on the Peaceful Resoulution of the Kashmir Problem”, 54
Foreing Affairs Journal,No76,June 2006,54-64.

‫سیاست جهانی‬

29 ‫ پیاپی‬،1398 ‫ پاییز‬،‫ شمارة سوم‬،‫ دورة هشتم‬،‫فصلنامه علمی سیاست جهانی‬