C

Cent
tre
e fo
or Dist
D tan
nce &
O
Onli
ine Edu
uca
atio
on

RABIINDRA BHARAT
B TI UNIVE
ERSITY

Self-Learning Materia
M als

for
M (RABINDRA SAN
M.A. NGEEET)
(U
Under CB
BCS)

Sem
mester C..C Unitt
1 1..2 1‐5
5
Rabind
draBhavan, EEE 9 & 10, Secto
or – II, Salt Lake City, Kolkatta – 700091, Phone ‐ (033)) 23584014/ 4016/
4 4018
Websitte: www.rbudde.in, E‐mail: director.cdoee@rbu.ac.in
COURSE CONTRIBUTORS

NAME DESIGNATION INSTITUTIONAL AFFILIATION

Prof Indrani Ghosh Professor (Rabindra Sangeet) Rabindra Bharati University,

Kolkata.

COURSE EDITORS

NAME DESIGNATION INSTITUTIONAL AFFILIATION

Prof Indrani Ghosh Professor (Rabindra Sangeet) Rabindra Bharati University,
Kolkata.

EDITORIAL ASSISTANCE
NAME DESIGNATION INSTITUTIONAL AFFILIATION
Dr Ruma Mitra Assistant Professor (Rabindra Centre for Online and Distance
Sangeet) Education, Rabindra Bharati
University, Kolkata
Dr. Samita Mukherjee Assistant Professor (Rabindra Centre for Online and Distance
Sangeet) Education, Rabindra Bharati
University, Kolkata

March, 2021 © Rabindra Bharati University

All rights reserved. No part of this SLM may be reproduced in any form, by mimeograph or any other means, without
permission in writing from the Rabindra Bharati University, Kolkata.

Printed and published on behalf of the Rabindra Bharati University, Kolkata by the Registrar, Rabindra Bharati
University.

Printed at East India Photo Composing Centre, 69 Sisir Bhaduri Sarani, Kolkata-6
 ¬ı˛¬ıœf¸eœÓ¬ [¤˜.¤.]
CBCS (Semester-I)
CC 1.2 (Theory)
Credit-03 Marks : 50
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ ˝◊øÓ¬˝±¸ . Δfl¬À˙±¬ı˛ Œ˚ìıÚfl¬±˘ ŒÔÀfl¬ ·œÓ¬±?ø˘ ¬Û¬ı« ¬Û˚«ôL√
Biography of Tagore : The Music composer (First half) upto Geetanjali]

Unit-1 .  ˆ¬±Ú≈ø¸—À˝¬ı˛ ¬Û±¬ı˘œ 4

Unit-2 .  ·œøӬڱȬ… ¬Û¬ı« 6
Unit-3 .  ¶§À˙œ ·±ÀÚ¬ı˛ ¬Û¬ı« 11
Unit-4 .  ά◊¬Û±¸Ú± › ¬Û”ʱ¬ı˛ ·±ÀÚ¬ı˛ ¬Û¬ı« [ΔÚÀ¬ı… ŒÔÀfl¬ ·œÓ¬±?ø˘ ¬Û˚«ôL√] 16
Unit-5 .  √õ∂±flƒ¬ ¬Û=±˙ ¸—·œÓ¬Êœ¬ıÀÚ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ø¬ıøˆ¬iß Ú±È¬…¸—·œÓ¬ 20
 õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ √õ∂øÓ¬À˙±Ò 21
 ¬ı˛±Ê± › ¬ı˛±Úœ 23
 ø¬ı¸Ê«Ú 23
 ˙±¬ı˛À±»¸¬ı 24
 õ∂±˚˛ø(M 25
 ¬ı˛±Ê± 26
 ’‰¬˘±˚˛Ó¬Ú 32
 Unit-1
M.A. CBCS (Semester-I)
CC 1.2 (Theory)
Credit : 03 Marks-50
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ ˝◊øÓ¬˝±¸ . Δfl¬À˙±¬ı˛ Œ˚ìıÚfl¬±˘ ŒÔÀfl¬
·œÓ¬±?ø˘ ¬Û¬ı« ¬Û˚«ôL√ [Biography of Tagore : The Music
composer (First half) upto Geetanjali]
ˆ¬±Ú≈ø¸—À˝¬ı˛ ¬Û±¬ı˘œ
 ø¬ı¯∏˚˛ fl¬±Í¬±À˜±
 ά◊ÀV˙…
 ˆ”¬ø˜fl¬±
 ˆ¬±Ú≈ø¸—À˝¬ı˛ ¬Û±¬ı˘œ
 ’±R˜”˘…±˚˛À̬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

ά◊ÀV˙…
¤˝◊ ¤fl¬fl¬øȬ ¬ÛάˇÀ˘ øÚ•ßø˘ø‡Ó¬ ø¬ı¯∏˚˛&ø˘ ʱڱ ˚±À¬ıñ
 ˆ¬±Ú≈ø¸—À˝¬ı˛ ¬Û±¬ı˘œ

ˆ”¬ø˜fl¬±
ŒÂ√À˘À¬ı˘±˚˛ Δ¬ı¯û¬ı ¬Û±¬ı˘œ ¬Û±Í¬ fl¬À¬ı˛ Δ¬ı¯û¬ı ¬Ûfl¬Ó«¬±À¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú±˚˛ ’Ú≈√õ∂±øÌÓ¬ ˝À˚˛ ˆ¬±Ú≈ø¸—˝ Â√Ω Ú±À˜ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¤fl¬±øÒfl¬
¬Û ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ ¸≈¬ı˛±À¬ı˛±¬Û fl¬À¬ı˛Úº ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ«fl¬±À˘ Œ¸&ø˘˝◊ ˆ¬±Ú≈ø¸—À˝¬ı˛ ¬Û±¬ı˘œ Ú±À˜ √õ∂fl¬±˙ ¬Û±˚˛º ’±¬ı±¬ı˛ Ó¬èÌ ¬ı˚˛À¸ ø¬ıÀÀ˙

[¬3¬]
’¬ı¶ö±Úfl¬±À˘ ¬Û±(±Ó¬… ’À¬Û¬ı˛±¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± √õ∂ˆ¬±ø¬ıÓ¬ ˝Ú ¤¬ı— ŒÀ˙ √õ∂Ó¬…±¬ıÓ«¬Ú fl¬À¬ı˛ Œ˙œ › ø¬ıÀ˙œ ¸≈¬ı˛ ’¬ı˘•§ÀÚ ¸—·œÓ¬
¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ Œ¸&ø˘ Ú±ÀȬ…¬ı˛ ¸Àe ø˜ø˘À˚˛ ¸‘ø©Ü fl¬À¬ı˛Ú ¤fl¬±øÒfl¬ ·œøӬڱȬ…º ¤fl¬±øÒfl¬¬ı±¬ı˛ ’øˆ¬ÚÀ˚˛ ڱȬfl¬&ø˘ ¸±ø˝øÓ¬…fl¬ ¸˜±ÀÊ
˚ÀÔ©Ü ÊÚø√õ∂˚˛Ó¬± ˘±ˆ¬ fl¬À¬ı˛º

ˆ¬±Ú≈ø¸—À˝¬ı˛ ¬Û±¬ı˘œ
¬ı±—˘± ¸±ø˝ÀÓ¬…¬ı˛ 1000 ¬ıÂ√À¬ı˛¬ı˛ ˝◊øÓ¬˝±À¸ Œ¯∏±Î¬ˇ˙ › ¸5˙ ˙Ó¬fl¬ ≈øȬ ¶§Ó¬La Œ·Ã¬ı˛À¬ı ¸˜≈8˘º ¤˝◊ ≈˝◊ ˙Ó¬fl¬ Ê≈Àάˇ
˜˝±ÊÚ fl¬ø¬ıÀ¬ı˛ ˝±ÀÓ¬ Δ¬ı¯û¬ı ¬Û±¬ı˘œ¬ı˛ Œ|ᬠژ≈Ú±&ø˘ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝À˚˛øÂ√˘º Δ¬ı¯û¬ı ¬Û±¬ı˘œ ¸≈¬ı˛ ¸—À˚±À· ·œÓ¬ ˝Ó¬ñ¤˝◊
·±Ú˝◊ ¬Û±¬ı˘œ fl¬œÓ«¬Úº øͬfl¬ Œ¸˝◊ ¸˜˚˛ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¤¬ı˛ ˜±Ò≈˚« ø¬ıÀù≠¯∏Ì fl¬À¬ı˛ ¤¬ı˛ fl¬±¬ı…·Ó¬ ˜”˘…±˚˛ÀÌ ’¢∂Ìœ ˝À˚˛øÂ√À˘Úº
Êœ¬ıÚ¶ú‘øÓ¬ÀÓ¬ øÓ¬øÚ ø˘À‡ÀÂ√Ú ëë·±ÀÂ√¬ı˛ ¬ıœÀʬı˛ ˜ÀÒ… Œ˚ ’Ç≈¬ı˛ √õ∂2Âiß › ˜±øȬ¬ı˛ ÚœÀ‰¬ Œ˚ ¬ı˛˝¸… ’Ú±ø¬ı©‘®Ó¬ Ó¬±˝±¬ı˛ √õ∂øÓ¬
Œ˚˜Ú ¤fl¬øȬ ¤fl¬±ôL√ Œfl¬ÃÓ”¬˝˘ Œ¬ı±Ò fl¬ø¬ı˛Ó¬±˜ √õ∂±‰¬œÚ ¬Ûfl¬Ó«¬±À¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú± ¸•§Àg› ’±˜±¬ı˛ øͬfl¬ Œ¸˝◊ ˆ¬±¬ıøȬ øÂ√˘ºíí |œ ’é¬˚˛
fl≈¬˜±¬ı˛ ¸¬ı˛fl¬±¬ı˛ › |œ ¸±¬ı˛±‰¬¬ı˛Ì ø˜ÀS¬ı˛ ¸•Û±Ú±˚˛ ë√õ∂±‰¬œÚ fl¬±¬ı… ¸—¢∂˝í √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝˚˛ 1874-75 ‡Ëœ©Ü±Àsº Ó¬‡Ú ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛
¬ı˚˛¸ 13˚14 ¬ıÂ√¬ı˛º ¤ ¬ı˚˛À¸ Œfl¬±ÀÚ± øfl¬À˙±À¬ı˛¬ı˛ ¬ÛÀé¬ ¬Û±¬ı˘œ¬ı˛ ¬ı˛¸ ά◊¬ÛÀˆ¬±· fl¬¬ı˛± ’¸y√√¬ıº ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô øfl¬c ’¸œ˜
’Ò…±¬ı¸±À˚˛¬ı˛ ¸Àe ¬ıËʬı≈˘œ ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ’Ô« ø¬ıÀù≠¯∏Ì fl¬À¬ı˛ ¤¬ı˛ ¬ı˛¸±¶§±Ú fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú ¤¬ı— ‰¬Gœ±¸, ø¬ı…±¬ÛøÓ¬ › Œ·±ø¬ıμ ±À¸¬ı˛
¬Û&ø˘ ¬ÛÀάˇ ¤fl¬±ôL√ ˜≈* ˝Úº ¤¬ı˛ ¬Û¬ı˛˝◊ Δ¬ı¯û¬ı ¬Û±¬ı˘œ¬ı˛ ’Ú≈fl¬¬ı˛ÀÌ qè ˝˘ ¬Û¬ı˛‰¬Ú±º ˝◊—À¬ı˛Ê ¬ı±˘fl¬ fl¬ø¬ı ‰¬…±È¬±¬ı˛È¬ÀÚ¬ı˛
≈–¸±˝¸œ ¸±ø˝Ó¬… √õ∂À‰¬©Ü±¬ı˛ fl¬±ø˝Úœ ¬ı±˘fl¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ˜ÀÚ ’Ú≈À√õ∂¬ı˛Ì±¬ı˛ ’±&Ú Œ;À˘ øÀ˚˛øÂ√˘º ‰¬…±È¬±¬ı˛È¬Ú √õ∂±‰¬œÚ ˝◊—À¬ı˛Ê
fl¬ø¬ıÀ¬ı˛ Úfl¬˘ fl¬À¬ı˛ ¬ıU fl¬ø¬ıÓ¬± ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ Œ¸&ø˘ Â√ΩÚ±À˜ √õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Úº fl¬ø¬ıÓ¬±&ø˘ ’±øefl¬ › √õ∂fl‘¬øÓ¬ÀÓ¬ ¤˜Ú
¬Û≈¬ı˛±Ó¬Úœ ˝À˚˛ ά◊ÀͬøÂ√˘ Œ˚ √õ∂ÔÀ˜ Œfl¬Î¬◊˝◊ Ó“¬±¬ı˛ Úfl¬˘Úø¬ı˙œ Ò¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛øÚº øfl¬c Œ˚øÚ øÓ¬øÚ Ò¬ı˛± ¬ÛάˇÀ˘Ú Œ¸øÚ ’±R¸•ú±ÀÚ¬ı˛
‡±øÓ¬À¬ı˛ ¤˝◊ ¬ı±˘fl¬ fl¬ø¬ı ’±R˝Ó¬…± fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Úº ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ø˘À‡ÀÂ√Úñë›˝◊ ’±R˝Ó¬…±¬ı˛ ’Ú±¬ı˙…fl¬ ’—˙È≈¬fl≈¬ ˝±ÀÓ¬ ¬ı˛±ø‡˚˛±
Œfl¬±˜¬ı˛ ¬ı“±øÒ˚˛± ø¬ZÓ¬œ˚˛ ‰¬…±È¬±¬ı˛È¬Ú ˝˝◊¬ı±¬ı˛ Œ‰¬©Ü±˚˛ √õ∂ø¬ıM ˝˝◊˘±˜íº
√õ∂Ô˜ ¬ÛøȬ [·˝Ú fl≈¬¸≈˜ fl≈¬= ˜±ÀÁ¬] ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛˝◊ Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÚ ˝À˚˛øÂ√˘ ‰¬…±È¬±¬ı˛È¬ÀÚ¬ı˛ Œ‰¬À˚˛ ø¬ÛøÂ√À˚˛ Ô±fl¬¬ı Ú±º √õ∂±‰¬œÚ
fl¬ø¬ıÀ¬ı˛ ’Ú≈¸¬ı˛ÀÌ øÓ¬øÚ √õ∂øÓ¬ ¬ÛÀ ˆ¬øÚÓ¬±˚˛ 눬±Ú≈ø¸—˝í ¤˝◊ Â√ΩÚ±˜øȬ Ê≈Àάˇ øÀ˘Úº ˆ¬±Ú≈ø¸—À˝¬ı˛ ¬Û±¬ı˘œ 20øȬ ˜±S ‡G
¬ÛÀ¬ı˛ ¸˜ø©Üº ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¬ı˚˛¸ ˚‡Ú 16 ¬ıÂ√¬ı˛ Ó¬‡Ú ˆ¬±¬ı˛Ó¬œÀÓ¬ ˆ¬±Ú≈ø¸—À˝¬ı˛ √õ∂Ô˜ 7øȬ ¬Û √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝˚˛º ¬ı±øfl¬ 13øȬ
¬Û √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝˚˛ Ó“¬±¬ı˛ 25 ¬ıÂ√¬ı˛ ¬ı˚˛¸fl¬±À˘¬ı˛ ˜ÀÒ…º ˆ¬±Ú≈ø¸—˝ ͬ±fl≈¬À¬ı˛¬ı˛ ¬Û±¬ı˘œ ¢∂ÀLö¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬±˚˛ øÓ¬øÚ ø˘À‡ÀÂ√Ú, 눬±Ú≈ø¸—À˝¬ı˛
¬Û±¬ı˘œ ŒÂ√±È¬ ¬ı˚˛¸ ŒÔÀfl¬ ’À¬Û鬱fl‘¬Ó¬ ¬ıÀάˇ± ¬ı˚˛¸ ¬Û˚«ôL√ œ‚«fl¬±À˘¬ı˛ ¸”ÀS ·“±Ô±ºíí
ά◊ø~ø‡Ó¬ 20øȬ ¬ÛÀ¬ı˛ ˜ÀÒ… 9øȬ ¬ÛÀ¬ı˛ ¶§¬ı˛ø˘ø¬Û ’±˜¬ı˛± ¬Û±˝◊ 21 ¸—‡…fl¬ ¶§¬ı˛ø¬ıÓ¬±Ú ¢∂ÀLöº ¬ı±øfl¬&ø˘¬ı˛› ·œÓ¬¬ı˛+¬Û øÂ√˘,
øfl¬c Œ¸&ø˘¬ı˛ ¸≈¬ı˛ ˝±ø¬ı˛À˚˛ Œ·ÀÂ√ ¬ıÀ˘ ’Ú≈˜±Ú fl¬¬ı˛± ˝˚˛º ˆ¬±Ú≈ø¸—À˝¬ı˛ ¬Û&ø˘ÀÓ¬ ˝±˘fl¬± fl¬œÓ«¬Ú ¸≈¬ı˛ ¬ı¸±ÀÚ± ˝À˚˛ÀÂ√º 21
¸—‡…fl¬ ¶§¬ı˛ø¬ıÓ¬±Ú ¢∂ÀLö ë¸≈μ¬ı˛œ ¬ı˛±ÀÒ ’±› ¤ ¬ıøÚí ¬ÛøȬ Δ¬ı¯û¬ı fl¬ø¬ı Œ·±ø¬ıμ±À¸¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú±º 11 ¸—‡…fl¬ ¶§¬ı˛ø¬ıÓ¬±ÀÚ ë¤
ˆ¬¬ı˛± ¬ı±¬ı˛ ˜±˝ ˆ¬±¬ı˛í ·±ÚøȬ¬ı˛ ¬Ûfl¬Ó«¬± ø¬ı…±¬ÛøÓ¬º ¤˝◊ ≈øȬ ·±ÀÚ˝◊ ¸≈¬ı˛ øÀ˚˛ÀÂ√Ú ¬ı˛¬ıœfÚ±Ôº
ˆ¬±Ú≈ø¸—À˝¬ı˛ ¬Û&ø˘¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú±fl¬±À˘ fl¬ø¬ı Ó“¬±¬ı˛ ¤˝◊ ’øˆ¬Ú¬ı fl¬±¬ı… øÚ¬ı˛œé¬±¬ı˛ ÊÚ… ¤fl¬√õ∂fl¬±¬ı˛ ·¬ı« ’Ú≈ˆ¬¬ı fl¬¬ı˛ÀÓ¬Úº ¬Ûø¬ı˛ÌÓ¬
¬ı˚˛À¸ øfl¬c ˆ¬±Ú≈ø¸—À˝¬ı˛ ¬Û&ø˘ øÚÀ˚˛ Ó“¬±¬ı˛ ¸—Àfl¬±À‰¬¬ı˛ ’ôL√ øÂ√˘ Ú±º øÓ¬øÚ Ó“¬±¬ı˛ ¤˝◊ ¬ı˛‰¬Ú±&2ÂÀfl¬ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú ë¬Û±¬ı˘œ¬ı˛
ʱø˘˚˛±øÓ¬íº Ó“¬±¬ı˛ ˜ÀÚ ˝À˚˛øÂ√˘ ¤˝◊ ¬Û&ø˘ÀÓ¬ øÓ¬øÚ Œfl¬¬ı˘ Δ¬ı¯û¬ı ¬Û±¬ı˘œ¬ı˛ ˆ¬±¯∏± › ’˘—fl¬¬ı˛À̬ı˛ Úfl¬˘ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú ˜±Sº
’±¸À˘ Œ˚ Δ¬ı¯û¬ıœ˚˛ Ó¬M3±À˙« øÚᬱ¬ı±Ú ŒÔÀfl¬ ¬Ûfl¬Ó«¬±·Ì ¬Û ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Ú, ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô øÂ√À˘Ú Ó¬± ŒÔÀfl¬ ’ÀÚfl¬ ”À¬ı˛º

[¬4¬]
Δ¬ı¯û¬ı ¬Û±¬ı˘œ ¸•§Àg ø¬ıøˆ¬iß ¬ı˛‰¬ø˚˛Ó¬±À¬ı˛ ˜Ó¬Àfl¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô Œfl¬±ÀÚ± øÚ˝◊ |X± fl¬À¬ı˛Ú øÚº Δ¬ı¯û¬ı fl¬ø¬ıÓ¬±Àfl¬ øÓ¬øÚ Œfl¬¬ı˘˜±S
Δ¬ı¯û¬ı Ó¬ÀM3¬ı˛ ¬ı˛¸-ˆ¬±¯∏…¬ı˛+À¬Û ¸—fl¬œÌ« fl¬À¬ı˛ Œ‡ÀÓ¬ ‰¬±ÚøÚ, ˜±Ú¬ı ˜±Ú¬ıœ¬ı˛ ø‰¬¬ı˛fl¬±˘œÚ Œ√õ∂À˜¬ı˛ fl¬±¬ı… ¬ı˛+À¬Û˝◊ øÓ¬øÚ ¤¬ı˛ ¸±ø˝øÓ¬…fl¬
˜”˘…±˚˛Ì fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº ¬Û¸±ø˝Ó¬… ¸•§Àg øÓ¬øÚ ø˘À‡ÀÂ√Úñë......Ó¬±¬ı˛ ¬ı˛À¸¬ı˛ ø¬ıø˙©ÜÓ¬± ø¬ıÀ˙¯∏ˆ¬±À¬ı ¸œ˜±Ú±¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± Œ¬ıø©ÜÓ¬º Œ¸˝◊
¸œ˜±Ú±¬ı˛ ˜ÀÒ… ’±˜±¬ı˛ ˜Ú ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¬ ¶§±ÒœÚÓ¬±¬ı˛ ¸Àe ø¬ı‰¬¬ı˛Ì fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Ú±ºí 댸±Ú±¬ı˛ Ó¬¬ı˛œí fl¬±¬ı…¢∂ÀLö ëΔ¬ı¯û¬ı fl¬ø¬ıÓ¬±í
Ú±À˜ fl¬ø¬ıÓ¬±˚˛ øÓ¬øÚ ø˘À‡ÀÂ√Úñ
ëëqÒ≈ Δ¬ıfl≈¬ÀF¬ı˛ Ó¬À¬ı˛ Δ¬ı¯ûÀ¬ı¬ı˛ ·±Ú
¬Û”¬ı«¬ı˛±· ’Ú≈¬ı˛±· ˜±Ú ’øˆ¬˜±Ú, ’øˆ¬¸±¬ı˛ Œ√õ∂˜ ˘œ˘± ø¬ı¬ı˛˝ø˜˘Ú
¬ı‘챬ıÚ ·±Ô± ...... ¤ øfl¬ qÒ≈ Œ¬ıÓ¬±ííñ
¸≈Ó¬¬ı˛±— Œ‡± ˚±À2 ˆ¬±Ú≈ø¸—À˝¬ı˛ ¸Àe Δ¬ı¯û¬ı ø‰¬ÀM¬ı˛ ’ôL√¬ı˛e ’±Rœ˚˛Ó¬± ŒÚ˝◊ ’±¬ı˛ ¤˝◊ ÊÀÚ…˝◊ fl¬ø¬ı ’±R¸˜±À˘±‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úñ
ë눬±Ú≈ø¸—À˝¬ı˛ fl¬ø¬ıÓ¬± ¤fl¬È≈¬ ¬ı±Ê±˝◊˚˛± ¬ı± fl¬ø¯∏˚˛± Œø‡À˘˝◊ Ó¬±˝±¬ı˛ Œ˜øfl¬ ¬ı±ø˝¬ı˛ ˝˝◊˚˛± ¬ÛÀάˇº Ó¬±˝±ÀÓ¬ ’±˜±À¬ı˛ ëøø˙ Ú˝¬ıÀÓ¬¬ı˛
√õ∂±Ì ·˘±ÀÚ± Ϭ±˘± ¸≈¬ı˛ ŒÚ˝◊......í ¤˝◊ fl¬±¬ı…¢∂ÀLö¬ı˛ ≈øȬ ·±Ú 똬ı˛Ì Œ¬ı˛ Ó“≈¬U ˜˜ ˙…±˜ ¸˜±Úí ¤¬ı— ëŒfl¬± Ó≈¬U ¬ı˘ø¬ı ˜…±˚˛í
¬Û ≈øȬ-Œfl¬˝◊ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¶§œfl¬±¬ı˛À˚±·… ¬ıÀ˘ ˜ÀÚ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº ‡“±øȬ Δ¬ı¯û¬ı ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ˆ¬±¬ı≈fl¬ øÓ¬øÚ øÂ√À˘Ú Ú±º ˆ¬±Ú≈ø¸—À˝¬ı˛ ¬Û±¬ı˘œ
Ó“¬±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛ÌÓ¬ ¬ı˚˛À¸¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú±› Ú˚˛º Ó¬¬ı≈› ø¬ıÀù≠¯∏̱Rfl¬ ø¬ı‰¬±À¬ı˛ ¤&ø˘¬ı˛ fl¬±ø¬ı…fl¬ ˜±ÀÚ¬ı˛ ά◊2‰¬Ó¬±Àfl¬ ‡±ÀȬ± fl¬À¬ı˛ Œ¬ı±¬ı˛ ά◊¬Û±˚˛
ŒÚ˝◊º ˆ¬±Ú≈ø¸—À˝¬ı˛ 20 ‡G ¬ÛÀ¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛ |œ¬ı˛±Ò±¬ı˛ Sê˜ø¬ıfl¬±˙ Œ‡¬ı±¬ı˛ Œfl¬±ÀÚ± √õ∂˚˛±¸ ˘é¬… fl¬¬ı˛± ˚±˚˛ Ú±º ¸≈Ó¬¬ı˛±— Œ‡±
˚±À2 ˆ¬±Ú≈ø¸—À˝¬ı˛ ¬Û±¬ı˘œ¬ı˛ ¸¬ıȬ±˝◊ √õ∂±‰¬œÚ fl¬ø¬ıÀ¬ı˛ øÚÂ√fl¬ ’Ú≈fl¬¬ı˛Ì ˜±S Ú˚˛, ’ÀÚfl¬ ʱ˚˛·±˚˛ fl¬ø¬ı fl¬±¬ı… ˆ¬±¬ıÚ±˚˛ øÚʶ§Ó¬±
¬ı˛é¬± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº fl¬ø¬ı¬ı˛ ¤˝◊ Œ˜Ãø˘fl¬ fl¬±¬ı…ø‰¬ôL√±¬ı˛ ’±À¬ı˛fl¬øȬ ά◊À~‡À˚±·… øÚ˙«Ú 똬ı˛Ì Œ¬ı˛ Ó“≈¬U ˜˜ ˙…±˜ ¸˜±Úí ¬ÛøȬº Œ˚‡±ÀÚ
Ó¬±¬ı˛ ¬ı˛±Ò± ˜¬ı˛ÌÀfl¬ ˙…±À˜¬ı˛ ¸˜±Ú ŒÊÀÚ Ó¬±Àfl¬˝◊ Êœ¬ıÀÚ ’±˝3±Ú fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº Δ¬ı¯û¬ı ¬Û¸±ø˝ÀÓ¬… øfl¬c Œfl¬±Ô±› ¬ı˛±Ò±¬ı˛ ˜‘Ó≈¬…Àfl¬
fl‘¬À¯û¬ı˛ ¸Àe ¤fl¬±Q fl¬À¬ı˛ ŒÚøÚº
ë√õ∂±‰¬œÚ fl¬±¬ı… ¸—¢∂˝í ¢∂ÀLö ¸—fl¬ø˘Ó¬ Δ¬ı¯û¬ı ¬Û&ø˘¬ı˛ ˜ÀÒ… ‰¬Gœ±¸, ø¬ı…±¬ÛøÓ¬ › Œ·±ø¬ıμ±À¸¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú±&ø˘ øfl¬À˙±¬ı˛
¬ı˛¬ıœfÚ±ÔÀfl¬ ¸¬ı«±øÒfl¬ ’±fl‘¬©Ü fl¬À¬ı˛øÂ√˘º ¤˝◊ øÓ¬Ú fl¬ø¬ı¬ı˛ ˜ÀÒ… ’±¬ı±¬ı˛ ø¬ı…±¬ÛøÓ¬¬ı˛ ¸•§Àg Ó¬±¬ı˛ ≈¬ı«˘Ó¬± øÂ√˘ ¸¬ıÀ‰¬À˚˛ Œ¬ıø˙º
øfl¬c ¬Ûø¬ı˛ÌÓ¬ ¬ı˚˛À¸ ø¬ı…±¬ÛøÓ¬ ¸•§Àg Ó“¬±¬ı˛ Œ˜±˝˜≈øMê ‚ÀȬøÂ√˘º øÓ¬øÚ ¤fl¬ ʱ˚˛·±˚˛ ø˘À‡ÀÂ√Úñ
ëø¬ı…±¬ÛøÓ¬ ¸≈À‡¬ı˛ fl¬ø¬ı, ‰¬Gœ±¸ ≈À‡¬ı˛ fl¬ø¬ıº ø¬ı…±¬ÛøÓ¬ ø¬ı¬ı˛À˝ fl¬±Ó¬¬ı˛ ˝˝◊˚˛± ¬ÛÀάˇÚ, ‰¬Gœ±À¸¬ı˛ ø˜˘ÀÚ› ¸≈‡ Ú±˝◊º
ø¬ıøˆ¬iß ’±À˘±‰¬Ú±˚˛, ø‰¬øͬ¬ÛÀS øÓ¬øÚ ø¬ı…±¬ÛøÓ¬ ’À¬Û鬱 ‰¬Gœ±¸Àfl¬ ’ÀÚfl¬ ά◊2‰¬Ó¬¬ı˛ ’±¸Ú ±Ú fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úºí
Δ¬ı¯û¬ı ¬Û±¬ı˘œ¬ı˛ √õ∂Ó¬…é¬ √õ∂ˆ¬±À¬ı ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝À˚˛øÂ√˘ 눬±Ú≈ø¸—À˝¬ı˛ ¬Û±¬ı˘œíº ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ √õ∂Ô˜ Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú±˚˛ ¬Û±¬ı˘œ
¸±ø˝ÀÓ¬…¬ı˛ ¤˜Ú √õ∂Ó¬…é¬ ’Ú≈fl¬¬ı˛Ì ’±¬ı˛ ˘é¬… fl¬¬ı˛± ˚±˚˛ Ú±º øfl¬c ¤¬ı˛ ¬ÛÀ¬ı˛±é¬ √õ∂ˆ¬±¬ı ¸˜¢∂ ¬ı˛¬ıœf ¸±ø˝ÀÓ¬… ¸≈”¬ı˛√õ∂¸±¬ı˛œº
뷜Ӭ±?ø˘-·œøÓ¬˜±˘…-·œÓ¬±ø˘í ¬ÛÀ¬ı« fl¬ø¬ıÓ¬± › ·±Ú&ø˘ ¤¬ı˛ √õ∂fl‘¬©Ü ά◊±˝¬ı˛Ìº

’±R˜”˘…±˚˛À̬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

1º ˆ¬±Ú≈ø¸—À˝¬ı˛ ¬Û±¬ı˘œ Œfl¬±Ú ¸˜À˚˛¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú±∑ ¤¬ı˛ fl¬À˚˛fl¬øȬ ·±ÀÚ¬ı˛ ά◊À~‡ fl¬À¬ı˛ Œ¸&ø˘¬ı˛ ˆ¬±¬ı·Ó¬ ø¬ıÀù≠¯∏Ì fl¬¬ı˛º

[¬5¬]
 Unit-2
M.A. CBCS (Semester-I)
CC 1.2 (Theory)
Credit : 03 Marks-50
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ ˝◊øÓ¬˝±¸ . Δfl¬À˙±¬ı˛ Œ˚ìıÚfl¬±˘ ŒÔÀfl¬
·œÓ¬±?ø˘ ¬Û¬ı« ¬Û˚«ôL√ [Biography of Tagore : The Music
composer (First half) upto Geetanjali]
·œøӬڱȬ… ¬Û¬ı«
 ø¬ı¯∏˚˛ fl¬±Í¬±À˜±
 ά◊ÀV˙…
 ·œøӬڱȬ… ¬Û¬ı«
 ’±R˜”˘…±˚˛À̬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

ά◊ÀV˙…
¤˝◊ ¤fl¬fl¬øȬ ¬ÛάˇÀ˘ øÚ•ßø˘ø‡Ó¬ ø¬ı¯∏˚˛&ø˘ ʱڱ ˚±À¬ıñ
 ·œøӬڱȬ… ¬Û¬ı«

·œøӬڱȬ… ¬Û¬ı«
·œøӬڱȬ… ¸•ÛÀfl«¬ ¤fl¬È¬± ¬Ûø¬ı˛©®±¬ı˛ Ò±¬ı˛Ì± Ô±fl¬± √õ∂À˚˛±ÊÚº ¬ı±—˘±ÀÀ˙ ’ôL√Ó¬¬ÛÀé¬ ‡Ëœ©Üœ˚˛ ‰¬Ó≈¬«˙ ˙Ó¬±sœ ŒÔÀfl¬ ·œøӬڱȬ…
¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ Ò±¬ı˛± √õ∂¬ı±ø˝Ó¬ ˝ÀÓ¬ Œ‡± ˚±˚˛º √õ∂±‰¬œÚ ¬ı±—˘±˚˛ ¤˝◊ ʱӬœ˚˛ ¬ı˛‰¬Ú±Àfl¬ ڱȬ·œøÓ¬ ¬ı˘± ˝Ó¬º ¬ıÎ√√ˇ ≥ ‰¬Gœ±¸ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ |œfl‘¬¯ûfl¬œÓ«¬Ú
ڱȬ·œøÓ¬¬ı˛ √õ∂fl‘¬©Ü ά◊±˝¬ı˛Ìº ’©Ü±˙ ÿÚø¬ı—˙ ˙Ó¬±sœÀÓ¬ ¬ı±—˘±ÀÀ˙ ¬Û“±‰¬±˘œ › ˚±S±¬Û±˘± ·±ÀÚ¬ı˛ ˜ÀÒ… ·œøÓ¬Ú±ÀȬ…¬ı˛ Ò±¬ı˛±
˘é¬… fl¬¬ı˛± ˚±˚˛º ڱȬÀfl¬¬ı˛ ¸±Ò±¬ı˛Ì ˆ¬±¯∏±˚˛ ˚‡Ú Ó¬±¬ı˛ ˆ¬±¬ı √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛± ¸y√√¬ı ˝˚˛ Ú± Ó¬‡Ú ·±Ú øÀ˚˛ Œ¸˝◊ ¶ö±Ú ¬Û”¬ı˛Ì fl¬¬ı˛±
˝˚˛, ¸—·œÓ¬ ¤Àé¬ÀS ڱȬÀfl¬¬ı˛ √õ∂À˚˛±ÊÚ Œ˜È¬±ÀÓ¬ ¸øͬfl¬ ˆ”¬ø˜fl¬± ¢∂˝Ì fl¬À¬ı˛º ¤ ¤fl¬ Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛ ·œøӬڱȬ…º ’±¬ı˛ ¤fl¬ Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛,
·œøӬڱȬ… ’±ÀÂ√ Œ˚‡±ÀÚ ¤fl¬ÊÚ ¸”SÒ¬ı˛ fl¬Ô±˚˛ ڱȬÀfl¬¬ı˛ ¬ıMê¬ı… ¬ıÀ˘ ˚±˚˛ ’±¬ı˛ ’øˆ¬ÀÚÓ¬± qÒ≈˜±S ·±ÀÚ¬ı˛ ’—˙øȬÀfl¬ ’øˆ¬Ú˚˛

[¬6¬]
fl¬À¬ı˛ ˚±˚˛º ’±˜±À¬ı˛ ŒÀ˙ ¤˝◊ ≈˝◊ Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛ ڱȬÀfl¬¬ı˛ √õ∂‰¬˘Ú Œ‡± Œ·ÀÂ√ √õ∂±‰¬œÚ ¸—¶‘®Ó¬ Δ¬ı¯û¬ı ¤¬ı— ø¬ıøˆ¬iß ŒÀ˙¬ı˛ ڱȬfl¬,
˚±S± ·±Ú √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ÀÓ¬º
¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ’¬ı˙… Ó“¬±¬ı˛ ¬ı±˘…fl¬±À˘ ¤˝◊¬ı˛fl¬˜ ·œøÓ¬Ú±ÀȬ…¬ı˛ ¸Àe ¬Ûø¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝À˚˛øÂ√À˘Úº øfl¬c ¬ı±—˘±ÀÀ˙¬ı˛ ‹øÓ¬˝… ’±ø|Ó¬
ڱȬ·œøÓ¬ ¬Û“±‰¬±˘œ ¬ı± ˚±S±¬Û±˘± ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ·œøӬڱȬ… ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ Ò±¬ı˛±Àfl¬ √õ∂ˆ¬±ø¬ıÓ¬ fl¬À¬ı˛øÚº ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô Œ˚ ·œøӬڱȬ…&ø˘ ¬ı˛‰¬Ú±
fl¬À¬ı˛Ú Œ¸&ø˘¬ı˛ ›¬Û¬ı˛ ˝◊ά◊À¬ı˛±¬Ûœ˚˛ ·œøӬڱȬ… ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ Ò±¬ı˛±¬ı˛ √õ∂ˆ¬±¬ı ’ÀÚfl¬ Œ¬ıø˙º ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ˚‡Ú ¬ı±˘fl¬ øÂ√À˘Ú Ó¬‡Ú fl¬˘fl¬±Ó¬±˚˛
¬ı¸¬ı±¸fl¬±¬ı˛œ ø¬ıÀ˙œ ˝◊ά◊À¬ı˛±¬Ûœ˚˛·Ì ˝◊Ó¬±ø˘˚˛ ’À¬Û¬ı˛±¬ı˛ ’Ú≈á¬±Ú ˜±ÀÁ¬ ˜±ÀÁ¬ fl¬¬ı˛ÀÓ¬Úº ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¸y√√¬ıÓ¬ ¤˝◊ ˝◊Ó¬±ø˘˚˛ ’À¬Û¬ı˛±¬ı˛
¸Àe ¤ÀÀ˙˝◊ ¬Ûø¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝Úº Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛ Ó¬èÌ ¬ı˚˛À¸ ˚‡Ú ø¬ı˘±Ó¬ ˚±Ú, Ó¬‡Ú Œ¸‡±ÀÚ ˝◊ά◊À¬ı˛±¬Ûœ˚˛ ’À¬Û¬ı˛± ø¬ıÀ˙¯∏Ó¬ ʱ˜«±Ú
fl¬ø¬ı ›˚˛±·Ú±¬ı˛ (Wagner)-¤¬ı˛ ’À¬Û¬ı˛±¬ı˛ ¸Àe ¬Ûø¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝Úº ¤˝◊¸¬ı ˝◊ά◊À¬ı˛±¬Ûœ˚˛ ’À¬Û¬ı˛± ¬ı˛¬ıœfø‰¬MÀfl¬ ’À¬Û¬ı˛± ¬ı± ·œøӬڱȬ…
¬ı˛‰¬Ú± fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ά◊»¸±ø˝Ó¬ fl¬À¬ı˛º
Œfl¬±ÀÚ± ڱȬÀfl¬¬ı˛ ’±‡…±Úˆ¬±· ’±Ú≈¬Û”ø¬ı«fl¬ ·œÓ¬ › ’øˆ¬Ú˚˛ ¸˝fl¬±À¬ı˛ ˜=¶ö ˝À˘ Œ˚ ¬ı˛+¬Û ¸‘ø©Ü ˝˚˛ Ó¬±Àfl¬ ·œøӬڱȬ… ’±‡…±
Œ›˚˛± ˝˚˛º ·œøÓ¬Ú±ÀȬ… ¬Û±S¬Û±Sœ¬ı˛ ˜≈À‡ Œfl¬±ÀÚ± ·… ¬ı± ¸—˘±¬Û Œ˚±ÊÚ± fl¬¬ı˛± ˝˚˛ Ú±º Ó¬±À¬ı˛ ¬ıMê¬ı… Œfl¬¬ı˘ Ú±Ú± ¸≈À¬ı˛¬ı˛
·±ÚÀfl¬ ’¬ı˘•§Ú fl¬À¬ı˛ √õ∂fl¬±˙ ¬Û±˚˛º ¸˜ô¶∏ ڱȬÀfl¬¬ı˛ ø¬ı¯∏˚˛¬ıd Œfl¬¬ı˘ ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ˜±Ò…À˜ ¬ı…Mê fl¬¬ı˛± ˝˚˛º ¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±¬ı˛ ’±‡…±Ú
¬ıdÀÓ¬ ø¬ı˝±¬ı˛œ˘±˘ ‰¬Sê¬ıÓ¬œ«¬ı˛ ¸±¬ı˛±˜e˘ fl¬±À¬ı…¬ı˛ √õ∂ˆ¬±¬ı ˘é¬Ìœ˚˛º Œ˚ ¬ıÂ√¬ı˛ ë¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±í ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝˚˛ Ó¬±¬ı˛ øfl¬Â√≈ ¬Û”À¬ı«
¸±¬ı˛±˜e˘ √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝À˚˛ ø¬ıÀ˙¯∏ ’±À˘±Î¬ˇÚ ¸‘ø©Ü fl¬À¬ı˛øÂ√˘º ¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±˚˛ ¸±¬ı˛±˜eÀ˘¬ı˛ ≈-¤fl¬øȬ fl¬ø¬ıÓ¬± ¸±˜±Ú… øfl¬Â√≈
¬ı˛+¬Û±ôL√ø¬ı˛Ó¬ ˝À˚˛ ·±ÀÚ¬ı˛ ’±fl¬±¬ı˛ øÚÀ˚˛ÀÂ√º ŒSêÃ=¬ıÀÒ¬ı˛ ø‰¬SøȬ› ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¸±¬ı˛±˜e˘ ŒÔÀfl¬ ¢∂˝Ì fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº 눬±¯∏± Â√μí fl¬ø¬ıÓ¬±˚˛
¬ı±{úœøfl¬¬ı˛ fl¬ø¬ıQ˙øMê › fl¬ø¬ı √õ∂øÓ¬ˆ¬± √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ø·À˚˛ ’±¬ÛÚ ¸±ø˝ÀÓ¬…¬ı˛ ’±˙«Àfl¬ fl¬ø¬ı ¬Ûø¬ı˛¶£≈¬È¬ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº ë¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±í˚˛
¸±¬ı˛±˜e˘ Â√±Î¬ˇ± Ȭ˜±¸¸≈…À¬ı˛¬ı˛ ’±˝◊ø¬ı˛˙ Œ˜˘øˆ¬¸-¤ ’øÇÓ¬ ¬ıœÌ±¬ı˛ Â√ø¬ıøȬ¬ı˛› øfl¬Â√≈ √õ∂ˆ¬±¬ı øÂ√˘ ¬ıÀ˘ ˜ÀÚ ˝˚˛º ¸¬ı˛¶§Ó¬œ fl¬Ó‘¬«fl¬
¬ı±{úœøfl¬¬ı˛ ˝±ÀÓ¬ ¬ıœÌ± ’¬Û«À̬ı˛ ¬Ûø¬ı˛fl¬äÚ±øȬ ¤ √õ∂¸Àe ά◊À~‡À˚±·…º ¬ıÚÀ¬ıœÀ¬ı˛ fl¬ÀF ’±˝◊ø¬ı˛˙ ¸≈À¬ı˛ ¬ı¸±ÀÚ± ·±ÚøȬ¬ı˛ fl¬Ô±›
¤‡±ÀÚ ¶ú¬ı˛Ì fl¬¬ı˛± ˚±˚˛º ¬ıÚÀ¬ıœ¬ı˛ ¤˝◊ ’—˙ ’¬ı˙… ¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±¬ı˛ √õ∂Ô˜ ¸—¶®¬ı˛ÀÌ øÂ√˘ Ú±º ¤¬ı˛ ’¬ıÓ¬±¬ı˛Ì± ¸¬ı«√õ∂Ô˜
fl¬±˘˜‘·˚˛±˚˛, ¬ÛÀ¬ı˛ ¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±¬ı˛ ø¬ZÓ¬œ˚˛ ¸—¶®¬ı˛ÀÌ Ó¬± ¶ö±Ú˘±ˆ¬ fl¬À¬ı˛º
¤fl¬Ô± ¬ı˘± ˝˚˛ÀÓ¬± ’¸—·Ó¬ Ú˚˛ Œ˚ ¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬± › fl¬±˘˜‘·˚˛± ¬ı˛‰¬Ú± ¬Û˚«ôL√ ŒÊ…±øÓ¬ø¬ı˛fÚ±Ô ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ˜ÀÚ
¸—·œÓ¬ ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ Œ˚ ¬ÛÔ › ’±˙« øÚÀ«˙ fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Ú ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ«fl¬±À˘ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô Ó“¬±¬ı˛ ¸‘ø©Ü¬ı˛ fl¬±ÀÊ Ó¬±Àfl¬˝◊ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±¬ı˛ ¸≈¬ı˛¸‘ø©ÜÀÓ¬ ŒÊ…±øÓ¬ø¬ı˛fÚ±ÀÔ¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬±˝◊ ˜≈‡… øÂ√˘º ë¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±í¬ı˛ ø¬ıøˆ¬iß ·±ÀÚ¬ı˛ ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ø¬ıÀù≠¯∏ÀÌ›
¤˝◊ ¸Ó¬… øÚ–¸ÀμÀ˝ √õ∂˜±øÌÓ¬ ˝˚˛ Œ˚ ëŒ˙œ › ø¬ı˘±øÓ¬ ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ‰¬‰«¬±¬ı˛ ˜ÀÒ…˝◊ ¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±¬ı˛ Êiúíº Œ˚‡±ÀÚ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛
fl‘¬øÓ¬Q øÂ√˘ Œfl¬¬ı˘˜±S Œ¸˝◊ Œø˙ › ø¬ı˘±øÓ¬ ¸≈¬ı˛&ø˘ ˚Ô±Ô«˝◊ ڱȬ… ˜≈˝”ÀÓ«¬ ¸øͬfl¬ Â√Àμ √õ∂À˚˛±· fl¬¬ı˛±¬ı˛ ˜ÀÒ…º ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô
øÚÀÊ› ¤fl¬Ô± ¬ıÀ˘ÀÂ√Úñë¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±¬ı˛ ’ÀÚfl¬&ø˘ ·±Ú Δ¬ıͬfl¬œ ·±Ú ˆ¬±„±º ’ÀÚfl¬&ø˘ ŒÊ…±øÓ¬ ±±¬ı˛ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ¸≈À¬ı˛
¬ı¸±ÀÚ± ¤¬ı— &øȬ øÓ¬ÀÚfl¬ ø¬ı˘±øÓ¬ ¸≈¬ı˛ ˝˝◊ÀÓ¬ ˘›˚˛±í ’Ô«±» ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô øÚÀÊ› ¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±¬ı˛ Œfl¬±ÀÚ± ·±ÀÚ ¸≈¬ı˛ Œ˚±ÊÚ±¬ı˛
fl‘¬øÓ¬Q ±ø¬ı fl¬À¬ı˛ÚøÚº
¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±¬ı˛ ¸≈¬ı˛ ¸•ÛÀfl«¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô øÚÀÊ˝◊ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú Œ˚, Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÒ… ˜±S &øȬ øÓ¬ÀÚfl¬ ø¬ıÀ˘øÓ¬ ¸≈¬ı˛ ŒÔÀfl¬ ŒÚ›˚˛±º
øfl¬c Œ‡± ˚±˚˛, ¤˝◊ ·œøÓ¬Ú±ÀȬ…¬ı˛ Œ¬ı˙ fl¬À˚˛fl¬øȬ ·±Ú ˝◊—À¬ı˛øÊ ·±ÀÚ¬ı˛ ø‰¬˝ê ¬ı˝Ú fl¬À¬ı˛º ¤˝◊¸¬ı ·±ÀÚ¬ı˛ ¸≈¬ı˛ › Â√μ
ŒÊ…±øÓ¬ø¬ı˛fÚ±ÀÔ¬ı˛ ø¬Û˚˛±ÀÚ± ŒÔÀfl¬ ŒÚ›˚˛± ˝À˚˛ÀÂ√ ¬ıÀ˘ ’Ú≈˜±Ú fl¬¬ı˛± ˝˚˛º ë¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±í¬ı˛ Œ˚ øÓ¬ÚøȬ ·±Ú ø¬ı˘±øÓ¬ ¸≈¬ı˛
ŒÔÀfl¬ ŒÚ›˚˛± Œ¸&ø˘ ˝˘ .

[¬7¬]
 ëÓ¬À¬ı ’±˚˛ ¸À¬ı ’±˚˛íñ˜”˘ ·±Ú ʱڱ ˚±˚˛øÚ
ëfl¬±ø˘ fl¬±ø˘ ¬ıÀ˘± Œ¬ı˛íñ‘Nancy lee’
ë˜ø¬ı˛ › fl¬±˝±¬ı˛ ¬ı±Â√±íñ‘go where glory waits thee’
Œ˙À¯∏±Mê ·±ÀÚ¬ı˛ ¸≈À¬ı˛ ’±¬ı˛› øÓ¬ÚøȬ ·±Ú ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úñ
똱ڱ Ú± ˜±øÚø˘í, ë’±˝± ’±øÊ ¤ ¬ı¸ÀôL√í, ë›À˝ ˚˛±˜˚˛íº ¤˝◊ ·±Ú&ø˘ Â√±Î¬ˇ± ’±¬ı˛› ’ÀÚfl¬&ø˘ ·±Ú ’±ÀÂ√ ë¬ı±{úœøfl¬
√õ∂øÓ¬ˆ¬±í˚˛ Œ˚&ø˘ÀÓ¬ ø¬ıÀ˙œ ¸≈¬ı˛ › Â√Àμ¬ı˛ ’Ú≈¸¬ı˛Ì ˘é¬Ìœ˚˛ Œ˚˜Úñë¤fl¬ ŒÎ¬±À¬ı˛ ¬ı“±Ò± ’±øÂ√ Œ˜±¬ı˛± ¸fl¬À˘í, ë¤‡Ú fl¬¬ı˛¬ı
øfl¬ ¬ı˘í, ë¤ÀÚøÂ√ Œ˜±¬ı˛± ¤ÀÚøÂ√ Œ˜±¬ı˛±í, ë·˝ÀÚ ·˝ÀÚ ˚± Œ¬ı˛ ŒÓ¬±¬ı˛±í ˝◊Ó¬…±øº
ë¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±í ¤¬ı— Ó¬±¬ı˛ ’¬ı…¬ıø˝Ó¬ ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ« ·œøӬڱȬ… fl¬±˘˜‘·˚˛±¬ı˛ ˜”˘ ø¬ı¯∏˚˛¬ıd ŒÚ›˚˛± ˝À˚˛øÂ√˘ ¬ı˛±˜±˚˛Ì ŒÔÀfl¬º
’¬ı˙… ¸¬ı«S Œ˚ ¬ı˛±˜±˚˛À̬ı˛ fl¬±ø˝Úœ U¬ıU ’Ú≈¸‘Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√ Ó¬± Ú˚˛, ¬ı±{úœøfl¬¬ı˛ fl¬ø¬ıQ ˘±Àˆ¬¬ı˛ ‚Ȭڱ˚˛ ø¬ı˝±¬ı˛œ˘±À˘¬ı˛ ¸±¬ı˛±˜eÀ˘¬ı˛
√õ∂ˆ¬±À¬ı¬ı˛ fl¬Ô± ’±À·˝◊ ¬ı˘± ˝À˚˛ÀÂ√º fl¬±˘˜‘·˚˛± ·œøÓ¬Ú±ÀȬ…¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú±˚˛ Œ‡± Œ·ÀÂ√, ¤˝◊ ·œøÓ¬Ú±ÀȬ…¬ı˛ 39øȬ ·±ÀÚ¬ı˛ ˜ÀÒ…
9øȬ ·±Ú ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ«fl¬±À˘ ë¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±í¬ı˛ ˜ÀÒ… ¶ö±Ú Œ¬ÛÀ˚˛ÀÂ√º ¬ı±øfl¬ 30øȬ ·±ÀÚ Ú±Ú± ¬ı˛±À·¬ı˛ ¸˜±À¬ı˙ ‚ÀȬÀÂ√º ¤˝◊
·œøÓ¬Ú±ÀȬ…¬ı˛ Œ¬ı˙ øfl¬Â√≈ ·±ÀÚ ø˜|¬ı˛±· ¬ı…¬ı˝+Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º ¤Â√±Î¬ˇ±› Œ¬ı˙ øfl¬Â√≈ ·±Ú ø¬ı˘±øÓ¬ ¸≈¬ı˛ ŒÔÀfl¬ ŒÚ›˚˛± ˝À˚˛ÀÂ√º ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô
øÚÀÊ˝◊ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú ë¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±¬ı˛í ¸±Ô«fl¬Ó¬±˝◊ ¤˝◊ ·œøӬڱȬ… ¬ı˛‰¬Ú±˚˛ ά◊»¸±˝ øÀ˚˛ÀÂ√ [¬ıdÓ¬ ¤˝◊ ·œøӬڱȬ…› ˆ¬±À¬ı¬ı˛ øÀfl¬
˘é¬… Œ¬ı˛À‡˝◊ qè fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ÀÂ√ ¤¬ı— Ó¬±˘ Â√μ Ó¬±¬ı˛ ¸±˝±˚… fl¬À¬ı˛ÀÂ√º]
¤øfl¬ ŒÔÀfl¬ ˜±˚˛±¬ı˛ Œ‡˘± ·œøӬڱȬ… øfl¬Â√≈Ȭ± ¶§Ó¬La √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛, 1888 ¸±À˘ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô øÚÀʬı˛ fl¬øäÓ¬ ·ä±—˙ øÚÀ˚˛ ¬ı˛‰¬Ú±
fl¬À¬ı˛Ú ˜±˚˛±¬ı˛ Œ‡˘± ·œøӬڱȬ…º ¤¬ı˛ ˜”˘ fl¬±ø˝Úœ øÚø˝Ó¬ ’±ÀÂ√ Úø˘Úœ¬ı˛ ˜ÀÒ…º fl¬ø¬ı øÚÀÊ› ˜±˚˛±¬ı˛ Œ‡˘±Àfl¬ Úø˘Úœ¬ı˛ ¬ı˛+¬Û±ôL√ø¬ı˛Ó¬
¸—¶®¬ı˛Ì ¬ıÀ˘ ·Ì… fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº Úø˘Úœ¬ı˛ Úø˘Úœ ˜±˚˛±¬ı˛ Œ‡˘±˚˛ √õ∂˜±¬ı˛ ‰¬ø¬ı˛ÀS ¬Û≈Ú¬ı˛±˚˛ ’±ø¬ıˆ”¬«Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º Úœ¬ı˛Ê±¬ı˛ ¸Àe ¶§ˆ¬±À¬ı¬ı˛
¸±‘˙… ’±ÀÂ√ ˙±ôL√±¬ı˛º ˆ¬¢ü˝+˚˛ fl¬±¬ı…Ú±ÀȬ…› ¤fl¬øȬ ‰¬ø¬ı˛S øÂ√˘, Ó“¬±¬ı˛ Ú±˜› Úø˘Úœ ¤¬ı— Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÒ…› √õ∂˜±¬ı˛ ¬Û”¬ı«±ˆ¬±¸ ˘é¬…
fl¬¬ı˛± ˚±˚˛º
¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¶§Ì«fl≈¬˜±¬ı˛œ Œ¬ıœ √õ∂øÓ¬øá¬Ó¬ ¸ø‡-¸ø˜øÓ¬¬ı˛ ά◊À…±Mê±À¬ı˛ ’Ú≈À¬ı˛±ÀÒ ë˜±˚˛±¬ı˛ Œ‡˘±í ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛Úº 똱˚˛±¬ı˛ Œ‡˘±í˚˛
ڱȬfl¬ Ú˚˛, ·±Ú › fl¬±À¬ı…¬ı˛ &èQ˝◊ Œ¬ıø˙º ¤‡±ÀÚ ë¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±í › ëfl¬±˘˜‘·˚˛±¬ı˛í ¸Àe Ó¬±¬ı˛ ¬Û±Ô«fl¬… ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ˆ¬±¯∏±˚˛ñ
¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬± ¬ı± fl¬±˘˜‘·˚˛± Œ˚˜Ú ë·±ÀÚ¬ı˛ ¸”ÀS Ú±ÀȬ…¬ı˛ ˜±˘±í ŒÓ¬˜øÚ ˜±˚˛±¬ı˛ Œ‡˘± ëÚ±ÀȬ…¬ı˛ ¸”ÀS ·±ÀÚ¬ı˛ ˜±˘±íº ¤˝◊
·œøÓ¬Ú±ÀȬ… 36øȬ¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ÀÂ√º Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÒ… ø˜| 16øȬ, ·±Ú&ø˘ ˚Ô±SêÀ˜ñ
·±Ú ¬ı˛±·
[1] ¬ÛÔ˝±¬ı˛± Ó≈¬ø˜ ¬ÛøÔfl¬ ˝◊˜Úfl¬˘…±Ì
[2] Êœ¬ıÀÚ ’±Ê øfl¬ √õ∂Ô˜ ø˜| ¬ı±˝±¬ı˛
[3] ’±˜±¬ı˛ ¬Û¬ı˛±Ú ˚±˝± ‰¬±˚˛ ø˜| fl¬±Ú±Î¬ˇ±
·±Ú ¬ı˛±·
[4] ø¬ı¸ ¬ı˛ÊÚœ ’±ø˜ Œ˚Ú fl¬±¬ı˛ ø˜| ø¸g≈
[5] ˆ≈¬˘ fl¬À¬ı˛øÂ√Ú≈, ˆ≈¬˘ Œˆ¬À„ÀÂ√ ˘ø˘Ó¬ ¬ı¸ôL√
[¬8¬]
[6] ¤¬ı˛± ¸≈À‡¬ı˛ ˘±ø· ‰¬±À˝ ø˜| ø¬ıˆ¬±¸
¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±¬ı˛ ·±ÀÚ¬ı˛ ˜ÀÒ… ø¬ıÀ˙¯∏ Œfl¬±Ú Ϭ— Œ‰¬±À‡ ¬ÛÀάˇ Ú±º øfl¬c 똱˚˛±¬ı˛ Œ‡˘±í ·œøÓ¬Ú±ÀȬ… ’±·±À·±Î¬ˇ± ·±Ú&ø˘¬ı˛
˜ÀÒ… ¤fl¬È¬± ¸˝Òø˜«Ó¬± ¬ı˛À˚˛ÀÂ√º ¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±¬ı˛ ˜ÀÒ… ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ øÚʶ§ ¸eœÓ¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ ŒÚ˝◊º øfl¬c
똱˚˛±¬ı˛ Œ‡˘±í˚˛ √õ∂Ô˜ ¸eœÓ¬ ¬ı˛‰¬Ú±˚˛ ¸±¬ı±˘fl¬ ˝ÀÓ¬ Œ‡± ˚±˚˛º 똱˚˛±¬ı˛ Œ‡˘±í¬ı˛ ·±Ú&ø˘ ¤fl¬ ¶§Ó¬La ˜ø˝˜±˚˛ ά◊æ±ø¸Ó¬ ’Ô«±»
¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±¬ı˛ Œ˚‡±ÀÚ Œ˙¯∏ Œ¸‡±ÀÚ ˜±˚˛±¬ı˛ Œ‡˘± qèº ’Ô¬ı± ¬ı˘± ˚±˚˛ ŒÊ…±øÓ¬ø¬ı˛fÚ±Ô Œ˚‡±ÀÚ ŒÔÀ˜ÀÂ√Ú ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô
Œ¸‡±Ú ŒÔÀfl¬ ˚±S± qè fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú,ñŒ¸˝◊ fl¬±¬ı˛ÀÌ ¬ı˘± ˚±˚˛ ˜±˚˛±¬ı˛ Œ‡˘± ·œøÓ¬Ú±ÀȬ…¬ı˛ ¸±eœøÓ¬fl¬ ’±À¬ıÚ ¶§Ó¬La √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛,
˜±˚˛±¬ı˛ Œ‡˘±˚˛ Œfl¬±ÀÚ± ø¬ıÀ˙¯∏ ·±ÀÚ¬ı˛ ’g ’Ú≈fl¬¬ı˛Ì √õ∂±˚˛ ŒÚ˝◊ ¬ı˘À˘˝◊ ‰¬À˘º ¶Û©Ü fl¬À¬ı˛ √õ∂±˚˛ 2ÀȬ± ·±ÀÚ¬ı˛ ά◊À~‡ fl¬¬ı˛±
˚±˚˛º
[1] ’±˝± ’±øÊ ¤ ¬ı¸ÀôL√ (Go where glory)
[2] ø¬ı±˚˛ fl¬À¬ı˛Â√ ˚±À¬ı˛ [¬ı±ÀÊ Á¬Ú Á¬Ú Œ˜±¬ı˛ ¬Û±À˚˛ø˘˚˛±]
¬ıdÓ¬ ë¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±í Œfl¬±Ú Ú± Œfl¬±ÀÚ± ø¬ıÀ˙¯∏ ’±À˙« ’Ú≈√õ∂±øÌÓ¬º Ù¬À˘ Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÒ… ’±˜¬ı˛± ¬ı˛¬ıœf¸—·œÓ¬ ¤¬ı˛ ø¬ıø˙©Ü
Ϭ— ¬Û±˝◊ Ú±, øfl¬c ˜±˚˛±¬ı˛ Œ‡˘±¬ı˛ ·øÓ¬¬ı˛+À¬Û¬ı˛ ’ôL√¬ı˛±À˘ √õ∂Ó¬…é¬ √õ∂ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ¬ıÀ˘ ¬Û”¬ı«¬ıÓ¬œ« ·±Ú ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ ’øˆ¬:Ó¬± ˘é¬… fl¬¬ı˛±
˚±˚˛º Œ¸˝◊ ÊÀÚ…˝◊ ¤˝◊ ·±Ú&ø˘¬ı˛ ¶§fl¬œ˚˛Ó¬± › ø¬ıø˙©ÜÓ¬± ¬ı˛À˚˛ÀÂ√º Ó≈¬˘Ú±˜”˘fl¬ˆ¬±À¬ı 똱˚˛±¬ı˛ Œ‡˘±í ·œøÓ¬Ú±ÀȬ…¬ı˛ ·±Ú&ø˘
’±¸À˘ fl¬±¬ı…Ò˜œ« › ˆ¬±¬ı˜”˘fl¬º ¬Û鬱ôL√À¬ı˛ ë¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±í¬ı˛ ˜ÀÒ… ڱȬ…Ò˜«˝◊ √õ∂Ò±Úº ¸≈¬ı˛ ¤˝◊ ڱȬ…ÒÀ˜«¬ı˛ ¸˝À˚±·œ ¬ıÀ˘˝◊
¸≈À¬ı˛¬ı˛ ˜ÀÒ…› ڱȬfl¬œ˚˛Ó¬± Ù≈¬ÀȬ ά◊ÀͬÀÂ√º ’Ú…øÀfl¬ 똱˚˛±¬ı˛ Œ‡˘±í ·œøÓ¬Ú±ÀȬ… ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ˜ÀÒ… ڱȬfl¬œ˚˛Ó¬±¬ı˛ ¸=±¬ı˛ √õ∂±˚˛ ŒÚ˝◊
¬ı˘À˘˝◊ ‰¬À˘º ڱȬfl¬œ˚˛ ’±À¬ıÚ ŒÚ˝◊ ¬ıÀȬ, øfl¬c ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ø¬ıø˙©Ü ’±À¬ıÚ ˚± ˜ÚÀfl¬ ø¬ıÀ˙¯∏ˆ¬±À¬ı ˆ¬±¬ı±À¬ıÀ· ’±õ≠≈Ó¬ fl¬À¬ı˛º
똱˚˛±¬ı˛ Œ‡˘±í¬ı˛ ·±ÀÚ¬ı˛ ˜ÀÒ… Œ¸˝◊ ʱӬœ˚˛ √õ∂ˆ¬±¬ı ¬ı˛À˚˛ÀÂ√º ·œøӬڱȬ… ø˝¸±À¬ı ¤‡±ÀÚ˝◊ ë¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±í › 똱˚˛±¬ı˛ Œ‡˘±í¬ı˛
¬Û±Ô«fl¬…º
’˜¬ı˛, ˙±ôL√±, √õ∂˜± ¤˝◊ 3øȬ ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ ˝+˚˛Àfl¬ øÚÀ˚˛ ˜±˚˛±fl≈¬˜±¬ı˛œ¬ı˛± Œ˚ ˜±˚˛±¬ı˛ ¸‘ø©Ü fl¬À¬ı˛øÂ√˘ ¤˝◊ ·œøÓ¬Ú±ÀȬ… Ó¬±¬ı˛˝◊ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛
¬ı˛À˚˛ÀÂ√º ˙±ôL√±¬ı˛ Œ√õ∂˜Àfl¬ ά◊À¬Û鬱 fl¬À¬ı˛ ’˜¬ı˛ √õ∂˜±¬ı˛ Œ˜±À˝ ’±fl‘¬©Ü ˝˚˛º øfl¬c ‰¬¬Û˘ √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ √õ∂˜± Œ√õ∂À˜¬ı˛ ˜”˘… Œ¬ı±ÀÁ¬øÚº
’˝—fl¬±¬ı˛ ¤¬ı— ‰¬¬Û˘Ó¬±¬ı˛ ÊÚ…˝◊ √õ∂˜±¬ı˛ Êœ¬ıÚ ¬∏C…±ÀÊøά ˝À˚˛ÀÂ√º ˆ¬±À˘±¬ı±¸±¬ı˛ √õ∂øÓ¬±Ú Ú± Œ¬ÛÀ˚˛ Œ˙¯∏ ¬Û˚«ôL√ ’˜¬ı˛ øÙ¬À¬ı˛
’±À¸ ˙±ôL√±¬ı˛ fl¬±ÀÂ√, ˙±ôL√± øfl¬c ’˜¬ı˛Àfl¬ √õ∂fl‘¬Ó¬ ˆ¬±À˘±¬ı±À¸º Ó¬±¬ı˛ Œ√õ∂À˜ ’±ÀÂ√ Ó¬…±À·¬ı˛ Œ¸Ãμ˚«, Ó¬±˝◊ Œ¸ ’Ú±˚˛±À¸ ¬ı˘ÀÓ¬
¬Û±À¬ı˛ñ
ëë˚ø ’±¬ı˛› fl¬±À¬ı˛ ˆ¬±À˘±¬ı±¸,
˚ø ’±¬ı˛› øÙ¬À¬ı˛ Ú±ø˝ ’±¸,
Ó¬À¬ı Ó≈¬ø˜ ˚±˝± ‰¬±› Ó¬±˝◊ Œ˚Ú ¬Û±›,
’±ø˜ ˚Ó¬ ≈‡ ¬Û±˝◊ Œ·±ººííñ
¸≈Ó¬¬ı˛±— √õ∂˜±¬ı˛ fl¬±Â√ ŒÔÀfl¬ øÙ¬À¬ı˛ ¤À˘› ˙±ôL√± øfl¬c ’˜¬ı˛Àfl¬ ’±À·¬ı˛ ˜Ó¬˝◊ ˆ¬±À˘±¬ı±À¸º ¤¬ı˛ ˜ÀÒ… √õ∂˜±¬ı˛ ˜ÀÚ› Œ√õ∂À˜¬ı˛
’Ú≈ˆ”¬øÓ¬ ¤À¸ÀÂ√, ˙±ôL√± ¤¬ı— ’˜À¬ı˛¬ı˛ ø˜˘Ú ˜≈˝”ÀÓ«¬ √õ∂˜± ά◊¬Ûø¶öÓ¬ ˝˚˛º √õ∂˜±Àfl¬ ŒÀ‡ ’˜¬ı˛ ’±¬ı±¬ı˛ ‰¬=˘ ˝˚˛º øfl¬c ˙±ôL√±¬ı˛
fl¬±ÀÂ√ ’˜¬ı˛Àfl¬ ŒÀ‡ √õ∂˜± øÙ¬À¬ı˛ ˚±˚˛º Œ¸‡±ÀÚ ˙±ôL√± øfl¬c ’˜¬ı˛Àfl¬ ¸˝Ê ˜ÀÚ ¢∂˝Ì fl¬À¬ı˛º ¸˜¢∂ ¬ı˛‰¬Ú±øȬ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛
fl¬Ô±˚˛ñ

[¬9¬]
 ëëÚ±ÀȬ…¬ı˛ ¸”ÀS ·±ÀÚ¬ı˛ ˜±˘±
‚ȬڱÀ¶⁄±ÀÓ¬¬ı˛ ¬ÛÀ¬ı˛ Ó¬±˝± øÚˆ«¬¬ı˛ ÚÀ˝º
fl¬±ø˝Úœ¬ı˛ Œ˚ ¸±¬ı˛±—˙ ø¬ı¬ı‘Ó¬ ˝˘ Ó¬± ŒÔÀfl¬˝◊ ¶Û©Ü Œ¬ı±Á¬± ˚±˚˛ ¤ÀÓ¬ ڱȬfl¬œ˚˛ ¬Zμ3 ¸—˘±À¬Û¬ı˛ Œ‰¬À˚˛ ˝+À˚˛¬ı˛ ’±À¬ı·
Œ¬ıø˙º ˙±ôL√±¬ı˛ ˝+À˚˛¬ı˛ ·ˆ¬œ¬ı˛Ó¬±, √õ∂˜±¬ı˛ ά◊2Â3˘Ó¬± › ’˜À¬ı˛¬ı˛ ’±fl≈¬˘Ó¬± ¤fl¬ ¤fl¬øȬ ·±ÀÚ ¬Ûø¬ı˛¬Û”Ì«ˆ¬±À¬ı √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º
˜±˚˛±¬ı˛ Œ‡˘±¬ı˛ ·±Ú&ø˘ øfl¬c ø¬ıø2Âi߈¬±À¬ı ¬ı± ¤fl¬fl¬ˆ¬±À¬ı ·±˝◊¬ı±¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏ ά◊¬ÛÀ˚±·œ ’Ô«±» ¶§Ó¬La ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ˜±Ò≈˚« ¤‡±ÀÚ
¬ı˛À˚˛ÀÂ√º ¬ıdÓ¬ ë¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±í¬ı˛ ·±Ú&ø˘ ڱȬ…√õ∂Ò±Ú ¤¬ı— ˜±˚˛±¬ı˛ Œ‡˘±¬ı˛ ·±Ú&ø˘ ’±À¬ı· √õ∂Ò±Úº ¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬± ¤¬ı—
fl¬±˘˜‘·˚˛±¬ı˛ ¬ıÚÀ¬ıœ·Ì ˜±˚˛±¬ı˛ Œ‡˘±˚˛ ˜±˚˛±fl≈¬˜±¬ı˛œ·ÀÌ ¬ı˛+¬Û±ôL√ø¬ı˛Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ·œøÓ¬Ú±ÀȬ… ¬ıÚÀ¬ıœ·Ì › ˜±˚˛±fl≈¬˜±¬ı˛œ·À̬ı˛
¤fl¬ ø¬ıÀ˙¯∏ ˆ”¬ø˜fl¬± ’±ÀÂ√º ¬ıÚÀ¬ıœ › ˜±˚˛±fl≈¬˜±¬ı˛œ¬ı˛± ˜±ÀÁ¬ ˜±ÀÁ¬ ’ø¬ıˆ”¬«Ó¬ ˝À˚˛ ¤fl¬øÀfl¬ Œ˚˜Ú fl¬äÚ±Àfl¬ ˜≈øMê Œ˚˛, ’Ú…øÀfl¬
ŒÓ¬˜øÚ ‚Ȭڱ › ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ Œ˚±·¸”S ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛º
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ √õ∂Ô˜ Êœ¬ıÀÚ ¤˝◊¸¬ı ڱȬ…fl¬±À¬ı… ø¬ıÀ˙¯∏Ó¬ ˜±˚˛±¬ı˛ Œ‡˘±¬ı˛ Œ√õ∂˜¸—·œÀÓ¬ ¤fl¬È¬± ø¬ı¯∏JÓ¬±, ΔÚ¬ı˛±˙… ˘é¬… fl¬¬ı˛±
˚±˚˛º ¤˝◊ ΔÚ¬ı˛±˙… fl¬ø¬ı¬ı˛ ¸˜fl¬±˘œÚ fl¬ø¬ıÊœ¬ıÀÚ¬ı˛ ¸±ÀÔ ’øˆ¬iߺ ë¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±í˚˛ Œ‡± ø·À˚˛øÂ√˘ ¸≈¬ı˛ › ڱȬ…º 똱˚˛±¬ı˛
Œ‡˘±í ·œøÓ¬-fl¬ø¬ıÓ¬±, 똱˚˛±¬ı˛ Œ‡˘±˚˛í Œfl¬±ÀÚ± øfl¬ ŒÔÀfl¬ ø¬ıÀ˙œ √õ∂ˆ¬±¬ı ŒÚ˝◊º 똱˚˛±¬ı˛ Œ‡˘±í ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ Œ˜Ãø˘fl¬ ¸‘ø©Ü
¤¬ı— Ó“¬±¬ı˛ ¸˜fl¬±˘œÚ fl¬ø¬ıÊœ¬ıÀÚ¬ı˛ ¸Àe ‚øÚᬈ¬±À¬ı ÊøάˇÓ¬º 똱˚˛±¬ı˛ Œ‡˘±¬ı˛ ·±Ú&ø˘¬ı˛ ¶§¬ı˛+¬Û ÒÀ˜«¬ı˛ ø¬ı‰¬±¬ı˛ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ˝À¬ı
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸˜¸±˜ø˚˛fl¬ ’Ú…±Ú… ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ ’±À˙«º
√õ∂¸eÓ¬ ¬ı˘± ‰¬À˘ ¤˝◊¸¬ı ·œøÓ¬Ú±ÀȬ…¬ı˛ ø¬ı¯∏˚˛¬ıd Ú± ʱÚÀ˘ ¤&ø˘¬ı˛ ø¬ı¯∏À˚˛ Œfl¬±ÀÚ± ’±À˘±‰¬Ú± ¸y√√¬ı Ú˚˛º Œfl¬±Úƒ ·±Ú
fl¬‡Úƒ Œfl¬±Ô±˚˛ øfl¬ˆ¬±À¬ı √õ∂À˚˛±· fl¬¬ı˛± ˝˘ Ó¬± ά◊±˝¬ı˛À̬ı˛ ˜±Ò…À˜ Œ‡±ÀÚ± ¸y√√¬ıº ’Ú…±Ú… ·œøӬڱȬ… ¬ı± Ú‘Ó¬…Ú±ÀȬ…¬ı˛ ˜ÀÒ…
Œ˚˜Ú ø‰¬S±e±¬ı˛ øfl¬Â√≈ ’—À˙ ¸≈¬ı˛˝œÚ ˆ¬±¬ı ’±ÀÂ√º ¤&ø˘ Ú‘Ó¬…ˆ¬øe˜±¬ı˛ ¸Àe ’øˆ¬Ú˚˛ fl¬À¬ı˛ Œ‡±ÀÚ± ¸y√√¬ıº ¬ıdÓ¬ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛
·œøӬڱȬ… › Ú‘Ó¬…Ú±ÀȬ…¬ı˛ Ò±¬ı˛±˚˛ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô øÚÀ«ø˙Ó¬ ¬ÛÔ˝◊ ¬ıÓ«¬˜±ÀÚ ¤fl¬˜±S ¬ÛÔ ¬ıÀ˘ ¬ı˛¬ıœf ø¬ıÀ˙¯∏:¬ı˛± ˜ÀÚ fl¬À¬ı˛ Ô±Àfl¬Úº

1.5.4.1 ’±R˜”˘…±˚˛À̬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

1º ¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬± ’Ô¬ı± fl¬±˘˜‘·˚˛± ·œøÓ¬Ú±ÀȬ…¬ı˛ ·±Ú › fl¬±ø˝Úœ øÚÀʬı˛ ˆ¬±¯∏±˚˛ Œ˘‡º
2º 똱˚˛±¬ı˛ Œ‡˘±í Œfl¬±Ú ¸±À˘¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú±∑ ¤˝◊ ڱȬÀfl¬¬ı˛ ˆ¬±¬ı¬ıd ·±ÀÚ¬ı˛ ά◊À~‡ ¸˝fl¬±À¬ı˛ ø¬ı¬ı‘Ó¬ fl¬¬ı˛º

[¬10¬]
 Unit-3
M.A. CBCS (Semester-I)
CC 1.2 (Theory)
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ ˝◊øÓ¬˝±¸ . Δfl¬À˙±¬ı˛ Œ˚ìıÚfl¬±˘ ŒÔÀfl¬
·œÓ¬±?ø˘ ¬Û¬ı« ¬Û˚«ôL√ [Biography of Tagore : The Music
composer (First half) upto Geetanjali]
¶§À˙œ ·±ÀÚ¬ı˛ ¬Û¬ı«

 ø¬ı¯∏˚˛ fl¬±Í¬±À˜±
 ά◊ÀV˙…
 ˆ”¬ø˜fl¬±
 ¶§À˙œ ·±ÀÚ¬ı˛ ¬Û¬ı«
 ¬ıeˆ¬e ’±Àμ±˘ÀÚ¬ı˛ ¬Û”¬ı«¬ıÓ¬œ« ˚≈·
 1905-¤¬ı˛ ¬ıeˆ¬e ’±Àμ±˘ÀÚ¬ı˛ ˚≈·
 ¬ıeˆ¬e ’±Àμ±˘ÀÚ¬ı˛ ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ« ˚≈·
 ’±R˜”˘…±˚˛À̬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

ά◊ÀV˙…
¤˝◊ ¤fl¬fl¬øȬ ¬ÛάˇÀ˘ øÚ•ßø˘ø‡Ó¬ ø¬ı¯∏˚˛&ø˘ ʱڱ ˚±À¬ıñ
 ¶§À˙œ ·±ÀÚ¬ı˛ ¬Û¬ı«

ˆ”¬ø˜fl¬±
¬ı±—˘±¬ı˛ Ú¬ıʱ·¬ı˛À̬ı˛ fl¬±À˘ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ Êiúº ¤¸˜À˚˛ ø¬ıËøȬ˙ ˙±¸ÀÚ¬ı˛ ’¬Û¬ı…¬ı˝±À¬ı˛¬ı˛ √õ∂øÓ¬¬ı±À¬ı˛ ˆ¬±¯∏± ‡≈“ÊÀÓ¬ ¤fl¬øSÓ¬

[¬11¬]
˝ÀÓ¬ Œ‰¬À˚˛øÂ√˘ ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ı±¸œº ¬ı±—˘±˚˛ Œ¸˝◊ ’±Àμ±˘ÚÀfl¬ ʱ¢∂Ó¬ fl¬¬ı˛¬ı±¬ı˛ ÊÚ… ŒÊ±Î¬ˇ±¸“±Àfl¬± ͬ±fl≈¬¬ı˛¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬ ø˝μ≈À˜˘±¬ı˛ ά◊æ¬ı
˝˚˛º ’±¬ı±¬ı˛ ¸?œ¬ıÚœ ¸ˆ¬±¬ı˛ ˜±Ò…À˜ ’±¬ı˛y√ ˝˚˛ &5 ’±Àμ±˘Úº ¤˝◊ ’±Àμ±˘ÀÚ ’Ú…±Ú… fl¬˜«¸”ø‰¬¬ı˛ ¸Àe √õ∂øÓ¬¬ı±À¬ı˛ ˆ¬±¯∏±
øÂ√˘ ¸—·œÓ¬º Ó¬±˝◊ ¤˝◊ ¸˜À˚˛ ͬ±fl≈¬¬ı˛¬ı±Î¬ˇœÀÓ¬ › Ó¬±¬ı˛ ¬ı±˝◊À¬ı˛› ¤fl¬±øÒfl¬ ¶§À˙œ ¸—·œÓ¬ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝˚˛º ¸—·œÓ¬ ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ ¤˝◊ ŒÏ¬Î¬◊
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ˜ÀÒ…› ¸=±ø¬ı˛Ó¬ ˝À˚˛øÂ√˘ ¤¬ı— ¸‘ø©Ü ˝À˚˛øÂ√˘ ¤fl¬±øÒfl¬ ¶§À˙œ ¸—·œÓ¬º ’±¬ı±¬ı˛ ¤¬ı˛ ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ«fl¬±À˘ ¬ıeˆ¬e
’±Àμ±˘ÀÚ¬ı˛ ˚≈À·› ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¶§À˙œ ·±Ú ¬ı±„±˘œ¬ı˛ ˜ÚÀfl¬ ¶§±Àø˙fl¬Ó¬±À¬ı±ÀÒ Î¬◊¬Z≈X fl¬À¬ı˛ Ó≈¬À˘øÂ√˘º ’¬Û¬ı˛øÀfl¬ ¸˜¢∂
Êœ¬ıÀÚ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¤fl¬±øÒfl¬ ¬Û”ʱ ¸—·œÓ¬ ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Úº √õ∂Ô˜ Êœ¬ıÀÚ ¤˝◊ ¬Û”ʱ¬ı˛ ·±Ú ¬ıËp¬¸—·œÓ¬ ø˝À¸À¬ı √õ∂fl¬±ø˙Ó¬
˝À˚˛øÂ√˘º ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ«fl¬±À˘ √õ∂±‰¬œÚ ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ’±À˙« ά◊æ≥X ˝À˚˛ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¤fl¬±øÒfl¬ ¬Û”ʱ¬ı˛ ·±Ú Œ˘À‡Ú ˚± ά◊¬Û±¸Ú± ¸—·œÓ¬
ø˝À¸À¬ı ·‘˝œÓ¬ ˝˚˛º

¶§À˙œ ·±Ú
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ Êiú ˜≈˝”Ó«¬ ¬ı±—˘±¬ı˛ Ú¬ıʱ·¬ı˛À̬ı˛ fl¬±˘º Œ¸¸˜˚˛ ¬ı±„±˘œ øÚÀʬı˛ ‹øÓ¬˝… › ’¬ı¶ö±Ú ¸•ÛÀfl«¬ ¸À‰¬Ó¬Ú ˝ÀÓ¬
qè fl¬À¬ı˛ÀÂ√º qÒ≈ ¬ı±—˘± Ú˚˛, ¸˜¢∂ ¬Û‘øÔ¬ıœÀÓ¬ ˜±Ú¬ı ¸˜±ÀÊ ÚÓ≈¬Ú ˜”˘…À¬ı±Ò ʱ¢∂Ó¬ ˝À2º ¤ ¸˜˚˛ ’±À˜ø¬ı˛fl¬±¬ı˛ fl‘¬Ó¬±À¸¬ı˛±
¶§±ÒœÚÓ¬± Œ¬Û˘º ¤ÀÀ˙ ˙±¸Ú ¬ı…¬ı¶ö±˚˛ › ø˙鬱 ¬ı…¬ı¶ö±˚˛ ø¬ıËøȬ˙ ¬ı˛±Àʬı˛ ø¬ıÀ˙¯∏ ά◊À…±À· ˚‡Ú ˝◊—À¬ı˛øÊ ø˙鬱¬ı˛ √õ∂‰¬˘Ú
˝˘ Ó¬‡Ú ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛¬ı˛± √õ∂Ò±ÚÓ¬ ¬ı±„±˘œ¬ı˛± ˝◊—À¬ı˛øÊ ø˙鬱¬ı˛ ˜±Ò…À˜ ø¬ıÀÀ˙¬ı˛ ˝◊øÓ¬˝±¸ › Ó¬»fl¬±˘œÚ Ú¬ıʱ·¬ı˛Ì ¸•ÛÀfl«¬ ’¬ıø˝Ó¬
˝ÀÓ¬ Ô±fl¬˘º Ù¬À˘ ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¬ˆ¬±À¬ı˝◊ Ó¬±¬ı˛± øÚÀÊÀ¬ı˛ ’¬ı¶ö±Ú ¸•ÛÀfl«¬ ¸À‰¬Ó¬Ú ˝ÀÓ¬ ˘±·˘º
¤¬ı˛fl¬˜˝◊ ¤fl¬È¬± ¸˜˚˛ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ Êiúº Ó“¬±¬ı˛ Êiú Œ¸˝◊ ¬Ûø¬ı˛¬ı±À¬ı˛˝◊ ˝˘ Œ˚‡±ÀÚ ¬Ûø¬ı˛¬ı±À¬ı˛¬ı˛ ¸¬ı fl¬øȬ ¸¸…˝◊ ¶§À˙œ
’±Àμ±˘ÀÚ¬ı˛ ¸Àe ÊøάˇÓ¬º Ó¬À¬ı ¤˝◊ ¸˜˚˛ ʱӬœÀfl¬ ʱ¢∂Ó¬ fl¬¬ı˛±¬ı˛ ά◊ÀVÀ˙… ø˝μ≈ Œ˜˘±¬ı˛ ά◊æ¬ı ˝˚˛º ø˝μ≈ Œ˜˘±¬ı˛ ¶ö±¬ÛÚ±
˝˚˛ 1865 ‡Ëœ©Ü±Àsº ˜”fl¬ ʱӬœ¬ı˛ ˜≈À‡ ˆ¬±¯∏± ŒÊ±·±ÀÚ±¬ı˛ √õ∂Ô˜ √õ∂˚˛±¸ ¤˝◊ ø˝μ≈ Œ˜˘±º ø˝μ≈ Œ˜˘±¬ı˛ Œfl¬f øÂ√˘ ͬ±fl≈¬¬ı˛ ¬ı±øάˇÀÓ¬˝◊º
ø˝μ≈ Œ˜˘±¬ı˛ fl¬±Ê øÂ√˘ ¸±Ò±¬ı˛Ì ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ˜ÀÒ… ø˙鬱, ’±Ò≈øÚfl¬ ø¬ı:±Ú, ¶§À˙œ˚˛ ‹øÓ¬˝… ¤¸À¬ı¬ı˛ √õ∂øÓ¬ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ’±¢∂˝ ʱø·À˚˛
ŒÓ¬±˘±º Œ¸˝◊ ¸˜˚˛ ’±¬ı±¬ı˛ ͬ±fl≈¬¬ı˛ ¬ı±øάˇÀfl¬ Œfl¬f fl¬À¬ı˛˝◊ ¸?œ¬ıÚœ ¸ˆ¬±¬ı˛ ά◊æ¬ı ˝˘º ˚ø› Ó¬± fl¬±˚«fl¬¬ı˛œ ø¬ıõ≠À¬ı¬ı˛ ¬ı˛+¬Û Œfl¬±ÀÚ±
øÚ˝◊ ¬Û±˚˛øÚº Ó¬¬ı≈ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ¶§±ÒœÚÓ¬± Œ¬ı±Ò ¤¬ı— ’±¢∂˝ Œ˚ ʱ¢∂Ó¬ ˝À2 Ӭ± Œ¬ı±Á¬± Œ·˘º ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô Δ˙˙¬ı Δfl¬À˙±¬ı˛ ŒÔÀfl¬˝◊
¤˝◊ ά◊ÀMÊÚ±¬ı˛ ά◊M±¬Û Œ¬ÛÀ˚˛ÀÂ√Úº
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¶§À˙œ ¸—·œÓ¬&ø˘Àfl¬ ‹øÓ¬˝±ø¸fl¬ øfl¬ øÀ˚˛ øÓ¬ÚøȬ fl¬±˘¬ÛÀ¬ı« ø¬ıˆ¬Mê fl¬¬ı˛± ˚±˚˛º
1. ¬ıeˆ¬e ’±Àμ±˘ÀÚ¬ı˛ ¬Û”¬ı«¬ıÓ¬œ« ˚≈·º
2. ¬ıeˆ¬e ’±Àμ±˘ÀÚ¬ı˛ ˚≈·º
3. ¬ıeˆ¬e ’±Àμ±˘ÀÚ¬ı˛ ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ« ˚≈·º

¬ıeˆ¬e ’±Àμ±˘ÀÚ¬ı˛ ¬Û”¬ı«¬ıÓ¬œ« ˚≈· .

¤˝◊ ˚≈·øȬÀfl¬ ¬ı˘± ˚±˚˛ √õ∂Ó¬…鬈¬±À¬ı ʱӬœ˚˛ ’±Àμ±˘ÀÚ¬ı˛ ¸Àe ¸•Ûfl«¬˝œÚ ’±À¬ı·˜”˘fl¬ ·œÓ¬ ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ ˚≈·º Ó¬Ô±ø¬Û

[¬12¬]
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ Œ˙±RÀ¬ı±Òfl¬ ·±ÀÚ¬ı˛ ¸Àe ¬ı±—˘±ÀÀ˙¬ı˛ ʱӬœ˚˛ ’±Àμ±˘Ú ’Ó¬…ôL√ ‚øÚᬈ¬±À¬ı ÊøάˇÓ¬º ͬ±fl≈¬¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬ı±À¬ı˛ ¶§À˙œ
’±¬ı˝±›˚˛± øÂ√˘º ŒÀ¬ıfÚ±Ô Ó¬M3À¬ı±øÒÚœ ¬ÛøSfl¬±¬ı˛ ˜±Ò…À˜ ¶§À˙ √õ∂œøÓ¬¬ı˛ √õ∂‰¬±¬ı˛ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸eœÓ¬ Êœ¬ıÀÚ¬ı˛
qè ¤¬ı˛˝◊ ˜ÀÒ…º ¬Ûø¬ı˛¬ı±À¬ı˛¬ı˛ ¬ı˱p¬ ’±¬ı˝±›˚˛±¬ı˛ ˜ÀÒ… Œ˚˜Ú øÓ¬øÚ ¬ıËp¬¸—·œÓ¬ ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú ŒÓ¬˜øÚ ¶§À˙œ ·±Ú ¬ı˛‰¬Ú±ÀÓ¬›
’Ú≈fl”¬˘ ’±¬ı˝±›˚˛± Œ¬ÛÀ˚˛ÀÂ√Úº Ó“¬±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬ı±À¬ı˛¬ı˛ ¸fl¬À˘˝◊ Œ˚˜Ú ¬ıËp¬¸—·œÓ¬ ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú, ŒÓ¬˜øÚ ¶§À˙œ ·±Ú› ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
ø¬ZÀÊfÚ±ÀÔ¬ı˛ ë˜ø˘Ú ˜≈‡ ‰¬f˜±í, ¸ÀÓ¬…fÚ±ÀÔ¬ı˛ ëø˜À˘ ¸À¬ı ˆ¬±¬ı˛Ó¬ ¸ôL√±Úí, ŒÊ…±øÓ¬ø¬ı˛fÚ±ÀÔ¬ı˛ 뉬˘ƒÀ¬ı˛ ‰¬˘ ¸À¬ıí ’±Ê›
Œ˙À√õ∂À˜¬ı˛ ·±Ú ø˝À¸À¬ı ø¬ı‡…±Ó¬ ˝À˚˛ ’±ÀÂ√º ¤˝◊ ˚≈À· øÓ¬øÚ Œfl¬¬ı˘ Œ˚ ·±Ú ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú Ó¬±˝◊ Ú˚˛, Œ˙±RÀ¬ı±Òfl¬ ’Ú…±Ú…
·±Ú› ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº ¬ıeˆ¬e ’±Àμ±˘Ú ¸¬ı«√õ∂Ô˜ fl¬ø¬ıÀfl¬ ʱӬœ˚˛ ¸—·œÓ¬ ¬ı˛‰¬Ú±˚˛ ø¬ı¬Û≈˘ˆ¬±À¬ı ά◊¬Z≈X fl¬À¬ı˛º ˚ø› ¬ıeˆ¬e
’±Àμ±˘ÀÚ¬ı˛ ¬Û”À¬ı«› øÓ¬øÚ ¶§À˙ Œ·Ã¬ı˛¬ıÀfl¬ ¶ú¬ı˛Ì fl¬À¬ı˛ ¤fl¬±øÒfl¬ Œ˙±RÀ¬ı±Òfl¬ ·±Ú ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Úº ¸≈Ó¬¬ı˛±— ÿøÚ˙ ˙Ó¬Àfl¬¬ı˛
Œ˙¯∏ˆ¬±À·¬ı˛ ˜ÀÒ… ¬ı˛ø‰¬Ó¬ fl¬ø¬ı¬ı˛ ’ÀÚfl¬&ø˘ ·±ÀÚ˝◊ ˜±Ó‘¬ˆ”¬ø˜¬ı˛ √õ∂øÓ¬ fl¬ø¬ı˜ÀÚ¬ı˛ ’fl‘¬øS˜ ˜±˝±R Ò√ıøÚÓ¬ ˝À˚˛ÀÂ√º 13 ¬ıÂ√¬ı˛ ¬ı˚˛À¸
ø˝μ≈ Œ˜˘±¬ı˛ ¸—¶ÛÀ˙« › ͬ±fl≈¬¬ı˛ ¬ı±øάˇ¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏ ¬Ûø¬ı˛À¬ıÀ˙ Ó“¬±¬ı˛ ˜ÀÚ Œ˚ ʱӬœ˚˛Ó¬±À¬ı±ÀÒ¬ı˛ ¶£”¬¬ı˛Ì ˝À˚˛øÂ√˘ Ó¬±¬ı˛˝◊ ø‰¬˝ê ø˝¸±À¬ı
ë¤fl¬ ¸”ÀS ¬ı“±øÒ˚˛±øÂ√í ’Ô¬ı± ëŒÓ¬±˜±ø¬ı˛ Ó¬À¬ı˛ ˜± ¸“ø¬ÛÚ≈ ¤ Œ˝í ·±ÀÚ øÚø(Ó¬ˆ¬±À¬ı ¬Û±›˚˛± ˚±˚˛º ¤ fl¬Ô± ’¶§œfl¬±¬ı˛ fl¬¬ı˛±
˚±˚˛ Ú± Œ˚ ¶§À˙œ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ‹øÓ¬˝… ’±R¸±» fl¬À¬ı˛˝◊ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ’±ø¬ıˆ«¬±¬ıº ʱӬœ˚˛ ʱ·¬ı˛À̬ı˛ Œ√õ∂¬ı˛Ì±ÀÓ¬˝◊ øÓ¬øÚ √õ∂Ô˜
Êœ¬ıÀÚ Î¬◊¬Ûø¬ı˛Î¬◊Mê ·±Ú&ø˘ ø˘À‡øÂ√À˘Úº Ó“¬±¬ı˛ Œ˙±RÀ¬ı±Òfl¬ ·±Ú&ø˘ÀÓ¬ ¶§À˙ Œ·Ã¬ı˛¬ıÀfl¬ ’øÓ¬Sê˜ fl¬À¬ı˛ ¬ı…øMêø‰¬ÀM¬ı˛ ΔÚ¬ı˛±˙…
¸—Sê±ø˜Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√ ¬ıÀ˘ ˜ÀÚ ˝˚˛º Œ˚ ø˝μ≈À˜˘± Ú¬ıÊœ¬ıÀÚ¬ı˛ ¬ÛÀÔ ¬ı±„±˘œÀfl¬ ά◊¬Z≈X fl¬À¬ı˛øÂ√˘, Ó¬±¬ı˛ ¬ÛȬˆ”¬ø˜fl¬±˚˛ Δˆ¬¬ı˛¬ıœ ¸≈À¬ı˛
¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¤fl¬øȬ Œ˘±fl¬·œøÓ¬ ¬ı˛‰¬Ú± fl¬¬ı˛À˘Úº ·±ÚøȬ ˝˘ 눬±¬ı˛Ó¬ Œ¬ı˛ ŒÓ¬±¬ı˛ fl¬˘øÇÓ¬ ¬Û¬ı˛˜±Ì≈ ¬ı˛±ø˙íº ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ fl¬˘ÀǬı˛ ÊÚ…
fl¬ø¬ı¬ı˛ SêμÚ ˚ӬȬ± ¸Ó¬…, Ó¬±¬ı˛ Œ‰¬À˚˛ Œ¬ıø˙ ¸Ó¬… fl¬ø¬ı¬ı˛ ’øÚ¬ı±˚« Œ¬ı˛±Ú-¬Û¬ı˛±˚˛ÌÓ¬±º ’±À¬ı˛fl¬øȬ ·±Ú fl¬ø¬ı Œ·À˚˛ÀÂ√Ú Œ¸øȬ ˝˘ .
ë‹ ø¬ı¯∏±øÚœ ¬ıœÌ±íº ’øÒfl¬±—˙ ·±ÀÚ˝◊ fl¬ø¬ı ¸˜¸±˜ø˚˛fl¬ Œ˙±RÀ¬ı±Òfl¬ ·±ÀÚ¬ı˛ ά◊Vœ¬ÛÚ±¬ı˛ › ˜±Ó‘¬˜ø˝˜±¬ı˛ ¸≈¬ı˛øȬ ¢∂˝Ì Ú±
fl¬À¬ı˛ ¤fl¬√õ∂fl¬±¬ı˛ ’±RÀfl¬øffl¬ ≈–‡Õfl¬¬ıÀ˘…¬ı˛ ¸≈¬ı˛ ¢∂˝Ì fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº Œfl¬±Ú ¤fl¬øȬ ·±ÀÚ fl¬ø¬ı ‰¬f˜±Àfl¬ ¸À•§±ÒÚ fl¬À¬ı˛ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú,
ëϬ±Àfl¬± Œ¬ı˛ ˜≈‡ ‰¬f˜±íº ¤Â√±Î¬ˇ± ‹ ¸˜À˚˛ ’±À¬ı˛± fl¬À˚˛fl¬øȬ ·±Ú ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝˚˛º Œ˚˜ÚñëŒÓ¬±˜±ø¬ı˛ Ó¬À¬ı˛ ˜± ¸“ø¬ÛÚ≈ ¤ Œ˝í, ë›˝◊
ø¬ı¯∏±øÚœ ¬ıœÌ±í, ëϬ±Àfl¬± Œ¬ı˛ ˜≈‡ ‰¬f˜±í, ë¤fl¬ ¸”ÀS ¬ı“±øÒ˚˛±øÂ√í, ëŒ˙±ÀÚ± Œ˙±ÀÚ± ’±˜±À¬ı˛ ¬ı…±Ô±í, ë¤ fl¬œ ’gfl¬±¬ı˛ ¤ ˆ¬±¬ı˛Ó¬ˆ”¬ø˜í,
ë¤fl¬¬ı±¬ı˛ ŒÓ¬±¬ı˛± ˜± ¬ıø˘˚˛± ά±fl¬í, ëŒfl¬Ú Œ‰¬À˚˛ ’±ÀÂ√ Œ·± ˜±í, ë’±˜±˚˛ Œ¬ı±À˘± Ú± ·±ø˝ÀÓ¬í, ë’±ÚμÒ√ıøÚ Ê±·±›í, ë’ø˚˛
ˆ≈¬¬ıÀÚ±˜ÚÀ˜±ø˝Úœí, ë’±øÊ ¤ ˆ¬±¬ı˛Ó¬í, ë’±˜¬ı˛± ø˜À˘øÂ√ ’±Ê ˜±À˚˛¬ı˛ ά±Àfl¬í, ëÊÚÚœ¬ı˛ ¬Z±À¬ı˛ ’±øÊ ›˝◊í ˝◊Ó¬…±øº ë’ø˚˛
ˆ≈¬¬ıÚ˜ÚÀ˜±ø˝Úœí ·±ÚøȬ¬ı˛ ¸˜¢∂ ¬ı±Ó¬±¬ı¬ı˛ÌøȬ Œ˚Ú ø˝μ≈À¬ı˛ √õ∂±‰¬œÚ Ó¬À¬Û±¬ıÀÚ¬ı˛ ’±À˙« ΔÓ¬ø¬ı˛º ¤˝◊ Ó¬À¬Û±¬ıÀÚ¬ı˛ ’±˙« ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛
˙±øôL√øÚÀfl¬Ó¬ÀÚ¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛fl¬äÚ±ÀÓ¬› øÂ√˘º ë¤ øfl¬ ’gfl¬±¬ı˛ ¤ ˆ¬±¬ı˛Ó¬ˆ”¬ø˜í ·±ÚøȬÀÓ¬› √õ∂±‰¬œÚ ˆ¬±¬ı˛Ó¬ › ¬ıÓ«¬˜±Ú ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ˘≈5
˜ø˝˜±¬ı˛ Ó≈¬˘Ú± ’±ÀÂ√º ¬ıÓ«¬˜±Ú Œ˙¬ı±¸œ¬ı˛ ˜ÀÚ Œ¸˝◊ Œ˙±RÀ¬ı±Ò Ú±˝◊º Ó¬±˝◊ fl¬ø¬ı¬ı˛ ’±À鬬ÛñëŒfl¬Ú Œ‰¬À˚˛ ’±Â√ Œ·± ˜± ˜≈‡¬Û±ÀÚí
·±ÀÚ¬ı˛ ˜ÀÒ…º ¤˝◊ ά◊ÀVÀ˙…˝◊ fl¬ø¬ı ·±Ú Œ·À˚˛ ˚±Úº Œ˙À¯∏ fl¬ø¬ı¬ı˛ ’±˝3±Úñë¤fl¬¬ı±¬ı˛ ŒÓ¬±¬ı˛± ˜± ¬ıø˘˚˛± ά±fl¬ºí ø˝μ≈ ¸—fl¬œÌ«Ó¬±Àfl¬
øÓ¬øÚ ¸˜Ô«Ú fl¬À¬ı˛ÚøÚ ˚ø› √õ∂±‰¬œÚ ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ’±˙«Àfl¬ ¢∂˝Ì fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº Ó¬À¬ı ¸±•x±ø˚˛fl¬Ó¬±Àfl¬ øÓ¬øÚ Ó“¬±¬ı˛ ·±ÀÚ ¶ö±Ú ŒÚøÚº
ë¬ıÀμ˜±Ó¬¬ı˛˜í ·±ÚøȬ¬ı˛ Œ¸˝◊ ’—À˙˝◊ øÓ¬øÚ ¸≈¬ı˛ ¬ıø¸À˚˛øÂ√À˘Ú Œ˚È≈¬fl≈¬ Ò˜«øÚ¬ı˛À¬Ûé¬, ¬ı±øfl¬ ’—À˙ øÓ¬øÚ ¸≈¬ı˛ ŒÚøÚº

¬ıeˆ¬e ’±Àμ±˘ÀÚ¬ı˛ ˚≈· .

1905-¤¬ı˛ ¬ıeˆ¬e ’±Àμ±˘ÀÚ¬ı˛ ¬ıÂ√¬ı˛øȬ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¶§À˙œ ¸—·œÓ¬ ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ ˝◊øÓ¬˝±À¸ ¤fl¬øȬ &èQ¬Û”Ì« ’Ò…±˚˛º 1905
¸±À˘ 20À˙ Ê≈˘±˝◊ ˘Î«¬ fl¬±Ê«Ú ¬ıeˆ¬Àe¬ı˛ ’Ú≈˜øÓ¬ ±Ú fl¬¬ı˛±¬ı˛ ’±À· ŒÔÀfl¬ ¬ıeˆ¬e ø¬ıÀ¬ı˛±Òœ ’±Àμ±˘ÀÚ¬ı˛ ±˜±˜± Œ¬ıÀÊ
ά◊ÀͬøÂ√˘º ø˝μ≈ ˜≈¸˘˜±Ú øÚø¬ı«À˙À¯∏ ¸˜¢∂ ¬ıe¬ı±¸œ ¤fl¬øSÓ¬ ˝À˚˛ ¸—‚¬ıXˆ¬±À¬ı ¤˝◊ √õ∂Ô˜ ¬ı˛±ÊÕÚøÓ¬fl¬ ’±Àμ±˘ÀÚ ¸±ø˜˘
˝À˘Úº ¤˝◊ ’±Àμ±˘ÚÀfl¬ ¬ıeˆ”¬ø˜¬ı˛ ’±fl¬±À˙-¬ı±Ó¬±À¸ ¸¬ı«S fl¬ø¬ı Â√øάˇÀ˚˛ øÀ˘Ú ÚÓ≈¬Ú ˆ¬±¯∏± › ¸≈¬ı˛ ¸˜øi§Ó¬ ’¸—‡… Œ˙

[¬13¬]
Œ·Ã¬ı˛¬ıœ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜±Ò…À˜º ¤˝◊ ¸˜˚˛ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ¶§À˙œ ·±Ú&ø˘ ŒÔÀfl¬˝◊ Ó“¬±¬ı˛ ·±ÀÚ ¬ı±Î¬◊˘ ʱӬœ˚˛ ¬Û~œ ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ¬ıU˘ √õ∂À˚˛±À·¬ı˛
¸”‰¬Ú± ˝˚˛, ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ«fl¬±À˘ ¸—·œÓ¬Ò±¬ı˛±˚˛ ¤¬ı˛ ¬ı…±¬Ûfl¬ √õ∂‰¬±¬ı˛ ‚ȬÀÓ¬ Ô±Àfl¬º ¤˝◊ ¬ıÂ√À¬ı˛ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ¶§À˙œ ·±Ú&ø˘¬ı˛ ’øÒfl¬±—˙˝◊ ¬ı±Î¬◊˘
¸≈À¬ı˛¬ı˛ ·±Úº ë’±˜±¬ı˛ Œ¸±Ú±¬ı˛ ¬ı±—˘±í, ëŒ˚ ŒÓ¬±˜±˚˛ Â√±Àάˇ Â√±Î√√ˇ ≥fl¬í, ëøÚø˙øÚ ˆ¬¬ı˛¸± ¬ı˛±ø‡¸í √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ ¬ı±Î¬◊˘ ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ¶§À˙œ ·±Ú&ø˘
¤˝◊ ¸˜À˚˛¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú±º ¬ıeˆ¬e ’±Àμ±˘ÚÀfl¬ Œfl¬f fl¬À¬ı˛ Ó¬‡Ú ¸˜¢∂ ¬ı±—˘±ÀÀ˙ ¤fl¬ Ú¬ıʱ·¬ı˛À̬ı˛ ŒÊ±˚˛±¬ı˛ Œ‡± øÀ˚˛øÂ√˘º
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ Ú±Ú± ά◊Vœ¬ÛÚ±˜”˘fl¬ ʱӬœ˚˛¸—·œÓ¬ Ó¬±ÀÓ¬ ÚÓ≈¬Ú Œ¬ı· ¸=±¬ı˛ fl¬À¬ı˛øÂ√˘º
¬ıe ¬ı…¬ıÀ2ÂÀ¬ı˛ øÚ ¬ı˛±ø‡¬ıgÚ Î¬◊»¸¬ı √õ∂‰¬ø˘Ó¬ ˝˘º ¤˝◊ ά◊¬Û˘Àé¬ fl¬ø¬ı ¬ı˛‰¬Ú± fl¬¬ı˛À˘Ú, ë¬ı±—˘±¬ı˛ ˜±øȬ ¬ı±—˘±¬ı˛ Ê˘í
·±ÚøȬº ¬ıeˆ¬e ’±Àμ±˘Ú ¬ÛÀ¬ı« fl¬ø¬ı ’±¬ı˛› fl¬À˚˛fl¬øȬ ·±Ú ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛Úº Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÒ… ά◊À~‡À˚±·… ˝˘ . 븱ԫfl¬ ÊÚ˜ ’±˜±¬ı˛í,
ë’±˜¬ı˛± ¬ÛÀÔ ¬ÛÀÔ ˚±¬ı ¸±À¬ı˛ ¸±À¬ı˛í, ë’±˜±¬ı˛ Œ¸±Ú±¬ı˛ ¬ı±—˘±í, ë› ’±˜±¬ı˛ ŒÀ˙¬ı˛ ˜±øȬí, ë¬ı≈fl¬ Œ¬ı“ÀÒ Ó≈¬˝◊ “±Î¬ˇ± Œø‡í, ë’±ø˜
ˆ¬˚˛ fl¬¬ı˛¬ı Ú±í, ëøÚø˙øÚ ˆ¬¬ı˛¸± ¬ı˛±ø‡¸í, 똱 øfl¬ Ó≈¬˝◊ ¬ÛÀ¬ı˛¬ı˛ ¬Z±À¬ı˛í, ëŒÓ¬±¬ı˛ ’±¬ÛÚ ÊÀÚ Â√±Î¬ˇÀ¬ı ŒÓ¬±À¬ı˛í, ëøÂ√ øÂ√ Œ‰¬±À‡¬ı˛ ÊÀ˘
Œˆ¬Ê±¸ ŒÚ ’±¬ı˛ ˜±øȬí √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ ·±Úº Œ˙À¯∏±Mê ·±ÚøȬ ¤¬ı— ë’±¬ÛøÚ ’¬ı˙ ˝ø˘í, ëŒ˚ ŒÓ¬±˜±˚˛ Â√±Àάˇ Â√±Î√√ˇ ≥fl¬í ·±Ú&ø˘ÀÓ¬
¬Û¬ı˛±ÒœÚÓ¬±¬ı˛ ¢≠±øÚ fl“¬±È¬±¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ø¬ı“ÒÀ˘› øˆ¬é¬± ¬Û±S øÚÀ˚˛ øÓ¬øÚ Œ˚ ø¬ıÀ˙œÀ¬ı˛ ¬Z±¬ı˛¶ö ˝›˚˛±¬ı˛ ø¬ıÀ¬ı˛±Òœ øÂ√À˘Ú, Ó¬±¬ı˛˝◊ √õ∂fl¬±˙
‚ÀȬÀÂ√º Œ˙¬ı±¸œÀfl¬ ’±˝3±Ú ʱøÚÀ˚˛ÀÂ√Ú, ¸±˝¸ Ê≈ø·À˚˛ÀÂ√Ú, ë˚ø ŒÓ¬±¬ı˛ ά±fl¬ qÀÚ Œfl¬Î¬◊ Ú± ’±À¸í, ëŒÓ¬±¬ı˛ ’±¬ÛÚÊÀÚ
Â√±Î¬ˇÀ¬ı ŒÓ¬±À¬ı˛í, ëøÚø˙øÚ ˆ¬¬ı˛¸± ¬ı˛±ø‡¸í, ë’±ø˜ ˆ¬˚˛ fl¬¬ı˛¬ı Ú±í ˝◊Ó¬…±ø ·±ÀÚ¬ı˛ ˜±Ò…À˜º fl¬‡Ú› ¬ı± ¬ı<øÚÀ‚«±¯∏ fl¬ÀF Œ·À˚˛
ά◊ÀͬÀÂ√Ú ë›À¬ı˛ ¬ı“±ÒÚ ˚Ó¬˝◊ ˙Mê ˝À¬ıí, ëø¬ıøÒ¬ı˛ ¬ı“±ÒÚ fl¬±È¬À¬ı Ó≈¬ø˜í, ë¬ı≈fl¬ Œ¬ı“ÀÒ Ó≈¬˝◊ “±Î¬ˇ± Œø‡íº ¤˝◊ ¬ÛÀ¬ı«¬ı˛ ¤fl¬øȬ ά◊À~‡À˚±·…
·±Ú ˝˘ . 뤬ı±¬ı˛ ŒÓ¬±¬ı˛ ˜¬ı˛± ·±À„íº ¶§À˙œ ·±ÀÚ¬ı˛ ˜˝±˜La Œ˚Ú ¤˝◊ ·±ÀÚ¬ı˛ Â√ÀS Â√ÀS Ò√ıøÚÓ¬ ˝À˚˛ÀÂ√º ¤Â√±Î¬ˇ±› ë¬ı±—˘±ÀÀ˙¬ı˛
˝+˚˛ ˝ÀÓ¬í, ë’±˜±¬ı˛ Œ¸±Ú±¬ı˛ ¬ı±—˘±í, ·±Ú ≈øȬ ¬ıe Œ√õ∂À˜¬ı˛ ¬ıø˝–√õ∂fl¬±˙º ¤˝◊ ¸˜˚˛ øfl¬Â√≈ ·±Ú ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ ’±ø|Ó¬ ˝À˘›
¬ı˛±· Œfl¬±Ô±› fl¬Ô±Àfl¬ ’øÓ¬Sê˜ fl¬À¬ı˛ Ó¬œ¬ıË ˝À˚˛ Œ‡± Œ˚˛øÚº ¤ ·±ÀÚ¬ı˛ Â√μ Ó¬±˘ ¸¬ı˝◊ ¸˝Ê ¤¬ı— ¤&ø˘¬ı˛ ˆ¬øe ’Ó¬…ôL√
’Ú±˚˛±¸º
¢∂±˜ ¬ı±—˘±¬ı˛ ’±Î¬◊˘, ¬ı±Î¬◊˘, ¸±ø¬ı˛, ˆ¬±øȬ˚˛±ø˘, ˆ¬±›˚˛±˝◊˚˛±, ʱø¬ı˛ √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ ·±ÀÚ¬ı˛ ¸≈¬ı˛ Ó¬±¬ı˛ ¸±¬ı˛À˘… ¸±Ò±¬ı˛À̬ı˛ ø‰¬M ˝¬ı˛Ì
fl¬À¬ı˛º ˘é¬… fl¬¬ı˛À˘ Œ‡± ˚±˚˛ ¤˝◊ ¬ÛÀ¬ı«¬ı˛ ·±ÀÚ øÓ¬øÚ Ó“¬±¬ı˛ Œ˙±RÀ¬ı±Òfl¬ ·±ÀÚ¬ı˛ fl¬Ô± Œ˘±fl¬¸—·œÀÓ¬¬ı˛ fl¬F˘¢ü fl¬À¬ı˛ Ó¬±Àfl¬
¶§À˙œ ·±ÀÚ¬ı˛ ¬ı±˝Ú ø˝¸±À¬ı ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº ¤È¬±˝◊ ¤˝◊ ¬ÛÀ¬ı«¬ı˛ ·±ÀÚ¬ı˛ Δ¬ıø˙©Ü…º ŒÀ˙¬ı˛ ·±Ú, Œ˙¬ı±¸œ¬ı˛ ·±Ú,ñÓ¬± qÒ≈
ø˙øé¬Ó¬ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ fl¬ÀF¬ı˛ ¸±ÒÚ±¬ı˛ ˜ÀÒ… ¸œ˜±¬ıX Ú± ŒÔÀfl¬ ø˙øé¬Ó¬ ’ø˙øé¬Ó¬ ’±¬Û±À˜±¬ı˛ Œ˙¬ı±¸œ¬ı˛ fl¬ÀF fl¬ÀF √õ∂øÓ¬Ò√ıøÚÓ¬
˝À¬ı Ó¬‡Ú˝◊, ˚‡Ú Ó¬±¬ı˛ ¸≈¬ı˛ › fl¬Ô± ˝À¬ı ˜±øȬ¬ı˛ fl¬±Â√±fl¬±øÂ√º ¤˝◊ ¸Ó¬…øȬ ˜À˜« ˜À˜« ά◊¬Û˘øt fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Ú ¬ıÀ˘˝◊ ¢∂±˜ ¬ı±—˘±¬ı˛
¸±ø¬ı˛ ʱø¬ı˛ ¬ı±Î¬◊˘, ˆ¬±øȬ˚˛±ø˘, ˆ¬±›˚˛±˝◊˚˛±, Ӭʫ±, Ϭ¬Ûfl¬œÓ«¬Ú, ˜ÀÚ±˝¬ı˛˙±ø˝ fl¬œÓ«¬ÀÚ¬ı˛ ¸≈¬ı˛ Ó“¬±¬ı˛ ¶§À˙œ ·±ÀÚ ‚≈À¬ı˛ øÙ¬À¬ı˛ ¤À¸ÀÂ√º

ıeˆ¬e ’±Àμ±˘ÀÚ¬ı˛ ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ« ˚≈· .

¬ıeˆ¬e ’±Àμ±˘ÀÚ¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ŒÔÀfl¬˝◊ fl¬ø¬ı ʱӬœ˚˛ ’±Àμ±˘ÀÚ¬ı˛ fl¬˜«fl¬±ÀG¬ı˛ ¸Àe √õ∂Ó¬…é¬ Œ˚±·¸”S øÂ√iß fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Úº ˚ø›
ŒÀ˙¬ı˛ √õ∂øÓ¬, ’±Àμ±˘ÀÚ¬ı˛ √õ∂øÓ¬ Ó“¬±¬ı˛ ¸± ¸Ó«¬fl¬ ‘ø©Ü øÂ√˘, √õ∂À˚˛±ÊÀÚ ’±Àμ±˘ÀÚ¬ı˛ ø¬ıfl‘¬øÓ¬ ”¬ı˛œfl¬¬ı˛À̬ı˛ Œ‰¬©Ü±› fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Úº
¬ıdÓ¬ fl¬ø¬ı Ó¬‡Ú ëëŒfl¬±˘±˝˘ ŒÔÀfl¬ ΔÚ–¸Àe, ø¬ıÀ鬱ˆ¬ ŒÔÀfl¬ ΔÚˆ‘¬ÀÓ¬…, ø¬ıù´À˘±Àfl¬¬ı˛ ’¸œ˜ √õ∂±eÀÚíí ø¬ı¬ı˛±Ê fl¬¬ı˛øÂ√À˘Úº
1905-¤¬ı˛ ¬ÛÀ¬ı˛ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô Ê±Ó¬œ˚˛ ¸—·œÓ¬ ¬ı˛‰¬Ú±˚˛ ’±¬ı˛ ŒÓ¬˜Ú Œfl¬±ÀÚ± ’±¢∂˝ Œ‡±ÚøÚº ¬ıdÓ¬ ¤˝◊ ¸˜˚˛ ŒÔÀfl¬ qè fl¬À¬ı˛
Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ Œ˙¯∏ øÚ ¬Û˚«ôL√ øÓ¬øÚ Œ˚ fl¬øȬ ʱӬœ˚˛ ˆ¬±¬ı±Rfl¬ ·±Ú ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÒ… ά◊À~‡À˚±·… ˝˘ íÊÚ·Ì-˜Úí,
ëŒ˙ Œ˙ ÚøμÓ¬ fl¬ø¬ı˛íº ¤˝◊ ≈øȬ ·±Ú ˜±S ¶§À˙À¬ı±ÀÒ¬ı˛ Œ˜Ã˘ Œ√õ∂¬ı˛Ì± ŒÔÀfl¬ Œ˘‡±º ’Ú… ·±Ú&ø˘ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝À˚˛øÂ√˘ Œfl¬±ÀÚ±
Ò˜œ«˚˛ ά◊¬Û±¸Ú± ¬ı± ’Ú≈á¬±Ú Î¬◊¬Û˘Àé¬ ¬ı± Œfl¬±ÀÚ± ‚ȬڱÀfl¬ Œfl¬f fl¬À¬ı˛º ά◊±˝¬ı˛Ì ø˝¸±À¬ı 븬ı« ‡¬ı« Ó¬±À¬ı˛ À˝í ·±ÚøȬ¬ı˛ ά◊À~‡
fl¬¬ı˛± ˚±˚˛º ˘±À˝±¬ı˛ ŒÊÀ˘ ø¬ıõ≠¬ıœ ˚Ó¬œÚ ±À¸¬ı˛ ’Ú˙ÀÚ ˜‘Ó≈¬…¬ı˛ ‡¬ı¬ı˛ qÀÚ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ø¬ı‰¬ø˘Ó¬ ø‰¬ÀM Œ˚ Œé¬±ˆ¬ › ’ôL√¬ı˛

[¬14¬]
Œ¬ıÚ±¬ı˛ ¸‘ø©Ü ˝À˚˛øÂ√˘ Ó¬±¬ı˛˝◊ ’ø¢ü˜˚˛ √õ∂fl¬±˙ ‚ÀȬÀÂ√ ¤˝◊ ·±ÀÚº ’Ô‰¬ ·±ÚøȬÀfl¬ ’±˜¬ı˛± ¶§À˙œ ·±Ú ¬ı˛+À¬Û˝◊ ¢∂˝Ì fl¬À¬ı˛øÂ√º
븗Àfl¬±À‰¬¬ı˛ ø¬ı˝3˘Ó¬±í › ëqˆ¬-fl¬˜«¬ÛÀÔí √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ ·±Ú ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ Œé¬ÀS Œfl¬±ÀÚ± Ú± Œfl¬±ÀÚ± ŒÚ¬ÛÔ… fl¬±ø˝Úœ¬ı˛ Œ˚±· ¬ı˛À˚˛ÀÂ√º ¤˝◊
¬ÛÀ¬ı« ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ʱӬœ˚˛ ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ·±Ú&ø˘¬ı˛ ˆ¬±¯∏± ˚≈Mê±é¬¬ı˛ ¬ıU˘ › ·y√√œ¬ı˛ √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛º ¸≈¬ı˛ √õ∂À˚˛±À·› ’À¬Û鬱fl‘¬Ó¬ ÊøȬ˘Ó¬± ˘é¬…
fl¬¬ı˛± ˚±˚˛º 1340 ¸±À˘ ë¬ı“±˙ø¬ı˛í Ú±À˜ fl¬ø¬ı ¤fl¬øȬ ڱȬfl¬ ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛Úº ¤˝◊ ڱȬÀfl¬¬ı˛ √õ∂À˚˛±ÊÀÚ ë¬ı…Ô« √õ∂±À̬ı˛ ’±¬ıÊ«Ú±í
·±ÚøȬ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝˚˛º 1937 ‡Ëœ©Ü±Às 24 ʱÚ≈˚˛±¬ı˛œ ¸…±¬ı˛ ’±qÀÓ¬±¯∏ ˜≈À‡±¬Û±Ò…±À˚˛¬ı˛ ’Ú≈À¬ı˛±ÀÒ fl¬˘fl¬±Ó¬± ø¬ıù´ø¬ı…±˘À˚˛¬ı˛ √õ∂øӬᬱ
ø¬ı¸ ά◊¬Û˘Àé¬ ≈øȬ ·±Ú 뉬˘ ˚±˝◊ ‰¬˘ ˚±˝◊í, ëqˆ¬ fl¬˜« ¬ÛÀÔ Ò¬ı˛ øÚˆ«¬˚˛ ·±Úí fl¬ø¬ı ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛Úº
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¶§À˙À√õ∂˜ øÂ√˘ ø¬ıù´À√õ∂À˜¬ı˛˝◊ ’eœˆ”¬Ó¬º ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ’ÀÚfl¬ ʱӬœ˚˛ ¸—·œÀÓ¬ ¶§À˙À¬ı±Ò › ø¬ıù´À‰¬Ó¬Ú±
ø˜À˘ø˜À˙ ¤fl¬±fl¬±¬ı˛ ˝À˚˛ Œ·ÀÂ√º fl¬‡ÀÚ± fl¬‡ÀÚ± ¤¬ı˛ ¸Àe ˚≈Mê ˝À˚˛ÀÂ√ Ò˜«ˆ¬±¬ıº ¶§À˙Àfl¬ øÓ¬øÚ Œˆ¬Ã·ø˘fl¬ ¸œ˜±Ú±¬ı˛ ¬Z±¬ı˛±
‡øGÓ¬ › ø¬ıù´ ŒÔÀfl¬ ø¬ıø2Âiß fl¬À¬ı˛ Ú± ŒÀ‡ ø¬ı¬ı˛±È¬ ø¬ıÀù´¬ı˛ ’—˙ ¬ı˛+À¬Û ŒÀ‡ÀÂ√Úº ë› ’±˜±¬ı˛ ŒÀ˙¬ı˛ ˜±øȬí, ëŒ˝ Œ˜±¬ı˛ ø‰¬M
¬Û≈Ì… Ó¬œÀÔ«í √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ ·±Ú ¤ √õ∂¸Àe ά◊À~‡…º ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¶§À˙œ ·±Ú&ø˘ ¸fl¬˘ ŒÀ˙¬ı˛ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ¸¬ı«fl¬±À˘¬ı˛ ʱ·¬ı˛À̬ı˛
·±Úº øÚÀÊÀfl¬ ≈¬ı«˘ › ’¸˝±˚˛ ˆ¬±¬ı±˝◊ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ¸¬ıÀ‰¬À˚˛ ¬ıÀάˇ± ¬Û¬ı˛±ÒœÚÓ¬±º ’±Rœfl¬ ¬Û¬ı˛±ÒœÚÓ¬±¬ı˛ ¤˝◊ ¬ıgÚ ŒÔÀfl¬ ˜≈øMê˝◊
˝˘ √õ∂fl‘¬Ó¬ ˜≈øMêº ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¶§À˙œ ·±Ú&ø˘ÀÓ¬ ˜”˘Ó¬ ¤˝◊ ˜≈øMê¬ı˛ ¸≈¬ı˛˝◊ Ò√ıøÚÓ¬ ˝˚˛º Ó¬±˝◊ ¤˝◊ ·±Ú&ø˘¬ı˛ √õ∂À˚˛±ÊÚ fl¬‡Ú›
Œfl¬±ÀÚ±øÚ øÚ–À˙¯∏ ˝À¬ı Ú±º

’±R˜”˘…±˚˛À̬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

1º ¶§À˙œ ·±ÀÚ¬ı˛ ˚≈·Àfl¬ √õ∂Ò±ÚÓ¬ fl¬˚˛øȬ › øfl¬ øfl¬ ˆ¬±À· ˆ¬±· fl¬¬ı˛± ˚±˚˛º ¬ıeˆ¬e ˚≈À·¬ı˛ ·±Ú&ø˘¬ı˛ ˆ¬±¬ı·Ó¬ ø¬ıÀù≠¯∏Ì
fl¬¬ı˛º

[¬15¬]
 Unit-4
M.A. CBCS (Semester-I)
CC 1.2 (Theory)
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ ˝◊øÓ¬˝±¸ . Δfl¬À˙±¬ı˛ Œ˚ìıÚfl¬±˘ ŒÔÀfl¬
·œÓ¬±?ø˘ ¬Û¬ı« ¬Û˚«ôL√ [Biography of Tagore : The Music
composer (First half) upto Geetanjali]
ά◊¬Û±¸Ú± › ¬Û”ʱ¬ı˛ ·±ÀÚ¬ı˛ ¬Û¬ı« [ΔÚÀ¬ı… ŒÔÀfl¬ ·œÓ¬±?ø˘ ¬Û˚«ôL√]

 ø¬ı¯∏˚˛ fl¬±Í¬±À˜±
 ά◊ÀV˙…
 ά◊¬Û±¸Ú± › ¬Û”ʱ¬ı˛ ·±ÀÚ¬ı˛ ¬Û¬ı« [ΔÚÀ¬ı… ŒÔÀfl¬ ·œÓ¬±?ø˘ ¬Û˚«ôL√]
 ’±R˜”˘…±˚˛À̬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

ά◊ÀV˙…
¤˝◊ ¤fl¬fl¬øȬ ¬ÛάˇÀ˘ øÚ•ßø˘ø‡Ó¬ ø¬ı¯∏˚˛&ø˘ ʱڱ ˚±À¬ıñ
 ά◊¬Û±¸Ú± › ¬Û”ʱ¬ı˛ ·±ÀÚ¬ı˛ ¬Û¬ı«

ά◊¬Û±¸Ú± › ¬Û”ʱ¬ı˛ ·±ÀÚ¬ı˛ ¬Û¬ı« [ΔÚÀ¬ı… ŒÔÀfl¬ ·œÓ¬±?ø˘ ¬Û˚«ôL√]

é¬øÌfl¬±¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ΔÚÀ¬ı… [1308] ŒÔÀfl¬ ·œÓ¬±ø˘ [1321] ¬Û˚«ôL√ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ Êœ¬ıÀÚ ¬ıËp¬±Ú≈ˆ”¬øÓ¬ ÷ù´¬ı˛À‰¬Ó¬Ú± › ˆ¬øMê¬ı±À¬ı˛
¤fl¬È¬± øÚˆ‘¬Ó¬ ¬ÛÔ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º ¤˝◊ ¸fl¬˘ fl¬±À¬ı… fl¬ø¬ıÓ¬± ¤¬ı— ¸—·œÓ¬ ø˜À˘ø˜À˙ ¤fl¬ ˝À˚˛ Œ·ÀÂ√º ’±˘±± fl¬À¬ı˛ fl¬ø¬ıÓ¬±
¤¬ı— ·±Ú Œ¬ı±Á¬¬ı±¬ı˛ Œfl¬±ÀÚ± ά◊¬Û±˚˛ ŒÚ˝◊º fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ Œ¬ıœÓ¬À˘ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Ò”¬Û ¸≈¬ı˛øˆ¬Ó¬º ¬Û”¬ı«¬ıÓ¬œ« fl¬±À¬ı…¬ı˛ fl¬ø¬ıÓ¬± ø¬ıÀ˙¯∏ [Œ˚˜Úñ
ø‰¬S±, fl¬äÚ±, Δ‰¬Ó¬±ø˘, fl¬øÌfl¬±, fl¬Ô± › fl¬±ø˝Úœ, é¬øÌfl¬±] ·±ÀÚ ¬Ûø¬ı˛ÌÓ¬ ˝À˚˛øÂ√˘ Œfl¬±ÀÚ± ¬Û¬ı˛œé¬±-øÚ¬ı˛œé¬±¬ı˛ fl¬±¬ı˛ÀÌ, ø¬ıÀ˙¯∏
ά◊ÀVÀ˙… øÚÂ√fl¬ ·±Ú ¸‘ø©Ü¬ı˛ ÊÚ…˝◊º øfl¬c ΔÚÀ¬ı…¬ı˛ ˚≈À· ¤¬ı— ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ«fl¬±À˘ ¸≈¬ı˛ fl¬‡Ú ¤À¸ fl¬ø¬ıÓ¬±Àfl¬ ¶Û˙« fl¬À¬ı˛ÀÂ√ Ó¬±¬ı˛
˝◊øÓ¬˝±¸ ʱڱ ŒÚ˝◊º ·œÓ¬ø¬ıÓ¬±ÀÚ ·±Ú¬ı˛+À¬Û øÚÀ«ø˙Ó¬ Ú± Ô±fl¬À˘› Œ¸&ø˘ ·±ÀÚ¬ı˛ ’±øeÀfl¬˝◊ ¬Ûø¬ı˛ø‰¬øÓ¬ ˘±ˆ¬ fl¬À¬ı˛ÀÂ√ ’Ô«±»
¤ ˚≈À·¬ı˛ ¸¬ı fl¬ø¬ıÓ¬±˝◊ ·±ÀÚ¬ı˛ ˆ¬øe˜±˚˛ ¬ı˛ø‰¬Ó¬º Êœ¬ıÚÀ¬ıÓ¬±¬ı˛ ‰¬¬ı˛ÀÌ fl¬ø¬ı Œ˚ ˝+˚˛±‚«… øÚÀ¬ıÚ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú, Ó¬± ·œÓ¬ ¸≈Ò±¬ı˛À¸ ¬Û”Ì«º

[¬16¬]
 ΔÚÀ¬ı… fl¬±À¬ı…¬ı˛ ·œÓ¬±Rfl¬ fl¬ø¬ıÓ¬±&ø˘¬ı˛ Ú±˜fl¬¬ı˛Ì ˝˚˛øÚº ·œÓ¬±?ø˘ ·œøÓ¬˜±À˘…› ¤¬ı˛+¬Û Ú±˜˝œÚ ¸—‡…± Œ‡ÀÓ¬ ¬Û±›˚˛±
˚±˚˛º ¤&ø˘ÀÓ¬ ·±ÀÚ¬ı˛ ¶§¬ı˛+¬Û, Ò˜« ’±¬ı˛› ¶Û©Ü ˝À˚˛ ά◊ÀͬÀÂ√º ΔÚÀ¬ı…¬ı˛ fl¬ø¬ıÓ¬± &À2¬ı˛ ˜ÀÒ… fl¬Ó¬fl¬&ø˘ ¸—·œÓ¬¬ı˛+À¬Û ¬Ûø¬ı˛ø‰¬Ó¬º
Œ˚˜Úñë√õ∂øÓ¬øÚ ’±ø˜í, ëøÚ˙œÔ ˙˚˛ÀÚ Œˆ¬À¬ı ¬ı˛±ø‡ ˜ÀÚí, ëŒÓ¬±˜±¬ı˛˝◊ ¬ı˛±ø·Ìœí, 븗¸±¬ı˛ ˚À¬ı ˜Ú Œfl¬Àάˇí, ëÊœ¬ıÀÚ ’±˜±¬ı˛í,
ë¸fl¬˘ ·¬ı« ”¬ı˛ fl¬ø¬ı˛ ø¬ıí, ë’ä ˘˝◊˚˛± Ô±øfl¬í, ë√õ∂øÓ¬øÚ Ó¬¬ı ·±Ô±í, ë¬ıÀ¸ ’±øÂ√í, ëŒÓ¬±˜±¬ı˛ ¬ÛÓ¬±fl¬± ˚±À¬ı˛ ±›í ˝◊Ó¬…±øº
¬ı˛¬ıœf ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˘œ ’©Ü˜ ‡G ¢∂Lö ¬Ûø¬ı˛‰¬À˚˛ ¬ı˘± ˝À˚˛ÀÂ√ ëëΔÚÀ¬ı…¬ı˛ ’ÀÚfl¬&ø˘ fl¬ø¬ıÓ¬± ·±Ú¬ı˛+À¬Û ¬ı…¬ı˝+Ó¬ ˝˝◊¬ı±¬ı˛ ¸˜˚˛
Œ¸&ø˘¬ı˛ ’ÀÚfl¬ ¬Û±Í¬ ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú ˝˝◊˚˛±ÀÂ√ííº øfl¬c ¤˝◊ ¬Û±Í¬ ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú ·±ÀÚ¬ı˛ øfl¬ ŒÔÀfl¬ ¸±˜±Ú…˝◊ ¤¬ı— Ó¬±¬ı˛ ÊÚ… fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛
fl¬±¬ı…¬ı˛+À¬Û¬ı˛ Œfl¬±ÀÚ± ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú ‚Ȭ±ÀÓ¬ ˝˚˛øÚº ¤˝◊ ʱӬœ˚˛ ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú øÚ–¸ÀμÀ˝ ’øfl¬ø=»fl¬¬ı˛º 4 ¸—‡…fl¬ fl¬ø¬ıÓ¬± › ·±ÀÚ
¬Û±Í¬·Ó¬ Œfl¬±Ú Œˆ¬ ŒÚ˝◊º 6 › 7 ¸—‡…fl¬ fl¬ø¬ıÓ¬± ·œÓ¬¬ı˛+À¬Û¬ı˛ ¸Àe ’øˆ¬iߺ 10, 12 › 13 ¸—‡…fl¬ fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ≈-¤fl¬øȬ
˙s·Ó¬ ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú Â√±Î¬ˇ± ≈ÀȬ± ¬ı˛+¬Û˝◊ ¤fl¬º 14 ¸—‡…fl¬ fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ø¬ZÓ¬œ˚˛ ô¶∏¬ıÀfl¬¬ı˛ Ó‘¬Ó¬œ˚˛ Â√ÀS ’±ÀÂ√ ëŒÓ¬±˜± ˝ÀÓ¬ ˚À¬ı ¶§Ó¬La
˝À˚˛ ’±¬ÛÚ±¬ı˛ ¬Û±ÀÚ ‰¬±˝◊í, ·±ÀÚ ˝À˚˛ÀÂ√ ëŒÓ¬±˜± ˝ÀÓ¬ ˚À¬ı ˝˝◊À˚˛ ø¬ı˜≈‡ ’±¬ÛÚ±¬ı˛ ¬Û±ÀÚ ‰¬±˝◊íº 20 ¸—‡…fl¬ fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ fl¬À˚˛fl¬øȬ
fl¬Ô± ·±ÀÚ¬ı˛ √õ∂À˚˛±ÊÀÚ ¬Ûø¬ı˛¬ıøÓ«¬Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º Œ˚˜Úñë˜˝±√õ∂˚˛±Ì ˝À˚˛ÀÂ√ ë˜˝±Ú≈–‡íº 21 ¸—‡…fl¬ fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ¸Àe ·±ÀÚ¬ı˛ øfl¬Â√≈
Œ˝¬ı˛ÀÙ¬¬ı˛ ’±ÀÂ√º Œ˚˜Úñ
fl¬ø¬ıÓ¬±˚˛ .
øÚ ˚±˚˛ ›À·± øÚ ˚±˚˛
øÚ˜øÚ ˚±˚˛ ’Àô¶∏º
Ú±ø˝ Œ˝ø¬ı˛ ¬ı±È¬ ”¬ı˛ Ó¬œÀ¬ı˛ ˜±Í¬
Ò”¸¬ı˛ Œ·±Ò”ø˘˜˚˛º
·±ÀÚ .
øÚ ˚±˚˛ › Œ·± øÚ ˚±˚˛
øÚ˜øÚ ˚±˚˛ ’Àô¶∏
øÚ˙±¬ı˛ øÓ¬ø˜À¬ı˛ ˙øfl¬ ø‚À¬ı˛
ʱø·˚˛± ά◊øͬÀÂ√º
ñ¤¬ı˛fl¬˜ ’±À¬ı˛± ’ÀÚfl¬ ά◊±˝¬ı˛Ì ’±ÀÂ√º
ëά◊»¸·«í 1321 ¸±À˘ ¢∂Lö±fl¬±À¬ı˛ √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝À˘› ¤¬ı˛ fl¬ø¬ıÓ¬±&ø˘ 1310 ¸±À˘¬ı˛ ˜ÀÒ…˝◊ Œ˜±ø˝Ó¬ ‰¬f Œ¸Ú ¸•Û±øÓ¬
fl¬±¬ı…¢∂Lö±¬ı˘œ¬ı˛ [1310] ÊÚ… ø˘ø‡Ó¬ ˝˚˛º ά◊»¸À·«¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛ø˙©Ü ¸˝ øÓ¬ÚøȬ fl¬ø¬ıÓ¬± ¸—·œÓ¬ ¬ı˛+À¬Û √õ∂‰¬ø˘Ó¬ñ
’±ø˜ ‰¬=˘ Œ˝ [8 ¸—‡…fl¬]
Œ˝ ˆ¬±¬ı˛Ó¬ ’±øÊ Ú¬ıœÚ ¬ıÀ¯∏« [¬Ûø¬ı˛ø˙©Ü 12]
Ú¬ı ¬ı»¸À¬ı˛ fl¬ø¬ı˛˘±˜ ¬ÛÌ [¬Ûø¬ı˛ø˙©Ü 14]
ëŒ˝ ˆ¬±¬ı˛Ó¬ ’±øÊ Ú¬ıœÚ ¬ıÀ¯∏«í › ëÚ¬ı ¬ı»¸À¬ı˛ fl¬ø¬ı˛˘±˜ ¬ÛÌí fl¬ø¬ıÓ¬± ¬ı˛+À¬Û˝◊ ¸≈¬Ûø¬ı˛ø‰¬Ó¬ [¬ı˛‰¬Ú±ñ1309 Ú¬ı¬ı¯∏«]º øfl¬c
¤˝◊ ≈øȬ¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ ¸≈¬ı˛ ’¬Û«Ì fl¬¬ı˛± ˝À˚˛øÂ√˘ ¤¬ı— ¬ıeˆ¬e ’±Àμ±˘ÀÚ¬ı˛ ¸˜˚˛ ¬ıU ·œÓ¬¸—fl¬˘ÀÚ ·±Ú ≈øȬ ¸—fl¬ø˘Ó¬ ˝À˚˛øÂ√˘º
√õ∂Ô˜ ·±ÚøȬ¬ı˛ ˆ¬±¯∏± ¬Ûø¬ı˛¬ıøÓ«¬Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√ ëŒ˝ ˆ¬±¬ı˛Ó¬ ’±øÊ ŒÓ¬±˜±¬ı˛˝◊ ¸ˆ¬±˚˛íº

[¬17¬]
 댇˚˛±í [1313] fl¬±¬ı…¢∂ÀLö fl¬ø¬ı ΔÚÀ¬ıÀ…¬ı˛ ˜ÀÓ¬± Sê˜˙ ’ôL√˜≈«‡œ › ÷ù´¬ı˛À‰¬Ó¬Ú ˝À˚˛ ά◊ÀͬÀÂ√Úº Œ‡˚˛±ÀÓ¬› fl¬À˚˛fl¬øȬ
·±Ú ’±ÀÂ√ ¤¬ı— fl¬À˚˛fl¬øȬ fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ·œøÓ¬¬ı˛+¬Û±ôL√¬ı˛ ‚ÀȬÀÂ√º ά– ¸≈fl≈¬˜±¬ı˛ Œ¸Ú ø˘À‡ÀÂ√Ú ë댇˚˛±¬ı˛ ¸˜˚˛ ˝˝◊ÀÓ¬ fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ Ò±¬ı˛±
’±¬ı˛ ·±ÀÚ¬ı˛ Ò±¬ı˛± Ó¬Ù¬±» ˝˝◊ÀÓ¬ qè fl¬ø¬ı˛˚˛±ÀÂ√º Ó¬±˝±¬ı˛ ’±À·› Œfl¬±Ú Œfl¬±Ú fl¬±À¬ı… ·±Ú øÂ√˘ [Œ˚˜Úñfl¬äÚ±˚˛]º øfl¬c ·±Ú
¶§Ó¬La fl¬±¬ı…·œøÓ¬¬ı˛ ¬ı˛+¬Û ¬Û±˚˛ Ú±˝◊......¤˝◊ ¸˜À˚˛ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô fl¬Ó¬fl¬&ø˘ Œ˙À√õ∂À˜¬ı˛ ·±Ú Œ˘À‡Ú › Ó¬±˝±ÀÓ¬ ¬ı±Î¬◊À˘¬ı˛ ¸≈¬ı˛
˘±·±Úº ·±Ú&ø˘ ë¬ı±Î¬◊˘í Ú±À˜ ¬Û≈øô¶∏fl¬±fl¬±À¬ı˛ [1905] √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝˝◊˚˛±øÂ√˘º......Ó¬±˝±¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ¤˝◊ Ò±¬ı˛± √õ∂¬ı˘ ˝˝◊˚˛± ¬ıø˝˘
·œÓ¬±?ø˘ ·œøÓ¬˜±À˘…º Ó¬±˝±¬ı˛ ¬Û¬ı˛ fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ Ò±¬ı˛±¬ı˛ ¸Àe ·±ÀÚ¬ı˛ Ò±¬ı˛± ¬Û±˙±¬Û±ø˙ ¬ıø˝ÀÓ¬ ˘±ø·˘º ·œÓ¬±ø˘-¬ı˘±fl¬±¬ı˛ ¸˜˚˛
˝˝◊ÀÓ¬ Œ˙¯∏ ¬Û˚«ôL√íí ά¬¬ı±—˘± ¸±ø˝ÀÓ¬…¬ı˛ ˝◊øÓ¬˝±¸, 3˚˛ ‡G [3˚˛ ¸—] ¬Û‘©Ü± 144¬ˇº
댇˚˛±¬ı˛í ·±Ú&ø˘ › Ó¬±À¬ı˛ fl¬±¬ı…¬ı˛+À¬Û¬ı˛ Ó¬±ø˘fl¬±ñë’±˜±¬ı˛ Ú±˝◊¬ı± ˝˘ ¬Û±À¬ı˛ ˚±›˚˛±í [‚±ÀȬ], 댷±Ò”ø˘ ˘·Ú ¤˘ ¬ı≈øÁ¬
fl¬±ÀÂ√í [Œ·±Ò”ø˘ ˘¢ü], ë’±ø˜ Œfl¬˜Ú fl¬ø¬ı˛˚˛± ʱڱ¬ı [ø˜˘Ú], ëÓ≈¬ø˜ ˚Ó¬ ˆ¬±¬ı˛ øÀ˚˛Â√ Œ¸ ˆ¬±¬ı˛í [ˆ¬±¬ı˛], ëÓ≈¬ø˜ ¤¬Û±¬ı˛ ›¬Û±¬ı˛
fl¬¬ı˛ Œfl¬ Œ·±í [Œ‡˚˛±] ˝◊Ó¬…±øº 낱ÀȬí fl¬ø¬ıÓ¬±øȬ Œ‡˚˛± fl¬±À¬ı… ¸—·œÓ¬ ¬ı˛+À¬Û˝◊ ά◊ø~ø‡Ó¬º 댷±Ò”ø˘˘¢üí, ëø˜˘Úí ¤˝◊ fl¬ø¬ıÓ¬±&ø˘
¸y√√¬ıÓ¬– ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ« Œfl¬±ÀÚ± ¸˜À˚˛ ·±ÀÚ ¬ı˛+¬Û±ôL√ø¬ı˛Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º ë’±ø˜ Œfl¬˜Ú fl¬ø¬ı˛˚˛± ʱڱ¬ıí ·±ÚøȬ ˜±À‚±»¸À¬ı ·œÓ¬ ˝À˚˛øÂ√˘,
¸≈¬ı˛ ’±˙±¬ı¬ı˛œ ’±ø|Ó¬º øfl¬c ë’±˜±¬ı˛ Œ·±Ò”ø˘˘·Úí ¸≈¬ı˛±À¬ı˛±ø¬ÛÓ¬ ˝À˚˛ÀÂ√ ’ÀÚfl¬ ¬ÛÀ¬ı˛, 1326 Œ¬Ûï∏º 눬±¬ı˛í fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ø¬ZÓ¬œ˚˛
› Ó‘¬Ó¬œ˚˛ ô¶∏¬ıfl¬ ·±ÀÚ ¬ıøÊ«Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º 낱ÀȬí fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ¸≈¬ı˛ ¬ı±Î¬◊˘-ˆ¬±øȬ˚˛±ø˘ ø˜| ¬ı˘± ˚±˚˛º 댇˚˛±í ¤˝◊ fl¬±À¬ı…¬ı˛ Ú±À˜ fl¬ø¬ıÓ¬±
Œ˙À¯∏ ¶ö±ø¬ÛÓ¬ ˝À˘› ¸˜¢∂ fl¬±À¬ı…¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬±º
ëΔÚÀ¬ı…í ¢∂ÀLö¬ı˛ ·±Ú&ø˘¬ı˛ ˜ÀÒ… ¬ıËp¬¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˘é¬Ì ˚Ó¬‡±øÚ, Œ‡˚˛±ÀÓ¬ ӬӬȬ± ŒÚ˝◊º ëΔÚÀ¬ıÀ…í fl¬ø¬ı ÷ù´¬ı˛Àfl¬ Êœ¬ıÚ¶§±˜œ,
√õ∂ˆ≈¬, Êœ¬ıÚÚ±Ô, ’ôL√˚«±˜œ ˝◊Ó¬…±ø ˙Às ’øˆ¬ø˝Ó¬ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú, ëΔÚÀ¬ıÀ…í¬ı˛ ˆ¬øMê ¸À•§±ÒÚ±Rfl¬, 댇˚˛±˚˛í fl¬ø¬ı ÷ù´¬ı˛ Œ‰¬Ó¬Ú øfl¬c
÷ù´¬ı˛¸¬ı«¶§ ÚÚº ë≈À‡¬ı˛ Œ¬ıÀ˙ ¤À¸Â√ ¬ıÀ˘í ·±ÚøȬÀÓ¬˝◊ Œfl¬¬ı˘ ¶§±˜œ ˙Às¬ı˛ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ ’±ÀÂ√º ë’±˜±¬ı˛ Ú±˝◊¬ı± ˝˘ ¬Û±À¬ı˛ ˚±›˚˛±í,
댷±Ò”ø˘˘·Ú ¤˘ ¬ı≈øÁ¬í, ë’±ø˜ Œfl¬˜Ú fl¬ø¬ı˛˚˛± ʱڱ¬ıí, ëÓ≈¬ø˜ ˚Ó¬ ˆ¬±¬ı˛ øÀ˚˛Â√ Œ¸ ˆ¬±¬ı˛í, ëÓ≈¬ø˜ ¤¬Û±¬ı˛ ›¬Û±¬ı˛ fl¬¬ı˛ Œfl¬ Œ·±íñ
√õ∂ˆ‘¬øÓ¬ ·±Ú&ø˘ ¸¬ı˝◊ ¬ı…øMê·Ó¬ fl¬ø¬ı ˝+À˚˛¬ı˛ ¬ı˛±· ’Ú≈¬ı˛±·, ’Ú≈ˆ”¬øÓ¬, ’±À¬ıÀ·¬ı˛ √õ∂øÓ¬Ù¬˘Úº ëΔÚÀ¬ı…í ô¶∏¬ı, Œ‡˚˛± ¬ı±ô¶∏¬ıº
Â√Àμ¬ı˛ øfl¬ ŒÔÀfl¬› 댇˚˛±í¬ı˛ ÚÓ≈¬ÚQ ˘é¬Ìœ˚˛º ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ« 뷜Ӭ±?ø˘-·œøÓ¬˜±˘…-·œÓ¬±ø˘íÀÓ¬ ¤¬ı˛ ¬Û”Ì« √õ∂øӬᬱº 댇˚˛±í
뷜Ӭ±?ø˘í¬ı˛ ˚≈À· ά◊M¬ı˛À̬ı˛ Œ‡˚˛±º
뷜Ӭ±?ø˘í [1317], ë·œøÓ¬˜±˘…í [1321] › 뷜Ӭ±ø˘í [1321] øÓ¬ÚøȬ fl¬±¬ı… ¤fl¬˝◊ &À2 ¢∂øÔÓ¬, øÓ¬ÚøȬ fl¬±À¬ı…¬ı˛
¬ı˛+¬Û¬ı˛œøÓ¬¬ı˛ ˜ÀÒ… Œ˚˜Ú ¸±‘˙… ’±ÀÂ√, ŒÓ¬˜øÚ øÓ¬ÚøȬ fl¬±À¬ı…¬ı˛ Ú±˜fl¬¬ı˛Ì ¤fl¬ ʱӬœ˚˛º øÓ¬ÚøȬ fl¬±À¬ı…˝◊ fl¬ø¬ı¬ı˛ ·±ÀÚ¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛
Ê·» ˙«Úº øfl¬c ¤˝◊ ÷ù´¬ı˛ ’Ú≈ˆ”¬øÓ¬ ˆ¬øMê Ú˚˛, ’ôL√¬ı˛ ά◊¬Û˘øt ¤¬ı— ’±R ά◊¬Û˘øt¬ı˛ ’±Úμ ˜±Sº Œ‡˚˛±¬ı˛ ˚≈· ŒÔÀfl¬ ¬ıU
¸±—¸±ø¬ı˛fl¬ é¬˚˛é¬øÓ¬, ≈–‡À¬ıÚ±, ø√õ∂˚˛ÊÀÚ¬ı˛ ˜‘Ó≈¬… fl¬ø¬ıÀfl¬ øÚ–¸e fl¬À¬ı˛ Ó≈¬À˘øÂ√˘º fl¬ø¬ı Sê˜˙˝◊ Œfl¬±˘±˝˘ ŒÔÀfl¬ øÚÀÊÀfl¬
¸ø¬ı˛À˚˛ øÚÀ˚˛ øÚˆ‘¬Ó¬ √õ∂±eÀÌ “±Î¬ˇ fl¬ø¬ı˛À˚˛øÂ√À˘Úº fl¬ÀF Œfl¬¬ı˘ ¸≈¬ı˛º ·œÓ¬±?ø˘¬ı˛ ¸≈¬ı˛ øÚˆ«¬¬ı˛ ·±Ú&ø˘ ˝˘ñë’±˜±¬ı˛ ˜±Ô± ÚÓ¬
fl¬À¬ı˛í, ëfl¬Ó¬ ’ʱڱÀ¬ı˛í, ëø¬ı¬ÛÀ Œ˜±À¬ı˛ ¬ı˛é¬± fl¬À¬ı˛±í, ëŒ√õ∂À˜ √õ∂±ÀÌ ·±ÀÚ ·Àgí, ëŒÓ¬±˜±¬ı˛ Œ¸±Ú±¬ı˛ Ô±˘±˚˛í, ë’±˜±¬ı˛ Ú˚˛Ú
ˆ≈¬˘±ÀÚ± ¤À˘í, ëÊÚÚœ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ fl¬èÌí, ëÊ·Ó¬í Ê≈Àάˇ ά◊±¬ı˛ ¸≈À¬ı˛í, 댘À‚¬ı˛ ¬ÛÀ¬ı˛ Œ˜‚í, ëŒfl¬±Ô±˚˛ ’±À˘±í, ë’±øÊ Á¬Àάˇ¬ı˛
¬ı˛±ÀÓ¬ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ’øˆ¬¸±¬ı˛í, ëÓ≈¬ø˜ Œfl¬˜Ú fl¬À¬ı˛í, ë˚ø ŒÓ¬±˜±¬ı˛ Œ‡±í, ëŒ˝ø¬ı˛ ’˝¬ı˛˝í, 뤽◊ ŒÓ¬± ŒÓ¬±˜±¬ı˛ Œ√õ∂˜í, ë’±¬ı±¬ı˛ ¤¬ı˛±
ø‚À¬ı˛ÀÂ√í, ëŒ˝Ô± Œ˚ ·±Ú ·±˝◊ÀÓ¬í, ë·±À˚˛ ’±˜±¬ı˛ ¬Û≈˘fl¬í, 뤽◊ ˜ø˘Ú ¬ı¶aí, ëÊ·ÀÓ¬ ’±Úμ˚À:í, ë¬ı˛+¬Û¸±·À¬ı˛ Î≈¬¬ıí, ëøÚˆ‘¬Ó¬
√õ∂±À̬ı˛í, ëŒfl¬±Úƒ ’±À˘±ÀÓ¬í, ëÊœ¬ıÚ ˚‡Ú qfl¬±À˚˛í, ëø¬ıù´ ˚‡Ú øÚ^± ˜·Úí, ëŒÓ¬±¬ı˛± qøÚ¸ øÚ øfl¬í, ëø‰¬M ’±˜±¬ı˛ ˝±¬ı˛±À˘±í,
ë¬ıÀ< ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ¬ı±ÀÊí, ë˚˛± øÀ˚˛ ˝À¬ı Œ·± Œ˜±¬ı˛í, ëø¬ıù´ ¸±ÀÔ Œ˚±À·í, ëŒ˚Ô±˚˛ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ˘≈Ȭí, ëŒ˝ Œ˜±¬ı˛ Œ¬ıÓ¬±í, ëά◊øάˇÀ˚˛
Ò√ıʱí, ¸œ˜±¬ı˛ ˜±ÀÁ¬ ’¸œ˜í, ëÓ¬±˝◊ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ’±Úμí, ë›À¬ı˛ ˜±øÁ¬í, ëÊœ¬ıÀÚ ’±˜±¬ı˛ ˚Ó¬ ’±Úμí, ë¤fl¬øȬ Ú˜¶®±À¬ı˛ √õ∂ˆ≈¬í ˝◊Ó¬…±øº

[¬18¬]
 뷜Ӭ±?ø˘í¬ı˛ Œ˜±È¬ 157øȬ fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ˜ÀÒ… 72øȬ fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ¸≈¬ı˛ ¸—À˚±øÊÓ¬ ˝˚˛øÚº 85øȬ ·±ÀÚ ¸≈¬ı˛ Œ›˚˛± ˝À˚˛ÀÂ√º ’Ô«±»
뷜Ӭ±?ø˘í fl¬ø¬ıÓ¬±&À2¬ı˛ ’ÀÒ«Àfl¬¬ı˛ Œ¬ıø˙ ¬ı˛‰¬Ú±˝◊ ¸—·œÓ¬º ëø‰¬S±í fl¬±À¬ı…¬ı˛ ˚≈À· fl¬ø¬ı Œ˚˜Ú Ó“¬±¬ı˛ fl¬±¬ı…¸±ÒÚ±¬ı˛ ø¬ÛÂ√ÀÚ ëfl¬ø¬ıÓ¬±
fl¬äÚ±˘Ó¬±í ¤fl¬ ˜±Ú¸ ¸≈μ¬ı˛œ Êœ¬ıÚÀ¬ıÓ¬±¬ı˛ Œ√õ∂¬ı˛Ì± ’Ú≈ˆ¬¬ı fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Ú, ŒÓ¬˜øÚ ë·œÓ¬±?ø˘í ¬ÛÀ¬ı«› fl¬ø¬ı Ó“¬±¬ı˛ ¸≈¬ı˛¸±ÒÚ±Àfl¬
’øÚ¬ı«±Ì Œ¬ıÓ¬±¬ı˛ ±Ú ¬ıÀ˘ ¢∂˝Ì fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
fl¬ø¬ı¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ fl¬ø¬ıÓ¬± › ·±Ú, fl¬Ô± › ¸≈¬ı˛ ¤˝◊ ˚≈À· ¤fl¬˝◊ Œ√õ∂¬ı˛Ì±¬ı˛ ’ôL√·«Ó¬ ˝À˚˛ Œ·ÀÂ√º ¤˝◊ ·±Ú˝◊ Ó“¬±Àfl¬ ø¬ıø‰¬S ¸≈‡
≈–À‡¬ı˛ ¬ı˛±Ê… ŒÔÀfl¬ ¬ı˛˝¸…À˘±Àfl¬¬ı˛ √õ∂Ó¬…ôL√ ¸œ˜± ¬Ûø¬ı˛w˜Ì Œ˙À¯∏ ¸g…±À¬ı˘±˚˛ øÚˆ‘¬Ó¬ ø‰¬ÀM¬ı˛ Œ¬ıœ ¸•ú≈À‡ ¤ÀÚ Ó≈¬À˘ÀÂ√º
¬ı˛¬ıœfÚ±Ô Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ √õ∂±˚˛ ¸”‰¬Ú± ŒÔÀfl¬˝◊ Ú±Ú± √õ∂À˚˛±ÊÀÚ ¬ıËp¬¸—·œÓ¬ ¬ı˛‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ ¤À¸ÀÂ√Úº ø¬ı˘±Ó¬ ŒÔÀfl¬ ŒÙ¬¬ı˛±¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ¤¬ı—
뷜Ӭ±?ø˘í-¬Û”¬ı« ¬Û˚«ôL√ ¸˜˚˛fl¬±À˘¬ı˛ ˜ÀÒ… ˜±À‚±»¸¬ı √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ ’Ú≈ᬱÚÀfl¬ ¶ú¬ı˛Ì fl¬À¬ı˛ fl¬ø¬ı ’ʶ⁄ ˆ¬øMê › ¬Û”ʱ ¸—·œÓ¬ ¬ı˛‰¬Ú±
fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Úº øfl¬c 뷜Ӭ±?ø˘í ˚≈À·¬ı˛ ·±Ú&ø˘ ’±Ú≈ᬱøÚfl¬ ¬ıËp¬¸—·œÓ¬ Ú˚˛, ¤&ø˘ fl¬ø¬ı˜ÀÚ¬ı˛ ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¬ fl¬±¬ı…ÒÀ˜«¬ı˛ ¸Àe
ά◊»¸±ø¬ı˛Ó¬º ëΔÚÀ¬ı…-Œ‡˚˛±-·œÓ¬±?ø˘í ˚≈À·¬ı˛ ¤˝◊ ·±ÀÚ¬ı˛ ¬ı˛±Ê±˝◊ ¸˜fl¬±˘œÚ ë¬ı˛±Ê±í ڱȬÀfl¬ ’±¬ı˛› ‚øÚˆ”¬Ó¬, ¸—˝Ó¬ Ó¬ÀM3¬ı˛
’±fl¬±À¬ı˛ √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º ’¬ı˙… 뷜Ӭ±?ø˘í¬ı˛ ¸¬ı ·±Ú˝◊ Œ˚ ¤fl¬øȬ ’˘‡ ˆ¬øM긔ÀS ¢∂øÔÓ¬ Ó¬± ˜ÀÚ fl¬¬ı˛±¬ı˛ Œfl¬±ÀÚ± fl¬±¬ı˛Ì
ŒÚ˝◊º ëë’ä ¸˜À˚˛¬ı˛ ¬ı…¬ıÒ±ÀÚ Œ˚ ¸˜ô¶∏ ·±Ú ¬ÛÀ¬ı˛ ¬ÛÀ¬ı˛ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝˝◊˚˛±ÀÂ√ Ó¬±˝±À¬ı˛ ¬Û¬ı˛¶ÛÀ¬ı˛¬ı˛ ˜ÀÒ… ¤fl¬øȬ ˆ¬±À¬ı¬ı˛ ‹fl¬… Ô±fl¬±
¸y√√¬ı¬Û¬ı˛íí ¤˝◊ ˜ÀÚ fl¬À¬ı˛ fl¬ø¬ı ·œÓ¬±?ø˘¬ı˛ ¸—fl¬˘Ú fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Úº 뷜Ӭ±?ø˘í¬ı˛ ¸¬ı fl¬øȬ ¬ı˛‰¬Ú±˝◊ ¬ı˛¬ıœf¸—·œÀÓ¬ ¬Ûø¬ı˛ÌÓ¬ ˝˚˛øÚ,
øfl¬c Ó¬± ¸ÀM3› ¸¬ı˝◊ ·œÀÓ¬¬ı˛ ’?ø˘º
ë·œøÓ¬˜±À˘…í¬ı˛ [1321] ·±ÀÚ¬ı˛ Ò±¬ı˛± 뷜Ӭ±?ø˘í¬ı˛˝◊ ’Ú≈¬ı‘øM, 뷜Ӭ±ø˘í› Ó¬±˝◊º øÓ¬Ú‡±øÚ fl¬±¬ı…˝◊ ¤fl¬˝◊ ˜ÀÚ±ˆ¬±À¬ı¬ı˛
¶ú±¬ı˛fl¬, ¤fl¬˝◊ ά◊»¸À¬ı¬ı˛ ά◊»¸¬ı¸—·œÓ¬º 뷜Ӭ±?ø˘í¬ı˛ ˜Ó¬˝◊ ¤À¬ı˛ Ú±À˜ ë·œÓ¬í ¤˝◊ ˙s ’±ÀÂ√º ·œøÓ¬˜±À˘…¬ı˛ fl¬ø¬ıÓ¬±&ø˘›
·œÓ¬±?ø˘¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ¸≈¬ı˛±ø|Ó¬, fl¬À˚˛fl¬øȬ˜±S ¸≈¬ı˛ø¬ı˝œÚº ë·œøÓ¬˜±À˘…í¬ı˛ Œ˜±È¬ 111øȬ ·±ÀÚ¬ı˛ ˜ÀÒ… ¸≈¬ı˛À˚±øÊÓ¬ ·±ÀÚ¬ı˛¸—‡…±
Œ˜±È¬ 87øȬº ë·œøÓ¬˜±À˘…í¬ı˛-¸≈¬ı˛ø¬ı˝œÚ fl¬ø¬ıÓ¬±&ø˘ ¸¬ı˝◊ ’¬ı˙… 뷜Ӭ±?ø˘í¬ı˛ ¸≈¬ı˛ø¬ı˝œÚ fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ·±ÀÚ¬ı˛ ’±øeÀfl¬ ¬ı˛ø‰¬Ó¬
Ú˚˛, fl¬À˚˛fl¬øȬ fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ¬ı˛œøÓ¬ÀÓ¬˝◊ ¬ı˛ø‰¬Ó¬º ¬ı˘± Œ˚ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ ë·œøÓ¬˜±À˘…í ·±Ú › fl¬ø¬ıÓ¬± ≈˝◊-˝◊ ’±ÀÂ√º 뷜Ӭ±?ø˘í ¬Û¬ı˛ ·±Ú&ø˘¬ı˛
¸˜±ø5fl¬±˘ øÂ√˘ 19 |±¬ıÌ, 1317º Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛ 1321 ¤ ë·œøÓ¬˜±˘…í √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝À˘› 뷜Ӭ±?ø˘í ˚≈À·¬ı˛ ·±Ú› ë·œøÓ¬˜±À˘…í
’±ÀÂ√º ë·œøÓ¬˜±À˘…í¬ı˛ 2, 3 ¸—‡…fl¬ ·±Ú 1316 ¸±À˘¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú±º 4-27 ¸—‡…fl¬ ·±Ú Δ‰¬S 1318 ŒÔÀfl¬ Δ¬ı˙±‡ 1319-
¤¬ı˛ ˜ÀÒ… ¬ı˛ø‰¬Ó¬º ë·œøÓ¬˜±˘…í ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ ¬ÛȬˆ”¬ø˜ÀÓ¬ ≈øȬ ’ø¬ı¶ú¬ı˛Ìœ˚˛ ‚Ȭڱ øÚø˝Ó¬º ¤fl¬øȬ fl¬ø¬ı¬ı˛ ŒÚ±À¬ı˘ ¬Û≈¬ı˛¶®±¬ı˛ ˘±ˆ¬ ¤¬ı—
’±À¬ı˛fl¬øȬ √õ∂Ô˜ ˜˝±˚≈X Œ‚±¯∏̱º ë·œøÓ¬˜±À˘…í¬ı˛ ¬Û¬ı˛ 뷜Ӭ±ø˘í, ë·œøÓ¬˜±À˘…í¬ı˛˝◊ ά◊M¬ı˛±øÒfl¬±¬ı˛º
뷜Ӭ±ø˘í¬ı˛ ˜ÀÒ…› fl¬ø¬ıÓ¬± ¤¬ı— ·±Ú ¬Û”¬ı«¬ıÓ¬œ« fl¬±À¬ı…¬ı˛ ˜Ó¬ › ·±ÀÚ¬ı˛ ¸—‡…± ¤‡±ÀÚ› fl¬ø¬ıÓ¬± Ó¬Ô± ¸≈¬ı˛˝œÚ ·±ÀÚ¬ı˛ Œ‰¬À˚˛
Œ¬ıø˙º 뷜Ӭ±ø˘í¬ı˛ Œ˜±È¬ 108øȬ ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ ˜ÀÒ… 68øȬ ˜±S ¸≈¬ı˛±ø|Ó¬º ¬ı±øfl¬&ø˘ fl¬ø¬ıÓ¬±˜±Sñ’Ô«±» 뷜Ӭ±?ø˘-·œøÓ¬˜±À˘…í¬ı˛
˜Ó¬˝◊ 뷜Ӭ±ø˘í fl¬±¬ı…¢∂Lö, ’ø¬ıø˜| ·œøÓ¬¸—fl¬˘Ú Ú˚˛º ëΔÚÀ¬ı…í ŒÔÀfl¬ fl¬ø¬ı Œ¸˝◊ Œ˚ ·œøÓ¬ ’?ø˘ øÀÓ¬ qè fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Ú,
·œÓ¬±ø˘ÀÓ¬ ¤À¸ Ó¬±¬ı˛ ’¬ı¸±Ú ‚Ȭ˘º ¤¬ı˛ ˜ÀÒ… ·±Ú › fl¬ø¬ıÓ¬± Œ˚Ú ¤fl¬ ˝À˚˛ ø·À˚˛øÂ√˘º 뷜Ӭ±ø˘í¬ı˛ ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ« ˚≈· ŒÔÀfl¬
·±Ú › fl¬ø¬ıÓ¬± ’±¬ı±¬ı˛ ¬Û‘Ôfl¬ ¬ÛÀÔ ‰¬À˘ÀÂ√º 뷜Ӭ±ø˘í¬ı˛ Œ˙¯∏ ≈øȬ ¬ı˛‰¬Ú± 107 › 108 ¸—‡…fl¬ ¶Û©Ü˝◊ ·±ÀÚ¬ı˛ ’±øefl¬ ŒÂ√Àάˇ
fl¬ø¬ıÓ¬±¬ı˛ ¬ÛÔ ÒÀ¬ı˛ÀÂ√ [˜≈øÓ¬ ’±À˘±¬ı˛ fl¬˜˘ fl¬ø˘fl¬±øȬÀ¬ı˛ ¤¬ı— 뤽◊ Ó¬œÔ«À¬ıÓ¬±¬ı˛ Ò¬ı˛Ìœ¬ı˛ ˜øμ¬ı˛-√õ∂±eÀÌ]º fl¬ø¬ı Œ˚ ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ’?ø˘¬ı˛
¬Û±˘± ŒÂ√Àάˇ ¤À˘Ú Ó¬±¬ı˛ Œ‚±¯∏̱ Œ˙±Ú± ˚±˚˛ 뷜Ӭ±ø˘í¬ı˛ Œ˙¯∏ ¬ı˛‰¬Ú±˚˛ ’±¬ı˛øÓ¬¬ı˛ ¸g…±œ¬Û˜≈À‡ ¬Û≈©Û±?ø˘ › √õ∂̱˜‡±øÚ Œ¬ı˛À‡,
¸≈À¬ı˛¬ı˛ ά±ø˘ÀÓ¬ ’ôL√À¬ı˛¬ı˛ ’øÚ¬ı«±Ì ¬ı±Ìœ ¸±øÊÀ˚˛ ’øÓ¬øÔ ¬ı¬ı˛À̬ı˛ ’±À˚˛±ÊÚ ¸•Û”Ì« fl¬¬ı˛À˘Ú fl¬ø¬ıº

’±R˜”˘…±˚˛À̬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

1º ΔÚÀ¬ı… ŒÔÀfl¬ ·œÓ¬±?ø˘ ¬Û˚«ôL√ ·±Ú&ø˘¬ı˛ ˆ¬±¬ı·Ó¬ ø¬ıÀù≠¯∏Ì fl¬¬ı˛º

[¬19¬]
 Unit-5
M.A. CBCS (Semester-I)
CC 1.2 (Theory)
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸—·œÓ¬ Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ ˝◊øÓ¬˝±¸ . Δfl¬À˙±¬ı˛ Œ˚ìıÚfl¬±˘ ŒÔÀfl¬
·œÓ¬±?ø˘ ¬Û¬ı« ¬Û˚«ôL√ [Biography of Tagore : The Music
composer (First half) upto Geetanjali]
√õ∂±flƒ¬-¬Û=±˙ ¸—·œÓ¬ Êœ¬ıÀÚ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ø¬ıøˆ¬iß Ú±È¬…¸—·œÓ¬,
√õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ √õ∂øÓ¬À˙±Ò [1884], ¬ı˛±Ê± › ¬ı˛±Úœ [1889],
ø¬ı¸Ê«Ú [1890], ˙±¬ı˛À±»¸¬ı [1908], √õ∂±˚˛ø(M [1909],
¬ı˛±Ê± [1910], ’‰¬˘±˚˛Ó¬Ú [1912]
 ø¬ı¯∏˚˛ fl¬±Í¬±À˜±
 ά◊ÀV˙…
 ˆ”¬ø˜fl¬±
 √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ √õ∂øÓ¬À˙±Ò
 ¬ı˛±Ê± › ¬ı˛±Úœ
 ø¬ı¸Ê«Ú
 ˙±¬ı˛À±»¸¬ı
 √õ∂±˚˛ø(M
 ¬ı˛±Ê±
 ’‰¬˘±˚˛Ó¬Ú
 ’±R˜”˘…±˚˛À̬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ
 øÚ¬ı«±ø‰¬Ó¬ ¸˝±˚˛fl¬ ¢∂Lö¬Û?œ
 ά◊M¬ı˛ √õ∂±ÀÚ¬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

[¬20¬]
ά◊ÀV˙…
¤˝◊ ¤fl¬fl¬øȬ ¬ÛάˇÀ˘ øÚ•ßø˘ø‡Ó¬ ø¬ı¯∏˚˛&ø˘ ʱڱ ˚±À¬ıñ
 √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ √õ∂øÓ¬À˙±Ò
 ¬ı˛±Ê± › ¬ı˛±Úœ
 ø¬ı¸Ê«Ú
 ˙±¬ı˛À±»¸¬ı
 √õ∂±˚˛ø(M
 ¬ı˛±Ê±
 ’‰¬˘±˚˛Ó¬Ú

ˆ”¬ø˜fl¬±
¬ı˛¬ıœfÚ±Ô Œfl¬¬ı˘˜±S fl¬ø¬ı øÂ√À˘Ú Ú±º ¤fl¬±Ò±À¬ı˛ øÓ¬øÚ øÂ√À˘Ú ¸—·œÓ¬¶⁄©Ü±, ڱȬ…fl¬±¬ı˛, fi¬ÛÚ…±ø¸fl¬, ø‰¬Sø˙äœ, √õ∂¬ıgfl¬±¬ı˛º
1884 ‡Ëœ©Ü±Às øÓ¬øÚ ¬ı˛‰¬Ú± fl¬¬ı˛À˘Ú ë√õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ √õ∂øÓ¬À˙±Òí Œ˚‡±ÀÚ ¬Û±›˚˛± Œ·˘ Œ¸˝◊ ¸≈”À¬ı˛¬ı˛ ά±fl¬, ˚± ¬ı“±˙œ¬ı˛ Ò√ıøÚ¬ı˛ ˜Ò…
øÀ˚˛ √õ∂fl¬±˙ Œ¬Û˘º ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ«ÀÓ¬ ¬ı˛±Ê± › ¬ı˛±Úœ, ø¬ı¸Ê«Ú √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ ‹øÓ¬˝±ø¸fl¬ ڱȬfl¬ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝˘º Œ¬ı˙ fl¬À˚˛fl¬øȬ ·±Ú› ˚≈Mê
˝˘º øfl¬c ¬ıeˆ¬e ˚≈À·¬ı˛ ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ« ¸˜À˚˛ ¤Àfl¬ ¤Àfl¬ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝˘ ˙±¬ı˛À±»¸¬ı, √õ∂±˚˛ø(M, ¬ı˛±Ê±, ’‰¬˘±˚˛Ó¬Ú √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ ڱȬfl¬
Œ˚‡±ÀÚ Œfl¬¬ı˘˜±S Ó¬ÀM3¬ı˛ √õ∂fl¬±˙ ˝˘ Ú±, ¤fl¬±øÒfl¬ ·±ÀÚ¬ı˛ Ò±¬ı˛± Ú±˜˘ Œ¸˝◊ ڱȬfl¬&ø˘ÀÓ¬, Œ˚‡±ÀÚ ·±Ú Œfl¬¬ı˘˜±S ڱȬÀfl¬¬ı˛
Ó¬M3Àfl¬ √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛˘ Ú±, ڱȬÀfl¬¬ı˛ ˜˜« ˜˜«¬ı˛ ˝À˚˛ √õ∂fl¬±˙ Œ¬Û˘º

õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ √õ∂øÓ¬À˙±Ò
¬ı˛¬ıœf¬ı˛‰¬Ú±¬ı˘œ¬ı˛ ’ôL√ˆ≈¬«Mê ڱȬ…Ó¬±ø˘fl¬±¬ı˛ √õ∂Ô˜ ڱȬfl¬ ë√õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ √õ∂øÓ¬À˙±Òí 1291 ¸±À˘ ’Ô«±» fl¬ø¬ı¬ı˛ 23 ¬ıÂ√¬ı˛ ¬ı˚˛À¸
√õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝˚˛º ë’±À˘±‰¬Ú±í ¢∂ÀLö fl¬ø¬ı ¤fl¬± √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ √õ∂øÓ¬À˙±ÀÒ¬ı˛ Œ˚ ¸˜±À˘±‰¬Ú± ø˘À‡øÂ√À˘Ú Œ¸ ¸•ÛÀfl«¬ ¬ÛÀ¬ı˛ Êœ¬ıÚ¶ú‘øÓ¬ÀÓ¬
˜ôL√¬ı… fl¬À¬ı˛Úñë뤽◊ ¤fl¬øȬ˜±S ’±˝◊øά˚˛± ’˘é¬…ˆ¬±À¬ı Ú±Ú± Œ¬ıÀ˙ ’±Ê ¬Û˚«ôL√ ’±˜±¬ı˛ ¸˜ô¶∏ ¬ı˛‰¬Ú±Àfl¬ ’øÒfl¬±¬ı˛ fl¬ø¬ı˛˚˛± ’±ÀÂ√ºíí
ë¬ıeˆ¬±¯∏±¬ı˛ Œ˘‡fl¬í ¢∂ÀLö› ë√õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ √õ∂øÓ¬À˙±Òí ¸•ÛÀfl«¬ fl¬ø¬ı ’Ú≈¬ı˛+¬Û ˜ôL√¬ı… fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Úº ë√õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ √õ∂øÓ¬À˙±Òí ڱȬfl¬ ˝À˘›
¤˝◊ ڱȬÀfl¬ ·±ÀÚ¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬±Àfl¬ fl¬ø¬ı &èQ øÀ˚˛ÀÂ√Úº ë√õ∂ˆ¬±Ó¬¸—·œÓ¬í, ë¸g…±¸—·œÓ¬í ≈˝◊ ¢∂Löˆ≈¬Mê ¬ı˛‰¬Ú± fl¬ø¬ı¬ı˛ √õ∂Ô˜ Êœ¬ıÀÚ¬ı˛
˝+˚˛’¬ı˛ÀÌ… ¬ÛÔw©ÜÓ¬±¬ı˛ fl¬ø¬ıÓ¬±, ë’¬ıèX ’±À˘±Àfl¬¬ı˛ fl¬ø¬ıÓ¬±í, ëøÚÀʬı˛ ˜ÀÚ¬ı˛ ˆ¬±¬ıÚ± øÚÀʬı˛ ˜ÀÚ¬ı˛ √õ∂±‰¬œÀ¬ı˛¬ı˛ ˜ÀÒ… √õ∂øÓ¬˝Ó¬
˝À˚˛ ’±À˘±øάˇÓ¬íº ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ«˚≈À· ˚‡Ú ˜±ÚÀ¬ı¬ı˛ ¶ÛÀ˙« ¤˝◊ ’gfl¬±¬ı˛ ‚≈À‰¬ Œ·ÀÂ√ Ó¬‡Úfl¬±¬ı˛ Œ¬ı˛±˜±= Ò¬ı˛± ¬ÛÀάˇÀÂ√ ëÂ√ø¬ı › ·±ÀÚí
’Ô«±» ø‰¬ÀS › ¸≈À¬ı˛º ¤˝◊ ˚≈· ŒÔÀfl¬˝◊, ø¬ıÀ˙¯∏ fl¬À¬ı˛ ë¬ı±{úœøfl¬ √õ∂øÓ¬ˆ¬±í-fl¬±˘˜‘·˚˛± ¬Û¬ı« ŒÔÀfl¬˝◊ ¬ı˛¬ıœffl¬ø¬ı˜±ÚÀ¸ ÒœÀ¬ı˛ ÒœÀ¬ı˛
·±ÀÚ¬ı˛ ά◊»¸ ‡≈À˘ Œ˚ÀÓ¬ Ô±Àfl¬º ¬Ûø¬ı˛ÌÓ¬ ¬ı˚˛À¸ √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ √õ∂øÓ¬À˙±ÀÒ¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬±˚˛ fl¬ø¬ı ø˘À‡ÀÂ√Ú, ë......Ó¬‡Ú ’±˜±¬ı˛ ¬ı˚˛¸

[¬21¬]
Œ¬ı±Ò˝˚˛ 23 øfl¬—¬ı± 24 ˝À¬ı fl¬±À¬ı˛±˚˛±¬ı˛ ŒÔÀfl¬ ʱ˝±ÀÊ ’±¸ÀÓ¬ ’±¸ÀÓ¬ ˝Í¬±» Œ˚ ·±Ú ¸˜≈À^¬ı˛ ›¬Û¬ı˛ √õ∂ˆ¬±Ó¬¸”˚«±À˘±Àfl¬
¸•Û”Ì« ˝À˚˛ Œ‡± ø˘ Ó¬±Àfl¬ ڱȬfl¬œ˚˛ ¬ı˘± Œ˚ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛, ’Ô«±» Œ¸ ’±R·Ó¬ Ú˚˛ Œ¸ fl¬äÚ±˚˛ ¬ı˛+¬Û±ø˚˛Ó¬ ëŒ˝À Œ·± Úμ¬ı˛±Úœí
·±ÚøȬ ¤fl¬øȬ Â√ø¬ı, ˚±¬ı˛ ¬ı˛¸ ڱȬ…¬ı˛¸º......¤˝◊ ·±ÚøȬ √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ √õ∂øÓ¬À˙±ÀÒ ’ôL√ˆ≈¬«Mê fl¬À¬ı˛øÂ√º ¤˝◊ ’±˜±¬ı˛ ˝±ÀÓ¬¬ı˛ √õ∂Ô˜ ڱȬfl¬,
˚± ·±ÀÚ¬ı˛ Â√“±À‰¬ Ϭ±˘± Ú˚˛º ¤˝◊ ¬ı˝◊øȬ fl¬±À¬ı… ¤¬ı— Ú±ÀȬ… ø˜ø˘Ó¬í ’Ô«±» √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ √õ∂øÓ¬À˙±Ò ŒÔÀfl¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô Ú±È¬Àfl¬ ¶§Ó¬Laˆ¬±À¬ı
·±Ú Œ˚±ÊÚ± fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ˘±·À˘Úº ¤¬ı˛˝◊ ˜±ÀÁ¬ ˜±ÀÁ¬ ·±ÀÚ¬ı˛ ¬ı˛¸ ¤À¸ ’øÚ¬ı«‰¬Úœ˚˛Ó¬±¬ı˛ ’±ˆ¬±¸ øÀ˚˛ÀÂ√º ëŒ˝À Œ·± Úμ¬ı˛±Úœí
Œ¸˝◊ ’øÚ¬ı«‰¬Úœ˚˛Ó¬±¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± ’±ˆ¬±ø¸Ó¬ ¬ıÀ˘ fl¬ø¬ı ¬ı…±‡…± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ ¸Àe ˙Sn∏Ó¬± fl¬À¬ı˛ &˝±‰¬±¬ı˛œ ¸iß…±¸œ √õ∂fl‘¬øÓ¬Àfl¬
Ê˚˛ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú, Œ˚‡±ÀÚ ‰¬À˘ÀÂ√ fl¬˘¬ı¬ı˛, ˝±ø¸¬ı˛e ’fl¬±¬ı˛Ì ÊÚÓ¬±¬ı˛ ’˜”˘fl¬ ά◊2Â3±¸º Œ¸‡±ÀÚ fl‘¬¯∏fl¬¬ı˛± Œ¬ı˛Ã^õ≠±ø¬ıÓ¬ ˙¸…ˆ”¬À˜
Œ˚ÀÓ¬ Œ˚ÀÓ¬ Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ Úœ˘±fl¬±À˙ ·±ÀÚ¬ı˛ ¬ÛÓ¬±fl¬± ά◊øάˇÀ˚˛ Œ·À˚˛ ›Àͬñ
ëŒ˝À¬ı˛± Œ·± √õ∂ˆ¬±Ó¬ ˝˘, ¸”ø˚… ›Àͬ, Ù≈¬˘ Ù≈¬ÀȬÀÂ√ ¬ıÀÚ
’±˜¬ı˛± ˙…±˜Àfl¬ øÚÀ˚˛ Œ·±Àᬠ˚±¬ı ’±Ê fl¬À¬ı˛øÂ√ ˜ÀÚíº
¤˝◊ ¤fl¬˝◊ ¸≈À¬ı˛ ¬ı“±Ò± ˜±ø˘Úœ¬ı˛ fl¬ÀF¬ı˛ ·±Úñë¬ı≈øÁ¬ Œ¬ı˘± ¬ıÀ˝ ˚±˚˛íº ë√õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ √õ∂øÓ¬À˙±Òí ڱȬÀfl¬¬ı˛ fl¬À˚˛fl¬øȬ ·±Ú ڱȬ…
√õ∂¸Àe¬ı˛ ’ôL√ˆ≈¬«Mêº ¤˝◊&ø˘¬ı˛ fl¬Ô± › ¸≈¬ı˛ √õ∂±‰¬œÚ ¬ı±—˘± fl¬±¬ı…¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜ÀÓ¬±º ø¬ZÓ¬œ˚˛ ‘À˙… øˆ¬é≈¬fl¬À¬ı˛ ·±Ú ëøˆ¬Àé¬ Œ-
Œ·± øˆ¬Àé¬ Œí, ‰¬Ó≈¬Ô« ‘À˙… ¶aœÀ˘±fl¬À¬ı˛ ·±Ú ëfl¬Ô± Œfl¬±¸ÀÚ Œ˘± ¬ı˛±˝◊í, ¬Û≈è¯∏À¬ı˛ ·±Ú ëø√õ∂À˚˛ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ŒÏ“¬øfl¬ ˝À˘ Œ˚ÀÓ¬˜
Œ¬ı“À‰¬íº øfl¬c ¸5˜ ‘À˙…¬ı˛ ·±Ú&ø˘ÀÓ¬ ’±¬ı±¬ı˛ Œ¸˝◊ ڱȬ…¬ı˛À¸¬ı˛ ˜ÀÒ… ’øÚ¬ı«‰¬Úœ˚˛Ó¬±¬ı˛ ’±ˆ¬±¸ Œ˘À·ÀÂ√º ≈˝◊ ÊÚ ¶aœÀ˘±Àfl¬¬ı˛
fl¬ÀF øÀ˘Ú Œ˘±fl¬±˚˛Ó¬ Œ√õ∂À˜¬ı˛ ¤fl¬øȬ ˘‚≈¸—·œÓ¬ › ¤fl¬øȬ ‰¬È≈¬˘ ˆ¬±À˘±¬ı±¸±¬ı˛ ·±Úº øfl¬c Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÒ… øÀ˚˛ ˜±øÚÚœ Œ√õ∂˚˛¸œ¬ı˛
√õ∂øÓ¬ Œ√õ∂ø˜Àfl¬¬ı˛ ˜±Úˆ¬?ÀÚ¬ı˛ ¸fl¬±Ó¬¬ı˛ ’±˝3±Ú ¬ı‘˝M¬ı˛ Ó¬±»¬Û˚« øÚÀ˚˛ ˝±øʬı˛ ˝˘,ñ
ë¬ıÀÚ ¤˜Ú Ù≈¬˘ Ù≈¬ÀȬÀÂ√, ˜±Ú fl¬À¬ı˛ Ô±fl¬± ’±Ê øfl¬ ¸±ÀÊíº
’±¬ı˛ Ó¬‡Ú˝◊ ά◊±¸œÚ Œ˚±·œ¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ ¤˝◊ ¸—¸±¬ı˛È¬± Œfl¬˜Ú ˜±˚˛±˜˚˛, ¸≈μ¬ı˛, ˜ÀÚ±˝¬ı˛ ˝À˚˛ Œ‡± ø˘º øͬfl¬ Œ¸˝◊ ¸˜À˚˛˝◊
’±¬ı˛ ¤fl¬˘ ¬ÛÔ˚±Sœ¬ı˛ fl¬ÀF Ò√ıøÚÓ¬ ˝˘ ë˜ø¬ı˛ Œ˘± ˜ø¬ı˛, ’±˜±˚˛ ¬ı“±ø˙ÀÓ¬ ŒÎ¬Àfl¬ÀÂ√ Œfl¬íº ¤˝◊ ·±ÀÚ¬ı˛ ά◊»À¸ ¬ı˛À˚˛ÀÂ√ ·ˆ¬œ¬ı˛
ø¬ıù´√õ∂œøÓ¬ › Êœ¬ıÚ˜˜Ó¬±º ˜Ó«¬…Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ √õ∂øÓ¬ Œ˚ øÚø¬ıάˇ ’±¸øMêÀÓ¬ ¬ı˛¬ıœf¸—·œÓ¬ fl¬•Û˜±Ú, ˜±S 23 ¬ıÂ√À¬ı˛¬ı˛ ·±ÀÚ˝◊ Ó¬±¬ı˛
¤˜Ú ’øÚ¬ı«‰¬Úœ˚˛ √õ∂fl¬±˙ ¸y√√¬ı ˝À˚˛ÀÂ√º ë√õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ √õ∂øÓ¬À˙±Òí ¸•ÛÀfl«¬ fl¬ø¬ı ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú Œ˚, 뤽◊ ’±˝◊øά˚˛±È¬±˝◊ Ó“¬±¬ı˛ ¸˜ô¶∏ ¬ı˛‰¬Ú±˚˛
Ú±Ú±À¬ıÀ˙ › Ú±Ú±ˆ¬±À¬ı ¬ı…Mê ˝À˚˛ÀÂ√º Œ¸˝◊ ’±˝◊øά˚˛±-˝◊ ˝˘ ëΔ¬ı¬ı˛±·… ¸±ÒÀÚ ˜≈øMê Œ¸ ’±˜±¬ı˛ Ú˚˛ºí ˜±S 23 ¬ıÂ√À¬ı˛¬ı˛ ¤˝◊
·±ÀÚ Œ√õ∂˜±Ú≈¬ı˛±·, ’±¸øMê fl¬ø¬ıÀfl¬ Œ˚ ¬ı“±ø˙ÀÓ¬ ά±fl¬ øÀ˚˛ÀÂ√, Œ¸˝◊ ¬ı“±ø˙ ’±¬ı˛ fl¬‡Ú› øÓ¬øÚ Ó¬…±· fl¬À¬ı˛ÚøÚº Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ ¬ı“±Àfl¬
¬ı“±Àfl¬ Œ¸˝◊ ¤fl¬øȬ ¬ı“±ø˙ ˝±Ó¬Â√±øÚ øÀ˚˛ÀÂ√ fl¬ø¬ıÀfl¬º ¬ı˛Mêfl¬¬ı˛¬ıœ¬ı˛ ÚøμÚœ¬ı˛ fl¬±ÀÚ› Œ¸˝◊ ¬ı“±ø˙¬ı˛ ά±fl¬ Œ¬ıÀÊøÂ√˘ ¤fl¬øÚñ
ˆ¬±À˘±¬ı±ø¸, ˆ¬±À˘±¬ı±ø¸ñ
¤˝◊ ¸≈À¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ ”À¬ı˛ ÊÀ˘ ¶öÀ˘ ¬ı±Ê±˚˛ ¬ı“±ø˙º
¤˝◊ ¬ı“±ø˙˝◊ ë›À·± ¸≈”¬ı˛ ø¬ı¬Û≈˘ ¸≈”¬ı˛ Ó≈¬ø˜ Œ˚ ¬ı±Ê±› ¬ı…±fl≈¬˘ ¬ı“±˙ø¬ı˛í ˝À˚˛ fl¬ø¬ıÀfl¬ ø‰¬¬ı˛fl¬±˘ ά◊iúÚ± fl¬À¬ı˛ÀÂ√º í√õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛
√õ∂øÓ¬À˙±ÀÒí¬ı˛ ¤˝◊ ·±Ú Œ˚Ú Œ¸˝◊ ¬ı“±ø˙¬ı˛ Œ·Ã¬ı˛‰¬øffl¬±º
˘é¬… fl¬¬ı˛À˘ Œ‡± ˚±À¬ı, ¤˝◊ ڱȬÀfl¬¬ı˛ ’øÒfl¬±—˙ ·±ÀÚ˝◊ ¬Û±¬ı˘œ¬ı˛ ’Ú≈¯∏e ¬ı…¬ı˝+Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º ëŒ˝À Œ·± Úμ¬ı˛±Úœí Œ˚Ú
¬Û±¬ı˘œ¬ı˛ Œ·±á¬˘œ˘±º ëfl¬Ô± Œfl¬±¸ÀÚ Œ˘± ¬ı˛±˝◊í, ë¬ıÀÚ ¤˜Ú Ù≈¬˘ Ù≈¬ÀȬÀÂ√í, ë˜ø¬ı˛ Œ˘± ˜ø¬ı˛ ’±˜±˚˛ ¬ı“±ø˙ÀÓ¬ ŒÎ¬Àfl¬ÀÂ√ Œfl¬íñ
¤˝◊ ·±Ú&ø˘› Œ˚Ú, ¬Û±¬ı˘œ¬ı˛ ’±Ò≈øÚfl¬ ¸—¶®¬ı˛Ìº 19 ˙Ó¬Àfl¬¬ı˛ ˜Ò… › Œ˙¯∏ˆ¬±À· ¬ı±—˘±·±ÀÚ fl¬ø¬ı·œÀÓ¬¬ı˛ ˆ¬¢ü±¬ıÀ˙¯∏ ¬Û±¬ı˘œ¬ı˛

[¬22¬]
’Ú≈¯∏e øÚÀ˚˛˝◊ Œ¬ı“À‰¬øÂ√˘º √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ √õ∂øÓ¬À˙±ÀÒ Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ Œ˚ ˙…±˜˘ ¬ÛȬˆ”¬ø˜fl¬±¬ı˛ ›¬Û¬ı˛ fl¬ø¬ı ˝±ø¸ › fl¬±iß±¬ı˛ ˘œ˘±Ú±È¬…øȬ ¶ö±¬ÛÚ
fl¬¬ı˛ÀÓ¬ Œ‰¬À˚˛ÀÂ√Ú, ¬Û±¬ı˘œ¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛À¬ı˙ › ’Ú≈¯∏e Œ¸‡±ÀÚ ’¬Ûø¬ı˛˝±˚« øÂ√˘º

¬ı˛±Ê± › ¬ı˛±Úœ [˝◊— 1889]

1296 ¸±˘ ŒÔÀfl¬ 1314 ¸±À˘¬ı˛ ˜ÀÒ… ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ Œ˚ ڱȬ…¬ı˛‰¬Ú±&ø˘ √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝˚˛ Ó¬±¬ı˛ Ú±˜ ë¬ı˛±Ê± › ¬ı˛±Úœí, ëø¬ı¸Ê«Úí,
댷±Î¬ˇ±˚˛ ·˘í, ë√õ∂ʱ¬ÛøÓ¬¬ı˛ øÚ¬ı«gí ¤¬ı— ë¬ı…±eÀfl¬ÃÓ”¬fl¬íº
ë¬ı˛±Ê± › ¬ı˛±Úœí 1296 ¸±À˘¬ı˛ |±¬ıÀÌ √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝˚˛º ¬ı˛±Ê± › ¬ı˛±ÚœÀÓ¬ ·±Ú Ô±fl¬À˘› ¤˝◊ fl¬±¬ı…Ú±ÀȬ… ·±ÀÚ¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬±
’øfl¬ø=»fl¬¬ı˛º ¸±Ò±¬ı˛ÌÓ¬ ˆ¬±¬ı˜≈‡… ڱȬÀfl¬ ·±Ú&ø˘˝◊ ˝À˚˛ ›Àͬ fl¬ø¬ı¬ı˛ øÚʶ§ ¸—˘±¬Ûº øfl¬c ë¬ı˛±Ê± › ¬ı˛±Úœí ڱȬÀfl¬ ¸eœÀÓ¬¬ı˛
√õ∂À˚˛±· Œ¸˝◊¬ı˛fl¬˜ Ó¬±»¬Û˚«¬Û”Ì« ¬ı± ¸—Àfl¬Ó¬¬ı±˝œ Ú˚˛º ë¬ı˛±Ê± › ¬ı˛±Úœí, ëø¬ı¸Ê«Úí √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ ڱȬÀfl¬ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ øfl¬Â√≈Ȭ± Œ˚Ú
ά◊øÚ˙ ˙Ó¬Àfl¬¬ı˛ ¬ı±—˘± ڱȬÀfl¬ ˙«fl¬ ˜ÀÚ±¬ı˛?ÀÚ¬ı˛ ÊÚ… ¸—·œÓ¬√õ∂À˚˛±À·¬ı˛ ˜ÀÓ¬±˝◊º ë¬ı˛±Ê± › ¬ı˛±Úœí ڱȬÀfl¬¬ı˛ Ó‘¬Ó¬œ˚˛ ’ÀǬı˛
√õ∂Ô˜ ‘À˙… ÊÕÚfl¬ Δ¸øÚÀfl¬¬ı˛ ·±Ú ë‹ ’“±ø‡ Œ¬ı˛í ڱȬ…ÒÀ˜«¬ı˛ ¸Àe øÚø¬ıάˇˆ¬±À¬ı ˚≈Mê ˝À˚˛ ›ÀͬøÚº ø¬ZÓ¬œ˚˛ ‘À˙… ¸‡œÀ¬ı˛
·±Ú ë˚ø ’±À¸ Ó¬À¬ı Œfl¬Ú Œ˚ÀÓ¬ ‰¬±˚˛í, ¬Û=˜ ‘À˙… ¸‡œ¬ı˛ ·±Ú ë¬ı±øÊÀ¬ı ¸‡œ ¬ı“±ø˙ ¬ı±øÊÀ¬ıí ¤¬ı— ë‹ ¬ı≈øÁ¬ ¬ı“±ø˙ ¬ı±ÀÊí
fl≈¬˜±¬ı˛À¸Ú-˝◊˘±¬ı˛ ˘±¬ıÌ…˜˚˛ Œ√õ∂À˜¬ı˛ ¬ÛȬˆ”¬ø˜fl¬± ¸‘ø©Ü fl¬À¬ı˛ÀÂ√º Ó¬À¬ı Œ˙À¯∏¬ı˛ ≈øȬ ·±ÀÚ¬ı˛ ¸Àe ڱȬ…¬Ûø¬ı˛Ì±À˜¬ı˛ øfl¬Â√≈Ȭ± ¸•Ûfl«¬
’±ÀÂ√. fl≈¬˜±¬ı˛À¸Ú › ˝◊˘±¬ı˛ ’±¸iß ø˜˘Ú ˝Í¬±» ’¬Ûø¬ı˛˝±˚« ¬ı…Ô«Ó¬±˚˛ ¬Ûø¬ı˛ÌÓ¬ ˝À¬ı, ¤ ·±Ú Œ˚Ú Ó¬±¬ı˛˝◊ √õ∂øÓ¬ ڱȬfl¬œ˚˛ Œù≠¯∏º
¬Û=˜ ’ÀǬı˛ ø¬ZÓ¬œ˚˛ ‘À˙… fl¬±ù¨œ¬ı˛¬ı±¸œÀ¬ı˛ ˜≈À‡ ˝±ÀȬ¬ı˛ ·±Ú ë˚À˜¬ı˛ ≈˚˛±¬ı˛ Œ‡±˘± Œ¬ÛÀ˚˛í ·ˆ¬œ¬ı˛ Ó¬±»¬Û˚«˚≈Mê ˝À˚˛ ›ÀͬøÚº
‰¬Ó≈¬Ô« ‘À˙… ë’±ø˜ øÚø˙øÚ ŒÓ¬±˜±˚˛í ˝◊˘±¬ı˛ Œ¬ıÚ±¬ı˛ ·±Úº ¸‡œ › ˝◊˘±¬ı˛ ·±Ú&ø˘¬ı˛ ’±¬ı˝ ˜±Úø¸fl¬Ó¬± ˆ¬±¯∏± › ¸≈¬ı˛ ˜±˚˛±¬ı˛
Œ‡˘±¬ı˛˝◊ ¸˜Ó≈¬˘…º
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ √õ∂Ô˜ ¬Û“±‰¬ ’ÀǬı˛ ¤˝◊ ڱȬfl¬øȬÀÓ¬ Ê˘g¬ı˛¬ı˛±Ê ø¬ıSê˜À¬ı › fl¬±ù¨œ¬ı˛ ¬ı˛±Êfl≈¬˜±¬ı˛œ ¸≈ø˜S±¬ı˛ ø¬ı¬ı±˝ ά◊M¬ı˛fl¬±À˘
±•ÛÓ¬…Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ fl¬Ó«¬À¬ı…¬ı˛ ¸Àe ¬ı˛±Êfl¬±˚« ¬Û±˘Úfl¬±¬ı˛œ Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ Œ¬ı±Á¬±¬Ûάˇ±¬ı˛ ¬Zμ3 ¸—‚øȬӬ ˝À˚˛ÀÂ√º ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô √õ∂˜±Ì fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú
Œ˚, Œ√õ∂À˜¬ı˛ ¸¬ı«¢∂±ø˝Ó¬± ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ Êœ¬ıÀÚ ’˜e˘ ¸±ÒÚ fl¬À¬ı˛º ¤˝◊ ¤fl¬˝◊ fl¬±ø˝Úœ ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú › ¬Ûø¬ı˛˜±Ê«Ú fl¬À¬ı˛ ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ«fl¬±À˘
¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝˚˛ Ó¬¬ÛÓ¬œ ڱȬfl¬, ¬ı˛±Ê± › ¬ı˛±Ìœ ڱȬÀfl¬ ¬ı˛±Êfl¬Ú…± ˝◊˘±¬ı˛ ¸Àe fl¬±ù¨œ¬ı˛ ˚≈¬ı¬ı˛±Ê fl≈¬˜±À¬ı˛¬ı˛ Œ√õ∂˜¬Û¬ı« ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¶§˚˛— ’√õ∂±¸øefl¬
ά◊À~‡ fl¬À¬ı˛ Ó¬¬ÛÓ¬œ ڱȬÀfl¬ ¬ıÊ«Ú fl¬¬ı˛À˘› ¬ı˘ÀÓ¬ ¬ı±Ò± ŒÚ˝◊ Œ˚, ¤˝◊ Œ√õ∂˜¬Û¬ı« ¬ı˛±Ê± › ¬ı˛±Úœ ڱȬÀfl¬ ¬∏C±ÀÊøά¬ı˛ ¶§± ¬ı‘øX
‚øȬÀ˚˛ÀÂ√º

ø¬ı¸Ê«Ú [1890]
ø¬ı¸Ê«Ú [1297] ¬ı˛±Êø¯∏« ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ÷¯∏» ¬Ûø¬ı˛¬ıøÓ«¬Ó¬ › ¬Ûø¬ı˛˜±øÊ«Ó¬ ڱȬ…¬ı˛+¬Ûº ¤øȬ ¬ı˛±Ê± › ¬ı˛±Úœ-¬ı˛ ˜Ó¬˝◊ ‚Ȭڱ¬Û”Ì«
’±‡…±Ú ¸¬ı«¶§ ڱȬfl¬, ˚ø› ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ fl¬±¬ı…˙«Ú › ’±˝◊øά˚˛± ¤Àfl¬› ¶Û˙« fl¬À¬ı˛ÀÂ√º ¤˝◊ ڱȬÀfl¬ ·±ÀÚ¬ı˛ ’¬ıfl¬±˙ fl¬˜ ˝À˘›
√õ∂Ô˜ ’ÀǬı˛ Ó‘¬Ó¬œ˚˛ ‘À˙… ’¬ÛÌ«±¬ı˛ ˜≈À‡ ë’±ø˜ ¤fl¬˘± ‰¬À˘øÂ√ ¤ ˆ¬À¬ıí, ¬Û=˜ ‘À˙… ¬Û≈¬ı˛¬ı±¸œÀ¬ı˛ ·±Ú ëά◊˘øeÚœ Ú±À‰¬
¬ı˛Ì¬ı˛Àeí, ø¬ZÓ¬œ˚˛ ’ÀǬı˛ ø¬ZÓ¬œ˚˛ ‘À˙… ’¬ÛÌ«±¬ı˛ fl¬ÀF ë›À·± ¬Û≈¬ı˛¬ı±¸œí, Ó‘¬Ó¬œ˚˛ ‘À˙… Ê˚˛ø¸—À˝¬ı˛ ˜≈À‡ ë’±˜±À¬ı˛ Œfl¬ øÚø¬ı ˆ¬±˝◊í
¤¬ı— Ó‘¬Ó¬œ˚˛ ’ÀǬı˛ √õ∂Ô˜ ‘À˙… √õ∂ʱÀ¬ı˛ ¤fl¬øȬ ·±Ú ’±ÀÂ√º fl¬±¬ı…Ú±ÀȬ… ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ √õ∂À˚˛±ÊÚ ¸œ˜±¬ıX, fl¬±¬ı˛Ì ¤˝◊ ʱӬœ˚˛

[¬23¬]
ڱȬfl¬ ’±·±À·±Î¬ˇ±˝◊ ø˘ø¬ı˛Àfl¬¬ı˛ ¸˜ø©Ü, ·±Ú Œ¸‡±ÀÚ ’øÓ¬ø¬ı˛Mê ˚≈Mê ˝À˚˛ÀÂ√ ˜±Sº ø˘ø¬ı˛fl¬Àfl¬ ¬ı±Î¬ˇ±ÀÓ¬ ø·À˚˛ Ó¬± ڱȬ…Ò˜«Àfl¬
é≈¬J fl¬À¬ı˛ÀÂ√º fl¬±¬ı…Ú±ÀȬ…¬ı˛ ¸—˘±À¬Û Œ˚ ¸±—Àfl¬øÓ¬fl¬Ó¬±, ¸—øé¬5Ó¬± › fl¬±¬ı…Ò˜œ«Ó¬± ·ˆ¬œ¬ı˛ˆ¬±À¬ı ø¬ı¬ı˛±Ê fl¬À¬ı˛, ¸±Ò±¬ı˛Ì ڱȬÀfl¬¬ı˛
¸—˘±¬Û ’À¬Û鬱 Ó¬± ά◊2‰¬ô¶∏À¬ı˛¬ı˛º ¸≈Ó¬¬ı˛±— fl¬±¬ı…Ú±ÀȬ…¬ı˛ ·±Ú √õ∂±˚˛˝◊ ’√õ∂À˚˛±ÊÚœ˚˛ ˜ÀÚ ˝˚˛º ˜±ø˘Úœ ¬ı± ø‰¬S±e±˚˛ ¸eœÀÓ¬¬ı˛
’ˆ¬±¬ı Œ¬ı±Ò ˝˚˛ Ú±º øfl¬c ¬ı˛±Ê± › ¬ı˛±Úœ ¤¬ı— ø¬ı¸Ê«ÀÚ ·±ÀÚ¬ı˛ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ ’øÓ¬À¬ı˛fl¬ ¬ıÀ˘ ˜ÀÚ ˝›˚˛± ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¬º ø¬ı¸Ê«Ú ڱȬÀfl¬
Ê˚˛ø¸—À˝¬ı˛ ’±R¬Zμ3 Ó¬±¬ı˛ ¸—˘±À¬Û ˚ӬȬ± Ù≈¬ÀȬÀÂ√ ë’±˜±À¬ı˛ Œfl¬ øÚø¬ı ˆ¬±˝◊í ·±ÀÚ øfl¬ Ó¬±¬ı˛ Œ‰¬À˚˛ Œ¬ıø˙ ¬ı…Mê ˝À˚˛ÀÂ√∑ ’±¸À˘
ø¬ı¸Ê«ÀÚ¬ı˛ ˚≈· ŒÔÀfl¬˝◊ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ڱȬÀfl¬ ·±ÀÚ¬ı˛ √õ∂À¬ı˙ ‚ÀȬÀÂ√ fl¬ø¬ı¬ı˛ ’øˆ¬√õ∂±À˚˛, ڱȬ…fl¬±À¬ı˛¬ı˛ ’øˆ¬√õ∂±À˚˛ Ú˚˛º Ù¬À˘ ¤˝◊
ʱӬœ˚˛ ’ÀÚfl¬&ø˘ ·±Ú˝◊ fl¬±¬ı…¸—·œÓ¬¬ı˛+À¬Û ¸±Ô«fl¬ ˝À˘› ڱȬ…·œÓ¬¬ı˛+À¬Û ¸±Ô«fl¬ ¬ı± ¸≈√õ∂˚≈Mê Ú˚˛º
ø¬ı¸Ê«Ú ڱȬÀfl¬› ≈˝◊ ¸—¶®±À¬ı˛¬ı˛ ¬ZÀμ3¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛ ¤fl¬ ÚÓ≈¬Ú ø‰¬ôL√±¬ı˛ √õ∂øÓ¬Ù¬˘Ú ‚øȬÀ˚˛ÀÂ√Ú fl¬ø¬ıº ά– ¸≈fl≈¬˜±¬ı˛ Œ¸ÀÚ¬ı˛
˜ÀÓ¬ñëø¬ı¸Ê«ÀÚí¬ı˛ ڱȬ…¬ı˛¸ Êø˜˚˛±ÀÂ√ ’g¸—¶®±¬ı˛, ˜”Ϭˇ fl¬Ó«¬¬ı…øÚᬱ › w±ôL√ ’øÒfl¬±¬ı˛ Œ¬ı±ÀÒ¬ı˛ ¸Àe ·ˆ¬œ¬ı˛ ˝+˚˛¬ı‘øM ά◊±¬ı˛
:±Ú › øÚ¬ı˛±¸Mê Êœ¬ıÚÀ¬ı±ÀÒ¬ı˛ ¸—‚À¯∏«í [¬ı±—˘± ¸±ø˝ÀÓ¬…¬ı˛ ˝◊øÓ¬˝±¸, ‰¬Ó≈¬Ô« ‡G]º ¤‡±ÀÚ √õ∂ÀÓ¬…fl¬ ‰¬ø¬ı˛S ¤Àfl¬fl¬È¬± ˆ¬±¬ıÚ±
øÚÀ˚˛ ά◊¬Û¶ö±ø¬ÛÓ¬º ˜”˘ ‰¬ø¬ı˛S&ø˘¬ı˛ ˜ÀÒ… ’±¬ÛÚ ¸—¶®±¬ı˛ › ø¬ıù´±¸Àfl¬ √õ∂øӬᬱ fl¬¬ı˛± øÚÀ˚˛ ڱȬ…¬Zμ3 ’±¬ıøÓ«¬Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º ¤fl¬øÀfl¬
Œ·±ø¬ıμ˜±øÚfl¬…, ’¬ÛÌ«± ’Ú…øÀfl¬ ¬ı˛‚≈¬ıÓ¬œ › &̬ıÓ¬œ¬, ˜±Á¬‡±ÀÚ Ê˚˛ø¸—˝º ¤‡±ÀÚ ˙”Ú…‘ø©ÜÀÓ¬ Œ‡À˘ Œ¬ı±Á¬± ˚±˚˛ Œ˚ ’±¬ı˛›
¤fl¬øȬ ¬Zμ3 ڱȬÀfl¬¬ı˛ ˜ÀÒ… ’ôL√–¸ø˘˘±¬ı˛ ˜ÀÓ¬± √õ∂¬ı±ø˝Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º &̬ıÓ¬œ ¬ı˛±Ê± Œ·±ø¬ıμ˜±øÚÀfl¬…¬ı˛ ¸˝Òø˜«Úœ, ’Ú…S ¬ı˛‚≈¬ÛøÓ¬¬ı˛
¬Û±ø˘Ó¬ ¬Û≈S Ê˚˛ø¸—˝º ¤¬ı˛± √õ∂ÀÓ¬…Àfl¬ ø¬ı¬Û¬ı˛œÓ¬ ˜ÀÓ¬ ø¬ıù´±¸œº Ê˚˛ø¸—˝ ø¬ÛÓ‘¬ˆ¬Mê ˝›˚˛± ¸ÀM3› ’¬ÛÌ«±¬ı˛ √õ∂Ì˚˛ˆ¬±ÊÚ ˝›˚˛±˚˛
øfl¬Â√≈Ȭ± ˝À˘› ’¬ÛÌ«±¬ı˛ ¸—¶®±¬ı˛¢∂±˝œº ¤˝◊ ¸•Ûfl«¬ ·Í¬ÀÚ¬ı˛ ¬Zμ3 √õ∂ÀÓ¬…fl¬ ‰¬ø¬ı˛ÀS Ó¬œ¬ıË ’ôL√¬Z«Àμ3¬ı˛ ¸‘ø©Ü fl¬À¬ı˛ÀÂ√º Ê˚˛ø¸—À˝¬ı˛ ˜‘Ó≈¬…
Œ¸˝◊ ’ôL√¬Z«Àμ3¬ı˛˝◊ Ù¬˘|n∏øÓ¬º

˙±¬ı˛À±»¸¬ı
ë˙±¬ı˛À±»¸À¬ıí¬ı˛ [¬ı˛‰¬Ú±fl¬±˘ 7˝◊ ˆ¬±^, 1315] ˜Ò… øÀ˚˛ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ڱȬ…Êœ¬ıÚ ¸≈¶Û©Üˆ¬±À¬ı ¤fl¬ ÚÓ≈¬Ú ¬ÛÀ¬ı« √õ∂À¬ı˙
fl¬À¬ı˛øÂ√˘º ˙±¬ı˛À±»¸À¬ı¬ı˛ ¸—·œÓ¬&ø˘ Ó¬±˝◊ ڱȬ… ’±¬ıÀ˝¬ı˛ ¸Àe ›Ó¬À√õ∂±Ó¬ˆ¬±À¬ı ¸—˚≈Mêº ·±ÀÚ¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛ ˆ≈¬¬ıÚÀfl¬ ÚÓ≈¬Ú
fl¬À¬ı˛ ’±ø¬ı©®±¬ı˛ fl¬¬ı˛±¬ı˛ ¤˝◊ ŒÚ˙± ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ Êœ¬ıÀÚ Œ˙¯∏ ¬Û˚«ôL√ √õ∂¸±ø¬ı˛Ó¬º ˝◊øÓ¬˜ÀÒ… ˙±øôL√øÚÀfl¬Ó¬ÀÚ ¬ıËp¬‰¬˚«±|˜ √õ∂øÓ¬øá¬Ó¬
˝À˚˛ÀÂ√, Œ¸‡±Úfl¬±¬ı˛ Œ¬ı˛Ã^õ≠±ø¬ıÓ¬ ˙±˘-˙±{ú˘œ-¸5¬ÛÌœ«¬ı˛ ά◊±¬ı˛˙…±˜˘ ë’±øÓ¬ÀÔ…¬ı˛ ˜ÀÒ… Δ·ø¬ı˛fl¬ ¬ÛÀÔ Ó¬èÌ ø¬ı…±Ôœ«Àí¬ı˛ øÚÀ˚˛
fl¬ø¬ı¬ı˛ ÚÓ≈¬Ú Êœ¬ıÚ › ¬Ûø¬ı˛fl¬äÚ± ·Àάˇ ά◊ÀͬÀÂ√, Ó¬±À¬ı˛ ø˙鬱±ÀÚ¬ı˛ ’e¬ı˛+À¬Û˝◊ fl¬ø¬ı ڱȬ…¬ı˛‰¬Ú±˚˛ ’Ú≈√õ∂±øÌÓ¬ ˝À˚˛ÀÂ√Úº ë˙±¬ı˛À±»¸¬ıí
¤˝◊ ά◊¬Û˘À鬽◊ ¬ı˛ø‰¬Ó¬, ’±¬ı˛ ¤˝◊ ÊÚ…˝◊ ¤˝◊ ڱȬÀfl¬ ·±ÀÚ¬ı˛ ˆ”¬ø˜fl¬±› ’¸±˜±Ú…º
ë˙±¬ı˛À±»¸¬ıí Œfl¬¬ı˘ ڱȬfl¬ Ú˚˛, Ÿ¬Ó≈¬ ά◊»¸¬ı›ñÓ¬±˝◊ Ÿ¬Ó≈¬¬ı˛ ·±Ú ¤˝◊ ڱȬÀfl¬ &èQ¬Û”Ì«º ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ Ÿ¬Ó≈¬¸—·œÓ¬&ø˘
˙±¬ı˛À±»¸¬ı ŒÔÀfl¬˝◊ √õ∂fl‘¬Ó¬¬ÛÀé¬ ¸”ø‰¬Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º ·œÓ¬±?ø˘ ¬ÛÀ¬ı« ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ¤˝◊ ڱȬÀfl¬¬ı˛ √õ∂±eÚ ·±ÀÚ¬ı˛ ŒÊ…±»¶ß±˚˛ õ≠±ø¬ıÓ¬º 댇˚˛±-
·œÓ¬±?ø˘í¬ı˛ ’ÀÚfl¬ ·±Ú ˙±¬ı˛À±»¸À¬ı ’±ÀÂ√º ë˙±¬ı˛À±»¸À¬ıí¬ı˛ ά◊À¬Z±ÒÀÚ ’±ÀÂ√ñë’±Ê ¬ı≈Àfl¬¬ı˛ ¬ı¸Ú øÂ√“Àάˇ ŒÙ¬À˘í, ·±ÚøȬ
fl¬ø¬ıÓ¬± ’±fl¬±À¬ı˛ [ëø¬ıfl¬±˙í] 댇˚˛±í fl¬±À¬ı…¬ı˛ ’ôL√·«Ó¬º
ë˙±¬ı˛À±»¸¬ıí ڱȬÀfl¬ ˝+À˚˛ Œ¸˝◊ ¬ı˛„ Œ˘À·ÀÂ√, ·±Ú ŒÊÀ·ÀÂ√º ˙±¬ı˛À±»¸¬ı Œ¸˝◊ Ÿ¬Ó≈¬ ά◊»¸À¬ı¬ı˛˝◊ ¬Û±˘±º ¤fl¬øȬ ¬ÛÀS
ë˙±¬ı˛À±»¸À¬ıí¬ı˛ ¬ı±Ìœ ¬ı…±‡…± fl¬À¬ı˛ fl¬ø¬ı ¬ıÀ˘ÀÂ√Úñëë›È¬± ˝À2 Â√≈øȬ¬ı˛ ڱȬfl¬º ›¬ı˛ ¸˜˚˛› Â√≈øȬ¬ı˛, ›¬ı˛ ø¬ı¯∏˚˛› Â√≈øȬ¬ı˛º ¬ı˛±Ê±
Â√≈øȬ øÚÀ˚˛ÀÂ√ ¬ı˛±Ê… ŒÔÀfl¬, ŒÂ√À˘¬ı˛± Â√≈øȬ øÚÀ˚˛ÀÂ√ ¬Û±Í¬˙±˘± ŒÔÀfl¬º Ó¬±À¬ı˛ ’±¬ı˛ Œfl¬±ÀÚ± ˜˝» ά◊ÀV˙… ŒÚ˝◊, Œfl¬¬ı˘ ¤fl¬˜±S

[¬24¬]
fl¬±Ê ˝À2Âñø¬ıÚ± fl¬±ÀÊ ¬ı±øÊÀ˚˛ ¬ı“±ø˙ fl¬±È¬À¬ı ¸fl¬˘ Œ¬ı˘±º ›¬ı˛ ˜ÀÒ… ¤fl¬± ά◊¬ÛÚμ fl¬±Ê fl¬¬ı˛ÀÂ√, øfl¬c Œ¸› Ó¬±¬ı˛ Ÿ¬Ì ŒÔÀfl¬
Â√≈øȬ ¬Û±¬ı±¬ı˛ fl¬±Êííº
[ˆ¬±Ú≈ø¸—À˝¬ı˛ ¬ÛS±¬ı˘œ
¬ÛS¸—‡…± 52]
˙±¬ı˛À±»¸¬ı ڱȬÀfl¬ Œ˜±È¬ 9øȬ ·±Ú ’±ÀÂ√º ¤¬ı˛ ˜ÀÒ… √õ∂Ô˜ ‘À˙… ¬ı±˘fl¬À¬ı˛ fl¬ÀF ¤fl¬øȬ˜±S ·±Úñ댘À‚¬ı˛ Œfl¬±À˘
Œ¬ı˛± Œ˝À¸ÀÂ√ ¬ı±˘ Œ·ÀÂ√ È≈¬øÈ¬íº ¤Â√±Î¬ˇ± ’Ú…±Ú… ·±Ú ¸¬ı˝◊ ø¬ZÓ¬œ˚˛ ‘À˙…º ¬ı±˘fl¬À˘¬ı˛ ·±Úñë’±Ê Ò±ÀÚ¬ı˛ Œé¬ÀÓ¬ Œ¬ı˛Ã^
Â√±˚˛±˚˛íº ͬ±fl≈¬¬ı˛± › ¬ı±˘fl¬À¬ı˛ ¸˜À¬ıÓ¬ ·±Úñë’±˜¬ı˛± Œ¬ı“ÀÒøÂ√ fl¬±À˙¬ı˛ &2Âí ¤¬ı— ë’±˜±¬ı˛ Ú˚˛Ú ˆ≈¬˘±ÀÚ± ¤À˘íº ͬ±fl≈¬¬ı˛±¬ı˛
·±Úñë’±ÚÀμ¬ı˛˝◊ ¸±·¬ı˛ ˝ÀÓ¬ ¤À¸ÀÂ√ ’±Ê ¬ı±Úíº ¸iß…±¸œ¬ı˛ fl¬ÀF Œ˜±È¬ øÓ¬ÚøȬ ·±ÚñëŒÓ¬±˜±¬ı˛ Œ¸±Ú±¬ı˛ Ô±˘±˚˛ ¸±Ê±¬ı ’±Êí,
ëÚ¬ıfl≈¬μÒ¬ı˘ ˘í, ëŒ˘À·ÀÂ√ ’˜˘Ò¬ı˘ ¬Û±À˘íº Ó¬±Â√±Î¬ˇ± ¬ıμÚ±fl¬±¬ı˛œÀ¬ı˛ ˜≈À‡ Œ›˚˛± ˝À˚˛ÀÂ√ ë¬ı˛±Ê¬ı˛±ÀÊf Ê˚˛ Ê˚˛Ó≈¬ Ê˚˛
Œ˝íº
·œÓ¬±?ø˘¬ı˛ 8 ŒÔÀfl¬ 13 ¸—‡…fl¬ ·±Ú ˙±¬ı˛À±»¸¬ı ڱȬÀfl¬¬ı˛º ˙±¬ı˛œ˚˛ √õ∂fl‘¬øÓ¬ Œ˚Ú ¤˝◊ ·±Ú&ø˘¬ı˛ ˆ¬±¯∏± › ¸≈À¬ı˛ ’fl‘¬¬ÛÌ
’˜ø˘Ú ‹ù´À˚« √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝À˚˛ ¬ÛÀάˇÀÂ√º ø¬ıù´Ê·» ’±ÚÀμ¬ı˛ Ÿ¬Ì Œ˙±Ò fl¬À¬ı˛ÀÂ√ñ¤˝◊ Ó¬M3øȬ ¤˝◊ ڱȬÀfl¬ ¬ı˛+¬Û±ø˚˛Ó¬ ’±¬ı˛ Œ¸˝◊
Ó¬M3 Œ˚Ú ·±ÀÚ¬ı˛ ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛˝◊ ˚Ô±Ô« ’Ú≈ˆ¬¬ı·˜… ˝˚˛º ¸≈À¬ı˛¬ı˛ Ÿ¬Ì˝◊ Œ¸˝◊ ’±ÚÀμ¬ı˛ Ÿ¬Ì, ¤˝◊ ڱȬÀfl¬¬ı˛ ¬Û±S¬Û±Sœ ·±ÀÚ¬ı˛
¬Z±¬ı˛±˝◊ ˚Ô±Ô« ˙±¬ı˛À±»¸¬ı fl¬À¬ı˛ÀÂ√º ͬ±fl≈¬¬ı˛±±¬ı˛ ·±Ú ë’±ÚÀμ¬ı˛˝◊ ¸±·¬ı˛ ˝ÀÓ¬í ά◊»¸À¬ı¬ı˛ ά◊¬Ûø¬ı˛Ó¬À˘¬ı˛ ’±ÚμÒ√ıøÚ¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬±˚˛fl¬
’±¬ı˛ Ó¬±¬ı˛ Ó¬˘ÀÀ˙ ¬ı˛À˚˛ÀÂ√ ά◊»¸À¬ı¬ı˛ ·ˆ¬œ¬ı˛ ˙«Ú ˚± ¸iß…±¸œ-¬ı˛±Ê±¬ı˛ ·±ÀÚ Œ¬ıÀÊÀÂ√ñëŒÓ¬±˜±¬ı˛ Œ¸±Ú±¬ı˛ Ô±˘±˚˛ ¸±Ê±¬ı ’±Êíº
˙±¬ı˛À±»¸À¬ı¬ı˛ ’±¬ı±˝Ú·±Ú ·±˝◊ÀÓ¬ ·±˝◊ÀÓ¬ ¬ı±˘Àfl¬¬ı˛± ¬ıÚ¬ÛÔ √õ∂øé¬Ì fl¬¬ı˛˘ñ’±˜¬ı˛± Œ¬ı“ÀÒøÂ√ fl¬±À˙¬ı˛ &2 ·±ÀÚº Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛
¸iß…±¸œ ¶§˚˛— Œ¸˝◊ ˙±¬ı˛˘Ñœ¬ı˛ ’±·˜Úœ ·±˝◊ÀÓ¬ Ô±Àfl¬Ú, ëŒ˘À·ÀÂ√ ’˜˘ Ò¬ı˘ ¬Û±À˘í ·±ÀÚº ’¬ıÀ˙À¯∏ ¬ı¬ı˛À̬ı˛ ·±Ú ë’±˜±¬ı˛
Ú˚˛Ú ˆ≈¬˘±ÀÚ± ¤À˘íº Ó¬±˝◊ ˙±¬ı˛˘Ñœ¬ı˛ ¬ı¬ı˛Ì ·±Ú ¤¬ı— ¬ı˛±Ê±¬ı˛ ¬ı¬ı˛Ì ·±Ú ¤fl¬±fl¬±¬ı˛ ˝À˚˛ Œ·ÀÂ√º

õ∂±˚˛ø(M
ë¬ıά◊ ͬ±fl≈¬¬ı˛±Ìœ¬ı˛ ˝±ÀȬ¬ı˛í ڱȬ…¬ı˛+¬Û ë√õ∂±˚˛ø(Mí 1316 ¸±À˘ √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝˚˛ ¤¬ı— ¬ÛÀ¬ı˛ ¬Û≈Ú–ø˘ø‡Ó¬ ˝À˚˛ 1336 ¸±À˘
ë¬Ûø¬ı˛S±Ìí Ú±À˜ √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝˚˛º ë√õ∂±˚˛ø(Mí ¤¬ı— ë¬Ûø¬ı˛S±ÀÌí¬ı˛ ¸Àe ’±¬ı±¬ı˛ ë˜≈MêÒ±¬ı˛±í ڱȬÀfl¬¬ı˛› ’±—ø˙fl¬ Œ˚±· ’±ÀÂ√º
ë¬ıά◊ ͬ±fl≈¬¬ı˛±Ìœ¬ı˛ ˝±È¬í ά◊¬ÛÚ…±À¸˝◊ ’ÀÚfl¬&ø˘ ·±Ú øÂ√˘, ¬ÛÀ¬ı˛ ë√õ∂±˚˛ø(Mí ڱȬfl¬ ¬ı˛‰¬Ú±fl¬±À˘ fl¬ø¬ı Œ¸ ·±Ú&ø˘Àfl¬ Œ˜±È¬±˜≈øȬ
’ø¬ıfl‘¬Ó¬ Œ¬ı˛À‡ÀÂ√Úº ¤˝◊ ¸˜˚˛ ŒÔÀfl¬ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ·œÓ¬±?ø˘-˙±¬ı˛À±»¸¬ı ¬Û¬ı« qè ˝À˚˛ÀÂ√, fl¬ø¬ıÊœ¬ıÀÚ ·±ÀÚ¬ı˛ Œ¶⁄±Ó¬ ŒÚÀ˜ÀÂ√º
Ó¬±˝◊ √õ∂±˚˛ø(M ڱȬÀfl¬ ·±ÀÚ¬ı˛ ÚÓ≈¬Ú-Œ√õ∂¬ı˛Ì± ¸=±ø¬ı˛Ó¬ ˝˘º ¤˝◊ ڱȬÀfl¬ ·±ÀÚ¬ı˛ Ò±¬ı˛± ¬ı˝Ú fl¬À¬ı˛ ’±Ú˘ ¤fl¬È¬± ÚÓ≈¬Ú ‰¬ø¬ı˛S
˚±¬ı˛ Ú±˜ ÒÚ?˚˛ Δ¬ı¬ı˛±·œ, fl¬ÀF Ó¬±¬ı˛ ¸≈¬ı˛, ˝±ÀÓ¬ ¤fl¬Ó¬±¬ı˛±º
˜”˘ ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ [¬ıά◊ ͬ±fl≈¬¬ı˛±Ìœ¬ı˛ ˝±È¬ 1289 Œ¬Ûï∏] Œ˚ ·±Ú&ø˘ √õ∂±˚˛ø(M ڱȬ…¬ı˛+À¬Û ’±ÀÂ√, Œ¸&ø˘¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú± fl¬¬ı˛±
Œ˚ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º ά◊¬ÛÚ…±À¸ ¬ı¸ôL√ ¬ı˛±˚˛ ¤fl¬øȬ ø¬ıø˙©Ü ‰¬ø¬ı˛Sº √õ∂±Ì¬ıôL√ ¸—·œÓ¬ø√õ∂˚˛ ‰¬ø¬ı˛SøȬÀfl¬ ë√õ∂±˚˛ø(Mí ڱȬÀfl¬› ’ø¬ıfl‘¬Ó¬ ¬ı˛±‡±
˝À˚˛ÀÂ√º Ù¬À˘ ڱȬ…¬ı˛+À¬Û ¬ı¸ôL√ ¬ı˛±À˚˛¬ı˛ ¸—˘±À¬Û¬ı˛ ˜ÀÓ¬± Ó¬±¬ı˛ fl¬ÀF¬ı˛ ·±Ú&ø˘Àfl¬› ’ø¬ıfl‘¬Ó¬ ¬ı˛±‡± ˝À˚˛ÀÂ√º Ù¬À˘ ڱȬ…¬ı˛+À¬Û
¬ı¸ôL√ ¬ı˛±À˚˛¬ı˛ ¸—˘±À¬Û¬ı˛ ˜ÀÓ¬± Ó¬±¬ı˛ fl¬ÀF¬ı˛ ·±Ú&ø˘Àfl¬› fl¬ø¬ı ¬ı˛é¬± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº øfl¬c ¬ıά◊ ͬ±fl≈¬¬ı˛±Ìœ¬ı˛ ˝±ÀȬ ¬ı¸ôL√ ¬ı˛±À˚˛¬ı˛ ˜≈À‡
fl¬ø¬ı Œfl¬¬ı˘ ·±Ú˝◊ Œ˚±ÊÚ± fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Ú, Œ¸˝◊ ·±Ú&ø˘ Ó¬‡Ú› ¸≈¬ı˛ ˝À˚˛ ›ÀͬøÚº √õ∂±˚˛ø(ÀM¬ı˛ ›˝◊ ·±Ú&ø˘Àfl¬ fl¬ø¬ı ˚Ô±

[¬25¬]
¸y√√¬ı ¸≈¬ı˛À˚±ÊÚ± fl¬À¬ı˛Úº Ó¬±¬ı˛ Ù¬À˘ ¸≈À¬ı˛¬ı˛ √õ∂Ó¬…é¬ √õ∂À˚˛±ÊÀÚ ’ÀÚfl¬ Œé¬ÀS fl¬Ô±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú ‚Ȭ±ÀÓ¬ ˝À˚˛ÀÂ√ › fl¬±¬ı…¬ı˛+¬ÛøȬÀfl¬
¬ı˘ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ˝À˚˛ÀÂ√º Œ˚˜Úñά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ 4Ô« ¬Ûø¬ı˛À2ÂÀ ¬ı¸ôL√ ¬ı˛±˚˛ Œ¸Ó¬±¬ı˛ Œfl¬±À˘ Ó≈¬À˘ øÚÀ˚˛ ά◊˚˛±øÓ¬…Àfl¬ ·±Ú Œ˙±Ú±À2ÂÚñ
ëë¬ı“Ò≈˚˛± ’¸˜À˚˛ Œfl¬Ú Œ˝ √õ∂fl¬±˙
¸fl¬ø˘ Œ˚ ¶§õü ¬ıÀ˘ ˝ÀÓ¬ÀÂ√ ø¬ıù´±¸ºíí
ڱȬÀfl¬ ‹ ‘À˙…¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛ø¶öøÓ¬ ¬ı± ‚Ȭڱ ’±ÀÂ√ Ó‘¬Ó¬œ˚˛ ‘À˙…, ’Ú≈¬ı˛+¬Û Œé¬ÀS Œ¸Ó¬±¬ı˛ øÚÀ˚˛ ¬ı¸ôL√ ¬ı˛±˚˛ Œ˚ ·±ÚøȬ Œ·À˚˛ÀÂ√Ú
Ó¬± ¤¬ı˛+¬Ûñ
ëë¬ı“Ò≈˚˛± ’¸˜À˚˛ Œfl¬Ú Œ˝ √õ∂fl¬±˙
¸fl¬˘˝◊ Œ˚ ¶§õü ¬ıÀ˘ ˝ÀÓ¬ÀÂ√ ø¬ıù´±¸ííº
√õ∂Ô˜ ·±ÚøȬ ‡øGÓ¬± Ú±ø˚˛fl¬±¬ı˛ ά◊øMêº ø¬ZÓ¬œ˚˛øȬ ø¬ı√õ∂˘t± Ú±ø˚˛fl¬±¬ı˛ñ¸≈Ó¬¬ı˛±— ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú ’ÀÚfl¬‡±øÚ ‚ÀȬÀÂ√º
√õ∂±˚˛ø(M ڱȬÀfl¬¬ı˛ ≈øȬ ·±Ú ë˜ø˘Ú ˜≈À‡ Ù≈¬È≈¬fl¬ ˝±ø¸í ¤¬ı— ë’±Ê ŒÓ¬±˜±À¬ı˛ Œ‡ÀÓ¬ ¤À˘˜í, ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ ¸Àe ¤fl¬¬ı˛+¬Û
Ú˚˛º ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ 26-27 ¬ıÂ√¬ı˛ ¬ÛÀ¬ı˛ √õ∂±˚˛ø(M ڱȬfl¬ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ¤¬ı— ¤˝◊ ڱȬ…¬ı˛‰¬Ú± ·œÓ¬±?ø˘¬ı˛ ˚≈·¸”‰¬Ú±˚˛ ¶ö±ø¬ÛÓ¬º √õ∂±˚˛ø(M
ڱȬ… ¬ı˛‰¬Ú±fl¬±À˘ ¸eœÀÓ¬¬ı˛ &èQ Œ˚ ’±¬ı˛› ¬ı‘øX Œ¬ÛÀ˚˛ÀÂ√ Ó¬±ÀÓ¬ Œfl¬±ÀÚ± ¸Àμ˝ ŒÚ˝◊º ¤˝◊ÊÚ…˝◊ ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ Ó≈¬˘Ú±˚˛ ڱȬÀfl¬
¬ı¸ôL√ ¬ı˛±À˚˛¬ı˛ fl¬ÀF ·±ÀÚ¬ı˛ ¸—‡…± ¬ı‘øX Œ¬ÛÀ˚˛ÀÂ√º ÒÚ?˚˛ Δ¬ı¬ı˛±·œ Ú±À˜ ÚÓ≈¬Ú ·œÓ¬¬ı˛¸±Rfl¬ ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ ’Ú≈√õ∂À¬ı˙ ‚ÀȬÀÂ√º ˚±¬ı˛
·±ÀÚ¬ı˛ ’±À¬ıÚ ¬ı¸ôL√ ¬ı˛±À˚˛¬ı˛ ·±ÀÚ¬ı˛ Œ‰¬À˚˛ ·ˆ¬œ¬ı˛ › Ó¬±»¬Û˚«¬ı˝º ¤˜Úøfl¬ ’Ú…±Ú… ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ ˜≈À‡› ·±Ú Œ˚±øÊÓ¬ ˝À˚˛ÀÂ√º
Œ˚˜Úñ¸≈¬ı˛˜± › ¬ı˛±˜À˜±˝Úº
√õ∂±˚˛ø(M ڱȬÀfl¬¬ı˛ √õ∂±Ì ¤˝◊ ¸—·œÓ¬, ø¬ıÀ˙¯∏Ó¬ ÒÚ?À˚˛¬ı˛ ¸—·œÓ¬º ·±ÀÚ¬ı˛ ¸≈¬ı˛ › fl¬±À¬ı…¬ı˛ ¬ı±Ìœ ¤‡±ÀÚ Ú±È¬fl¬œ˚˛Ó¬±¬ı˛
¬Ûø¬ı˛¬ÛLöœ Ú± ˝À˚˛ Ó¬±Àfl¬ ¸”ÑÓ¬¬ı˛ › ·”Ϭˇ fl¬À¬ı˛ Ó≈¬À˘ÀÂ√º ά◊¬ÛÚ…±À¸¬ı˛ Œ˙¯∏ ‘À˙… øÂ√˘ñø¬ıˆ¬± Œ˚øÚ ’±¬ÛÚ ¶§±˜œ ·‘À˝ ¤˘
øˆ¬‡±ø¬ı˛Ìœ¬ı˛ ˜ÀÓ¬±, ¬ı˛±˜‰¬f Œ¸˝◊ øÚ˝◊ ø¬ZÓ¬œ˚˛¬ı±¬ı˛ ø¬ı¬ı±˝ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ‰¬À˘ÀÂ√Úº ø¬ıˆ¬± ˘ø7¬¬¬Ó¬± ’¬Û˜±øÚÓ¬± ˝À˚˛ øÙ¬À¬ı˛ ¤À˘±, Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛
ά◊˚˛±øÀÓ¬…¬ı˛ ¸Àe fl¬±ø˙ÀÓ¬ øÙ¬À¬ı˛ Œ·˘º ¤˝◊ ¬ıÌ«Ú± ڱȬÀfl¬ ŒÚ˝◊º ڱȬÀfl¬ Úœ¬ı˛ ‚±È¬ ŒÔÀfl¬˝◊ ¬ı˛±˜‰¬Àf¬ı˛ ø¬ı¬ı±À˝¬ı˛ ¸—¬ı± qÀÚ
ø¬ıˆ¬± øÙ¬À¬ı˛ Œ·ÀÂ√º √õ∂Ó¬…±é¬±Ó¬ √õ∂Ó¬…±¬ıÓ«¬ÀÚ¬ı˛ ¤˝◊ Œ˜ÃÚ › ø¬ı¯∏± ‚øÚˆ”¬Ó¬ ˝À˚˛ ά◊ͬ˘ ÒÚ?À˚˛¬ı˛ Œ˚±·±ÀÚº ¤‡±ÀÚ ¸˜±ø5
¸—·œÓ¬øȬ ˝˘ ë’±ø˜ øÙ¬¬ı˛¬ı Ú±À¬ı˛ øÙ¬¬ı˛¬ı Ú± ’±¬ı˛ øÙ¬¬ı˛¬ı Ú±À¬ı˛íº ÒÚ?˚˛ Úœ¬ı˛¬ı ¸ø˝¯≈ûÓ¬± › ’ø˝—¸ √õ∂øÓ¬À¬ı˛±ÀÒ¬ı˛ fl¬øͬÚÓ¬±
Ó“¬±¬ı˛ ’±‰¬¬ı˛ÀÌ ˚ӬȬ± √õ∂Ó¬…é¬ Ó¬±¬ı˛ Œ‰¬À˚˛ Œ¬ıø˙ ¸±Ô«fl¬ ˝À˚˛ ά◊¬Û˘t ˝˚˛ Ó¬±¬ı˛ ·±ÀÚñø¬ıÀ˙¯∏Ó¬ ë’±À¬ı˛± ’±À¬ı˛± √õ∂ˆ≈¬ ’±À¬ı˛±í,
ë’±˜±Àfl¬ Œ˚ ¬ı“±ÒÀ¬ıí, ë’±˜±À¬ı˛ ¬Û±Î¬ˇ±˚˛ ¬Û±Î¬ˇ±˚˛ Œ‡ø¬ÛÀ˚˛ Œ¬ıάˇ±˚˛í, ë›À¬ı˛ ’±&Ú ’±˜±¬ı˛ ˆ¬±˝◊í ë¬ı˛˝◊˘ ¬ıÀ˘ ¬ı˛±‡À˘ fl¬±À¬ı˛í √õ∂ˆ‘¬øÓ¬
·±Ú&ø˘ÀÓ¬º √õ∂±˚˛ø(M ڱȬÀfl¬¬ı˛ ¸¬ı«À|ᬠ·±Ú ë¢∂±˜Â√±Î¬ˇ± ‹ ¬ı˛±„± ˜±øȬ¬ı˛ ¬ÛÔíº ë¢∂±˜ Â√±Î¬ˇ± ›˝◊ ¬ı˛±„± ˜±øȬ¬ı˛ ¬ÛÔí ·±ÀÚ ˚±¬ı˛
Œ¬ı±ÒÚ ë’±ø˜ øÙ¬¬ı˛¬ı Ú± ’±¬ı˛í ·±ÀÚ Ó¬±¬ı˛˝◊ ø¬ı¸Ê«Úº √õ∂±˚˛ø(M ڱȬÀfl¬ Δ¬ı¬ı˛±À·…¬ı˛ Ò”¸¬ı˛ ά◊±¸œÚÓ¬± ¬ı±Î¬◊˘±e ¸≈À¬ı˛ ’±¬ı˛› Œ˘±fl¬±˚˛Ó¬,
Êœ¬ıÚ ‚øÚᬠ› ˜˜«¶Û˙œ« ˝À˚˛ ά◊ÀͬÀÂ√º ¬ıeˆ¬e ’±Àμ±˘ÀÚ¬ı˛ ¬Û¬ı« ŒÔÀfl¬ Œ˚ Œ˘±fl¬¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¸≈¬ı˛ › Êœ¬ıÚ±˙« ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛
fl¬±¬ı…±À˙« √õ∂À¬ı˙ fl¬À¬ı˛øÂ√˘, √õ∂±˚˛ø(M ڱȬÀfl¬ Ó¬±¬ı˛˝◊ ±˙«øÚfl¬ ˜”øÓ«¬¬ı˛ Ú±˜ ÒÚ?˚˛ Δ¬ı¬ı˛±·œº

¬ı˛±Ê± [1910]
¬ı˛±Ê± √õ∂±˚˛ø(ÀM¬ı˛ ’¬ı…¬ıø˝Ó¬ ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ« ڱȬfl¬ ¤¬ı— ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ √õ∂Ô˜ ¸±—Àfl¬øÓ¬fl¬ › Ó¬M3ڱȬfl¬º ¬Û”¬ı«¬ıÓ¬œ« ڱȬÀfl¬ [√õ∂±˚˛ø(M]
¸—·œÓ¬ ‡±øÚfl¬È¬± ڱȬ…√õ∂À˚˛±ÊÀÚ, øfl¬Â√≈Ȭ± ˙«fl¬ ˜ÀÚ±¬ı˛?ÀÚ ¬ı…¬ı˝+Ó¬ ˝À˘› Ó¬M3Ú±ÀȬ… ¸—·œÓ¬ ¸•Û”Ì«˝◊ ¬ı…?Ú± ¸‘ø©Ü¬ı˛ ¸˝±˚˛Ó¬±˚˛

[¬26¬]
¬ı…¬ı˝+Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º ’¬ı˙… ’ÀÚÀfl¬ ˜ÀÚ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛Ú Œ˚, ¸±—Àfl¬øÓ¬fl¬ ڱȬÀfl¬ ·±Ú ¤fl¬È¬± ¬ı±U˘… ˜±S, fl¬±¬ı˛Ì Œ˚‡±ÀÚ ø˜Ó¬¬ı…ø˚˛Ó¬±
› ¸—˚˜ ¤˝◊ ʱӬœ˚˛ ڱȬfl¬Àfl¬ ¸±Ô«fl¬ fl¬À¬ı˛ ŒÓ¬±À˘, Œ¸‡±ÀÚ ¸—·œÓ¬ ±ø˚˛Q˝œÚ ’±À¬ı˛±¬Û ˝À˚˛ ά◊ͬÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º ¬ı˛¬ıœfÓ¬M3Ú±ÀȬ…
’Ò…±RÊœ¬ıÚ ¬ı± ¬Û¬ı˛À˘±Àfl¬¬ı˛ ˝◊øeÓ¬ ŒÚ˝◊, øÓ¬øÚ √õ∂Ò±ÚÓ¬ ’¸œ˜ Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ ¬ı˛+¬Ûfl¬±¬ı˛º ‘À˙…-·Àg-·±ÀÚ-Œ¸˝◊ ’¸œÀ˜¬ı˛ √õ∂fl¬±˙
˘é¬… fl¬¬ı˛± ˚±˚˛º
ë¬ı˛±Ê±í ڱȬfl¬øȬ ·œÓ¬±?ø˘¬ı˛ ˚≈À· ¬ı˛ø‰¬Ó¬º ¬ı˛±Ê± ڱȬÀfl¬¬ı˛ ¤fl¬øȬ ·±Ú ë’±øÊ ¬ı¸ôL√ ʱ¢∂Ó¬ ¬Z±À¬ı˛í ·œÓ¬±?ø˘ÀÓ¬ ’±ÀÂ√º
’±¬ı±¬ı˛ ·œÓ¬±?ø˘¬ı˛ ’ÀÚfl¬ ·±ÀÚ˝◊ ¬ı˛±Ê±¬ı˛ ¬ı˛Ô‰¬SêÒ√ıøÚ Œ˙±Ú± ˚±˚˛º ë¬ı˛±Ê±í-¬ı˛ ¬ı˛+¬Ûfl¬ä, 댇˚˛±í-¬ı˛, Ó¬…±·, ’±·˜Ú, fl‘¬¬ÛÌ, ø˜˘Ú,
qˆ¬é¬Ì, ±Ú √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ fl¬ø¬ıÓ¬±˚˛ ÷ù´À¬ı˛¬ı˛ ¸˜±Ô«fl¬ ¬ı˛+À¬Û ¬ı…¬ı˝+Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º ¬ı˛±Ê± ¸—·œÓ¬˜≈‡… ڱȬfl¬º ¤˝◊ ڱȬÀfl¬¬ı˛ ‘˙…¬ÛÀȬ ’gfl¬±¬ı˛,
¸—˘±À¬Û ¸≈¬ı˛˝◊ √õ∂Ò±Úº ·œÓ¬±?ø˘¬ı˛ 132 ¸—‡…fl¬ ¬ÛÀ fl¬ø¬ı ¬ıÀ˘ÀÂ√Úñ
ë·±Ú øÀ˚˛ Œ˚ ŒÓ¬±˜±˚˛ ‡≈“øÊ ¬ı±ø˝¬ı˛ ˜ÀÚ
ø‰¬¬ı˛ø¬ı¸ Œ˜±¬ı˛ Êœ¬ıÀÚíº
ë¬ı˛±Ê±í ڱȬÀfl¬¬ı˛ ¬Û±S-¬Û±Sœ› ·±Ú øÀ˚˛ ¬ı˛±Ê±Àfl¬ ‡≈“ÀÊÀÂ√Ú, ·±Ú øÀ˚˛˝◊ Ó¬±¬ı˛± Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ ¸¬ı«S ˝±Ó¬ ¬ı≈ø˘À˚˛ÀÂ√Úº ¤˜Úøfl¬
¬ı˛±Ê±› ¤˝◊ ڱȬÀfl¬ ·±Ú øÀ˚˛ÀÂ√Úº ·±Ú Œ˚Ú ¤˝◊ ڱȬÀfl¬ ¸—˘±À¬Û¬ı˛˝◊ ø¬ıfl¬äº ¬ı˛±Ê±˚˛ Œ˜±È¬ ·œÓ¬¸—‡…± 26øȬº ¤¬ı˛ ˜ÀÒ…
¸≈¬ı˛e˜±¬ı˛ ·±Ú 8øȬ, ¬ı˛±Ê±¬ı˛ fl¬ÀF 2øȬ, ¸≈˙«Ú±¬ı˛ ·±Ú 1øȬ, ͬ±fl≈¬¬ı˛± › ’Ú≈‰¬¬ı˛¬ı‘Àμ¬ı˛ 11øȬ, ¬ı±Î¬◊˘ › ¬Û±·À˘¬ı˛ ·±Ú 3øȬ,
¬ı±˘Àfl¬¬ı˛ ·±Ú 1øȬº
¬ı˛±Ê± ڱȬÀfl¬¬ı˛ √õ∂Ô˜ ·±Ú ŒÚ¬ÛÔ…‰¬±¬ı˛œ ¬ı˛±Ê±¬ı˛ fl¬ÀF 댇±˘ Œ‡±˘ ¬Z±¬ı˛íº ¤˝◊ ·±Ú ¬ı˛±Ê± ڱȬÀfl¬¬ı˛ ¬Û”À¬ı« fl¬ø¬ı¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú±˚˛
’±ˆ¬±ø¸Ó¬º ¬Û”¬ı«¬ıÓ¬œ« › ’Ú…±Ú… ¸˜fl¬±˘œÚ ¬ı˛‰¬Ú±&ø˘ÀÓ¬ ˚± fl¬ø¬ı¬ı˛ ¬Ûé¬ ŒÔÀfl¬, ¬ı˛±Ê± ڱȬÀfl¬ Ó¬±˝◊ ¬ı˛±Ê±¬ı˛ ¬Ûé¬ ŒÔÀfl¬ ·œÓ¬±ø˚˛Ó¬º
¬ı˛±Ê± ڱȬÀfl¬¬ı˛ ·±Ú&ø˘ ¤˝◊ ø¬ıÀ˙¯∏ ’ÀÔ« ¸±—Àfl¬øÓ¬fl¬º ¤˝◊ ڱȬÀfl¬ øÓ¬øÚ ¸≈˙«Ú±¬ı˛ √õ∂øÓ¬ ŒÚ¬ÛÔ…‰¬±¬ı˛œ ’gfl¬±À¬ı˛¬ı˛ ¬ı˛±Ê±¬ı˛
˜ÀÓ¬± ˝±Ó¬ øÀ˚˛ ¬Z±¬ı˛ ‡≈˘ÀÓ¬ ‰¬±ÚøÚº ·±Ú øÀ˚˛ ¬Z±¬ı˛ ‡≈˘ÀÓ¬ Œ‰¬À˚˛ÀÂ√Úº ¬ı˛±Ê± ’gfl¬±À¬ı˛¬ı˛ ڱȬfl¬, ·±Ú˝◊ Œ¸˝◊ ’gfl¬±À¬ı˛¬ı˛
’±À˘±fl¬¬ı˛øù¨º ¬ı˛±Ê± ڱȬÀfl¬¬ı˛ ·±Ú˝◊ Ó¬±¬ı˛ Œ¸±Ú±¬ı˛ ‰¬±ø¬ıfl¬±øͬº ¤˝◊ ڱȬÀfl¬¬ı˛ fl¬Ó¬fl¬&À˘± ·±Ú Œ˚Ú ¸˜¢∂ ڱȬÀfl¬¬ı˛ ˆ¬±¬ı¢∂øLöøȬÀfl¬
‡≈À˘ Œ˚˛º
 ¸≈¬ı˛e˜±¬ı˛ .
ë¤ Œ˚ Œ˜±¬ı˛ ’±¬ı¬ı˛Ìí, ’gfl¬±À¬ı˛¬ı˛ ˜±ÀÁ¬ ’±˜±˚˛ ÒÀ¬ı˛Â√

 ͬ±fl≈¬¬ı˛±±¬ı˛ .
[1] ë’±˜¬ı˛± ¸¬ı±˝◊ ¬ı˛±Ê±í
[2] ë¬ı¸ÀôL√ øfl¬ qÒ≈ Œfl¬¬ı˘ ŒÙ¬±È¬± Ù≈¬À˘¬ı˛ Œ˜˘±í

 ¬ı±Î¬◊À˘¬ı˛ .
ë’±˜±¬ı˛ √õ∂±À̬ı˛ ˜±Ú≈¯∏ ’±ÀÂ√ √õ∂±ÀÌí

 ¸≈˙«Ú±¬ı˛ .
ëŒfl¬±Ô± ¬ı±˝◊À¬ı˛ ”À¬ı˛í

[¬27¬]
 ¬ı˛±Ê±¬ı˛ .
ë’±ø˜ ¬ı˛+À¬Û ŒÓ¬±˜±˚˛ Œˆ¬±˘±¬ı Ú±í √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ ·±Ú&ø˘ ¤˝◊ ¬Û˚«±À˚˛¬ı˛º
¤˝◊ ¬Û˚«±À˚˛ ¸¬ı&ø˘ ·±Ú˝◊ ’¬ı˛+¬Û ¬ı˛±Ê±¬ı˛ Ó¬M3¬ı±˝œº Œ˚ ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ ˜≈À‡˝◊ fl¬±¬ı…·œøÓ¬ Œ˚±øÊÓ¬ Œ˝±fl¬ Ú± Œfl¬Ú, ¤ ·±Ú&ø˘
fl¬ø¬ı¬ı˛˝◊ fl¬Fº ø¬ZÓ¬œ˚˛ ‘À˙… ¬ı±Î¬◊À˘¬ı˛ fl¬ÀF ë’±˜±¬ı˛ √õ∂±À̬ı˛ ˜±Ú≈¯∏ ’±ÀÂ√ √õ∂±ÀÌí ·±ÚøȬ¬ı˛ ά◊±˝¬ı˛Ì Œ›˚˛± ˚±˚˛º ¤‡±ÀÚ ¬ı±Î¬◊À˘¬ı˛
Œ¬ıÀ˙ ڱȬ…fl¬±¬ı˛ Œ˚Ú Ú±È¬Àfl¬ ¶§˚˛— √õ∂À¬ı˙ fl¬À¬ı˛ ¸˜¢∂ ڱȬÀfl¬¬ı˛ ˜”˘ˆ¬±¬ı Œ‚±¯∏̱ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº ڱȬÀfl¬ ͬ±fl≈¬¬ı˛±±¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ¸≈¬ı˛e˜±
Œ¸¬ı±¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛ ¬ı˛±Ê±¬ı˛ ¶§¬ı˛+¬Û ά◊¬Û˘øt fl¬À¬ı˛ÀÂ√ ¬ıÀ˘ Œ¸ ¬ı˛±Ê±¬ı˛ ’±ø¬ı«ˆ¬±¬ıÀfl¬ ¶§±·Ó¬ ʱøÚÀ˚˛ÀÂ√º Œ¸˝◊ ¬ı˛±Êfl¬œ˚˛ ˜˝±¸M3±Àfl¬
Œ˚Àfl¬±ÀÚ± ¸—fl¬œÌ« ø‰¬ÀM ʱڱ ˚±˚˛ Ú±º ë’±ø˜ ¬ı˛+À¬Û ŒÓ¬±˜±˚˛ Œˆ¬±˘±¬ı Ú±í ·±ÚøȬ Œfl¬¬ı˘ ¸≈¬ı˛e˜±¬ı˛ √õ∂øÓ¬ ¬ı˛±Ê±¬ı˛ ά◊øMê Ú˚˛º
¤˝◊ fl¬±¬ı…¸—·œÓ¬øȬ ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¬ı˛±Ê± ڱȬÀfl¬ ·ˆ¬œ¬ı˛ Ó¬±»¬ÛÀ˚«¬ı˛ ¸”SÒ¬ı˛º ¤˝◊ ·±ÀÚ ¸≈¬ı˛e˜±¬ı˛ √õ∂øÓ¬ ¬ı˛±Ê±¬ı˛ Œ√õ∂˜±˙« ˘é¬Ìœ˚˛º
Œ√õ∂À˜¬ı˛ Œ¬ıÓ¬± ¬ı±˝◊À¬ı˛¬ı˛ ‹ù´À˚«¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± ˜ÀÚ±˝¬ı˛Ì fl¬À¬ı˛Ú Ú±, ’ôL√À¬ı˛¬ı˛ ·ˆ¬œ¬ı˛ Œ√õ∂˜¸•ÛÀ¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± øÓ¬øÚ ’±˜±À¬ı˛ ’±¬ÛÚ fl¬À¬ı˛Úº
¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¸—Àfl¬Ó¬˜”˘fl¬ ڱȬ…¸±ø˝ÀÓ¬…¬ı˛ Œé¬ÀS ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ √õ∂À˚˛±ÊÚœ˚˛Ó¬± Œ˚ ’ÀÚfl¬ ·ˆ¬œ¬ı˛ Œ¸fl¬Ô±› ¤ ·±ÀÚ √õ∂fl¬±ø˙Ó¬
˝À˚˛ÀÂ√º ·œÓ¬ø¬ıÓ¬±ÀÚ ¤˝◊ ·±ÚøȬÀfl¬ fl¬ø¬ı Œ√õ∂˜¬Û˚«±À˚˛¬ı˛ ’ôL√ˆ≈¬«Mê fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú, ’Ô«±» Œ˙¯∏ ¬Û˚«ôL√ ¬ı˛¬ıœffl¬±¬ı…¸±ø˝ÀÓ¬…¬ı˛ Œ√õ∂˜Ó¬M3˝◊
¤˝◊ ·±ÚøȬ¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛ ’¬Û”¬ı«Ó¬± ˘±ˆ¬ fl¬À¬ı˛ÀÂ√º
¸≈˙«Ú± › ¸≈¬ı˛e˜±¬ı˛ ·±Ú ≈øȬñë¤ ’gfl¬±¬ı˛ Î≈¬¬ı±›í › ë’gfl¬±À¬ı˛¬ı˛ ˜±ÀÁ¬ ’±˜±˚˛ ÒÀ¬ı˛Â√ ≈˝◊ ˝±ÀÓ¬í ’gfl¬±À¬ı˛¬ı˛ ¬ı˛±Ê±¬ı˛
’ôL√¬ı˛¶§¬ı˛+À¬Û¬ı˛ ˝◊øeÓ¬¢∂±˝œº ·œÓ¬±?ø˘¬ı˛ ’ÀÚfl¬&ø˘ ·±ÀÚ˝◊ Œ¸˝◊ ’gfl¬±À¬ı˛¬ı˛ ¬ÛȬˆ”¬ø˜fl¬± ’±ÀÂ√ ¤¬ı— ’gfl¬±À¬ı˛¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛˝◊
’±À˘±Àfl¬¬ı˛ ’±ø¬ıˆ«¬±¬ı ‚ÀȬ, Œ¸fl¬Ô± fl¬ø¬ı ’ÀÚfl¬ ’±À·˝◊ ¬ıÀ˘ÀÂ√Úº Œ˚˜Úñ
ëøÚ˙œÀÔ ‚Ú ’gfl¬±À¬ı˛ ά±Àfl¬Ú ŒÓ¬±À¬ı˛ Œ√õ∂˜±øˆ¬¸±À¬ı˛,
≈–‡ øÀ˚˛ ¬ı˛±À‡Ú ŒÓ¬±¬ı˛ ˜±Úº
ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ˘±ø· ʱÀ·Ú ˆ¬·¬ı±Úíñ
¤Â√±Î¬ˇ± 댘À‚¬ı˛ ¬ÛÀ¬ı˛ Œ˜‚ ÊÀ˜ÀÂ√í, ë’±øÊ |±¬ıÌ‚Ú ·˝Ú Œ˜±À˝í, ë’±øÊ Á¬Àάˇ¬ı˛ ¬ı˛±ÀÓ¬ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ’øˆ¬¸±¬ı˛í, ëø¬ıù´ ˚‡Ú øÚ^±
˜·Úí, 뤽◊ fl¬À¬ı˛Â√ ˆ¬±À˘±í √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ ·±ÀÚ Ú±Ú±ˆ¬±À¬ı ’gfl¬±À¬ı˛¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛À¬ı˙ ‚øÚÀ˚˛ ¤À¸ÀÂ√º ’À¬Û鬱fl‘¬Ó¬ ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ«fl¬±À˘ ·œÓ¬±ø˘¬ı˛
¤fl¬øȬ ·±Ú ¤˝◊ √õ∂¸Àe ά◊À~‡À˚±·…ñ
’gfl¬±À¬ı˛¬ı˛ ά◊»¸ ˝ÀÓ¬ ά◊»¸±ø¬ı˛Ó¬ ’±À˘±
Œ¸˝◊ ŒÓ¬± ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ’±À˘±
¸fl¬˘ ¬Zμ3ø¬ıÀ¬ı˛±Ò ˜±ÀÁ¬ ʱ¢∂Ó¬ Œ˚ ˆ¬±À˘±
Œ¸˝◊ ŒÓ¬± ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ˆ¬±À˘±º
fl¬Ó¬fl¬&ø˘ ·±Ú ڱȬfl¬œ˚˛ √õ∂¸Àe¬ı˛ ¸Àe ˚≈Mê ŒÔÀfl¬› ¬ı‘˝M¬ı˛ Ó¬±»¬Û˚« ø¬ıô¶∏±¬ı˛ fl¬À¬ı˛ÀÂ√, ͬ±fl≈¬¬ı˛±±¬ı˛ 3øȬ ·±Úñë’±øÊ ø‡Ú
≈˚˛±¬ı˛ Œ‡±˘±í, ë’±øÊ fl¬˜˘˜≈fl≈¬˘˘í, ë’±øÊ ¬ı¸ôL√ ʱ¢∂Ó¬ ¬Z±À¬ı˛íº ¬ı¸ôL√ø¬ı¯∏˚˛fl¬ñ¬ı¸ôL√ ά◊»¸¬ı ¬ı˛±Ê± ڱȬÀfl¬¬ı˛ ˜”˘ √õ∂¸e ¬ı˛±Ìœ
¸≈¬ı˛e˜± ¬ı˛±Ê±Àfl¬ Œ‡ÀÓ¬ ‰¬±Úº Ó¬±¬ı˛ ÊÚ… ¬ı˛±ÀÊ… › ¬ı˛±Ê¬Û≈¬ı˛œÀÓ¬ ¬ı¸ôL√ ά◊»¸À¬ı¬ı˛ ’±À˚˛±ÊÚ fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ÀÂ√º ¬ı˛±Úœ ¬ı˛±Ê±Àfl¬ Œfl¬±Ô±˚˛
Œ‡À¬ıÚ, ¤˝◊ √õ∂Àùü¬ı˛ ά◊MÀ¬ı˛ ¬ı˛±Ê± ¬ıÀ˘ÀÂ√ÚñëŒ˚‡±ÀÚ ¬Û=À˜ ¬ı“±ø˙ ¬ı±ÊÀ¬ı, Ù≈¬À˘¬ı˛ Œfl¬˙À¬ı˛¬ı˛ Ù¬±· ά◊άˇÀ¬ı, ŒÊ…±»¶ß±˚˛ Â√±˚˛±˚˛
·˘±·ø˘ ˝À˚˛ñŒ¸˝◊ ’±˜±À¬ı˛ øé¬À̬ı˛ fl≈¬?¬ıÀÚíº øfl¬c Œ¸ Œ‡± Œ˚ ¸±Ô«fl¬ ˝ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Ú± Ó¬± ¸≈˙«Ú± Œ¬ı±ÀÁ¬øÚ, Ó¬±˝◊
¬ı¸ÀôL√±»¸À¬ı¬ı˛ ¬ı±ø˝…fl¬ Œfl¬±˘±˝˘Àfl¬ ¬ı˛±Úœ ¸Ó¬… ¬ıÀ˘ ˆ≈¬˘ fl¬À¬ı˛øÂ√˘º øfl¬c ÒœÀ¬ı˛ ÒœÀ¬ı˛ ¬ı¸ôL√ ά◊»¸À¬ı¬ı˛ √õ∂fl‘¬øÓ¬ ¬ıÀ˘ Œ·˘,
ÊÚÓ¬±¬ı˛ ˜ÀÒ… Œ‡± ø˘ w±øôL√, ¤ qÒ≈ ¬ı¸ôL√ ά◊»¸¬ıÀfl¬ ˆ≈¬˘ Œ‡±¬ı˛˝◊ ¬Ûø¬ı˛Ì±˜º øfl¬c Œ¸˝◊ ˆ≈¬˘ Œ‡± Ú± ‚ȬÀ˘ ¸Ó¬…˙«Ú›

[¬28¬]
Œ‡± ¸y√√¬ı Ú˚˛º Ó¬±˝◊ ¬ı¸ÀôL√±»¸À¬ı ¬ı±˝◊À¬ı˛¬ı˛ ¸Ó¬…Ó¬±¬ı˛ ¸Àe ¸Àe ¬ı¸ÀôL√¬ı˛ ·ˆ¬œ¬ı˛ ¬ı˛+¬ÛøȬ ͬ±fl≈¬¬ı˛±¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ ¸Ó¬… ˝À˚˛ ά◊ÀͬÀÂ√º
ë’±øÊ fl¬˜˘˜≈fl≈¬˘˘ ‡≈ø˘˘í ·±ÚøȬ Œ¸˝◊ ¸±Ô«fl¬ ¬ı¸ÀôL√¬ı˛ ’±·˜Úœ ¤¬ı— Œ˙¯∏ ¬Û˚«ôL√ ڱȬÀfl¬¬ı˛ √õ∂±˚˛ Œ˙¯∏ ‘À˙… ͬ±fl≈¬¬ı˛± ø¬ı˛Mê
Δ¬ı¬ı˛±·œ ¬ı¸ÀôL√¬ı˛ Œ¸Ãμ˚«Àfl¬ ¤Àfl¬¬ı±À¬ı˛ ά◊ƒ‚±øȬӬ fl¬À¬ı˛ øÀ˚˛ÀÂ√, ë’±øÊ ¬ı¸ôL√ ʱ¢∂Ó¬ ¬Z±À¬ı˛í ·±ÚøȬÀÓ¬º
fl¬Ó¬fl¬&ø˘ ·±Ú ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ ˆ¬±¯∏… ˜±Sº ¸±—Àfl¬øÓ¬fl¬ ڱȬÀfl¬ ‰¬ø¬ı˛S&À˘± ˚‡Ú Œfl¬±ÀÚ± Ó¬ÀM3¬ı˛ Œ±¸¬ı˛ ˝˚˛, Ó¬‡Ú ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛
’±‰¬¬ı˛ÀÌ › fl¬±˚«fl¬˘±À¬Û Œ¸˝◊ ‰¬ø¬ı˛ÀS¬ı˛ ¬Û”Ì« ¬ı˛+¬Û √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝˚˛ Ú±, ’±ˆ¬±À¸ ˝◊øeÀÓ¬ ‰¬ø¬ı˛SÀfl¬ Œ¬ı±Á¬±ÀÓ¬ ˝˚˛º ¬ı˛±Ê± ڱȬÀfl¬
¬ı˛±Ê±¬ı˛ ’¬ı˛+¬Û Ó¬M3 ¬ı˛±Ê±¬ı˛ ≈øȬ ·±ÀÚ ¬ı…±‡…±Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√ 댇±À˘± Œ‡±À˘± ¬Z±¬ı˛í › ë’±ø˜ ¬ı˛+À¬Û ŒÓ¬±˜±¬ı˛ Œˆ¬±˘±¬ı 򱒼 ¤˝◊
ڱȬÀfl¬ ¸≈¬ı˛e˜±¬ı˛ ¸±ÒÚ± Œ˚Ú ±¸…ˆ¬øMê¬ı˛, ͬ±fl≈¬¬ı˛±¬ı˛ Œ˚Ú ¸‡…ˆ¬øMê¬ı˛º ¸≈¬ı˛e˜±¬ı˛ ·±Ú&ø˘ÀÓ¬ ±À¸…¬ı˛ Œ¸˝◊ ¸¬ı˛˘ ø¬ıù´ô¶∏
’±R¸˜¬Û«Ì, ’fl¬¬ÛȬ Œ¸¬ı±¬Û¬ı˛±˚˛ÌÓ¬± √õ∂fl¬±˙ Œ¬ÛÀ˚˛ÀÂ√ ë’±ø˜ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ Œ√õ∂À˜ ˝¬ı ¸¬ı±¬ı˛í ¤¬ı— ë’±ø˜ Œfl¬¬ı˘ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ±¸œí
·±ÀÚº ͬ±fl≈¬¬ı˛± ¬ıg≈, ¸˝‰¬¬ı˛, ¤˜Úøfl¬ Œ¸Ú±¬ÛøÓ¬›º ¤˝◊ ͬ±fl≈¬¬ı˛± ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ڱȬÀfl¬ ÚÓ≈¬Ú ‰¬ø¬ı˛S Ú˚˛º √õ∂±˚˛ø(ÀM¬ı˛ ¬ı¸ôL√ ¬ı˛±˚˛
‰¬ø¬ı˛ÀS ¸y√√¬ıÓ¬ ¤¬ı˛ ¸”S¬Û±Ó¬º ͬ±fl≈¬¬ı˛±¬ı˛ ¸—˘±¬Û é¬ÀÌ é¬ÀÌ ¸—·œÓ¬ ˝À˚˛ ά◊ÀͬøÂ√˘º fl¬ø¬ıÀfl¬˙¬ı˛œ Ó¬±¬ı˛ Ú±À˜ ·±Ú ¬ı“±ÀÒÚñ
ëŒ˚‡±ÀÚ ¬ı˛+À¬Û¬ı˛ √õ∂ˆ¬± Ú˚˛Ú Œ˘±ˆ¬±í
Œ¸‡±ÀÚ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ˜Ó¬ Œˆ¬±˘± Œfl¬ ͬ±fl≈¬¬ı˛±±
Œ¸‡±ÀÚ ¤˜Ú ¬ı˛À¸¬ı˛ ŒÁ¬±˘± Œfl¬ ͬ±fl≈¬¬ı˛±±

Ú‘ÀÓ¬…¬ı˛ Â√Àμ Ó“¬±¬ı˛ ¬ıgÚ˜≈øMê ‚ÀȬ, ˝±ø¸fl¬±iß± ˝œ¬ı˛±¬Û±iß± ≈À˘ ›Àͬ, Â√μ › ˆ¬±À˘±˜Àμ ¤fl¬¸Àe ά◊Àiú±øÔÓ¬ ˝˚˛ñ
ëÚ±À‰¬ Êiú Ú±À‰¬ ˜‘Ó≈¬… ¬Û±ÀÂ√ ¬Û±ÀÂ√
Ó¬±Ó¬± ΔÔ ΔÔ Ó¬±Ó¬± ΔÔ ΔÔ Ó¬±Ó¬± ΔÔÕÔ

fl¬œ ’±Úμ fl¬œ ’±Úμ fl¬œ ’±Úμ

ø¬ı±-¬ı˛±øS Ú±À‰¬ ˜≈øMê Ú±À‰¬ ¬ıgñ
Œ¸ Ó¬¬ı˛Àe Â√≈øȬ ¬ı˛Àe ¬Û±ÀÂ√ ¬Û±ÀÂ√
Ó¬±Ó¬± ΔÔ-ΔÔ Ó¬±Ó¬± ΔÔ-ΔÔ Ó¬±Ó¬± ΔÔ-ΔÔí
¬ı˛±Ê± ڱȬÀfl¬ Œfl¬±ÀÚ± ‘˙… ø¬ıˆ¬±· ŒÚ˝◊º fl¬‡Ú› ¸≈˙«Ú±¬ı˛ ’gfl¬±¬ı˛ ‚¬ı˛, fl¬‡Ú› ¬ÛÔ ¬ı± √õ∂±ôL√¬ı˛, fl¬‡Ú› fl≈¬?¬ıÚ ¤˝◊ˆ¬±À¬ı
‘˙…&ø˘ ¸±Ê±ÀÚ± ˝À˚˛ÀÂ√º ‘˙… ’Ú≈˚±˚˛œ ·±Ú&ø˘ ˝˘ñ

 √õ∂Ô˜ ‘˙… .
 ¬ı˛±Ê± .
Œ‡±À˘± Œ‡±À˘± ¬Z±¬ı˛

 ¸≈¬ı˛e˜± .
[1] ¤À˚ Œ˜±¬ı˛ ’±¬ı¬ı˛Ì
[2] Œfl¬±Ô± ¬ı±˝◊À¬ı˛ ”À¬ı˛ ˚±˚˛À¬ı˛ ά◊Àάˇ

[¬29¬]
 Ú±·ø¬ı˛fl¬·Ì .
Œ˚‡±ÀÚ ¬ı˛+À¬Û¬ı˛ √õ∂ˆ¬±

 ͬ±fl≈¬¬ı˛± › Ú±·ø¬ı˛fl¬·Ì .
’±˜¬ı˛± ¸¬ı±˝◊ ¬ı˛±Ê±

 ¬ı±Î¬◊˘ .
’±˜±¬ı˛ √õ∂±À̬ı˛ ˜±Ú≈¯∏ ’±ÀÂ√ √õ∂±ÀÌ

 ¬Û±·˘ .
ŒÓ¬±¬ı˛± Œ˚ ˚± ¬ıø˘¸ ˆ¬±˝◊

 ͬ±fl≈¬¬ı˛± › Ú±·ø¬ı˛fl¬·Ì .
Œ˜±À¬ı˛ øfl¬Â√≈ Ú±˝◊ Œ¬ı˛ Ú±˝◊

 ͬ±fl≈¬¬ı˛± › Ú±À‰¬¬ı˛ ˘ .
˜˜ ø‰¬ÀM øÚøÓ¬ Ú‘ÀÓ¬…

 ͬ±fl≈¬¬ı˛± .
¬ı¸ÀôL√ øfl¬ qÒ≈

 Ó‘¬Ó¬œ˚˛ ‘˙… .

 ͬ±fl≈¬¬ı˛± .
’±øÊ fl¬˜˘˜≈fl≈¬˘ ˘ ‡≈ø˘˘

 ‰¬Ó≈¬Ô« ‘˙… .

 ¬ı±˘fl¬·Ì .
ø¬ı¬ı˛˝ ˜Ò≈¬ı˛ ˝˘ ’±øÊ

[¬30¬]
 ¬Û=˜ ‘˙… .

 ¬ı±Î¬◊˘ .
˚± øfl¬Â√≈ fl¬±À˘±ÒÀ˘±

 ͬ±fl≈¬¬ı˛± .
’±˝± ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ¸Àe √õ∂±À̬ı˛ Œ‡˘±
’±˜±¬ı˛ ¸fl¬˘ øÚÀ˚˛ ¬ıÀ¸ ’±øÂ√

 ͬ±fl≈¬¬ı˛± › Ú±À‰¬¬ı˛ ˘ .
’±˜±¬ı˛ ‚≈¬ı˛ Œ˘À·ÀÂ√ Ó¬±øÒÚƒ

 ¸≈¬ı˛e˜± .
¬Û≈©Û ŒÙ¬±ÀȬ Œfl¬±Ú fl≈¬?¬ıÀÚ

 ’©Ü˜ ‘˙… .

 ¬ı˛±Ê± .
ë’±ø˜ ¬ı˛+À¬Û ŒÓ¬±˜±˚˛ Œˆ¬±˘±¬ı Ú±í

 ¸≈˙«Ú± .
눬˚˛À¬ı˛ Œ˜±¬ı˛ ’±‚±Ó¬ fl¬À¬ı˛±í

 ¸≈¬ı˛e˜± .
ë’±ø˜ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ Œ√õ∂À˜í

 ˙˜ ‘˙… .

 ¸≈¬ı˛e˜± .
ë’±ø˜ Œfl¬¬ı˘ ŒÓ¬±˜±¬ı˛ ±ø¸í

[¬31¬]
 Œ‰¬±V ‘˙… .

 ¸≈˙«Ú± .
ë¤ ’gfl¬±À¬ı˛ Î≈¬¬ı±›í

 ‘˙… ’±Í¬±À¬ı˛± .

 ͬ±fl≈¬¬ı˛± .
ë’±øÊ ¬ı¸ôL√ ʱ¢∂Ó¬ ¬Z±À¬ı˛í

 ‘˙… ά◊øÚ˙ .

 ¸≈¬ı˛e˜± .
ë’gfl¬±À¬ı˛¬ı˛ ˜±ÀÁ¬ ’±˜±¬ı˛í
댈¬±¬ı˛ ˝˘ ø¬ıˆ¬±¬ı¬ı˛œí
¬ı˛±Ê± ڱȬÀfl¬ Œ˜±È¬ 26øȬ ·±Ú ’±ÀÂ√º Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÒ… 9øȬ ·±ÀÚ¬ı˛˝◊ ¸≈¬ı˛ ¬Û±›˚˛± ˚±˚˛ Ú±º 3øȬ ·±ÀÚ ’±ÀÂ√ ¬ı±Î¬◊À˘¬ı˛ ¸≈¬ı˛º
¬ı±øfl¬ ·±Ú&ø˘ ¬ı˛±·øˆ¬øMfl¬ Ú˚˛ Ó¬À¬ı ¬ı˛±À·¬ı˛ ’±ˆ¬±¸ ¬Û±›˚˛± ˚±˚˛º Ó¬M3ڱȬfl¬ ¬ıÀ˘ ·±ÀÚ¬ı˛ ¸—‡…± ’ÀÚfl¬ Œ¬ıø˙º ’øÒfl¬±—˙
·±Ú˝◊ ڱȬfl¬ ŒÔÀfl¬ ø¬ıø2Âiß ¬ı˛+À¬Û ¶§˚˛—¸•Û”Ì« › ÊÚø√õ∂˚˛º ¬ı˛±Ê± ڱȬÀfl¬¬ı˛ Ó¬M3 ¬ı˛+¬ÛøȬÀfl¬ √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¬ı¸ÀôL√¬ı˛ ·±Ú&ø˘
fl¬ø¬ıÀfl¬ ’ÀÚfl¬ ¸±˝±˚… fl¬À¬ı˛ÀÂ√ ¤fl¬Ô± øÚø¬Z«Ò±˚˛ ¬ı˘± ˚±˚˛º ¬ı˛±Ê± ڱȬÀfl¬¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛øÒ ø¬ı¬Û≈˘ øfl¬c ¬ı˛±Ìœ ¸≈˙«Ú±¬ı˛ ’ôL√¬Z«μ3 Ù≈¬øȬÀ˚˛
ŒÓ¬±˘±¬ı˛ ÊÚ…˝◊ fl¬ø¬ı ڱȬÀfl¬¬ı˛ ˙±‡±-√õ∂˙±‡± ¬ı±øάˇÀ˚˛ Ó≈¬˘ÀÓ¬ Œ‰¬À˚˛ÀÂ√Ú ¤¬ı— Œ¸˝◊¸Àe ·±ÀÚ¬ı˛ ¸—‡…±› ¬ı±øάˇÀ˚˛ÀÂ√Úº

’‰¬˘±˚˛Ó¬Ú [1912]
1318 ¸±À˘¬ı˛ ’±øù´ÀÚ¬ı˛ √õ∂¬ı±¸œÀÓ¬ ’‰¬˘±˚˛Ó¬Ú ¸•Û”Ì« ˜≈ø^Ó¬ ˝À˚˛øÂ√˘º ڱȬÀfl¬¬ı˛ ¬ÛȬˆ”¬ø˜fl¬±˚˛ ¢∂œÀɬı˛ ’¬ı¸±Ú › ¬ı¯∏«±¬ı˛
’±ø¬ıˆ«¬±À¬ı¬ı˛ ˝◊øeÓ¬› Œ¸˝◊ ¸±é¬ Œ˚˛º ’‰¬˘±˚˛Ó¬Ú ¬ı˛+¬Ûfl¬ ʱӬœ˚˛ ڱȬfl¬, ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ˆ¬±¬ı˜≈‡œ Ó¬M3Ú±ÀȬ…¬ı˛ ˚±¬ıÓ¬œ˚˛ ø¬ıÀ˙¯∏Q˝◊
¤ÀÓ¬ √õ∂øÓ¬Ù¬ø˘Ó¬º Ó¬À¬ı ’‰¬˘±˚˛Ó¬ÀÚ ¬ı˛±Ê±¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ’Ò…±RÓ¬M3 ¬ı…±‡…±Ó¬ ˝˚˛øÚº ¤‡±ÀÚ ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ı¯∏œ«˚˛ ’±‰¬±¬ı˛ ¸¬ı«¶§ ø˝μ≈ ¸˜±Àʬı˛
¬ı˛é¬Ì˙œ˘Ó¬±Àfl¬ ø¬ı^n∏¬Û fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ÀÂ√º fl¬ø¬ı ¬ıÀ˘ÀÂ√ÚñëëÊ·ÀÓ¬¬ı˛ Œ˚‡±ÀÚ˝◊ Ò˜«Àfl¬ ’øˆ¬ˆ”¬Ó¬ fl¬ø¬ı˛˚˛± ’±‰¬±¬ı˛ ’±¬ÛøÚ ¬ıÀάˇ± ˝˝◊˚˛±
ά◊Àͬ, Œ¸‡±ÀÚ ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ø‰¬MÀfl¬ Œ¸ èX fl¬ø¬ı˛˚˛± Œ˚˛, ¤È¬± ¤fl¬È¬± ø¬ıù´ÊÚœÚ ¸Ó¬…ºíí Œ¸˝◊ èXø‰¬ÀM¬ı˛ Œ¬ıÚ±˝◊ ’‰¬˘±˚˛Ó¬Ú
ڱȬÀfl¬¬ı˛ ˜”˘ ¸≈¬ı˛º ¤˝◊ ڱȬÀfl¬› ˚Ô±¬ı˛œøÓ¬ ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ ‚ÀȬÀÂ√ ¤¬ı— ·±ÀÚ¬ı˛ ˜Ò… øÀ˚˛˝◊ ’ÀÚfl¬ Œé¬ÀS ڱȬ…¬ıd¬ı˛ ’±ˆ¬±¸
¬Û±›˚˛± ˚±˚˛º ·œÓ¬±?ø˘ ·œøÓ¬˜±À˘…¬ı˛ ˚≈À· Œ˘‡± ˝À˘› ’‰¬˘±˚˛Ó¬ÀÚ¬ı˛ ·±Ú&ø˘ÀÓ¬ ·ˆ¬œ¬ı˛ ˆ¬øMê¬ı˛¸ ø¬ıÀ˙¯∏ ŒÚ˝◊, ¬Û”ʱ ¬Û˚«±À˚˛
¤˝◊ ·±Ú&ø˘ ’ôL√ˆ≈¬«Mêº

[¬32¬]
 ëÓ≈¬ø˜ ά±fl¬ øÀ˚˛Â√ Œfl¬±Ú ¸fl¬±À˘í
ë¤ ¬ÛÔ Œ·ÀÂ√ Œfl¬±Ú‡±ÀÚí
ë’±ø˜ fl¬±À¬ı˛ ά±øfl¬ Œ·±í
ë¸fl¬˘ ÊÚ˜ ˆ¬À¬ı˛í
ëø˚øÚ ¸fl¬˘ fl¬±Àʬı˛ fl¬±øÊí
ë’±ø˜ Œ˚ ¸¬ı øÚÀÓ¬ ‰¬±˝◊í
ë’±¬ı˛ ÚÀ˝ ’±¬ı˛ Ú˚˛íº
¤&ø˘¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛œøÓ¬ ·œÓ¬±?ø˘ ˚≈À·¬ı˛ ·±Ú&ø˘¬ı˛ ˜ÀÓ¬±º ’‰¬˘±˚˛Ó¬ÀÚ¬ı˛ ¬Û=fl¬ ‰¬ø¬ı˛SøȬ ¤˝◊ ڱȬÀfl¬ ¸¬ıÀ‰¬À˚˛ ά◊À~‡À˚±·…º
Ó¬±¬ı˛ fl¬ÀF˝◊ ¸¬ı«±øÒfl¬ ·±Ú ¸—À˚±øÊÓ¬ ˝À˚˛ÀÂ√º ’‰¬˘±˚˛Ó¬ÀÚ Œ¸ ¤fl¬ ˜”øÓ«¬˜±Ú ø¬ıÀ^±˝, ’À˝Ó≈¬fl¬ ά◊2Â3±¸, ’fl¬±¬ı˛Ì ¸—·œÓ¬,
’¬ı±ø>Ó¬ ˜≈øMê¬ı˛ ’±¢∂˝, Ó¬±˝◊ ¬ı±ø˝¬ı˛ ø¬ıÀù´¬ı˛ ’±˝3±Ú ¸—·œÓ¬ ˝À˚˛ Ó¬±¬ı˛ fl¬ÀF Ò√ıøÚÓ¬ ˝˚˛º Ú¬ı¬ı¯∏«± ¸˜±·À˜¬ı˛ ¸˜±¬ı˛˝ ¤¬ı— ’±˙±,
√õ∂Ô˜ ¬ı±ø¬ı˛¬Û±ÀÓ¬ ø¸Mê ’ˆ¬…Ô«Ú± ¤¬ı— ά◊~±¸ ¬Û=Àfl¬¬ı˛ fl¬ÀF¬ı˛ ˆ¬±¯∏±˚˛ › ¸—·œÀÓ¬ √õ∂fl¬±˙ Œ¬ÛÀ˚˛ÀÂ√º ڱȬÀfl¬ Œ˜±È¬ 23øȬ ·±ÀÚ¬ı˛
˜ÀÒ… ¬Û=Àfl¬¬ı˛ fl¬ÀF˝◊ ’±ÀÂ√ 12øȬ ·±Úº √õ∂Ô˜ ‘À˙…¬ı˛ ¸”‰¬Ú±ÀÓ¬˝◊ ¬Û=Àfl¬¬ı˛ fl¬ÀF ëÓ≈¬ø˜ ά±fl¬ øÀ˚˛Â√ Œfl¬±Ú ¸fl¬±À˘í ڱȬfl¬øȬ¬ı˛
˜˜«¬ı±Ìœ ά◊ƒ‚±øȬӬ fl¬À¬ı˛ÀÂ√º èX·‘À˝ ’¬ıèX√õ∂±Ì Êœ¬ıÚÒÀ˜«¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ ˜≈øMê¬ı˛ ’±˜LaÌ ˝◊øeÀÓ¬ Ò√ıøÚÓ¬ ˝À˚˛ÀÂ√ ˜±S, øfl¬c Œ¸
’±˝3±Ú Ó¬‡Ú› ’¬ÛÀ¬ı˛¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ ø¬ıù´±¸À˚±·… ˝À˚˛ ›ÀͬøÚº ’Ô‰¬ èX ·‘˝¬Z±¬ı˛ ’¸˝… Œ¬ıÀ· ˆ¬¢ü√õ∂±˚˛, ’±fl¬±˙¬ı±Ó¬±¸ ¬ı…±fl≈¬˘Ó¬±˚˛
‰¬=˘ ˝À˚˛ ά◊ÀͬÀÂ√º ¬Û=Àfl¬¬ı˛ fl¬ÀF ≈˝◊ ʱӬœ˚˛ ·±Ú˝◊ ’±ÀÂ√º √õ∂Ô˜ Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛ ·±Ú ëÓ≈¬ø˜ ά±fl¬ øÀ˚˛Â√ Œfl¬±Ú ¸fl¬±À˘í, ë”À¬ı˛
Œfl¬±Ô±˚˛ ”À¬ı˛ ”À¬ı˛í, 뤬ÛÔ Œ·ÀÂ√ Œfl¬±Ú‡±ÀÚí, ë‚À¬ı˛ÀÓ¬ w˜¬ı˛ ¤˘ &Ú&øÚÀ˚˛í, ë’±ø˜ fl¬±À¬ı˛ ά±øfl¬ Œ·±í ˝◊Ó¬…±øñŒ˚‡±ÀÚ
¬Zμ3˜øÔÓ¬ ’ôL√À¬ı˛¬ı˛ ¬ıø˝˜≈«‡œÓ¬±˚˛ ˆ¬±¯∏± ø¬ı¬Ûiߺ ø¬ZÓ¬œ˚˛ Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛ ·±Ú ë’±Ê Œ˚˜Ú fl¬À¬ı˛ ·±˝◊ÀÂ√ ’±fl¬±˙í, 뤽◊ Œ˜Ã˜±øÂ√À¬ı˛ ‚¬ı˛
Â√±Î¬ˇ± Œfl¬ fl¬À¬ı˛ÀÂ√í, ë˝±À¬ı˛ Œ¬ı˛ Œ¬ı˛ Œ¬ı˛ Œ¬ı˛í, ë›À¬ı˛ ›À¬ı˛ ›À¬ı˛ ’±˜±¬ı˛ ˜Ú Œ˜ÀÓ¬ÀÂ√í, ë’±¬ı˛ ÚÀ˝ ’±¬ı˛ Ú˚˛íñ¸—˙˚˛˝œÚ ø‰¬ÀM¬ı˛
ά◊~±¸ ·±ÀÚ¬ı˛ ˆ¬±¯∏±˚˛ ¸≈À¬ı˛ √õ∂øÓ¬Ù¬ø˘Ó¬º
¤˝◊ ڱȬÀfl¬ ±±Í¬±fl≈¬¬ı˛ øͬfl¬ ¸—·œÓ¬¸¬ı«¶§ ‰¬ø¬ı˛S Ú˚˛º ˜±S ≈øȬ ·±Ú Ó“¬±¬ı˛ fl¬ÀF ’±ÀÂ√º ±±Í¬±fl≈¬¬ı˛ ¸•ÛÀfl«¬ Œ˙±Ú¬Û±—q-
Œ¬ı˛ ·±Ú 뤽◊ ¤fl¬˘± Œ˜±À¬ı˛ ˝±Ê±¬ı˛ ˜±Ú≈¯∏íº Œ˙±Ú¬Û±—qÀ¬ı˛ fl¬ÀF ¤fl¬øȬ fl‘¬ø¯∏ø¬ı¯∏˚˛fl¬, ’±À¬ı˛fl¬øȬ |˜ø¬ı¯∏˚˛fl¬ ·±Ú ’±ÀÂ√ñ
ë’±˜¬ı˛± ‰¬±¯∏ fl¬ø¬ı˛ ’±ÚÀμí ¤¬ı— ëø˚øÚ ¸fl¬˘ fl¬±Àʬı˛ fl¬±øÊíº ≈øȬ ¸‘ø©Ü˝◊ ¸±Ô«fl¬ ¤¬ı— ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ«fl¬±À˘ ¤˝◊ Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛ fl¬˜«¸—·œÓ¬
¬ı˛‰¬Ú± ¬ÛøÔfl‘¬ÀÓ¬¬ı˛ ˜˚«±± Œ¬ÛÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º ˆ«¬fl¬À˘¬ı˛ ëά◊Ó¬˘Ò±¬ı˛± ¬ı±˘ Á¬À¬ı˛í ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¬ı¯∏«±·œÓ¬ ø˝¸±À¬ı ø¬ı‡…±Ó¬º ’‰¬˘±˚˛Ó¬ÀÚ
¬ı±˘fl¬À¬ı˛ ë’±À˘± ’±˜±¬ı˛ ’±À˘±í ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ¤fl¬øȬ Œ|ᬠ¸—·œÓ¬º √õ∂¬ı≈X ’±À˘±¬ı˛ ¤˝◊ ά◊±M Ê˚˛˜LaÀfl¬ ·±ÀÚ¬ı˛ ¬ıø˘á¬
¸≈À¬ı˛ ’±fl¬±À˙ ¬ı±Ó¬±À¸ Â√øάˇÀ˚˛ øÀ˚˛ÀÂ√Ú fl¬ø¬ı ¤˝◊ ·±ÀÚº ¬ı˛±Ê± ڱȬÀfl¬ øÂ√˘ ’gfl¬±À¬ı˛¬ı˛ ˜˜«·œÓ¬, ’‰¬˘±˚˛Ó¬ÀÚ ’±À˘±¬ı˛º ’±À˘±Àfl¬
’“±Ò±À¬ı˛ ø˜ø˘À˚˛ ø˘ ·±ÀÚ¬ı˛ ¸≈¬ı˛, ’gfl¬±À¬ı˛¬ı˛ ’ôL√¬ı˛ ŒÔÀfl¬ ’±À˘±Àfl¬¬ı˛ ’±fl¬±À˙ ά◊»¸±ø¬ı˛Ó¬ ˝˘ ¸—·œÓ¬º

’±R˜”˘…±˚˛À̬ı˛ ÊÚ… √õ∂ùü±¬ı˘œ

1º √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ √õ∂øÓ¬À˙±Ò, ¬ı˛±Ê± › ¬ı˛±Úœ, ø¬ı¸Ê«Ú Œfl¬±Ú ¸˜À˚˛¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú±∑ Œ¸ ¸˜À˚˛¬ı˛ ڱȬÀfl¬¬ı˛ ·±Ú&ø˘¬ı˛ √õ∂fl‘¬øÓ¬ øfl¬ øÂ√˘∑
Œ˚ Œfl¬±Ú ¤fl¬øȬ ڱȬÀfl¬¬ı˛ ø¬ı¯∏˚˛¬ıd ·±Ú ¸˝À˚±À· ø¬ıô¶∏±ø¬ı˛Ó¬ Œ˘‡º
2º ˙±¬ı˛À±»¸¬ı, √õ∂±˚˛ø(M, ¬ı˛±Ê± › ’‰¬˘±˚˛Ó¬Ú øfl¬ Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛ ڱȬfl¬∑ Œ˚ Œfl¬±Ú ≈øȬ ڱȬfl¬ ¸•§Àg ø¬ıô¶∏±ø¬ı˛Ó¬ Œ˘‡º

[¬33¬]
øÚ¬ı«±ø‰¬Ó¬ ¸˝±˚˛fl¬ ¢∂Lö¬Û?œ
1º ¬ı˛¬ıœfÊœ¬ıÚœñ√õ∂ˆ¬±Ó¬fl≈¬˜±¬ı˛ ˜≈À‡±¬Û±Ò…±˚˛, ø¬ıù´ˆ¬±¬ı˛Ó¬œº
2º ¬ı˛ø¬ıÊœ¬ıÚœñ√õ∂˙±ôL√fl≈¬˜±¬ı˛ ¬Û±˘, ’±Úμ ¬Û±¬ıø˘˙±¸«, fl¬ø˘fl¬±Ó¬±º
3º ¬ı±—˘± fl¬±¬ı…¸—·œÓ¬ › ¬ı˛¬ıœf¸—·œÓ¬ñ’èÌfl≈¬˜±¬ı˛ ¬ı¸≈º
4º ¬ı˛¬ıœfÚ±ÀÔ¬ı˛ ·œøӬڱȬ… › Ú‘Ó¬…ڱȬ…ñ√õ∂Ì˚˛fl≈¬˜±¬ı˛ fl≈¬G≈º
5º ¬ı˛¬ıœfڱȬ…√õ∂¬ı±˝ñ√õ∂˜ÔÚ±Ô ø¬ı˙œº
6º ¬ı˛¬ıœf¸—·œÓ¬ñ˙±øôL√À¬ı Œ‚±¯∏º
7º ¬ı˛¬ıœf¸—·œÓ¬ ø¬ıø‰¬S±ñ˙±øôL√À¬ı Œ‚±¯∏º
8º ¬ı˛¬ıœf¸—·œÓ¬ √õ∂¸eñ√õ∂Ù≈¬~fl≈¬˜±¬ı˛ ±¸º
9º ·œÓ¬ø¬ıÓ¬±Ú fl¬±˘±Ú≈Sêø˜fl¬ ¸”‰¬œñ√õ∂ˆ¬±Ó¬fl≈¬˜±¬ı˛ ˜≈À‡±¬Û±Ò…±˚˛º
10º ·±ÀÚ¬ı˛ ڱȬfl¬ ڱȬÀfl¬ ·±Úñ’±˘¬ÛÚ± ¬ı˛±˚˛º

[¬34¬]