SŁOWNIK

TERMINÓW I POJĘĆ
FILOZOFICZNYCH
FILOZOFICZNYCH

Instytut Wydawniczy Pax

Warszawa 2001
© Copyrigłit by Antoni Podsiad, Warszawa 2000

Projekt okładki, wyklejki i karty tytułowej

Beata Kulesza-Damaziak

Opracowanie leksykograficzne, indeksy

Antoni Podsiad

INSTYTUT WYDAWNICZY PAX

Warszawa 2001

ISBN 83-211-1305-2
PRZEDMOWA

S Słownik terminów i pojęć filozoficznych jest w swym zamierzeniu twórczą

kontynuacją Małego słownika terminów i pojęć filozoficznych z 1983
roku^. Jest kontynuacją przede wszystkim w tym sensie, Ŝe przyświecające mu
takŜe obecnie załoŜenia ideowe, koncepcyjne i edytorskie, które przedstawiłem
przed siedemnastu laty we Wprowadzeniu do Małego słownika^, nie uległy w
zasadzie zmianie. Jedynie liczba i jakość innowacji pozwoliły mi na
zrezygnowanie z przymiotnika „mały", nowość zaś polega nie tylko na
wprowadzeniu wielu nowych haseł czy na rozbudowaniu lub przeredagowaniu
większości dotychczasowych, lecz takŜe, a moŜe nawet przede wszystkim, na
rozwinięciu lub uzupełnieniu ujęć historycznych w tych hasłach, które mniej
lub bardziej widomie tego wymagały.
Niniejszy Słownik próbuje więc określić podstawowe znaczenia wybranych
pojęć, głównie z zakresu filozofii klasycznej'', starając się uwypuklić taki ich
sens, w jakim posługiwali się nimi wielcy filozofowie naleŜący do tradycji
myśli europejskiej. Poza tym próbuje teŜ wyjaśnić związane z owymi pojęciami
specjalistyczne terminy — ontologiczne, epistemologiczne, logiczne,
metodologiczne, a takŜe psychologiczne, socjologiczne etc, penetrując w ten
sposób równieŜ pogranicza filozofii i nauk szczegółowych.
PRZEDMOWA V

Oprócz filozofii klasycznej, której dziedzictwo jest dla Słownika pod-

stawą, stara się on przybliŜyć takŜe późniejszą kulturę filozoficzną, uwz-
ględniając przy tym dorobek myśli polskiej (np. kierunek logiczno-anali-
tyczny szkoły Iwowsko-warszawskiej czy ontyczno-egzystencjalny tzw.
szkoły lubelskiej). W porównaniu z Małym słownikiem więcej jest w rum
haseł i charakterystyk np. z zakresu strukturalizmu, filozofii języka i
analizy lingwistycznej czy teŜ z zakresu hermeneutyki i filozofii kultury,
więcej terminów i pojęć właściwych fenomenologii, egzystencjali-
zmowi; a przy tym wszystkim — równieŜ terminów z filozofii staroŜyt-
nej jako kolebki myśli europejskiej (dołączone zostały jako nowe hasła
nawet pewne terminy greckie — mam tu na myśli zwłaszcza te, które się
jeszcze nie zleksykalizowały w języku polskim; podobnie ma się rzecz z
wieloma terminami łacińskimi i nowołacińskimi, które, choć i dziś sto-
sowane, moŜemy odnieść wprost do średniowiecza).
Jeśli chodzi o kontekst historyczny prezentowanych pojęć i terminów,
starałem się w miarę swych moŜliwości, aby był on bogatszy niŜ w
Małym słowniku. Niemniej wypadało mi nieraz ograiuczyć się tylko do
wskazania na ów kontekst, i to częstokroć w sposób schematyczny — tak
jak na to pozwalały rozmiary dzieła i sam jego charakter. Historia filozo-
fii występuje w Słowniku przewaŜnie w postaci przykładów, ilustracji
sposobów posługiwania się przez filozofów danym pojęciem, przy czym
przewaŜają przykłady z historii filozofii staroŜytnej i nowoŜytnej. W po-
równaniu z Małym słownikiem omówienia hasłowe są bardziej nasycone
charakterystycznymi wyraŜeniami i zwrotami z pism filozofów w swym
brzmieniu oryginalnym.
Nagłówki haseł opatrzone zostały — w takim zakresie, w jakim udało
się to ustalić — odpowiednikami polskich terminów w dwóch językach
klasycznych: greckim i łacińskim, oraz w trzech nowoŜytnych: angiel-
skim, francuskim i niemieckim, a ponadto, w przypadku terminów ob-
cego pochodzenia, objaśnieniami etymologicznymi. Pełniejsze korzysta-
nie ze Słownika umoŜliwia wpleciony w treść artykułów hasłowych sy-
stem odsyłaczy (tworzących niejako —by nawiązać tu do alegorii przed-
stawionej na okładce — nitkę Ariadny, pomocną w poruszaniu się po
labiryncie terminów i pojęć poukładanych w Słowniku). Temu samemu
celowi słuŜyć ma pięć indeksów: 1) terminów łacińskich (z rozróŜnie-
niem na klasyczne i nowołacińskie), 2) angielskich, 3) francuskich, 4) nie-
mieckich — wszystkie skorelowane z terminami hasłowymi polskimi,
oraz 5) indeks osób, w którym rozwinięte zostały inicjały imion, a nadto
podane graniczne daty biograficzne.

VI
 PRZEDMOWA

Miło mi móc podziękować w tym miejscu obydwu recenzentom naukowym

obecnego Słownika, do którycłi zwrócił się był Instytut Wydawniczy „Pax" z
prośbą o recenzje: Panu Juliuszowi Domańskiemu, Profesorowi Uniwersytetu
Warszawskiego, i Księdzu Docentowi Janowi Sochoniowi z Akademii Teologii
Katolickiej w Warszawie. Pierwszemu z nich, pomijając juŜ samą recenzję,
zawdzięczam wiele jako redaktor Słownika: to, Ŝe w ciągu lat pracy nad tym
dziełem zawsze mogłem liczyć na jego pomoc filologa i historyka idei, bo
zawsze gotów był słuŜyć swoją wiedzą, dzielić się swoim doświadczeniem;
drugiemu — zupełnie niespodziewane dla mnie świadectwo intelektualne jego
promieniującej osobowości, zawarte w recenzji.
Antoni Podsiad w
październiku 1999
 mu

WYKAZ SKRÓTÓW
Wykaz obejmuje skróty wyrazów występujące w tekstach haseł, z pominięciem
tzw. skrótów konwencjonalnych. Skróty podane kursywą dotyczą kwalifikatorów i od-
syłaczy.
ang. — angielski metod. w metodologii
arab. — arabski nłc. nowołaciński
biol. — w biologii nm. niemiecki
czyt. — czytaj pot. znaczenie potoczne
estet. — w estetyce przeł. przełoŜył, przełoŜyła
et. — w etyce psych. w psychologii
filoz. — w filozofii przyrody sanskr. sanskrycki
przyr.
fiz. — w fizyce soc. w socjologii
fr. — francuski st.-crk.-sł. staro-cerkiewno-słowiański
fragm. — fragment syn. synorum
gr- — grecki teol. w teologii
hebr. — hebrajski tłum. tłumaczenie
log. — w logice t. pozn. w teorii poznania
łc. — łaciński vs versus
mat. — w matematyce wł. włoski
metaf. — w metafizyce

SYMBOLE REDAKCYJNE
(...) - nawiasy ostre — obejmują etymologiczne objaśnienie tytułu hasła nawiasy
prostokątne — w objaśnieniach et3Tnologicznych obejmują wyrazy dodane
przez redakcję
„Ŝabki" pojedyncze — ujmują poszczególne słowa wyróŜnione jako ter-
miny w Kontekście objaśnienia etymologicznego
znak równości, stosowany m. in. w objaśnieniach etymologicznych znak
znaczeniowego przybliŜenia, poprzedzający wyraŜenie uznane za
niedokładny odpowiednik innego wskazywanego wyraŜenia
-> — strzałka odsyłaczowa, poprzedzająca wyraŜenie, do którego kieruje jako do
osobnego hasła, często z podaniem wskaźnika cyfrowego lub literowego
dotyczącego wyodrębnionych znaczeń
si/n.-> odsyła do wyraŜeń synonimicznych
odsyła do wyraŜeń antonimicznych

vni

A
A POSTERIORI (nłc. <a posteriorb = od tego,
co późniejsze; z następstw)
1. t. pozn. W scholastyce — określenie
rozumowania, którego punktem wyjścia jest
„to, co późniejsze" i które prowadzi od skutku
do przyczyny, a więc w kierunku odwrotnym
do kierunku ontycznej zaleŜności
przyczynowej {demonstratio quia).
2. t. pozn. Określenie zaleŜności poznania
od doświadczenia (jako relacji logicznej, nie
zaś czasowej).
3. t. pozn. Określenie sądów będących re-
zultatem doświadczenia zmysłowego i zara-
zem apriorycznych form poznania (I. KANT).
vs-^ A priori. -^ Indukcja.
A PRIORI (nłc. <a priori> = od pierwszego,
uprzednio, z góry; z załoŜenia)
1. i. pozn. W scholastyce — określenie
rozumowania, którego punktem wyjścia jest
„to, co wcześniejsze" i które zgodnie z
kierunkiem ontycznej zaleŜności przy-
czynowej przechodzi od przyczyny do skutku,
od zasady do następstwa {demonstratio
propter quid).
2. t. pozn. Określenie twierdzeń uznanych
za prawdziwe niezaleŜnie od doświadczenia,
przy czym niezaleŜność ta oznacza relację
logiczną, nie zaś czasową.
3. t. pozn. Określenie tego, co wyprzedza i
warunkuje wszelkie doświadczenie (I. KANT).
4. pot. Bez podstaw, bezzasadnie, arbi-
tralnie.
vs-^ A posteriori. -^ Dedukcja,
ABSOLUT
ABALIETAS (nłc. <abalietas> = zaleŜność w
istnieniu od czegoś innego, z łc. ab alio = od
innego) ang. ahaliety; iv. abaliete; nm.
Abalietat metaf. TO—> Aseifas.
ABIOGENEZA (gr. przeczenie a- + bios =
Ŝycie + genesis - pochodzenie) ang. abioge-
nesis, spontaneous generation; fr. abiogenese,
generation spontanee; rmi. Abiogenese, Abio-
genesis, Urzeugung
Termin wprowadzony prawdopodobnie
przez TH. H. HuxLEYA (1870), uŜyty przez
niego na określenie powstania Ŝycia z sub-
stratu nieorgarucznego lub organicznego
nieoŜywionego.
1. biol. Określenie procesu powstawania
Ŝycia lub ogólna nazwa teorii wyjaśniających
ów proces. Ogólnie teoria abiogenezy,
zapoczątkowana przez A. I. OPARINA, stara
się wyjaśnić, biorąc pod uwagę jedynie
czynniki naturalne, proces ewolucyjnego,
stopniowego przekształcania się materii
nieoś5m''ionej w pierwsze biosystemy; we-
dług tej teorii Ŝycie na Ziemi pojawiło się w
wyniku spontanicznego i bezpośredniego
ukształtowania się materii Ŝywej ze związków
chemicznych nieoŜywionych.
2. filoz. przyr. ZałoŜenie, Ŝe Ŝycie orga-
niczne pojawiło się na Ziemi w pewnym
okresie jej dziejów jako wynik rozwoju
materii, a nie zostało przyniesione z innych
planet. Tłumaczenie genezy Ŝycia na gruncie
filozoficznym nie ogranicza się do
uogólniającej interpretacji właściwych na-
ukom przyrodniczym ujęć ilościowo-zja-
wiskowych procesu abiogenezy, lecz po-
szukuje ostatecznych racji powstania bytów
oŜywionych.
Dość często określenie „abiogeneza" od-
noszone jest do teorii —^ samorództwa w jego
ujęciu naiwnym.
ABSOLUT (nłc. <absolutum [sc. ens]> = nie
przywiązany, niezwiązany, nieograniczony,
niezaleŜny, doskonały (byt)) ang. ihe
Absolute; fr. 1'absolu; nm. das Absolute
ABSOLUTNY
Od czasów VoLTAiRE'A ogólnie przyjęty
termin na określenie -^ Boga (I), który, de-
istycznie przeciwstawiony światu, po do-
konaniu stworzenia nie ma z nim Ŝadnych
kontaktów. Za pierwszego filozofa, który
nazwę „absolut" zastosował do Boga, uwaŜa
się MIKOŁAJA Z KUZY; w jego ujęciu Bóg
jako Byt absolutny jest doskonałą zbieŜnością
przeciwieństw (coincidentia op-positorum),
wobec czego drogą do jego poznania jest
„uczona niewiedza" {docta ig-norantia) i
formalnologiczna analiza tego pojęcia.
1. metaf. To, co zawiera rację własnego
bytu, co nie zakłada istnienia niczego innego
(-^ aseitas); ostateczna racja bytu: absolut
jako byt konieczny i niezłoŜony jest racją
istnienia bytów przygodnych i złoŜonych.
Koniecznością istnienia Absolutu, jakim jest
Bóg, i związkiem z nim bytów przygodnych
zajmuje się teologia naturalna, przez
niektórych włączana do metafizyki ogólnej.
2. To, co w danym układzie nie jest zre-
latywizowane do niczego innego, to, co jest w
nim zupełne.
ABSOLUTNY (łc. <absolutus> = wyzwo-
lony (ze związków), bezwzględny, zupełny)
ang. absolute; fr. absolu; nm. absolut,
unbedingt
1. metaf. NaleŜący do -^ absolutu (1) lub
go dotyczący.
2. Bezwzględny, niezrelatywizowany, w
przeciwstawieniu do „względnego",
„relatywnego", np. absolutna prawda, ab-
solutny czas, absolutna przestrzeń.
3. Oznaczający pewne graniczne stany
fizyczne, np. absolutne zero, absolutna
próŜnia.
ABSOLUTYZM (nłc. <absolutismus> (5),
od łc. absolutus = bezwzględny) ang. abso-
lutism; fr. absolutisme; nm. Absolutismus
1. t. pozn. Przeciwstawny us-^ relatywi-
zmowi (1) epistemologicznemu pogląd,
według którego prawdziwość (zdania) jest
ABSTRACTIO FORMAUS
cechą niestopniowalną, niezmienną, nie-
zaleŜną od tego, kto i w jakich okoliczno-
ściach uznaje (wypowiada) dane zdanie (sąd),
2. Pogląd w aksjologii ogólnej, przeciw-
stawny i;s-> relatywizmowi (1, 2,3), przyj-
mujący, Ŝe prawda, dobro i piękno stanowią
odrębne kategorie rzeczywistości, niezaleŜne
od subiekt3rwnych nastawień jednostek, od
interesów grup społecznych czy od procesów
historycznych, i dlatego niezmienne i stałe.
3. et. Zastosowanie powyŜszego poglądu
aksjologicznego (2) do świata wartości
moralnych. Ogół kierunków etycznych
przyjmujących ten pogląd bywa teŜ nazy-
wany„etyką absolutystyczną".
4. metaf. Termin uźjm^^any w języku an-
gielskim na określenie teorii -^Absolutu (1), a
w szczególności w odniesieruu do —>
idealizmu (I IB) absolutnego F. H. BRAD-
LEYA.
5. Jako ustrój polityczny: system nieogra-
luczonej władzy jednostki nad państwem.
WyróŜnia się m. in. absolutyzm oświecony,
ukształtowany w epoce Oświecenia pod
wpływem ówczesnego rozwoju filozofii
i nauk przyrodniczych (deizm, mechani-
cyzm). Współcześnie, w następstwie upad
ku monarchii, moŜna mówić o absoluty
zmie państwa, przybierającym formy mo
narchii konstytucyjnej lub republiki. Teo
retycznie suwerenność przysługuje całe
mu narodowi, lecz w praktyce decydują
o niej przedstawiciele narodu: prezydent,
parlament, sądy. Bliskoznaczniki: —> de
spotyzm (B), autokratyzm.
ABSTRACTIO FORMAE A MATERIA
(nłc. <abstractio formae a mateńa> = oddzie-
lanie formy od materii) metaf. -> Abstrakcja
(1-IB') składnikowa.
ABSTRACTIO FORMALIS (nłc. <abstra~
ctio formaUs> = wyodrębnianie jakiegoś
aspektu formalnego) t. pozn. —> Abstrakcja
(1-IB) formalna.
ABSTRACTIO TOTAUS
ABSTRACTIO TOTALIS <nłc. <abstractio
totalis> = wyodrębnianie całkowite) t pozn.
—> Abstrakcja (1-IA) zakresowa.
ABSTRACTIO TOTIUS {rńc. <abstractio to-
tius> = wyciągnięcie wszystkiego) metaf. -^
Abstrakcja (l-IA') istotowa.
ABSTRAKCJA (nłc. <abstractio> = wycią-
ganie, odrywanie) gr. aphairesis; ang. abs-
traction, abstractness; fr. abstraction; nm.
Abstraktion, Begrijfsbildung
1. t. pozn., metaf. W tradycji arystotele-
sowsko-scholastycznej:
I. Abstrakcja jako czynność ( a b s t r a -
howanie) — proces tworzenia —> pojęć (Ib),
polegający na intelektualnej obróbce
wyobraŜeń, czyli tworzywa dostarczanego
przez zmysfy. W procesie abstrahowania ->
intelekt (3) czynny wydobywa („wyciąga") z
materiału wyobraŜeniowego elementy
zmienne i jednostkowe, aby je w dalszej
obróbce pominąć (aspekt negatywny procesu
abstrakcji), a zatrzymuje elementy trwałe i
konieczne, tzn. takie, bez których dany
przedmiot nie byłby tym, czjon jest pod
rozpatrywanym względem, i przekazuje je —
> intelektowi (la) moŜnościowemu, ten zaś
przyjmuje owe elementy i wyraŜa je jako
pojęcie (aspekt pozytywny procesu
abstrakcji).
Podział abstrakcji w tradycji scholasty-
cznej (według KAJETANA):
A) A b s t r a k c j a z a k r e s o w a (cał-
kowita, ekstensywna) {abstractio totalis) —
taka, w której chodzi nie tyle o treść wy-
pracowywanego pojęcia, ile raczej o jego
zakres; polega ona na wyodrębnianiu tego, co
ogólne, z jego postaci szczegółowych, a więc
gatunku z jednostek, a rodzaju z gatunków.
B) A b s t r a k c j a f o r m a l n a (inten-
sywna) {abstractio formalis) — taka, w której
chodzi o treść wypracowywanego pojęcia;
polega ona na wyodrębniaruu w jakiejś rzeczy
jednego z jej aspektów formalnych. Za
ARYSTOTELESEM wyróŜnia się trzy
ABSTRAKCJA
stopnie abstrakcji formalnej; kolejno jest to
zatem:
a) a b s t r a k c j a f i z y c z n a — uo-
gólnienie polegające na abstrahowaniu w
rozpatrywanej rzeczy od materii jedno-
stkowej, a zachowywatuu w niej materii
poznawalnej zmysłowo. Jest to at)strakcja
właściwa naukom przyrodniczym;
b) a b s t r a k c j a matematyczna (w
dawniejszym rozumieniu matematyki jako
nauki dotyczącej ilości) — pomijanie w
rozpatrywanej rzeczy zarówno materii
jednostkowej, jak i materii poznawalnej
zmysłowo, a zachow5rwanie w niej materii
poznawalnej intelektualnie jako podłoŜa
określeń ilościowych. Jest to abstrakcja
właściwa matematyce stosowanej jako wiedzy
o rzeczywistości w ujęciu kwanty-tatywnym
(arytmetyka i geometria euklidesowa);
c) tzw. a b s t r a k c j a metafizyczna —
pomijanie w rozpatrywanej rzeczy wszelkiej
materii: jej własności jednostkowych,
elenientów jakościowych i ilościowych, a
branie pod uwagę jedynie jej byto-wości.
Zabieg taki miałby prowadzić do utworzenia
transcendentalnego pojęcia bytu przez
pomijanie wszelkich jego określeń —
zarówno jednostkowych, jak i ka-
tegorialnych, dosłowne jednak wykonanie tej
operacji dałoby w rezultacie pojęcie bytu
niczym nie róŜruącego się od nicości.
Współcześnie w tomizmie — na podstawie
odczytywanych na nowo tekstów TOMASZA z
AKWINU — tzw. abstrakcję metafizyczną
zastępuje się -> separacją, czyli neutralizacją
konkretnej treści za pomocą negatywnych
sądów orzecznikowych.
Podział pojęcia abstrakcji według TOMASZA
z AKWINU:
A') A b s t r a k c j a i s t o t o w a {abs
tractio totius) -------- > ujęcie w przedmiocie
cech istotowych, a pominięcie jego cech
przypadłościowych; jest to procedura po-
zwalająca wypracować przedmiot dla kaŜdej
nauki, zwłaszcza dla fizyki, a takŜe dla
matematyki jako nauki formalnej.
ABSTRAKCJA
B') Abstrakcja składnikowa(fli[)-
stractio formae a materia) — oddzielanie
w danym bycie formy od materii, dotyczą-
ce wyłącznie ilości.
Ponadto przyjmuje się w tomizmie
takŜe typ abstrakcji mogącej zachodzić w
poznaniu zmysłowym (zwierzęcym), w
związku z czym rozróŜnia się 1) abs-
trakcję izolującą i 2) abstrakcję uogól-
niającą.
1-n. Abstrakcja jako przedmiot (syn.-^ ab-
strakt) — wynik abstrahowania.
2. t. pozn., psych. Czynność umysłu po
legająca na wyodrębnianiu i ujawnianiu
ogólnych strukturalnych i koniecznościo-
wych elementów rzeczywistości. RóŜne
poziomy abstrakcji w hierarchii zawiera
nia się klas rue są przypadkowe i wybór
wyŜszego lub niŜszego poziomu uogól
nienia nie jest czymś arbitralnym. W za
leŜności od rodzaju badań i dyscypliny
naukowej moŜna uzyskać poziom abstra
kcji, który jest bardziej przydatny w dąŜe
niu do określonego celu od innych, gdyŜ
pozwala wyodrębnić grupę przedmiotów
w taki sposób, Ŝe unaocznia bogactwo ich
korelacji z najmniejszym obciąŜeniem pa
mięciowym.
MoŜe tu występować:
a) a b s t r a k c j a przedrefl e k s y j - n a
— dokonywana spontanicznie; wyod-
rębniając z róŜnych poznanych zmysło-
wo, konkretnych przedmiotów cechy
wspólne, umysł je uogólrua;
b) abstrakcja refleksyjna—dokonywana
w sposób metodyczny i kierowany; słuŜy
do precyzowania treści pojęć.
3. log. Logiczne pojęcie abstrakcji jest
charakteryzowane przez twierdzenie do
tyczące wzajemnego powiązarua pojęcia
-^ podziału z pojęciem -> relacji (2) rów
nowaŜnościowej. Głosi ono, Ŝe jeŜeli A jest
niepustym zbiorem, R — relacją równo
waŜnościową, której polem jest zbiór A, to
istnieje podział zbioru A na podzbiory
rozłączne i w sumie wyczerpujące zbiór A,
zwane klasami abstrakcji relacji R. Podział
ABSTRAKCJONIZM
ten spełnia przy tym warunek, Ŝe dla x, y
ze zbioru A: R{x, y) = \x\ = [y] (czyt.: mię-
dzy xay zachodzi relacja R wtedy i tylko
wtedy, gdy klasa abstrakcji relacji R wy-
znaczona przez X jest identyczna z klasą
abstrakcji wyznaczoną przez y), gdzie [x],
{y\ oznaczają odpowiednio klasy abstra-
kcji relacji R. Warunek ten głosi, Ŝe relacja
R zachodzi między dwoma przedmiotami
wówczas, gdy naleŜą one do tej samej kla-
sy abstrakcji. Podział na klasy abstrakcji
relacji równowaŜnościowej nazywa się
klasą klas abstrakcji tej relacji. Zasada abs-
trakcji jest bardzo waŜnym twierdzeniem
logiki, algebry abstrakcyjnej i teorii mno-
gości, stanowiącym m. Łn. podstawę -^ de-
finicji przez abstrakcję.
4. log. Przekształcenie formuły określa-
jącej pewien zbiór, np. „x się porusza", na
nazwę zbioru przedmiotów spełniających
tę formułę, tj. — w naszym przykładzie —
zbioru przedmiotów poruszających się.
Ogólrue, jeŜeli formułą jest F(x), to nazwa
zbioru przedmiotów spełniających tę for-
mułę jest zapis5?wana na jeden z następu-
jących sposobów: xF{x), {rF(x)}, {xlF(x)}.
Symbol poprzedzający formułę zdaniową
w powyŜszych wyraŜeiuach nazywa, się
znakiem abstrakcji {abstraction sign).
T. CzEŜowsKi rozróŜnia operacje: abs-
t r a k c j i — przejście od nazwy czegoś do
nazwy własności tego czegoś, np. „zielo-
ny" =» „zieleń"; g e n e r a l i z a c j i —
przejście od nazwy podrzędnej do nazwy
nadrzędnej, od gatunku do rodzaju, np.
„kwadrat" =»„prostokąt"; f o r m a l i z a -
cji — przekształcenie zdania czy nazwy
w funkcję zdaniową czy nazwową, np.
„2<3"=^„xRf.
ABSTRAKCJONIZM ang. abstractionism;
fr. abstractionnisme; nm. abstrakte Kunst (1)
Termin utworzony przypuszczalnie przez
W. JAMESA.
1. estet. Kierunek lub program artysty-
czny propagujący sztukę abstrakcyjną, a
więc sztukę nieprzedstawiającą, bez-
8
ABSTRAKT
przedmiotową, niefiguratywną, tzn. taką,
która prezentuje odbiorcom (np. w plasty-
ce, w filmie) jedynie układ plam barw-
nych, linii, brył, świateł, ich sekwencji —
nie prowadzący do ukoristytuowania się
w dziele sztuki świata przedstawionego.
2. UtoŜsamianie w jakimś aspekcie abs
traktów z kor\kretami.
3, pot. Przesadne stosowanie abstrakcji.
ABSTRAKT (łc. abstractus = odciągnięty,
oddzielony, odłączony, oderwany) gr. ta
eks aphaireseos legómena = abstrakty (ARY-
STOTELES); ang. abstract
Rezultat -» abstrakcji (I-I) jako czyrmo-
ści intelektu, np. pojęcie. W natikach opar-
tych na teorii nmogości wszystkie przed-
mioty abstrakcyjne dadzą się sprowadzić
do pojęcia -> zbioru (1), tzn. moŜna je poj-
niować jako zbiory pewnego rodzaju.
ABSURD (te. absurdus = raŜący uszy, nie-
zgodny; niedorzeczny, sprzeczny) gr. alogos
(ARYSTOTELES); ang. self-contmdictwn, d)surd,
absurdity, absurdness, meaninglessness; fr. l'ab-
surde; nm. Absurditiit, Ungereimtheit I. log.
Coś, co nie jest zgodne z logiką.
1. WyraŜenie (nazwa lub zdanie) sprze-
czne wewnętrziue, tzn. takie, którego skła-
dniki są między sobą sprzeczne, np.: „kwa-
dratowe koło", „Piotr jest synem z bezdziet-
nego małŜeństwa" (ze zdania tego wynika
koniimkcja dwóch zdań ze sobą sprzecz-
nych: „Pewne małŜeństwo jest dzietne i to
samo małŜeństwo jest bezdzietne"). Ab-
surd jako wyraŜenie sensowne, choć we-
wnętrznie sprzeczne, naleŜy odróŜniać od
-> nonsensu (1) jako wyraŜeiua niespójne-
go syntaktycznie (propozycja terminologi-
czna T. KOTARBIŃSKIEGO), choć w języku po-
tocznym obu tych wyraŜeń uŜywa się czę-
sto zamiennie.
2. Zdanie jawnie fałszywe, np. „2 nie
jest większe od 1".
W logice tradycyjnej znane jest —> dowo-
dzenie nie wprost, polegające na sprowa-
dzaniu do absurdu, gdzie absurd to tyle.
ADAPTACJA
co -> sprzeczność wewnętrzna lub jawny
fałsz.
II. W egzystencjalizmie: często spotyka-
ne, zwłaszcza u J.-P. SARTREA, określenie
egzystencji ludzkiej jako absurdalnej, tzn.
nie znajdującej dla siebie absolutnego uza-
sadnienia.
ACTUS HOMINIS (nłc. <actus homims> =
akt człowieka) et. ^Akt(3).
ACniS miMANUS {TULC. <actus humanus>
= akt ludzki) et. ->Akt(3).
ACTUS INYOLUNTARIUS (PRWATI-
VUS) (nłc. <actus involuntarius> (privati-
vus) = akt mimowolny (nie mający pozy-
tywnej treści)) et. ->Akt(3).
ACTUS YOLUNTARIUS (nłc. <actus vo-
luntarius> = akt dobrowolny) et. -
^Akt(3).
ADAPTACJA (nłc. <adaptatio> = dostoso-
wanie, przystosowanie) ang. adaptation;
fr. adaptation; nm. Adaption, Adaptation, An-
passung
Termin pochodzenia darwinowskiego,
uŜywany w biologii, psychologii, naukach
społecznych i pedagogice na określenie
zjawiska przystosowania. G. DE TARDE np.
posługiwał się nim (1898) w odniesieniu
do stanu elementów, organicznych lub
nieorganicznych, które są wzajenmie do
siebie dostosowane i podporządkowane
swemu środowisku.
1. biol. Przystosowanie organizmu do
zmieniających się warimków środowiska,
przejawiające się w jego budowie lub w
zachowaniu. Zachodząca zmiana moŜe
być traktowana jako identyczna z adapta-
cją lub jako jej wskaźnik. Trwała adaptacja
bywa uwaŜana za jeden z czynników -^
ewolucji (II). Adaptacja wyraŜa się naj-
10
ADAPTACJOGENEZA
pełniej w zdolności organizmu do zapew-
nienia potomstwu moŜliwości przetrwa-
nia. Proces ewolucyjnego powstawania
przystosowań pod wpływem -> mutaqi i
pod kontrolą doboru naturalnego, a takŜe
przez -> modyfikacje (2), nazwano a d -
a p t a c j o g e n e z ą . Z pojęciem adaptacji
łączy się pojęcie ^ p r e a d a p t a c j i (L.
C. CUĆNOT) jako przystosowania do Ŝycia
w nowym środowisku istniejącego juŜ
uprzednio, a dotyczącego realizacji okre-
ślonych funkcji organizmu.
2. psych. Niezbędny warunek harmonij-
nych relacji zarówno jednostki, jak i grupy
(ludzkiej, zwierzęcej) z otoczeniem, zapew-
niający moŜliwość zaspokajania większości
jej potrzeb i realizacji stawianych jej wyma-
gań. Funkcją inteligencji jest zapewnienie
adaptacji człowieka do otoczenia fizycznego
i społecznego. Pojęcie podstawowe w psy-
chologii funkcjonalnej.
3. soc. syn.-^ Akomodacja (3). Terminy
bliskoznaczne: —> asymilacja (3), akultu-
racja.
ADAPTACJOGENEZA (nłc. adaptatio =
przystosowanie + gr. genesis = pochodzenie)
biol. -> Adaptacja (1).
ADEKWACJA (tłum. nłc. <adaequatio> =
odpowiedniość, zgodność) ang. adeąua-
tion; iv. adeąuation; nm. Adaquation
metaf., t. pozn. Termin będący zleksyka-
lizowaną kalką językową wyraŜenia adae-
quatio z klasycznej definicji prawdy, przed-
stawiającej jej teorię korespondencyjną.
W szczególności odnoszony on jest do okre-
ślenia:
a) zgodności tego, co rzeczjrwiste, z intele-
ktem: adaequatio rei et intelledus (tzw. —> pra-
wda /II/ ontyczna);
b) zgodności poznania z jego przedmio-
tem: adaequatio intellectus et rei (-> prawda
/I/ poznawcza).
W nowoŜytnej teorii poznania podda-
wano analizie relację oznaczoną słowem
adaequatio, zastanawiając się, czy o pra-
11
ADEKWATNOŚĆ
wdzie stanowi zgodność poznania z rze-
czą (b), czy teŜ, jak utrzymywał np. I. KANT,
dostosowanie się rzeczy do poznania (a).
Według M. HEIDEGGERA sama idea adaequa-
tio jest wątpliwa wobec tego, Ŝe próbując
określić prawdę na gruncie jej koncepcji
korespondencyjnej trudno jest ostateczrue
wskazać, co z czym ma być zgodne i na ja-
kiej zasadzie, poniewaŜ istotna zawartość
obu członów relacji jest właściwie niepo-
równywalna. Rezygnując z transcenden-
talizmu zawartego w określeniu adekwa-
cji zarówno w sensie (a), jak i w sensie (b),
koherencj^jna teoria prawdy (-> prawda
/I-2a/) ogranicza się do przyjęcia za kry-
terium prawdy jedynie zgodności myśli z
myślą na danym poziomie wiedzy. —>
Adekwatność (1) poznania.
ADEKWATNOŚĆ (nłc. <adaequatio> =
zrównanie, współmierność, odpowied-
niość) ang. adeąuacy, adequateness; iv. ade-
quation; nm. Addąuatheit
D o r ó w n a n i e — relacja proporcjo-
nalności, np. między poznaniem i rzeczy-
wistością, przyczyną i skutkiem, środ-
kiem i celem. Ogólnometodologiczny po-
stulat adekwatności jest odnoszony w fi-
lozofii do dwóch członów relacji: pozna-
nie - rzeczywistość (—> prawda / I-I /), w lo-
gice — do terminu defiruowanego i defini-
cji, itp.
1. t. pozn. Adekwatność poznania —
pełna zgodność poznania z jego
przedmiotem; pełna — tzn. występująca
we wszystkich odnoszonych do owego
przedmiotu aspektach (—> prawdziwość /!/
absolutna). Według absolutyzmu epi-
stemologicznego zgodność ta jest niesto-
pniowalna, niezmienna, niezaleŜna od
okoliczności, w jakich dokonuje się akt po-
znawczy. Od absolutnej adekwatności po-
znania, będącej jego adekwatnością w sen-
sie właściwym, odróŜniać naleŜy adekwat-
ność tylko pod pewnym względem (w okre-
ślonym -^ aspekcie).
Według fenomenologów adekwatność
12
ADIAFORA
poznania moŜe się realizować w aktach
spostrzeŜenia immanentnego i oglądu ej-
detycznego, a więc wtedy, gdy przedmiot jest
cały odsłonięty (nie ma on niedostępnych w
jednym akcie stron i aspektów) dla
świadomości poznającej lub gdy wszystkie
intencje aktu poznania mogą być wy-pełruone
naocznością podczas zachodzenia tego aktu.
2. metod. Adekwatność d e f i n i cji —
właściwość prawidłowej —> definicji
normalnej polegająca na pokrywaniu się
zakresów wyraŜenia definiującego i
wyraŜenia definiowanego.
3. metod. Adekwatność podziału —
właściwość poprawnego —> podziału
logicznego polegająca na tym, Ŝe suma
zakresów cząstkowych równa się zakresowi
dzielonemu. Podział adekwatny nazywa się
teŜ zupełnym lub wyczerpującym; podziałem
adekwatnym zbioru liczb całkowitych jest np.
podział na liczby parzyste i nieparzyste.
ADIAFORA (gr. <tó adidphora> = rzeczy
obojętne—ani dobre, ani złe) an^.adiaphom
Termin występujący w staroŜytnej logice i
etyce (ZENON Z KTIION, EPIKUR) jako określe-
nie przedmiotów niezróŜnicowanych oraz
spraw i czynów moralnie obojętnych.
1. log. Przedmioty indjrwidualne, które nie
mają cech odrębnych pod względem
logicznym.
2. et. Czyny obojętne moralnie, odróŜniane
od czynów dobrych i złych. Dzielą się one na:
a) ta proegmena — godne raczej wyboru, np.
zdrowie, uroda, sława; b) te apoproegmena —
zasługujące na odrzucenie, np. choroba,
niedostatek; c) ta oudetera — zupełrue
obojętne, np. pieniądze, wygody. Teorię
etyczną opartą na powyŜszej klasyfikacji
rozwinęli stoicy.
AFEKT (łc. <ajfectus> = uczucie, skłon-
ność, namiętność) gr. pdthos; łc. affectio,
passio; ang. ajfection; fr. affection; run. Affekt,
Ajfektion, Gefuhl
13
AGNOSTYCYZM
psych. Krótkotrwałe intensywne —> uczu-
cie (2), któremu towarzyszy, oprócz wy-
raźnych zmian fizjologicznych, obniŜenie
samokontroli nad świadomymi formami
zachowania.
AFIRMACJA (łc. <ajfirmatio> = potwier-
dzenie) gr. katdphasis; ang. affirmation; fr.
affirmation; nm. Affirmation, Bejahung
1. t. pozn. Moment stwierdzenia lub uz-
nania czegoś—pozytywnie (—> asercja /1 /)
lub negatywnie (—> negacja /3/); moŜe być
interpretowany przedmiotowo lub
metajęzykowo. W porównaniu z negacją
afirmacja jest aktem pierwotnym, tamta zaś —
wtórnym.
2. W logice tradycyjnej: affirmatio — ele-
mentarna funkcja zdaniowa, jaką jest orze-
kanie czegoś o czymś (TOMASZ Z AKWINU).
3. pot. Niekiedy: osobowo zaangaŜowane
uznanie czegoś, zajęcie pewnego stanowiska,
podjęcie decyzji. -> Samoafirmacja.
AGNOSTYCYZM <gr. dgnostos = niezna-
ny; niepoznawalny) ang. agnosticism; fr.
agnosticisme; ivm. Agnostizismus
Nazwa wprowadzona przez TH. H. HUX-
LEYA (1869, agnostic = 'agnostyk') na okre-
ślenie doktryny H. SPENCERA, według której
poza zjawiskami istnieje jeszcze rzeczy-
wistość absolutna, lecz niepoznawalna.
1. t. pozn. Stanowisko oparte na załoŜeniu o
niepoznawalności czegokolwiek w świecie
(agnostycyzm powszechny) lub, częściej,
tylko pewnej kategorii przedmiotów
( a g n o s t y c y z m c z ę ś c i o w y ) bądź
teŜ powołujące się wprost na niemoŜność
wykazania prawdziwości poznania czy wręcz
na nierozpozna-walność prawdy. Zasadniczo
agnostycyzm odnosi się do tego, co
pozazjawiskowe, pozadoświadczalne,
włączając częstokroć do tej sfery takŜe to
wszystko, co się znajduje poza kręgiem
świadomości, jak np. w przypadku ->
idealizmu /I 2A/ immanentnego. I tak D.
HuME odmawiał podmiotowi zdolności
wykraczania w aktach
14
AGREGAT
poznawczych poza własne wraŜenia, tak Ŝe
ów podmiot nie moŜe w Ŝaden sposób
stwierdzić, czy poza jego własną sferą
psychiczną istnieje jeszcze jakaś transcen-
dentna rzeczywistość, a gdyby nawet istniała,
to i tak on nigdy by jej nie poznał. Twórcą
a g n o s t y c y z m u k r yt ycznego i
zarazem klasycznym przedstawicielem
agnostycyzmu częściowego jest I. KANT,
który przeczył poznawalności „rzeczy samej
w sobie" {Ding an sich), czyli sfery
pozazjawiskowej.
2. Agnostycyzm religijny lub teologiczny
— stanowisko negujące moŜliwość poznania
Boga (Jego istnienia lub natury), jak i całej
sfery nadprzyrodzoności.
Mimo historycznych związków agno-
stycyzmu ze —> sceptycyzmem (1) nie na-
leŜy tych stanowisk ze sobą utoŜsamiać.
AGREGAT (łc. aggregatus = skupiony,
zgromadzony) gr. syndesmos (ARYSTOTELES);
ang. aggregate, aggregation; fr. agregat; nm.
Aggregat
1. -^ Całość (2) powstała w wyniku łą-
cznego ujęcia lub skupienia róŜnorodnych ->
części.
2. log. syn.^> Zbiór (2) (w sensie kolek-
tywnym).
3. soc. Agregat s p o ł e c z n y — pewna
liczba osób ujmowanych jako całość ze
względu na jakąś wspólną cechę, z tym jed-
nak, Ŝe całość ta nie stanowi jeszcze —> gru-
py, a to ze względu na brak więzi i interakcji
między jednostkami.
AGRESJA (łc. aggressio = napad) ang.
aggression; fr. agression; nm. Aggression
psych. Zachowanie napastliwe, polegające
na fizycznym lub słownym atakowaniu kogoś
lub czegoś. Według S. FREUDA agresywność
wiąŜe się z -^ popędem (2) agresji,
pochodnym od instynktu śmierci (Tanatos).
Według niektórych psychologów (J.
DoLLARD, S. ROSENZWEIG) agresja naleŜy
do —> mechanizmów obronnych.
15
AKOMODACJA
AKCEPTACJA (łc. acceptatio = przyjmo-
wanie) ang. acceptance; fr. acceptation; nm.
Akzeptierung
psych. Postawa pozytywnego odniesienia
się do innych lub do własnej osoby.
Akceptację naleŜy odróŜniać od —> apro-
baty, która jest przede wszystkim pojęciem
moralnym i wiąŜe się z ocenami.
AKCYDENS (nłc. <accidens> = przypad-
łość, z łc. accidens = przypadkowy, uboczny)
ang. accident; fr. accident; nm. Akzi-denz,
Akzidens metaf. syn.—> Przypadłość.
AKOMODACJA (łc. accomodatio = przy-
stosowanie, przyzwyczajenie) ang. accom-
modation; fr. accommodation; nm. Akkomoda-
tion, Anpassung
1. Mol. Zespół procesów fizjologicznych
powodujących modyfikację funkcjonalną w
organizmie pod wpływem warunków
środowiska biologicznego; moŜe obejmować
funkcje zarówno pojedynczego narządu (np.
akomodacja oka), jak i całego zespołu.
2. psych. Modyfikacja schematów spo-
strzegania i myślenia pod wpływem nowych
doświadczeń. W aspekcie dynamicznym —
nabywanie lub przekształcanie funkcji
osobowościowych w procesie przy-
stosowywania się do środowiska psycholo-
gicznego; w aspekcie statycznym—stan bę-
dący wynikiem takiego przystosowywania. W
tym. właśnie znaczeniu termin accommo-
dation zaproponowany został przez J. M.
BALDWINA i C. LLOYDA MORGANA, aby odróŜ-
nić nazwane tak przez nich przystosowywanie
się osobnicze od określanego mianem
adaptation (—> adaptacja /!/) utrwalania się
cech nabytych, w szczególności zaś nabytych
przez dziedziczenie.
3. soc. Przystosowywanie się jednostki do
środowiska społecznego przez modyfikację
nawyków i zwyczajów oraz przez wymianę z
nim systemu wartości. Termin wprowadzony
do socjologii dla odróŜnie-
16
AKOSMIZM
nia przystosowania społecznego od przy-
stosowania biologicznego, określanego
początkowo mianem —> adaptacji (1).
AKOSMIZM (gr. przeczenie a- + kosmos =
porządek) ang. acosmism; ix. acosmisme; nm.
Akosmismus
Szczególna postać -^ immaterializmu,
będąca jedną z konsekwencji -^ pantei-zmu,
wyraŜająca się mianowicie w poglądzie, Ŝe
świat zewnętrzny nie istnieje realnie, lecz jest
tylko złudzeniem i w gruncie rzeczy stanowi
atrybut Boga. Akosmizm przejawił się w
poglądach eleatów, w pan-teizmie B. SPINOZY,
W immaterializmie G. BERKELEYA i u
idealistów niemieckich.
AKSJOLOGIA (filozofia wartości, ogólna
teoria wartości) (gr. dksios = godny, cenny +
logos = słowo, nauka) ang. axiolo-gy; fr.
axiologie; nm. Axiologie
Nazwa wprowadzona przez P. LAPIREGO
(1902) na określenie nauki o wartościach
moralnych.
Nauka o —> wartościach (1,2, 3), rozpa
trująca zagadnienia nadrzędne w stosun
ku do przedmiotów takich dyscyplin
szczegółowych, jak etyka, estetyka, a tak
Ŝe ekonomia i — według niektórych my
ślicieli — teoria poznania. Dotyczy ona
wszelkich wartości: zarówno moralnych
i estetycznych, jak i poznawczych czy
utylitarnych. Do najwaŜniejszych jej za
gadnień naleŜą: interpretacja samego po
jęcia wartości, sposób istnienia wartości,
stosunek wartości do bytu (—> obiekty
wizm /3/ —> subiektywizm /3/), poglą
dy dotyczące poznawczego ujmowania
wartości {-^ absolutyzm /2/ ------------ > relaty
wizm /2/). Inną grupę zagadnień aksjolo
gii stanowi klasyfikacja i hierarchizacja
wartości, ustalanie kryteriów i zasad do
konywania ich podziału, rozstrzyganie,
którą z przyjmowanych wartości uznać za
wartość najwyŜszą — i to zarówno w od
niesieniu do jednej dziedziny, jak i do róŜ
nych dziedzin.
17
2 — Słownik filozoficzny
AKSJOMATYKA
Ogólną problematyką wartości zajmowano
się od czasów ARYSTOTELESA, ale wyłącznie
w ramach nauki o dobru. Jako odrębna
dyscyplina filozofia wartości pojawiła się
dopiero w XIX w. Nazwą „aksjologia"
posłuŜył się po raz pierwszy, ale tylko w
odniesieniu do nauki o wartościach
moralnych, F. ŁAPIE, natomiast w szerszym
znaczeniu uŜywał jej E. VON HARTMANN.
Istotny wpływ na skrystalizowanie się tej
dyscypliny wywarł R. H. LOTZE, a następnie
rozwijali ją m. in. W. WINDELBAND, H.
RICKERT, F. BRENTANO, M. ScHELER, N.
HARTMANN, G. E. MOORE, R. B. PERRY, A. J.
AYER, J. DEWEY, myśliciele ci jednak
reprezentują bardzo odmienne koncepcje
wartości. W Polsce zagadnieniami filozofii
wartości zajmowali się m. in.: T. CzEŜowsKi,
H. ELZENBERG, R. INGARDEN, W.
TATARKIEWICZ, M. WALLIS, CZ. ZNAMIERO-
WSKI.
-> Dobro; -^ piękno; —> prawda.
AKSJOMAT (gr. <aksioma>, -atos = to, co
wiarygodne, niewątpliwe; zasada, załoŜenie,
postulat) nłc. propositio per se nota; ang.
axiom; fr. axiome; nm. Axiom
1. metod. syn.—> Pewnik (1) — twierdze-
nie nie wymagające uzasadnienia, samo przez
się oczywiste (—> oczywistość /3/) — dla
tego, kto rozumie wyraŜające je terminy.
2. metod., log. Zdanie przyjmowane w na-
ukach dedukc3^nych bez dowodu i wyraźnie
wymienione; na podstawie takich zdań
uzasadnia się wszystkie inne twierdzenia.
Aksjomaty są zdaniami formułowanymi za
pomocą —> terminów (2) pierwotnych.
Gwarancję prawdziwości aksjomatów
upatruje się w ich oczywistości lub w
wykazaniu ich niesprzeczności.
3. U1. KANTA: a k s j o m a t y i n t u i -
cyjne {Axiomen der Anschauung) — zasady a
priori czystego intelektu, dotyczące kategorii
ilości.
AKSJOMATYKA (nm. <Axiomatih z gr.
aksiomatikós = odnoszący się do aksjoma-
18
AKT
tu) ang. ariomatics; fr. l'axiomatique; nm.
Axiomatik
metod. Układ wszystkich zdań przyjętych
jako —> aksjomaty (2) —> systemu de-
dukcyjnego.
AKT (łc. <actus> = czyn, działanie, urze-
czywistnienie; nłc. tłum. wyraŜeń ARYSTO-
TELESA: <energeia> - <entelecheia>) ang. act,
action; fr. acte; nm. Akt
1. metaf. U ARYSTOTELESA: znaczenie uŜy-
tych przez niego terminów energeia i ente-
lecheia, odniesionych do poszczególnych faz
procesu -> zmiany (1). We wszelkiej zmianie,
ujmowanej jako proces, moŜna wyróŜnić trzy
fazy: a) moŜliwość zmiany, b) dokonywanie
się zmiany, c) dokonanie się zmiany; biorąc to
pod uwagę naleŜy stwierdzić, Ŝe W5^aŜenie
„w akcie" dotyczy głównie fazy środkowej
(fo), w przeciwstawieniu z jednej strony do
fazy pierwszej {a), którą określa wyraŜenie
„w moŜności" (dynamis), z drugiej zaś strony
— do fazy końcowej (c), tzn. do bytu
urzeczywistnionego i trwającego, który jest
wynikiem zmiany. Arystoteles oznacza
często, choć nie zawsze, fazę środkową (b)
terminem energeia, a fazę końcową (c) —
terminem entelecheia. Termin „akt" odnosi
się nie tylko do fazy środkowej (b), lecz takŜe
do fazy końcowej (c), i uŜywa się go jako
odpowiednika słów energeia i entelecheia w
znaczeniu, jakie jest im wspólne: oznacza on
to, co faktycznie istnieje, co stanowi obecną
determinację lub jakąś konkretną własność,
którą moŜna przyjąć jako daną. Akt więc nie
oznacza sainego ruchu czy przejścia, lecz
zastaną rzeczywistość.
W tradycji arystotelesowsko-tomistycz-nej
przez akt rozumie się zasadniczo to, co w
danym porządku bytowym stanowi fa-
ktyczność i co jest w nim doskonałością,
dokonaniem, spełnieniem. Akt moŜe być
czynnikiem ontycznym zapoczątkowującym
dany byt (akt i s t n i e n i a), ale moŜe teŜ być
faktyczną, zaktualizowaną w tym bycie jego
specyficzną treścią (akt
19
AKT I MOZNOSC
f o r m y). W teorii poznania „akt" jest po-
jęciem pierwotnym, prostym i tym samym
niedefiniowalnym. -4 Akt i moŜność.
2. psych. Termin uŜywany w psychologii
arystotelesowsko-tomistycznej; w psychologii
nowoŜytnej występuje rzadko, zazwyczaj na
oznaczenie jakiegoś procesu Ŝyciowego albo
czynności psychicznej, np. u F. BRENTANY i
E. HUSSERLA oznacza czynność intencjonalną
podmiotu, u innych (E. SPRANGER, M.
SCHELER) — duchowe działanie jaźni. We
współczesnej psychologii termin prawie nie
uŜywany, poza takimi kontekstami, jak
określenie jednostki działania czy
zachowania. WyróŜnia się: akt woli, akt
myślenia, akt oceny, itp.
3. et. Wszelkie działanie, które pochodzi
sprawczo od człowieka. JeŜeli spraw-czość
bierze się z woli człowieka zmierzającego
świadomie do poznanego celu, zwie się je
a k t e m l u d z k i m (actus hu-manus) lub
a k t e m rozumnym {actus voluntarius);
jeŜeli dokonuje się ono w sposób
nieświadomy, naleŜy do kategorii a k t ó w
człowieka {actus hotni-nis),czyli
aktównierozumnych{actus involuntarius
privativus).
AKT CZYSTY (tłum. wyraŜenia ARYSTO-
TELESA: <energeia he kath'auten>) nłc. actus
purus; ang. pure act, pure actuality; fr. acte
pur; nm. rein Akt
metaf. NaleŜące do tradycji arystoteleso-
wsko-tomistycznej określenie Boga jako bytu,
który jest samym -> aktem (1), bez domieszki
moŜności. Znaczy to w tjntn ujęciu, Ŝe Bóg —
zgodnie z najgłębszym sensem terminu „akf'
— jest pełnym urzeczjrwist-nieniem, pdnią
dokonania, i nie ma w Nim Ŝadnej moŜności.
—> Akt i moŜność.
AKT I MOśNOŚĆ (akt i potencja)
(tłum. nłc. <actus et potentia>)
metaf. Para pojęć korelatyTvnych, wpro-
wadzonych, częściowo rozłącznie (dotyczy to
aktu), przez ARYSTOTELESA. Są one
korelatywne w tym sensie, Ŝe do określe-
20
AKT I POTENCJA
nia „moŜności" niezbędny jest „akt", ale nie
odwrotnie, gdyŜ „akt" jest pojęciem
pierwotnym i prostym. Pierwsze z nicłi —
energeia wraz z zactiodzącym na nie, lecz
niezupełnie synonimicznym terminem en-
telecheia oznacza to, co stanowi w danym
porządku bytowym faktyczność, dokonanie,
wreszcie doskonałość, drugie zaś — dynamis
— to, co jest w tym samym porządku dopiero
do dokonania, co stanowi rację zmiermości
danego bytu. W dalszycł\ rozwinięciach,
podejmowanych na gruncie metafizyki
arystotelesowskiej, zwykło się stwierdzać, Ŝe
tak jak akt do moŜności, mają się do siebie
takŜe: —> forma (1) do —> materii (1)
pierwszej — w porządku esencjalnym, —>
istnienie (1) do —> istoty (1) —w porządku
egzystencjalnym.
W tomizmie akt i moŜność uwaŜa się za
realnie róŜne, choć niesamodzielne ontycznie
elementy bytu przygodnego, z tym, Ŝe
ostateczną racją bytu jest akt istnienia, który
jednak w konkretnym bycie jest pro-
porcjonalny do zachodzącej w nim moŜności.
Akt nie musi występować w bycie wraz z
moŜnością; byt będący wyłącznie aktem, bez
domieszki moŜności, jest bytem doskonałym
— Bogiem, określanym jako akt c z y s t y
{actus purus). W bycie stworzonym,
przygodnym akt i moŜność nigdy nie
występują z osobna, gdyŜ byt jest zawsze
aktem, kiedy zaś jest bytem przygodnym,
zawiera takŜe ograniczającą go moŜność,
która wraz z owym aktem współstanowi ten
właśnie byt.
Teoria aktu i moŜności, tłumacząca fa-
ktyczną wielość bytów, stała się podstawą —
> pluraliznau metafizycznego w jego kla-
sycznym ujęciu.
AKT I POTENCJA
metaf. syn.—> Akt i moŜność.
AKTUALIZACJA <nłc. <actmlisatio>, tłum.
z gr. entelecheia einai (ARYSTOTELES)) ang. ac-
tualizing, actualization; fr. actuation, actuali-
sation; nm. Aktualisierung
21
AKTUALIZM
metaf. W tradycji arystotelesowsko-to-
mistycznej: ukonstytuowanie się treści w
obrębie istniejącego bytu, rozumiane jako
swoiste pojawienie się skutku dzięki
przyczynie, jako urzeczywistnienie przez akt
ograniczającej go moŜności. —> Akt i
moŜność.
AKTUALIZM (nłc. actualis = czynny) ang.
actualism; fr. actualisme; nm. Aktualis-mus,
Aktualitdtstheorie
1. filoz. przyr. Termin zaczerpnięty z ge
ologii (J. HuTTON 1785, CH. LYELL 1830) na
oznaczenie poglądu, Ŝe zachodzące sto
pniowo w dziejach Ziemi procesy natural
ne były powodowane tymi samymi czyn
nikami, które działają takŜe obecnie (uni-
formitaryzm).
Z a s a d ę a k t u a l i z m u w aspekcie
kauzalnym {-^ przyczynowość /2/) moŜna
sformułować następująco: te same przyczyny,
jeśli działają na takie same układy materialne,
wywołują obecnie takie same skutki, jakie
wywoływały w przeszłości. Zasada ta, w
wersji umiarkowanej (m. in. G. G. SIMPSON,
M. G. RUT-TEN, A. URBANEK), rozszerzona
na dziedzinę ewolucji biologicznej, wyraŜa
myśl, Ŝe w rozwoju Ŝycia na Ziemi mimo
zmienności jego form pojawiają się
właściwości względnie niezmienne i Ŝe
czynniki oraz prawa, które kierują i rządzą
systemami Ŝywymi obecnie, występowały
takŜe w przeszłości. Współcześnie daje się za-
uwaŜyć odchodzenie nie tylko od aktuali-zmu
skrajnego, ale teŜ od aktualizmu klasycznego,
choć docenia się nadal, niezaleŜnie od
trwających dyskusji, jego walor poznawczy i
heurystyczny w historyczno- -genetycznym
wj^aśnianiu powstania i ewolucji Ŝycia, a w
antropogenezie — nawet Ŝycia psychicznego
człowieka.
2. psych. Kierunek XIX-wiecznej psy
chologii odrzucający filozoficzne pojęcie
substancji jako czegoś trwałego i stałego,
a co za tym idzie — takŜe duszy, procesy
psychiczne zaś traktujący jako jedno, ciąg-
22
AKTUALNY
łe, wciąŜ rozwijające się pasmo zdarzeń,
toŜsame z aktualnymi przeŜyciami (W.
WUNDT). Metoda zapoczątkowana przez
Wundta, uznająca za przedmiot badań
psychologicznych tylko dostępne empirycznie
przeŜycia, została podjęta przez szkołę
psychologii eksperymentalnej (E. B.
TiTCHENER, J. WARD).
3. mełaf. Ogólna nazwa doktryn, które całą
rzeczywistość sprowadzają do jej zmiennych i
przemijających przejawów, traktowanych
jako akty czystego stawania się. Skrajnym
przedstawicielem aktuali-zmu metafizycznego
jest G. GENTILE, który ujmował rzeczywistość
jako ciąg aktów duchowych. Aktualizm
przejawił się w idealizmie anglosaskim,
włoskim i niemieckim, a takŜe w szkole
marburskiej. Wypracowaną w tej ostatniej
metodę transcendentalną zastosowano w
nawiązujących do aktuali-stycznej koncepcji
osoby ludzkiej badaniach nad moralnością,
religią, sztuką, mitami, językiem (m. in. E.
BRUNNER, F. GO-GARTEN).
4. W epistemologii aktualizm zaznaczył się
jako odmiana psychologizmu, ujmującego
naukę jako szereg psychicznych aktów
posiadania wiedzy (G. GENTILE) (aktualizm
epistemologicz-ny).
AKTUALNY (nłc. <actualis> = działający)
ang. acłual; fr. actuel; nm. aktuell
1. metaf. Pozostający w —> akcie (1) lub
nim będący.
2. pot. Istniejący w teraźniejszości.
AKTYWIZM (łc. activus = czynny, dzia-
łający) ang. activism; fr. acłivisme; nm.
Aktivismus
1. metaf. W przeciwstawieniu do us->sub-
stancjalizmu (1): pogląd, według którego
rzeczywistość jest natury dynamicznej, a
będące tego wyrazem działanie jest
pierwotniejsze od substancji i niezaleŜne od
niej, substancja zaś jest jego wytworem (J. G.
FICHTE). Aktywizm uznaje
23
ALEGORIA
w szczególności pierwszeństwo działania
przed poznaniem i kontemplacją (M.
BLONDEL), woli przed rozumem (->
woluntaryzm /2/), a w działaniu dopatruje się
kryterium prawdy (-> pragmatyzm 11,21).
WiąŜe się on z -^ indywidualizmem (2,4),
decydującą rolę w historii i Ŝyciu społecznym
przypisując czynom jednostki ludzkiej (TH.
CARLYLE).
2. Teoria R. EUCKENA, według którego
prawda, chociaŜ nie daje się sprowadzić, jak
w pragmatyzmie, do kategorii uŜyteczności,
to jednak bardziej niŜ z czystym rozumem
wiąŜe się z praktyką Ŝyciową i działaniem.
3. System wychowania lub rządzenia re-
zygnujący ze środków przymusu na rzecz
wyzwalania w jednostce jej własnej inicjaty-
wy, zachęcania jej do wysiłku, pobudzania do
współzawodnictwa, wreszcie aktywizowania
za pomocą takich bodźców, jeJk publiczna
podiwała i nagroda materialna.
4. pot. Jednostronna postawa wobec
rzeczywistości manifestująca się w stawianiu
wyŜej praktyki aniŜeli teorii, w przyznawaniu
pierwszeństwa działaniu przed myśleniem, w
cenieniu działań bezpośrednio i doraźnie
skutecznych, a niedocenianiu twórczości
umysłowej, artystycznej, Ŝycia
kontemplacyjnego.
AKTYWNOŚĆ gr. poietn (2); łc. actio (2);
nłc. activitas; ang. actwity, action (2); fr.
actwite, action (2); run. Aktivitat, Tun (2)
1. Realizowanie zdolności działania; cecha
tego, co jest czynne.
2. metaf. -Działanie (1) jako jedna z
dziesięciu wymienionych przez ARYSTO-
TELESA —> kategorii (1) bytu.
Przeciwieństwo z;s—> bierności.
ALEGORIA (gr. <allegońa> od dllos = inny
+ agoreuo = przemawiam; allegorein = mó-
wić obrazowo) ang. allegory; fr. allegorie;
nm. Allegorie
Obrazowanie za pomocą figur (słownych,
plastycznych), które poza swoim
24
ALŹTHEIA
znaczeniem dosłownym mają takŜe znaczenie
przenośne; takŜe same owe figury. Alegoria
jest rodzajem pseudosymbolu, gdyŜ w
przeciwieństwie do —> symbolu (2)
ustanawia czysto zewnętrzny stosunek między
znaczeniem dosłownym a znaczeniem
przenośnym, określany zawsze pewną
konwencją, która umoŜliwia przekład
pierwszego znaczenia na drugie. Alegoria jest
raczej sposobem interpretowania znaków,
symboli i mitów niŜ tworzeniem znaków o
podwójnym sensie, raczej bezwiedną operacją
hermeneutyki aniŜeli jej przedmiotem. SłuŜy
przede wszystkim konkretyzacji pojęć
abstrakcyjnych, wyraŜaniu pouczeń
moralnych; np. platońska alegoria jaskini
obrazuje niedoskonałość ludzkiego poznania.
ALETHEIA (gr. aletheia = to, co nie zakryte,
nie ukryte; prawdziwość, szczerość)
W języku wczesnogreckim słowo aletheia
wyraŜało w swym archaicznym tiŜyciu nie
tyle relację między wypowiedzią o stanie
rzeczy a samym owym stanem czy teŜ relację
między podmiotem a tym, co ów pod-rraot
odbiera ze świata, Ue raczej postawę
szczerości podmiotu, manifestującą się
wówczas, kiedy mówi on do drugiego
otwarcie, bez jakichś ukrytych zamiarów.
M. HEIDEGGER interpretując to słowo (w
Sein und Zeit, 1927) zauwaŜa, Ŝe pierwotnym
miejscem prawdy nie jest bynaj-nmiej logos,
pojęty jako wypowiedź {Aus-sage) lub jako
sąd (Urteil), jakkolwiek myśl filozoficzna w
swoim rozwoju związała prawdę przede
wszystkim z -^ sądem (1) i jego
adekwatnością wobec rzeczy. Zjawisko
prawdy jest według Heideggera związane z
szeroko pojętą percepcją, z otwarciem, które
jest podstawową cechą —> Da-sein (II):
ludzkie bytowanie otwierając się moŜe
spotkać „bycie-w-świecie" {In-der--Welt-
Sein), a zatem aletheia oznaczałaby prawdę
jako otwartość, odkrywanie i od-krytość.
Heideggerowska interpretacja wskazuje na
ontologiczne zakorzenienie
25
ALGEBRA
prawdy, na jej powiązanie nie z sądem, lecz z
samym byciem myśli, a nawet ogólniej — z
byciem ludzkiego bytowania, którego au-
tentyczność jest dopiero jej miarą. Dla Dasein
istotne w tej interpretacji jest to, Ŝeby byto-
wało w prawdzie — Ŝeby się na prawdę
otwierało i ją odsłaniało, otwieranie zaś i od-
słanianie to nie jakieś czysto zewnętrzne
czynności, lecz dokonywanie percepcji i ko-
munikowanie się: widzenie, sfyszenie, doty-
kanie, mówienie, pisanie, wskazjm^^anie. Po-
przez wszystkie te czynności odsłaniana lub
udzielana jest aletheia; brzenuenne nią relacje
i stany faktyczne same z siebie zawierają
prawdę i tylko „czekają" na jej otwarcie przez
człowieka.
W takim ujęciu aletheia bliŜsza byłaby
ukształtowanemu w tradycji filozoficznej
pojęciu tzw. -^ prawdy (II) ontycznej aniŜeli
pojęciu —> prawdy (I) poznawczej (lo-
gicznej). Do Heideggerowskiej interpretacji
prawdy jako ontologicznego środowiska
myśli ludzkiej, nie zaś celu, do którego ta
myśl miałaby zmierzać, nawiązuje P. Ri-
COEUR.
ALFABET JĘZYKA {alfa i beta — nazwy
dwóch pierwszych liter alfabetu greckiego)
ang. alphabet = vocabulary {in formal
grammar and logical syntax), lexicon; nm. Le-
xikon
metod. Zbiór wyraŜeń prostych —> języka
sformalizowanego, z których utworzone są
wyraŜenia złoŜone tego języka. Do alfabetu
języka naleŜą -^ zmienne oraz —> stałe (a)
logiczne i ewentualnie pozalo-giczne, a takŜe
znaki interpimkcyjne, np. nawiasy, kropki. ->
Leksykon (2).
ALGEBRA (arab. al-dŜabar = przenoszenie
wyraŜeń z jednej strony równania na drugą;
wyraz uŜyty w tytule jednego z dzieł mate-
matyka arabskiego MUHAMMADA IBN MUSA
AL-CHWARIZMEGO vel AL-CHOREZMIEGO) ang.
algebra; fr. algebrę; nm. Algebra
Nauka o własnościach systemów alge-
braicznych, czyli zbiorów przedmiotów.
26
ALGEBRA BOOLE'A
dla których określone zostały działania
spełniające pewne warunki; nauka ta jest
jednym z podstawowych działów matematyki.
A oto waŜniejsze spośród systemów
algebraicznych: półgrupy, grupy, pierścienie,
ciała, struktury, przestrzenie liniowe, moduły.
Zagadruenia algebry klasycznej, dla której
podstawowym tematem badań było
rozwiązywanie równań, współczesna algebra,
mająca charakter wysoce abstrakcyjny,
ujmuje w sposób ogólniejszy i bardziej
jednolity, aniŜeli czyniła to tamta. WaŜniejsze
działy współczesnej algebry to teoria półgrup,
teoria grup, teoria Galois, algebra liniowa,
algebra homologiczna.
ALGEBRA BOOLE'A ang. Boolean alge-
bra; fr. algebrę de Boole; nm. Boolesche Alge-
bra
1. Niepusty zbiór, w którym wyróŜnione
zostały dwa elementy (0,1) i określone trzy
operacje spełniające pewne proste warunki,
zwane aksjomatami algebry Bo-ole'a (moŜe
być ona oparta na róŜnych układach
aksjomatycznych).
2. Teoria matematyczna mająca za przed-
miot wymienioną wyŜej (!) strukturę. Teoria
ta odgrywa współcześrue doniosłą rolę ze
względu na swe róŜnorodne interpretacje (np.
logiczną, teoriomnogościo-wą,
probabilistyczną, elektrotechniczną). Jej
inicjatorem był G. BOOLE, a rozwijali ją m. in.
P. S. PoRiECKi, L. COUTURAT, E. SCHRO-DER.
Współczesny stan algebry Boole'a został
przedstawiony m. in. w Boolean Alge-bras R.
SIKORSKIEGO.
I n t e r p r e t a c j ą l o g i c z n ą teorii
jest klasyczny -> rachunek zdań, w którym
elementami wyróŜnionymi są dwie wartości
logiczne (prawda, fałsz), a trzy operacje
interpretowane są jako: -> ko-niunkcja, —>
alternatywa (1) i —>nega-cja (1). W i n t er p
r e t a c j i teorio-mnogościowej
elementami wyróŜnionymi są: zbiór pusty,
zbiór uniwersalny, operacje zaś — mnoŜenie,
dodawanie
27
ALGORYTM
i dopełnianie — określa się na zbiorach (w
sensie dystrybutywnym).
ALGEBRA LOGIKI ang. algebra of logie,
logical algebra; fr. algebrę de la logiąue; nm.
Algebra der Logik
Termin utworzony przez G. BOOLE'A, upo-
wszechniony przez E. SCHRODERA (1890-96)
i L. COUTURATA (1905); obecnie uŜywany w
znaczeniu historycznym.
Logika formalna uprawiana metodami al-
gebry w 2. poł. XIX i na początku XX w. Po-
czątkowo algebra logiki nie odróŜniała -^
rachunku zdań od —> rachunku zbiorów,
potem odróŜniała je nie dość wyraźnie, do
obu stosując tę samą notację. Wybitni przed-
stawiciele algebry logiki to: G. BOOLE, A. DE
MORGAN, W. S. JEYONS, L. COUTURAT.
ALGEBRA ZBIORÓW ang. algebra of
classes log. syn.—> Rachunek zbiorów.
ALGORYTM (zlatynizowana forma imienia
matematyka arabskiego MUHAMMADA
IBN MUSA AL-CHWARIZMIEGO veł AL-CHOREZMIE-
GO, którego jedno z dzieł (824) otrzymało w
łacińskim przekładzie tytuł: Algorithmi de
numero Indorum) ang. algorithm; fr. algo-
rithme; nm. Algorithmus
metod. Ściśle określony zespół reguł po-
zwalający rozwiązywać efektywnie, tzn. w
skończonej liczbie względnie prostych,
opisywalnych i powtarzalnych kroków, pewną
klasę zagadnień; takim zespołem reguł jest np.
algorytm dodawania, mnoŜenia, znajdowania
największego wspólnego dzielnika (NWD)
dwóch Uczb całkowitych (algorytm
Euklidesa), metoda zero-jedjmkowa
sprawdzania formtił rachunku zdań. A oto dla
przykładu zapis algorytmu Euklidesa: dla
dwóch liczb całkowitych Oj i fl2 tworzy się
dąg ay 02/ «3/..., fl^ w którym a,- dla i > 3
uzyskuje się jako resztę z dzielenia fl;_2 przez
fl;_i; dla pewnego k musi się okazać, Ŝe HJ. = O,
wtedy fljt-i = NWD (fli, fl2)-
KaŜdy program algorytmiczny, aŜeby
28
ALIENACJA
mógł efektywnie spełniać swoje zadania,
powinien się charakteryzować następującymi
cechami: musi być a) dyskretny, czyli
nieciągły (krokowy), tzn. taki, który moŜe
przyjmować wartości tylko z pewnego zbioru
skończonego lub nieskończonego
przeliczalnego; b) finistyczny, czyli wy-
znaczający pewną skończoną liczbę kroków
od punktu wyjścia do punktu dojścia; c)
jednoznaczny w określaniu poszczególnych
kroków, a więc zapewniający ich po-
wtarzalność przy kaŜdorazowym wyko-naruu;
d) zupełny, czyli pozwalający przewidzieć
wszelkie moŜliwe sytuacje i jednocześnie
określić odpowiednie do nich sposoby
postępowania; e) uniwersalny, tj. dający się
zastosować do całej określonej grupy
zagadnień. Maszyny cyfrowe mogą być
wykorzystywane do rozwiązywania tylko
takich zagadnień, dla których programujący
potrafi podać odpowiedni algorytm;
zastosowanie algorytmów do pracy
komputerów narzuciło w odniesieniu do
programów algorytmicznych zwiększone
wymagania, takie jak potrzeba ich realizacji w
moŜliwie krótkim przedziale czasu.
Teorię algorytmu rozwijali A. M. Tu-RiNG,
E. POST, A. A. MARKÓW i in. Istnieje bliskie
pokrewieństwo między teorią algorytmu a
teorią -^ funkcji (1) rekurencyj-nych
(obliczalnych).
ALIENACJA (łc. alienatio = zrzeczenie się,
pozbycie się czegoś, utrata jakichś praw,
przeniesienie na irmą osobę jakiegoś prawa,
zwłaszcza prawa własności; oddalenie,
zerwanie, niechęć; nieobecność duchowa)
ang. alienation; fr. alienation; nm.
Entfremdung, Entaufierung, Yemuflerung
Termin zaczerpnięty z języka prawniczego,
stosowany takŜe w psychosocjolo-gii
(„wyobcowanie"), wprowadzony do filozofii
przez G. W. F. HEGLA (Entfremdung,
Entaufierung) i przejęty przez K. MARKSA.
1. U G. W. F. HEGLA: akt stawania się in-
nym lub po prostu akt stawania się. Pojęcie to
wiąŜe się z ogólniejszą koncepcją sa-
29
ALIENACJA
morozwoju idei absolutnej, która realizuje się
w przyrodzie (będącej właśnie alienacją
ducha) i ją z kolei poddaje dialektycznej
negacji w procesie dziejów ludzkich;
przezwycięŜenie tak pojętej alienacji do-
konuje się poprzez rozwój świadomości, samo
wiedzy ludzkiej.
2. UL.A.FEUERBACHA: a l i e n a c j a re-
l i g i j n a — wyzb5rwanie się przez człowieka
jako istotę materialno-zmysłową własnych
cech gatunkowych, aby obdarzyć nimi ideę
Boga, a zuboŜyć w ten sposób siebie samego.
3. U K. MARKSA: urzeczowienie stosun-
ków międzyludzkich w ustroju kapitalisty-
cznjon, wyjaśniane przez niego jako wyob-
cowanie. Wyobcowaniem jest sytuacja, w
której wytwory społecznego współdziałania
ludzi odrywają się od swych twórców i
występują odtąd jako rzeczywistość samo-
dzielna, nie kontrolowana przez nich. Rze-
czjm^^istość taka staje się dla nich obca, prze-
ciwstawia się im i zaczyna nad nimi panować.
Marks rozróŜnia trzy formy alienacji przez
pracę; są to:
a) a l i e n a c j a produktu p r a c y — gdy
robotnik traci prawo do władania
wytworzonym w procesie pracy przedmiotem,
który staje się środkiem jego zniewolenia.
Skutkiem alienacji produktu pracy jest
odrzeczy wistnienie robotnika;
b) a l i e n a c j a p r o c e s u p r a c y —
proces, w którym działanie robotnika staje się
aktywnością nie naleŜącą do niego, zwróconą
przeciwko niemu. Wtedy praca przestaje być
dobrowolna, staje się przymusem;
c) a l i e n a c j a człowieka — konse-
kwencja alienacji produktu pracy i procesu
pracy, przejawiająca się w urzeczowie-niu
stosunków międzyludzkich, w narastającej
obcości między ludźmi, a takŜe w narastającej
obcości jednostki w stosunku do siebie samej.
W rozwinięciach antropologicznych na-
wiązujących do koncepcji marksistowskiej
wskazuje się zwykle na rolę człowieka
30
ALTERNATYWA
W historii jako tego, który w toku prze-
zwycięŜania alienaqi stwarza swe własne
istnienie, a kształtując swe otoczenie po-
dejmuje odpowiedzialność za stworzony
przez siebie porządek. Problematykę alie-
nacji, rozumianej zasadniczo jako wyzby-
wanie się przez człowieka swojego czło-
wieczeństwa, podejmują w tej samej co
marksizm lub nieco odmiennej szacie słownej
{das Man u M. HEIDEGGERA, „reifi-kacja" u
G. LUKACSA) pozostające w jego orbicie lub
tylko nawiązujące do niego róŜne nurty
myślowe (np. szkoła frankfurcka,
egzystencjalizm /G. MARCEL/, a nawet
personalizm /E. MOUNIER/).
4. soc. Wszelkie ujemne skutki cywilizacji
nakładające się na zjawisko nieprzystoso-
wania jednostek i grup do środowiska spo-
łecznego. Źródeł alienacji szuka się np. w
systemie biurokracji czy teŜ w zmecha-
nizowanym i cząstkowym charakterze pracy
w przemyśle. Precyzuje się i operacjona-lizuje
pojęcie alienacji sprowadzając je do
odczuwanej przez jednostkę niemoŜności
wpływania na sytuację społeczną, w jaką jest
uwikłana, niemoŜności zrozumienia przez nią
sensu swych działań i wydarzeń własnego
Ŝycia, do braku wartości ukierunkowujących
działania, do zerwania z celami i wartościami
społecznymi.
ALTERNATYWA <nłc. altematwus = zmie-
niający się jeden za drugim, od łc. alterno =
czynię coś na przemian, waham się, alter =
jeden z dwóch) gr. tó diedzeugmenon; ang.
disjunction, alternation; fr. alternative; nm.
Alternatwe
1. log. Zdanie złoŜone będące połączeniem
dwóch zdań za pomocą symbolu v z -^
rachunku zdań, mające postać p ^ q, gdzie
litery p, q są symbolami zmiennymi
reprezentującymi zdania (w irmych notacjach:
p + q, Apq); czyt.: p lub q. Alternatywa jest
zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy,
gdy przynajmniej jeden z jej składników jest
zdaniem prawdziwym. Alternatywa jest
fałszywa, gdy oba jej
31
AMFIBOLIA
składniki są fałszywe. Symbol alternatywy
jest -^ funktorem ekstensjonalnym, tzn. Ŝe jej
wartość logiczna (tj. prawdziwość lub
fałszywość) zaleŜy wyłącznie od wartości
logicznej zdań składowych, a nie np. od ich
treści.
2. pot. Sytuacja wymagająca dokonania
wyboru jednej z dwóch wykluczających się
moŜliwości.
ALTRUIZM (łc. alter = (ktoś) drugi, inny)
ang. altruism; fr. altruisme; nm. Altruis-mus
Termin utworzony przez A. COMTE'A na
określenie postawy przeciwstawnej z jednej
strony vs—> egoizmowi (egoisme), z drugiej
zaś —> miłosierdziu (charite), i w tym
znaczeniu przyswojony przez H. SPENCERA.
1. Teoria, według której w naturze ludzkiej
tkwi stała skłonność do współprzeŜy-wania i
współdziałania z iimymi ludźmi ze względu
na ich dobro; skłonność ta miałaby być
W5n:azem instynktów społecznych człowieka
(A. COMTE, H. SPENCER).
2. et. Doktryna, według której człowiek
powinien działać głównie dla dobra innych,
nawet za cenę poświęcenia swojego dobra;
takŜe: odpowiadająca tej doktrynie postawa.
3. psych. Dyspozycja do bezinteresownego
działania dla dobra innych, łącząca się z
chęcią niesienia im pomocy. W procesie
rozwoju osobowości następuje przechodzenie
od dziecięcego egoizmu do altruizmu.
AMFIBOLIA (gr. <amphibolta> = dwuzna-
czność) ang. amphiboly; fr. amphibolie; nm.
Amphibolie
metod. Szczególny przypadek —> wielo-
znaczności aktualnej, polegający na nie-
jednoznacznej strukturze wypowiedzi. Na
przykład sformułowanie: „podporząd-
kowywanie filozofii psychologii" moŜna
rozumieć jako: a) nadrzędność filozofii wobec
psychologii, b) nadrzędność psychologii
wobec filozofii, c) podrzędność fi-
32
AMFIBOLOGIA
lozofii psychologii wobec czegoś, d) nad-
rzędność filozofii psychologii wobec czegoś.
Przez amfibolię rozumie się zazwyczaj, choć
nie wyłącznie, dwuznaczność aktualną, tzn,
niejasność budowy składniowej
dopuszczającą dwojaką interpretację
semantyczną danej wypowiedzi. Amfibolia
moŜe być zamierzona jako chwyt
stylistyczny, np. w poezji, lub zabieg
semantyczny, np. w wypowiedziach Pytii
delfickiej.
AMFIBOLOGIA <gr. amphibolia = dwu-
znaczność + logos = słowo, nauka) ang.
amphibology, amphibologism; fr. amphibolo-
gie; nm. Amphibologie
W tekstach filozoficznych niemieckich i
zwłaszcza francuskich spotyka się raczej
formy Amphibolie, amphibolie, formy zaś
Amphibologie, amphibologie uwaŜane są za
niewłaściwe.
metod, syn.-^ Amfibolia.
AMORALIZM (gr. przeczenie a- + łc. mo-
ralis = obyczajny; obyczajowy, dotyczący
obyczaju) fr. amoralisme; nm. Amoralismus
1. et. Pogląd odrzucający obowiązujące
bądź powszechnie, bądź w określonym czasie
i kręgu kulturowym wartości moralne albo teŜ
uznający pewne dziedziny działalności
ludzkiej za luezaleŜne od norm moralnych,
np. politykę (makiawelizm), ekonomię
(liberalizm ekonomiczny), sztukę itp.
RozróŜnia się:
a) amoralizm sceptyczny — pogląd
podający w wątpliwość samą moŜliwość
poznarua obiektywnej róŜnicy między
dobrem a złem (E. RENAN);
b) a m o r a l i z m a b s o l u t n y — pogląd
odrzucający całkowicie róŜnicę między
dobrem a złem (M. STIRNER) — róŜnicę,
która by się opierała na innych podstawach
aniŜeli własny egoizm jednostki i jej moc
działania. —> Immoralizm (2);
c) amoralizm egzystencjalisty-c z n y —
pogląd, według którego nie ma takiej
obiektywnej instancji, która by okre-
33
ANALIZA
ślała, jaka jest ludzka natura, wobec czego
brak jest podstawy dla ogólnie obowiązu-
jących norm moralnych (J.-P. SARTRE). W tej
sytuacji człowiek jest sam dla siebie
prawodawcą moralnym, a zgodność czynu z
ustanowioną przez niego samego normą moŜe
być uznana za jedyną rację i kryterium
moralnej wartości owego czynu (—>
autentyczność /2c/).
2. pot. Amoralność, brak poczucia mo-
ralnego.
AMORYZACJA (fr. <amorisation> od łc.
amor = miłość)
Termin P. TEILHARDA DE CHARDIN ozna-
czający opisywany przez niego proces nie-
ustannego przyrostu i uaktywruenia energii
miłości — od partykularnej, łączącej dwoje
ludzi, aŜ po wysublimowaną, pełną i czynną
miłość powszechną. Amoryzacja jest według
Teilharda głównym czynnikiem ewolucji
doskonalącej, dokonującej się pod wpływem
kierowniczego oddziaływania Chrystusa.
ANALITYKA (gr. <he analytike [sc. techne]>
= umiejętność analizowania) ang. analy-tics;
fr. l'analytique; nm. Analytik
1. U ARYSTOTELESA: W przeciwstawieniu
do -> dialektyki (3) — dział logiki poświę-
cony dowodzeniu apodyktycznemu.
2. U I. KANTA: dział -> krytyki (2) mający
za przedmiot badanie form intelektu; ze
względu na to, iŜ formy te mają charakter
aprioryczny i warunkują proces myślenia,
analityka nosi miano transcendentalnej.
3. Analityka egzystencjalna u M. HEIDEG-
GERA > ontologia (1) fundamentalna.
ANALIZA (gr. <analysis> = rozkładanie, roz-
biór) ang. analysis; fr. analyse; nm. Analyse
1. W przeciwstawieniu do os—> syntezy
(którą analiza często dopełnia w operacjach
badawczych): rozkładanie jakiejś całości na
elementy, zazwyczaj niejednorodne; zmierza
ono do wyróŜnienia składników pierwotnych,
wykrycia czynników
34
ANALIZA
konstytutywnych lub warunkujących, wska-
zania przyczyn, zasad, ustalenia praw. TakŜe:
rezultat takich czynności lub nawet nazwa
niektórych dyscyplin czy teŜ wyspe-
cjalizowanych metod naukowych, np. analiza
logiczna, lingwistyczna, matematyczna,
czynnikowa, psychoanaliza. Analiza moŜe
być dokon5m'ana a) w myśli i b) w rzeczy-
wistości pozapodmiotowej.
a) A n a l i z a myślowa (zwana teŜ
niekiedy analizą teoretyczną) — dotyczy
rozbioru pojęć, prawd, zagadnień, zjawisk z
uwzględnieniem ich genezy (analiza ge-
netyczna), przyczyny (analiza przyczynowa),
struktury (analiza strukturalna), fun-
kcjonowania (analiza funkcjonalna), wy-
tworów ludzkich, np. tekstów. Jako metoda
analiza myślowa charakteryzuje się tym, Ŝe
postępuje od złoŜonej całości do jej
prostszych składników i następnie od
szczegółu do ogółu (-^ indukcja), od skutku
do przyczyny, od twierdzeń do ich
przesłanek. Procedurami i typologią analizy
myślowej, jej poprawnością i efektywnością,
prawidłowością przebiegów zajmuje się
ogólna metodologia nauk.
b) Analiza manipulacyjna (zwana teŜ
niekiedy analizą praktyczną) — stosowana
jest głównie w naukach przyrodniczych
odpowiednio do swoistego charaicteru kaŜdej
z nich, np. analiza fizyczna (i w jej obrębie ana-
liza spektralna), chemiczna, fizykochemiczna,
biologiczna, biochemiczna. Analizy te mogą
być ilościowe lub jakościowe.
2. Metoda rozwiązywania jakiegoś pro-
blemu polegająca na załoŜeniu, Ŝe jest on juŜ
rozwiązany, i prowadzeniu rozumowania „od
końca do początku"; analiza ta, rozpo-
wszecłmiona w dawnej algebrze, obecnie jest
stosowana w -> heurystyce (1).
3. metod. A n a l i z a l o g i c z n a {lo-
gical analysis) — metoda wymagająca sto-
sowania języka logicznego; za jej pomocą
a) bada się -> sensowność (1) twierdzeń,
b) sprawdza się poprawność rozumowań,
c) daje się —> eksplikację pojęć. —> Filozofia
analityczna.
35
ANALIZA EGZYSTENCJALNA
4. Analiza matematyczna — dział
matematyki wyŜszej, obejmujący m. in. ra-
chunek róŜniczkowy i całkowy, rachunek
wariacyjny, równania róŜniczkowe; analiza
opiera się tu przede wszystkim na pojęciach
funkcji i granicy.
5. psych. Analiza czynnikowa (fac-torliall
analysis) — metoda statystyczna mająca na
celu wykrycie i —> pomiar (1) czynników
wyjaśniających występowanie korelacji
wyników (tzw. macierz korelacji) osiąganych
przez badanych w róŜnych zadaniach
(testach). Metodę tę wprowadził do
psychologii CH. E. SFEARMANN; stosowana
jest w badaniach struktury intelektu, w
szczególności — uzdolrueń, i ogólniej — w
badaniach osobowości.
6. Analiza e j d e t y c z n a — w feno-
menologii: wyróŜnianie intelektualne tego, co
konieczne, tego, co moŜliwe i tego, co
niemoŜliwe — w obliczu naocznie danej
istoty (struktury) czegoś.
ANALIZA CZYNNIKOWA eaig. factor/iall
analysis; fr. analyse factorielle; mn. Faktoren-
analyse psych. -^ Analiza (5).
ANALIZA EGZYSTENCJALNA ang. ex-
istential analysis; fr. analyse existentielle; nm.
Daseinsanalyse (2), Existentialanalyse
1. W szerszym znaczeniu: p s y c h o logia
analityczna istnienia (da-
seinsanalytische Psychologie) — ogólna na-
zwa tych kierunków psychologii głębi, które
nawiązując do -^ filozofii egzystencji, a
zwłaszcza do fenomenologii E. Hus-SERLA i
M. HEIDEGGERA, interpretują zaburzenia
psychiczne jako zakłócenia struktury
istnienia. Reprezentowane przez te kierunki
metody terapeutyczne ujmują zaburzenia
psychiczne w aspekcie antropologicznym,
przeciwstawiając się z jednej strony opartemu
na diagnostyce podejściu psychiatrii
klasycznej (abstrahowanie od osoby chorej i
przedstawianie symptomów choroby według
apriorycznych tabel
36
ANALIZA EGZYSTENCJI
nozologicznych), z drugiej zaś — podejściu
psychoanalizy, która szuka wyjaśnienia
historycznego i odwołuje się do meta-
psychologii mechanistycznej. Do psychologii
analitycznej istnienia naleŜą: analiza
egzystencji (V. E. FRANKL), analiza istnienia
(L. BINSWANGER), —> psychoanaliza (4)
egzystencjalna i in.
2. W węŜszym znaczeniu: analiza ist-
n i e n i a (Daseinsanalyse) — nazwa wywie-
dzionej z fenomenologii E. HUSSERLA i M.
HEIDEGGERA, a opracowanej przez L. BINS-
WANGERA (1927) metody psychoterapeuty-
cznej, która polega na rozumiejącym zbliŜeniu
się do istoty ludzkiej. W analizie istnienia
chodzi nie o przeŜycie (Erlebnis), lecz o
„wgląd w istotę" (Wesensschau): w
„apriorycznym rzucie" {apriorisch Ent-wurf) i
we „właściwym horyzoncie rozumienia"
{eigentlich Yerstehenshorizont) stara się ona
dotrzeć do „strukturalnego porządku
istnienia" (GefUgeordnung des Da-seins),
ukrytego za tym, co jest widoczne poprzez
objawy. Analiza istnierua w swym
zastosowaniu psychoterapeutyczn}^!! próbuje
sprowadzić osobowość schizofreniczną do
poziomu bytu człowieczego jako istnienia,
jako „bycia-w-świecie" {In-der--Welt-Sein),
wyprowadzając ją z pojęciowych systemów
psychopatologii i psychiatrii klinicznej.
Traktując chorobę jako „egzystencjalną
modalność", jako właściwy osobie istniejącej
„sposób bycia-w-świecie", analiza stara się
wniknąć w świat znaczeń osoby chorej, aby
odtworzyć jej pierwotną strukturę
wewnętrzną.
ANALIZA EGZYSTENCJI nm. Existenz-
analyse
Nazwa metody psychoterapeutycznej V. E.
FRANKLA, opracowanej na gruncie
psychologii głębi, a naleŜącej do psychologii
analitycznej istnienia (—> analiza egzy-
stencjalna III). Metoda ta polega na roz-
patrywaniu przebiegu czyjegoś Ŝycia w
świetle danych, które w swym wzajemnym
powiązaniu mają określony sens
37
ANALOGIA
i wartość dla osoby badanej. Zamiast „woli
mocy" (Wille zur Macht) A. ADLERA czy
„woli rozkoszy" (Wille zur Lust) S. FREUDA
pojawia się tu „wola sensu" (Wille zum Sinn).
Punktem wyjścia dla terapii jest eg-
zystencjalna frustracja — fałszywie wypeł-
nione poczucie sensu (logoterapia); w dalszej
analizie egzystencjalnej nośnikiem sensu staje
się nie tylko to, co w naszym przeŜywaniu,
dąŜeniach, zamiłowaniach nie uległo
zakłóceniu, lecz równieŜ choroba i cierpienie;
na koniec teŜ i śmierć nie odbiera Ŝyciu sensu.
ANALIZA IC ang. IC analysis (immediate
constituent analysis); nm. IC-Analyse —>
Gramatyka struktur frazowych.
ANALIZA ISTNIENIA nm. Daseinsanalyse
syn.—> Analiza egzystencjalna (2).
ANALOGAT (nłc. analoga, -orum = słowa
zbieŜne, odpowiadające sobie, oddające tę
samą myśl, z gr. andlogos = proporcjonalny,
podobny) ang. analogat; nm. Analogat
Desygnat określonego terminu -> ana-
logicznego (1), jeden z podmiotów realizo-
wania się wspólnej takim podmiotom pro-
porcjonalnej treści, tj. -> analogonu. Roz-
róŜnia się: analogat główny — realizujący
analogon w sposób właściwy,
ianalogaty w t ó r n e (mruejsze,po-
chodne) — realizujące analogon w sposób
niepełny.
ANALOGIA <gr. <analogia> = odpowie-
dniość, podobieństwo) łc. proportio, analo-
gia; ang. analogy; fr. analogie; nm. Analogie
1. metod. Podobieństwo zachodzące między
przynajmniej dwoma przedmiotami A i B,
będące podstawą rozumowania, które
stwierdza, Ŝe B ma określoną cechę, poniewaŜ
ma ją A, pod jakimś względem podobne do B;
rozumowanie takie nazywa się
w n i o s k o w a n i e m p r z e z analogię.
Na przykład ktoś, kto zwiedziwszy za granicą
wielkie miasto zauwa-
38
ANALOGIA
śył, Ŝe znajduje się w nim wiele zakładów
przemysłowych, i stąd wnioskuje, Ŝe w na-
stępnym wielkim mieście, które zamierza w
tym kraju odwiedzić, będą równieŜ liczne
fabryki — stosuje takie właśnie wnio-
skowanie. Często jednak okazuje się ono
zawodne; jego wartość zaleŜy od tego, czy
cechy, które bierze się w nim pod uwagę (np.
wielkość miasta i obecność wielkiego
przemysłu), dostatecznie często występują
łącznie. Ze względu na tego rodzaju za-
wodność wnioskowanie przez analogię
przypomina -^ indukcję (1) enumeracyj-ną, od
której róŜni się jednak tym, Ŝe jego wniosek
jest zdaniem jednostkowym, a rue ogólnym, i
Ŝe między wnioskiem i prze-słarikami nie
zachodzi stosunek —> wynikania logicznego.
ARYSTOTELES wnioskowanie przez analogię
nazywał rozumowaniem za pomocą
przykładu, wzorca (paradeigma); stąd uŜy-
wane niekiedy określenie: „rozumowanie
paradygmatyczne". Według Arystotelesa,
aŜeby dowieść, Ŝe przedmiot A ma cechę y,
poniewaŜ ma cechę x, jaką odznaczają się
przedmioty B, C, D..., wyposaŜone ponadto w
cechę y, najpierw tworzymy (na podstawie
indukcji) uogólnienie, stwierdzając, Ŝe
przedmioty A,B,C,D... naleŜą do klasy
przedmiotów, której wszystkie elementy mają
cechy x, y (wzór), a następnie wnioskujemy,
Ŝe jeŜeli A jest podporządkowane wzorowi, to
ma te same cechy, co i inne elementy, a więc
ma cechę y.
RozróŜnia się dwa stanowiska w odnie-
sieniu do wnioskowania przez analogię:
a) pierwsze umieszcza je w sylogistyce (m.
in. W. WUNDT);
b) drugie nawiązuje do proporcji mate-
matycznych (ARYSTOTELES, I. KANT, M. W.
DROBISCH, J. ST. MILL, H. SPENCER, W Polsce
— W. BIEGAŃSKI).
Drobisch rozróŜnia jeszcze rozumowanie
przez analogię niezawodne i zawodne;
niezawodne jest np. następujące rozumowanie
„z proporcjonalności": jeŜeli człowiek ma
rozum, a zwierzę — instynkt, to
39
ANALOGIA
zachowanie człowieka jest rozumne, a zwie-
rzęcia — instynktowne.
II. W filozofii klasycznej: zachodzenie
podobieństwa i zarazem niepodobieństwa
elementów w strukturze ontycznej lub sama
taka struktura. W tradycji filozoficznej roz-
róŜnia się: 1) analogię w bytowaniu i — w
związku ze sposobem poznania jakiejś
rzeczjrwistości — 2) analogię w orzekaniu.
1. metaf. Analogia bytowa {analogia entis)
— złoŜenie bytu z róŜnych elementów, które
powiązane są ze sobą przez konstytuujące ów
byt relacje transcendentalne, tak Ŝe tworzą
dzięki temu powiązaniu jedność.
A) Analogia wewnątrzbytowa
— relacja urzeczywistniająca się wewnątrz
bytu, zachodząca pomiędzy jego róŜniący
mi się między sobą realnie, lecz niesamo
dzielnymi bytowo elementami. Relacja ta
stanowi o jedności danego bytu; jest ona
podstawą bytowego pluralizmu i między-
bytowej analogii (II-IB). Analogię we
wnątrzbytowa realizują elementy bytu, ta
kie jak istnienie i istota, forma substancjalna
i materia pierwsza; mają się one wzajemnie
do siebie tak, jak ma się akt do moŜności.
B) Analogia międzybytowa —
proporcjonalna jedność, wiąŜąca poszcze
gólne byty pomiędzy sobą. MoŜe ona obej
mować bądź a) cały zakres bytowania, bądź
b) ograniczony zakres bytów, i zaleŜnie od
tego rozróŜnia się dwa jej typy. Są to:
a) a n a l o g i a transcendentalna
{analogia transcendentalis) — oparta na rela-
cjach koniecznych, konstytuujących byto-
wość rzeczy. WyraŜa się ona w pojęciach
transcendentalnych, takich jak „byt", „akt",
„istnienie", np.: zwierzę ma się tak do swego
istnienia, jak ma się do swego istnienia
człowiek;
b) a n a l o g i a p r o p o r c j o n a l n o ści
ogólnej {analogia proportionalitatis)
— oparta na relacjach kategorialnych, nie
koniecznych; występuje ona wówczas,
gdy we wzajemnych odniesieniach analo-
gatów kaŜdemu z nich przysługują podo
bne relacje, realizujące się między nimi
40
ANALOGIA ENTIS
Z wewnętrzną lub tylko zewnętrzną pro-
porcjonalnością. Analogia ta wyraŜa się w
pojęciach ogólnych, takich jak „poznanie",
„człowiek", „zwierzę", np.: zwierzę ma się tak
do swego poznania, jak ma się do swego
poznania człowiek. 2. Analogia w orzekaniu:
a) analogia -^ atrybucjł, czyli przypo-
rządkowania (analogia attributionis), za-
chodząca wówczas, gdy analogiczna treść
pojęcia jakiegoś analogatu zostaje odniesiona
do analogatu pochodnego;
b) analogia pojęciowo-bytowa, czyli
analogia proporcjonalności właściwej, która
podobnie jak analogia bytowa dzieli się na
ogólną i transcendentalną;
c) -> metafora. Atrybucja i metafora,
będące takŜe odmianami analogii pojęcio-wo-
bytowej, stanowią typy analogii pro-
porcjonalności niewłaściwej.
Poznanie analogiczne, dzięki przezwy-
cięŜaniu róŜnoznaczności zasadzającej się na
fakcie pluralizmu bytowego, umoŜliwia
dojście do stwierdzenia istnienia Absolutu i
do określenia jego atrybutów. Poznanie to
odgrywa waŜną metodologicznie rolę w
klasycznej metafizyce i w filozofii Boga. W
Polsce teorię i metodologię analogii bytu
rozwija M. A. KRĄPIEC.
ANALOGIA ENTIS (nłc. <analogia entis> =
analogia bytu) metaf. -^ Analogia (II-I)
bytowa.
ANALOGICZNY (gr. <analogikós> = oparty
na proporcji matematycznej) nłc. analogicus;
ang. analogous; fr. analogue; nm. analog
1. Orzekający o przedmiotach, do których
się odnosi, nie jednoznacznie, lecz na
zasadzie podobieństwa, jakie zachodzi mię-
dzy tymi przedmiotami. Podstawą podo-
bieństwa moŜe być np. związek przyczyno-
wo-skutkowy (analogia —> atrybucji) lub
proporcjonalna realizacja jakiejś doskonałości
w poszczególnych przedmiotach (analogia
proporcjonalności).
2. metaf. W odniesieniu do bytu — bę-
41
ANARCHIZM
dący proporcjonalną realizacją egzystencjalną
określonej treści (istoty).
ANALOGON (gr. <tó analogom = to, co
proporcjonalne, analogiczne, podobne) nm.
Analogon
To, co przysługuje proporcjonalnie po-
szczególnym -ł analogatom, proporcjonalnie
wspólna im doskonałość, analogiczna treść,
racja analogicznego orzekania.
ANAMNEZA (gr. <andmnesis> = przypo-
minanie sobie, pamięć) ang. anamnesis; fr.
anamnese; nm. Anamnese
1. U PLATONA: poznanie przez przypo-
minanie sobie idei, z którymi dusza obcowała
przed połączeniem się z ciałem. Koncepcja
poznania przez anamnezę zakłada wędrówkę
dusz (-> metempsychoza).
2. psych. Metodyczne przypominanie sobie
danych z przeszłości; stosowane zwłaszcza w
psychoanalizie jako uświadomienie sobie
tego, co zostało zapomniane.
ANARCHIA (gr. <anarchta> = brak wła-
dzy, bezprawie) ang. anarchy; fr. anarchie;
nm. Anarchie
1. Stan bezładu w społeczeństwie bez rządu
lub w którym władze polityczne nie mają
autorytetu; stan taki oznacza, Ŝe nie obowią-
zuje wówczas Ŝadne prawo stanowione. Ter-
min „anarchia" w tym znaczeniu wprowa-
dzony został przez P. J. PROUDHONA (1840).
2. Idealny ustrój społeczny hipotetycznego
społeczeństwa bez ośrodków władzy — taki,
w którym jednostka nie podlegałaby Ŝadnym
nakładanym na nią prawom stanowionym i
mogłaby się rozwijać zgodnie ze swą naturą.
—> Anarchizm.
3. pot. LekcewaŜenie przez obywateli
praworządności, dyscypliny i porządku
społecznego.
ANARCHIZM ang. anarchism; fr. anarchie,
anarchistne; nm. Anarchismus
Doktryna społeczno-polityczna negująca
prawo państwa do interweniowania w Ŝy-
42
ANARCHOINDYWIDUALIZM
de jednostki i postulująca zniesienie wszelkiej
władzy politycznej i organizacji państwowej.
Idee anarchistyczne głosili juŜ staroŜytni
sofiści, cynicy i stoicy. Jako kierunek filozofii
społecznej i politycznej anarchizm
ukształtował się w XIX w. RozróŜtua się:
a) Anarchizm indywidualistyczny
(anarchoind3rwidualizm) — postulujący
uwolnienie się człowieka od wszelkich norm i
obowiązków (W. GODWIN, M. STIRNER).
b) Anarchizm kolektywistycz-n y ologiae> = słuŜebnica teologii)
(anarchokolektywizm) — postulujący
zniesienie własności prywatnej (P. J. PROU-
DHON) i władzy państwowej poprzez re-
wolucję (M. A. BAKUNIN).
c) Anarchizm komunistyczny
(anarchokomunizm)—łączący poglądy anar-
chizmu ind)m'idualistycznego i kolektywi-
stycznego, tzn. postulujący połączenie zasady
bezwzględnej wolności jednostki z zasadą
komunizmu gospodarczego (wspólna włas-
ność) (P. A. KROPOTKIN, J. GRAVE, E. RECLUS).
d) Anarchizm syndykalistycz-ny
(anarchosyndykalizm) — postulujący ustrój
bezpaństwowy oraz przekazanie środków
produkcji i kontroli nad nią związkom
zawodowym; neguje potrzebę rewolucji (G.
SOREL).
Oprócz róŜnych odmian anarchizmu jako
doktryny społeczno-politycznej wyróŜnić
naoŜna postacie anarchizmu o charakterze
fQozoficzn5nn, takie jak: anarchizm metafi-
zyczny (M. STIRNER); anarchizm aksjologicz-
ny — który się opowiada za całkowitą do-
wolnością w wyborze jakichkolwiek wartości,
wynikającą z płynności ich hierarchii; czy
wreszcie zajmujący odrębną pozycję
a n a r c h i z m m e t o d o l o g i c z n y P.
K. FEYERABENDA, który w imię rozwoju
wiedzy postuluje odrzucanie obowiązujących
powszechnie reguł metodologicznych,
poniewaŜ mogą one krępować ów rozwój.
ANARCHOINDYWIDUALIZM
syn.^ Anarchizm (a) indywidualistyczny.
43
ANGELOLOGIA
ANARCHOKOLEKTYWIZM
syn.^ Anarchizm (b) kolekt5rwistyczny.
ANARCHOKOMUNIZM
syn.^ Anarchizm (c) komunistyczny.
ANARCHOSYNDYKALIZM
si/n.-> Anarchizm (d) syndykalistyczny.
ANCILLA THEOLOGIAE (nłc. <ancilla the-
1. Określenie dialektycznej funkcji filozofii
w sytuacji, gdy jest ona podporządkowana
teologii, charakterystyczne dla niektórych
kierunków filozofii średniowiecznej (np. JAN
SZKOT ERIUGENA, ANZELM z CANTERBURY l-
^fides quaerens intellectum /, BONAWENTURA);
filozofią naz)rwano wówczas szeroko pojętą
logikę.
2. Pogląd, według którego niezbędnym
warunkiem uprawiania teologii jest filozofia.
Na przykład zdaniem P. TILLICHA teologia i
filozofia są wzajemnie ze sobą jak najściślej
powiązane, jakkolwiek teologiczna metoda
korelacji, odpowiadając na pytania ostateczne
na podstawie Objawienia, wykracza juŜ poza
moŜliwości filozofii.
ANGELOLOGIA (gr. dggelos = zwiastun,
posłaniec, anioł + logos = słowo, nauka) run.
Angelologie
1. W scholastyce arabskiej i chrześcijań-
skiej (AWICENNA, TOMASZ z AKWINU, JAN DUNS
SZKOT): wjrwiedzione z przesłanek biblijnych
i dogmatycznych spekulacje filozoficzne
dotyczące natury i sposobu istnienia duchów
czystych {spiritus puri), określanych teŜ w
róŜnych odniesieniach jako: formy samoistne
(formae subsistentes), substancje oddzielone
od innych (substantiae separatae), itp. —>
Anioł (2).
2. Jeden z działów teologii systematycznej,
której przedmiotem jest określenie, na
podstawie danych Objawienia, roli aniołów w
dziejach zbawienia. -> Anioł
44
ANIHILACJA
ANIHILACJA (nłc. annihilatio = unicest-
wienie) ang. annihilation; fr. annihilation;
nm. Annihilation, Yernichtung, Zerstorung
fiz. Zjawisko zacłiodzące podczas zderzenia
się cząstki z antycząstką, polegające na ich
przekształceniu się w kwanty promieniowania
elektromagnetycznego i/lub w inne cząstki,
przy czym zderzające się cząstki całkowicie
znikają. Na przykład para: proton -
antyproton, ani-hiluje przekształcając się z
reguły w mezony, para: elektron - pozyton —
w fotony (kwanty gamma). Anihilacja polega-
jąca na przekształceniu się materii kor-
puskularnej w fotony bywa czasem nazywana
„dematerializacją". Anihilacja jest
fundamentalną własnością cząstek
antycząstek i jednocześnie waŜną cechą
przyrody. Zjawiskiem w pewnym sensie
odwrotnym do anihilacji jest —> krea-cja (2).
ANIMA (łc. anima = wiatr, powietrze,
tchnienie; dech, siła witalna, Ŝycie, dusza)
1. —> Dusza.
2. U C. G. JUNGA: nieświadoma część
osobowości męskiej składająca się z cech
Ŝeńskich. Łącznie z częścią osobowości
kobiecej, nazwaną -»animus, ma ona
świadczyć o biseksualności psychiki ludzkiej,
ta zaś według Junga wynika z biseksualności
samej istoty człowieka.
ANIMAL METAPHYSICUM (nłc. <animal
metaphysicum> = zwierzę (stworzenie) me-
tafizyczne) -> Antropologia (3B).
ANIMAL RATIONALE (łc. <animal ratio-
nale> = zwierzę rozumne, tłum. z gr. <dz6on
logikom)
-^ Rodzaj (2) najbliŜszy i —> róŜnica (3)
gatunkowa w definicji człowieka (—> de-
finicja klasyczna): „Człowiek jest to zwierzę
rozumne" (określenie przekazane przez
SENEKĘ, przypisywane ARYSTOTELESOWI).
45
ANIOŁ
ANIMAL SYMBOLICUM{rńc.<animalsym-
bolicum> = zwierzę (stworzenie) symboli-
czne) —> Antropologia (3B).
ANIMUS (łc. animus = duch Ŝywotny, dusza
(w sensie biologicznym); dusza jako właściwa
ludziom zdolność myślenia i czucia, z gr.
dnemos)
U C. G. JUNGA: uosobierue cech natury
męskiej stanowiące nieuświadomioną część
osobowości kobiecej. Termin przeciwstawny:
TO—> anima (2).
ANIOŁ (gr. dggelos = zwiastun, posłaniec)
nłc. angelus; ang. angel; fr. ange; nm. Engel
i 1. W teologii dogmatycznej: duch czysty
stworzony przez Boga, w hierarchii bytów
zajmujący miejsce pośrednie między Bogiem
a ludźmi. Na podstawie danych biblijnych
podkreśla się, Ŝe nazwa „anioł" (odpowiednik
hebr. mafak, gr. dggelos) oznacza nie naturę,
lecz funkcję, polegającą przede wszystkim na
tym, Ŝe anioł jest wysłannikiem Boga i Ŝe
jego działanie jest całkowicie zgodne z działa-
niem BoŜym. Jedną z funkcji powierzanych
przez Boga aniołom jest nadzorcza opieka nad
stworzeniami niŜszymi od nich w hierarchii
bytów.
2. metaf. Odpowiedruk -^ inteligencji (2)
oddzielonej (AWICENNA), -^ formy (IB) ode-
rwanej (TOMASZ Z AKWINU). Według tomi-
zmu: hipotetyczny byt stworzony czysto
duchowy {spiritus purus) i zarazem kon-
kretny, złoŜony jedynie z istoty, którą jest
bycie czystą formą, i z istnienia. Poza tym
złoŜeniem (a ściślej — zespoleniem I com-
paratiol, tzn. związkiem formy i istnienia,
będącym połączeniem moŜności i aktu) nie
cechuje go Ŝadna inna złoŜoność ontyczna.
Nie cechuje go teŜ jednostkowość, gdyŜ nie
ma w nim materii ani moŜności bycia czymś
rozciągłym, i jako taki stanowi sam dla siebie
gatunek: kaŜdy z aniołów jest uosobionym w
jednym egzemplarzu gatunkiem, a między
aniołami zacho-
46
ANOMIA
dzą róŜnice nie jednostkowe, lecz tylko ga-
tunkowe. Charakteryzuje anioły nie zacie-
mniona niczym rozumność i niczym nie
osłabiona wolitywność. Przysługuje im
najwyŜszy stopień poznania (jaki PLATON
przypisywał człowiekowi) — oglądanie istoty
rzeczy. Owo oglądowo-intuicyjne poznanie
dokonuje się za pomocą pojęć wlanych
(notiones infusae), których treści mogą być
przekazywane („przelewane") od jednego
anioła do drugiego.
ANOMIA (gr. <anomta> = bezprawie, za-
przeczenie prawa) ang. anomia; fr. anomie;
nm. Anomie
1. et. Zaprzeczenie zarówno ->hetero-
nomii (1), jak i —> autonomii (1), biorące się
z przekonania, Ŝe moralność moŜe się obejść
bez praw, obowiązków i sankcji, gdyŜ wy-
starczającą podstawą ludzkiego działania jest
jego biologiczne uwanmkowanie i ukie-
runkowarue (—>biologizm 151). Tego ro-
dzaju pogląd, reprezentowany przez J. M.
GuYAU, zwykło się nazywać a n o m i -z m e
m.
2. soc. Ekstremalna sytuacja społeczna
będąca przeciwieństwem „społeczeństwa",
tak jak „anarchia" jest przeciwieństwem
„rządu". Termin wprowadzony przez ^.
DuRKHEiMA na określenie:
a) osobowości zdezorganizowanej i zde-
zorientowanej, ujmowanej w konfrontacji ze
strukturami i normami społecznymi;
b) sytuacji, w której występuje konflikt
norm społecznych, stwarzający trudności
jednostkom próbującym się do nich dosto-
sować;
c) stanu charakteryzującego się rozpadem
systemu norm społecznych lub teŜ ich
zanikiem.
ANOMIZM et. syn.^ Anomia (1).
ANTROPOCENTRYZM <gr. dnthropos =
człowiek + nłc. centrum (z gr. kentron) -
pimkt środkowy) ang. anthropocentrism; fr.
anthropocentrisme; nm. Anthropozentrismus
47
ANTROPOCENTRYZM
Uznawanie człowieka za ośrodek i ceł całej
rzeczywistości, szczególnie zaś przypisywa-
nie ludzkiej świadomości autonomicznej roli
w poznaniu. Pogląd taki albo szerzej — po-
stawa moŜe się zaznaczać zarówno w dzie-
dzinie filozofii, jak i religii, i bywa przeciw-
stawiana kosmocentryzmowi oraz w—> teo-
centryzmowi (1). „Środkowe" miejsce czło-
wieka w układzie całości bytu jest istotną
przedanką do określenia jego —> godnośd.
RozróŜnia się:
a) antropocentryzm kosmologiczny —
dopatrujący się w człowieku końcowego
ogniwa ewolucji przyrody (TH. H. HUXLEY),
centrum obserwacyjnego we Wszechświecie,
ośrodka i szczytu Wszechświata, tego, który
poprzez rozwój swojej psychiki nadaje sens
całej rzeczywistości (P. TEILHARD DE
CHARDIN). W antropocentry-zmie
kosmologicznym moŜna dostrzec reakcję na
wspierający się na geocentryzmie
antropocentryzm naiwny (XVT--XVII w.),
według którego człowiek stanowi środek
świata ze względu na centralne połoŜenie
Ziemi we Wszechświecie;
b) antropocentryzm ontologi-c z n y —
stanowisko, według którego człowiek jest
wyłącznym przedmiotem i zarazem
perspektyTvą filozoficznego poznania (S.
KiERKEGAARD, F. NIETZSCHE). Przedstawi-
cielem tego rodzaju antropocentryzmu jest M.
SCHELER, który ujmuje człowieka jako
osobowość duchową, zwracającą się ku samej
sobie i transcendującą świat. Antro-
pocentryczny charakter ma takŜe filozofia
egzystencjalistyczna, wyodrębniająca czło-
wieka ze świata rzeczy i eksponująca go w
jego jednostkowośd i konkretności (M. HEI-
DEGGER, J.-P. SARTRE);
c) antropocentryzm teoriopo-
z n a w c z y — stanowisko, według którego
wyłącznym przedmiotem analiz filo-
zoficznych oraz jedynym źródłem wiedzy jest
ludzka świadomość, wobec czego krytykę
poznania naleŜy zaczynać od analizy
świadomości (I. KANT, a takŜe J. G. FICHTE,
G. W. F. HEGEL);
48
ANTROPOGENEZA
d) antropocentryzm a k s j o l o g i czny —
pogląd, według którego człowiek jest sam w
sobie wartością bezwzględną, a zatem
stanowi punkt wyjścia lub teŜ punkt
odniesienia dla wszelkich innych wartości (L.
A. FEUERBACH, N. G. CZER-
NYSZEWSKl).
ANTROPOGENEZA <gr. dnthropos = czło-
wiek + genesis = pochodzenie) ang. anthro-
pogenesis; fr. anthropogenese; nm. Anthro-
pogenese
1. biol. Antropogeneza przyrodnicza —
ewolucyjny proces stopniowego powstawania
i rozwoju gatunku Homo sapiens lub dział —
> antropologu (1) zajmujący się
pochodzeniem gatunku ludzkiego. Nie-
filozoficzna, nie wnikająca w sferę tzw. przy-
czyn ostatecznych antropogeneza przyrodni-
cza opisuje proces pojawiania się Człowieka
w ramach metody zakreślonej przez neo-
darwinowskie ujęcie teorii ewolucji.
2. A n t r o p o g e n e z a f i l o z o f i c z na
— róŜne teorie, w których traktuje się o
moŜliwości (lub niemoŜliwości) wywie-
dzenia duszy ludzkiej czy teŜ specyficznie
ludzkich zjawisk psychicznych z materii (—>
ewolucjonizm, —> kreacjonizm /2/). Wśród
tomistów podejmowano próby reinterpretacji
stanowiska kreacjonistycznego w odniesieniu
do stanowiska ewolu-cjonistycznego i
uzgadniania tych stanowisk na podstawie
nowych załoŜeń metodologicznych (m. in. P.
M. PĆRIER, A.-D. SERTILLANEGS, K. RAHNER,
K. KŁÓSAK).
ANTROPOLOGIA (gr. anthropológos =
mówiący o ludziach, od dnthropos = czło-
wiek + logos = słowo, nauka) ang. anthro-
pology; fr. anthropologie; nm. Anthropologie
1. Antropologia przyrodnicza — natika
badająca człowieka jako biologiczne podłoŜe
zjawisk społecznych (J. CZEKA-NOWSKi).
A n t r o p o l o g i a f i z y c z n a (biologia
porównawcza człowieka) — analizuje
zoologiczną osobliwość gatunku Człowiek i
jego wewnątrzgatunkowe zróŜ-
49
3 — Słownik filozoficzny
ANTROPOLOGIA
nicowanie (bada zmienność cech fizycznych
człowieka w czasie i przestrzeni, zwłaszcza
zróŜnicowanie rasowe, zmienność i rozwój
osobniczy oraz rozwój gatunkowy).
2. Antropologia kulturowa (społeczna) —
analizuje sposoby zachowania człowieka oraz
wytwory jego działalności; jest nauką o
kulturach róŜnych ludów, dąŜącą do
wyjaśnienia róŜnorodności kulturowej
poprzez porównawczą analizę obyczajów,
norm, instytucji i uwarunkowań Ŝycia
społeczności (zwłaszcza ludów pierwotnych,
choć współcześnie odchodzi się od tego
zawęŜenia). W USA antropologią kulturową,
a w Wielkiej Brytanii antropologią społeczną
nazywano naukę, której obiegowym
odpowiednikiem na starym kontynencie była
etnologia. Do bardziej znanych kierunków
antropologii kulturowej naleŜą: ewolucjonizm
kulturowy (L. H. MORGAN W Ameryce, E. B.
TYLOR W Anglii, L. KRZYWICKI W Polsce), ->
funkcjonalizm (5) (B. MALINOWSKI, A. R.
RADCLIFFE-BROWN), kierunek historyczno-
dyfuzjonistyczny (F. BOAS, C. WISSLER) ze
szkołą etnopsyctiolo-giczną (R. LINTON, A.
KARDINER, R. F. BENE-DICT). Współcześnie,
wraz z koncepcją antropologii strukturalnej C.
LĆVI-STRAUSSA, zarysowuje się tendencja do
nazywania antropologią nauki, która poprzez
badanie kultury, zwłaszcza ludów pierwot-
nych, dąŜy do określenia podstaw Ŝycia
społecznego.
3. A n t r o p o l o g i a filozoficzna
(filozofia człowieka) — dociekaiua dotyczące
istoty i natury człowieka, jego roli i po-
wołarua, sensu jego istnienia i działania, sto-
sunku do wytworów własnych działań, do
społeczeństwa, do dziejów. W szerokim ujęciu
antropologia filozoficzna obejmuje równieŜ
teorię wartości i całą filozofię kultury. W
zaleŜności od tego, co stanowi punkt wyjścia
danej orientacji antropologicznej, rozróŜnia
się dwa zasadnicze typy antropologii
filozoficznej; są to:
a) a n t r o p o l o g i a empiryczna^—
50
ANTROPOLOGIZM
opiera się na rezultatach badawczych szcze-
gółowych nauk przyrodniczych (m. in. A.
GEHLEN, K. Z. LORENZ, J. MONOD, H. PLESSNER,
A. PORTMANN, P. TEILHARD DE CHARDIN);
b) a n t r o p o l o g i a nietafizyczna —
opiera się na określonym systemie filo-
zoficznym (np. A. DEMPF, M. HEIDEGGER,
H.-E. HENGSTENBERG, K. JASPERS, G. MARCEL,
H. MARCUSE, J.-P. SARTRE).
W zaleŜności od odpowiedzi udzielonej na
pytanie: „Kim jest człowiek?" rozróŜnia się
dwa zasadrucze stanowiska w tej kwestii:
A) antropologiczny pozytywizm, który
neguje istnienie niezmiermej natury
człowieka, jego istoty (W. DILTHEY);
B) a n t r o p o l o g i c z n y obiekty-
wizm, który na gruncie określonych poglądów
filozoficznych formułuje koncepcję człowieka
(chrześcijańską, egzy-stencjalistyczną,
idealistyczną itp.) i usiłuje zdefiniować istotę
człowieka (ARYSTOTELES: animal rationale, A.
SCHOPENHAUER: animal metaphysicum, B.
FRANKLIN: toolma-king animal, E. CASSIRER:
animal symboli-cum, itp.)-
W nawiązaniu do filozofii klasycznej
rozwijana jest antropologia ukonstytuowana
jako odrębna dyscyplina filozoficzna, której
przedmiotem jest człowiek. NaleŜy ona do
tzw. metafizyki szczegółowej i docieka
ostatecznych racji bytu ludzkiego oraz jego
działania (M. A. KRĄ-PIEC).
4. Antropologia t e o l o g i c z n a ^ — nauka
o człowieku jako istocie stworzonej, oparta na
danych Objawienia.
ANTROPOLOGIZM ang. anthrapologism;
fr. anthropologisme; nm. Anthropologismus,
Humanismus
Pogląd, według którego osobniczy rozwój
człowieka wyznaczony jest w większej
mierze przez biologiczne cechy jednostki
aniŜeli przez jej historyczno-społeczne
związki ze środowiskiem (L. A. FEUERBACH,
N. G. CZERNYSZEWSKI).
51
ANTROPONOETYZM
ANTROPOMORFIZM <gr. anthropómor-
phos = mający kształt ludzki, od dnthropos =
człowiek + morphe = kształt, wygląd) ang.
anthropomorphism; fr. anthropomorphi-sme;
nm. Anthropomorphismus
Termin tworzący wraz z terminami po-
krewnymi, takimi jak „antroponoetyzm" czy
„antropopatyzm", grupę charakterystyczną dla
scjentystycznie nastawionej XIX--wiecznej
teorii poznania. E. HAECKEL ukuł jeszcze
jeden termin na określenie antropo-morfizmu:
„homoteizm" (Homotheismus).
Przypisywanie temu, co otacza człowieka,
zwłaszcza zwierzętom, cech ludzkich, i to
zarówno fizycznych, jak i umysłowych; bar-
dzo często: wyobraŜanie sobie Boga na kształt
i miarę człowieka, zwłaszcza zaś
przypisywanie Bogu niedoskonałości czy
ułomności cechujących człowieka.
Antropomorfizm p s y c h o l o g i czny —
ogólna nazwa doktryn, poglądów, sposobów
rozumowania, wyobraŜeń itp., rzutujących na
zjawiska przyrody, zwłaszcza oŜywionej,
cechy właściwe zasadniczo tylko naturze
człowieka i jego postępowaniu, i w
konsekwencji wyjaśniających to, co nie jest
swoiście ludzkie, za pomocą pojęć
antropologicznych. Przykładem takiego
antropomorfizmu jest stosowanie do danych
zoopsychologii, szczególnie zaś —> etiologii
(2) wraŜeń zmysłowych i zachowań
instynktowych — terminów właściwych tylko
dla określania stanów i procesów
psychicznych u człowieka, takich jak miłość i
nienawiść, mściwość, przebiegłość,
dokonjm^anie abstrakcji.
ANTROPOMORFIZM PSYCHICZNY
syn.^ Antropopatyzm.
ANTROPONOETYZM <gr. dnthropos =
człowiek + noetós = dający się pojąć rozu-
mem, intelektualny, myślowy)
Jedna z postaci —> antropomorfizmu,
według której świat jako stworzony przez
Boga stanowi racjonalną całość ze względu
na podobieństwo rozumu boskiego
52
ANTROPOPATYZM
i ludzkiego. Według tego poglądu Bóg miałby
rządzić światem kierując się takinni samymi
zasadami, jakimi kierują się ludzie.
ANTROPOPATYZM (antropomorfizm
psychiczny) (gr. anthropopathes = mający
ludzkie uczucia, od dnthropos = człowiek +
pdihos — czucie, doznawanie) ang. anthro-
popathism; nm. Anthropopathismus Jedna z
postaci -^ antropomorfizmu.
1. Przj^isywanie zwierzętom, roślinom, a
nawet przedmiotom martwym uczuciowości
właściwej człowiekowi.
2. Pogląd przypisujący bóstwu doznawanie
uczuć ludzkich.
ANTROPOTEIZM <gr. dnthropos = czło-
wiek + theós = Bóg) fr. anthropotheisme; nm.
Anthropotheisntus
Termin uŜyty przez L. PRATA na określenie
dąŜności rozumnej natury ludzkiej do
uduchowienia i przebóstwienia. DąŜność ta
jego zdaniem wzrasta w toku dziejów.
Skrajna postać -> antropocentryzmu,
sprowadzająca się do twierdzenia, Ŝe czło-
wiek sam tworzy rzeczywistość transcen-
dentną poprzez —> alienację (2) siebie i
umieszcza w tej rzeczywistości swoje własne
pragnienia, stając się w ten sposób
przedmiotem religijnego kultu („homo homini
deus"). Przedstawicielem takiego stanowiska,
będącego odmianą —> atei-zmu (a), był L. A.
FEUERBACH.
ANTROPOZOFIA (gr. dnthropos = czło-
wiek -I- sophia = mądrość) ang. anthroposo-
phy; fr. anthroposophie; run. Anthroposophie
Nazwa uŜyta po raz pierwszy przez TH.
YAUGHANA (1650).
Doktryna postulująca nawiązanie kontaktu
z Bogiem nie za pośrednictwem poznania
zmysłowego lub roztimowego, lecz poprzez
wiedzę osiągalną dzięki szczególnej intuicji
(—> gnoza /3/); jeden z kierunków -^ teozofii
(2) zainicjowany przez R. STEINERA (1913),
opierający się na ezote-
53
ANTYINDUKCJONIZM
rycznej interpretacji chrystianizmu. Według
antropozofii dusze ludzkie, „wypro-
mieniowane" z boskiej Istoty, obciąŜone
zostały cielesnością wskutek grzechu, toteŜ
człowiek, aby powrócić do pierwotnej
czystości, powinien rozwijać swoje władze
duchowe wykonując odpowiednie ćwiczenia i
praktyki.
ANTYCYPACJA (łc. <anticipatio> = wstę-
pne pojęcie, pierwotne wyobraŜenie o czymś)
gr. prólepsis (1); ang. anticipation; fr.
anticipation; nm. Antizipation, Yorwegnahme
1. U stoików i epikurejczyków: sponta-
niczne przechodzenie od szczegółowych
spostrzeŜeń do sądu ogólnego.
2. U F. BACONA: przedwczesne uogólnie-
nie oparte na niewielkiej liczbie faktów,
niemal nie nasuwające wątpliwości.
3. U I. KANTA: poznanie, przez które mo-
Ŝna a priori określić dane doświadczenia
aposteriorycznego.
4. U niektórych fenomenologów i w egzy-
stencjalizmie (E. HUSSERL, M. HEIDEGGER, J.--
P. SARTRE, M. MERLEAU-PONTY), a takŜe juŜ
u I. KANTA: projektujący sposób bytowania.
5. psyc?z. Zdolność do przewidywania przy-
szłych faktów, przebiegu zdarzeń, działań, na
podstawie uprzednich doświadczeń (w tym
sensie mówi się często o intuicji).
6. psych. Przystosowanie ruchowe do ->
bodźców.
7. metod. Przyjęcie -^ hipotezy; takŜe
twierdzenia jeszcze nie udowodnionego na
danym etapie rozwoju wiedzy, a które moŜe
być w przyszłości zweryfikowane lub
sfalsyfikowane.
8. W prakseologii — działanie zapobie-
gające zdarzeniom niepoŜądanym lub przy-
gotowujące zawczasu warunki do powstania
zdarzeń poŜądanych; pojęcie przeciwstawne:
kunktacja.
ANTYINDUKCJONIZM (gr. antz'= prze-
ciw + łc. inductio = wprowadzenie) metod.
Pogląd przeciwstawny os—> in-
54
ANTYLOGIA
dukcjonizmowi, zwany teŜ niekiedy d e-
d u k c j o n i z m e m (z powodu pod-
kreślania roli metody dedukcyjnej w naukach
empirycznych), odrzucający tezę o ANTYLOGIZM <gr. he antilogike [sc.
niezaleŜności języka obserwacyjnego od
języka teoretycznego (P. K. FEYERA-BEND,
J. GIEDYMIN) oraz o rueodwoływalno-ści zdań
empirycznych, stwierdzający natomiast
twórczy charakter zdań teoretycznych, które
choć wykraczają poza doświadczenie, nie są
tylko konwencjami lub narzędziami poznania,
lecz najprostszym i najbardziej
wyjaśniającym ze wszystkich moŜliwych
opisów świata. Głównymi przedstawicielami
antyindukcjonizmu są: K. R. PoppER, S. F.
BARKER. syn.—> Hipotetyzm.
ANTYLOGIA (gr. <antilogia> = zaprze-
czenie, spór, kontrargument) ang. antilo-gy;
fr. antilogie; nm. Antilogie
1. U sceptyków greckich: przeciwstaw-
ność zdań w dyskusji, a zwłaszcza przeciwne
sobie argumenty (w tym ostatnim znaczeruu
termin grecki występuje w liczbie mnogiej).
2. W biblistyce: sprzeczność — rzeczy-
wista lub pozorna — między róŜnymi te-
kstami Pisma Świętego dotyczącymi tych
samych faktów, zdarzeń, wypowiedzi.
3. Stosunek między dwoma przeciw-
stawnymi sobie znaczeniowo wyraŜeniami
prostymi, które wchodzą w skład jakiegoś
wyraŜenia złoŜonego, polegający na tym, Ŝe
kaŜde z wyraŜeń składowych jest tylko
pozornym zaprzeczeniem drugiego lub tylko
zdaje się pociągać w pewien sposób
zaprzeczenie drugiego, a to wskutek
metaforycznego przekształcenia znaczeń obu
tych składników, np. w wyraŜeniu „wymowne
milczenie". Anty logia jest chwytem sty-
listycznym (środkiem wyrazu, stosowanym
szczególnie w poezji) i naleŜy ją odróŜniać od
-^ contradictio in adiecto; o tym, czy dane
wyraŜenie jest antylogią, czy po prostu
contradictio in terminis, przesą-
55
ANTYNATURALIZM
dza intencja autorska i kontekst, w jakim
zostało uŜyte.
techne] = umiejętność dysputowania) ang.
antilogism
W logice tradycyjnej: takie zestawienie
trzech zdań, Ŝe z kaŜdej pary wynika zdanie
sprzeczne z pozostałym zdaniem.
ANTYMATERIA <gr. anti = przeciw + łc.
materia) ang. antimatter; fr. antimatiere; nm.
Antimaterie
fiz. Postać materii, którą przyjmowano do
niedawna jedynie hipotetycznie, mianowicie
na zasadzie podstawowego w teorii cząstek
prawa symetrii (P. A. M. DIRAC, 1928).
Antymateria zbudowana jest z — poznanych
juŜ dziś empirycznie, bo uzyskiwanych w
warunkach laboratoryjnych —• antycząstek i
antyatomów, których zderzenia z cząstkami
elementarnymi i atomami powodują -^
anihilację.
—> Antyświat.
ANTYNATURALIZM <gr. anti = przeciw +
łc. naturalis = przyrodzony, naturalny) ang.
anti-naturalism
Kierunek w filozofii nauki przeciwstawny
vs^ naturalizmowi (4), postulujący epi-
stemologiczną i metodologiczną odmienność
nauk społecznych i humanistycznych w
stosunku do nauk przyrodniczych;
odnuenność ta ma wynikać z irme-go typu
poznania w pierwszych, a innego w drugich.
W naukach społecznych i humanistycznych
nie jest moŜliwe formułowanie praw i teorii
tego rodzaju, co w naukach przyrodniczych,
nie jest teŜ w nich moŜliwa wiedza równie
obiektywna jak ta, która dotyczy zjawisk
przyrodniczych. WiąŜe się to m. in. z
występowaniem wartości i znaczeń
(przypisywanych np. czynom ludzkim,
dziełom sztuki, procesom historycznym) jako
cech zjawisk badanych przez nauki
humanistyczne, toteŜ uwaŜa się, Ŝe ta sfera
rzeczywistości jest
56
ANTYNOMIA
dostępna tylko poznaniu o charakterze in-
tuicyjnym. Główni przedstawiciele tego
kierunku: W. DILTHEY, E. SPRANGER, E. CAS-
siRER, M. WEBER. Do teorii humanistycz-
nych realizujących postulaty antynaturali-zmu
naleŜy m. in. tzw. socjologia rozumiejąca (F.
W. ZNANIECKI), a takŜe histo-ryzm
hermeneutyczny, tzn. rozumiejąca
interpretacja zjawisk kulturowych jako
elementów całościowych struktur history-
cznych (E. TROELTSCH).
ANTYNOMIA (gr. <antinomta> = wza-
jemna sprzeczność praw) ang. antinomy; fr.
antinomie; nm. Antinomie
1. log. -^ Sprzeczność (1) między dwoma
zdaniami naleŜącymi do tego samego
rozumowania, powstała mimo respektowania
obowiązujących reguł formułowania i
uzasadniania twierdzeń; stąd rozwiązanie
antynomii pociąga za sobą reformę tych reguł.
Antynomialna sprzeczność przybiera w
szczególności postać negacji którejś z
przesłanek lub koniur:kcji dwóch zdań
sprzecznych. Antynomie dzieli się na a)
semantyczne i b) logiczne.
a) A n t y n o m i e semantyczne
polegają na pomieszaniu języka przedmio-
towego z metajęzykiem. Przykładem takiej
antynomii jest antynomia wyrazów —> hete-
rologicznych; innym przykładem jest
antynomia kłamcy: pewien Kreteńczyk
powiedział, Ŝe wszyscy Kreteńczycy kłamią,
z czego wynika zarówno to, Ŝe mówił on
prawdę, jak i to, Ŝe kłamał (jest to klasyczna
wersja antynomii kłamcy; istnieją takŜe inne
jej wersje, np. taka: to, co w tej chwili mówię,
nie jest prawdziwe).
b) A n t y n o m i e l o g i c z n e (np.
tzw. antynomia klas I antinomy of classes I),
wiąŜące się z pojęciem —> zbioru (1), były
rozwiązywane poprzez uściślenie teorii
mnogości, a to bądź za pomocą ograniczeń
nałoŜonych na składnię (B. A. RUSSELL),
bądź za pomocą aksjomatyzacji (E.
śERMELO).
Zagadnierue antynomii i ich rozwiązy-
57
ANTYSWIAT
wanie stało się jednym z czynników przełomu
we współczesnej logice i matematyce.
Powiększyło ono nieufność do języka
potocznego i zwróciło uwagę na występo-
wanie wyraŜeń antynomicznych w metafizyce
i w teorii poznania.
2. U I. KANTA: antynomie czystego rozumu
{Antinomien der reinen Yernunft) —
sprzeczności, w jakich pogrąŜa się rozum, gdy
usiłuje przekroczyć porządek zjawisk i
dotrzeć do rzeczy samych w sobie. Kant
wskazuje równieŜ na antynomie rozumu
praktycznego — w dziedzinie etyki, a takŜe
na antynomie w dziedzinie estetyki.
ANTYPSYCHOLOGIZM (gr. anfz'= prze-
ciw + —> 'psychologizm') ang. antipsycho-
logism; nm. Antipsychologismus
Stanowisko zaznaczające się w niektórych
nowszych kierunkach filozoficznych i w
humanistyce, przeciwstawiające się
psychologizmowi.
1. metaf., t. pozn. Stanowisko sprzeciwia-
jące się sprowadzaniu rzeczj^wistości trans-
cendentnej do treści podmiotowych (jak w
idealizmie metafizycznym i teoriopo-
znawczym), reprezentowane główrue przez
neokantyzm i fenomenologię.
2. metod. Stanowisko sprzeciwiające się
sprowadzaniu przedmiotów badanych przez
jakąś naukę do klasy przedmiotów, którymi
zajmuje się psychologia. Na przykład w
odniesieniu do logiki manifestacją stanowiska
antypsychologistycznego jest sprzeciw wobec
sprowadzania jej do nauki o sądach, pojęciach
itp. pojmowanych jako zjawiska psychiczne.
PrzezwycięŜenie psychologizmu dokonało
się m. in. na gruncie logiki (G. FREGE, E.
HUSSERL, J. ŁUKASIEWICZ, K. AJDUKIEWICZ /w
środkowym okresie swej działalności/, K. R.
POPPER), językoznawstwa (F. DE SAUSSURE,
N. CHOMSKY), teorii sztuki.
ANTYSWIAT (gr. antt = przeciw H—>
'świat') ang. antiwońd; nm. Antiwelt
Hipotetyczna rzeczywistość utworzona
58
ANTYTEZA
z -^ antymaterii, o strukturze analogicznej do
struktury Wszechświata. Według współ-
czesnych teorii kosmologicznych na samym
początku istnienia świata powinny były ist-
nieć, zgodnie z załoŜeniami relatywistycznej
mechaniki kwantowej, zarówno materia, jak i
antymateria, które w wyniku wielkiej
eksplozji zamieniły się w promieniowanie i
anihilowaly (-> ariihilacja); naaterii musiało
jednak być więcej, skoro wypełnia dziś ona
Wszechświat. Z filozoficznego pimktu
widzenia antyświat teŜ byłby światem lub
sferą czy aspektem świata.
ANTYTEZA (gr. <antithesis> = przeciw-
stawienie zdań) ang. antithesis; fr. anti-these;
nm. Antithese, Gegensatz
1. Twierdzenie przeciwstawne danej tezie,
tzn. określonemu twierdzeniu dotyczącemu
istoty jakiegoś zagadnienia czy rozumowania.
2. W dialektyce transcendentalnej 1. KAN-
TA — twierdzenie przeciwstawne tezie i
równie uzasadnione jak ona, tak iŜ nie moŜna
rozwikłać powstałej wówczas sprzeczności.
—> Antynomia (2).
3. Drugi człon —> triady HEGLOWSKIEJ (po-
między -^ tezą /2/ a —> syntezą /4/), jako
kolejny dialektyczny etap w myśli lub w na-
turze, oznaczający, Ŝe kaŜde pojęcie lub
doświadczenie ma swe przeciwieństwo, które
następuje po nim i działa w odwrotnym
kierunku.
APATIA (gr. <apdtheia> = niewraŜliwość,
niezdolność do doznawania cierpienia; rue-
wzruszoność, wolność od wzruszeń; brak
cierpienia, niedoznawanie cierpienia) ang.
apaihy; fr. apathie; nm. Apathie
1. W staroŜytnej etyce greckiej: stan we-
wnętrznego opanowania i równowagi ducha
(—> ataraksja), osiągany dzięki obojętności
na dobra pozorne (cynicy) lub niedostępne
(stoicy). W ujęciu niektórych m.yślicieli
staroŜytnych i średniowiecznych apatia sta-
nowiła równieŜ ideał moralny.
2. psych. Stan, w którym podmiot re-
59
APERCEPCJA
aguje słabo i z opóźnieniem albo nie reaguje
wcale na bodźce wywołujące zazwyczaj
określoną reakcję; niezdolność do
przeŜywania silniejszych stanów uczucio-
wych, brak energii i ochoty do działania. W
psychologii klinicznej stan taki diagnozuje się
jako odchylenie w sferze emocjo-nalno-
dąŜeniowej.
APEIRON (gr. <tó apeirom = to, co bez-
kresne, nieskończone, nieskończoność)
W nauce ANAKSYMANDRA Z MILETU — na-
zwa zasady, z której powstały wszystkie
rzeczy spostrzegane zmysłowo. Apeiron — to
coś nieokreślonego i zarazem bezkresnego, a
zatem nie podpadającego pod zmysły;
przeciwstawne jest ono temu, co właśnie
określone — tó peperasmenon, mające kres
(peras), czyli granice, a tym samym podpada
pod zmysły. Apeiron jest pojęciem „rzeczy-
wistości niejawnej" {ta ddeld, ta aphane), od-
miennej od tego, co fenomenalne, co podlega
obserwacji. W ujęciu Anaksymandra było to
jakieś dało subtelne, nie mające początku ni
końca, nie podlegające zmienności ani
zniszczalności, a zarazem dynamiczne i „bo-
skie". Dynamiczność owa {dynamis) polega
na wyłanianiu się z dpeiron przeciwieństw,
które istnieją w nim jak gdyby pierwiastkowe
i wydzielają się czy teŜ oddzielają od niego.
Czynnikiem, który przeciwieństwa wyzwala,
tj. pozwala im się oddzielać, jest czas.
Oddzielanie to {apókrisis) czy wydzielanie
(ekkrisis) nie jest bowiem jednorazowe: ruch
przeciwieństw jest ciągły w tym sensie, Ŝe się
one nawzajem niszczą.
Pitagorejczycy wyróŜniali parę przeci-
wieństw: kres (peras) i bezkres (tó dpeiron).
APERCEPCJA (riłc. <apperceptio> z łc. ad =
do + perceptio = spostrzeŜenie) ang. apper-
ception; fr. aperception; nm. Apperzeption
1. Akt świadomości róŜnie określany (ter-
min ten występuje juŜ u R. DESCARTES'A).
U G. W. LEIBNIZA: refleksyjne (wyraźne)
poznanie wewnętrznego stanu monady
(duszy), czyli samoświadomość, w prze-
60
APERCEPCJA
ciwstawieniu do z^s—> percepcji (1) jako po-
znania spontanicznego.
U MAINE DE BIRANA: bezpośrednie uświa-
damianie sobie przez jaźń własnej aktywności
wewnętrznej.
U I. KANTA: świadomość własnego „ja".
Świadomość ta jest w swojej strukturze
dwustopniowa, w związku z czym Kant
rozróŜnia:
a) a p e r c e p c j ę e m p i r y c z n ą —
świadomość siebie towarzyszącą wszelkiej
intuicji rzeczywistości;
b) a p e r c e p c j ę t r a n s c e n d e n t a lną
lub czystą — aktywność jaźru jako najwyŜszą
zasadę jedności, przewyŜszającą wszelkie
moŜliwe doświadczenie, a przy tym je
konstytuującą.
U J. F. HERBARTA: proces adaptacji naby-
wanego aktualnie przez jednostkę do-
świadczenia, które zostaje wówczas do-
stosowane do całości doświadczenia nabytego
uprzednio; jest to więc proces polegający na
tworzeniu nowej całości.
U A. G. BAUMGARTENA: poznanie racjo-
nalne w przeciwstawieniu do percepcji
zmysłowej. Apercepcjami, czyli sądami
jasnymi i racjonalnymi zajmuje się według
niego logika, percepcjami zaś — estetyka.
2. psych. Pojęcie przeniesione z filozofii
(teorii poznania) do psychologii przez W.
WuNDTA (tzw. psychologia apercepcyj-na).
Występuje ono u niego w dwojakim
znaczeniu:
a) koncentracji uwagi na oddziaływaniu
jakiegoś bodźca, dzięki czemu określona treść
świadomości staje się bardziej wyraźna;
b) dowolnie zamierzonego i osiągniętego w
myśleniu czynnym ujęcia jakiejś treści; ujęcie
takie stanowi wyŜszą formę Ŝycia umy-
słowego i wykracza poza prawa asocjacji.
W psychologii przyjęło się pojęcie aper-
cepcji w znaczeniu pierwszym («); do zna-
czenia drugiego (b) nawiązuje traktowanie
apercepcji jako aktywnej obróbki spostrzeŜeń,
dokonywanej przez ich zestawienie
61
APOFANTYCZNY
z nagromadzoną wiedzą — tzw. masą
apercepcyjną.
APODYKTYCZNY <gr. <apodeiktikós> =
przekonywający, dowodzący, od apódei-ksis
= dowodzenie dedukcyjne za pomocą
sylogizmu) nłc. apodicticus; ang. apodeictic,
apodictic (1), apodictical (2); fr. apodictique;
nm. apodiktisch
1. log. Koniecznościowy, tzn. dotyczą
cy tego, co konieczne — bądź jako wypro
wadzonego z przesłanek (jeŜeli jest a, to
musi być b), bądź jako uznanego za takie
na mocy jego oczywistości, przy czym oczy
wistość owa jest formalnoprawna, a nie
tylko faktyczna. Epistemologicznymi poję
ciami konieczności i moŜliwości oraz za
chodzącymi pomiędzy nimi stosunkami
zajmuje się —> logika modalna.
a) W logice tradyc}^'nej: określenie jed-
nego z trzech rodzajów sądów — obok sądów
asertorycznych i sądów problematycznych —
w ich podziale według —> mo-dalności (2b).
Sądy apodyktyczne mają strukturę zdań o
następującej postaci: „A musi być B", i
wyraŜają konieczność przysługiwania
orzecznika podmiotowi.
b) U I. KANTA: określenie sądów wyra-
Ŝających jedną z trzech kategorii -^ mo-
dalności (1), mianowicie konieczność {Not-
wendigkeit), która w jego zestawie apriorycz-
nych kategorii umysłu przeciwstawia się
kategoriom rzeczywistości (sądy asertory-
czne) i moŜliwości (sądy problematyczne).
Sądami apodyktycznymi {apodiktische Ur-
teile) nazywa Kant takie sądy, w których
stwierdzenie czegoś lub zaprzeczenie czemuś
uwaŜa się za konieczne.
2. pot. Nie znoszący sprzeciwu, narzuca
jący własne zdanie; bezsporny, stanowczy.
APOFANTYCZNY <gr. <apophantikós> =
twierdzący, od apóphansis = okazanie,
oświadczenie; twierdzenie) ang. apophan-tic;
fr. apophantique; nm. apophantisch
1. Określenie zdania, które moŜe być
zarówno twierdzące (kataphatikós), jak
62
APOFANTYKA
i przeczące (apophatikós). Zdanie apofanty-
czne jest zdaniem orzekającym (u ARYSTO-
TELESA: logos apophantikós) w odróŜnieniu
od zdania pytajnego i zdania wyraŜającego
Ŝyczenie lub rozkaz.
2. W interpretacji M. HEIDEGGERA; określe-
nie charakteru wypowiedzi (Aussage), której
reguły, stosownie do rozumienia napotyka-
nego, odsłanianego i ukazjm^^anego w niej
bytu, są przede wszystkim zgodne z grama-
tyką myślerua ontologicznego, nie zaś z re-
gułami metodologicznymi, obowiązującymi w
dziedzinie teoretycznych rozwaŜań i harmonijny — w przeciwstawieniu do vs^
naukowych dociekań. —> Aletheia.
APOFANTYKA (gr. apophantikós = twier-
dzący) ix. 1'apophantiąue; nm. Apophantik
Nazwa stosowana niekiedy na określenie tej
części logiki ARYSTOTELESA, która traktuje o
zdaniach.
E. HUSSERL wyróŜnia w obrębie logiki
formalnej logikę apofantyczną(AMS-
sagenlogik).
APOFATYZM (gr. apophatikós = przeczą-
cy, negatywny) fr. apophatisme
1. -> Metoda apofatyczna, do IV w. po
Chr. zwana —> metodą aferetyczną.
2. syn.—^ Teologia apofatyczna.
APOFAZA (gr. <apóphasis> = zaprzecze-
nie, negacja) syn.-^ Teologia apofatyczna.
APOKATASTAZA <gr. <apokatdstasis> =
przywrócenie do poprzedniego stanu, powrót
do czegoś) łc. restitutio; ang. apocata-stasis;
fr. restitution; nm. Apokatastasis
1. U pitagorejczyków i u HERAKLITA Z EFE-
ZU: powrót wszystkiego, co było, do stanu
pierwotnego. Idea ta znalazła wyraz w sto-
ickiej teorii -^ wiecznego powrotu (Id) zda-
rzeń (^ cykl /1 /).
2. Przywrócenie ludzkiej natury do pier-
wotnego stanu doskonałości; termin wy-
stępujący przede wszystkim u ORYGENESA
oraz w gnostycyzmie. W późniejszej teolo-
63
APOREMAT
gii apokatastaza rozciąga się na całe stwo-
rzenie, obejmując takŜe potępionych, i oz-
nacza odzyskanie stanu doskonałej szczę-
śliwości (GRZEGORZ z NAZJANZU, GRZEGORZ
z NYSSY, JAN SZKOT ERIUGENA).
APOLLINSKI (od imienia greckiego boga
Apollina) ang. Apollinian/Apollonian; fr.
apollinien I apollonien; nm. apollinisch
estet. Przymiotnik mający określać jeden z
dwóch głównych nurtów kultury greckiej:
zintelektualizowany i obiektywny, pełen ładu,
dionizyjskiego. Twórcą pary pojęć „apolliński
- dionizyjski" {apollinisch - dionysisch) był F.
W. J. SCHELLING, później posłuŜył się nimi G.
W. F. HEGEL, a pod koniec XIX w. rozwinął
je, w nawiązaniu do dramatu muzycznego
Ryszarda Wagnera, F. W. NIETZSCHE (1872).
-^ Postawa (2) apollińska.
APOLOGETYKA (nłc. <apologetica>, -ae =
pismo obrorme, nauka obronna, od gr. apo-
logetikós - obrończy) ang. apologetics; fr.
l'apologetique; nm. Apologetik
1. Dawniej: dział teologii, mający na celu
wykazanie wiarygodności Objawienia i
obronę wiary chrześcijańskiej, a następnie —
synonimiczne określenie -^ teologii
fundamentalnej.
2. Współcześnie: samodzielna nauka
religiologiczna zajmująca się uzasadnianiem
prawdziwości twierdzeń religijnych, a w
szczególności — uzasadnianiem nad-
przyrodzonego charakteru Objawienia
chrześcijańskiego.
APOREMAT (gr. <apórema>, -atos = kwe-
stia sporna, trudne zagadnienie, zagadka) ang.
aporema; fr. aporeme; nm. Aporema
1. Kwestia sporna, dopuszczająca dwa
przeciwne sobie rozstrzygnięcia.
2. W dialektyce ARYSTOTELESA: zarzut po-
stawiony dialektycznemu wnioskowaniu (—>
dialektyka /3/) — epicheirema; dowodzenie
przeciwne.
64
APORETYKA
APORETYKA (gr. aporetikós = skłonny do
powątpiewania, sceptyczny; wątpliwy,
sporny) ang. aporetics; fr. l'aporetique; rim.
Aporetik Wynajdywanie i analiza —> aporii.
APORIA (zleksykalizowana forma greckiego
słowa <aporia> = bezdroŜe, bezradność;
trudność, kwestia sporna) ang. apo-ria; fr.
aporie; nm. Aporie
Problem, który pomimo poprawnego ro-
zumowania trudno jest rozwiązać przy ak-
tualnym stanie wiedzy.
U ARYSTOTELESA aporie moŜna pojmować
dwojako:
a) w aspekcie rozwiązarua, jakie ona za-
powiada albo jakiego się domaga;
b) w niej samej, tzn. jako tę, która pozo-
staje aporią dopóty, dopóki nie zostanie
przezwycięŜona.
Rozwiązywanie tak rozumianej aporii
przebiega w trzech etapach:
1) postawienie aporii,
2) jej rozwinięcie (diapóresis)
3) i wreszcie rozwiązanie (euporia) — co
w sumie jest moŜliwe głównie dzięki zna-
jomości historycznego aspektu danego
problemu.
Próby rozwiązywania aporii niejedno-
krotnie nie dawały wyników i wówczas
aporie pozostawały w sferze paradoksów i
antynomii. W staroŜytności konstruowaniem
aporii zajmowali się szczególnie eleaci (znane
są aporie ZENONA mające dowodzić
niemoŜliwości ruchu w jego korelacji z
czasem — „Achilles i Ŝółw" lub z miejscem
— „strzała") i megarejczycy. W LEIBNIZ, I. KANT, J. MILL, H. SPENCER, W.
średniowieczu apo-rematyczny etap
rozwaŜań, śladem Arystotelesa, przyjmowali
scholastycy (m. in. TOMASZ Z AKWINU),
wysuwając pytania {quaestiones) i formułując
aporie na podstawie lektury dysputowanych
tekstów. W przekonaniu niektórych filozofów
współczesnych (N. HARTMANN, F. GONSETH,
G. MARTIN) filozofia, a zwłaszcza
metafizyka, ma w istocie charakter
aporetyczny, i filo-
65
APROBATA
zofowie ci sami ją jako taką właśnie pro-
gramowo uprawiają (np. Gonsetha „filozofia
otwarta").
APOSTERIORYZM <łc. a posteriori = od
następnego)
t. pozn. Stanowisko przeciwstawne ps—>
aprioryzmowi, zwane niekiedy empiry-zmem
epistemologicznym, niekiedy empi-ryzmem
metodologicznym, albo teŜ jedn5rm i drugim
łącznie. Według aposterioryzmu prawdziwość
poznania moŜe być uzasadniona —
bezpośrednio lub pośrednio — je-djmie na
podstawie doświadczenia.
APRIORYZM (łc. a priori = uprzednio, z
góry) ang. apriorism; fr. apriorisme; nm.
Apriorismus
1. t. pozn. Stanowisko przeciwstawne
vs-^ aposterioryzmowi, zwane takŜe ra
cjonalizmem metodologicznym, przyzna
jące rozumowi, nie zaś doświadczeniu
główną rolę w poznaniu. RozróŜnia się:
a) a p r i o r y z m s k r a j n y — pogląd,
według którego jedynie wiedza zdobyta
niezaleŜnie od doświadczenia, np. wyłącznie
dzięki rozumowi, moŜe być wartościowa
(PARMENIDES, W pewnej mierze PLATON).;
b) a p r i o r y z m umiarkowany — pogląd,
według którego oprócz twierdzeń opartych na
doświadczeniu uprawnione poznawczo są
takŜe twierdzenia nie wynikające z
doświadczenia, czyli aprioryczne, i to nie
tylko twierdzenia analityczne, ale i
syntetyczne (m. in. R. DESCARTES, G. W.
WuNDT, F. BRENTANO, fenomenologowie,
szkoła marburska).
2. t pozn. Aprioryzm genetyczny — po
gląd, według którego sądy mogą powsta
wać w umyśle niezaleŜnie od uprzedniego
doświadczenia; syn.—> natywizm (1).
APROBATA (łc. approbata = rzeczy za-
twierdzone) ang. appróbation, approval, ~ san-
ction; fr. appróbation; nm. Billigung, Beifall 1.
Sąd zawierający poz5^tywną pod wzglę-
66
ARCHŹ
dem moralnym, estetycznym lub utylitarnym
ocenę czegoś.
2. Elementarna reakcja emocjonalna do-
datnia, stanowiąca podstawę i zarazem rze-
czywiste tworzywo pojęcia dobra odno-
szonego do zjawisk moralnych (E. A. WES-
TERMARCK); -^ emotywizm.
ARCHE <gr. <arche> = zaczęcie czegoś, po-
czątek; (pierwsza) zasada, element; suma,
rekapitulacja, całość) łc. principium
metaf. Pojęciowy relikt tradycji mitologi-
cznej występujący w początkach filozofii
greckiej, głównie u jońskich filozofów przy-
rody, mający oznaczać pierwotnie pra-źródło,
prapodstawę, prapoczątek, a w póź-niejszydi
wersjach interpretacyjnych — początek,
pierwiastek. Arche moŜna tu rozumieć
dwojako: a) w znaczeniu czasowym — jako
źródło czegoś, początek; b) w znaczeniu
przyczynowym — jako to, co stanowi rację
dostateczną czegoś.
Greckie kosmogonie mitologiczne i po-
etyckie szukały „początku", związanego
nierozłącznie z kategorią czasu, z czasowym
następstwem przyczyny i skutku, nie w
rzeczach, lecz poza nimi, utoŜsamiając go ze
sprawczością uprzednią w stosunku do
kosmosu, który opisują jako wynik porząd-
kującego działania bogów. Natomiast w pier-
wocinach filozoficznego myślenia „początku"
zaczęto szukać poza jednorazowym aktem
powołującym rzeczy do tej postaci, jaką mają
one aktualnie, a więc pośród samych rzeczy, a
nawet wewnątrz nich, i utoŜsamiać ów
„początek" z którymś ze stanów, w jakich
rzeczy są dostępne potocznej obserwacji.
W filozoficznym poszukiwaniu arche cho-
dziło o taką postać rzeczy, która byłaby ich
zasadą nie tylko w znaczeniu genetycznym,
ale teŜ diachronicznym, a więc aktualnie i
trwale. Dla TALESA Z MILETU taką właśnie
zasadą, nie noszącą jednak jeszcze miana
arche, była woda (hydor); dla ANAKSYMANDRA
z MILETU, który — według TEOFRASTA —
pierwszy uŜył nazwy arche jako określenia
67
ARCHAEUS
początku i zarazem składnika wszystkich
rzeczy, było nią —> dpeiron; dla ANAKSYMENESA
z MILETU — doskonale wyrównane powietrze
(aer homalótatos); dla PITAGORASA — nie-
rozciągła liczba — jedynka (hends, to hen);
dla KSENOFANESA Z KOLOFONTU — wraz z wo-
dą ziemia (gaia) jako zasada powstawania
istot Ŝyjących; dla HERAKLITA Z EFEZU — ogień
(pyr) jako światotworcza siła nierozciągła, a
takŜe—jedność przeciwieństw; dla PLATONA
wreszcie — idee (-> archetyp /1 /).
ARCHESTETYZM ang. archaesthetism; ix.
archesthetisme —> Archaeus.
ARCHETYP (gr. <tó archetypon> = pierwo-
wzór, prawzór) nłc. archetypus; ang. arche-
typ; fr. archetype; nm. Archetyp, Archetypus,
Urbild
1. NajwyŜszy wzór, którego jedynie od-
biciami są przedmioty znane z doświadczenia;
np. w platonizmie archetypami rzeczy
materialnych są -4 idee (la).
2. U C. G. JUNGA: archetypy — symbole
stanowiące treść —> rueświadomości (1)
zbiorowej, będące syntetycznym wytworem
doświadczeń ludzkości, a przejawiające się w
snach, sztuce, mitach, religiach. Występują
one w Ŝyciu psychicznym kaŜdego człowieka
niezaleŜnie od jego poziomu kulturalnego i są
czynnikami normatywnymi wpływającymi na
ukształtowanie struktur światopoglądowych
(np. archetyp ojca u podłoŜa pojęcia Boga).
ARCHAEUS (nłc. <archaeus>, od gr. archa-
ios = pierwotny, prosty, dawny) ang. ar-
cheus; fr. archee; nm. Archeus I Archaeus
U PARACELSUSA i J. B. VAN HELMONTA: za-
sada Ŝycia, Ŝyciodajna siła, dla kaŜdej istoty
Ŝywej odrębna i decydująca o jej rozwoju.
Stąd utworzona przez E. D. COPE'A nazwa
„ a r c h e s t e t y z m" na określenie doktryny,
według której Ŝycie jako zasada zjawisk
organicznych jest wcześniejsze od nich;
dotyczy to takŜe zmysłowości, wcze-
68
ARCHITEKTONIKA
śniejszej od swych narządów i będącej przy-
czyną ich rozwoju. —> Witalizm.
ARCHITEKTONIKA <gr. he architekto-
nike [sc. techne] = sztuka budowlana) ang.
architectonics; fr. l'architectoniąue; nm. Ar-
chitektonik
1. Według ARYSTOTELESA: architektonicz-
ną nazywa się wiedzę, umiejętność, porów-
nując ją z jakąś inną wiedzą, umiejętnością i
stwierdzając, Ŝe cele tej drugiej są podpo-
rządkowane pierwszej, a więc są dla niej
środkami. Na przykład polityka jako umie-
jętność kierowania państwem jest archi-
tektoniczna w stosunku do strategii, ekono-
miki, retoryki, a takŜe w stosunku do etyki; z
kolei strategia — w stosunku do umiejętności
jazdy konno, a ta — w stosunku do
umiejętności sporządzania wędzideł.
2. U I. KANTA i innych filozofów nie-
mieckich: sztuka tworzenia konstrukcji
myślowych, budowania systemów filo-
zoficznych — jako pewnego rodzaju me-
todologia.
ARETOLOGIA <gr. arete' = dzielność, cno-
ta + logos = słowo, nauka) ang. aretology;
nm. Aretologie
Nauka o cnotach — dział —> filozofii pra-
ktycznej (2) dotyczący zarówno sprawności
moralnych (cnoty etyczne), jak i sprawności
poznawczych (cnoty dianoetyczne).
ARGUMENT (łc. <argumentum> = dowód)
ang. argument; fr. argument; nm. Argument,
Beweis
1. W logice tradycyjnej — zdanie uŜyte ja-
ko przesłanika w uzasadnieniu, w dowodzie.
2. log. WyraŜenie lub wyraŜenia, z którymi
dany funktor tworzy jakieś nowe wyraŜenie:
predykat — formułę zdaniową, a symbol
funkcyjny — formułę nazwową.
3. mat. Argument funkcji — zmienna
niezaleŜna -^ funkcji (1), czyli element -^
relacji (2) jednoznacznej; np. w równaniu y
=f{x) zmienną niezaleŜną, a więc argumentem
funkcji, jest x.
69
ARGUMENT
4. Środek a) przekonywania (-> przeko-
nanie) lub b) nakłaniania kogoś. Znaczenie to,
zwłaszcza drugie {h), jest prawie Ŝe potoczne;
obydwa znaczenia, {a i h), są rozpatrywane w
prakseologii.
a) W pierwszym przypadku jest to za-
zwyczaj jakieś sensowne wyraŜenie słowne,
np. twierdzenie uŜyte na poparcie lub
obalenie czyjejś tezy, powołanie się na jakiś
fakt, podanie racji, dowodu. W tym znaczeniu
mówi się np. o — znanym w historii filozofii
raczej pod mianem dowodu ontologicznego
— argumencie ontologicz-nym za istnieniem
Boga, o argumentach ZENONA Z ELEI
przeciwko ruchowi.
b) W drugim przypadku bywa to równieŜ,
oprócz argumentów słownych w powyŜszym
znaczeniu («), stworzenie sytuacji nęcącej lub
przymusowej, nawet z uŜyciem — w
przenośni albo dosłownie — przedmiotów
materialnych (argument „brzęczący").
ZaleŜnie od sposobu oddziaływania przez
argumenty moŜna je wszystkie podzielić na:
a) racjonalne lub (jMflsi-racjonal-ne (^
sofizmat) — takie, za pomocą których ktoś
stara się przemówić komuś do rozumu, i b)
nieracjonalne czy pozaracjo-nalne —
skierowane np. do uczuć.
W tradycji miano argumentów zyskały
róŜnego rodzaju zabiegi erystyczne (-^ ery-
styka), które mimo Ŝe zachowują nieraz
pozory racjonalności, nie są w gruncie rzeczy
chwytami lojalnymi w dyskusji. Do bardziej
znanych typów argumentów o charakterze
erystycznym naleŜą:
A) argumentum ad auditorem — „argument
odwołujący się do słuchacza", kierowany nie
do partnera dyskusji, lecz do przysłu-
chujących się osób, obliczony na pozyskanie
ich przychylności. Odbywa się to zazwyczaj
nie przez próbę uzasadnienia głoszonej tezy,
lecz np. przez wywoł)nvanie emocji;
B) argumentum ad baculum lub argumen-
tum haculinum — „argument odwołujący się
do kija", obliczony na wymuszenie zgody
samą groźbą zastosowania przemocy lub teŜ
jej aktualnym uŜyciem;
70
ARGUMENT
C) argumentum ad crumenam — „argu-
ment odwołujący się do sakiewki", obliczo-
ny na uzyskanie czyjejś zgody przez stwo-
rzenie sytuacji nęcącej, często sprowadzają-
cej się do przekupstwa. Pokrewny on jest ar-
gumentowi ad baculum, a skrzyŜowanie ich
obu to tzw. argument „kija i marchewki";
D) argumentum ad kominem (gr. kath'
dnthropon) — „argument dostosowany do
człowieka", czyli taki, który, jak moŜna by
się w danej sytuacji spodziewać, zostanie
przyjęty przez partnera dyskusji niezaleŜ-
nie od tego, czy jest nim sąd prawdziwy
lub powszechnie uznany. W przypadku,
gdy osoba wysuwająca taki argument jest
sama przekonana o prawdziwości lub słu-
szności podsuwanej tezy, argument taki nie
jest chwytem nielojalnym. Argumenty typu
ad kominem zwane są równieŜ ex concesso
— „argumentami z uznanego przez stronę
przeciwną";
E) argumentum ad ignorantiam — „argu
ment odwołujący się do niewiedzy", obli
czony na wykorzystanie faktu niewiedzy
u dyskutanta lub jego nieumiejętności od
parcia narzucanej tezy;
F) argumentum ad misericordiam — „ar
gument odwołujący się do litości", tj. ape
lujący do uczucia litości wzbudzanego
u osoby przekonywanej;
G) argumentum ad personam — „argu
ment skierowany do osoby", taki, który
w przeciwieństwie do argumentu rzeczo
wego {argumentum ad rem) usiłuje uŜyć
osobistych cech tego, kto daną tezę głosi
lub odrzuca, jako środka do jej uzasadnie
nia lub obalenia;
H) argumentum ad populum — „argu-
ment odwołujący się do upodobań ludu",
np. do egoizmu (narodowego, klasowego,
rasowego itp.) i przesądów słuchaczy, do
instynktów tłumu, w celu pozyskania
owego „ludu" dla propagowanych poglą-
dów lub postaw. Inaczej: d e m a g o g i a
(z gr. demagogia = przywództwo ludu);
I) argumentum ad vanitatem — „argu-
ment odwołujący się do próŜności", tj.
71
ARTEFAKT
zmierzający do wykorzystania ewentualnej
próŜności u osoby przekonywanej, próba
zjednywania jej komplementami;
J) argumentum ad verecundiam — „argu-
ment odwołujący się do nieśmiałości", tj.
wykorzystujący Ŝywione przez drugą
stronę uczucia rueśmiałości, czci i szacun-
ku wobec jakiegoś autorytetu do narzuce-
nia tezy, za którą stoi ów autorytet.
ARGUMENT KOSMOLOGICZNY
ang. cosmological argument; fr. argument cos-
mologique syn.^ Dowód kosmologiczny.
ARGUMENT ONTOLOGICZNY
ang. ontological argument syn.^
Dowód ontologiczny.
ARGUMENTACJA <łc. <argumentatio> =
dowodzenie, uzasadnienie) ang. argumen-
tation; fr. argumentation; nm. Beweisfiik-
rung, Argumentation
UŜycie —> argumentów (4a) (= argumen-
towanie) lub sam ich zestaw, zazwyczaj w
postaci jakiegoś ciągu twierdzeń, tak lub
inaczej uporządkowanych zaleŜnie od
zastosowanej taktyki przekonywania.
Przez argumentację rozumie się w zasa-
dzie środek przekonywania racjonalnego,
posługującego się wypowiedziami słow-
nymi; róŜne teorie argumentacji rozwijane
są w obrębie logiki (—> logika epistemicz-
na). Od —> dowodzenia argumentacja róŜ-
ni się przede wszystkim uwzględnianiem
potrzeb pragmatycznych, a takŜe tym, Ŝe
nie opiera się wyłącznie na —> dedukcji (1)
formalnej; chociaŜ nie ma jako taka rangi
dowodu, to jednak, poniewaŜ korzysta z
praw logiki formalnej, jest czymś więcej
niŜ tylko perswazją. W staroŜytności spo-
sobami skutecznej argumentacji, ignorują-
cymi jej racjonalny charakter, zajmowała
się —> erystyka.
ARTEFAKT (łc. arte factum = sztucznie
wytworzone, od ars = sztuka i facio = czy-
72
ARTYZM
nię, wytwarzam) ang. artefact, artifact, ar-
ticraft; fr. artefact, artifait; nm. Artefakt
Wytwór człowieka imitujący lub zastę-
pujący nieorganiczny albo organiczny twór
natury; moŜe to być przedmiot materialny (np.
proteza, tworzywo sztuczne) lub czynność
(np. onomatopeiczne odtworzenie przez
artystę akustycznych zjawisk przyrody). K.
TWARDOWSKI proponował termin „p e t r e f a
k t" na oznaczenie rzeczy materialnej, w
której zostały utrwalone przemijające formy
wytwórczej działalności człowieka (np. płyta
gramofonowa). Terminu „artefakt" uŜywa się
równieŜ w prakseologii, gdzie uzyskuje on
nieco szersze znaczenie, obejmując całość
elementów działania człowieka łącznie z
aparaturą słuŜącą do wytwarzania
przedmiotów, wyjąwszy samego sprawcę oraz
dobrane przez niego materiały naturalne.
ARTYZM (łc. ars, artis = sztuka) ang. ar-
tistry; fr. art; nm. das Kunstlerische
Pojęcie pochodne od pojęcia -^ sztuki i
wraz z nim przybierające róŜne sensy. MoŜna
je mianowicie odnieść do: a) artysty (twórcy)
— oznacza wówczas zdolność (umiejętność)
wytwarzania dzieł doskonałych, oryginalnych
itd.; b) wytworu (dzieła sztuki) — oznacza
wówczas własność dzieła doskonałego,
oryginalnego itd., świadczącą o zdolnościach
(umiejętnościach) jego twórcy.
S. OSSOWSKI rozróŜnia wartościowanie
dzieła sztuki ze względu na piękno i war-
tościowanie go ze względu na artyzm. R.
INGARDEN rozróŜnia wartość artystyczną
samego dzieła sztuki i wartość estetyczną
przedmiotu estetycznego nadbudowywanego
nad dziełem sztuki; przez pierwszą rozumie
wartość instrumentalną wytworu, który mą
być sprawnym środkiem i współczynnikiem
pojawienia się wartości estetycznej, przez
drugą — wartość estetycznej konkretyzacji
dzieła, uzyskiwanej dzięki jego estetycznemu
ujęciu przez odbiorcę.
73
ARYTMETYZACJA
ARYSTOKRACJA <gr. <aristokratta> = rzą-
dy dobrze urodzonych; rządy najlepszych,
idealny ustrój społeczny) ang. aristocracy; fr.
aristocratie; nm. Aristokratie
1. Ukształtowany w staroŜytności ustrój
społeczny przeciwstawny z jednej strony
monarchii, z drugiej zaś ---------------------> de-
mokracji, polegający na sprawowaniu rządów
przez społeczną mniejszość, jaką stanowią
przedstawiciele moŜnych rodów. W
archaicznej Grecji (VI1I-VII w. p.n.e.) była to
grupa wyodrębniana początkowo na zasadzie
szczególnych walorów osobistych, następnie
zaś dziedzicznie, z powoływaniem się na
legendarnych przodków.
2. NajwyŜsza warstwa społeczna korzy-
stająca z przywilejów stanowych, posługująca
się teŜ dziedzicznymi tytułami rodowymi.
PLATON nazywa arystokracją formę rządów
sprawowanych przez nmiejszość w interesie
całego społeczeństwa, o l i g a r c h i ą zaś —
rządy mniejszości sprawowane tylko w jej
własnym interesie. W arystokracji rozumianej
jako rządy najlepszych ARYSTOTELES
upatrywał idealny ustrój społeczny.
ARYTMETYKA (gr. <he arithmetike> [sc.
techne] = umiejętność liczenia, od arithmós =
liczba) ang. arithmetics; fr. l'arithmetique;
nm. Arithmetik
Najstarszy i zarazem podstawowy dział
matematyki, u swych początków zajmujący
się właściwościami —> liczb i regułami wy-
konywania na nich działań, współcześnie zaś
— teorią rachimków w ustalonych tworach
algebraicznych (np. arytmetyka liczb
naturalnych, liczb całkowitych, liczb rzeczy-
wistych /wymiernych i ruewymiernych/, liczb
zespolonych, ale teŜ liczb kardynalnych).
Jako teoria liczb, szczególnie liczb na-
turalnych, arytmetyka jest stosowana i roz-
wijana w badaniach z zakresu podstaw ma-
tematyki i logiki (—> arytmetyzacja).
ARYTMETYZACJA <gr. arithmetikós =
umiejący Uczyć, dotyczący liczenia) ang.
74
ASCETYKA
arithmetization; fr. arithmetisation; nm.
Arithmetisierung
metod., log. Metoda badania —> języków
sformalizowanych stosowana w -> meta-
logice, polegająca na wzajemnie jednozna-
cznym przyporządkowaniu liczb naturalnych
wyraŜeniom jakiegoś języka lub teorii. W ten
sposób wszystkie wyraŜenia otrzymują
numery, a wszelkie operacje na wyraŜeniach
zostają zastąpione przez operacje na liczbach.
Metodę tę wprowadził K. GODEL.
ASCETYKA (gr. asketikós = pracowity,
mozolny, od asketós = wyćwiczony) nłc.
theologia ascetica
Dział etyki traktujący o —> ascezie, zali-
czany najczęściej do teologii moralnej, tra-
dycyjnie związany z —> mistyką (2).
ASCETYZM (gr. askeo = ćwiczę, prakty-
kuję) ang. ascetism, asceticism; fr. ascetisme;
nm. Asketik
Teoria -^ ascezy i zasady jej uprawiania,
niekiedy takŜe samo jej praktykowanie.
ASCEZA (gr. <dskesis> = ćwiczenie, pra-
ktykowanie; tryb Ŝycia) nłc. ascesis; ang.
ascetics; fr. ascese; nm. Askese, Aszese
Dobrowolne i metodyczne stosowanie
surowych praktyk Ŝyciowych, takich jak
umartwianie ciała, róŜnorakie ograniczenia i
wyrzeczenia, podejmowane w przekonaniu,
Ŝe warunkują one rozwój uzdolnień
intelektualnych lub moralnych, a nadto słuŜą
zachowaniu zdrowia; celem tych praktyk jest
nie samo przestrzeganie jakichś reguł, lecz
dąŜenie poprzez nie do doskonałości.
Zarówno teoria, jak i praktyka ascezy ma za
sobą starą tradycję, sięgającą filozofii
indyjskiej i greckiej. W ciągu wieków
praktyka ta ulegała w pewnych kręgach,
równieŜ chrześcijańskich, róŜnym dewiacjom,
które spowodowały, Ŝe termin „asceza", a
zwłaszcza pokrewny mu „ascetyzm", jest
obciąŜony negatywnymi skojarzeniami.
75
ASERCJA
ASEITAS (nłc. (aseitas> = niezaleŜność w
istnieniu od czegokolwiek innego, z łc. ase =
przez siebie, od siebie) ang. aseity; fr. aseite;
nm. Aseitat
Jako polski odpowiednik terminu aseitas
proponowany był niegdyś neologizm 'od-
siebność', który się jednak nie przyjął.
1. metaf. Stan bytu, który ma sam w sobie
rację własnego istnienia, czyli istnieje z samej
swej istoty. Termin scholastyczny; stosowany
teŜ przez A. SCHOPENHAUERA w odniesieniu
do woli (~> wola Ŝycia).
2. teol. Atrybut BoŜy określający doskona-
łość, która polega na samoistnym istnieniu.
Termin przeciwstawny: a b a l i e t a s —
zaleŜność w istnieniu od czegoś innego.
ASERCJA (łc. <assertio> = uznanie, twier-
dzenie) ang. assertion; fr. assertion; mn. As-
sertion, Behauptungsatz
1. log. Uznanie jakiegoś zdania za praw-
dziwe lub własność sądów wydanych z
przekonaniem o ich prawdziwości (w od-
róŜnieniu od sądów tylko pomyślanych lub
przedstawionych, czyli —> supozycji /2/).
Asercja moŜe mieć charakter:
a) funkcji pragmatyczno-semantycznej,
kiedy jest zaliczeniem danego wyraŜenia do
wyraŜeń uznanych za prawdziwe;
b) funkcji czysto pragmatycznej, kiedy jest
uznaniem jakiegoś zdania za prawdziwe w
języku danego systemu.
W przypadku pierwszym («) asercja
przyjmuje postać funktora metajęzykowego,
w przypadku drugim {b) — funktora
wewnątrzjęzykowego.
W dwuwartościowym (klasycznym) ra-
chunku zdań asercja jest jednym z czterech
(obok np. negacji) funktorów zdanio-
twórczych od jednego argumentu zdanio-
wego, zdefiniowanym: as(p) = p, co moŜna
czytać: przyjmuje się p wtedy i tylko wtedy,
gdy p. W rachunku tym tzw. prawo asercji ma
postać modus ponendo ponens: (p —> g) A p
^ g, w notacji anglosaskiej: p 3 [[p^q]^q]. W
logice formalnej asercję wyraŜa się znakiem
h- (assertion sign),
76
ASERCJA
wprowadzonym przez G. FREGEGO (1879),
przyjętym następnie przez B. A. RUSSELLA i
A. N. WHITEHEADA. Stosownie do powyŜ-
szych rozróŜnień bywa on interpretowany
bądź a) semantycznie (m. in. A. MOSTOWSKI),
i wówczas odczytuje się go jako
metajęzykowy predykat, którego argumentem
jest poprzedzana przez niego nazwa
wyraŜenia, bądź b) czysto pragmatycznie (H.
REICHENBACH), jako wyraŜający tylko czyjeś
przekonanie, a nie jako pełniący jakąś funkcję
denotacyjną. Znak asercji lub inny wskaźnik
uznawania normalnie się pomija, przyjmując
milcząco, Ŝe w określonej sytuacji nie będzie
się wygłaszać zdań, których się nie uznaje za
prawdziwe. Tak właśnie dzieje się najczęściej
w mowie potocznej, w której dla zwrócenia
uwagi na zdania wypowiadane w innej
intencji niŜ prawdziwościowa stosuje się
specjalną intonację lub bezpośrednie
zastrzeŜenia („jakoby", „rzekomo" itp.).
Przeciwieństwem asercji jest o d r z u c a nie,
dla którego J. ŁUKASIEWICZ zaproponował
odwrócony znak asercjiH.
2. metod. —> Twierdzenie (1) przyjęte bez
przeprowadzenia dowodu. W praktyce
przyjęcie jakiegoś twierdzenia wyraŜa go-
towość podjęcia określonego działania, które
— jak moŜna wówczas przewidywać — w
razie fałszywości przyjętego teoretycznie
twierdzenia przyniesie stratę, a w razie jego
prawdziwości — zysk. Im większą stratę
moŜna przewidywać i im mniejszego zysku
się spodziewać, tym silniejsza musi być
asercja (1) przed zdecydowaniem się na
działanie.
W świetle współczesnych badań języko-
znawczych pierwotną i podstawową funkcją
zdań oznajmujących jest wyraŜanie
kategorycznego twierdzenia (CH. H. KAHN), a
więc funkcja asercji; z semantycznego punktu
widzenia kaŜde takie zdanie zawiera ->
roszczenie prawdziwościowe, którego
obecność w samej strukturze języka sprawia,
Ŝe asercja i negacja są w ogóle moŜliwe.
Według P. TH. GEACHA podsta-
77
ASERTORYCZNY
wowym pojęciem zdania jest sąd bez asercji;
byłby to sąd bądź przedstawieniowy, bądź
taki, wobec którego wydający ów sąd za-
wiesza rozstrzygnięcie o jego prawdziwości,
bądź wreszde odrzucony jako fałszywy (chyba
Ŝe odrzucenie potraktuje się równieŜ jako
asercję). Wyraźnym natomiast przykładem
sądu z asercją jest podtrzymjrwane z
całkowitą pewnością przekonanie o jego
prawdziwośd. Pomiędzy sądami bez asercji a
sądami z asercją moŜe istnieć cała gama
towarzyszących im stanów umysłu, takich jak
wabienie, niepewność, przypuszczanie, wobec
czego nieraz nie sposób stwierdzić, czy dany
sąd naleŜy do sądów wydanych, czy
przedstawionych. Analizy tego rodiaju sądów
pośrednich, podejmowane m. in. przez A.
MEINONGA, K. TWARDOWSKIEGO, W.
WiTwiCKiEGO, R. INGARDENA w związku z
badaniami nad asercją, prowadzą na teren
psychologii i estetyki.
ASERTORYCZNY (nłc. <assertorius> =
stwierdzający) ang. assertoric; fr. assertori-
que; nm. assertorisch
log. Stwierdzający zachodzenie czegoś w
rzeczywistości, jako faktu, bez przytaczania
na to dowodów.
a) W logice tradycyjnej: określenie zdania
mającego którąś z następujących postaci:
KaŜde S jest P; Niektóre S są P; śadne S nie
jest P; Niektóre S nie są P. Zdanie asertory-
czne jedynie stwierdza związek podmiotu z
orzeczeniem, w odróŜnieniu od zdania
modalnego, które wyraŜa równieŜ sposób tego
stwierdzenia (-^ modalność /2a/).
b) U I. KANTA: określenie sądów wyraŜa-
jących jedną z trzech kategorii —> modakio-
ści (1), mianowicie rzeczywistość (Dasein),
która w jego zestawie apriorycznych kategorii
umysłu przedwstawia się kategoriom
konieczności (sądy apodyktyczne) i moŜli-
wości (sądy problematyczne). Sądami aser-
torycznymi (assertorische Urteile) nazywa
Kant takie sądy, w których stwierdzenie
czegoś lub zaprzeczenie czemuś uwaŜa się za
rzeczyTviste (prawdziwe).
78
ASOCJACJA
ASOCJACJA (nłc. associatio = towarzy-
szenie) ang. association; b:..association; nm.
Assoziation
Termin wprowadzony przez J. LOCKE'A.
Tpsych. syn. -^ Kojarzenie / skoj arzenie.
ASOCJACJONIZM ang. associationism; fr.
associationnisme; nm. Assoziations-Psy-
chologie
Kierunek w psychotogii empirycznej (m. in.
D. HARTLEY, H. EBBINGHAUS, TH.-A. RiBOT,
TH. ZIEHEN) wywodzący się z teorii poznania
(m. in. D. HUME, J. MILL, J. ST. MiLL, A.
BAIN, J. F. HERBART, H. SPENCER),
wyjaśniający Ŝycie psychiczne człowieka
prawami —> kojarzenia (asocjacji), uznanego
przez ten kierunek za podstawowy proces
psycłiiczny (—> atomizm /3/). Dzięki jego
wykrydu i opisowi zaczęto traktować
świadomość jako przedmiot badań psycho-
logii, a nie tylko filozofii. Kojarzenie dotyczy
prostych elementów Ŝycia psychicznego —
wraŜeń i wyobraŜeń, i dokonuje się zasad-
niczo według trzech praw: styczności, po-
dobieństwa i kontrastu. Współczesny aso-
cjacjonizm (neoasocjacjonizm) wyjaśnia ko-
jarzenie za pomocą mechanizmu -^ uczenia
się, przyjmując za jego podstawę asocjację:
bodziec - reakcja,
ASPEKT (łc. aspedus = spojrzenie; widok,
wygląd, obraz; moŜność widzenia kogoś lub
czegoś) ang. aspect; fr. aspect; nm. Aspekt
metod. Strona przedmiotu, z której ów
przedmiot jest ujmowany:
a) w znaczeniu podmiotowym — punkt
widzenia;
b) w znaczeniu przedmiotowym — to, co
ujęte z jakiegoś punktu widzenia.
U E. HUSSERLA: wygląd spostrzeganego
przedmiotu, będący jego przejawem.
Ludzkie poznanie, oprócz innych swych
cech istotnych, ma zawsze charakter aspe-
ktowy, tzn. we wszelkich aktach poznaw-
czych przedmiot jest ujmowany tylko pod
pewnym kątem. Adekwatne poznanie ja-
79
ATARAKSJA
kiegoś przedmiotu, praktycznie nieosiągalne,
byłoby jego ujęciem wszechstronnym —
ujęciem we wszystkich jego moŜliwych,
właściwych mu aspektach.
ASUMPCJA (łc. <assumptio> = przyjęcie,
wybór) ang. assumption; fr. assumption; nm.
Annahme, Yoraussetzung
metod. Przyjęcie jakiegoś twierdzenia do
czasu udowodnienia twierdzenia przeciw-
nego; takŜe: samo prz5^ęte w ten sposób
twierdzenie. —> Supozycja (2).
a) U BOECJUSZA: -^ przesłanka mniejsza
sylogizmu.
b) U J. ST. MILLA: twierdzenie matema-
tyczne słuŜące za punkt wyjścia w dowo-
dzeniu; niekiedy ogólniej: si/n.-> aksjomat (2)
lub syn.-^ postulat (2).
c) U A. MEINONGA: Annahme — treść sądu
rozpatrywanego bez wypowiadania się co do
jego prawdziwości lub fałszywości.
ASYMILACJA (łc. assimilatio = upodob-
nienie) ang. assimilation; fr. assimilation; nm.
Assimilation, Angleichung, Yerahnlichung
1. biol. Asymilacja biologiczna—
przyswajanie przez Ŝywy organizm, doko-
nujące się dzięki przemianie materii, składni-
ków środowiska zewnętrznego, takich jak
związki organiczne i nieorganiczne, i wytwa-
rzanie z nich nowej Ŝywej substancji; w szer-
szym znaczeniu: oddziaływanie środowiska
biologicznego na Ŝyde organizmu.
2. psych. Asymilacja psychologiczna —
włączanie nowych treści poznawczych do
zasobu własnego doświadczenia i systemu
wiedzy. —> Internalizacja.
3. soc. Asymilacja socjologiczna — zespół
procesów integracyjnych, przez które
jednostka zostaje włączona do określonej
grupy społecznej i przyswaja sobie
charakterystyczne dla tej grupy postawy i
zachowania. —> Integracja (4).
ATARAKSJA (gr. <ataraksia> = brak za-
mętu, niepokoju; obojętność, spokój) ang.
ataraxia; fr. ataraxie; nm. Ataraxie
80
ATEIZM
W staroŜytnej etyce greckiej — określenie
stanu ducha charakteryzującego się spokojem
wewnętrznym, osiąganym przez wyzbycie się
nadmiernych pragnień oraz lęku przed
śmiercią i cierpieniem, a znajdowanie radości
duchowych, których źródłem jest cnota i
rozum. Termin wprowadzony przez
DEMOKRYTA, występujący u EPIKURA (umiar
w poszukiwaniu przyjemności), stoików (w
powiązaniu z —> apatią /1 /) i sceptyków
(zawieszenie sądów, —> izostenia).
ATEIZM (gr. dtheos = bezboŜny, odrzu-
cający bogów, od przeczenia a- + theós =
Bóg) gr. atheia, atheótes; nłc. atheismus; ang.
atheism; fr. atheisme; nm. Atheismus
Negacja —> Boga, rozumiana bądź jako
zaprzeczerue Jego istnienia, bądź jako od-
rzucenie wiary religijnej. Odrzucenie wiary
moŜe się okazać jedynie zaprzeczeniem
sposobów jej wyraŜania i tym samym —
odrzuceniem niektórych przedstawień Boga,
jakich dostarczają m. in. antropomor-fizm,
fideizm, gnostyczny teizm i gnosty-czny
monoteizm, deizm, panteizm, polite-izm.
RozróŜnia się m. in.:
a) a t e i z m t e o r e t y c z n y — pogląd
odrzucający wiarę w istnienie Boga jako
niezgodną z rozumem i nauką; wiąŜe się on z
refleksją filozoficzną, jak np. w materializmie
czy w egzystencjalizmie ateistycznym.
Ateizm teoretyczny moŜe być negatywny —
gdy akcentuje zaprzeczenie istnienia Boga,
lub pozytywny — gdy afir-muje określone
wartości humanistyczne, które jego zdaniem
człowiek wierzący traci przez -> alienację (2,
3) religijną (L. A. FEUERBACH, K. MARKS).
Ateizm radykalny, nazywany takŜe
absolutnym, róŜni się od ateizmu
relatywnego, który zaprzecza jedynie
transcendencji i osobowemu bytowi Boga
(deizm, panteizm). Odmianą ateizmu
teoretycznego jest tzw. a t e i z m naukowy,
uznawany w marksizmie za jeden ze
składników naukowego poglądu na świat,
oraz a t e i z m m e t o d y c z -
81
4 — Słownik filozoficzny
ATOMISTYKA
n y, który nie przyjmuje Boga jako zasady
tłumaczącej powstanie i istnienie świata (ten
typ ateizmu pojawił się w XIX w. jako reakcja
na teleologiczną interpretację zjawisk
przyrody). Niekiedy za ateizm metodyczny
uznaje się agnostyczne stanowisko
pozytywizmu i neopozytywizmu, które
twierdzenie metafizyki o istnieniu Boga
uwaŜają za pozbawione sensu, poniewaŜ nie
moŜna go ani sfalsyfikować, ani
zweryfikować. Podobne stanowisko
występuje w psychoanalizie ateistycznej,
która w wierze religijnej upatruje źródło
psychicznej i moralnej degradacji człowieka;
b) a t e i z m p r a k t y c z n y — postawa
Ŝyciowa będąca konsekwencją bądź ateizmu
teoretycznego, bądź negatywnych stanów
emocjonalnych wobec rzeczywistości Boga i
religii, bądź wreszcie indyferentyzmu.
ATOM (gr. <tó atomom (1) = to, co niepo-
dzielne) łc. elementum, atomus (1. mn. „ato-
my" = principia, semina rerum, minima natu-
rae, corpuscula, prima corpora, elementa); ang.
atom; fr. atome; nm. Atom
1. W staroŜytnej filozofii greckiej — nie-
podzielna cząstka materii (LEUKIPPOS, DE-
MOKRYT, EPIKUR).
2. psych. Elementarny układ psychiczny
interpretowany analogicznie do atomu materii
0. LOCKE, H.-A. TAINE).
3. fiz. Względnie trwały układ —> cząstek
elementarnych złoŜony z jądra (protony,
neutrony) i elektronów, naleŜący do jednego z
pierwiastków chemicznych.
ATOMISTYKA ang. atomistic theory (1),
molecular physics (2); fr. l'atomistique; nm.
Atomistik
1. filoz. przyr. Doktryna przyjmująca za-
łoŜenie, Ŝe materia ma budowę nieciągłą (m.
in. LEUKIPPOS, DEMOKRYT, EPIKUR, LUKRE-
CJUSZ, P. GASSENDI).
2. Ogólna nazwa działu fizyki mającego za
przedmiot badań budowę i właściwo-
82
ATOMIZM
ści atomu. Atomistyka obejmuje np. me-
chanikę kwantową, mechanikę falową itp.
ATOMIZM ang. atomism; fr. atomisme;
nm. Atomismus
Termin wprowadzony w XVII w. przez R.
BoYLE'A {atomist = 'atomista'), zastosowany
do określenia poglądu, według którego kaŜda
rozpatrywana całość składa się z pierwotnych
elementów — atomów.
1. filoz. przyr. Doktryna przyjmująca nie
ciągłą budowę materii; syn.^ atomistyka
(1). RozróŜnia się:
a) atomizm mechanicystyczny — doktryna,
według której zjawiska świata materialnego
tłumaczą się przez połączenia i ruchy
atomów, samych przez się bezwładnych
(LEUKIPPOS, EPIKUR);
b) a t o m i z m dynamiczny — doktryna,
według której kaŜda odmiana atomów jest
obdarzona swoistą energią (R. J.
BOŚKOYIĆ, S. TONGIORGi).
2. metaf. Atomizm metafizyczny — syn.-^
monadyzm (1) G. W. LEIBNIZA.
3. psych. Atomizm psychologiczny (psy-
chological atomism) — pogląd zakładający,
Ŝe Ŝycie psychiczne daje się sprowadzić do
pewnych składników elementarnych, a
wszystkie złoŜone zjawiska psychiczne
stanowią ich kombinacje. Do atomizmu
psychologicznego zalicza się —> asocjacjo-
nizm i wczesny -^ behawioryzm. Poprze-
dnikami atomizmu w psychologii byli m. in.: J.
LOCKE, D. HUME, D. HARTLEY, J. MLL, J. ST.
MILL, H. SPENCER.
4. Atomizm logiczny (logical atomism) —
teoria, według której kaŜde zdanie w sensie
logicznym jest zdaniem jednostkowym lub
daje się przedstawić jako połączenie zdań
jednostkowych za pomocą —> fun-ktorów
prawdziwościowych; zdania jednostkowe
pełnią tu rolę „atomów" językowych. W
ujęciu B. A. RUSSELLA i L. WITT-GENSTEINA
atomizm logiczny jest nie tylko teorią
dotyczącą języka, lecz równieŜ metodą
mającą rozwiązywać problemy onto-logiczne.
Według Russella wyraŜenia po-
83
ATRYBUT
prawnego logicznie języka mają tę samą
strukturę, co fragmenty rzeczywistości, do
których się odnoszą.
5. soc. Atomizm społeczny — traktowanie
społeczeństwa jako luźnego -^ agregatu (3)
jednostek, przy czym agregatowi temu
przypisuje się rzeczywistość wtórną w
stosunku do owych jednostek. Atomizm
społeczny wiąŜe się z -^ indywidualizmem
(4), —> utylitaryzmem, —> liberalizmem.
ATRYBUCJA <łc. <attributio> = przydzie-
lanie, przyporządkowywanie) ang. attri-
bution; fr. attribution; nm. Attribution
W filozofii bytu — określenie jednej z
odmian -> analogii (II-2b) pojęciowo-by-
towej, wyraŜającej pewną strukturę pojęć.
Odmiana ta występuje wówczas, gdy ->
relacje (lA) przyczynowo-skutkowe we-
ryfikują się tylko w pewnym ograniczonym
zakresie przyczynowania; przyporządkowuje
się wówczas szereg pojęć jakiemuś pojęciu
naczelnemu, aŜeby je zrozumieć jako pojęcia
związane z tym właśnie pojęciem.
A n a l o g i a a t r y b u c j i polega na tym,
Ŝe nazwę przysługującą naczelnemu
elementowi analogii (analo-gatowi
głównemu) przydziela się {attribui-tur)
pozostałym elementom tej analogii
(analogatom mniejszym), powiązanym tre-
ściowo z elementem naczelnym; np.: „zdro-
wie" (analogat główny) — „zdrowa Ŝyw-
ność", „zdrowy klimat" (analogaty mniejsze).
Analogię atrybucji, ujętą od strony po-
znawczej jako sprzęŜenie wielu pojęć uni-
wersalnych, odróŜnia się od analogii propo-
rcjonalności właśdwej i od analogii trans-
cendentalnej.
ATRYBUT (przymiot) <nłc. <attributum>
= (to, co) przyłączone, dodane, włączone) gr.
idion kath'autó, ta hypdrchonta; ang.
attńbute; fr. attribut; nm. Attribut
1. metaf. —> Cecha (2) jakiegoś bytu nie-
odłączna od niego, czyli taka, bez której nie
mógłby on istnieć, której zatem nie
84
AUTARKIA
moŜna od niego pojęciowo oderwać bez
zniekształcenia pojęcia o jego istocie. Atrybut
jest ^ właściwością (1), która choć wynika z
istoty jakiegoś bytu, to jednak nie naleŜy do
niej samej i nie jest przedmiotem definicji.
Pojęcie atrybutu w tym znaczeniu występuje
m. in. u ARYSTOTELESA, TOMASZA Z AKWINU,
B. SPINOZY.
2. teol. A t r y b u t BoŜy — przymiot
przypisywany Bogu na zasadzie analogii do
doskonałości stworzeń, poprzez negację tycłi
doskonałości (—> teologia apofatyczna) lub
ich afirmację (^ teologia katafatyczna).
AUTARKIA (gr. <autdrkeia> = samowy-
starczalność, niezawisłość) ang. autarky; ix.
autarcieIautarchie; nm. Autarkie
1. et. Zalecane w staroŜytnej etyce greckiej
(SOKRATES, cynicy, stoicy) wewnętrzne
uniezaleŜnienie się człowieka od świata
zewnętrznego, tj. od innych ludzi, a przede
wszystkim od rzeczy. Ideał autarkii znalazł
swoiste uzasadnienie w filozofii PLOTYNA.
2. pot. Samowystarczalność gospodarcza,
polityczna, kulturalna jakiejś społeczności.
AUTENTYCZNOŚĆ (gr. authentikos = wła-
snoręcznie, autorytatywnie, od authentes =
morderca, sprawca, władca) ang. authenti-
city; fr. authenticite; nm. Authentizitdt, Ei-
gentlichkeit (2c)
1. W odniesieniu do dokumentów lub in-
nych wytworów: pochodzenie od autora lub z
epoki, którym są one przypisywane.
2. W odniesieniu do osób:
a) psych., soc. To, co wypływa z samej
osobowości (np. z czyjejś myśli, uczucia,
przeŜycia, zachowania) i tym samym uchodzi
za prawdziwe lub szczere, a nie to, co jest w
przewaŜającej mierze naśladownictwem i
wynikiem dostosowania się do środowiska,
odbiciem panujących w nim schematów
postępowania. W tym znaczeniu termin
„autentyczność" zbliŜa się do pojęcia —>
spontaniczności (1).
b) et. Postępowanie zgodne z sumieniem,
własnymi przekonanianni (w prze-
85
AUTOGONIA
ciwieństwie do zakłamania i obłudy), będące
potwierdzeniem wierności samemu sobie i
charakteryzujące się szczerością. O
autentyczności działań moralnych decyduje
tkwiące u ich podłoŜa osobowościowe „ja";
obecność „ja" świadczy o interioryzacji zasad
i norm, które w postępowaniu moralnie
nieautentycznym są wobec owego „ja" czymś
zewnętrznym, schematycznym, nawykowym.
c) Ogólnie w egzystencjalizmie: egzy-
stencja człowieka w pełnej świadomości
własnego człowieczeństwa, polegająca na
wzięciu odpowiedzialności za swoje „ja" (J.-P.
SARTRE, M. MERLEAU-PONTY i in.).
W egzystencjalizmie chrześcijańskim:
świadomość teocentrycznego charakteru
egzystencji i odkrycie w niej pierwiastka
boskiego (G. MARCEL, N. A. BIERDIAJEW, H.
BARTH).
U M. HEIDEGGERA: Eigentlichkeit — ontolo-
giczna kategoria autentyczności, wraz z nie-
autentycznością charakteryzująca podmio-
towość ludzką w jej niestabilnej wciąŜ sytu-
acji „bycia sobą". W ujęciu Heideggera au-
tentyczność jest charakterystyką samego
procesu ludzkiego sposobu bycia, nie ma ona
zatem znaczenia wartościującego, moŜna więc
powiedzieć, Ŝe Heidegger zastąpił etykę
koncepcją autentyczności. W jego definicji
autentyczność egzystencji to wyraźne
przewidjm^anie śmierci.
3. pot. Prawdziwość.
AUTOGENEZA (gr. autós = sam + gene-sis
= pochodzenie) ang. autogenesis, auto-geny;
fr. autogenese; nm. Autogenese
1. filoz. przyr. syn.—> Samorództwo.
2. biol. Teoria, według której ewolucja w
świecie organicznym przebiega niezaleŜnie od
warunków środowiska, a jej wewnętrznym,
czynnikiem jest zdolność organizmów do
docelowego samorozwoju.
AUTOGONIA (gr. autógonos = samorodny,
z autós = sam + gónos = rodzenie) ang.
autogony
86
AUTOKREACJA
1. filoz. przyr. Termin wprowadzony przez
E. HAECKLA (1866) na oznaczenie sa-
morództwa rozumianego ewolucyjnie, ale
interpretowanego mechanistycznie. Według
hipotezy autogonii prymitywne organizmy,
nazwane monerami, tworzą się z połączenia
róŜnych pierwiastków chemicznych i sposób zaplanowany przez konstruktora.
substancji nieorganicznych w taki sposób, w
jaki np. powstają kryształy.
2. filoz. przyr. syn.—> Abiogeneza (2).
AUTOKREACJA (gr. autós = sam + łc.
creatio = stwarzanie) ang. ~ self-actualiza-
tion (a)
a) Samostwarzanie się człowieka przez
realizowanie w sobie ( s a m o a k t u a l i -
z a c j ę ) pełnego człowieczeństwa, które jest
mu dane jedynie potencjalnie. Realizacja taka
moŜe polegać np. na kształtowaniu władz
duchowych (W. H. SHELDON), na rozwijaniu
boskich zadatków w duszy dzięki coraz
doskonalszemu Ŝydu (B. TREN-TOwsKi).
Postulat autokreacji stawiał m. in. J. M.
HOENE-WROŃSKI. ZbliŜone do „autokreacji"
jest współczesne pojęcie —> samo-
urzeczywistnienia.
b) W tradycji myśli chrześcijańskiej moŜna
mówić o autokreatywności człowieka w
odniesieniu do jego potencjalnej —> godności
(1). Podstawę autokreat}rwności stanowią
charakteryzujące ludzką naturę
niezdeterminowanie i wolność; moŜność ich
aktualizacji i realizacji jest wyjątkowym
przywilejem człowieka, przysługującym tylko
jemu spośród wszystkich bytów stworzonych,
a to na mocy samej struktury ontycznej.
AUTOLOGICZNY <gr. autós = sam + logos
= słowo, nauka) ang. autological; nm.
autologisch
log. Określenie orzecznika, który ma sam
opisywaną przez siebie własność, np. słowo
„drukowany" jest orzecznikiem
autologicznym wówczas, gdy jest wydru-
kowane; TO-> heterologiczny.
87
AUTOMATYZM
AUTOMAT (gr. autómatos = sam przez się;
tó autómaton = przypadek) ang. auto-maton;
ix. automate; nm. Automat
1. Urządzenie techniczne wykonujące w
zastępstwie człowieka — samoczynnie lub
półsamoczynnie — określone działania w
2. Pojęcie abstrakcyjne, wprowadzone
przez A. M. TURINGA (1936) w związku z
precyzowaniem pojęcia efektywności w
matematyce (^ algorytm; —> funkcje /1 /
rekurencyjne). Oznacza ono samoczynne
wykonywanie pewnych prostych operacji na
symbolach, jak np. ich przepisywanie,
eliminowanie, zastępowanie jednych drugimi,
umoŜliwiające w praktyce rozwiązywanie
wszelkich zagadnień matematycznych, pod
tym jednak warunkiem, Ŝe są one efektywnie
rozwiązywalne. Pojęcie to okazało się owocne
w badaniach nad podstawami matematyki i
zostało następnie podjęte, pod nazwą maszyn
T u r i n ga, w teorii współczesnych maszyn
matematycznych, których jest poniekąd upro-
szczonym modelem. Szczególną odmianą
maszyn Turinga są automaty skończone,
konstruowane z uwzględnieniem —> algebry
Boole'a i —> rachunku zdań; badania z
zakresu teorii automatów skończonych mają
istotne znaczenie dla teorii maszyn
matematycznych, a ponadto znajdują za-
stosowania praktyczne, m. in. w logice (w
związku z problemami -^ rozstrzygal-ności
Ul),'W językoznawstwie (w związku z
analizowaniem i naśladowaniem takich
procesów organicznych lub psychicznych, jak
praca układu nerwowego, rozmnaŜanie się,
uczenie się itp.). RóŜne pojęcia automatu i ich
wzajemne związki są przedmiotem badań
t e o r i i automatów.
AUTOMATYZM (gr. automatismós = przy-
padek, przypadkowość) ang. automatism; ix.
automatisme; nm. Automatismus 1. Zasada
działania urządzeń technicz-
88
AUTONOMIA
nych funkcjonujących samoczynnie bez
udziału człowieka.
2. W fizjologii: zasada samoczynnego i
autonomicznego funkcjonowania niektórych
ośrodków nerwowych i narządów, najczęściej
związana z —> homeostazą (2).
3. psych. Zachowanie się całkowicie lub
częściowo bezwiedne, tj. bez udziału świa-
domości i angaŜowania uwagi, podczas
wykonywania jakiejś czynności, np. na-
wykowe powtarzanie czynności wyuczonych.
4. Teoria R. DESCARTES'A całkowicie odma-
wiająca zwierzętom Ŝycia psychicznego i
dostrzegająca w nich jedynie maszyny.
AUTONOMIA (gr. <autonomta> = rueza-
wisłość) ang. autonomy; fr. autonomie; nm.
Autonomie
1. et. Stanowisko, zgodnie z którym czło-
wiek sam jest twórcą prawa moralnego i jego
treści, lub szerzej: pogląd, według którego dla
poznania dobra moralnego nie trzeba
odwoływać się do Boga — twórcy moralności
i zarazem jej transcendentnej podstawy; etykę
opartą na takim poglądzie zwykło się
nazywać e t y k ą l a i c k ą .
2. U I. KANTA: a u t o n o m i a woli —
cecha woli kierującej się wyłącznie motywem
posłuszeństwa względem rozumu
praktycznego {-^ imperatyw kategoryczny),
niezaleŜnie od korzyści, jakie moŜe
przedstawiać to, co nakazuje prawo.
3. Autonomia bytowa — u R. INGARDENA:
-> moment (1) bytowy, zwany samoistnością
bytową; charakteryzuje on to, co ma samo w
sobie fundament bytowy, tzn. jest
immanentnie określone. z;s—> Heteronomia
(3).
4. soc. Rządzenie się społeczności mniej-
szej w obrębie nadrzędnej struktury danego
społeczeństwa prawami ustanowionymi przez
nią samą; absolutna autonomia to tyle, co
suwerenność, niezaleŜność polityczna.
5. metod. W metanauce lub metodologii
nauk — stanowisko przeciwne —> redukcjo-
89
AUTORYTARYZM
nizmowi, broniące — przynajmniej w pew-
nym aspekcie — odrębności danej dyscj^li-ny
naukowej. Na przykład w biologii — pogląd,
według którego nauka ta dzięki posługiwaniu
się przez nią swoistymi dla siebie pojęciami
(politypicznymi, historycznymi,
teleologicznymi itp.) i prawanu jest samo-
dzielna w stosunku do fizyki i chemii; jej po-
jęcia są nieredukowalne, tzn. nie dają się
zdefiniować w terminach fizykochemii, a pra-
wa biologiczne nie dają się wyprowadzić z
praw fizyki i chemii. Za autonomicznością
biologii najwyraźniej opowiadają się konce-
pcje holistyczne, organizmalne, systemowe
(—> holizm; -^ organizmalŁzm; —> ogólna teo-
ria systemów).
AUTORYTARYZM fr. autoritarisme
psych., soc. Postawa charakterystyczna dla
osobowości zasadniczo niedemokratycznej,
skłonnej do ulegania wąsko pojmowanemu —
> autorytetowi lub — rzadziej — do
przeciwstawiania się mu, a jednocześnie
usiłującej być samą tak pojętym autorytetem i
podporządkowywać sobie innych. W
układach autorytarnych stosunek do
autorytetu jest dogmatyczny (w sensie braku
samodzielnego wartościowania) i
bezkrytyczny (w sensie krytyki imma-
nentnej). Do typowych postaci autorytaryzmu,
przejawiających się w Ŝyciu społecznym,
naleŜą:
a) -^ legalizm (2) i absolutyzowanie
przepisów prawa, traktowanych wówczas jako
jedyny autorytet moralny;
b) i n s t y t u c j o n a l i z m — uznawanie
przede wszystkim autorytetu instytucji i
autorytetów formalnych, określonych przez
sprawowaną funkcję i zajmowaną pozycję
społeczną.
Autorytaryzm, który ceni nade wszystko
silną władzę i organizacyjną dyscyplinę,
cechuje układy niesprawiedliwości
społecznej, utrzymujące się zwłaszcza w
systemach totalitarnych; wiąŜe się on z
antyliberalizmem, konserwatyzmem, tra-
dycjonalizmem.
90
AUTORYTET
AUTORYTET <łc. <auctoritas>, -atis = rada,
namowa, wola, wyrok, uchwała, rozkaz;
przykład, wzór, powaga, wpływ, znaczenie)
ang. authority; fr. authorite; nm. Autoritat
Interdyscyplinarny termin teoretyczny z
zakresu nauk o człowieku, definiowany
głównie na gruncie psychosocjologicz-nym,
etyczno-pedagogicznym, polityczno-
prawnym.
1. Określenie charakteryzujące między-
osobową relację asymetryczną (dominacji -
podporządkowania się), w której przedmiotem
odniesienia jest osoba wyróŜniona ze względu
na jakieś oceniane dodatnio cechy,
rzeczywiście przez nią reprezentowane lub
tylko jej przypisywane. Racja uznawania
kogoś za autorytet, czyli to, ze względu na co
dokonuje się międzyosobowe
przyporządkowanie, zawiera czynnik
wartościujący, zaleŜny od załoŜeń świa-
topoglądowych i wyznaczany częstokroć
postawą religijną, co utrudnia naukową
obiektywizację zjawiska autorytetu. W so-
cjologii i naukach politycznych autorytet
definiowany jest w kategoriach wpływu i
wiązany z pojęciem —> władzy (4).
2. Sam przedmiot charakteryzowanego
wyŜej (1) odniesienia, a więc dana osoba lub
jej róŜne substytuty: wyabstrahowany element
osobowości (np. rozum, sumienie, wola),
pełniona funkcja, instytucja, grupa społeczna,
dzieło, symbol.
Od a u t o r y t e t u osobistego,uznawanego
ze względu na rodzaj cech, jakimi odznacza
się osoba będąca przedmiotem odniesienia,
odróŜnia się a u t o r y t e t formalny (ex
legę), związany z posiadaną przez jednostkę
lub organizację władzą czy teŜ ze
sprawowaną przez tę jednostkę funkcją.
Relacja międzyosobowa określająca autorytet
wyraŜa się w uznaniu, zawierzeniu, zaufaniu
— odniesieniach opartych zazwyczaj na
wartościach cenionych w danym
społeczeństwie (mówi się np. o autorytecie
tradycji, religii, wiedzy, nauki...) i pociąga za
sobą — w przypadku
91
AUTORYTET
autorytetu osobistego — akceptowanie i
podzielanie sądów i postaw emocjonal-no-
dąŜeniowych przedmiotu odniesienia, a w
przypadku autorytetu formalnego —
respektowanie jego arbitralnych orzeczeń i
decyzji. Optymalna społecznie jest sytuacja,
gdy autorytet formalny pokrywa się z
autorytetem osobistym; im zaś większa
między nimi rozbieŜność, tym większy
stopień autorytarno-ści cechującej organizację
danego społeczeństwa (—> autorytaryzm).
Oprócz wymienionych wyŜej typów
autorytetu wyróŜnia się m. in.:
a) autorytet osobowy, nazywany teŜ często
autorytetem m o r a l n y m — przyznawany
jakiejś osobie zwykle na podstawie całego
zespołu pozytywnych cech osobowości,
takich jak prawość, dobroć, Ŝyczliwość,
zgodność postępowania z głoszonymi
poglądami, doświadczenie Ŝyciowe, mądrość,
dojrzałość;
b) a u t o r y t e t sumienia — szczególna
postać autorytetu moralnego: jest to autorytet
własnego wewnętrznego przekonania o tym,
co jest dobre, a co złe. Autorytet sumienia
przewyŜsza autorytet prawa, które opiera się
na ustalonych w danym społeczeństwie
normach postępowania i podlega krytyce,
okresowym rewizjom i nowelizacjom;
c) a u t o r y t e t Boga (nazywany teŜ
autorytetem absolutnym) — najwyŜszy
autorytet osobowy dla przyjmujących
istnienie Boga i pojmujących go teistycz-nie;
w szczególności dla chrześcijan — autorytet
objawiający pełnię prawdy religijnej i
moralnej, ucieleśniony w osobie Jezusa
Chrystusa;
d) a u t o r y t e t r a c j o n a l n y — przy-
znawany osobie odznaczającej się zaletami
umysłu, takimi jak wiedza i sprawność
intelektualna, a ponadto wyróŜniającej się
osiągnięciami w pracy naukowej, dydak-
tycznej itp.;
e) a u t o r y t e t kompetencji — wiąŜący
się zazwyczaj z autorytetem racjonal-
92
AUTORYTET AUTORYTET

nym, wynikający z uznania dla wiedzy i lub większym stopniu z wartościami

umiejętności fachowych danej osoby lub reprezentowanymi przez tę organizację, a
zespołu osób, które są zazwyczaj głoszonymi przez charyzmatycznego
specjalistami w jakiejś określonej dziedzinie; przywódcę.
f) a u t o r y t e t i n s t y t u c j i — opie- W podejściu naturalistycznym zasadniczo
rający się bądź na przepisach prawa, które kaŜdy autorytet, szczególnie zaś autorytet
nadają orzeczeniom tej instytucji moc obo- religijny, postrzegany jest jako rzeczywistość
wiązującą, bądź na osobistym autorytecie zastępcza i wtórna, a zatem moŜe podlegać
działających w niej ludzi, którzy zdobyli redukcji, do której powinna prowadzić
społeczne zaufanie dzięki swej rzetelności i racjonalizacja autorytetu. Racjonalizacja taka,
fachowości; rozpatrywana w swym rzeczywistym
g) za M. WEBEREM wymienia się róŜnie przebiegu, polega jednak nie tylko na
interpretowany a u t o r y t e t chary- uwalnianiu się od dotychczasowych
zmatyczny {-^ charyzmat), przyznawany autorytetów — przede wszystkim
osobie będącej u władzy i jednocześnie zewnętrznych, opartych na przymusie, lecz
odznaczającej się niezwyczajnymi zaletami takŜe na zastępowaniu ich autorytetami
osobistymi, uchwytnymi jednakŜe tylko obiektywnymi, uznawanymi za kompetentne.
intuicyjnie. Do warunków określających Rewaloryzacja dawnych autorytetów czy
sytuację, w jakiej ujawnia się autorytet dobieranie sobie nowych jest Ŝyciową
charyzmatyczny, naleŜą: 1) by osoba koniecznością (ze względu na ograniczoność
posiadająca władzę była autorytetem człowieka i choćby na to, Ŝe Ŝyje on w
moralnym i zarazem autorytetem róŜnych układach społecznych, róŜnych
kompetencji; 2) by zajmowała ona pozycję współzaleŜnościach). Proces racjonalizacji
najwyŜszego autorytetu w uosabianej przez autorytetu jest istotnym czyrmi-kiem rozwoju
siebie organizacji; 3) by wypowiadała się w i dojrzewania osobowości, zakreślającym
sprawach tak zasadniczych, jak braterstwo dosyć wyraźnie granice autonomii osoby
pomiędzy ludźmi, wolność, słuszność, ludzkiej. W ujęciu perso-nalistycznym
sprawiedliwość itp.; 4) by z poszczególnymi właściwy autorytet kształtu-je się w relacjach
członkami organizacji, a takŜe ze wszystkimi międzyosobowych, w których i po
innymi osobami kontaktowała się bezpo- zastosowaniu redukcji na-turalistycznej ostaje
średnio, z pominięciem hierarchicznych się to, co dalszej redukcji juŜ nie podlega. Do
instancji pośrednich; 5) by członkowie takich relacji naleŜą przede wszystkim
organizacji utoŜsamiali się w mniejszym odniesienia religijne wolne od
irracjonalistycznych lub fideistycznych
obciąŜeń.

93 94

B wykrywanie związków między bodźcami i
BAZA (gr. bdsis = podstawa) ang. the ba-se,
basis, substructure; fr. base, structure; nm.
Bflsis
1. Termin wprowadzony przez K. MAR
KSA (1859) do materializmu historycznego.
Baza s p o ł e c z n a — jedno z głównych
pojęć marksistowskiej teorii formacji
społecznych, oznaczające ogół stosunków
produkcji, które w danym okresie
historycznym tworzą ustrój ekonomiczny
społeczeństwa. Z bazą danej formacji
społecznej sprzęŜona jest —> nadbudowa
(społeczna).
2. W generatywnej gramatyce transfor
macyjnej (N. CHOMSKY, 1965): przedstawio
ny graficznie abstrakcyjny system wzaje
mnych relacji syntaktycznych między po
szczególnymi składnikami zdań, znajdujący
się u podstaw ich konkretnej —> struktu
ry (1) powierzchniowej. Stanowi on sjmta-
ktyczną „bazę" struktury głębokiej zdań,
a jego diagramy składają się na oznaczenie
bazy frazowej {basis phrase marker).
BEHAWIORYZM (psychologia zachowa-
nia) (ang. hehauiour = zachowanie się) ang.
behaviorism, behaviourism; fr. behaviorisme,
behaviourisme; nm. Behaviorismus
psych. Wywodzący się od J. B. WATSONA
kierunek, który za przedmiot psychologii
przyjmuje obserwowalne bezpośrednio lub
pośrednio (za pomocą specjalnych
przyrządów) —> zachowanie człowieka
(łącznie z jego zachowaniem werbalnym) i
zwierzęcia bez odwoływania się do treści
95
BEZINTERESOWNOŚĆ
świadomości. Behawioryzm odrzuca -^ me-
todę introspekcyjną, nie uznając introspe-kcji
za źródło naukowej wiedzy. Postuluje
redukcję języka psychologii do języka fizyki,
a teorii zjawisk psychicznych lub społecznych
do opisu zjawisk zachowa-niowych. Za
podstawowy cel badań przyj-muje
reakcjami (schemat S —> R) i z tej racji
b5rwa
psychologia
niekiedy określany jako
S-R(behawioryzmkla-
syczny). Długotrwałe spory introspekcjo-
nistów z behawiorystami przyczyniły się do
rozwoju obiektywnych metod badawczych we
współczesnej psychologii. Po wielu
przekształceniach behawioryzm
rozpowszechnił się szczególnie w psychologii
rozwijanej na Zachodzie i wywarł pewien
wpływ na filozofię analityczną (m. in. na G.
RYLE'A), która zajmuje się wypowiedziami
intersubiektywnymi, nie zaś im-manentnymi
stanami świadomości. Jest obecnie znany pod
postacią neobehawio-ryzmu, w którym moŜna
wyróŜnić kilka odnnian: behawioryzm
teleologiczny (E. C. TOLMAN), logikalny (C.
G. HEMPEL), opera-cjonistyczny (B. F.
SKINNER), fizjologiczny (D. O. HEBB).
BEZINTERESOWNOŚĆ <'bez' + łc. inter-
esse = być obecnym przy czymś, brać udział,
uczestruczyć w czymś) ang. disin-
terestedness; fr. desinteressement; nm. Un-
eigenniitzigkeit
1. et. Cecha działania, którego celem jest
nie własna korzyść podmiotu, lecz dobro
drugiej osoby; działanie takie łączy się z
postawą altruistyczną (—> altruizm /2/) jako
koniecznym elementem motywacji moralnej.
2. U I. KANTA: niezbędny element postawy
estetycznej zasadzającej się na upodobaniu,
które nie wypływa z osobistych motywów, i
nie mającej nic wspólnego ze względami
praktycznymi i poznawczymi (bezinteresowna
kontemplacja).
96
BEZPOŚREDNIOŚĆ
BEZPOŚREDNIOŚĆ nłc. immedietas; ang.
immediacy, immediateness; fr. immediation,
immediatete; nm. Unmittelbarkeit
Określenie charakteryzujące relację, w
której między dwoma wyróŜnionymi
członami nie ma (nie uwzględnia się) członu
trzeciego — pośredniego.
tpozn. B e z p o ś r e d n i o ś ć p o z n a wcza
— poznawcze ujęcie czegoś, dokonane bez
udziału pośrednika nieprzezroczystego, tj. bez
odniesienia do sądów, bez rozumowania,
dyskursywnego namysłu itp., a ponadto
całościowe. —> Poznanie (1) bezpośrednie.
BIERNOŚĆ (pasywność) nłc. passivitas;
ang. passiveness, passwity; fr. passivite; nm.
Passivitat
1. metaf. Cecha tego, co podlega -^ dzia-
łaniu (1) lub moŜe mu podlegać. ^Do-
znawanie (1).
2. Postawa charakteryzująca się brakiem
inicjatywy w działaniu, uleganiem cudzym
wpływom, zadowalaniem się zastanymi
warunkami (-^ pasywizm). PodłoŜem
bierności mogą być nie tylko cechy
psychofizyczne, lecz równieŜ określone
poglądy filozoficzne, np. postulujące nie-
sprzeciwianie się złu.
BIOCYBERNETYKA <gr. bios = Ŝycie +
kybernetike [sc. techne] = sztuka sterowania
statkiem, umiejętność rządzenia) ang. bio-
cybernetics; fr. biocybernetique; nm. Biokyber-
netik syn.^ Bionika.
BIOETYKA <gr. btos = Ŝycie + ethikós =
dotyczący obyczajów) ang. bioethics; fr. la
btoethique; nm. Bioethik
et. Kształtująca się od kilkudziesięciu lat w
związku z rozwojem nauk biologicznych i
medycyny nowa dyscyplina normatywna,
która obejmuje wynikającą stąd problematykę
moralną. Oprócz zagadnień wchodzących
tradycyjnie w zakres -^ de-ontologii (1)
medycznej oraz wybranych
97
BIOLOGIA
zagadnień ekologicznych (moralne aspekty
ochrony środowiska i stosunek człowieka do
zwierząt i roślin) przedmiotem zainteresowań
bioetyki są zagadnienia związane z ingerencją
poznawczą lub terapeutyczną w przebieg
naturalnych procesów biologicznych, a więc:
zagadnienia biogenetyczne (antykoncepcja,
banki spermy, zapładnianie pozaustrojowe,
inŜynieria genetyczna, klonowanie,
sterylizacja dla celów eugenicznych, aborcja,
eksperymentowanie na embrionach,
determinowanie płci itp.); zagadnienia
bioterapeutyczne związane z nowymi
technikami w medycynie (badania prenatalne
z zastosowaniem technik inwazyjnych,
transplantacje narządów, elektryczna
stymulacja mózgu, psychochirurgia,
psychofarmakologia itp.); zagadnienia
tanatologiczne (eutanazja).
BIOGENEZA (gr. bios = Ŝycie + genesis =
pochodzenie) ang. biogenesis; fr. biogenese;
nm. Biogenese
1. biol. Powstanie Ŝywych organizmów i
ich rozwój.
2. filoz. przyr. Teorie dotyczące pocho-
dzenia Ŝycia na Ziemi; naleŜą do nich: —>
kreacjonizm, teoria -^ panspermii, teoria —>
samorództwa.
Obecnie pojęcia biogenezy niemal po-
wszechnie uŜywa się w pierwszym znaczeniu
(I), rozumiejąc przez nią ontogene-tyczny
rozwój organizmów, natomiast na oznaczenie
pochodzenia Ŝycia uŜywa się raczej terminu
—> abiogeneza (1).
BIOLOGIA (gr. bios = Ŝycie + logos = sło-
wo, nauka) ang. biology; fr. biologie; nm.
Biologie
Termin zaproponowany przez G. R. TRE-
YiRANUSA, a upowszechniony przez J. B.
DE LAMARCKA, jako określenie nauki o -^ Ŝy-
ciu (1), jego formach i cechach. Problematyka
biologii naleŜała początkowo do filozofii i
dopiero w czasach nowoŜytnych wyodrębniła
się jako jedna z podstawo-
98
BIOLOGIA KOSMICZNA
wych nauk przyrodniczych. Refleksję filo-
zoficzną nad problematyką biologiczną
moŜna dziś odnaleźć w —> filozofii przyrody
oŜywionej. Związana z biologią problematyka
epistemologiczna i logłczno--metodologiczna
jest przedmiotem badania —> filozofii
biologii, naleŜącej do ogólnej filozofii nauk
przyrodniczych.
BIOLOGIA KOSMICZNA
syn.-^ Egzobiologia.
BIOLOGIA OGÓLNA ang. generał bio-
logy; ix. biologie generale; nm. allgemeine Bio-
logie Termin wprowadzony przez O. VON
HER-
TWIGA (1905).
1. W tradycyjnym rozumieniu: propedeu-
tyczne ujęde głównych działów biologii, po-
przedzone ogólną charakterystyką istot Ŝy-
wych i ich ewolucji; swoista synteza aktual-
nego stanu wiedzy biologicznej, dokonana
głównie dla potrzeb dydaktycznych.
2. Odrębna nauka, dla której przedmiotem
badań empiryczno-teoretycznych są nie
mieszczące się w zakresie badań szczegóło-
wych nauk biologicznych powszechne wła-
śdwoścł Ŝywych organizmów, tzn. ich wspó-
lne cechy istotne, przysługujące im wszystkim
i tylko im. Zadaniem biologii ogólnej jest
wykrywanie, opis i klasyfikacja prawid-
łowości ich funkcjonowania i rozwoju oraz
formułowanie podstawowych praw doty-
czących Ŝywej materii w aspektach jej wła-
ściwości (jedność biochemiczna, geneza,
ewolucja). Pod względem metodologicznym
biologia ogólna nie została dotychczas
gruntownie opracowana.
BIOLOGIA ORGANIZMALNA
syn.-^ Organizmalizm.
BIOLOGIA TEORETYCZNA nm. theo-
retische Biologie Termin wprowadzony przez
L. VON BER-
TALANFFY'EGO (1951).
Nazwa niezbyt ostra, uŜywana nie tyle
99
BIOLOGIZM
w przeciwstawieniu do „biologii praktycznej",
ile na oznaczenie nauki, która w szerszym niŜ
tamta zakresie stosuje pojęcia teoretyczne
oraz rozumowanie dedukcyjne jako narzędzia
rozwiązywania problemów i dochodzenia do
nowych twierdzeń. Biologia teoretyczna
rozwija się na pograniczu biologii z jednej
strony i matematyki, fizyki, chemii,
cybernetyki z drugiej. Za przykład takiego
rozwoju moŜe obecnie słuŜyć biofizyka.
Wychodząc od obserwacji systemów ś5rwych
i od uzyskanych w innych naukach
biologicznych analiz fizykochemicznych
dotyczących struktury i funkcji tych
systemów, biologia teoretyczna zajmuje się
komputeryzacją badań biologicznych,
zastosowaniami fizyki teoretycznej w biologii
i obejmuje teorię systemów Ŝywych oraz
biologię matematyczną. Dzięki
zapoczątkowanej ilościowej analizie
systemów Ŝywych otwiera ona realne
moŜliwości sformalizowanego opisu
organizacji biologicznej na róŜnych jej
poziomach i wyraŜania v\?y-ników badań w
jednostkach informacji. Z tego względu,
jednocząc róŜne szczegółowe nauki
biologiczne, zaczyna pełnić obecnie rolę
przewodnią w biologii.
BIOLOGIZM ang. biologism; fr. biologi-
sme; nm. Biologismus
1. Ujmowanie ogółu zagadnień filozofi-
cznych (gnozeologicznych, etycznych, este-
tycznych itd.) z punktu widzenia biologii;
stanowisko reprezentowane przez CH.
DARWINA i H. SPENCERA. Według biologi-
zmu prawo —> ewolucji jest prawem po-
wszechnym, rządzącym nie tylko organi-
zmami, ale i całą przyrodą, a co za tym idzie
— i umysłem ludzkim.
2. Ogólna nazwa tych kierunków filo-
zoficznych, które koncentrują swe zain-
teresowania na problemach -^ Ŝycia (1, 2) w
najrozmaitszych jego przejawach, mo-
dyfikując w róŜny sposób pierwotne sfor-
mułowanie biologizmu (1) CH. DARWINA i H.
SPENCERA. Biologizmemjestm. in. -> wi-
100
BIOMORFIZM
talizm, -^ organizmalizm; elementy biolo-
gizmu moŜna wyśledzić np. u „filozofów
Ŝycia", takich jak F. W. NIETZSCHE, H. BERG-
SON, oraz w niektórych kierunkach psycho-
logicznych, takich jak —> behawioryzm,
freudyzm.
3. W teorii poznania — pragmatysty-czne
wyjaśnianie jej przedmiotu: zjawiska
psychiczne stanowią ogniwo ogólnego
rozwoju przyrody organicznej, ogólnego
postępu; formy umysłu powstały przez
dostosowanie się do warunków Ŝycia; umysł
jest jedynie narzędziem potrzebnym
człowiekowi do zachowania Ŝycia; poznanie
jest zaleŜne od poznającego umysłu, od
procesów psychicznych, które są następstwem
procesów biologicznych (relatywizm
biologiczny).
4. W psychologii — pogląd wyjaśniający
zjawiska psychiczne głównie za pomocą
pojęć z dziedziny biologii, nie doceniający
przy tym danych socjologicznych lub je w
ogóle pomijający.
5. W etyce—pogląd zorientowany hedo-
nistycznie, uznający jedynie przyjemności
cielesne i odrzucający moralność ascetyczną.
W swych skrajnych formach biologizm
etyczny przechodzi w ^ panseksuaUzm.
NajwyŜszą zasadą etyki biologistycznej jest
utrzymanie Ŝycia nie tylko indjrwidualnego,
lecz takŜe zbiorowego: rodziny, narodu, lu-
dzkości. Biologizm w etyce reprezentowali:
TH. HOBBES, J. M. GUYAU, F. W. NIETZSCHE,
częściowo H. SPENCER. W Polsce twórcą tzw.
biografii ogólnej, tj. biofizyki zjawisk moral-
nych, był J. PIETER.
BIOMORFIZM (gr. bios = Ŝycie + morphe
= kształt, wygląd) fr. biomorphisme
filoz. przyr. Traktowanie zjawisk psychi-
cznych lub społecznych (i w pewnych przy-
padkach równieŜ zjawisk fizycznych) jako
swoistych form Ŝycia. -> Biologizm (4).
BIONIKA (biocybernetyka) ('bio(logia)' -I-
'(elektro)nika') ang. bionics; fr. bioniąue; nm.
Bionik
101
BŁĄD
Dział cybernetyki z pogranicza biologii i
techniki, zajmujący się badaniem procesów
zachodzących w Ŝywych organizmach oraz
konstrukcją maszyn cybernetycznych i modeli
teoretycznych symulujących funkcjonowanie
Ŝywych organizmów. Bioni-ka znajduje
praktyczne zastosowanie m. in. w medycynie,
umoŜliwiając rozwiązania konstrukcyjne
protez sterowanych impulsami nerwowymi.
BIOPOEZA (gr. bios = Ŝycie -i- poiesis =
tworzenie) ang. biopoiesis
filoz. przyr. Termin równoznaczny z —> a-
biogenezą (1), wprowadzony przez N. W.
PiRiEGO (1937) na określenie powstania Ŝy-
cia na Ziemi dzięki naturalnej syntezie materii
Ŝywej na podłoŜu materii nieoŜywionej i bez
udziału jakichś istniejących wcześniej istot
Ŝywych. Wynikiem takiej syntezy byłby e o b
i o n t — hipotetyczny ŜjTwy organizm z
pogranicza tych dwóch rodzajów materii.
Biopoeza miała być procesem stopniowym,
związanym z istnieniem pewnych form
doboru i ewolucji w obrębie układów
materialnych. Sam termin „biopoeza" został
ostatnio dość po-wszedmie przyjęty.
BLASK Ic. claritas
estet. Jedna z obiektyTvnych właściwości
—> piękna (1) w ujęciu TOMASZA z AKWINU,
obok —»proporcjonalności (1) i zupełności (-
> całkowitość); uŜywa się równieŜ w tym
znaczeniu zamiast terminu „blask" — terminu
-^ „jasność" (1). Blask moŜe się odnosić
zarówno do przedmiotów materialnych, jak i
duchowych.
BŁĄD gr. tó diapseudesthai (ARYSTOTELES),
hamdrtema (ARYSTOTELES); łc. error, falsum;
ang. fallacy; fr. erreur; nm. Irrtum
Najogólniej: myślenie tego, co nie jest, w
odróŜnieniu od -^ fałszu (1), który jest m.' in.
mówieniem tego, co nie jest.
1. log. Niezgodność myślenia z zasadami
logicznymi. RozróŜnia się:
102
BŁĄD CZTERECH TERMINÓW BŁĘDNE SUMIENIE

a) błąd m a t e r i a l n y —>rozumowania 1. metod. Błędne koło w definio

(1) {falsity ofa premiss), zacłiodzący wtedy, waniu — błąd polegający na definiowa
gdy fałszywość wniosku jest spowodowana niu jakiegoś terminu za pomocą tego sa
fałszywością przesłanek (kilku lub cłioćby mego terminu. RozróŜnia się:
jednej), np. przypisywaniem związku a) błędne koło bezpośrednie {direct vi-
przyczynowego zdarzeniom, między którymi cious circle) — gdy w —> definiensie zawarte
związek taki nie zachodzi; jest -^ definiendum, np.: „Światopogląd jest to
b ) b ł ą d f o r m a l n y -»rozumowania pogląd na świat";
(1) (formal fallacy), występujący wtedy, gdy b) błędne koło pośrednie {indirect vicio-us
zachodzi niewłaściwa —> asercja (1) circle) — gdy termin A definiujemy za
przesłanki albo wniosku lub gdy rozumo- pomocą terminu B, który z kolei definiujemy
wanie dotyczy nie tego, co miało właśnie za pomocą terminu A, np.: „Hormony są
wykazać. produktem gruczołów wewnętrznego
2. t. pozn. Niezgodność sądu spostrze- wydzielania, a gruczoły wewnętrznego wy-
Ŝeniowego z rzeczywistością. dzielania są to gruczoły produkujące hor-
3. psych. Fałszywy sąd wydany przez mony".
kogoś, kto jest przekonany o jego pra- 2. metod. Błędne koło w dowo
wdziwości. We współczesnej psychologii d z e n i u (we wnioskowaniu) — błąd ro
uŜywa się teŜ określeń specjalistycznych: zumowania polegający na dowodzeniu ja
„błąd standardowy", „błąd pomiaru", „błąd kiegoś zdania na podstawie zdań, wśród
próbki" itp. których znajduje się zdanie dowodzone.
4. et. Orzeczenie wydane w dobrej wierze, Błędne koło w dowodzeniu równieŜ moŜe
lecz oparte na fałszywym rozpoznaniu być bezpośrednie lub pośrednie, syn.—> Pe-
wartości (pozytywna ocena czynu za- titio principii (a).
sługującego na naganę lub negatywna ocena
czynu dobrego). Powodem błędu moŜe być — BŁĘDNE KOŁO W DEFINIOWANIU
> błędne sumienie. nłc. circulus in definiendo, idem per idem;
ang. vicious circle in definition; nm. Zirkelde-
BŁĄD CZTERECH TERMINÓW (tłum. finition
nłc. <quaternio terminorum>} ang. four-term metod. -> Błędne koło (1).
fallacy
W logice trądycj^nej — błąd spowodowany BŁĘDNE KOŁO W DOWODZENIU (WE
wieloznacznością terminu średniego sy- WNIOSKOWANIU) nłc. circulus in
logizmu, a będący jedną z form -> ekwiwo- demonstrando, circulus in probando; ang. cir-
kacji. Na przykład: „Zamek znajduje się w cular evidence, vicious circle in proof; nm. Zir-
drzwiach budynku" — „Zamek jest bu- kelbeweis metod. -^ Błędne koło (2).
dynkiem" — „Budynek znajduje się w
drzwiach budynku". W ten sposób w sy- BŁĘDNE SUMIENIE nłc. conscientia er-
logizmie znalazły się nie trzy terminy, lecz ronea; fr. conscience morale erronee
cztery: 1) „bud5mek", 2) „drzwi", 3') „zamek" et. —> Sumienie, które wydaje -> ocenę
(w pierwszym znaczeniu), 4") „zamek" (w (lAa) moralną konkretnego czynu na
drugim znaczeniu). podstawie jakiejś zasady ogólnej rozumianej
niezgodnie z obiektywnym porządkiem
BŁĘDNE KOŁO nłc. circulus vitiosus, moralnym lub teŜ na podstawie nie-
circulus logicus; ang. vicious circle; fr. cercie właściwego odniesienia owego czynu do
vicieux; nm. Zirkelschlufi, Kreis falscher określonej zasady moralnej. W wyniku te-
SchlUsse

103 104
BODZIEC
go czyny, które w świetle obiektywnie słu-
sznej zasady moralnej są złe, ocenia się — na
skutek błędnego przeświadczenia o ich
dopuszczalności — jako moralnie dobre, i
odwrotnie, czyny obiektywnie dobre osądza
się — na skutek błędnych opinii moralnych
^—^ jako złe. Błędne sumienie moŜe być
zawinione albo niezawinione w zaleŜności od
tego, czy podmiot moralny starał się upewnić
co do słuszności danej zasady.
BODZIEC łc. stimulus; ang. incentwe, sti-
mulus; fr. stimulus; nm. Reiz
psych. KaŜda sytuacja lub zdarzenie po-
wodujące pobudzenie któregokolwiek —>
receptora (1). Znaczenie terminu „bodziec"
jest precyzowane przez odpowiednią
kwalifikację, np.: bodziec zewnętrzny -
wewnętrzny, bezwarunkowy - warunkowy,
nieadekwatny - adekwatny. Kwalifikacji
bodźców nie naleŜy utoŜsamiać z ich
właściwościami, np. z siłą, modalno-ścią,
intensywnością, jakością itp.
BÓG (sanskr. bhaga, st.-crk.-sł. bog = bo-
gactwo, szczęście; pan udzielający bogactwa,
szczęścia) gr. theós; łc. Deus; ang. God; fr.
Dieu; nm. Gott
I. 1. W filozofii tomistycznej: samoistny byt
pierwszy, rozpoznawalny dzięki analizie
struktury bytów niesamoistnych jako
faktyczna przyczyna sprawcza ich istnienia,
byty te bowiem ze względu na cechującą je
niesamoistność wymagają przyjęcia
zewnętrznej przyczyny sprawczej swojego
istnienia. Byt pierwszy jest wówczas
rozpoznawany jako i s t n i e n i e samoistne,
które będąc wyłącznie istnieniem, pozostaje
niezaleŜne od jakichkolwiek przyczyn. Jego
samoistność wyklucza obecność w nim
moŜnościowych ograniczeń czy przypadłości.
Na mocy tego, Ŝe jest Samoistnym Istnieniem,
jest realny sam z siebie, a jako taki jest
czystym a k t e m . Nie zawierając
Ŝadnej moŜności ani teŜ Ŝadnej przypadłości,
jest bytem
105
BÓG
czysto duchowym. Od irmych bytów róŜni się
odrębnym obszarem bytowości, wypełnionym
wyłącznie przez samoistne istnienie.
Stanowiąc prosty byt pierwszy, posiada
utoŜsamiające się z nim samym własności
transcendentalne (—> transcenden-talia /1 /).
Jest zatem prawdą, co oznacza, iŜ stanowiące
go istnienie, dzięki temu, Ŝe sam istnieje,
ujawnia się wśród innych istniejących,
rzeczywistych bytów. Przysługują mu równieŜ
irme własności transcendentalne — te same,
co i w przj^adku kaŜdego bytu realnego, z tą
jednak istotną róŜnicą, Ŝe jemu przysługują
one w sposób szczególny, właściwy jedynie
bytowi samoistnemu. Ponadto więc, Ŝe jest
prawdą — jest równieŜ dobrem, jest teŜ jed-
nością, a zarazem czymś w sobie realnym,
czymś odrębnym, jest takŜe pięknem. Takie
terminy jak „konieczność", „nieskończo-
ność", „wieczność", a takŜe „samoistność",
„przyczynowanie" nie oznaczają własności
Boga, lecz tylko określają Jego bytowy status.
W swej zawartości bytowej Bóg jest
wyłącznie istnieniem, nie powiązanym z
Ŝadnym innym czynnikiem bytowym. Nie
poprzedzony przez Ŝaden irmy byt. Bóg jako
byt pierwszy jest sam odbiorcą swego
manifestującego się istnienia, a poniewaŜ jest
bytem duchowym, poznaje swoje istnienie
czysto intelektualnie. Skoro zaś jest
samoświadomym istnieniem, jest teŜ Osobą.
2. W innych filozofiach: Dobro samo w so-
bie i Piękno (za PLATONEM); pierwszy -^ po-
ruszydel. Pierwsza Przyczyna (za ARYSTOTE-
LESEM); -^ Jedno (2) (PLOTYN); -^ Trwanie (2)
samo w sobie (AUGUSTYN); Milczenie (PSEU-
DO-DiONizY AREOPAGITA); -> Konieczność (A-
WICENNA); —> Nieskończoność (1A) (f. DUNS
SZKOT, R. DESCARTES); —> causa sui (R. DESCAR-
TES, B. SPINOZA); wielka -> Monada (2) (G. W.
LEIBNIZ); -^ Absolut (MIKOŁAJ Z KUZY, YOLTAI-
RE); Istota wyraŜająca się w pełni przez myśl
(J. G. FicHTE, F. W. J. SCHELLING); Duch Abso-
lutny (za G. W. F. HEGLEM, np. J. M. HOENE-
-WROŃSKI, A. CiESZKOwsia); -> punkt Omega
106
BÓG
(P. TEILHARD DE CHARDIN); racja toŜsamości
bytującego {Seiende) i bytu (Sezn), odróŜnia-
nych ontologicznie w Seiende (K. RAHNER).
Do podstawowych zagadnień filozoficz-
nych dotyczących Boga naleŜą:
A) Zagadnienie istnienia Boga. W tra
dycji filozoficznej podstawą przyjęcia za
prawdziwe twierdzenia, Ŝe Bóg istnieje,
bywa:
a) poznanie irracjonalne: wiara (^ fide-
izm), przeŜycie mistyczne (-> mistyka), in-
tuicja jako poznanie aintelektualne (—> in-
tuicjonizm /3,4/), uczucie (—> emocjona-
lizm), światło wewnętrzne (—> ilumi-nizm
Ul), wola (^woluntaryzm/3/), doświadczenie
egzystencjalne, idea wrodzona (—> natywizm
Ul), di takŜe w swoistym znaczeniu sumienie,
poczucie moralne, poczucie sensu istnienia,
pragnienie szczęścia, właściwe ludziom
pragnienie wieczystego trwania itp.;
b) poznanie racjonalne: szukarue racji
uniesprzeczniającej bytową strukturę rzeczy
ujętych w doświadczeniu (—> aposte-
rioryzm, —> kauzalizm /2/), wyjaśnianie
celowości struktury poznanych bytów (—>
finalizm /!/, teleologizm), wykrywanie
powodu spójności naukowej wizji kosmosu
(ewolucjonizm P. TEILHARDA DE CHARDIN),
oczywistość intelektualna (-> aprio-ryzm, -^
ontologizm /2/, ^kogitacjo-nizm), załoŜenie,
hipoteza (probabilizm, -^ „zakład" Pascala),
racja sensu dziejów (-> historiozofia), —>
autorytetu (2c), —> tradycji (2), historyczność
Objawienia.
Twierdzenie, Ŝe Bog istnieje, uznają za
prawdziwe: -^ teizm, —> deizm (1), —> pan-
teizm, -^ panenteizm; odrzuca je jako fał-
szywe —> ateizm; sąd w tej kwestii zawie-
szają: -> sceptycyzm (1), -^ agnostycyzm.
B) Zagadnienie istoty lub natury Boga,
polegające na określaniu, poprzez pozy
tywne twierdzenia, kim Bóg jest, jakie są
Jego atrybuty (teologia pozytjmma), lub
teŜ na określaniu, poprzez kolejne zaprze
czenia, kim nie jest (poniewaŜ same poję
cia nie wystarczają do określenia, kim Bóg
107
BÓG
jest) (—> teologia negatywna). Określanie to
naleŜy do teologii filozoficznej, stanowiącej
samo jądro metafizyki. Raczej do teologii
pozytywnej moŜna zaliczyć takie oto, znane
równieŜ z historii filozofii, twierdzenia
dotyczące istoty lub natury Boga, jak to, Ŝe
jest On jeden (-^ monoteizm), Ŝe jest jednym
z wielu (-^ politeizm), Ŝe jest osobą (—>
teizm), duchem (—> spiry-tualizm), Ŝe jest
toŜsamy ze światem całkowicie (—>
panteizm), częściowo (^ panenteizm), Ŝe
stanowi Go czysty rozum, intelekt, myśl
(Myśl Samomyśląca J. G. Fi-CHTEGO, F. w.
J. SCHELLINGA), logos, wola, miłość, prawda,
dobro, piękno, Ŝycie (neoplatonizm),
samoistne istnienie (to-mizm).
C) Zagadnienie związków Boga ze światem
i z człowiekiem: teza o współwiecz-ności
Boga i świata (za PLATONEM i ARYSTO-
TELESEM), o pochodności świata od Boga (—
> kreacjonizm /!/,—> emanacjonizm; -^
transcendencja /!/, ^ immanencja), o in-
gerencji Boga w bieg świata {-^ opatrzność
/II/, —> cudy; -> okazjonalizm) lub o tym, Ŝe
rue interweruuje On w bieg raz stworzonego
świata (—> deizm /1 /). W odniesieniu do
człowieka: problem nieśmiertelności duszy,
problem dobra i zła.
Wymienionymi wyŜej zagadnieniami
zajmują się: metafizyka, teologia naturalna
(filozoficzna), teologia spekulatywna.
II. Według teologii chrześcijańskiej: Bóg
sam objawia się jako stwórca całego świata, a
w szczególności człowieka, i zarazem jako cel
ostateczny, do którego wszystko zmierza
dzięki BoŜej opatrzności. Objawia się ludziom
jako sprawiedliwy i nade wszystko miłujący
Ojciec, który przez swego Syna wprowadza
nas w swoje wewnętrzne Ŝycie, kształtowane
w kaŜdym człowieku przez Ducha Świętego;
objawia się zasadniczo jako Trójca Osób,
będących jednym i tym samym, jedynym
Bogiem, który stał się człowiekiem w Jezusie
Cłtrystu-sie (tajemnica Wcielenia),
Odkupicielu człowieka (tajemnica
Zbawienia).
108
BRAK (CZEGOŚ)
Czym innym jest czysto rozumowe przy-
jęcie twierdzenia o istnieniu Boga, a czym
innym uznanie rzeczywistości Jego istnienia
jako najgłębszej podstawy całej egzystencji
ludzkiej. W ustosunkowaniu się do Boga nie
wystarcza człowiekowi — jak na to wskazują
dzieje filozofii i religijności — płaszczyzna
samego poznania filozoficznego, które
mogłoby dopiero wzbogacać rzeczywistość
wiary religijnej. Obydwie płaszczyzny mogą
się wzajemnie uzupełniać, i niejednokrotnie
bywa tak, Ŝe do przekonania o istnieniu Boga
i do wiary w Niego dochodzi się takŜe dzięki
motywacji natury racjonalnej (crede ut
intelligas AUGUSTYNA), a z drugiej strony, juŜ
wierząc w Boga, poszukuje się racjonalnego
uzasadnienia swego przekonania o Jego ist-
nieniu (fides ąuaerens intellectum ANZELMA z
CANTERBURY).
BRAK (CZEGOŚ) gr. elleipsis (1), steresis
(2); łc. defectus; ang. lack, want, defect (2); fr.
manąue (1), defaut; nm. Mangel
1. RóŜnica wynikająca z porównania jakiejś
ilości czegoś z inną jego ilością, przy czym
większą z nich traktuje się jako miernik;
pojęcie przeciwstawne (gdy jako miernik
traktuje się ilość mniejszą): n a d -m i a r. W
takim ujęciu brak jest po prostu konsekwencją
bytowej wielości, niekoniecznie zaś czymś
negatywnym pod względem ontycznym.
Opozycję pomiędzy tak pojętym brakiem
{elleipsis) a nadmiarem (w znaczeniu bądź
dodatnim: hyperoche, bądź pejoratywnym:
hyperbole) ustalali pi-tagorejczycy i włączali
ją do liczby przeciwieństw, które układały się
w pary tworząc dwa analogiczne ciągi. W
filozofii nowoŜytnej pojęcie braku w
znaczeniu pozytywnym odnoszono do tego,
co jest wprawdzie niepełne, lecz nie staje się
przez to mniej doskonałe, jak np. pewniki
geometryczne, których nie moŜna dowieść, a
to z powodu ich całkowitej oczywistości, nie
zaś niejasności; brak {manąue) dowodów
świadczy nie o wadzie [defaut) tych pew-
109
BRZYDOTA
ników, ale raczej o ich doskonałości (B. PA-
SCAL).
2. metaf. Określenie jednej z zestawionych
przez ARYSTOTELESA przeciwstawno-ści,
którą tworzą kategorie -^ posiadania (1)
czegoś i jego pozbawienia (np. wzrok -
ślepota) (-> prywacja /1 /), umieszczanej w
Arystotelesowskim zestawie pomiędzy
przeciwstawnością przeciwieństwa (np. dobry
- zły) a przeciwstawnością sprzeczności
(twierdzenia i przeczenia czegoś o tym
samym, np. siedzi - nie siedzi). Pojęcie braku
naleŜy więc w tradycji filozofii klasycznej do
jednej z tych opozycji, które niszczyłyby
podmiot w miarę zakorzeniania się w nim.
Nie dotyczy ono czegoś pozytywnego
bytowo, tzn. czegoś, co by się utoŜsamiało z
bytem, lecz tylko tego, co jest w bycie
zapodmio-towane jako jego niedoskonałość
(dlatego mówi się właściwie o „braku
czegoś", nie zaś o „braku" samym w sobie).
W tym znaczeniu, przyjętym w tradycji
filozofii klasycznej, zwykło się określać
niebyt jako właśnie brak bytu, zło jako brak
dobra, brzydotę jako brak piękna, itp.
Zasadniczo pojęcie braku odnosi się do
nieobecności w jakimś podmiocie tej cechy,
która mu przysługuje z samej jego natury, a
dopiero w dalszym znaczeniu — do nie-
obecności czegoś uŜytecznego lub korzy-
stnego, co mu zazwyczaj przysługuje w
normalnej sytuacji albo co posiadał on
pierwej, a czego został pozbawiony. W
szczególności zaś, na gruncie metafizyki
chrześcijańskiej, pojęcie to odnoszono do
jakiejkolwiek doskonałej cechy bytu, wiąŜąc
je z ontycznym statusem bytu stworzonego,
charakteryzującego się skoń-czonością (G. W.
LEIBNIZ).
BRZYDOTA gr. to kakón; łc. turpitudo; ang.
ugly, ugliness; fr. le laid, laideur; nm. das
Hafiliche, Hafllichkeit
Przeciwieństwo os—> piękna, pojmowane
na ogół jako jego brak.
W staroŜytnej Grecji dość powszechnie
110
BRZYDOTA
łączono z pięknem doskonałość moralną (np.
PLATON; takŜe u ARYSTOTELESA wyraŜenie
kalds kagathós); na wzór tego pojęcie
brzydoty łączono, zwłaszcza w neoplato-
nizmie, z pojęciami zła moralnego i po-
znawczego fałszu. Ewolucja wyobraŜeń o
tym, co brzydkie, towarzyszyła historycznej
zmienności kryteriów i wzorów piękna.
1. metaf. Brak -^ piękna (2) w sensie me
tafizycznym; jako pojęcie przeciwstawne
„pięknu" brzydota oznacza brak jedności,
ładu, harmonii, formy. Analogicznie do
-^ zła (1) i -^ niebytu (1) rue jest ona ni
czym pozytywnym bytowo. W metafizy
cznej teorii piękna śladem dwojakiego je
go pojmowania (piękno transcendentalne
- piękno kategorialne) rozróŜnia się brzy
dotę w szerszym znaczeniu (a), gdy jakiejś
rzeczy brak tego, co jej się z natury naleŜy,
i brzydotę w znaczeniu węŜszym (b), gdy
jakiejś rzeczy brak piękna cechującego rzecz
szlachetniejszą od niej. Stosownie do tego
przez brzydotę moŜna rozumieć:
a) brak bytu, któremu piękno przysługuje z
natury (zaprzeczerue piękna trans-
cendentalnego);
b) n i e z u p e ł n o ś ć b y t o w ą (za-
przeczenie piękna kategorialnego), dotyczącą
w zasadzie formy; jej przeciwieństwem jest
PS—> całkowitość. Formalna niedoskonałość
bytu wyznacza róŜne postacie kategorialnej
brzydoty: d y s h a r -monie (i;s^harmonia/2/),
d y s p r o porcję (TO—>proporcjonalność /!/),
bezład (os-> porządek /2/), bezkształt. Kate-
gorialna brzydota, podobnie jak kategorialne
piękno, stanowi przedmiot estetyki. To, co
posiada cechy niezgodne z jakąś formą
traktowaną jako doskonała w swoim rodzaju,
moŜe jednakŜe być przedmiotem sztuki i mieć
pozytjrwną wartość estetyczną.
2. estet. Brak wartości estetycznej (A) al
bo jej rodzaj (B); w obydwu tych ujęciach
brzydota jest określana bądź przez samą
właściwość -^ przedmiotu (3) estetyczne-
111
BRZYDOTA
go (interpretacja obiektywistyczna), bądź
przez charakter —> przeŜycia estetycznego
(interpretacja subiektywistyczna), bądź przez
jeden i drugi czynnik jednocześnie (według R.
INGARDENA).
A) Zaprzeczenie —> piękna (1) w sensie
estetycznym, pojmowane — stosownie do
róŜnych jego znaczeń — bądź jako brak
wartości estetycznej w ogóle, bądź jako brak
tylko jednej z wartości estetycznych, tej
mianowicie, którą stanowi piękno.
B) To, co estetycznie pozytywne. Brzydotę
jako jedną z wartości estetycznych wymienia
się obok piękna i jego pochodnych (takich jak
ładność, wdzięk, ślicz-ność), a takŜe obok
innych wartości (jak wzniosłość, wspaniałość,
tragizm, komizm), zaliczając ją (M. WALLIS)
do wartości tzw. ostrych w odróŜnieniu od
tzw. łagodnych (do których właśnie naleŜy
piękno). Estetyczne oddziaływanie brzydoty
ma polegać m. in. na wiąŜącej się z nią od-
krywczości poznawczej, na jej charaktery-
styczności i typowości, na większej ruŜ np. w
przypadku piękna ekspresywności lub teŜ
impresywności, na efektywności komicznej,
duŜej sile imaginacyjnej itp.
Współcześnie w estetyce uprawianej w
Polsce (J. SEGAŁ, M. WALLIS) spotyka się
następujące znaczenia pojęcia brzydoty:
a) to, co estetycznie obojętne, nijakie
(estetyczne zero);
b) to, co estetycznie negatywne, budzące
estetyczną dezaprobatę (estetyczny minus);
c) to, co artystycznie negatywne, nie-
sprawne, nieudane, niezdarne (estetyczny
błąd);
d) to, co estetycznie pozytywne, jedna z
wartości estetycznych (estetyczny plus).
W związku z trzecim znaczeniem (c),
określonym jako „estetyczny błąd", warto
zaznaczyć, Ŝe juŜ w staroŜytności rozróŜniano
wyraźnie negatywną wartość estetyczną tego,
co zostało przedstawione poprzez sztukę, i
nieudolność czy niedoskonałość samego
dzieła sztuki, oczywiście
112
„BRZYTWA OCKHAMA"
dyskwalifikującą takie dzieło; w sztuce
współczesnej, która częstokroć tandetność
materiału i bylejakość wykonania stosuje jako
zamierzone środki wyrazu, rozróŜnienie to
ulega zatarciu.
„BRZYTWA OCKHAMA" ang. Occam's
razor; fr. rasoir d'Occam; nm. Ockhams Ra-
siermesser
metod. Obiegowa nazwa przypisywanej W.
OcKHAMOWi zasady, według której „bytów
nie naleŜy mnoŜyć ponad konieczność" (nłc.
„entia non sunt multiplicanda praeter
necessitatem"). Podobnie sformułowana
zasada występuje juŜ u J. DUNSA SZKOTA,
natomiast przytoczona wyŜej formuła, choć
zgodna z tym, co głosił sam Ockham, nie
znajduje się w jego dziełach. Zasada „brzytwy
Ockhama", wysunięta w związku ze sporem o
uniwersalia (—> po-wszechniki /1 /),
„ucinała" nie kończące się rozróŜnienia
pojęciowe. Współcześnie moŜna ją traktować
jako szczególny przypadek postulatu
ekonomii myślenia. —^ Zasada
ekonomiczności.
BYCIE
Zaproponowany w polskim przekładzie
tekstów M. HEIDEGGERA (K. MiCHALSia i in.)
odpowiednik niemieckiego słowa das Sein, m.
in. dla odróŜnienia go od das Seiende,
tłumaczonego w tym przekładzie jako 'byf, i
od die Seiendheit, tłumaczonego jako 'bytość'.
S. B. LINDE podaje jako odpowiednik das
Seyn obok słowa 'byt' (= „bycie i stan bycia")
— 'bytność' (= „byt, bycie, eksystowanie").
BYĆ gr. etnai; łc. esse; ang. to be; fr. etre;
nm. sein
Czasownik wyraŜający statyczny aspekt
świata przedmiotowego w opozycji do jego
aspektu dynamicznego, wyraŜanego
czasownikiem 'stawać się'. Bardziej pierwotny
i podstawowy jest pierwszy z nich, gdyŜ
„bycie" jest logicznie wcześniejsze od
„stawania się", tak jak pojęcie miejsca
113
5 — Słownik filozoficzny
BYC
jest wcześniejsze od pojęcia ruchu czy,
ogólniej, od pojęcia zmiany dotychczasowego
stanu. Gdyby w świecie przedmiotowym nie
było pewnych elementów stałości, nie byłoby
w ogóle moŜliwe stwierdzenie, jak się w nim
rzeczy mają ani teŜ jakie przedmioty istnieją.
Przedmiot opisu, a więc i podmiot zdania
musi mieć jakąś konsystencję, pewną dającą
się określić stabilność; jeśli zdanie opisujące
rzeczywistość ma zawierać -^ roszczenie
prawdziwościowe, to takŜe własności
przypisywane w owym opisie przedmiotowi
muszą się odznaczać pewną pojęciową
niezmiennością. Jeśliby wszystko znajdowało
się w stanie ciągłej zmiany, to nie byłyby
moŜliwe ani prawdziwy opis, ani
ugruntowana wiedza (znany z Kratylosa
argument PLATONA przeciwko HERAKLITO-
WEMU wariabilizmowi). Opozycja między
tym, co statyczne, a tym, co dynamiczne, jest
opozycją podstawową dla całego systemu
językowego, bez niej zaś nie byłoby nawet
warunków dla zaistnienia języka.
Czasownik 'być' funkcjonuje w językach
jako system skorelowanych ze sobą znaczeń i
ich opozycji, słuŜący do wyraŜania:
a) tego, Ŝe coś się orzeka o czymś (funkcja
łącznikowa, predykatywna);
b) istnienia (funkcja egzystencjalna);
c) prawdy (funkcja prawdziwościowa).
Sama więc strukturalna moŜliwość wy-
powiadania sądów wymaga spełnienia trzech
warunków: 1) musi istnieć coś, o czym się
mówi; 2) musi być o tym czymś coś do
powiedzenia; 3) musi istnieć jakaś zgodność
— czyli prawda — pomiędzy tym, co się
mówi, a tym, o czym się mówi. Dla
ARYSTOTELESA podstawowe uŜycie terminu
„jest" sprowadzało się do oznaczania
substancji (ousta), w świetle zaś współ-
czesnych analiz lingwistycznych jest nim
funkcja orzekania i zdaniowości, czyli uŜycie
tego terminu jako znaku łącznika zdaniowego.
Wymienione wyŜej trzy funkcje czasow-
nika 'być' {a, h, c) ujawniają trójczłonową
114
BYC
Strukturę greckiego czasownika etnai. Wy-
znaczają one, wraz ze swoimi wzajemnymi
powiązaniami, cały zespół problemów, które
naleŜą do rdzenia klasycznej ontolo-gii od
PARMENIDESA do ARYSTOTELESA, a takŜe
stanowią zrąb współczesnej ontologii,
podejmującej właśnie zagadnienia teorii
orzekania, istnienia i prawdy w ich wzaje-
mnych korelacjach. W ujęciu staroŜytnych
Greków problemy rzeczywistości jawiły się
jako problemy dotyczące moŜliwości
racjonalnego dyskursu, formułowania
prawdziwych lub fałszywych twierdzeń;
„być" znaczyło dla nich: być podmiotem lub
orzecznikiem w racjonalnym dyskursie i w
prawdziwym twierdzeniu. Związek tych
trzech pojęć (orzekania, istnienia, prawdy),
skupiających się wokół jednego terminu,
tłumaczy, w jaki sposób pojęcie fałszu jako
„mówienia tego, co nie jest" i pojęcie błędu
jako „myślenia tego, co nie jest" mogły
uchronić greckich filozofów przed
paradoksami niebytu czy niebycia, oddalając
od nich pokusę traktowania istnienia jako
orzecznika. Owe trzy pojęcia są ze sobą ściśle
związane: widać to najpierw w PLATOŃSKIEJ
teorii tego, co „rzeczywiście (lub:
prawdziwie) rzeczywiste" {ta óntos ónta), a
następnie w ARYSTOTELESO-wsKiEj teorii
kategorii, opartej na pojęciu substancji lub
bytu. Związek ów umoŜliwił powstanie
ontologii jako spójnego systemu problemów i
tematów, który miał tę zaletę, Ŝe wiązał
pojęcia prawdy i rzeczywistości z faktem
predykacji rozumianej semantycznie, czyli z
moŜliwością wypowiadania prawdziwych lub
fałszywych twierdzeń o przedmiotach i
faktach świata nie naleŜących do samego
języka. TakŜe współcześnie jednym z
podstawowych zadań ontologii czy teŜ
metafizyki jest analiza logicznej struktury
zdań, mająca na celu określanie warunków,
pod jakimi samą logikę i naukę moŜna uwaŜać
za zbiór twierdzeń prawdziwych.
W czasach nowoŜytnych tacy filozofowie
języka, jak J. ST. MILL, B. A. RUSSELL,
115
BYT
R. CARNAP, wyróŜnili cztery funkcje terminu
„jest", podkreślając róŜnice między nimi i
niesprowadzalność jednych do drugich, czyli
brak jednego pojęcia „bycia", które by je
wszystkie obejmowało. Są to funkcje: 1)
egzystencjalna, 2) predykatyw-na
(łącznikowa), 3) toŜsamościowa (A jest B lub
A równa się B), 4) inkluzji, czyli zawierania
się klas. S. LEŚNIEWSKI i irmi logicy
opracowywali róŜne systemy formalne i teorie
ontologiczne, w których starali się uwydatnić,
w duchu ARYSTOTELESA, wspólne podłoŜe
rozmaitych funkcji terminu „jest", uznając
przy tym za podstawową jego funkcję
łącznika, nie zaś funkcję egzystencjalną. W
filozofii XIX i XX w. w opisie czasownika
'być' i jego funkcji stosowano na ogół
dychotomiczny podział na 'jest' w funkcji
łącznika i 'jesf w znaczeniu egzystencjalnym.
Współcześnie zwraca się uwagę (CH. H.
KAHN), Ŝe podział ten, sięgający niemal
początków filozofii, a w czasach
nowoŜytnych zaakcentowany przez J. ST.
MILLA, jest metodologicznie wadliwy, gdyŜ
opiera się na pomieszaniu kryteriów
syntaktycznych z kryteriami semantycznymi,
mianowicie zestawiane są w nim ze sobą dwie
kategorie nieporównywalne: kategoria
łącznika, która jest kategorią typowo
syntaktyczną, określoną przez funkcję, jaką
dany termin spełnia w zdaniu, i kategoria
istnienia, która jest kategorią semantyczną i
nie ma swego odpowiednika syntaktycznego.
Na podstawie współczesnych analiz
lingwistycznych spośród pozornie
niezaleŜnych nawzajem od siebie funkcji,
jakie czasownik 'być' spełnia w językach
indoeuropej-skich, wyróŜnia się takie jak:
predykatyw-na (łącznikowa), asercyjna,
prawdziwościowa, egzystencjalna.
BYT (nominalizacja czasownika 'być',
utworzona analogicznie jak np. gr. tó ón od
einai) gr. ón; nłc. ens (choć takie nowotwory
łacińskie, jak ens i essentia cytuje juŜ SE-
NEKA, następnie teŜ KWINTYLLAN); ang. be-
116
BYT
ing, entity; fr. rStre; nm. Sein, Dasein, Seien-
des
S. B. LINDE pod słowem 'byf {das Seyn, das
Daseyn, Yorhandenseyn, der Zustand des
Genus) oprócz zasadniczego znaczenia:
„bycie i stan bycia" podaje dwa szczegółowe
znaczenia ściślej filozoficzne: „1. eksy-
stencja, bytność", „2. stan bycia, mienie się,
kształt i sposób bytności", oraz dwa znaczenia
potoczne jeszcze z języka staropolskiego: „3.
byt = dobry byt, wygodne Ŝycie, wygody
Ŝycia, dobre mienie się", „4. byt, siedlisko,
bycie gdzie, mieszkania". Pod słowem zaś
'bytność': „1. byt, bycie, eksystowanie,
eksystencja", „2. jestestwo, istność".
Po raz pierwszy posłuŜył się tym terminem
w ściślejszym jego znaczeniu PARME-NiDES,
uŜywając go zarówno w postaci
urzeczownikowionego imiesłowu tó ón
(ściślej — w formie jońsko-poetyckiej — tó
eon), jak i w postaci urzeczownikowionego
bezokolicznika tó einai (czasem tylko einai),
jak wreszcie w postaci urzeczow-nikowionej
formy osobowej czasownika estin — tó estin.
metaf. W filozofii klasycznej: wszystko to,
co istnieje w jakikolwiek sposób („to, co"
wyraŜa esencjalny aspekt bytu, „istnieje" —
jego aspekt egzystencjalny). „Byt" jest
pojęciem analogicznym {—) analogia /II/),
gdyŜ oznacza rzeczy róŜne, lecz o
proporcjonalnie wspólnej treści, tej
mianowicie, Ŝe kaŜda rzecz jest podmiotem
własnego istnienia. Przez byt rozumie się
wszelką egzystencjalną realność, a zatem i
wielorakość (gdyŜ realność jest wieloraka),
wszelką odrębną i zarazem realnie istniejącą
całość danego tworzywa. Jest to
dystrybutywne ujęcie bytu; jego ujęcie
kolektywne dotyczy rzeczywistości jako
spójnej całości nazywanej bytem, a uzyskane
w ten sposób pojęcie jest pojęciem
najogólniejszym. Jako takie nie jest ono de-
finiowalne, gdyŜ aby je zdefiniować, mu-
sielibyśmy się posłuŜyć pojęciem od niego
ogólniejszym.
117
BYT
U PLATONA: to, co stanowi jakąkolwiek
całość.
U ARYSTOTELESA: to, co jest określoną tre
ścią (zasadniczo-------- > substancja /1 /).
W neoplatonizmie: jedna z pierwszych
hipostaz wyemanowanych z Jedni (-^ Jedno
/2/).
U AUGUSTYNA i AWICENNY: to, co nie-
zmiermie trwa.
W tomizmie: to, co realnie istnieje.
Byt jako byt jest właściwym przedmiotem
—> metafizyki (1), gdzie do jego pojęcia
docłiodzi się przez -^ separację (tak u
TOMASZA Z AKWINU). „Byt" jest pierwszym i
podstawowym pojęciem transcendentalnym,
zawierającym in nucę treści takŜe innych
pojęć transcendentalnych {—>
transcendentalia 11,11), takich jak „rzecz",
„jedno", „coś", „prawda", „dobro", „piękno".
Ich zakresy pokrywają się z zakresem pojęcia
bytu, a tworzenie tych pojęć czy raczej ich
wyprowadzanie z pojęcia bytu jest po prostu
jego uwyraźnianiem. MoŜe być ono równieŜ
uszczegoławiane —■ dzieje się tak wówczas,
gdy bierze się pod uwagę konkretne sposoby
istnienia, uzyskując w ten sposób
metafizyczne pojęcia analogiczne lub pojęcia
jednoznaczne, takie jak „substancja",
„przypadłość", „akt", „moŜność", „istota",
„istnienie", „przyczyna", „skutek" itp.
RozróŜnia się:
A) Byt r e a l n y {ens reale) — to, co
istnieje realrue, co jest w swoim istnieniu i w
swych własnościach niezaleŜne od po-
znającego podmiotu.
a) Byt absolutny, byt przez się, byt nie-
uprzyczynowany — taki, który istnieje na
mocy samej swojej istoty (syw.-> Bóg /I/);
byt pochodny, byt uprzyczynowany — taki,
który otrzymał istnienie (byt stworzony,
stworzenie).
b) Byt substancjalny, byt w sobie — syn.—
> substancja (1); byt przypadłościowy, byt w
czymś drugim — syn.^ przypadłość (1).
118
BYT
c) Byt aktualny, byt w akcie — zdeter-
minowany i w pełni urzeczywistniony w
swoim porządku; byt moŜnościowy
(potencjalny), byt w moŜności — taki, który
nie uzyskał jeszcze właściwej sobie de-
terminacji, jakiej podlega.
d) Byt konieczny (w swym istnieniu, w
swej istocie, w swym działaniu, w swej
prawdziwości); byt przygodny (w istnieniu, w
istocie, czyli naturze, w cechach
przypadłościowych).
e) Byt zupdny (jakaś całość); byt niezu-
pełny (wewnętrzna zasada jakiegoś bytu lub
teŜ jego część albo władza).
f) Byt bezwzględny (byt absolutny, sub-
stancja, wszystko, co aktualne, czyli ist-
niejące); byt względny (relatywny wobec
istnienia i swych przyczyn zewnętrznych,
wobec podmiotu inherencji, wobec innych
części samego siebie, wobec innych bytów
skończonych, wobec umysłu jako
poznawalny, wobec woli i poŜądania).
g) Byt prosty; byt złoŜony.
h) Byt rueoŜywiony; byt oŜywiony.
B) Byt m y ś l n y (ens rationis), byt lo-
giczny — taki, który moŜe istnieć tylko jako
przedmiot myśli, lecz nie ma moŜności
istnienia realnego (negacja, brak, sprzeczność,
niemoŜliwość, stosunek logiczny, abstrakcje i
powszechniki w stanie odbicia,
wypowiedzenia sądów błędnych).
PowyŜsze rozróŜnienia {A-B) dotyczą
ujęcia bytu w statycznym aspekcie świata
przedmiotowego (m. in. PLATON, ARYSTOTE-
LES, TOMASZ Z AKWINU), W przeciwstawieniu
do jego ujęcia w aspekcie dynamicznym (m.
in. G. W. F. HEGEL, A. Ń. WHITE-HEAD, P.
TEILHARD DE CHARDIN), gdzie się przyjmuje
rozwój bytu podległego ewolucji, traktowanej
jako czynnik twórczy. Pierwsze ujęcie zgodne
jest z podstawowym i pierwotnym dla pojęcia
bytu znaczeniem jego macierzystego
czasownika -^ 'być'; ujęcie ewolucjonistyczne
opiera się na wtórnym dla tego pojęcia,
aczkol-
119
BYT
wiek równieŜ naleŜącym do jego tradycyjnej
definicji („to, co jest lub być m o -Ŝ e"),
znaczeniu czasownika 'stawać się'.
Ponadto wyróŜnia się:
C) Byt i n t e n c j o n a l n y {ens inten-
tionale, esse intentionale) — byt jakiegoś
przedmiotu jako przedmiotu poznanego, a
więc to, co istnieje w oderwaniu od
przysługującego mu z natury podłoŜa. Byt
intencjonalny moŜe obejmować: wszystko, co
jest realne; wszystko, co jest czysto moŜliwe i
naleŜy do przyszłości; wszystko, co jest
nierealne, czyli czysto logiczne.
Byt c z y s t o i n t e n c j o n a l n y — taki,
który istnieje jedynie jako korelat pewnych
aktów świadomości, który nie ma Ŝadnych
własnych kwalifikacji, a wszystko, co go
określa, przysługuje mu tylko na mocy
intencji aktów świadomości. Według R.
INGARDENA czysto intencjonalny sposób
istnienia charakteryzuje się niesamoistnością,
pochodnością, aktualnością.
D ) B y t i d e a l n y {ens ideale) — to, co
istnieje idealnie (—>idea III), sposób istnienia
przysługujący ideom. Według PLATONA byt
idealny istniejąc obiektywnie, stanowi
odrębny porządek substancjalny, niezaleŜny
od poznającego podmiotu, po-zaczasowy,
pozaświatowy i niezmienny. Według R.
INGARDENA idealny sposób istnienia
charakteryzuje się pierwotnością,
samoistnością, nieaktualnością. Według E.
HussERLA byt idealny nie jest ani realny, ani
nierealny, lecz irrealny. Istnieje on
obiektywnie (tzn. niezaleŜnie od poznającej
świadomości), aczkolwiek nie substancjalnie,
jako coś dostępnego ludzkim myślom, co
jednak pozostaje tym, czym jest, niezaleŜnie
od istnienia samych aktów myślowych oraz
myślących osób; tak ujęty byt idealny nie daje
się umiejscowić ani w umyśle ludzkim, ani w
umyśle boskim, ani w świecie, ani poza
światem (jak u Platona, u którego — według
Husserla — byt idealny został
zhipostazowany). W tomi-
120
BYT
zmie nie przyjmuje się istnienia bytu ide-
alnego. Byt jest wyjaśniany przez tzw.
pierwsze zasady (^ zasada) — racje osta-
teczne i najogólniejsze, będące wynikiem
filozoficznego opracowania ontycznych racji
bezpośrednich, czyli takich, które w
jakikolwiek sposób warunkują byt (—> racja
Ul). Oprócz zasady —> toŜsamości (3)
(,,kaŜdy byt jest tym, czym jest") i jej
pochodnych: zasady -^ /nie-/sprzeczności (2)
(„Ŝaden byt nie jest niebytem") oraz zasady
wyłączonego środka (,/pomiędzy bytem a
niebytem nie ma niczego trzeciego"), zalicza
się do nich: zasadę racji dostatecznej, czyli
zasadę racji bytu („to, bez czego dany byt nie
jest tym, czym jest"), i jej pochodne: zasadę
przyczynowości („wszystko, co się staje, ma
swoją przyczynę"), zasadę substancjalności
(„wszelka zmiana zakłada coś, co się
zmienia"), zasadę celowości („wszystko, co
działa, działa dla jakiegoś celu").
121
BYTOWOSC
BYTOWOŚĆ (nominalizacja czasownika
'być') nłc. entitas; ang. entity; ix. entite; nm.
Wesenheit, Entitdt
1. metaf. Kwalifikacja bytowa lub zespół
takich kwalifikacji, stanowiąca o określo-
ności czegoś, co istnieje realnie, czyli o tym,
Ŝe to coś jest czymś istniejącym i Ŝe jako takie
naleŜy do danego gatunku i rodzaju.
2. metaf. U J. DUNSA SZKOTA: entitas —
forma najogólniejsza, będąca w sobie nie-
sprzecznością, nie zdeterminowaną do ja-
kiegokolwiek sposobu bytowania. Pierwsze
determinacje bytu, które są juŜ poza
bytowością, to skończoność i -> nieskoń-
czoność (lA). Bytowość nieskończona stanowi
absolutną doskonałość, skończona zaś moŜe
podlegać dalszym determinacjom, przez co
ukonstytuowane zostają rodzaje, gatunki i
jednostki.
3. W fenomenologii: to, co stanowi o jed-
ności i istocie jakiegoś rodzaju.
122

c
CAŁKOWITOŚĆ (zupełność) łc. integri-
tas; ang. wholeness; fr. integralite; nm. Ganz-
heit
estet. —> Doskonałość (3) polegająca na
posiadaniu przez przedmiot określany jako
piękny wszystkiego, co naleŜy do jego natury,
poniewaŜ brak czegokolwiek, co do ruej
naleŜy — szpeci. W ujęciu TOMASZA z
AKWINU całkowitość albo zupełność {inte-
gritas) jest oprócz -^ proporcjonalności (1) i -
^ jasności (1) jedną z obiektywnych wła-
ściwości —> piękna (1).
CAŁOŚĆ gr. to hólon, to synolon, to pan; łc.
totum; nłc. totalitas; ang. totality; fr. totalite;
nm. das Ganze, Totalitat
1. Korelat —> części (1), coś złoŜonego z
(przynajmniej dwóch) dających się rozdzielić
i liczbowo ująć elementów.
2. sy«.-> Zbiór (2) w sensie kolektjrwnym,
agregat, konglomerat, kompleks. ^ Układ; -^
system; -^ postać; —> organizacja.
3. Coś, co bez względu na to, czy jest
podzielne, czy nie, moŜe być rozpatrywane
jako w jakikolwiek sposób odgraniczone od
wszystkiego irmego. Według ARYSTOTELESA:
to, czemu nic nie brakuje; to, poza czym nie
ma niczego na zewnątrz.
a) Całość metafizyczna — taka, której
części nie moŜna wyodrębnić fizycznie,
moŜna jednak przez rozumowanie dojść do
stwierdzenia realnej między nimi róŜnicy;
całość taką stanowi np. byt złoŜony z istnienia
i istoty, która z kolei złoŜona jest z materii i
formy.
123
CECHA
b) C a ł o ś ć f i z y c z n a — taka, która
daje się rozłoŜyć na części.
c) C a ł o ś ć o r g a n i c z n a — orga-
nizm, którego nie moŜna podzielić nie po-
zbawiając go przez to Ŝycia. Pojęcie całości
organicznej (całościowości) jako chara-
kterystyczna cecha wszystkich uorganizo-
wanych systemów Ŝywych odnoszone jest
równieŜ do populacji, gatunku, biocenozy i
biosfery.
4. U I. KANTA: Allheit — synteza jedności i
wielości rozpatrywana w kategorii ilości.
CAUSA SUI (łc. <causa suń - przyczyna
samego siebie)
Pojęcie, jakim się posługuje B. SPINOZA:
„Przez przyczynę samego siebie rozumiemy
to, czego istota obejmuje istnienie, czyli to,
czego naturę pojąć moŜna tylko jako
istniejącą" (Etyka); jest to takŜe u Spinozy
określenie Boga, toŜsamego ze światem {deus
sive natura). Określenie przyczyny jest tutaj
paradoksalne, gdyŜ zostaje w nim ona
utoŜsamiona ze skutkiem.
CECHA gr. charakter, tekmerion; łc. nota;
ang. character, property (3), temper (4); fr.
caractere, propriete (3); nm. Charakter, Ge-
prage, Merkmal (3), Eigenschafł (3)
1. t. pozn. To, co w porządku poznania
odróŜnia jakiś przedmiot od innego przed-
miotu, umoŜliwiając jego rozpoznanie.
2. metaf. Z wyjątkiem istoty i istnienia —
wszystko, co tylko moŜna orzec o bycie; —>
przypadłość (1).
3. W logice tradycyjnej rozróŜnia się:
a) cechy istotne, które się dzielą na kon-
stytutywne — wchodzące w skład znacze-rua
lub treści nazwy (cechy konotacyjne), i
konsekutywne — będące koniecznym
następstwem cech konstytutywnych;
b) cechy przypadkowe, które nie wchodzą
w skład znaczenia nazwy (cechy nie-
konotacyjne);
c) cechy kontradyktoryczne, czyli sprze-
czne; z dwóch cech sprzecznych dokład-rue
jedna przysługuje opisyTvanemu przed-
124
CECHA PRZYPADKOWA
niiotowi. Na podstawie tych cech wyróŜnia się
człony klasyfikacji dychotomicz-nej. Poza
wymienionymi wyróŜnia się teŜ:
a) cechy swoiste dla jakiejś grupy przed-
miotów, tj. przysługujące tylko przedmiotom
tej grupy;
b) cechy charakterystyczne (characteń-stic
property) — inaczej: diagnostyczne —
jakiegoś zbioru przedmiotów, stanowiące
podstawę zaliczenia owych przedmiotów do
tego właśnie zbioru.
We współczesnej logice cechy utoŜsamia
się zwykle ze —> zbiorem (1) w sensie dys-
trybutywnym. —> Ekstensjonalność.
4. psych. Względnie trwała podstawa od-
róŜniania danej jednostki od innych jednostek.
Cechy mogą być opisywane bądź na poziomie
zachowania (cechy powierzchniowe), bądź na
poziomie własności wewnętrznych, które
decydują o spójnośd zachowania (cechy
ukryte); —> czynnik (3).
CECHA PRZYPADKOWA gr. ta symbe-
bekóta (ARYSTOTELES) = cechy przypadkowe
syn.^> Przypadłość (2).
CEL gr. telos, boulema, skópos; łc. finis, ter-
minus; ang. aim, end, purpose; fr. fin, but;
nm. Zweck, Ziel, Ende
1. To, ze względu na co coś się dokonuje
lub jest dokonywane. W filozofii klasycznej
rozróŜnia się:
a) cel rzeczowy (finis in re) — rzecz zew-
nętrzna znajdująca się u kresu działania, i cel-
zamiar (finis in intentione) — myśl lub
wyobraŜenie stanowiące bodziec do działania;
b) cel dzieła (finis operis) — taki, któremu
dzieło jest podporządkowane z samej swojej
natury, i cel podmiotu działającego (finis
operantis) — stawiany sobie przez podmiot;
c) cel główny (finis principalis) — taki,
który pobudza do działania, i cel uboczny
(finis secundarius) ■— taki, który dołącza się
dodatkowo do celu głównego;
125
CELOWOŚĆ
d) cel pośredni lub względny (finis inter-
medius) — taki, który spełnia rolę środka do
celu dalszego, i cel ostateczny lub absolutny
(finis ultimus) — taki, który wystarcza sam
sobie jako dobro mające wartość samo w
sobie.
2. metaf. -Dobro (1) aktualnie poŜąda
ne. Istotna funkcja celu sprowadza się do
tego, Ŝe jest on racją dąŜenia wszystkich
bytów do dobra, natomiast czynnik po
rządkującego poznania jest tylko niezbęd
nym, lecz nie istotnym, warunkiem celo
wego działania.
Cel jako przedmiot aktualnego poŜądania
moŜe oznaczać:
a) kres poŜądania i realnego ruchu (finis ter
minus, finis qui);
b) samą czynność, dzięki której osiąga się
zamierzone dobro (finis quo);
c) osobę, której czyrmik poŜądający pod-
porządkowuje poŜądane dobro (finis cui);
d) powód (motyw), dla którego wy
zwala się czynność, aby coś osiągnąć lub
wytworzyć (finis cuius gratia): powód po
średni — środek do dalszego celu, powód
ostateczny — poŜądany sam dla siebie.
Tylko w ostatnim znaczeniu (d) cel jest
rozumiany jako -^ przyczyna (IC) działania
sprawczego i nie naleŜy go mylić zwłaszcza z
celem pojętym jako kres działania (a).
3. U I. KANTA: cel sam w sobie (Zweck an
sich) — natura rozumna człowieka, a w
szczególności dobra wola jako mająca wartość
absolutną.
4. W cybernetyce — wywołane przez —>
efektor (2) zdarzenie, którego prawdo-
podobieństwo jest znacznie większe od
prawdopodobieństwa zawdzięczanego tylko -^
przypadkowi (2).
CELOWOŚĆ nłc. finalitas; ang. finality,
purposefulness, purposiveness (1); fr. finalite;
nm. Zweckmdfligkeit, Finalitdt
Przyporządkowanie środków do celu,
przystosowanie elementów do całości, or-
126
CENESTEZJA
ganów do ich czynności. Celowość prze-
ciwstawia się -^ mechanicyzmowi (2), któ-
ry wyjaśnia teraźniejszość i przyszłość bio-
rąc za podstawę przeszłość, podczas gdy
przy podejściu teleologicznym wyjaśnia
się przeszłość i teraźniejszość biorąc za
podstawę przyszłość. —> Teleologia, —> fi-
nalizm (1, 2).
1. metaf. Powszechna właściwość -^ dzia
łania (1) polegająca na tym, Ŝe zmierza
ono do jakiegoś celu. Do istoty celowości
naleŜy:
a) zdeterminowanie działającego pod-
miotu przez określoną formę, czyli czyn-
nik wyznaczający kierunek działania;
b) dąŜność do odpowiedniego, osiągal-
nego w normalnych przypadkach przed-
miotu działania, przy czym przedmiotem
tym moŜe być sam fakt działania podtrzy-
mujący bytowość.
Natomiast nie naleŜy do niej:
c) poznanie, które jest tylko rueodzow-
nym warunkiem celowego działania;
d) skierowanie działania do tego właś-
nie, co się pojawia jako konkretny skutek
w konkretnych okolicznościach.
Przekonanie o powszechnej celowości
opiera się na metafizycznej zasadzie, bę-
dącej epistemologicznym wyrazem trans-
cendentalności —> dobra (1). Zasada ta jest
zrozumiała na gruncie filozofii arystotele-
sowskiej; jej sformułowanie przypisuje się
PLATONOWI, a rozwinięcie ARYSTOTELESOWI.
A oto spotykane najczęściej sformułowa-
nia tej zasady: „moŜność jest w sposób
istotny przyporządkowana aktowi"; „wszy-
stko, co działa, działa dla jakiegoś celu";
„kaŜda rzecz istnieje dla siebie jako rzeczy
działającej".
2. filoz. Tprzyr. Idea przewodnia kierują
ca od wewnątrz złoŜonym zespołem na
rządów i czyrmości, które się składają na
Ŝywy organizm.
CENESTEZJA <gr. koine = wspólne +
aisthesis = odczuwanie, doznanie) ang.
coenaesthesis, common sensation; fr. cene-
127
CHARAKTER
sthesie, coenesthesie, coenesthese; nm. Koina-
sthesie, Gemeingefiihl, Gemeinsinn
Termin zapoŜyczony z fizjologii, od XIX w.
przyjęty w psychologii.
1. t. pozn. —> WraŜenia pochodzące od
-^ zmysłu (c) wspólnego.
2. Ogół wraŜeń pochodzących z wnę-
trza organizmu, będących rezultatem sta-
nów poszczególnych narządów i funkcji
wegetatywnych; wypadkowa tych wraŜeń
stanowi o samopoczuciu. TH.-A. RIBOT przy-
pisywał cenestezji istotny wpływ na kształ-
towanie się jednostkowego „ja".
CEREBRACJA (łc. cerebrum = mózg) ang.
cerebration; fr. cerebration; nm. Cerebration,
Enzephalisation
1. Fizjologiczna aktywność mózgu wa-
runkująca aktywność psychiczną. Dla —>
epifenomenalizmu cerebracja nieświadoma
oznacza procesy intelektualne, które się
dokonują bez wiedzy i kontroli podmiotu.
2. Powiększenie się masy mózgu w wy-
ruku ewolucji, a takŜe wyŜszy stopień jego
strukturalizacji. Pojęciem cerebracji posłu-
giwał się często P. TEILHARD DE CHARDIN.
CHAOS (gr. chaos = rozwarta paszcza,
przepaść, otchłań; coś pierwotnego, bez-
postaciowego, nieokreślonego) łc. chaos;
ang. chaos; fr. chaos; nm. Chaos
Przeciwieństwo —> kosmosu (1); w sta-
roŜytnych kosmogoniach — pratworzywo
kosmosu, pomieszanie elementów kosmi-
cznych, z którego się wyłoniły poszcze-
gólne Ŝywioły, tworząc uporządkowany
świat. Przemianę tę przypisywano działa-
niu jakichś sił porządkujących, np. de-
miurgowi (->nous III).
CHARAKTER (łc. <character> z gr. charak-
ter = piętno, cecha, wizerunek) ang. cha-
racter; fr. caractere; nm. Charakter
1. psych. Ogół —> cech (4) psychicznych
danej osoby. W tym znaczeniu termin ten
zastępowany jest terminem „osobowość".
128
CHARAKTEROLOGIA
2. -psych., et. Zespół względnie stałych
cech psychicznych wyznaczających sposób
zachowania człowieka w zakresach podle-
gających ocenie z punktu widzerua norm
moralnych. Z pojęcia tego wyłącza się wła-
ściwości sfery motorycznej i poznawczej.
3. pot. Ogół cech odróŜniających coś od
czegoś podobnego albo zespół cech, po
których moŜna coś poznać.
CHARAKTEROLOGIA <gr. charakter =
piętno, cecha, wizerunek + logos = słowo,
nauka) ang. characterology; fr. caractero-
logie; nm. Charakterologie
psych. Dział psychologii zajmujący się ba-
daniem -^ charakteru (1,2), jego kształto-
waniem się, strukturą, diagnostyką, typologią;
obecnie najczęściej włączany do psychologii
osobowości. Początkowo charakterolo-gia
uprawiana była jako uogólnienie obserwacji i
potocznych opinii o zachowaniach ludzi
(TEOFRAST, J. DE LA BRUYfiRE, M. WISZNIE-
WSKI), od XIX w. stosuje się w niej metody
naukowe (L. KLAGES, E. KRETSCHMER, E. SPRAN-
GER, C. G. JUNG); -^ tj^ologia (2).
CHARAKTERYSTYKA (gr. charakteristi-
kós = słuŜący do odróŜniania, znamiermy)
ang. (description of the) character; fr. carac-
teristique; nm. Charakteristik
metod. Opis zestawu swoistych cech
przedmiotu (zjawiska, osoby).
Charakterystyka jednoznaczna
wskazanie zespołu tych własności, które
przysługują wyłącznie danemu przedmiotowi
(lub zbiorowi przedmiotów) i wyodrębniają
ów przedmiot (zbiór) spośród innych.
Charakterystyka modelu —
uporządkowany układ elementów (a), relacji
(r) i funkcji (/): (A, r^ r2... r^fif2...U flj 02- • •
«m/ gdzie A jest niepustym zbiorem jakichś
przedmiotów. —> Model (3).
CHARYZMAT (gr. <chdrisma> = dar, ła-
ska, dobrodziejstwo; szczególny dar łaski
BoŜej) ang. charisma; fr. le charisme
129
CIAŁO
Termin wywodzący się z egzegezy Biblii,
uŜyty pierwotnie przez M. WEBERA (->
autorytet /2g/ charyzmatyczny/), a następnie
przez A. ALTA W odruesieniu do izraelskich
przywódców z epoki sędziów na określenie
otaczającej ich specjalnej mocy, którą
uwaŜano za bezpośredni przejaw łaski BoŜej.
Z czasem, po ustanowieniu w Izraelu
monarchii, fala charyzmatycznej energii
odwróciła się od bohaterów wojennych i
męŜów stanu, a objęła przywódców
duchowych i religijnych — proroków, którzy
z bezpośredniego polecenia Boga mieli
ostrzegać naród przed zerwaniem z Nim
przymierza i wzywać do odrodzenia w duchu
prawdziwej religii i moralności. W
interpretacji teologicznej charyzmat jest
wezwaniem BoŜym skierowanym do
jednostki ludzkiej i uzdalniającym ją do
określonej słuŜby we wspólnocie wierzących
(H. KUNG).
CHCENIE gr. houlesis; łc. velle; ang. will;
fr. vouloir, volition; nm. Wollen, Wollung Akt
-^ woli (1).
CHILIAZM (gr. chilids = tysiąc) nłc. chi-
liasmus; ang. chiliasm; nm. Chiliasmus
Doktryna wywodząca się z interpretacji
dosłownie przez nią rozumianego fragmentu
Apokalipsy św. Jana (20,1-3), w którym jest
mowa o tysiącletnim spokojnym panowaniu
— Kościoła, kiedy to moc szatana i jego wpływy
na Ŝycie narodów miałyby zostać
ograniczone. Doktryna niezgodna z nauką
Kościoła.
syn.-^ Millenaryzm (1).
CHWILA łc. momentum, instans; ang. mo-
ment, instant; fr. instant, moment; nm. Au-
genblick. Moment, Weile, Zeitpunkt
BliŜej nie określony krótki odcinek czasu,
ujmowany w świadomości jako całość.
CIAŁO gr. sdma; łc. corpus; ang. body, li-
ving body (2); fr. corps; nm. Kórper, Leib (2)
1. To, co fizyczne, czyli to, co moŜe być
130
CIAŁO
przedmiotem doświadczenia zmysłowego. W
tradycyjnej kosmologii akcentowano przede
wszystkim rozciągłość przestrzenną ciał (R.
DESCARTES). Ciało określa się jako coś
czasoprzestrzennego, bezwładnego,
stawiającego opór, a zarazem będącego
ośrodkiem swoistego działania. Niekiedy
określa się ciało jako to, co wymierne w
jednostkach fizykalnych, i wówczas
pojmowanie ciała zaleŜy od aktualnego stanu
wiedzy teoretycznej w fizyce.
2. Ciało ludzkie — w tomizmie: zespół
—> przypadłości (1) zapodmiotowanych
w -> materii (la) pierwszej, a kompono
wanych przez -> formę (1 A) substancjalną
człowieka (—> dusza). Przypadłości owe
tworzą sumę czynników ontycznych, któ
rą stanowi rozciągłość, warunkująca kształt,
wymiary, przestrzenność, jakość.
W fenomenologii: ciało ludzkie przeŜywane
przez kaŜdego jako własne, a przez to jako
coś absolutnie odrębnego od innych ciał —
zarówno Ŝywych, jak i nieoŜywionych.
3. teol. Znaczenie biblijnych terminów:
a) gr. sdrks, łc. caro (= mięso) — ciało ja-
ko siedziba poŜądań, cielesna natura, cie-
lesność;
b) gr. soma; łc. corpus (= ciało w jego zło-
Ŝoności) — organizm, Ŝywe ciało, takŜe
zwłoki; równieŜ ogólniej: ciało fizyczne,
substancja materialna.
RozróŜnienie powyŜszych treści (/«/ i
/b/)iest moŜliwe w świetle danych Obja-
wienia, według którego stworzenie człowieka,
zbawcza działalność Boga i dokonane przez
Chrystusa odkupienie stanowią zwartą i pełną
prawdę o człowieku. W świetle tej prawdy
ciało ludzkie nie jest jedynie kompozycją
mięśni i kości, które zostały człowiekowi
dane na czas jego ziemskiego Ŝyda, a są
odbierane w chwili śmierci i byłyby mu
przywracane w momencie zmartwychwstania.
WyraŜa ono raczej całą osobę w jej trzech
róŜnych sposobach bytowania: gdy jest ona w
stanie grzechu, gdy się łączy z Chrystusem
przez
131
CIELESNY
chrzest i wchodzi w Jego „dało" — Kościół
oraz gdy wkracza w Ŝycie chwalebne.
C i a ł o chwalebne {soma tedókses) — ciało
rzeczywiste, choć nie podlegające tym samym
prawom fizycznym, co ciało sprzed męld i
śmierci. Według św. PAWŁA nie jest to „ciało
zmysłowe" {soma psychikón), lecz „ciało
duchowe" {soma pneumatikón).
CIĄGŁOŚĆ gr. synecheia; łc. continuum;
nłc. continuitas; ang. continuity; fr. conti-
nuite; nm. Kontinuitdt, Stetigkeit, Ununter-
brochenheit
1. Cecha jakiejś wielkości przestrzennej
lub czasowej, polegająca na tym, Ŝe wiel
kość ta nie jest aktualnie rozkładana na
elementy i jest ujmowana jako całość.
W filozofii przyrody wyróŜrua się continu
um > ilość (1) ciągłą, która moŜe być
trwała, np. kwadrat, koło, lub płynna, np.
czas, ruch.
2. Continuum czasoprzestrzerme — syn.—>
czasoprzestrzeń.
3. Własność funkcji w znaczeniu mate-
matycznym. RozróŜnia się ciągłość funkcji w
punkcie oraz ciągłość funkcji w pewnym
przedziale. Funkcja/(x) zwie się ciągłą w
punkcie a, jeŜeli granica funkcji / w punkcie a
jest równa f{a). Funkcja zwie się ciągłą w
jakimś przedziale, gdy jest ciągła w kaŜdym
punkcie tego przedziału.
4. Moc continuum — pojęcie z teorii
mnogości odniesione do liczb kardynalnych.
5. Według G. W. LEIBNIZA: właściwość
natury pozwalająca łączyć wszelkie zjawiska
w szeregi i sprowadzać przeciwieństwa do
jedności {lex continui).
CIELESNY łc. corporeus, corporalis = doty-
czący ciała; ang. corporeal, corporal; fr. cor-
porel; rrai. kórperlich, leiblich (3)
1. t. pozn. Mogący być przedmiotem do-
świadczenia zmysłowego.
2. metaf. Fizyczny, materialny w prze-
ciwstawieniu do psychicznego, duchowego.
3. Organiczny i oŜywiony.
132
CNOTA
4. W fenomenologii: „cieleśnie samoobe-
cny" — dany w sposób szczególnie dobitny,
jaskrawy, wręcz natarczywy — tak jak dane
jest ciało w spostrzeŜeniu zmysłowym.
CNOTA gr. arete; łc. virtus; ang. virtue; fr.
vertu; nm. Eigenschaft (1), Tugend (2)
1. et. Odpowiednik występującego w sta-
roŜytnej filozofii greckiej terminu arete, który
oznacza siłę fizyczną i zarazem sprawność
moralną. Zarówno cnoty, jak i występki
ARYSTOTELES zalicza do stanów duszy —
hekseis {Etyka nikomachejska, 1106 a 11-13).
Obiegowe było potem, cytowane zarówno
przez AUGUSTYNA, jak i przez TOMASZA z
AKWINU, określenie cnoty podane przez
CYCERONA: „sprawność duszy zgodna z
naturą, miarą i rozumem" (De inven-tione
rhetorica, II, 53).
2. et. Trwałe usprawnienie człowieka
(pozytywna odmiana sprawności określanej
mianem —> habitus /4/), uzyskane bądź
przez (a) powtarzanie czynności poznawania,
bądź przez [b) świadome i dobrowolne
spełnianie czynów moralnie dobrych, bądź
wreszcie w wyniku (c) trwałej głębokiej
przemiany wewnętrznej.
W filozofii klasycznej i w tradycji chrze-
ścijańskiej rozróŜnia się:
a) c n o t y i n t e l e k t u a l n e (dianoe-
tyczne) (virtutes intellectwae) — sprawności
nabyte, trwałe, doskonalące intelekt:
teoretyczne {virtutes speculativae) — wiedza,
mądrość; praktyczne {yirtutes practi-cae) —
roztropność, sztuka;
b) c n o t y m o r a l n e (etyczne) (pir-
tutes morales, simpliciter dictae) — nabyte
(acquisitae) lub wlane (infusae), czyli udzie-
lone bezpośrednio przez Boga wraz z łaską
uświęcającą; usprawniają one wolę do
czynienia dobra. Cztery najwaŜniejsze
spośród nabytych cnót moralnych: roztro-
pność, sprawiedliwość, męstwo i umiar-
kowanie, nazywa się cnotami kardynalnymi
{virtutes cardinales, principales); wokół nich
grupują się cnoty bardziej szczegółowe;
133
COGITO
c) c n o t y t e o l o g a l n e {pirtutes theo-
logicae, divinae) — wyłącznie wlane: wiara,
nadzieja, miłość; mają one na celu bezpo-
średnie zjednoczenie człowieka z Bogiem.
COGITATIO (łc. <cogitatio> = myślenie)
1. Termin uŜywany dawniej na określenie
spontanicznych procesów myślowych, mniej
lub bardziej niekoherentnych, nie
oczyszczonych z niekontrolowanych sko-
jarzeń.
2. U R. DESCARTES'A: akty i stany świado-
mości w przeciwstawieniu do ich przedmiotu
(cogitatum), pokrywające się nie tylko z
aktanai myślowymi, lecz równieŜ z aktami
woli, wyobraźni, czuciem itp.
3. U E. HUSSERLA: intencjonalność rozu-
mu, przeŜycie (Erlebnis) świadomości.
COGITO <z łc. cogito = myślę)
Incipitowe słowo formuły R. DESCARTES'A
Cogito ergo sum — „Myślę, więc jestem"
{Rozprawa o metodzie, IV), w piśmiennictwie
filozoficznym słuŜące tradycyjnie za jej
skrótowe określenie (pisane zazwyczaj duŜą
literą). Formuła ta, mająca formalnie postać
wnioskowania, w istocie jednak uzyskiwana
dzięki intelektualnej intuicji, wyraŜa
wyjściową prawdę w systemie Kartezjusza,
jego zdaniem niewątpliwą na mocy swej
oczywistości, mianowicie tezę o
współistnieniu myślenia i bycia. Dalszym
krokiem Kartezjusza — i teraz mielibyśmy
juŜ do czynienia z wnioskowaniem we
właściwym znaczeniu — było stwierdzenie
istnienia „substancji myślącej" (res cogitans),
utoŜsamianej przez niego z duszą. Ten punkt
wyjścia miał mu pozwolić, jak sam sądził,
odbudować gmach metafizyki, począwszy od
dowodów na istnienie Boga (jeden z nich to
dawny klasyczny, tyle Ŝe w zmodyfikowanej
obecnie postaci, —> dowód ontologiczny
ANZELMA Z CAN-TERBURY).
W późniejszych dziejach filozofii oprócz
parafraz-korektur kartezjańskiego Cogito, jak
np. Cogito ergo est (A. SCHOPENHAUER)
134
CONTINUUM
czy Cogito ergo res sunt (Ś. Ź. BOUTROUX),
pojawiły się róŜne jego interpretacje, m. in.
interpretacja introspekcyjna, czyniąca z Co-
gito synonim jednostkowej świadomości, i
przeciwstawna jej interpretacja fenomeno-
logiczna, wiąŜąca na powrót Cogito z cogita-
tum (-> cogitatio III), a. jego podmiot iden-
tyfikująca z czystym —> Ja (7).
CONTINUUM ^c. <continuum> = ciągłość)
gr. tó syneches (ARYSTOTELES); nm. Kontinu-
um —> Ciągłość; -» czasoprzestrzeń.
CONTINUUM CZASOPRZESTRZENNE
syn.^ Czasoprzestrzeń.
CONTRADICTIO IN ADIECTO (nłc. <con-
tradictio in adiecto> = sprzeczność w przy-
dawce)
metod. Błąd w orzekaniu, powstający
wówczas, gdy wyraŜenia proste o treści sobie
przeciwstawnej (przeciwnej lub sprzecznej)
zostają ze sobą połączone w wyraŜeniu
złoŜonym, np. „kwadratowe koło", „piękna
brzydota". WyraŜenia takie, jak np. „Ŝywy
trup", mogą pełnić funkcję ekspresyjną i
występują często w poezji.
CONTRADICTIO IN TERMINIS (nłc. <con-
tradictio in terminis> = sprzeczność w zesta-
wieniu terminów)
metod, syn.-^ Contradictio in adiecto.
CORRUPJIO {ic.<corruptio> = zepsucie,
zniszczenie) gr. phthord; nłc. corruptio; ang.
corruption; fr. corruption; nm. Yergehen
metaf. Termin scliolastyczny (odpowiednik
ARYSTOTELESOWSKIEGO phthora), który oznacza
zmianę istotną, sprawiającą, iŜ —> materia
(1) traci -^ formę (lA) substancjalną. vs^
Generatio.
COS łc. aliquid, aliquod; ang. something; fr.
quelque chose; nm. Etwas
^NYr^z wzięty z języka potocznego, gdzie
w swym podstawowym znaczeniu jest za-
135
CUDZYSŁÓW
imkiem zastępującym rzeczownik (zwykle
nieosobowy) bez jego bliŜszego określenia;
„coś" jest terminem, którego treść formalna,
treść materialna oraz moment egzystencjalny
nie są w Ŝaden sposób zdeterminowane.
metaf. Cokolwiek, jakikolwiek ->byt, -^
przedmiot. Jedna z transcendentalnych
własności bytu (-> transcendentalia 11,21),
syn.^ odrębność.
CUD gr. teras; łc. miraculum; ang. miracle;
fr. miracle; nm. Wunder
W Nowym Testamencie występują terminy:
dyndmeis = dzieła mocy; semeia = znaki;
terata = cuda {Mt 13,22); paradoksu =
(rzeczy) niewiarygodne, budzące zdziwienie i
strach (Łfc 5, 26); aretdi = dzida potęgi (2 P
2, 9).
1. W ujęciu scholastycznym: zjawisko lub
wydarzenie nie dające się wyjaśnić prawami
natury, a nawet im przeczące, spowodowane
bezpośrednią interwencją Boga w normalny
bieg rzeczy.
2. Według przedstawień zawartych w Bi-
blii: znak obecności Boga, Jego działarua i
mocy, dany człowiekowi poprzez jakieś
niezwykłe wydarzenie, które trzeba uznać za
niewytłumaczalne w granicach praw natury
albo próbować wyjaśnić w płaszczyźnie
zjawisk naturalnych, wskazując np. na
jednoczesność ich wystąpienia lub na
przyśpieszenie czy teŜ opóźnienie ich
pojawienia się.
W pierwszym ujęciu (1) zwraca się głównie
uwagę na fizyczno-przyrodniczy aspekt
cudownych zjawisk, w drugim zaś (2) na
włączenie rzeczywistości świata w historię
zbawienia. W tym ostatnim znaczeniu cud jest
zasadniczo przedmiotem wiary religijnej.
CUDZYSŁÓW ang. quotation mark; fr.
guillemet; nm. AnfUhrungszeichen
log. Znak tworzący wraz z jakimś wyra-
Ŝeniem nazwę tego wyraŜenia. Na przykład
„koń" jest nazwą słowa złoŜonego
136
CYBERNETYKA
Z trzech następujących liter: k, o, ń (-> su-
pozycja /Id/ materialna).
CYBERNETYKA (gr. kybernetike [sc. te-
chne] = sztuka sterowania statkiem, umie-
jętność rządzenia) ang. cybernetics; fr. cy-
bernetique; nm. Kybernetik
Termin uŜyty przez A. M. AMP6RE'A w od-
niesieniu do nauk politycznych i przez B.
TRENTOWSKIEGO W znaczeniu sztuki rzą-
dzenia; współcześnie wprowadzony przez N.
WiENERA (1948) dla nazwania odrębnej
nauki.
Ogólna nauka o sterowaniu, zajmująca się
procesami sterowniczymi w maszynach i w
organizmach Ŝywych (—> bioni-ka), zarówno
pojedynczych, jak i zorganizowanych w
zespoły. Dzisiaj jest to nauka kompleksowa,
obejmująca oprócz teorii sterowania teorię
informacji i teorię automatów (-> automat
/2/). Stąd wielość i róŜnorodność jej
problematyki: od praktycznej, związanej z
konstruowaniem automatów i maszyn
matematycznych, po teoretyczną, wchodzącą
częściowo równieŜ w zakres filozofii, jak np.
rozwiązywanie problemu unifikacji wiedzy
ludzkiej, umoŜliwienie nowej redakcji starych
zagadnień teoriopoznawczych i ontologi-
cznych (-> ogólna teoria systemów). Do
podstawowych pojęć cybernetyki naleŜą: —>
układ, -> informacja (1), —> sterowanie, -^
sprzęŜenie zwrotne układów.
CYKL {gr. kyklos = koło, krąg, obrót) gr.
periodos (ARYSTOTELES); ang. cycle; fr. cycle;
run. Zyklus
1. Okres, po którym te same zjawiska po-
wtarzają się w tym sam)^!. porządku, np. cykl
księŜycowy. Cyklicznośdą, tj. określoną
powtarzalnością pewnych zjawisk, wy-
jaśniano w kosmologii naturę rzeczy (stoicy,
F. W. NIETZSCHE), głosząc ideę —> wiecznego
powrotu (Id, 2) zdarzeń.
2. Zespół zjawisk stale występujących
razem, zgrupowanych wokół jakiegoś zja-
wiska głównego, traktowanego jako przy-
137
CYWILIZACJA
czyna lub warunek wszystkich pozostałych
zjawisk, np. cykl kulturowy.
CYNIZM (gr. kynikós = podobny do psa,
psi) ang. cynism, cynicism; fr. cynisme; nm.
Cynismus
1. Doktryna szkoły ANTYSTENESA i DIOGE-
NESA ZSYNOPY. Nazwa tej szkoły charakte-
ryzuje prymit3rwny i ekstrawagancki sposób
Ŝycia jej uczniów, wj^wodzony przez nich z
praw natury. Cynicy wprowadzali zasadniczą
przeciwstawność między prawami
ustanowionymi przez ludzi lub konwencjami
(nómoi) a prawami natury (physei), głosili
hasło powrotu do natury, a w Ŝyciu
praktycznym odrzucali wszelkie konwencje.
Za cnotę uwaŜali takie postępowanie, które
prowadzi do uniezaleŜruenia się od wpływów
świata zewnętrznego dzięki opanowaniu
własnych namiętności.
2. psych. Postawa wobec rzeczywistości
polegająca na nieuznawaniu powszechnie
przyjętych wartości lub deprecjonowaiuu
autorytetów, wyraŜająca się bądź buntem
(najczęściej w okresie dojrzewania), bądź
załamaniem wskutek rozbieŜności między
ambicjami i osobistymi moŜliwościami
jednostki (zwłaszcza u ludzi dorosłych).
3. pot. LekcewaŜenie w praktyce lub w
teorii konwencji społecznych, opinii
publicznej, a nawet powszechnie uznawanych
zasad moralnych.
CYWILIZACJA <łc. civilis = obywatelski,
społeczny) nłc. civilisatio; ang. civilization;
fr. civilisation; nm. Zwilisation
Stan rozwoju społeczeństwa w zakresie
jego organizacji (instytucje społeczne, środki
produkcji) w danej epoce historycznej,
zwłaszcza poziom kultury materialnej, będący
wskaźnikiem stopnia opanowania przez ludzi
sił przyrody. Do połowy XVIII w. treść
pojęcia cywilizacji wyraŜano za pomocą
takich terminów, jak „polityka", „ekonomia",
„moralność" i wreszcie „kultura" (np. „kultura
chrześcijańska" jako synonim „cywilizacji
chrześci-
138
CYWILIZACJA
jańskiej"). Pojęcie to zmieniało się i precy-
zowało w ciągu ostatnich wieków.
1. W koncepcjach ewolucjonistycznych (m.
in. E. B. TYLOR) — pewien poziom rozwoju
społecznego, przeciwstawiany spo-
łeczeństwom archaicznym i tzw. pierwotnym,
które określano jako „ruecywilizo-wane".
Określenie „cywilizacja" ma tu charakter
oceniający. Na dynamiczną funkcję róŜnych
cywilizacji w rozwoju ludzkości wskazywał
A. J. TOYNBEE.
2. syn.—> Kultura (1) rozumiana jako ca-
łość materialnego i duchowego dorobku
społeczeństwa. Dorobek ten został wy-
tworzony w ciągu wieków i jest przekazy-
wany z pokolenia na pokolenie.
3. W przeciwstawieniu do os-> kultury (la)
rozumianej jako sfera duchowej twórczości
człowieka (sztuka, literatura, filozofia,
religia)—jego działalność w sferze technologii
i organizaq'i społecznej (tradycja niemiecka,
m. in. A. L. KROEBER). Relację między kulturą
a cywilizacją w ujęciu wartościującym
przedstawiał O. SPENGLER, określając tę dru-
gą jako kostnienie i obumieranie pierwszej.
4. Cywilizacja globalna—rozwinięta
współcześnie cywilizacja naukowo-techniczna
i przemysłowa, nazywana tak ze względu na
jej zasięg i ekspansywność, a takŜe ze
względu na to, Ŝe jest to cywilizacja
zunifikowana i unifikująca, w której zaleŜność
jednych organizacji od drugich, róŜnych
instytucji, społeczeństw, narodów, państw jest
bardzo duŜa i ciągle wzrasta; proces
globalizacji jest sterowany ideologią ->
liberalizmu. W związku z tym, Ŝe niesie ona
ze sobą zagroŜenie Ŝyda na Ziemi (groźba
zagłady atomowej, skaŜenie środowiska
naturalnego, klęski i katastrofy ekologiczne,
choroby cywilizacyjne), szczególnie jego wyŜ-
szych form (aborcja, eutanazja), z czym łączy
się upadek moralnośd i wyjałowienie Ŝyda
duchowego (konsumpcjonizm, kultura maso-
wa), cywilizację tę nazywa się równieŜ „cywi-
lizacją śmierci", której ostatni papieŜe (PAWEŁ
VI, JAN PAWEŁ II) przeciwstawiają postu-
lowaną przez siebie „c3Hvilizację miłośd".
139
CZAS
Rozgraniczenie pojęć cywilizacji i kultury
b5m^a rozmaicie przeprowadzane w za-
leŜności od obszaru językowego:
a) w języku angielskim traktuje się za-
zwyczaj pojęcie cywilizacji {civilization) jako
synonim pojęcia kultury (culture);
b) w języku francuskim, choć oba te
określenia traktowane są często synonimi-
cznie, pierwsze z nich (cwilisation) ma zakres
szerszy, gdyŜ obejmuje zarówno osiągnięcia
techniczne, jak i wszelkie przejawy Ŝycia
duchowego, podczas gdy drugie (culture)
odnosi się tylko do tego, co duchowe.
Ponadto, podczas gdy „cywilizacja" ma
charakter społeczny, „kultura" ma charakter
bardziej osobisty;
c) w języku niemieckim „cywilizację"
{Zivilisation), utoŜsamianą z postępem ma-
terialnym i technicznym, przeciwstawia się
„kulturze" (Kultur), pojmowanej jako
osiągnięcie duchowe.
CZAS gr. chrónos; łc. tempus; ang. time; fr.
temps; nm. Zeit
A) Czas cykliczny: zgodnie z necessy-
tarystycznymi wyobraŜeniami w filozofii
greckiej — koliste, wciąŜ nawracające od-
wzorowanie wieczności (PLATON, ARYSTO-
TELES; —> necessytaryzm). Grecy przyjmo-
wali cykliczną koncepcję czasu, uwaŜając
rytm cykliczności za coś bardziej doskona-
łego, bo bliŜszego wieczności i niezmien-
ności, niŜ wszystko, co by się z tego rytmu
wyłamywało.
B) Czas linearny: w pojęciu judeochrze-
ścijańskim, wywodząc5mi się z Biblii, istnieje
dający się zlokalizować początek — akt
stworzenia i nie dający się zlokalizować ko-
niec — ostateczny kres stworzeń i historii;
między początkiem a końcem zachodzi ciąg
jednorazowych zdarzeń, które układają się w
linię prostą. Zdarzenia mają swój sens,
odmienny od tego, który jest sensem (czy ra-
czej brakiem sensu) cykUczności; są one jed-
norazowe, nie mogą — jak w cykliczności —
powtarzać się w nieskończoność, lecz mają
swoją sekwencję.
140
CZAS
1. Korelat -^ przestrzeni (1).
a) W tradycji arystotelesowsko-tomisty-
cznej: odpowiedź na pytanie póte — quan-do
(uwarunkowanie czasowe) — miara ruchu ze
względu na „wcześniej" i „później" (numerus
motus secundum prius et posterius).
Uwarunkowanie czasowe jest właściwością
bytu, jeŜeli jego ruch podlega miarom, i
stanowi jedną z wyróŜnionych przez
ARYSTOTELESA -^ kategorii (1), mianowicie
—> przypadłość (1) relacyjną quando. Poję-
cie czasu jest intelektualnym ujęciem obie-
ktywnej zmienności przedmiotów. W filozofii
tomistycznej rozróŜnia się: czas (tem-pus),
wieczność {aevum), wiekuistość {ae-ternitas);
byty materialne istnieją w czasie, byty
duchowe — w wieczności, istnienie Boga zaś
jest identyczne z Jego istotą i zwie się
wiekuistością, która jest innego rodzaju
bytowaniem aniŜeli tempus i ae-vum. Te
ostatnie odnoszą się do bytów przygodnych.
Bóg natomiast jest bytem koniecznym.
b) Według I. KANTA: podmiotowa kate-
goria zmysłowości, inaczej — czysta forma
zmysłowej naoczności {reine Anschau-
ungsforme). Czas, podobnie jak i —> prze-
strzeń (le), warurikuje spostrzeganie zjawisk,
tak Ŝe nie moŜna go z nich usunąć, chociaŜ
zjawiska moŜna usunąć z czasu.
c) Według H. BERGSONA: W przeciwsta-
wieniu do przestrzeni, której obraz przesłania
nam twórcze działanie przyrody — głęboka
jej własność, będąca istotnym czynnikiem ->
ewolucji twórczej. Czas jest ciągłością, w
której umysł wyodrębnia w sposób sztuczny
poszczególne —> momenty (Ib).
d) Według F. RENOIRTE'A: istotny element
składowy ciał materialnych.
e) W ujęciu materializmu dialektycznego:
atrybut materii, nierozłącznie z nią związany.
Nie istnieje materia poza czasem ani teŜ czas
poza materią.
Filozoficzna koncepcja czasu moŜe być
obiektywistyczna (czas ujmowany jako byt
niezaleŜny od istniejących w nim rze-
141
CZAS
czy), subiektywistyczna (czas jest subie-
ktywną formą naszego poznania) lub po-
średnia, ujmująca czas jako byt intencjonalny
z podstawą w rzeczy (koncepcja
arystotelesowsko-tomistyczna).
2. fiz. a) W fizyce klasycznej: analogi
czne do przestrzeni, jednorodne i nieogra
niczone środowisko („zbiornik"), w któ
rym przebiegają wszystkie zdarzenia
w kierunku od przeszłości ku przyszłości
poprzez punkt teraźniejszości; czas jest je
den, absolutny.
b) A. EINSTEIN W —> teorii względności (a)
szczególnej zerwał z pojęciem czasu abso-
lutnego, łącząc czas i przestrzeń w czte-
rowymiarową —> czasoprzestrzeń i traktując
obydwa jako pojęcia względne, zaleŜne od
prędkości ruchu obserwatora (tj. od układu
odniesienia). Nie ma jednego czasu: dwa
zjawiska, które dla jednego obserwatora są
jednoczesne, dla innego mogą takimi nie być.
3. Okres między zdarzeniem wcześniej-
szym a późniejszym. Na przykład w as-
tronomii za podstawę czasu astronomicznego
przyjmuje się cykliczność ruchów ciał
niebieskich; miernikiem jest tu kąt godzinny
(tj. kąt dwuścienny utworzony przez wielkie
koło przechodzące przez dane ciało niebieskie
z wielkim kołem południka niebieskiego)
ustalonego punktu na sferze niebieskiej. W
szczególności czas gwiazdowy to kąt
godzinny punktu rów-nonocy wiosennej, a
czas słoneczny to kąt godzirmy środka tarczy
słonecznej.
4. biol. Kolejne stany organizmu od jego
poczęcia do śmierci; składają się na nie
róŜnego rodzaju ruchy, jak np. skurcze mięśni,
ruchy Ŝołądka, bicie serca; wszystkie ruchy
ulegają zmianie postępowej i nieodwracalnej
(A. CARREL). Czas biologiczny odnosi się
takŜe do zwierząt i roślin, a uzewnętrznia się
poprzez tzw. rytmy biologiczne, np. roczne,
okołodobowe, które — częściowo
przynajmniej — są niezaleŜne od czasu
geofizycznego; u niektórych zwierząt i roślin
stwierdzono, Ŝe pod-
142
CZASOPRZESTRZEŃ
stawą tych rytmów są określone struktury
komórkowe, które nazwano „zegarami
biologicznymi".
5. psych. Subiektywne poczucie długości
trwania danego przeŜycia, względnie
niezaleŜne od obiektywnie mierzonej wiel-
kości czasu fizycznego (czas przeŜywany);
przeŜywanie zjawisk świadomości, zmian w
niej następujących (H. BERGSON); —>
trwanie /3/). Czas psychiczny i biologiczny
naleŜą do tzw. czasu wewnętrznego, który R.
INGARDEN i in. nazywają czasem
przeŜywanym.
CZASOPRZESTRZEŃ (continuum czaso-
przestrzenne, przestrzeń Minkowskiego)
ang. space-time; fr. espace-temps; nm. Rautn-
-Zeit
Pojęcie wprowadzone do fizyki przez H.
MINKOWSKIEGO (1908), jedno z podsta-
wowych w —> teorii względności (a) szcze-
gólnej.
Przestrzeń czterowymiarowa, powstała z
połączenia trzech współrzędnych prze-
strzermych oraz jednej współrzędnej cza-
sowej. Dany punkt w czasoprzestrzeni, czyli
układ czterech liczb (pc, y, z, t), nazywa się
zdarzeniem elementarnym. Geometria
czasoprzestrzeni nie musi być geometrią
euklidesową. W continuum czaso-
przestrzennym istotne jest zespolenie dwóch
składników: przestrzeni i czasu; składniki te
stanowią jedną realną całość i Ŝadnemu z nich
z osobna, tj. ani samej przestrzeni, ani
samemu czasowi, nie przysługuje cecha
realności.
Zdarzenia elementarne są zmienną miarą
procesów fizycznych.
CZĄSTECZKA ang. molecule; fr. mole-
cule; nm. Molekuł fiz. -^ Cząstka elementarna.
CZĄSTKA ELEMENTARNA gr. mórion
(ARYSTOTELES); ang. elementary particie; fr.
particule elementaire; nm. Elementarteilchen
fiz. Taki składnik materii, który nie jest
143
CZŁOWIECZEŃSTWO
zbudowany z prostszych, bardziej ele-
mentarnych części. Cząstki róŜnią się między
sobą wielkością masy oraz wartościami (+1,0
lub -1) ładunków: elektrycznego,
leptonowego (neutrinowego), barionowe-go
(jądrowego). W razie zderzenia z anty-cząstką
(„symetryczny" odpowiednik cząstki
elementarnej, mający tę samą masę, wartość
spinu i czas Ŝycia, natomiast przeciwny znak
ładunku i znak momentu magnetycznego)
cząstka anihiluje (—> anihila-cja). JeŜeli
wartość kaŜdego ładunku cząstki jest równa
zeru, to cząstka zwie się prawdziwie
(absolutnie) neutralną; w tym przypadku jest
ona identyczna ze swą an-tycząstką, Z cząstek
elementarnych — elektronów, protonów,
neutronów, fotonów — zbudowane są ->
atomy (3). Obecnie uwaŜa się, Ŝe materia
składa się z cząstek nazwanych kwarkami
{quarks), które są ze sobą związane za
pośrednictwem cząstek nazwanych gluonami
(gluons) — jest to poziom w strukturze
materii ostatnio odkryty. UwaŜa się teŜ,
zgodnie z załoŜeniami relatywistycznej
mechaniki kwantowej, Ŝe dla kaŜdej cząstki
elementarnej istnieje odpowiednia anty
cząstka, co pozwoliło na wysunięcie,
potwierdzanej obecnie empirycznie, hipotezy
o istrueniu —> antymaterii.
Z określonej liczby atomów tego samego
pierwiastka lub teŜ róŜnych pierwiastków
zbudowane są c z ą s t e c z k i materialne
(inaczej: drobiny, molekuły), które są naj-
mniejszą porcją pierwiastka lub związku
chemicznego istniejącą trwale w określonych
warunkach.
CZĘŚĆ gr. meros, mórion; łc. pars; ang.
part, section; fr. partie; nm. Teil
1. To, co wchodzi w skład —> całośd (1,2).
2. log. Element -> zbioru (2) w sensie
kolektywnym.
CZŁOWIECZEŃSTWO łc. humanitas; ang.
humanity, humanness; fr. humanite; nm.
Menscheit (1,2), Humanitdt (3)
144
CZUCIE
1. Ogół cech wspólnych wszystkim lu-
dziom, łącznie z Ŝyciem psychicznym,
animalnością itp.
2. Ogół cech stanowiących róŜnicę ga-
tunkową człowieka w stosunku do gatunków
pokrewnych.
3. et. Wartość (godność) człowieka zwią-
zana z jego osobową naturą, uzasadniająca
moralny nakaz traktowania kaŜdego jako celu
działania, nie zaś wyłącznie jako środka. -^
Osoba (2); —> personalizm; —> imperatyw
kategoryczny.
CZUCIE gr. aisthesis pdthos; łc. sensus; ang.
sensation; fr. sensation; nm. Empfin-dung,
Gefiihl, Fiihlen
psych., t. pozn. syn.—^ WraŜenie. RozróŜ-
nia się: czucia proste i złoŜone, powierzch-
niowe i głębokie.
CZYN gr. energema, energematos, to ergon,
prdksis; łc. actus; ang. ad; fr. acte; nm. Tat
Wolny akt tworzenia lub przekształcania
rzeczywistości zgodnie z jakąś myślą.
1. W etyce klasycznej: czyn ludzki (actus
humanus) — świadomy i dobrowolny akt
moralny, stanowiący główny przedmiot
kwalifikacji etycznych ze względu na —>
dobro (3A) lub zło zawarte w jego treści.
Struktura aktu moralnego, jakim jest czyn,
obejmuje: a) —> intencję (1), b) sam
przedmiot działania, czyli treść aktu, c) cel
podjętego działania, pokrywający się jeśli nie
całkowicie, to przynajmniej w zasadniczej
swej części z intencją, wreszcie d) to-
warzyszące działaniu —> okoliczności. W
ocenie wartości moralnej czynu bierze się pod
uwagę przede wszystkim jego intencję i
przedmiot, a dopiero wtórnie — towarzyszące
mu okoliczności. Czyn aktualizuje i ujawnia
osobową strukturę swego sprawcy, syn.—>
Akt (3); —> działanie (2); —> czynność (1).
W prakseologii rozróŜnia się:
A) czyn prosty, którym moŜe być ele-
mentarny namysł (czyn wewnętrzny) albo
elementarny ruch (czyn zewnętrzny);
145
6 — Słownik filozoficzny
CZYNNIK M
B) czyn złoŜony — wykonywane kolejno
czyny proste.
2. Czyn najogólniej pojęty — przedmiot
rozwaŜań tzw. filozofii czynu, głoszonej przez
J. G. FICHTEGO, który zakładał, Ŝe pierwszą
postacią bytu jest czyn, a nie substancja. Czyn
w tym sensie nie jest związany jedynie z
człowiekiem, moŜe on być przypisany takŜe
innym istotom Ŝywym (F. W. J. SCHELLING,
R. EUCKEN, W. WUNDT).
CZYNNIK nłc. agens; ang. agent, factor; fr.
l'agent,facteur; nm. Agens, Faktor
1. Składnik jakiejś całości wpływający na
jej funkcjonowanie, przyczyna zmiany stanu
rzeczy; czynnik poruszający.
2. mat. Czynnik iloczynu — liczba dająca
przy pomnoŜeniu określony iloczyn (w
ilocznie a-i ■ a2 ■ ... ■ a„ — kaŜdy z ele-
mentów fl, dla f = 1, 2, ..., n). W statystyce:
produkt końcowy —> analizy (5) czynniko-
wej. Czynniki pomnoŜone przez siebie
według pewnych reguł dają w wyniku ilo-
czyn, który jest macierzą korelacji, a zarazem
są traktowane jako przyczyna korelacji
zawartych w macierzy.
3. psych. Hipotetyczna cecha ukryta, wy-
odrębniana za pomocą —> analizy (5) czyn-
nikowej, stanowiąca wyjaśnienie korelacji
cech powierzchniowych.
CZYNNIK G (faktor G) (skrót ang. generał
factor) ang. G factor; h.facteur G
Termin CH. E. SPEARMANNA (1923), twór-
cy dwuczynnikowej teorii inteligencji, w
której wyróŜnił on operacje myślowe ogólne,
występujące w przypadku rozwiązywania
wszelkich problemów, oraz operacje
specjalne, dostosowane do rodzaju zadania.
CZYNNIK M (faktor M) <M —skrót od
nm. Morał = moralność)
Termin nawiązujący do rozróŜnień po-
czynionych przez A. G. BAUMGARTENA, uŜy-
wany niekiedy w psychologii na określe-
146
CZYNNIK PORUSZAJĄCY
nie regulatora postępowania ludzkiego, który
uwzględnia bądź normy moralne, bądź
subiektywne wartości moralne.
CZYNNIK PORUSZAJĄCY gr. tófcmoMn;
nłc. movens, motor filoz. przyr., metaf. syn.->
Poruszyciel.
CZYNNOŚĆ gr. energeia, pmksis; łc. actio;
nłc. activitas, actualitas, operatio; ang. action,
activity, doing; fr. action; nm. Aktion, Tdtig-
keit, Handlung, Wirkung
1. Jednorazowy przejaw ludzkiej akty-
wności, nastawionej na osiągnięcie okre-
ślonego wyniku, podejmowanej zasadniczo
świadomie, choć nie zawsze uświadamianej
sobie. Czyrmość powtarzana, stosowana czy
wykonywana w sposób ciągły jest
działalnością.
2. psych. ZłoŜony proces ukierunkowany,
zmierzający do określonego stanu końcowego
(wyniku, celu), o takiej strukturze, która
odpowiada moŜliwości osiągnięcia
zamierzonego wyniku. RozróŜnia się czyn-
ności instynktowne, zautomatyzowane,
przymusowe - dowolne, świadome - nie-
świadome.
CZYSTA FORMA
U S. I. WITKIEWICZA — jedno z głównych
pojęć jego estetyki, oznaczające konstrukcję
elementów dzieła sztuki, takich jak dźwięki,
barwy, kształty, słowa, gesty, które,
uwolnione od związków treściowych, jedynie
w oderwaniu od zastosowań praktycznych
mogą zapewnić dziełu
147
CZYSTY ROZUM
jedność i spoistość. Dopiero taka konstrukcja,
będąca jednością w wielości, stanowi o
autonomii dzieła sztuki i jego pięknie.
CZYSTA ŚWIADOMOŚĆ (świadomość
transcendentalna) ang. pure flow of con-
sciousness; nm. reine Bewufitsein
Świadomość poddana szczególnej redukcji,
zwanej redukcją transcendentalną (—>
redukcja fenomenologiczna /b/), i pozbawiona
przez to naturalnych ujęć, które, poniewaŜ
transcendują świadomość, nie są
zagwarantowane samym jej przebiegiem ani
teŜ jej immanentną zawartością, czyli tym, co
w niej bezpośrednio dane. Redukcja taka
pozwala odsłonić niepo-wątpiewalną sferę
poznawczą, jaką jest czysta świadomość wraz
z jej podmiotem — czystym „ja" (—^ ja /7/),
przy czym to, co transcendentne, traktowane
jest jedynie jako korelat intencji czystej
świadomości.
Koncepcja czystej świadomości inaczej jest
stosowana przez kantystów, a inaczej przez
fenomenologów.
CZYSTE DOŚWIADCZENIE ang. pure
experience; fr. ezperience pure; nm. reine Erfah-
rung t. pozn. —> Doświadczenie (1).
CZYSTY IDEALIZM ang. pure idealism
syn.-^ Immaterializm (b).
CZYSTY ROZUM ang. pure reason; fr.
raison pure; nm. reine Yernunft (1. KANT) t.
pozn., psych. -^ Rozum.
148

D struowanym,
DAIMÓNION (gr. <tó daimóniom = bóstwo,
ducłi opiekuńczy)
1. U SOKRATESA: „głos wewnętrzny",
który przestrzega wprost przed postępo-
waniem złym, a pośrednio doradza postę-
powanie dobre, nazywany teŜ „duchem
opiekuńczym", utoŜsamianym z normatywną
wiedzą etyczną, jaką posiada mę-drzec-
filozof. Ów „głos" czy teŜ „duch" to
nawiedzające Sokratesa na zasadzie całko-
wicie irracjonalnej natchnienie, które go
przestrzegało przed podejm:Owaniem takiego
czy innego działania. Daimónion jako
irracjonalny składnik świadomości nie
utoŜsamia się z jakąś określoną władzą
psychiczną, bliŜsze jest raczej sumieniu,
stanowiąc ambiwalentną siłę — coś, co nie
jest ani dobre, ani złe, a czemu definitywną
wartość moŜe nadać dopiero człowiek przez
swą decyzję o charakterze moralnym. W
osobie Sokratesa PLATON ukazał rysy
człowieka demonicznego, tzn. mającego
świadomość, Ŝe nie jest tym, czym być
powinien, cierpiącego z powodu braku pełni
bytu i dąŜącego do jej osiągnięcia.
2. Z czasem zaczęto utoŜsamiać daimónion
z d e m o n e m (datnion), tj. istotą duchową
zajmującą w hierarchii bytów miejsce
pośrednie między człowiekiem a bóstwem,
wpływającą na los człowieka (m. in. stoicy),
najczęściej złą i działającą na jego zgubę.
Wiedzę o demonach jako złych duchach,
którym przewodzi szatan, rozwija dopiero
późny judaizm.
149
DASEIN
DANA łc. datum; ang. datum, the given; fr. le
donnę, la donnee; nm. das Gegebene, Gege-
benheit
1. psych., t. pozn. To, co się bezpośred
nio zjawia w zmysłach lub w intelekcie,
a nie jest czymś wypracowanym, skon
np. „bezpośrednie
świadomości" (les donnees immediates de la
conscience) u H. BERGSONA czy dane zmy
dane
słowe (ang. sense data), tj. wraŜenia lub ich
zespoły. MoŜna rozróŜnić:
a) przedmiot bezpośredniego (np. em-
pirycznego) ujęcia poznawczego, np. padanie
deszczu;
b) rezultat takiego ujęcia, np. sąd: „Pada
deszcz";
c) protokół takiego ujęcia, np. sąd: „Widzę,
Ŝe pada deszcz".
Dane tego rodzaju moŜna potraktować jako
dane do przyjęcia; to, co dane, przeciwstawia
się temu, co juŜ przedstawione, temu, co
skonstruowane, wyprowadzone,
wywnioskowane, oczekiwane, zadecydowane
— a nie zastane, nie napotkane.
2. metod. Dana naukowa — pewne za-
łoŜenie W5qściowe przyjęte podczas roz-
wiązywania jakiegoś problemu.
3. W znaczeniu informatycznym: obie-
ktywna postać -> informacji (1), nadająca się
do wykonywania na niej róŜnych operacji,
czyli do jej przetwarzania. Przykłady danych:
sygnały elektryczne, stany układów
półprzewodnikowych, znaki graficzne, itp.
Dane bywają takŜe określane jako liczby,
fakty, pojęcia lub rozkazy, przedstawiane w
ten sposób, aby wygodnie było je przesyłać,
interpretować czy teŜ przetwarzać metodami
ręcznymi lub automatycznymi.
DASEIN (nm. <Dasein>, takŜe: Da-Sein,
Dass-sein = istnienie, byt ludzki, od da = tu
oto + sein = być — w sumie: być obecnym, -
być na miejscu)
Począwszy od XVIII w. jeden z podsta-
wowych terminów w niemieckojęzyczn}^!
150
DECYZJA
piśmiennictwie filozoficznym (CH. WOLFF, I.
KANT, G. W. F. HEGEL„F. W. J. SCHELLING),
uŜywany początkowo zamiennie z terminami
Existenz i Wirklichkeit, a zaczerpnięty z
języka potocznego, gdzie słowo Dasein
przybierać moŜe róŜne odcienie znaczeniowe,
z których dwa najczęściej spotykane to: a)
obecność przestrzenna, znajdowanie się
gdzieś i b) konkretne istnienie, egzystencja,
Ŝycie. I. W kontekstacłi
ogólnoontologicznych:
1. Sposób istnienia realnego.
U CH. WOLFFA: istnienie aktualne w od-
róŜnieniu od istnienia moŜliwego.
U I. KANTA: istnienie-rzeczywistość w prze-
ciwieństwie do nieistnienia-nierzeczywi-
stości (Nichtsein) jako jedna z trzech kategorii
—> modalności (1) (wymieniana obok
kategorii moŜliwości i kategorii koniecz-
ności).
2. Jeden z podstawowych momentów
bytu, konstytuujący go jako akt istnienia,
w odróŜnieniu od istoty, która wyraŜa je
go treść.
U I. KANTA i N. HARTMANNA: fakt bycia
{Faktizitat) jako aspekt bytu ukonstytuo-
wanego.
U G. W. F. HEGLA: pierwsza determinacja
bytu, będącego jednocześnie swym
przeciwieństwem — niebytem, w jego sta-
waniu się.
U H. CONRADA-MARTIUSA: samoistność
bycia w jego immanentności w odróŜnieniu
np. od bycia bytów intencjonalnych,
charakteryzującego się heteronomiczno-ścią.
II. W kontekstach antropologiczno-on-
tologicznych: sposób ludzkiego bytowania i
jego struktura.
U M. HEIDEGGERA: podstawowy termin w
hermeneutycznej analizie egzystencji,
odsłaniającej strukturę i sens ludzkiego
„bycia-w-świecie" (In-der-Welt-Sein).
DECYZJA (łc. decisio = umowa, układ,
porozumienie, rozstrzygnięcie) ang. deci-
sion; fr. decision; nm. Entscheidung
151
DEDUKCJA
1. W psychologii racjonalnej: skupiający w
sobie osobową naturę człowieka akt -^
rozumu praktycznego, nakazujący posłuŜenie
się właściwym środkiem dla
urzeczywistnienia wyboru dokonanego przez
—> wolę.
2. psych. W pewnych kierunkach, np. w
szkole wiirzburskiej, dokonując klasyfikacji
aktów psychicznych wyróŜnia się klasę aktów
woli i do nich zalicza się decyzje.
Współcześnie określa się decyzję jako wybór
jednej z wielu moŜliwości; stanowią ją
procesy przeddecyzyjne — uświadomienie
sobie moŜliwych alternatyw działania i ich
skutków, procesy decyzyjne — wybór, i
procesy podecyzyjne — stosunek podmiotu
do własnego wyboru.
3. W matematycznej —> teorii decyzji roz-
patruje się kryteria -^ racjonalności (2) de-
cyzji, wyróŜniając rodzaje sytuacji decy-
zyjnych i podając dla kaŜdego z nich od-
powiednie kryteria racjonalności; racjonalna
decyzja jest to czynność spełniająca wy-
magania owych kryteriów.
DEDUKCJA (łc. deductio = wyprowadzenie)
gr. apagoge; nłc. deductio; ang. deduc-tion;
fr. deduction; nm. Deduktion, Ableitung 1.
log. Rozumowanie, w którym wniosek
wynika logicznie z przesłanek, tzn. przesłanki
stanowią podstawienie za zmienne jakiegoś
prawa logiki w poprzedniku, a wniosek —
podstawienie tegoŜ prawa w następniku. Na
przykład ze zdania: „Jeśli mnie cenisz, to
stawiasz przede mną odpowiedzialne zadania"
(schematycznie: jeśli p, to q) wynika logicznie
zdanie: „Jeśli nie stawiasz przede mną
odpowiedzialnych zadań, to mnie nie cenisz"
(schematycznie: jeśli me-q, to nie-p); znaczy
to, Ŝe jest prawem logiki wykorzystany tutaj
schemat: Jeśli (jeśli p, to q), to (jeśli nie-(j, to
nie-p). Tradycj^ne określenie dedukcji, Ŝe jest
to rozumowanie polegające na wypro-
wadzaniu zdań szczegółowych ze zdań
ogólnych („od ogółu do szczegółu"), podpada
pod powyŜsze określenie, dotyczy bo-
152
DEDUKCJONIZM
wiem pewnej grupy praw logicznycłi —> ra-
cłiunku nazw dopuszczających tego rodzaju
uszczegółowienia (naleŜą do nich prawa —>
kwadratu logicznego dotyczące stosunku
podporządkowania).
Rozumowanie dedukcyjne jest rozumo-
waniem niezawodnym, co oznacza, Ŝe jeśli
jego przesłanki są prawdziwe, to za-
gwarantowana jest równieŜ prawdziwość
wniosku (bo w prawie logiki poprzednik nie
moŜe być prawdziwy, gdy następnik jest
fałszywy). Przykładem rozumowań
niededukcyjnych, czyli takich, którym nie
przysługuje niezawodność, są rozumowania
indukcyjne, wnioskowanie przez analogię,
wnioskowanie statystyczne itp. W naukach
empirycznych występują wszystkie odmiany
rozumowań, natomiast w naukach formalnych
(matematycznych)
— tylko rozumowanie dedukc5^ne, stąd
pewność charakteryzująca twierdzenia
matematyczne.
2. Dedukcja transcendentalna
— ul. KANTA {transzendentale Deduktion):
wyjaśnienie sposobu, w jaki pojęcia mogą
fl priori odnosić się do przedmiotów; w fe
nomenologii: uzasadnienie danego pojęcia
przez wykazanie, Ŝe umoŜliwia ono kon
stytucję jakiejś dziedziny przedmiotowej
{—> konstytuowarue).
DEDUKCJONIZM ang. deductionism
metod. syn.—> Antyindukcjonizm.
DEFINICJA <łc. <definitio> = odgranicze-
nie, granica; dokładne określenie) gr. hó-ros,
horismós; łc. finis; ang. definition; fr.
definition; nm. Definition, Begrijfsbestim-
mung, Begrijfsabgrenzung
metod. Wobec braku jednego pojęcia, które
ujmowałoby wspólną cechę wszystkich
stosowanych odmian definicji, traktuje się
zakres terminu „definicja" jako sumę, na którą
składają się zakresy poszczególnych pojęć,
takich jak definicja aksjomatyczna, definicja
normalna, definicja cząstkowa i in. W
niektórych jednak
153
DEFINICJA ANALITYCZNA
kontekstach słowo 'definicja' bez przy-
miotnika traktowane jest jako synonim lub
skrót wyraŜenia —> „definicja normalna".
DEFINICJA AKSJOMATYCZNA (defi-
nicja przez aksjomaty, definicja przez
postulaty) ang. implicit definition, axiomatic
definition; inne odpowiedniki w językach
obcych ------ > definiq'a przez postulaty
metod. Układ -^ aksjomatów (2) systemu
dedukcyjnego spełnia dwie furiJccje: 1)
dostarcza przesłanek dla dowodzenia
twierdzeń oraz 2) stanowi kontekst chara-
kteryzujący znaczenie terminów pierwotnych
danego systemu; w tej drugiej roli układ
aksjomatów nazywa się definicją
aksjomatyczną. 1 tak aksjomaty geometrii
charakteryzują sens terminów „punkt",
„prosta" itp. przez fakt uŜycia ich w kon-
tekście określonych twierdzeń, np.: „Dwa
róŜne punkty wyznaczają zawsze jedną
prostą", „Trzy punkty nie leŜące na jednej i tej
samej prostej wyznaczają zawsze pła-
szczyznę". W definicji aksjomatycznej nie ma
tradycyjnego odróŜnienia zwrotu defi-
niowanego (definiendum) od zwrotu defi-
niującego (definiens): kaŜdy z występujących
w niej terminów pierwotnych jest wyjaśniany
przez inne terminy i sam się przyczynia do ich
wyjaśnienia.
DEFINICJA ANALITYCZNA (definicja
sprawozdawcza) ang. analytic definition; fr.
definition analytiąue, definition explicative;
nm. analytische Definition
metod. WyraŜenie informujące o zastanym
na gruncie określonego języka znaczeniu
pewnego terminu; tym właśnie róŜni się ono
od -4 definicji syntetycznej (projektującej),
która wprowadza do języka jakieś nowe
pojęcie lub — dla pojęcia juŜ istniejącego —
nowy termin. Gdy np. wynalazca proponuje
jakąś nazwę dla swego wynalazku, jak „radar"
czy „laser", podaje tym samym jego definicję,
która jest syntetyczna w stosunku do dotych-
czasowego języka, nie zawierającego owej
154
DEFINICJA CZĄSTKOWA
nazwy. Natomiast w języku zmodyfikowa-
nym przez fakt dołączenia do niego takich
nazw, jak „radar", „laser", definicja kaŜdej z
tych nazw jest juŜ definicją analityczną.
DEFINICJA CZĄSTKOWA ang. partial
definition
metod. Określenie, które — inaczej niŜ —>
definicja normialna — nie charakteryzuje w
pełni zakresu terminu definiowanego, lecz
podaje dla niego jakiś zakres nadrzędny lub
podrzędny. Nie umiejąc np. podać definicji
normalnej dla słowa 'pinia', moŜemy
przynajmniej częściowo wyjaśnić komuś jego
sens, mówiąc, Ŝe jest to rodzaj sosny; podaje
się wtedy pewien zakres nadrzędny (czyli
warunek konieczny, bo Ŝeby jakieś drzewo
zostało zaliczone do pinii, musi być sosną).
Ten sam termin „pinia" moŜna by
zdefiniować równieŜ cząstkowo przez
podanie zakresu podrzędnego, np. przez
wskazanie na kępę drzew naleŜących do tego
właśnie gatunku (byłoby to zarazem podanie
pewnego warunku wystarczającego, bo
wystarczy naleŜeć do owej wskazanej i jakoś
nazwanej grupy drzew, Ŝeby zasługiwać na
miano pinii). Jeśli definicja jest świadomie
zamierzona jako cząstkowa, a nie jako zu-
pełna, czyli normalna, to nie podlega ona
zarzutowi braku adekwatności, polegającego
na tym, Ŝe zakres terminu definiowanego nie
pokrywa się z zakresem terminu
definiującego, lecz jest względem niego
nadrzędny lub podrzędny.
DEFINICJA DEJKTYCZNA <gr. deikłikós
= wskazujący) ang. deictic definition metod,
syn.—> Definicja ostensywna.
DEFINICJA INDUKCYJNA (definicja re-
kurencyjna) ang. inductive definition, defi
nition by composition; ix. definition inductive;
rm\. induktive Definition; inne odpowiedni
ki w językach obcych---------> definicja reku-
rencyjna metod. Określenie składające się z
dwóch
155
DEFINICJA KLASYCZNA
części: warunku wyjściowego i warunku in-
dukcyjnego, słuŜące do definiowania pojęć,
które się odnoszą do zbiorów nieskończo-
nych. Warunek wyjściowy wymienia pewne
elementy rozwaŜanego zbioru nieskoń-
czonego, a warunek indukcyjny stwierdza, w
jaki sposób z owych elementów moŜna
skonstruować dowolny inny element danego
zbioru. Tak np. sumę dwóch liczb naturalnych
określa się następująco:
1) warunek wyjściowy: x + 0 = x;
2) warunek indukcyjny: x + n{y) = n{x + +
y), gdzie n oznacza następnik, czyli liczbę
większą o jeden (od liczby w nawiasie).
Podstawiając za x kolejne liczby naturalne
otrzymujemy wszystkie moŜliwe sumy:
1 + O = n(0) -I- O = M(0 + 0) na mocy wa-
runku indukcyjnego; z warunku wyjściowego
wiadomo, Ŝe O + O = O, stąd n(0 + 0) = =
n(0) = l.
1 + 1 = 1+ M(0) = n(l + 0) na mocy wa-
runku indukcyjnego; z warunku wyjściowego
wiadomo, Ŝe 1 + O = 1, stąd n(l + 0) = = n(l)
= 2.
1+2 = 1+ n(l) = n(l + 1) na mocy warunku
indukcyjnego; z poprzedniego kroku
wiadomo, Ŝe 1 + 1 = 2, stąd n(l + 1) = = n(2)
= 3.
Itd.
Inny przykład: W logice i w lingwistyce
określa się pojęcie „wyraŜenie języka" w ten
sposób, Ŝe wymienia się najpierw, w postaci
słownika, skończony zbiór wyraŜeń prostych
(tj. takich, Ŝe Ŝadna część danego wyraŜenia
nie jest sama wyraŜeniem), a następnie podaje
się operacje syn-taktyczne (np. łączenia
wyraŜeń za pomocą określonych spójników)
prowadzące do wyraŜeń o dowolnym stopniu
złoŜoności. Tak określony zasób wyraŜeń jest
nieskończony, równy co do mocy zbioru
zbiorowi liczb naturalnych.
DEFINICJA KLASYCZNA gr. hóros; łc.
definitio; ang. dassical definition; fr. defi-
nition classicjue; nm. klassische Definition
metod. —> Definicja normalna o budowie:
156
DEFINICJA KONTEKSTOWA
„S jest to G i D", gdzie wyraŜenie 'jest to'
stanowi odpowiednik znaku równości, a litery
S, G, D symbolizują odpowiednio pojęcia: S
— pojęcie gatunkowe [species); G — pojęcie
rodzajowe (genus), a więc nadrzędne
względem gatunkowego, np. pojęcie pro-
stokąta jest nadrzędne w stosunku do pojęcia
kwadratu; D — pojęde wyróŜniające {dif-
ferentia spedfica), które odróŜnia elementy
gatimku S od wszystkich pozostałych ele-
mentów rodzaju G, np. równoboczność wy-
róŜnia kwadraty w zbiorze prostokątów. Ten
sposób konstruowania definicji określa
tradycyjna formuła: „Definitio fit per genus
proximum et differentiam spedficam" („De-
finicję tworzy się przez wskazanie najbliŜ-
szego rodzaju i róŜnicy gatunkowej"). W
definicji: „Człowiek jest to zwierzę rozumne"
definiowanym pojęciem gatunkowym jest
„człowiek", rodzajow)mi — „zwierzę", a
róŜnicy gatunkowej dostarcza pojęde
rozumnośd.
ARYSTOTELES wymieniał definicję Qxe hó-
ros) wśród czterech klas orzeczników: obok
właściwości, rodzaju i przypadłości (—>
predykabilia /1 /), podkreślając, Ŝe stanowi ją
odpowiedź na pytanie: to tien einai
(dosłownie: „bycie [teraz], czym [coś] było
[przedtem]"). Przymiotnik „klasyczna" bierze
się m. in. ze związku pomiędzy problematyką
tego rodzaju definicji a klasyczną
problematyką filozoficzną, do której naleŜy
zagadnienie powszechników.
Do dziś aktualny jest spór, czy definicja
klasyczna dotyczy wyłącznie nazw, jak to
postuluje -^ nominalizm, czy teŜ — wedle
stanowiska —> realizmu (3) pojęciowego —
pozajęzykowych przedmiotów abstra-
kcyjnych, jakimi są powszechniki. W polskim
piśmiennictwie stanowisko nomi-nalistyczne
zajmuje T. KOTARBIŃSKI, a stanowisko
realistyczne — K. AJDUKIEWICZ (w ostatniej
fazie swojej twórczości).
DEFINICJA KONTEKSTOWA ang. con-
textual definition, definition in use (= defi-
nicja przez uŜycie); fr. = definition indire-
157
DEFINICJA NOMINALNA
cte; nm. Gebmuchsdefinition, implizite Defi-
nition
metod. —> Definicja normalna, w której
wyraŜenie podlegające definiowaniu stanowi
tylko część definiendum, podaną w typowym
dla tego wyraŜenia kontekście. W przypadku
np. definiowania jakiegoś funktora
kontekstem takim są jego argumenty,
przedstawiane zwykle w postaci symboli
zmiennych. W rachunku zdań nie definiuje się
np. samego symbolu implikacji „—>", lecz
ów symbol wraz z kontekstem: p -^ q;
wyraŜeniem definiującym moŜe być formuła
~p v q, dostarczająca odpowiedniego
kontekstu dla symboli negacji i alternatywy,
uŜytych tutaj do zdefiniowania symbolu
implikacji. Inny przykład: definicja
pierwiastka kwadratowego w kontekście x =
Vy, który się definiuje za pomocą kontekstu:
x^ = y.
DEFINICJA LEKSYKALNA <gr. leksikós
= dotyczący wyrazu) ang. lerical definition,
analytic definition, reporting definition metod,
syn.—^ Definicja znaczeniowa.
DEFI1MIQA NOMINALNA (definicja syn-
taktyczna) nłc. definitio ąuid nominis, defi-
nitio nominalis; ang. nominał definition; fr.
definition nominale, definition de mots (E. DE
CoNDiLLAc); nm. nominale Definition, Nomi-
naldefinition
metod. Określenie dotyczące wyraŜenia
języka, przeciwstawiane —> definicji realnej,
będącej charakterystyką jakiegoś przedmiotu
pozajęzykowego, np. zbioru lub cechy. Stąd,
stosując pełny zapis definicji nominalnej,
wyraŜenie definiowane ujmuje się w
cudzysłów dla wskazania, Ŝe mówi się o
samym wyraŜeniu, a nie o tym, do czego się
ono odnosi. Według —> nomina-lizmu (3),
odmawiającego istnienia takim przedmiotom,
jak zbiory i cechy, wszelkie definicje są
nominalne, nawet gdy opuszcza się w nich,
dla skrócenia napisu, znaki cudzysłowu
(stwarzając tym pozór definicji realnej).
Odmianą definicji nominalnej
158
DEFINICJA NORMALNA
jest definicja semantyczna, cha-
rakteryzująca się tym, Ŝe definiendum wy-
stępuje tu w cudzysłowie, definiens zaś w
supozycji zwykłej.
DEFINIQA NORMALNA (definicja rów-
nościowa) ang. normal definition; fr. defi-
nition normale; nm. Normaldefinition, norma-
le Definition
metod. Określenie, w którym wyraŜenie
definiujące i wyraŜerue definiowane są od
siebie W3n'aźnie odróŜnione (czego nie ma w
—> definicji aksjomatycznej), a ich zakresy są
ze sobą identyczne (czego nie ma w —>
definicji cząstkowej). Dzięki tym własnościom
definicja normalna ma postać równości
stwierdzającej toŜsamość zakresów oraz
spełnia warunek przekładalności, tj. pozwala
zastąpić w dowolnym tekście wyraŜenie
definiowane wyraŜeniem definiującym, i
odwrotnie. Jednym z rodzajów definicji
normalnej jest —> definicja klasyczna.
DEFINICJA OPERACYJNA ang. opera-
tional definition; nm. operationale Definition
metod. Określenie, w którym pojęcie de-
finiowane charakteryzuje się przez wskazanie
operacji słuŜących do jego utworzenia, a
zarazem do rozpoznawania jego de-sygnatów.
Na przykład kwas definiuje się przez
określenie go jako cieczy, która zanurzony w
niej papierek lakmusowy (operacja) zabarwia
na róŜowo. Inny przykład: w psychologii
pewne dyspozycje, np. inteligencję, określa
się przez podanie sposobu ich wykrywania i,
ewentualnie, mierzenia za pomocą testów.
Definicje operacj^-ne naleŜą do -> definicji
cząstkowych, poniewaŜ zajście zdarzenia
będącego rezultatem operacji (zabarwienie
papierka, wynik testu psychologicznego itp.)
nie jest warunkiem koniecznym podpadania
danego przedmiotu pod rozwaŜane pojęcie,
podpada on bowiem pod owo pojęcie takŜe i
wtedy, gdy nie wykonuje się na nim Ŝadnych
operacji: mogą np. być inteligentne i takie
osoby, które nigdy nie były pod-
159
DEFINICJA PRZEZ ABSTRAKCJĘ
dawane testom inteligencji. Wykonanie
odpowiedniej operacji i otrzymanie okre-
ślonego rezultatu jest jedynie warunkiem
wystarczającym do tego, by dany przedmiot
czy zjawisko zakwalifikować jako desygnat
definiowanego pojęcia.
DEFINICJA OSTENSYWNA (definicja
dejktyczna) ang. ostensive definition; nm.
ostensive Definition
metod. Rodzaj —> definiq'i cząstkowej, cha-
rakteryzujący się tym, Ŝe nie występuje tu
zwrot definiujący, a jego rolę pełni czynność
pokazywania przedmiotu podpadającego pod
definiowane pojęcie. Gdy definiujemy np.
termin „zielone", pokazujemy dowolny
zielony przedmiot, dołączając wypowiedź:
„To jest zielone". Demonstrowanie wzorców
pozytywnych bywa uzupełniane przez
wskazywanie na wzorce negatjrwme, poka-
zując np. przedmiot Ŝółty, mówimy: „To nie
jest zielone".
DEFINICJA PROJEKTUJĄCA ang. pro-
jecting definition, stipulative d^nition; fr. defi-
nition projetante; nm. projizierende Definition
metod, syn.-^ Definicja syntetyczna.
DEFINICJA PRZEZ ABSTRAKCJĘ
ang. definition by abstraction; fr. definition par
abstraction; nm. Definition durch Abstraktion
metod. Określenie terminu słuŜącego do
scharakteryzowania względu, pod którym
pewne przedmioty są jednakowe, np. barwy
jako względu, pod którym pewne płaszczyzny
są takie same, tj. równobarwne; znaczenia
jako względu, pod którym pewne wyraŜenia
są takie same, tj. równoznaczne; liczności
zbioru jako względu, pod którym pewne
zbiory są takie same, tj. równoliczne. Ów
wzgląd, czyli cecha wspólna pewnej klasy
przedmiotów, jest rezultatem czynności, którą
w teorii poznania nazywa się -^ abstrakcją (3).
Definicja przez abstrakcję naleŜy do —>
definicji kontekstowych, poniewaŜ rue
definiuje się w niej izolowanego terminu, lecz
cały zwrot.
160
DEFINICJA PRZEZ AKSJOMATY
W którym ów termin jest uwikłany, np.:
„Dwa zdania są równoznaczne wtedy i tylko
wtedy, gdy zachodzi między nimi obu-
strorme wynikanie logiczne".
DEFINICJA PRZEZ AKSJOMATY ang.
definition by axioms metod. syn.^> Definicja
aksjomatyczna.
DEFINICJA PRZEZ POSTULATY ang.
.postulational definition, definition by postula-
tes; fr. definition par postulats; nm. Definition
durch Postulate metod. syn.^> Definicja
aksjomaty czna.
DEFINICJA REALNA (definicja rzeczo-
wa) nłc. definitio ąuid rei, definitio realis;
ang. real definition; fr. definition reelle, de-
finition causale (G. W. LEIBNIZ), definition de
choses (Porte-Royal, ]Ś. DE CONDILLAC); nm.
reale Definition, Realdefinition (I. KANT)
metod. Jednoznaczna charakterystyka ja-
kiegoś przedmiotu, np.: „Pierwiastek jest to
substancja, której nie moŜna rozłoŜyć
chemicznie na inne ciała". Definicja nie bę-
dąca realną jest —> definicją nominalną, tzn.
charakterystyką jakiegoś wyraŜenia, w szcze-
gólności — nazwy (nomen), np.: „«Pierwia-
stek» znaczy tyle, co «substancja, której nie
moŜna rozłoŜyć chemicznie na inne ciała»".
DEFINICJA REDUKCYJNA ang. reduc-
tional definition, reduction sentence
metod. —> Definicja cząstkowa słuŜąca do
sprowadzania (redukcji) -> pojęć (3)
teoretycznych do pojęć rejestrujących bez-
pośrednie dane doświadczenia (wyraŜane
przez nazwy barw, kształtów, dźwięków itp.).
I tak pojęcie magnesu definiuje się re-
dukcyjnie przez podanie warunku, który
wystarcza do rozpoznania, Ŝe coś jest mag-
nesem, mianowicie faktu przyciągania, np.
opiłków Ŝelaza. Pojęcia teoretyczne dotyczące
np. dyspozycji psychicznych definiuje się
przez redukcję do pojęć, które opisują
obserwowalne reakcje będące wska-
161
DEFINICJA SYNTAKTYCZNA
źnikami danej dyspozycji: ucieczka jest
wskaźnikiem strachu, wydzielanie śliny —
wskaźnikiem głodu, itp.
DEFINICJA REGULUJĄCA ang.regula-ting
definition, regulative definition; fr. -definition
de nom (Port-Royal, B. PASCAL)
metod. —> Definicja S5mtetyczna, która za-
chowuje pewne elementy zastanego znaczenia
definiowanego terminu, ale zarazem
znaczenie to modyfikuje w kierunku nadania
mu większej ostrości. Dopóki np. w języku
chemii termin „woda" uŜywany był w
znaczeniu przejętym z języka potocznego, był
to termin nieostry, poniewaŜ w wielu
przypadkach nie dawało się rozstrzygnąć, czy
ma się do czynienia z wodą, czy z jakąś inną
cieczą. Wprowadzenie definicji podającej
skład chemiczny wody przyczyniło się do
zaostrzenia jej pojęcia, pozostawiając jednak
pewien związek z rozumieniem potocznym,
poniewaŜ oba pojęcia wody, potoczne i
naukowe, mają liczne desygnaty wspólne.
DEFINICJA REKURENCYJNA ang. re-
cursive definition, definition by recursion; fr.
definition recursive; run. rekursive Definition
metod. syn.^> Definicja indukcyjna.
DEFINICJA RÓWNOŚCIOWA
metod, syn.-^ Definicja normalna.
DEFINICJA RZECZOWA
metod, syn.-^ Definicja realna.
DEFINICJA SEMANTYCZNA ang. se-
mantical definition, word-thing definition;
nm. semantische Definition metod. -^
Definicja nominalna.
DEFINICJA SPRAWOZDAWCZA
metod, syn.^ Definicja analityczna.
DEHNICJA SYNTAKTYCZNA ang. syn-
tactical definition metod. syn.—> Definicja
nominalna.
162
DEFINICJA SYNTETYCZNA
DEFINICJA SYNTETYCZNA (definicja
projektująca) ang. synthetic definition, sti-
pulative definition; fr. definition syniheticjue,
definition constructive; nm. synthetische Defi-
nition, konstruktive Definition
metod. Określenie, które nie jest —> defi-
nicją analityczną, tj. nie zdaje sprawy z za-
stanego znaczenia jakiegoś terminu, lecz
wprowadza nowy termin lub teŜ terminowi
juŜ naleŜącemu do języka nadaje nowe
znaczenie. W tym drugim przypadku, jeśli
definicja zachowuje pewne elementy
dawnego znaczenia, pewne zaś modyfikuje, to
nazywa się ona -^ definicją regulującą.
DEFINICJA TREŚCIOWA fr. ^definition
essentielle
metod. Określenie jakiegoś terminu przez
wymienienie jego —> treści (2) (najlepiej
istotnej). Definicja taka przeciwstawia się ->
definicji zakresowej.
DEFINICJA ZAKRESOWA ang. definition
ofthe denotation
metod. Określenie zakresu jakiegoś terminu
(—> zakres nazwy) przez podanie w zwrocie
definiującym terminu o tym samym zakresie.
Definicja taka przeciwstawia się -^ definicji
znaczeniowej i —> definicji treściowej.
DEFINICJA ZNACZENIOWA (definicja
leksykalna) ang. lexical definition, word--
word definition
metod. Określenie danego terminu przez
przytoczenie jego równoznacznika.
DEFINIENDUM (łc. <definiendum> = to, co
naleŜy określić)
metod. Termin definiowany lub typowy
kontekst zawierający taki termin. W —> de-
finicjach normalnydi — lewa strona definicji.
DEFINIENS {łc. <definiens> = określający)
metod. Zwrot lub termin, za pomocą któ-
163
DEFINIOWANIE
rego coś się definiuje. W -^ definicjach nor-
malnych — prawa strona definicji, na którą w
przypadku —> definicji klasycznej składają
się rodzaj najbliŜszy (genus proximum) i
róŜnica gatunkowa (differentia specifica).
DEFINIOWANIE <łc. definio = określam)
gr. horismós; ang. process ofdefining
metod. Formułowanie —> definicji; obok -^
podziału logicznego oraz —^ wyjaśniania i
uzasadniania (—> uzasadnienie) jest to jedna
z waŜniejszych procedur naukowych.
Definiowanie spdriia m. in. dwie funkcje,
które zapewniają powiązanie —> denota-q'i
(1) terminu definiowanego z denotacjami
terminów definiujących; są to:
a) funkcja informacyjna — polegająca na
podawaniu znaczenia jakiegoś terminu lub teŜ
na umoŜliwianiu domyślenia się go w sposób
mniej lub bardziej dokładny. Dokonuje się to
dzięki sprowadzaniu znaczenia terminu
definiowanego do terminów, których
znaczenie jest znane;
b) funkcja inferencyjna — umoŜliwiająca
w ogóle lub ułatwiająca uzasadnianie
twierdzeń sformułowanych za pomocą
terminów zdefiniowanych.
Definicjom stawia się m. in. następujące
postulaty:
1) p o s t u l a t n i e s p r z e c z n o ś c i
— według którego stosowanie definicji nie
moŜe prowadzić do sprzeczności;
2) p o s t u l a t p r z e k ł a d a l n o ś c i
— Ŝądający, by definicje umoŜliwiały do
konanie przekładu kaŜdego zdania zawie
rającego termin definiowany na zdania nie
zawierające go;
3) p o s t u l a t n i e t w ó r c z o ś c i —
wymagający, aby definicja nie umoŜliwia
ła dowodu Ŝadnego zdania nie zawierają
cego terminu definiowanego, którego bez
pomocy tej definicji nie moŜna by udo
wodnić.
Dwa ostatnie postulaty nie muszą być
realizowane przez wszystkie definicje; nie-
przekładalne są np. -^ definicje cząstkowe, —
> defirucje indukcyjne.
164
DEJKTYCZNY
DEJKTYCZNY <gr. deiktikós = wskazują-
cy) ang. deidic
1. metod. Wskazujący, np. —^ definicja
ostensywna (= dejktyczna).
2. log. a) Kategoryczny.
b) W odniesieniu do sylogizmów: dający
się bezpośrednio redukować.
DEIZM (fr. <deisme> od łc. deus = Bóg) nłc.
deismus; ang. deism; nm. Deismus
Termin „deiści" (deistes), utworzony w XVI
w. przez socynian, którzy cłicieli odciąć się
nim od ateistów, został wprowadzony przez P.
ViRETA (1564) jako przeciwstawny
„ateizmowi", a termin „deizm" (deisme)
upowszecłinił w XVII w. P. BAYLE. JuŜ B.
PASCAL przeciwstawiał deizm zarówno
ateizmowi, jak i cłirystianizmowi,
zaznaczając, Ŝe obydwa, ateizm i deizm, są
prawie tak samo obce religii cłirześci-jańskiej
{Myśli, 602), natomiast S. CLARKE rozróŜniał
rozmaite postacie deizmu stosownie do
wszelkich moŜliwych filozoficznych
koncepcji Boga. Termin „deista" (ang. deist) i
powstały równieŜ w XVI w., ale pochodzenia
angielskiego termin „tei-sta" (theist),
rozpowszechnione w Anglii na przełomie
XVII i XVIII w., uŜywane tam były
zamiennie w odniesieniu do postaci
niedowiarstwa, zachowującego wprawdzie
wiarę w istnienie Boga, lecz odrzucającego
Objawienie chrześcijańskie. OdróŜnił je
ostatecznie od siebie (nm. Deist - Theist) do-
piero w 1781 r. I. KANT {Krytyka czystego ro-
zumu, A 631, B 659).
1. Pogląd filozoficzny uznający istnienie
NajwyŜszej Istoty zwanej Bogiem, Istoty,
która stworzyła świat i obdarzyła go zdol-
nością do samodzielnego rozwoju według
ustalonych przez siebie praw, nie interwe-
niując odtąd w bieg wydarzeń ani teŜ w lu-
dzkie Ŝycie. RozróŜnia się:
a) deizm racjonalistyczny -— powstały m.
in. pod wpływem —> racjonalizmu (2) R.
DESCARTES'A, interpretujący naturalisty-cznie
i racjonalistycznie treść Objawienia
chrześcijańskiego jako wynik intelektu-
165
DEMIURG
alnego poznania ludzkiego (E. HERBERT z
CHERBURY, CH. BLOUNT, M. TINDAL W Anglii
oraz VOLTAIRE we Francji);
b) deizm empiryczno-scjentystyczny —
opierający religię na doświadczeniu i rozumie
(J. LÓcKE, H. J. BOLINGBROKE). Z pośrednią
krytyką deizmu wystąpił D. HUME, który
kwestionując zasadę przyczynowości, za-
kwestionował moŜliwość empirycznego uza-
sadnienia istnienia Boga.
2. Ponadwyznaniowa, czysto rozumowa
religia Oświecenia, zastępująca religię opartą
na Objawieniu -> religią naturalną.
Prekursorem jest E. HERBERT Z CHERBURY,
który w swojej koncepcji Boga pozostawał m.
in. pod vą>bfwem R. DESCARTES'A i w t3Tn
sensie był przedstawicielem -^ racjonalizmu
(6). Deizm przeciwstawiał się przede
wszystkim -^ teizmowi chrześcijańskiemu,
odrzucając objawienie. Opatrzność BoŜą,
boskość Jezusa Chrystusa, cuda. Roz-
powszechnił się w XVII w. w Anglii (CH.
BLOUNT, J. TOLAND, S. CLARKE, J. A. COLLINS,
M. TINDAL, TH. WOOLSTON, TH. CHUBB, H. J.
BOLINGBROKE) i we Francji (VOLTAIRE, ency-
klopedyści, J. J. ROUSSEAU), skąd przedostał
się do Niemiec (H. S. REIMARUS, G. E. LES-
SING, M. MENDELSSOHN), Stanów Zjednoczo-
nych A. P. (B. FRANKLIN, G. WASHINGTON,
TH. PAINE, TH. JEFFERSON), Polski (S. STASZIC,
JAN SNIADECKI).
DEMIURG (gr. <demiourgós> = rzemieślnik,
wykonawca) łc. demiurgus / damiurgus; ang.
demiurge; fr. demiurge; nm. Demiurg
1. U PLATONA: budowniczy nieba i całego
świata, kształtujący swe dzido z istniejącego
juŜ tworzywa, tj. z odwiecznej, ale
bezkształtnej i bezładnej materii, którą
zgeometryzował i uteleologizował. Podobnie
w filozofii neoplatońskiej — twórca
kształtujący elementy juŜ istniejące, w od-
róŜnieniu od stwarzającego z niczego; pla-
tońską koncepcją stworzenia świata przez
demiurga posłuŜył się np. przy okazji in-
terpretowania biblijnego opisu stworzenia
FiLON Z ALEKSANDRn.
166
DEMOKRACJA
2. U gnostyków i w literaturze herme-
tycznej: róŜny od najwyŜszego Boga twórca
świata materialnego, będący często jego
pierwszą hipostazą, utoŜsamiany niekiedy ze
Stwórcą znanym ze Starego Testamentu.
Niektórzy chrześcijańscy neopla-tończycy (m.
in. BAZYLI WIELKI) utoŜsairua-li Demiurga z
Logosem (Chrystusem), zastępując jednak
termin Demiourgós jego greckimi lub
łacińskimi odpowiednikami, takimi jak
Technites, Opifex, Artifex (tymi samymi lub
podobnymi neoplatońskimi terminami,
odnoszonymi do Boga jako stwórcy
wszechświata, posługiwali się jeszcze M.
KOPERNIK i J. KEPLER). Gnostyczna
koncepcja demiurga jako siły stwórczej
działającej w łonie przyrody znalazła echo w
idealizmie niemieckim (J. W. GOETHE, F. W.
J. SCHELLING).
DEMOKRACJA <gr. <demokratia> = ludo-
władztwo) nłc. democratia; ang. democracy;
fr. democratie; nm. Demokratie
Termin wprowadzony w V w. p.n.e. przez
sofistów, a upowszechniony przez
DEMOKRYTA, PLATONA i ARYSTOTELESA.
1. Ukształtowany w staroŜytnej Grecji
ustrój społeczny, przeciwstawny teokracji
(władza kaftanów), —> arystokracji (1) (wła-
dza rodów) i plutokracji (władza bogatych),
polegający na faktycznym lub nominalnym
sprawowaniu władzy przez ogół ob3rwateli
(ludowładztwo). W toku dziejów wykształciły
się róŜne formy demokracji, takie jak:
demokracja ateńska, która była demokracją
bezpośrednią, demokracja szlachecka,
mieszczańska, konstytuc)^-na (XIX w.), która
się wyraŜała w reprezentacji większości
społeczeństwa (J. ST. MILL), parlamentarna.
2. Uprawnienia i swobody obywatelskie;
znaczenie to odnosi się często do po-
zapaństwowych struktur społecznych i po-
litycznych. Demokrację ateńską np. moŜna
rozumieć jako zespolenie trzech elementów:
władzy ludu (rządów większości, ogółu),
wolności jednostki i równości
167
DENOTACJA
obywateli. Od czasów nowoŜytnych za
podstawę demokracji uwaŜa się prawa
człowieka (m. in. J. LOCKE, J. J. ROUSSEAU),
wyraŜane w zasadach wolności, równości i
solidarności.
Demokratyczny wzorzec władzy i prawa
opiera się na idei władzy pochodzącej od
społeczeństwa i będącej wynikiem umowy
społecznej. Za najcenniejsze wartości
społeczne uznaje się w tym modelu wolność,
równość i sprawiedliwość, zawarte w
koncepcji naturalnych praw człowieka.
Wartości te mają być chronione przez prawo
powstałe w wyniku procesu prawotwórczego,
w którym mogą uczestniczyć wszyscy
obywatele. Demokratyczny model
politycznego porządku ma swoje korzenie w
europejskim antyku, chrześcijaństwie
zachodnim. Odrodzeniu i Oświeceniu; został
on ostatecznie ukształtowany w XVIII-
wiecznej myśli europejskiej i amerykańskiej
(konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki
— 1787, polska Konstytucja 3 maja 1791).
Model zachodni jest przeciwstawny znacznie
starszemu modelowi wschodniemu —
despotycznemu.
Krytykę demokracji, przeprowadzaną na
przykładzie demokracji ateńskiej, po-
dejmował w swej filozofii PLATON, wysu-
wając przeciwko ustrojowi demokratycznemu
najpierw argument epistemologicz-ny,
wskazujący na niebezpieczeństwo re-
latywizowania prawdy przez jej ustalanie na
podstawie poglądów i domysłów (—> dó-ksa
III) większości, a później argument
ontologiczny, odrzucający demokrację ze
względu na jej zerowy status ontyczny.
DENOTACJA (łc. <denotatio> - oznaczanie)
ang. denotation; fr. denotation; nm. Be-
zeichnung
Termin korelatywny: -^ konotacja.
1. log. Stosunek semantyczny między
wyraŜeniami języka a przedmiotami opi-
sywanymi w tym języku, polegający na tym,
Ŝe dane wyraŜenie odnosi się do określonego
przedmiotu. Przez -^ nazwy (2)
168
DENOTAT
indywiduowe denotowane są —> indywi
dua (2a), przez —> symbole (la) funkcyjne
------> funkcje (2) nazwowe, przez —> pre
dykaty (1) — własności lub relacje, przez
—> nazwy (2) generalne — ich —> zbiory (1)
w sensie dystrybutywnym., będące zakre
sami tych nazw. Ze względu na to, Ŝe wy
raŜenie moŜe denotować tylko jeden przed
miot, stosunek denotacji jest furtkcją.
2. log. Denotacja wyraŜenia (denotation
ofan expression) — przedmiot denotowany w
powyŜszym sensie (1) przez to wyraŜenie;
inaczej: d e n o t a t.
DENOTAT ang. denotatum
log. syn.—> Denotacja (2).
DEONTOLOGIA <gr. tó deon = powinność
+ logos = słowo, nauka) ang. deontolo-gy,
deontological ethics; fr. deontologie; nm.
Deontologie, Pflichtenlehre
Nazwa wprowadzona przez Ź. LITTRĆGO na
oznaczenie nauki o powinnościach lub
obowiązkach, bez bliŜszego jednak określenia
jej odniesień i zastosowań.
1. et. Zbiór podstawowych norm i reguł
moralnych obowiązujących w danej
dziedzinie Ŝycia; w szczególności termin ten
zwykło się odnosić do etyki zawodowej w
poszczególnych zawodach, np. lekarskim
(deontologia medyczna) czy prawniczym,
określając powinności wynikające ze statutu
danego zawodu lub z przyjętych w nim
zwyczajów i włączając w ramy jego kodeksu
ogólne normy moralne.
2. et. Termin zaproponowany przez }.
BENTHAMA na oznaczenie nauki o moral-
ności; dziś rzadko kiedy przez deontologie
rozumie się ogólną naukę o moralności.
Term.inu tego uŜywa się raczej na oznaczenie
jednego z działów etyki poświęconego
filozofii moralności, a obejmującego naukę o
powinnościach i imperatywie (prawie)
moralnym lub — w potocznym jego uŜyciu
— o dyscyplinie zawodowej; w tym
znaczeniu deontologia stanowi
169
DERYWAT
część składową kaŜdego uniwersalnego
systemu filozoficzno-etycznego. Niektórzy
filozofowie (głównie I. KANT, takŜe W. D.
Ross i H. A. PRICHARD) twierdzą, Ŝe pojęcia
imperatywu i słuszności są pier-wotniejsze od
pojęć dobra i wartości; etykę opartą na takim
poglądzie zwykło się nazywać e t y k ą
deontologiczną.
DEONTOLOGIZM ang. deontologism; fr.
deontologisme
et. Pogląd, według którego czyn jest
moralnie dobry przez to, Ŝe jest zgodny z
nakazem (prawem) odpowiedniego au-
torytetu. Wobec podmiotu czynu autorytet ów
moŜe być:
a) zewnętrzny ( d e o n t o l o g i z m he-
teronomiczny), np. Bóg (—> teono-mizm,
^woluntaryzm /3/), społeczeństwo lub jego
przedstawiciel indywidualny (np. monarcha)
czy teŜ zbiorowy (np. klasa społeczna, partia)
(—> pozytywizm prawny /b/);
b) wewnętrzny (deontologizm au-
tonomiczny), gdy nakazodawcą jest podmiot
sam dla siebie (rozum praktyczny u I. KANTA,
autentyczny wybór u J.--P. SARTRE'A).
DERYWACJA (łc. derwatio = odwrócenie
biegu) ang. derwation; fr. derivation; nm.
Dermation, Ableitung si/n.-> Derywat (2).
DERYWAT (łc. derwatus = odchylony)
1. psych. Motyw fikcyjny, będący rezul-
tatem dąŜenia do racjonalnego wyjaśnienia
(usprawiedliwienia) swego zachowania; -^
racjonalizacja. Derywaty są wyrazem
konfliktu, zwykle nie uświadomionego.
2. W psychosocjologii V. PARETA: dery-
wacja (derwazione) — werbalne usiłowanie
zinterpretowania, umotywowania, uza-
sadnienia działań, które w rzeczywistości
wywołane zostały przez irracjonalne ślady
przeŜyć psychicznych (—>residuum Ul).
Derywatami są np. takie językowe re-
170
DESKRYPCJA
akcje, jak pewne pojęcia, teorie, ideologie,
których źródła są irracjonalne i nieujawnione.
DESKRYPCJA <łc. <descriptio> = opis) ang.
description; ix. description; nm. Deskription,
Beschreibung
1. W logice Port-Royal: odmiana —> de-
finicji realnej {definition de choses) przeciw-
stawna definicji istotowej, czyli definicji we
właściwym tego słowa znaczeniu. Definicja
deskryptywna opisuje tylko cechy
przypadłościowe definiowanego przedmiotu,
dla niego swoiste (—> właściwość /1 /),
pozwalające go jednak odróŜnić od innych.
Przykład takiej definicji: „Człowiek to
dwunóg bezpióry".
2. log. WyraŜenie opisowe nie będące
nazwą własną. Aby móc opisywać swoiste
cechy indywidualnych przedmiotów z za-
stosowaniem reguł konstruowania wyraŜeń i
uniknąć paradoksów pojawiających się przy
uŜyciu nazw pustych, w wyniku logicznej
analizy języka naturalnego opracowano róŜne
metody formułowania i rozumienia
deskrypcji. Za B. A. RUSSELLEM, twórcą
jednej z waŜniejszych jej teorii, rozróŜnia się
deskrypcje określone i nieokreślone:
a) Deskrypcja określona (definite descrip-
tion) — nazwa jednostkowa (tj. mająca nie
więcej niŜ jeden desygnat), nie będąca nazwą
indywiduową, np. „najwyŜszy szczyt w
Tatrach", „ojciec Sokratesa". Formułę
deskrypcji określonej wyraŜa się za pomocą
tzw. jota-operatora — \ (obrócona o 180°
grecka mała litera i), wiąŜącego zmienną x\
{\x){^x) (czyt.: jedyne takie x, które ma
własność F). W niektórych językach
określoność deskrypcji oddaje się za pomocą
przedimka lub rodzajnika określonego, np.
ang. the man, ix. l'homme, nm. der Mensch.
b) Deskrypcja nieokreślona (indefinite
description) — nazwa odnosząca się do ja-
kiegoś indywiduum, które nie zostało jed-
noznacznie wskazane, mogąca mieć do-
171
DESYGNACJA
wolną liczbę desygnatów, np. „jakiś szczyt w
Tatrach", „jeden z przodków Sokratesa".
Formułę deskrypcji nieokreślonej wyraŜa się
za pomocą eta-operatora — y\ (uŜywanego m.
in. przez D. HILBERTA i H. REICHENBACHA),
wiąŜącego zmienną x: (rix)(Fx) (czyt.: jakieś
x, które ma własność F). W niektórych
językach nieokreśloność deskrypcji oddaje się
za pomocą przedimka lub rodzajnika
nieokreślonego, np. ang. a man, ix. un homme,
nm. ein Mensch.
Zarówno deskrypcja określona, jak i de-
skrypcja nieokreślona moŜe być deskrypcja
pustą, tzn. lue mieć w ogóle desygnatów, np.:
„jedyny ojczym Sokratesa" (deskrypcja
określona), „jeden z wulkanów w Tatrach"
(deskrypcja nieokreślona). Według teorii
Russella charakter symboli samodzielnych
przyznać moŜna tylko imionom własnym,
deskrypcje natomiast naleŜą do symboli
ruesamodzielnych (m-complete symbols), tzn.
takich, które uzyskują znaczenie dopiero w
kontekście innych wyraŜeń. Dzięki temu
identyczność: a [imię własne] = {\x){¥x)
[deskrypcja], gdzie obie jej strony to terminy
jednostkowe o tych samych desygnatach,
róŜni się od zwykłej identyczności a = a.
DESKRYPCJONIZM ang. descriptivism
metod. Pogląd z zakresu filozofii nauki
dotyczący stosunku zdań teoretycznych do
dziedziny, do której się one odnoszą; według
tego poglądu tezy danej teorii naukowej
stanowią syntetyczny opis fragmentu świata i
dają się przełoŜyć na zdania obserwacyjne,
stąd teŜ łatwo rozstrzygnąć, jaka jest ich
wartość logiczna.
DESKRYPT ang. descriptum
1. log. syn.—> Deskrypcja.
2. log. Desygnat deskrypcji.
DESYGNACJA <łc. <designatio> = ozna-
czenie, określenie, opisanie) ang. designa-
tion; ix. designation log. syn.^> Oznaczanie
(1).
172
DESYGNAT
DESYGNAT (łc. designałus = oznaczony,
wskazany) ang. designate, designatum; rmi.
Designat
log. Desygnat jakiejś —> nazwy przy pew-
nym jej znaczeniu to przedmiot oznaczany
(—> oznaczanie /1 /) przez tę nazwę przy tym
jej znaczeniu. Nazwa jednostkowa ma tylko
jeden desygnat (np. Rysy); nazwa ogólna ma
ich więcej niŜ jeden (np. góra); nazwa pusta
nie ma ich wcale.
DESYGNATOR (nłc. desigmtor = ten, który
coś wskazuje; ten, który czegoś dokonuje)
ang. designator
log. WyraŜenie, które coś oznacza — ter-
min obejmujący nazwy własne i deskry-pcje.
Twórcą teorii oznaczania bezpośredniego
jest S. A. KRIPKE, który odkrył (1972) dziedzi-
nę „sztjrwnych desygnatorów" {rigid desig-
nators), czyli wyraŜeń ściśle oznaczających.
Według tej teorii sama struktura świata na-
rzuca wyrazom ich ścisłe odniesienia, a
ponadto, choć w sposób bardziej złoŜony i
zarazem ograniczony, narzuca im znaczenia,
które, juŜ poza ową dziedziną, są współ-
określane przez ich uŜyteczność w wyraŜaniu
rozmaitych zainteresowań społecznych.
Kripke rozróŜnia:
a) desygnatory niesztywne {non-rigid
designators) lub akcydentalne (accidental de-
signators) — wyraŜerua oznaczające nieściśle
lub akcydentalnie;
b) desygnatory sztywne (rigid designators)
— wyraŜenia ściśle oznaczające, tzn.
oznaczające ten sam przedmiot w kaŜdym
moŜliwym świecie;
c) desygnatory sztywne w mocniejszym
znaczeniu (strongly rigid designators) —
wyraŜenia ściśle oznaczające przedmiot, który
istnieje koniecznie. Desygna-tor sztywny
oznacza pewien przedmiot, jeśli oznacza go
wszędzie, gdzie tylko on istnieje; jeśli
ponadto ów przedmiot jest przedmiotem
istniejącym koniecznie, de-sygnator moŜna
nazwać sztywnym w mocniejszym znaczeniu.
173
DETERMINIZM
DESYGNOWANIE ang. designation
log. syn.—> Oznaczanie (1).
DETERMINACJA <łc. determinatio = gra-
nica, kres; zamknięcie) gr. prósthesis; nłc.
determinatio; ang. determination; fr. determi-
nation; nm. Bestimmung, Bestimmtheit, De-
termination Metafizyczne znaczenie tego
terminu:
a) od strony skutku — występowanie takiej
a nie innej struktury bytowej;
b) od strony funkcji — powodowanie
zaleŜności jednego czyrmika bytowego od
drugiego, np. forma determinuje (aktualizuje)
materię, materia determinuje (jedno-stkuje)
formę.
DETERMINIZM (nłc. <determinismus> =
pogląd zaprzeczający wolności woli, z łc.
determino = ograniczam) ang. determinism;
fr. determinisme; nm. Determinismus
Termin wieloznaczny, przeciwstawny vs^>
indeterminizmowi, uŜywany w następujących
ujęciach:
1. Determinizm metafizyczny (ontolo-
giczny) — wyjaśnianie, szczególnie w tra-
dycji arystotelesowskiej, zdeterminowanej
wewnętrznie struktury bytów (determinizm
wewnętrzny) oraz ich wzajemnego
oddziaływania, zdeterminowanego przy-
czynami sprawczą i celową (determinizm
zewnętrzny) — w terminach metafizycznych,
np. za pomocą pojęć analogicznych, takich
jak —> forma (lA) substancjalna, —> akt i
moŜność, -^ forma (1) i —> materia (1).
Według determinizmu przyczynowego
wszelkie zdarzenia w świecie wyznaczone są
przez poprzedzające je zjawiska; według
determinizmu tełeologiczne-go bieg zdarzeń
jest z góry ukierurikowa-ny i zmierza do
określonego stanu końcowego (—> cel / Id /
ostateczny).
2. Determinizm przyrodniczy — załoŜenie,
Ŝe w przyrodzie zachodzą stałe związki
przyczynowe między zdarzeniami i wobec
tego, jeŜeli znamy rządzące nią —> prawa (3)
(aspekt ontologiczny), moŜe-
174
DETERMINIZM
my z duŜym prawdopodobieństwem prze-
widywać przyszły bieg zdarzeń oraz przebieg
procesów fizycznych i biologicznych (aspekt
epistemologiczny; —> schemat /2/
przewidywania). ZałoŜenie to stanowi pod-
stawę formułowania teorii fizykalnych i
biologicznych, w związku z czym rozróŜnia
się:
a) determinizm mechanistyczny — pogląd,
według którego we wszechświecie panuje
powszeclma przyczjmowość, a prawa
przyrody mają ściśle jednoznaczny charakter,
co na mocy tych praw pozwala przewidjrwać,
a nawet wyznaczać wszelkie przyszłe
zdarzenia. ZałoŜenia powszechnego
determinizmu legły u podstaw mechaniki
klasycznej (co obrazuje przykład z demonem
Laplace'a), do której praw próbowano
zredukować równieŜ prawa biologii,
psychologii i socjologii;
b) determinizm statystyczny — pogląd,
według którego prawa przyrody mają
charakter bądź jednoznaczny, bądź staty-
styczny, wobec czego, rozporządzając od-
powiednią wiedzą, moŜna przewidzieć
przynajmniej prawdopodobieństwo wy-
stąpienia określonych zdarzeń. W świetle tego
poglądu determinizm jest tylko załoŜeniem
teoretycznjnn, pozwalającym ustalić prawa
prawdopodobieństwa w przyrodzie.
3. Determinizm logiczny — pogląd łączący
determinizm w sensie przyrodniczym (2) z
logiczną zasadą dwuwartościo-wości, według
której kaŜde zdanie jest albo prawdziwe, albo
fałs25rwe. Z zasady tej wynika, Ŝe takŜe
kaŜde zdanie o faktach przyszłych jest bądź
prawdziwe, bądź fałszywe; jeśli jest
prawdziwe, to opisany przez nie fakt musi się
zdarzyć, a jeśli fałszywe, to opisany fakt
zdarzyć się nie moŜe.
4. Determinizm metodologiczny — za-
łoŜenie, Ŝe stałość związków przyczynowych
naleŜy przyjmować nie tylko w odniesieniu
do zjawisk fizycznych, lecz równieŜ do
zjawisk psychicznych i socjologicznych,
poniewaŜ tylko wówczas będzie
175
DETERMINIZM
moŜna przewidywać i planować. Odmianą
determinizmu metodologicznego jest
determinizm statystyczny, wysuwający pewne
prognozy na podstawie znanej juŜ
częstotliwości występowania określonych
faktów.
5. Determinizm historyczny — pogląd,
według którego historią rządzą ściśle okre-
ślone prawa, a kolejność formacji społecz-no-
historycznych uwarunkowana jest rozwojem
środków produkcji i stosunków społecznych
(—> materializm /Ib/ historyczny).
6. Determinizm etyczny — teoria prze-
cząca temu, by człowiek miał —> wolną
wolę. W myśl tej teorii akty podejmowane
przez człowieka, nawet w pełni świadomie, są
w istocie wyznaczane przez czynniki
zewnętrzne, determinujące w sposób
konieczny jego pozornie wolną decyzję.
Dopiero dokładne poznanie tych czynników
umoŜliwiłoby w odniesieniu do ludzkiego
działania i jego skutków wiedzę pewną i
wyczerpującą. W wyjaśnianiu, na czym owe
mechanizmy determinujące polegają,
zwolennicy determinizmu odwołują się
najczęściej do czyrmików wskazywanych
przez determinizm metafizyczny (prawa
przyrody) lub psychologiczny (silniejszy
motyw).
7. Determinizm fatalistyczny — pogląd,
według którego Ŝycie człowieka ma z góry
ustalony przebieg (—> fatalizm III).
8. Determinizm teologiczny — pogląd,
według którego potępienie człowieka albo
jego zbawienie jest z góry przesądzone (J.
KALWIN, U. ZWINGLI). WiąŜe się on naj-
częściej z dwoma poprzednimi determini-
zmami — etycznym (6) i fatalistycznym (7);
—> przeznaczenie (3).
9. Determiruzm psychologiczny — pogląd,
według którego zachowanie człowieka
uwarurikowane jest czynnikami natury
psychicznej lub fizjologicznej czy teŜ
organicznej, np. przez kierowanie się w
wyborze tym, co jest najbardziej racjonalne
(determinizm racjonalistyczny —
176
DEZINTEGRACJA
G. W. LEIBNIZ, CH. WOLFF), przez stałe asocja-
cje (determinizm asocjacyjny). W odniesieniu
do ludzkiego zachowania determinizm
oznacza przekonanie, Ŝe znajomość warun-
ków jego przebiegu pozwala to zachowanie
przewidzieć (—> behawioryzm).
10. Determinizm kulturowy — pogląd
podkreślający wpływ kultury na kształto-
wanie się osobowości; wpływ ten miałby się
przejawiać w częstości występowania
pewnych cech wśród członków róŜnych
kultur. W skrajnym sformułowaniu — pogląd,
według którego kultura jest jedynym
czynnikiem kształtującym osobowość.
DEZINTEGRACJA <fr. <desintegration> =
rozpadanie się całości, z nłc. <desintegratm =
rozluźnienie się, rozprzęganie, rozpad) ang.
disintegration; nm. Disintegration
1. Proces lub stan występujący wówczas,
gdy elementy pewnej całości (strukturalnej
lub czynnościowej) przestają ją tworzyć,
przynajmniej pod jakimś względem.
2. soc. Dezintegracja społeczna — skrajna
postać dezorganizacji społecznej, polegająca
na rozluźnieniu lub zerwaniu więzi
społecznych, na osłabieniu lub zaniku po-
czucia solidarności wewnątrzgrupowej,
obowiązjrwalności reguł i norm, na zmniej-
szeniu lub braku kontroli społecznej. Termin
wprowadzony do socjologii przez H.
SPENCERA.
3. psych. Rozchwianie struktury osobo-
wości prowadzące do zakłóceń przystoso-
wania (—> adaptacja / 2 /). Tak zwana dez-
i n t e g r a c j a p o z y t y w n a łączy się z
procesem rozwoju osobowości, doprowa-
dzając, poprzez wewnętrzne konflikty, akty
wyboru, poszukiwanie, do —> integracji (3)
psychicznej na wyŜszym poziomie (K. DĄ-
BROWSKI). Termin „dezintegracja", zaczerp-
nięty z teorii ewolucji społecznej, wprowadził
do psychologii J. H. JACKSON.
DIADA (gr. dyds, dyddos = liczba dwa,
dwójka, dwoistość) ang. dyad; fr. dyade; nm.
Dyas, Dyade
177
7 — Słownik filozoficzny
DIALEKTYKA
W staroŜytnej filozofii greckiej — okre-
ślenie bądź to dwoistości, bądź pewnych par
przeciwieństw (pitagoreizm), przyjmowanych
jako zasada wyjaśniająca złoŜoność.
Analogicznym pojęciem jest —> triada.
DIALEKTYKA (gr. <dialektike [sc. techne]>
= sztuka dyskutowania) łc. ars dialectica;
ang. dialectics; fr. la dialectique; nm. Dialektik
1. W staroŜytności — początkowo sztuka
przekonywania, odwołująca się raczej do
rozumu dyskursywnego, w odróŜnieniu od
retoryki, odwołującej się raczej do uczuć i do
smaku estetycznego; później — sztuka
prowadzenia dyskusji w ogóle, obejmująca
sztukę dowodzenia i odpierania zarzutów (->
sofistyka /1 /), np. u ele-atów, zwłaszcza u
ZENONA, dialektyka jest dowodzeniem nie
wprost. Dialektyczną metodę sofistów
udoskonalił SOKRATES, czyniąc z niej
narzędzie, które sprawnie łączyło analizę z
dedukcją, i stosując ją przede wszystkim w
dziedzinie etyki i moralności społecznej.
2. U PLATONA: metoda operująca czystym,
bezobrazowym myśleniem, które wychodząc
z przeciwstawnych załoŜeń pozwala dojść do
praw określających związki między —
»ideami (la).
3. U ARYSTOTELESA: sztuka wyprowadza-
nia wniosków prawdopodobnych, tj. takich,
które uchodzą za słuszne, ale nie jest pewne,
czy są prawdziwe; takŜe: część logiki
zajmująca się indukcją, a więc wnio-
skowaniem nie niezawodnym.
4. W scholastyce: logika formalna (logika
tradycyjna) — jedna z siedmiu sztuk
wyzwolonych {artes liber aleś), wraz z reto-
ryką i gramatyką zaliczana do tzw. trwium,
czyli trzech sztuk podstawowych.
5. U I. KANTA: dialektyka transcendentalna
{transzendentale Dialektik) — część logiki
transcendentalnej, mająca za przedmiot
badanie nieuniknionego złudzenia rozumu
ludzkiego, który mniema, Ŝe moŜe
przekroczyć granicę dzielącą świat zja-
178
DIALEKTYKA
wisk od absolutu. StaroŜytną dialektykę Kant
nazywał sztuką sofistyczną — logiką
pozorów (Dialektik des Scheins), nadającą
niewiedzy czy teŜ sztuczkom myślowym
pozory prawdy.
6. U G. W. F. HEGLA: ogólna zasada roz-
woju ducha, tzn. proces, przez który myśl
(utoŜsamiająca się z bytem) rozwija się we-
dług potrójnego rytmu, jaki tworzą kolejno: a)
—> teza (3), czyli twierdzerue; b) -^ antyteza
(2), czyli przeczenie; c) —> synteza (4), czyli
zaprzeczenie przeczenia, dzięki któremu
zachowane zostaje to, co słusznego zawierały
poprzednie dwa zdania antyte-tyczne (->
triada).
7. Dialektyka marksistowska (ujmowana
trójaspektowo):
A) jako ogólna teoria rozwoju rzeczywi-
stości, tj. zestaw najogólniejszych praw, które
miałyby rządzić rozwojem przyrody,
społeczeństwa i psychiki ludzkiej, tłumacząca
jego istotę ścieraniem się wewnętrznych
przeciwieństw i przeciwstawnych sobie
tendencji w kaŜdym zjawisku i pro-
cesie(aspekt ontologiczny);
B) jako teoretyczna metoda poznawczego
ujmowania zjawisk w ich rozwoju (aspekt
gnozeologiczny);
C) jako praktyczna metoda przekształcania
świata na podstawie zakładanej znajomości
ogólnych praw rozwoju (aspekt
pragmatyczny).
Prawa d i a l e k t y k i — przejęte od G. W.
F. HEGLA i formułowane przez klasyków
marksizmu (w szczególności przez F.
ENGELSA), lecz nie wyliczone przez nich
wyraźnie najogólniejsze twierdzenia doty-
czące prawidłowości rozwoju i zmiermo-ści
całej rzeczywistości. Engels wyróŜnił trzy
prawa dialektyki jako podstawowe: a) prawo
przechodzenia ilości w jakość {the transition
from ąuantity to ąuality) i odwrotnie; b)
prawo wzajemnego przenikania się
przeciwieństw {the inter-penetration of
opposites); c) prawo negacji negacji {the
negation of the negation) — a ponadto tzw.
kategorie dialektyczne, np. część i całość.
179
DIALEKTYKA
to, co proste i to, co złoŜone, toŜsamość i
jedność, konieczność i przypadkowość,
przyczyna i skutek. W. I. LENIN wymienił 16
elementów dialektyki, a wśród nich:
„wszechzwiązek i rozwój rzeczy", „we-
wnętrznie sprzeczne tendencje", „walkę
przeciwieństw", „połączenie analizy i syn-
tezy", „przechodzenie jednej jakości w inną",
„współistnienie", „współzaleŜność",
„przyczynowość", „negację negacji", „walkę
treści z formą", „przechodzenie ilości w
jakość i vice versa". Według Historii WKP(b),
tj. w ujęciu I. W. STALINA, metoda
dialektyczna składa się z czterech praw: 1)
wszystko w świecie jest ze sobą powiązane i
naturę trzeba rozpatrywać jako jedną całość;
2) wszystko w świecie znajduje się w
nieustannym ruchu, podlega zmianom i
rozwojowi; 3) w toku rozwoju rzeczywistości
zmiany jakościowe powstają w wyruku
gromadzenia się zmian ilościowych; 4) we
wszystkich zjawiskach natury zawarte są
wewnętrzne sprzeczności, a treścią rozwoju
jest ich walka. Współcześnie w marksizmie
prawa dialektyki sprowadza się na ogół do
trzech następujących:
a) prawo przechodzenia zmian ilościowych
w zmiany jakościowe — prawo wyjaśniające
mechanizm zmian rozwojowych
rzeczywistości. Stanowiąc przejście od
stanów jakościowo niŜszych do jakościowo
wyŜszych, wszelki rozwój dokonuje się przez
stopniowe narastanie zmian ilościowych i
przechodzenie ich w zmiany jakościowe;
b) prawo jedności i walki (ścierania się)
przeciwieństw — prawo sprzeczności dia-
lektycznych, wskazujące na źródło rozwoju i
stwierdzające, iŜ we wszystkich zjawiskach i
procesach przyrody, nie wyłączając
społeczeństwa i świadomości, istnieją
przeciwieństwa, sprzeczności, które od-
działując wzajemnie na siebie powodują
wszelką zmianę;
c) prawo zaprzeczenia zaprzeczenia
(negacji negacji) — tłumaczące ogólny
180
DIALOG
przebieg rozwoju; zakłada ono więź między
starą a nową jakością: pojawienie się nowej
jakośd nie polega na unicestwieniu starej, lecz
tylko na zlikwidowaniu pewnych jej
elementów i przejęciu tych, które są zdolne do
Ŝycia w jakościowo nowej strukturze.
DIALOG (gr. <didlogos> = rozmowa) gr.
logos (Ib); łc. dialogus; ang. dialogue; ix. dia-
logue; nm. Dialog, Wechselrede
1. A) Literacka forma rozmowy dwóch
osób lub większej ich liczby.
B) Forma dysputy filozoficznej, wykorzy-
stująca literacką formę dialogu (A), zastoso-
wana w niektórych dziełach filozoficznych.
Za twórcę dialogu jako formy dysputy
filozoficznej, w której jednak pojawiają się
elementy fikcji literackiej, uwaŜa się za-
sadniczo PLATONA. Zawarte w jego dialogach
wypowiedzi poszczególnych osób są
zracjonalizowanymi dyskursami, często teŜ
przekazami mitów, opowieściami. Ge-
netyczną formą dialogów Platońskich jest
tzw. dialog sokratyczny, którego głównym
bohaterem jest SOKRATES, a chara-
kterystyczną metodą prowadzenia rozmowy
— metoda elenktyczna {-^ metoda so-
kratejska III). 7, punktu widzeniaformal-
noliterackiego dialog u Platona przybiera
dwie podstawowe postacie, w praktyce
nakładające się na siebie:
a) dialog dramatyczny — rejestrujący
dokładnie rozmowę, tak jak ona przebiega
(bez wstępów i bez słowa wiąŜącego);
b) dialog diegematyczny, czyli opowie-
dziany — odtwarzająca rozmowę opowieść,
przeplatana słowem wiąŜącym i poprzedzona
wstępem lub zamkruęta odautorskim
zakończeniem.
Po Platonie dialog jako forma wypowiedzi
filozoficznych pojawia się we wszystkich
właściwie epokach; jeszcze ze staroŜytności
moŜna wymienić np. dialogi filozoficzne
AUGUSTYNA (m. in. Soliloąuia — rozmowa z
własnym rozumem. De magi-stro —
swobodne odtworzenie rozmowy ze zmarłym
synem Adeodatem), ze śred-
181
DOBRA WOLA
niowiecza — P. ABELARDA Dialogus inter
Philosophum, ludaeum et Christianum, z epoki
Odrodzenia — ERAZMA Z ROTTERDAMU Dia-
logus ciceronianus seu de optima genere dicen-
di, z czasów nowoŜytnych — G. BERKELEYA
Three dialogues between Hylas and Philonous,
E. RENANA Dialogues et fragments philoso-
phiąues i in.
2. Współcześnie: wymiana myśli poprzez
wzajemną prezentację poglądów i postaw,
szczególnie zaś taka wymiana, w której
uczestnikom zaleŜy przede wszystkim na
wzajemnym poznaniu się i przekazaniu ce-
nionych przez siebie wartości intelektualnych
i moralnych, a celem jest wspólne zbliŜanie
się do prawdy lub teŜ wspólne działanie.
Pojęcie dialogu określa charakter kontaktów i
klimat nurtów ekumenicznych (teo-
logicznych), a takŜe światopoglądowych.
3. Cecha wspólna róŜnych odmian her-
meneutyki, konstytuująca tzw. krąg her-
meneu tyczny.
DIANOM <gr. <didnoia> = myślenie, myśl;
umysł, intelekt; znaczenie)
U PLATONA: niŜsza od myśli czystej (tj. in-
tuicji umysłowej — nóesis) wiedza umysło-
wa, która jest poznaniem przyczyn zjawisk
zmysłowych. Formułując hipotezy człowiek
zdobywa wiedzę o rzeczywistości
fenomenalnej, tj. zjawiskowej.
DIONIZYJSKI (od imienia greckiego boga
Dionizosa) ang. Dionysian; fr. dionysia-que /
dionysien; nm. dionysisch
estet. Przymiotnik mający określać jeden z
dwóch podstawowych nurtów kultury
greckiej: enciocjonalny i subiekt)rwny,
Ŝywiołowy, dynamiczny — w przeciw-
stawieniu do »s—> apoUińskiego (F. W. J.
SCHELLING, F. W. NIETZSCHE). -^ Postawa (2)
dionizyjska.
DOBRA WOLA ang. good will; fr. bonne
yolonte
-> Wola (3) dobra (u L KANTA); —> dobro-
wolność.
182
DOBRO
DOBRO gr. tó agathón; łc. bonum; ang. go-
od; fr. le hien; nm. Gut, das Gute (2)
1. U PLATONA: W świecie idealnym —
najwyŜsza idea, którą człowiek poznaje
czystą myślą (nóesis), w sposób pozadys-
kursywny, przeŜyciowy, jak gdyby przez
bezpośrednią intuicję. DąŜenie do tej idei
konstytuuje cnotę: człowiek zmierza ku
dobru idealnemu poprzez dostępne mu
dobra realne, które są tylko cząstkowe i z któ
rych kaŜde stanowi niedoskonałe odbicie
idei dobra.
U PsEUDO-DioNizEGO AREOPAGITY: jedno
z imion (własności) Boga, wyjaśniające Jego
relację do stworzeń.
2. metaf. W tradycji arystotelesowsko-
-tomistycznej: dobro ontyczne — koniecz
na i zarazem transcendentalna relacja —> by
tu (A) do —> poŜądania, do —> woli (1), sta
nowiąca jedną z transcendentalnych wła
sności bytu (-> transcendentalia 11,11).
Tak rozumiane dobro moŜe oznaczać:
a) samą —>bytowość (1) jako stan do-
skonały — wówczas kiedy się abstrahuje od
relacji bytu doskonałego do poŜądania
( u j ę c i e fundamentalne);
b) bytowość jako coś, co jest poŜądane
przez Byt pierwszy, czyli absolutny (ujęcie
formalne);
c) byt jako to, co jest poŜądane aktualnie
lub tylko moŜe być poŜądane — poŜądane
przez człowieka lub przez inne byty zdolne
do poŜądania ( u j ę c i e kauzalne).
Jeśli jakiś byt jest poŜądany aktualnie, ma
on charakter —> celu (2), jeśli zaś tylko moŜe
być poŜądany, ma charakter ogólnie pojętego
dobra.
Klasyczna defirucja dobra: „Dobro jest tym,
czego poŜądają wszystkie byty" („Bonum est
quod omnia appetunt"). Epi-stemologicznym
wyrazem transcenden-talności dobra jest
metafizyczna zasada —> celowości (1).
3. et. Własność, która przysługuje:
A) -^ czynowi (1) (w etyce klasycznej czyn
jest dobry, jeśli towarzyszy mu dobra
intencja, a takŜe jeśli jego przedmiot i oko-
183
DOBROWOLNOŚĆ
liczności są dobre). ZaleŜnie od przyjętego
kryterium dobra (szczęście podmiotu,
zgodność z nakazem uznanego autorytetu,
afirmacja osoby) moŜna rozróŜnić zasadnicze
kierunki w etyce, np. —> eudaj-monizm, —>
deontologizm, -> personalizm;
B) przedmiotowi poŜądania. ZaleŜnie od
rodzaju poŜądania wyróŜnia się:
a) dobro godziwe (bonum honestum), czyli
dobro-cel obiektywne — jeśli przedmiotem
poŜądania jest dobro dla niego samego
(przedmiotem tym jest zazwyczaj osoba);
b) dobro przyjemne {bonum delectabile),
czyli dobro-cel osobiste — jeśli jest poŜądane
ze względu na sam akt poŜądania;
c) dobro uŜyteczne (bonum utile), czyli
dobro-środek — jeśli jest poŜądane ze
względu na jakieś inne dobro.
We współczesnej nauce społecznej Ko-
ścioła waŜną rolę odgrywa pojęcie dobra
w s p ó l n e g o (bonum commune). Oznacza
ono ogół materialnych i duchowych
czynników niezbędnych do tego, aby
wspólnota ludzka osiągnęła dobrobyt, który
by sprz5^ał harmonijnemu rozwojowi
tworzących tę wspólnotę jednostek.
Przeciwieństwem dobra jest —> zło (1),
pojęte jako jego brak.
DOBROWOLNOŚĆ ang. «^ee will; fr. =
bonne volonte; nm. Freiwilligkeit
et. Cecha działania ludzkiego polegająca na
tym, Ŝe dany akt pochodzi sprawczo od woli
człowieka określonej intelektualnym
poznaniem dobra, czyli celu. Akty
dobrowolne w zasadzie utoŜsamiają się z
aktami wolnymi wówczas, gdy wola po-
dejmuje je w następstwie i mocą wyboru
jednej z wielu moŜliwości działania. JednakŜe
zdaniem niektórych etyków chrześcijańskich
moŜliwy jest akt dobrowolny konieczny,
mianowicie w wypadku działania woli
określonej w swym dąŜeniu (chceniu)
poznaniem Dobra nieskończonego.
184
DOGMAT
DOGMAT (gr. dógma = pogląd, przeko-
nanie; postanowienie) łc. dogma; ang. do-
gma; fr. dogme; nm. Dogma
1. Twierdzenie stanowiące zazwyczaj tezę
zasadniczą w danym systemie filozoficznym i
uznane za niepodwaŜalne w szkole
filozoficznej przyjmującej ów system.
2. teol. Prawda objawiona przez Boga, a
przez Kościół podana do wierzenia. Głoszenie
dogmatów moŜe mieć charakter uroczysty —
tak dzieje się wówczas, gdy podają je sobory
lub gdy ogłasza je papieŜ ex cathedra, albo
zwyczajny — gdy są przedmiotem
powszechnego przepowiadania w Kościele.
Dogmaty są wynikiem analogicznego w
pewnej mierze, niemniej faktycznego
poznawania rzeczywistości BoŜej, nie zaś
jedynie jej symbolicznym wyrazem czy tylko
dyrektywami działania (—> pragmatyzm
121).
DOGMATYZM nłc. dogmatismus; ang. do-
gmatism; fr. dogmatisme; nm. Dogmatismus
1. Ogólne określenie doktryn przyjmu-
jących pewne twierdzenia jako —> dogmaty
(1), często tylko na mocy autorytetu, bez
próby uprzedniego zbadania ich prawdziwości
lub słuszności.
2. t. pozn. Wszelka doktryna uznająca
zdolność umysłu do poznania prawdy w
sposób pewny; us-> sceptycyzm (1). Sta-
roŜytni sceptycy nazywali dogmatyzmem
wszystkie doktryny filozoficzne poza swoją
własną.
3. t. pozn. W przeciwstawieniu do —> kry-
tycyzmu (3), -> relatywizmu (1), -^ agno-
stycyzmu — wszelka doktryna uznająca
zdolność umysłu do ujmowania bytu samego
w sobie.
4. pot. Skłonność do przyjmowania róŜ-
nych twierdzeń bez ich udowodnienia lub do
podejmowania decyzji w sposób apo-
dyktyczny; inaczej: dogmatyczność.
DÓKSA (gr. <dóksa> = mniemanie, opinia,
pogląd) ang. doxa; rrai. Doxa 1. U PLATONA:
domysł w przeciwstawie-
185
DOSKONAŁOŚĆ
niu do poznania naukowego i pewnego; vs—>
episteme.
2. U G. W. LEIBNIZA: doxologie (lub practi-
cologie) — wypowiadanie zdań na podstawie
tego, Ŝe coś się komuś tak lub inaczej wydaje,
na podstawie panujących opinii, istniejącej
praktyki. W fenomenologii E. HUSSERLA:
naturalna i spontaniczna wiara w realność
przedmiotów świata.
-» Wiedza (la).
DOKSOGRAFIA (gr. dóksa = mniemanie,
opinia, pogląd -I- grdpho = piszę)
Przedstawienie poglądów w odróŜnieniu np.
od ujęcia biograficznego; niekiedy teŜ:
opracowanie z zakresu historii filozofii za-
wierające przegląd kierunków i dokbyn.
DOKTRYNA (łc. <doctrina> = nauka, na-
uczanie) ang. doctrine; fr. dodrine; nm. Lehre
Jakiś zbiór załoŜeń, twierdzeń, przekonań
traktowanych jako prawdziwe. Nazwa „do-
ktryna" odnosi się zwykle do zbioru prawd
uporządkowanych i powiązanych ze sobą; nie
obejmuje się nią nauk formalnych. Pojęcia
zbliŜone: system, teoria.
DOSKONAŁOŚĆ gr. entelecheia (= pełnia
bytu), teleioma; łc. perfectio; ang. perfec-tion;
fr. perfection; nm. Yollkommenheit 1. metaf.
Doskonałość ontyczna, tzn.:
A) pełność i kompletność bytowa, czyli
akt-forma bytu (—> akt lici), najwyŜszy
poziom jego zaktualizowania;
B) -^ byt (A) jako to, co w pełni urze-
czywistnia swój wzór lub jako zasada tego, co
wzbudza poŜądanie (—> dobro 121).
MoŜna rozróŜnić dwa typy doskonałości
ontycznej; są to:
a) doskonałość absolutna — Bóg jako akt
czysty;
b) doskonałość względna — pełność i
kompletność w danym porządku.
U PLATONA: zupdność, toŜsamość i nie-
zmienność.
U ARYSTOTELESA: akt-forma, czyli -^ ente-
lechia (1).
186
DOŚWIADCZENIE
U TOMASZA Z AKWINU: akt-istnienie {-^ ist-
nienie /1 /). U R. DESCARTES'A: atrybut
bytowości. U B. SPINOZY: sama
rzeczywistość.
2. et Doskonałość moralna: pdnia cnót —
ideał i wzór etyczny. W filozofii greckiej ta
kim ideałem i wzorem jest samowystarczal
ność, niewzruszoność; w chrześcijaństwie
— miłosierdzie (zob. Mt 5,48; Łk 6,36).
U ARYSTOTELESA: realizacja moŜności,
zgodna z naturą danego bytu.
U I. KANTA: realizacja powinności.
W filozofii nowoŜytnej w związku z oder-
waniem porządku wartości od porządku bytu
nastąpiło oddzielenie doskonałości ontycznej
od doskonałości aksjologicznych (D. HuME,
I. KANT, E. HUSSERL).
3. estet. Doskonałość estetyczna —
syn.—> całkowitość jako jeden z obiektyw
nych czynników piękna. —> Harmonia (2).
DOŚWIADCZENIE gr. empeiria; łc. expe-
rientia (1), experimentum (3); ang. experience
(1), experiment (3); fr. experience; run. Erfa-
hrung (1), Experiment (3)
1. t. pozn. Stanowiąca rodzaj poznania
czynność bezpośredniego i naocznego (^
naoczność) ujęcia przedmiotu lub jej rezultat
(w postaci sądu lub zdania). Zachodzą róŜruce
poglądów w kwestii struktury i odmian
doświadczenia, jego roli jako źródła wiedzy i
zarazem instancji kontrolnej nabywanej
wiedzy. Występują wąskie i szerokie pojęcia
doświadczenia; w rozumieniu szerokim (u
niektórych pokrywającym się z -poznaniem
/!/ bezpośrednim) odmianami doświadczenia
są: spostrzeŜenie zmysłowe zewnętrzne i we-
wnętrzne, spostrzeŜenie wewnętrzne i im-
manentne, percepcja cudzej psychiki {al-ter-
ego), percepcja estetyczna (świata przed-
stawionego w dziele sztuki), doświadczenie
moralne, doświadczenie religijne (w tym
takŜe mistyczne), przypomnienie, a takŜe
ujęcie czysto intelektualne (intelekcja pier-
wszych zasad u ARYSTOTELESA i u TOMASZA
z AKWINU, intuicja intelektualna u R. DES-
187
DOWODZENIE
CARTES'A, ogląd ejdetyczny u fenomenolo-
gów) oraz intuicja pozaintelektualna (np. u H.
BERGSONA). Pozytywiści ograniczają
doświadczenie do zewnętrznego spostrzeŜenia
zmysłowego, co najwyŜej przyjmują jeszcze
spostrzeŜenie wewnętrzne (—> in-
trospekcja).
C z y s t e d o ś w i a d c z e n i e — jako-
ściowe składniki doświadczenia zewnę-
trznego, takie jak: dane zmysłowe, wraŜenia,
wyobraŜenia itp., nie poddane jeszcze Ŝadnej
obróbce — pojęciowej, interpretacyjnej czy
konstrukcyjnej. U R. AYENARIU-SA: —>
przedstawienia uzyskiwane w potocznym
bezpośrednim kontakcie ze środowiskiem
(Umgebung), wiernie je odwzorowujące;
stanowią one podstawę wiedzy i punkt
wyjścia dla dociekań filozoficznych.
D o ś w i a d c z e n i e w e w n ę t r z n e (w
przeciwstawieniu do doświadczenia ze-
wnętrznego) — uświadomienie sobie przez
podmiot własnych przeŜyć psychicznych;
danymi tego doświadczenia są stany, akty i
własności podmiotu poznającego. Stanowi
ono punkt wyjścia dla rozwaŜań filozoficz-
nych m. in. u AUGUSTYNA, R. DESCARTES'A (-
> Cogito); dla E. W. VON TSCHIRNHAUSENA jest to
doświadczenie najbardziej oczywiste
{experientiaevidentissima).
2. psych. Aktualne —> doznanie (E. B. Ti-
TCHENER).
3. metod. Rozmyślne wywołanie pewnych
zjawisk w celu uzyskania określonych
wiadomości, zwłaszcza dla weryfikacji jakiejś
hipotezy {syn.^> eksperyment).
Doświadczenie moŜe być: a) potoczne
(przednaukowe) oraz b) naukowe, poddane
rygorom precyzji.
DOWODZENIE łc. demonstratio, argumen-
tatio; ang. demonstration; fr. demonstration,
raisonnement; nm. Beweisfilhrung
1. metod. Rozumowanie polegające na
konstruowaniu —> dowodu (1).
2. metod. W sensie szerszym: rozumo-
wanie polegające na wykazaniu prawdziwości
jakiegoś zdania na podstawie in-
188
DOWODZENIE APAGOGICZNE
nych zdań uznanych wcześniej za prawdziwe;
w t5mi znaczeniu jest to syn.—> uzasadnienie
(b) pośrednie.
DOWODZENIE APAGOGICZNE <gr.
apagoge = odprowadzenie, oddalenie) log.
syn.^ Dowodzerue nie wprost.
DOWODZENIE NIE WPROST (dowo-
dzenie apagogiczne, dowód przez spro-
wadzenie do niedorzeczności) nłc. redu-ctio
ad absurdum, reductio ad impossibile; ang.
indirect demonstration, indirect proof; fr.
demonstration par 1'absurde, preuve par l'ab-
surde; nm. indirekter Beweis
log. Teza T jest dowodzona nie wprost, gdy
z nie-T, czyli z zaprzeczenia tezy T,
wyprowadza się jako konsekwencję jakieś
zdanie fałszywe lub niedorzeczne. PoniewaŜ
jest niemoŜliwe logicznie, by fałsz wynikał z
prawdy, zdanie nie-T musi być równieŜ
fałszywe, co znaczy, Ŝe T jest prawdziwe; w
taki to sposób zdanie T zostaje dowiedzione.
Szczególnym przypadkiem zdania
fałszjrwego, pojawiającym się w niektórych
dowodach nie wprost, jest zdanie
wewnętrznie sprzeczne, nazywane teŜ ab-
surdem, o postaci: Z i nie-Z.
Dowodzenie apagogiczne jest wniosko-
waniem dedukcyjnym.
DOWÓD gr. apódeiksis; łc. argumentum, de-
monstratio, probatio; ang. argument, demon-
stration, proof; fr. demonstration, preuve; nm.
Demonstration, Beweis
1. log. Ciąg zdań lub formuł zdaniowych,
który zawiera kolejno: wyraŜenia przyjęte
jako załoŜenia, wyraŜenia otrzymane z za-
łoŜeń w wyniku ich przekształceń zgodnie z
regułami dedukcyjnymi, dalej — ewentualne
wyraŜenia otrzymane z przekształceń
poprzednich wyraŜeń, i w końcu — zdanie
kończące ów ciąg, czyli zdanie, które miało
być udowodnione.
Dowód sformalizowany — taki, którego
poszczególne składniki są zapisane w ^
języku sformalizowanym, a zasto-
189
DOWÓD KOSMOLOGICZNY
sowane w nim dyrektywy dowodowe są
dyrektywami strukturalnymi. Dowody
sformalizowane sprowadzają się do prze-
kształcenia napisów i pozwalają na wyeli-
minowanie elementów intuicyjnych, a zatem
zapewniają intersubiektywność kontroli
poprawności dowodu.
Dowody są niezawodnym sposobem
uzasadniania twierdzeń.
2. pot. Dowód rzeczowy — jakiś przedmiot,
który moŜe o czymś świadczyć, np. stare
budowle jako dowód wielkich umiejętności
architektonicznych w ubiegłych stuleciach. Za
dowód w tym znaczeniu uznaje się takŜe
pewne czyny, kiedy się np. mówi, Ŝe coś jest
dowodem stałości przekonań, dowodem uczuć
itp.
DOWÓD APAGOGICZNY <gr. apagoge =
odprowadzenie, oddalenie) fr. raisonne-ment
apagogiąue log. —> Dowodzenie nie wprost.
DOWÓD FIZYKO-TELEOLOGICZNY
ang. physicoteleological argument; fr. preuve
physico-teleologiąue; nm. physicoteleologischer
Beweis
Argument za istnieniem Boga powołujący
się na pewne przejawy porządku, celowości i
piękna w otaczającym nas świecie, a takŜe na
znamionującą świat jedność, i wskazujący na
absurdalność tezy, Ŝe cechy te mogłyby być
dziełem przypadku. Jest to równieŜ jedna z
tzw. -^ „pięciu dróg" (e) TOMASZA Z AKWINU.
I. KANT określał ten dowód takŜe mianem
argumentu fizyko-teleologicznego {der
physisch-teleologische Beweisgrund).
DOWÓD KOSMOLOGICZNY nłc. pro-
hatio a contingentia mundi; ang. cosmological
argument; fr. preuve cosmologique, argument
cosmologique; nm. kosmologischer Beweis
Argument za istnieniem Boga powołujący
się na fakt istnienia świata jako na swoją
przesłankę. Nazywa się go takŜe dowodem z
przygodności świata {a contingentia
190
DOWÓD ONTOLOGICZNY
mundi). Jest to równieŜ jedna z tzw. -> „pię-
ciu dróg" (c) TOMASZA Z AKWINU.
I. KANT przeciwstawiał ten dowód do-
wodowi fizyko-teleologicznemu i dowodowi
ontologicznemu.
DOWÓD ONTOLOGICZNY <gr. ón, ón-
tos = byt -I- logos = słowo, nauka) ang. onto-
logical argument; iv. preuve ontologique; nm.
ontologisóh Beweis
Argument za istnieniem Boga opierający się
na samym pojęciu bytu (stąd jego nazwa), a
wywodzony zazwyczaj z idei doskonałości.
W myśl tego dowodu samo pojęcie Boga,
ponad którego nie moŜna pomyśleć nic
doskonalszego, zakłada w sposób oczywisty
stwierdzenie Jego istnienia.
Twórcą argumentu był ANZELM Z CANTER-
BURY, zwolennikami zaś i modyfikatorami —
m. in. J. DuNS SZKOT, R. DESCARTES, B. SHNOZA,
G. W. LEIBNIZ, G. W. F. HEGEL.
DOWÓD PRZEZ SPROWADZENIE DO
NIEDORZECZNOŚCI
log. syn.-^ Dowodzenie nie wprost.
DOZNANIE (doznawanie) gr. pdschein (1),
pdthos; łc. passie; ang. passion; fr. pas-sion;
nm. Leiden, Leidenschaft
1. metaf. Doznawanie (w przeciwieństwie
do vs-^ działania /1 /) — bierne odbieranie
czegoś, jedna z Arystotelesow-skich kategorii
bytu, mianowicie —> przypadłość (1)
relacyjna istoty, która jest aktualnie i
formalnie podmiotem odbierania.
Doznawanie działania (bierność) określane
jest greckim terminem pdschein.
2. psych., t. pozn. Doznawanie — odbie-
ranie bodźców zewnętrznych.
3. psych. Doznanie — to, co dane pod-
miotowi w stanie świadomości (stąd okre-
ślenie „podmiot doznający"); termin nie-
jednokrotnie uŜywany zamiennie z terminem
„przeŜycie".
R. INGARDEN rozróŜnia „doznanie" {Er-
lebnis), czyli świadomość treści, i „przeŜycie"
(Durchlebnis), czyli świadomość aktu
191
„DRZEWO PORFIRIUSZA"
(stanu). W tym sensie doznaniem jest np.
czysto bierne odbieranie (czucie) treści
wraŜeniowych.
„DRZEWO PORFIRIUSZA" gr. kltmaks;
łc. arbor Porphyriana; ang. tree of Porphyry;
fr. arbre de Porphyre; nm. Baum des Porphy-
rius, porphyrischer Baum
Schemat klasyfikacyjny przedstawiający
pojęciową strukturę poznania bytu. Ukazuje
on wyróŜnioną przez ARYSTOTELESA podsta-
wową kategorię ontologiczną — substancję
(sc. -> substancję /1 / drugą), dzieląc ją dy-
chotomicznie na odpowiednio przj^orząd-
kowane sobie (według nadrzędności i pod-
rzędności pojęć) —> powszechniki (1), jakimi
są rodzaje i gatunki. Wraz z róŜnicą gatun-
kową, właściwością i prz3^adłością tworzą
one tzw. quinque voces, czyli orzeczniki.
Z układem pojęć przedstawionych za
pomocą „drzewa Porfiriusza" wiąŜe się
klasyczna problematyka powszechników,
mianowicie kwestia relacji między po-
rządkiem bytu a dziedziną poznania i języka.
Wyłania się tu pytanie o naturę owych pojęć i
wyraŜeń, a odpowiedź na nie zaleŜy od
milcząco lub programowo przyjmowanej
koncepcji bytu i poznania.
Schemat zwany „drzewem Porfiriusza"
pojawia się w róŜnych odmianach w wielu
traktatach z zakresu logiki tradyc5^nej, a jego
nazwa została zaczerpnięta z Isago-gi, czyli
wstępu PORFIRIUSZA do Kategorii
ARYSTOTELESA. Schemat ten moŜna przed-
stawić w następującej postaci:
(1) substancja
/ \
(2) delesna niedelesna
(3) ciało / \
oŜywione nieoŜywione
(4)
organizm
(5) / \
(6) czujący nieczujący
(7) zwierzę
/ \
(8) rozumne nierozumne
\
(9) człowiek
Sokrates, Platon, ... (indywidua)
192
DUALIZM
1) rodzaj najwyŜszy (genus summum)
2) róŜnica gatunkowa (dijferentia specifica)
3) rodzaj podporządkowany {genus subalternum)
4) róŜnica gatunkowa (dijferentia specifica)
5) rodzaj podporządkowany (genus subalternum)
6) róŜnica gatunkowa (dijferentia specifica)
7) rodzaj podporządkowany (genus subalternum)
8) róŜnica gatunkowa (dijferentia specifica)
9) gatunek najniŜszy (species infima)
DUALIZM (łc. dualis = dotyczący dwóch,
podwójny) nłc. dualismus; ang. dualism; ix.
dualisme; nm. Dualismus
Termin utworzony przez TH. HYDE'A (1700,
dualismus), a upowszechniony przez P. BAY-
LE'A i podjęty przez G. W. LEIBNIZA.
1. W przeciwstawieniu do —> monizmu
— odmiana —> pluralizmu reprezentowa
na przez doktryny, które w wyjaśnianiu
rzeczywistości lub jakiejś jej dziedziny
przyjmują dwie niesprowadzalne do sie
bie zasady (dwie substancje, dwa typy by
tu). RozróŜnia się:
a) dualizm metafizyczny — przyjmujący
dla wytłumaczenia całej rzeczywistości dwie
zasady lub dwa typy bytu (np. materia i
duch); moŜe on być umiarkowany (np. u
ARYSTOTELESA — materia i forma) lub
skrajny (np. u PLATONA — świat zjawisk i
świat idei);
b) dualizm antropologiczny — stanowisko,
według którego człowiek jest przy-
padłościową jednością dwóch róŜnych sub-
stancji: ciała i duszy (np. u R. DESCARTES'A
dualizm psychofizyczny: substancja rozciągła
/res exiensal i substancja myśląca I res
cogitans I);
c) dualizm kosmologiczny — przyjmujący
całkowitą róŜność i wzajemną nie-
sprowadzalność Boga (Stwórcy) i świata
(stworzenia);
d) dualizm etyczny — tłumaczący zło w
świecie współistnieniem i walką dwóch
podstawowych, często upersonifikowa-nych,
pierwiastków: dobra i zła.
2. fiz. Dualizm falowo-korpuskularny
— zachowanie się obiektów mikrosko
powych, takich jak elektrony lub fotony.
193
DUCH
raz jakby były falami, a innym razem jakby
były cząstkami. Paradoks dualizmu fa-lowo-
korpuskularnego rozwiązuje kwantowa teoria
pola, która łączy ze sobą w opisie
matematycznym szczególną teorię
względności i mechanikę kwantową,
stwarzając moŜliwości teoretyczne niezbędne
w dyskusji nad zachowaniem się cząstek
elementarnych. Jako teoria pola umoŜliwia
ona opis właściwości falowych,
uwzględniając zaś właściwości kwantowe
stwarza moŜliwość operowania wartościami
dyskretnymi, odpowiadającymi zachowaniu
się cząstek-korpu-skuł.
DUCH gr. pneuma; łc. spiritus; ang. spirit;
fr. esprit; nm. Geist
1. Byt niematerialny, a więc istotowo
niezaleŜny od w—> materii (1, 2) (pojętej np.
po arystotelesowsku — jako racja i podłoŜe
zmian, lub po platońsku — jako cielesność) i
co za tym idzie — samoistny, oraz osobowy.
Bytami duchowymi są: Bóg, aniołowie i złe
duchy, a takŜe dusza ludzka, w szczególności
dusza oddzielona od ciała.
2. Przypisywana człowiekowi zasada
(podłoŜe, racja) jego aktywności umysłowej
(intelektualnej i wolitywnej). Niektórzy
myśliciele, np. M. SCHELER, V. E. FRANKL,
rozróŜniają w człowieku ducha i psychikę
(duszę), a L. KLAGES wręcz przeciwstawia
subiektywnej i emocjonalnej duszy obie-
ktywnego i racjonalnego ducha.
3. U G. W. F. HEGLA: synteza idei i natury.
W obrębie filozofii ducha mieści się
dialektyczna triada: róŜne postacie ducha
subiektywnego, następnie róŜne postacie jego
antytezy — ducha obiektywnego, na koniec
róŜne postacie ich syntezy — ducha
absolutnego, w którym zostaje prze-
zwycięŜone przeciwstawienie; podmiot -
przedmiot. Główne postacie ducha obie-
ktywnego to prawo, państwo, moralność, a
ducha absolutnego — sztuka, religia, fi-
lozofia.
194
DUCH ŚWIATA
DUCH ŚWIATA nm. Weltgeist
Zasada ciągłości dziejów ludzkich, utrzy-
mującej się i trwającej mimo ginięcia jednych
narodów i formowania się nowych (J. G.
HERDER).
U G. W. F. HEGLA: duch dziejów, kierujący
nimi za pośrednictwem „duchów naro-
dowych" (Yolksgeiste), z których kaŜdy działa
przez dialektyczne przemiany świadomości
narodu zorganizowanego w państwo i
spełniającego w danej epoce rolę przewodnią
pośród innych narodów.
Do koncepcji ducha świata nawiązywali
niejednokrotnie politycy niemieccy, wyzna-
czając swemu narodowi misję dziejową.
DUCHOWOŚĆ nłc. spiritualitas; ang. spi-
rituality; fr. spiritualite; nm. Geistigkeit
1. metaf. Istotna cecha bytu niematerial-
nego (-> duch /I/), odrębnego od —>materii
(1,2) zarówno w istnieniu, jak i w działaniu;
stanowi ona o podstawowej strukturze bytu
złoŜonego z istnienia i istoty. W istocie
takiego bytu moŜe być zaktualizowana ma-
teria, jak to jest np. w przypadku człowieka,
materia jednak nie stanowi tu koniecznego
czjmnika strukturalnego w odniesieniu do
formy bytu. ZłoŜenie duszy z realnych
czynników ontycznych: z istnienia i istoty,
stanowi jej podstawową kompozycję, która
jest kompozycją aktu i moŜności; kompozycja
taka jest niematerialna, a w przypadku
człowieka — duchowa.
2. pot. Pewien typ lub wzór Ŝycia reli-
gijnego i moralnego, np. duchowość fran-
ciszkańska.
DUSZA gr. psyche; łc. anima; ang. soul; fr.
ame; nm. Seele
1. Zasada ->Ŝycia (1) (-lŜycie /2/) —
materialna (u HERAKLITA: wilgotne tchnienie,
u DEMOKRYTA: ogień, u stoików: płonący
duch) lub niematerialna, niecielesna (u
PITAGORASA: samoporuszająca się liczba, u
PLATONA: substancja inteligibilna, u ARY-
STOTELESA: entelechia ciała).
U PLATONA i AUGUSTYNA: substancja du-
195
DUSZA
chowa, a więc rozumna, władająca ciałem
(pierwiastek Ŝycia, ruchu). U Platona —
uhierarchizowana troista struktura duszy: a)
dusza rozumna (tó logistikón), b) dusza
impulsywna, zapalczywa, gniewliwa (tó
thymoeides), c) dusza poŜądliwa, zmysłowa
(tó epithymetikón). Trzy funkcje duszy: 1) jest
zasadą ruchu i Ŝycia, 2) pełni funkcje
poznawcze, 3) uczestniczy w sferze bytu
ontycznego (przeciwstawnego bytowi
gignetycznemu).
U ARYSTOTELESA: a') dusza wegetatywna
(roślinna) — zasada Ŝyda spełniająca funkcje
odŜywiania i rozmnaŜania u wszystkich istot
ś3qących; b') dusza zmysłowa (sensytywna,
animalna) — zasada ruchu i spostrzeŜeń u
zwierząt; c') dusza rozumna — zasada
duchowa, dzięki której człowiek posiada
zdolność myślenia.
W torrdznue: forma (lA) substancjalna lu-
dzkiego dała, będąca zasadą czynności inte-
lektualno-wolitywnych, uczuciowo-zmy-
słowych i wegetat)nvnych. Według koncepcji
tomistycznej specyficzna struktura ontyczna,
jaką jest dusza, wyraŜa się w jej -^ ro-
zumności. Dusza jako forma stanowi akt w
obrębie istoty człowieka. Zaktualizowana
przez akt istnienia, urealniający człowieka
jako substancję jednostkową, sama takŜe
stanowi substancję zupełną co do istnienia;
sama w sobie jednak nie jest substancją ga-
tunkowo zupełną, charakteryzuje ją bowiem,
jako formę ciała, stałe skierowanie do
określonego ciała konkretnego człowieka.
2. psych. Podmiot wszelkich czynności
Ŝyciowych; od czasów D. HUME'A i I. KANTA
— zorganizowana całość procesów i
czynności psychicznych, przypisywana
zazwyczaj indywidualnym istotom Ŝywym
(—> psychika /1 /).
3. W religii chrześcijańskiej — duch
człowieka stworzony przez Boga i prze-
znaczony wraz z ciałem uwielbionym do
wiecznego Ŝycia.
Podstawowe zagadnienia dotyczące duszy: A)
Geneza duszy: czy dusza jest stworzo-
196
DUSZA
na przez Boga (—>kreacjonizm/2/), czy
została zrodzona z dusz rodziców (-^ tra-
ducjanizm, —> generacjonizm), czy znajdo-
wała się zarodkowo juŜ w pierwsz3mi czło-
wieku (teoria inwolucji), czy jest niestwo-
rzona (—> emanacjonizm, —> panpsychizm
panteistyczny, —^ materializm /1 /).
B) Egzystencja duszy: czy dusza istniała
przed narodzinami człowieka {—^ preeg-
zystencja, —> anamneza III), czy przyjmuje
ciało jednorazowo, czy teŜ przechodzi przez
kolejne wcielenia {-^ metempsy-choza,
orfizm).
C) Eschatologia duszy: czy wraz ze śmier-
cią człowieka dusza przestaje istrueć (—> ma-
terializm III), czy teŜ istnieje i po jego śmierci
bądź zatracając się w nirwanie, bądź
powracając do swego źródła, jakim jest
bóstwo, i łącząc się z nim {-^ Jedno /2/
PLOTYNA, —> dusza świata).
D) Natura duszy: dusza jako substancja
duchowa (—> spirytualizm), myśląca (kar-
tezjanizm), jako pochodna materii (—> ma-
terializm III), materia oŜywiona (—>hy-
lozoizm), przejaw (modus) substancji boskiej
(^ panteizm), substancja prosta lub złoŜona
(według PLATONA Z trzech części: rozumu,
woli i poŜądań), jednostkowa i zbiorowa {-^
dusza świata), śmiertelna (dusza indywidualna
według AWERROESA) i niekonieczna lub
nieśmiertelna i konieczna (^ emanacjonizm).
— Istotna władza duszy: rozum, noiis, intelekt
{—> intelektu-alizm) lub wola (->
woluntaryzm 121). — UtoŜsamianie duszy ze
świadomością jako funkcją wysoce
zorganizowanej materii (-> materializm /Ib/
dialektyczny), z ogółem przeŜyć
psychicznych, z energią (—> energetyzm).
E) Stosunek duszy do ciała: dusza i ciało
jako dwie odrębne, przeciwstawne sobie
substancje (—> dualizm /Ib/), nie oddziału
jące wzajemnie na siebie (-^ okazjonalizm,
^paraleUzm /2/ psychofizyczny) lub od
działujące, albo teŜ jako dwie postacie jed
nej substancji (^monizm /b/ spirytuali
styczny lub /a/ materialistyczny).
197
DYLEMAT
DUSZA ŚWIATA gr. he tou pantds psyche;
łc. anima mundi; ang. soul of the world,
world-soul; fr. dme du monde; nm. Weltseele
1. Zasada ruchu i Ŝycia w świecie, nadająca
mu jedność i wprowadzająca w nim ład
(pitagoreizm, platonizm, stoicyzm, neo-
platonizm, panteizm). Dla stoików zasadą tą
była —»pneuma (1).
2. W filozofii niemieckiej (Weltseele): u F.
W. J. ScHELLiNGA — pierwiastek duchowy
świata pojmowanego jako jeden organizm; u
G. TH. FECHNERA — element psychiczny
tworzący wraz z materią jedną całość (-^
panpsychizm).
DYCHOTOMIA <gr. <dichotomia> = podział
na dwie części) ang. dichotomy, dichotomic
partition; fr. dichotomie; nm. Dichotomie
1. metod. Podział logiczny jakiegoś pojęcia
na dwa wykluczające się człony, które
wyczerpują jego zakres.
2. Nazwa jednego z argumentów ZENONA z
ELEI przeciwko ruchowi. Dzieląc drogę
najpierw na połowę, a następnie połowę na
połowę itd. w nieskończoność, Zenon chciał
wykazać niemoŜliwość przebycia tej drogi w
skończonym czasie, a więc niemoŜliwość
ruchu.
DYLEMAT (gr. <dilemma> od dis = dwa
razy + lemma = przesłanka) ang. dilemma; fr.
dilemme; nm. Dilemma
1. log. Schemat wnioskowania, w którym
jedna z przesłanek jest alternatywą, inne zaś
mówią o wynikaniu określonych zdań z
poszczególnych członów tej alternatywy. Na
przykład: plubij jeśli -p, to r jeśli ą, to r a
zatem r PowyŜsze wnioskowanie przedstawia
schemat (a) dylematu konstrukcyjnego
prostego (simple constructive dilemma). Roz-
róŜnia się ponadto:
b) dylemat konstrukcyjny złoŜony (com-
pound constructive dilemma) według sche-
198
DYNAMIZM
matu: p lub q oraz jeśli p, to r i jeśli q, to s, a
zatem r lub s;
c) dylemat destrukcyjny prosty {simple
destructive dilemma) według schematu: nie--p
lub nie-^ oraz jeśli r, to p i jeśli r, to q, a
zatem nie-r;
d) dylemat destrukcyjny złoŜony {com-
pound destructwe dilemma) według schema-
tu: nie-p lub nie-(j oraz jeśli r,topi jeśli s, to q,
a zatem nie-r lub nie-s.
W3nmienione wyŜej cztery typy dylematu
są wynikiem skrzyŜowania podziału dyle-
matów na konstrukcyjne, ^. zawierające w
altematjm^ie poprzedniki obydwu implikacji,
i destrukcyjne, tj. zawierające w alternatywie
negacje następników obydwu implikacji — z
podziałem dylematów na proste, tj.
zawierające w obydwu implikacjach ten sam
poprzednik albo następnik, i złoŜone, tj.
zawierające w obydwu implikacjach róŜne
poprzedniki i następniki. KaŜdemu z
wymienionych schematów odpowiada
określone prawo —> rachunku zdań.
2. pot. Sytuacja, w której występuje ko-
nieczność dokonania wyboru między dwiema,
zazwyczaj kłopotliwymi, moŜliwościami; w
tym znaczeniu uŜyTva się teŜ, często
zamiennie, wyraŜenia „alternatywa".
DYNAMIZM (gr. dynamis = siła) ang.
dynamism; ix. dynamisme; nm. Dynamismus
1. Doktryny traktujące ruch lub stawanie
się, w przeciwstawieniu do statyczności, jako
pierwotne (-> wariabilizm). Dy-namistyczny
charakter mają np. następujące twierdzenia;
materię określają swoiste cechy ruchu
(KELYIN); rzeczy są fazami rozwoju (H.
BERGSON). Dynamizmem jest m. in. ->
aktywizm (1), -? materializm (Ib)
dialektyczny.
2. Doktryny, według których u podstaw
rzeczy znajdują się siły niesprowa-dzalne do
masy i ruchu, np. przeciwstawna ->
mechanicyzmowi (1) R. DESCARTES'A
doktryna fizykalna G. W. LEIBNIZA czy kon-
cepcja —> energii (3) radialnej P. TEILHARDA
DE CHARDIN.
199
DYSCYPLINA
3. pot. Przejawianie siły, energii; ogół sił
danego układu, np. dynamizm psychiczny.
DYREKTYWA (reguła) (nłc. directiuus =
wytyczony, skierowany) ang. directive; fr.
directive; nm. Direktive
1. metod. Wypowiedź, która charakteryzuje
metodę postępowania niezbędną lub
wystarczającą do osiągnięcia określonego
celu. Celem moŜe być udowodnienie jakiejś
tezy (dyrektywy logiczne, np. dyrektywa
podstawiania), rozwiązanie problemu
(dyrektywy h e u r y s t y czne),
prawidłowe przeprowadzenie eksperymentu,
pomiaru itp. (dyrektywy
m e t o d o l o g i c z n e ) , przywrócenie lub
utrzymanie zdrowia (wskazania medyczne)
itd.
2. pot. Zamiast „dyrektywa" lub „reguła"
mówi się teŜ „wskazówka", „zalecenie" itp.
DYSCYPLINA (łc. <disciplina> = uczenie
się, nauczanie, nauka, przedmiot nauczania)
ang. discipline; fr. discipline; nm. Diszi-plin,
Zucht
1. metod. Przedmiot nauczania; jednostka
dydaktyczna, która stanowi na tyle bogatą i
jednolitą część nauki, iŜ nadaje się do
nauczania na poziomie szkolnictwa wyŜszego
w charakterze osobnego przedmiotu, lub
jednostka organizacyjna nauki, np. katedra,
zakład naukowy. Dyscyplina naukowa
stanowi taką zwartą treściowo część nauki,
jaką na danym szczeblu jej rozwoju i w
określonych warunkach moŜe skutecznie
opanować w zakresie twórczych badań oraz
dydaktyki jeden pracownik naukowy.
2. et. Ogół reguł postępowania, zazwyczaj
obwarowany systemem sankcji, narzucony
członkom jakiejś zbiorowości; takŜe
przestrzeganie tych reguł.
3. et. Reguły postępowania lub ogra-
niczenia Ŝyciowe przyjmowane dobrowolnie
przez podmiot, tzw. autodyscy-plina.
200
DYSJUNKCJA
DYSJUNKCJA (dysjunkcja Sheffera)
(łc. disiunctio = rozdzielenie) ang. alternati-
ve denial; fr. disjonction; nm. Disjunktion
tog. Zdanie złoŜone zapis5nvane symboli-
cznie piq{w innej notacji: ^ą), gdzie litery p, q
są zmiennymi reprezentującymi zdania, a
łączący je funktor jest definiowany w -^ ra-
chunku zdań. W potocznej polszczyźnie
brakuje spójnika odpowiadającego symbolowi
dysjurikcji, która jest zdaniem prawdziwym
wtedy i tylko wtedy, gdy przynajmniej jedno
ze zdań składowych jest fałszywe; a zatem
gdy oba składniki są prawdą, ich dysjunkcja
jest fałszem. Symbol dysjun-kcji {Sheffer's
stroke) jest —> funktorem eks-tensjonalnym,
co znaczy, Ŝe wartość logiczna (tj.
prawdziwość lub fałszyTvość) dysjun-kcji
zaleŜy wyłącznie od wartości logicznej jej
składników.
DYSKURS (łc. <discursus> = wielokierun-
kowy ruch; rozmowa, dyskusja, rozprawa,
rozumowanie) łc. ratiocinatio; ang. di-
scourse; fr. discours; nm. Diskurs
Termin upowszechniony w filozofii no-
woŜytnej przez R. DESCARTES'A (Discours de
la methode, 1637), precyzowany takŜe przez
G. W. LEIBNIZA i 1. KANTA.
1. t. pozn. W przeciwstawieniu do -> in-
tuicji (1): aktywność umysłu polegająca na
zmierzaniu do jakiegoś celu poznawczego
poprzez pośrednie operacje myślowe. Po-
znaniem dyskurs5mrnym jest rozumowanie w
odróŜnieniu od takich prostych aktów
poznawczych, jak spostrzeganie, intuicja.
2. pot. Rozmowa, dyskusja, przemówienie.
DYSOCJACJA (fr. <dissociation> z łc. dis-
sociatio = rozdzielenie, rozłączenie) ang.
dissodation; nm. Dissoziation
1. U H. BERGSONA: spontaniczne odrzu-
canie przez podmiot części wraŜeń lub
wyobraŜeń, pewnego rodzaju selekcja,
spełniająca waŜniejszą funkcję niŜ asocjacja
(—> kojarzenie).
2. psych. Stan, w którym część proce-
201
DZIAŁANIE
sów psychicznych tworzących pewną całość
traci łączność z resztą osobowości i zaczyna
funkcjonować mniej lub bardziej niezaleŜnie
od niej.
DYSPOZYCJA <łc. <dispositio> = rozsta-
wienie, uporządkowanie) gr. didthesis; łc.
habitus (= dyspozycja stała) (1); ang. dispo-
sition; fr. disposition; nm. Disposition, Anlage
1. metaf. WyróŜniana przez scholastyków
—> jakość (Id) czyrmościowa, przejawiająca
się w pewnym usposobieniu, np. do
prawidłowego rozumowania. Inną jakością
tego rodzaju są zdolności (—> władza/l/).
2. psych. Hipotetyczne właściwości jed-
nostki wyjaśniające występowanie chara-
kterystycznych dla niej sposobów zachowania
{-^ cecha /4/ ukryta, —> czynnik /3/).
DYSTYNKCJA <łc. <distinctio> = rozróŜ-
nienie, odrębność) ang. distinction; fr. di-
stinction; nm. Unterscheidung
metaf., t. pozn. syn.-^ RóŜnica; -^ oddzie-
lanie.
DZIAŁANIE gr. prdksis, poiein (1), ener-
geia, td er gon; łc. actus, actio (1), operatio;
ang. action; fr. action; nm. Tun (1), Hand-
lung, Tathandlung, Wirkung
1. metaf. —> Akt (1) wtórny bytu (jego
aktem pierwszym jest istnienie); jedna z
dziesięciu wymienionych przez ARYSTO-
TELESA —> kategorii (1) bytu, mianowicie —
> przypadłość (1) relac5^na, wyróŜniana ze
względu na to, Ŝe mimo iŜ nie jest —>
substancją (1), to jednak substancję kon-
stytuuje jako sprawiającą coś aktualnie —>
przyczynę (ICD). W związku z tym kon-
stytuowaniem rozróŜnia się a) działanie
sprawcze i b) działanie celowe. Ze względu
zaś na kres działania rozróŜnia się:
c) działanie immanentne (inaczej: -^ ruch
/Ib/ wsobny) — takie, którego przedmiot
znajduje się w samym podmiocie działają-
cym, np. czynności Ŝyciowe, kontemplacja;
202
DZIEDZICZNOŚĆ
d) działanie przecłiodnie — takie, którego
przedmiot znajduje się poza działającym
podmiotem; pojęcie przeciwstawne:
doznawanie (—> doznanie III).
2. et. Tylko taka aktywność, która moŜe być
oceniana moralnie ze względu na swój
świadomy i celowy charakter {actus huma-
nus); —> akt (3), -^ czyn (1).
DZIEDZICZNOŚĆ ang. heredity; fr. he're-
dite; nm. Yererbung, Erblichkeit
1. biol. Zdolność przekazywania potom-
stwu tego, co z czasem się ujawni jako pewien
zespół cecłi (—> fenotyp) powstałych w
wyniku interakcji wyposaŜenia wrodzonego (-
> genotyp) i wpływów środowiska (paratyp).
Do niedawna trwał spór o to, w jakiej mierze
cechy jednostki kształtują się pod wpływem
dziedziczności, a w jakiej pod wpływem
środowiska: prymat dziedziczności głosili
zwolennicy -^ he-redytarianizmu (1), prymat
środowiska — zwolennicy —>
enwironmentalizmu (2). Obecnie się
przyjmuje, Ŝe właściwości kaŜdego
organizmu zaleŜne są zarówno od czynników
środowiskowych (w przypadku człowieka
takŜe od wpływów wy-chowawczo-
społecznych), jak i od genetycznie
determinowanej zdolności rozwoju.
2. psych., soc. Dziedziczenie — przekazy-
wanie róŜnych cech psychicznych przez po-
przednie pokolenia pokoleniu, które nastę-
puje. Zasadniczo cechy te przekazywane są w
procesie wychowania i przez oddziaływanie
środowiska społecznego i kulturowego (i w
tym sensie uŜywa się raczej określenia
„dziedziczenie"), nie zaś, jak się nieraz
203
DZIELNOŚĆ
uwaŜa, poprzez dziedziczność czysto bio-
logiczną, tj. w samym akde prokreacji.
DZIEDZINA łc. pars, ratio; ang. domain;
fr. domaine; nm. Bereich, Gebiet, Region (3)
1. log. D z i e d z i n a r e l a c j i {domain
ofrelation) — zbiór przedmiotów pozosta-
jących w jakiejś relacji do przedmiotów
drugiego zbioru (przeciwdziedzina).
2. log. D z i e d z i n a t e o r i i (domain of a
theory), inaczej: układ relacj^ny, struktura
{universe ofdiscourse, structure) — rozpa-
trywany w jakiejś teorii układ, na który się
składają: zbiór indywiduów, poszczególne
własności, relacje i —> funkcje (1). Pojęcie
ściśle związane z pojęciem —> modelu (3)
teorii.
3. W fenomenologii: kategoria lub zbiór
przedmiotów jednorodnych, tzn. pod pewnym
względem takich samych (region).
UR.INGARDENA: d z i e d z i n a p r z e d -
miotowa — zbiór przedmiotów indywi-
dualnych naleŜących do tego samego, mate-
rialnie (treściowo) określonego najwyŜszego
rodzaju. Dziedziny przedmiotowe mogą
zawierać przedmioty bytowo autonomiczne
lub bytowo heteronomiczne.
DZIEJOWOŚĆ tłum. nm. Geschichtlichkeit
syn.^> Historyczność (2).
DZIELNOŚĆ gr. arete'; łc. virtus; ang. cou-
rage; fr. vaillance; rmi. TUchtigkeit
et. W staroŜytnej filozofii greckiej: połą-
czenie u młodego człowieka siły fizycznej ze
sprawnością moralną jako ideał wychowania
(jenota III); takŜe: syn.^męstwo jako jedna z
cnót kardynalnych.
204

E W psychoanalizie — kontaktująca się ze
ECCEITAS (nłc. <ecceitas> od łc. ecce = oto,
tu oto) gr. tóde ti; ang. thisness; fr. ecceite;
nm. Diesheit metaf. syn.-^ Haecceitas.
EFEKTOR (łc. ejfector = twórca, sprawca)
ang. effector (organ); fr. (organe) ejfec-teur;
nm.. Ejfektor, Erfolgsorgan
1. W fizjologii — narząd wykonawczy
(mięsień lub gruczoł), aktywizowany im-
pulsami nerwów odśrodkowych. Efektory są
często sprzęŜone z -> receptorami (1).
2. W cybernetyce — wyjście zasileniowe
układu względnie odosobnionego; moŜe nim
być zarówno narząd organizmu, jak i
napędowa część mechanizmu.
EFEKTYWNOŚĆ (łc. ejfectwus = spraw-
czy, twórczy) ang. effectivity, effectiveness; fr.
ejfectivite; mn. Effektwitdt
1. log. Właściwość procedury badawczej
zwanej -> algorytmem, np. efektywność
metod (rozstrzygania), efektywność funkcji
(obliczalnych).
2. W prakseologii — skuteczność poj-
mowana jako zgodność wyniku z celem,
oceniana pozytywnie.
EGALITARYZM (fr. egalitaire = dąŜący do
zrównania) ang. egalitarianism; fr. ega-
litarisme; nm. Egalitarismus
Doktryna społeczno-polityczna głosząca
całkowitą równość szans Ŝyciowych oraz
praw w odniesieniu do wszystkich obywateli
jako postulat etyczny i ideał społe-
205
EGOIZM
czny. Hasło egalitaryzmu pojawia się w
większości utopii społecznych, m. in. w
socjalizmie utopijnym.
EGO (łc. <ego> = ja) ang. ego, self, fr. le moi;
nm. Ich, Selbst
Termin wprowadzony przez S. FREUDA.
światem zewnętrznym świadoma warstwa
psychiki ludzkiej, pełniąca funkcję mediatora
pomiędzy impulsami płynącymi z -^id a
wymaganiami stawianymi przez —>
superego; funkcja ta wiąŜe się z
rozbudowywaniem -4 mechanizmów ob-
ronnych. —> Ja.
EGOCENTRYZM (łc. ego = ja + nłc. cen-
trum (gr. kentron) = punkt środkowy)) ang.
egocentrism, egocentrity; fr. egocentrisme; nm.
Egozentrismus
1. psych. Cechująca jednostkę niedojrzałą
osobowościowo skłonność do ujmowania i
oceniania otaczającej rzeczywistości jedynie
w kategoriach własnego subiektywizmu, a w
wyniku tego — do podporządkowywania jej
sobie. Towarzyszy temu względna
niewraŜliwość na sprawy innych, która jednak
nie musi prowadzić do —> egoizmu.
2. psych. W psychologii rozwojowej: cha-
rakterystyczna cecha myślenia dziecięcego,
któremu brak obiektywizmu właściwego
myśleniu dorosłych (J. PIAGET).
EGOIZM (łc. ego = ja) nłc. egoismus; ang.
egoism, selfishness; fr. egoisme; nm. Egois-
mus, Selbstliebe, Selbstsucht
1. psych., et. Nadmierna, często wyłączna
miłość siebie, przejawiająca się w pod-
porządkowywaniu cudzego interesu swojemu
własnemu i w ocenianiu wszystkiego z tego
punktu widzenia. We współŜyciu społecznym
egoizm oceniany jest negatywnie. Miłość
własna, próŜność były interpretowane przez
moralistów XVII w. jako dominujące cechy
psychiki ludzkiej (m. in. F. DE LA
ROCHEFOUCAULD,
206
EGZEGEZA
B. DE MANDEYILLE, C. A. HELYŹTIUS, F. FfiNE-
LON).
2. psych. Miłość siebie jako naturalna
dąŜność do samoobrony, do utrzymywania się
przy Ŝyciu, do własnego rozwoju. W tym
znaczeniu skłonności lub uczucia egoistyczne
przeciwstawia się altruistycz-nym bez
nadawania tym określeniom charakteru
oceniającego.
Z pojęciem egoizmu wiąŜe się teoria
wskazująca na interes jednostki jako naczelną
zasadę postępowania. Egoizm tzw. rozumny
zaleca pewne ustępstwa, a nawet ofiary na
rzecz innych w przypadkach, gdy moŜna
dzięki temu osiągnąć korzyści własne większe
ruŜ te, z których się zrezygnowało (TH.
HOBBES).
EGZEGEZA (gr. <eksegesis> = objaśnienie,
interpretacja, wykładnia) nłc. exegesis; ang.
exegesis; fr. exegese; nm. Exegese
1. Interpretacja tekstów, zwłaszcza da-
wnych, polegająca na praktycznym zasto-
sowaniu do nich reguł i zasad —> herme-
neutyki (1).
2. Dyscyplina teologiczna poświęcona
objaśnianiu i komentowaniu tekstów bi-
blijnych za pomocą metod właściwych takim
naukom, jak filologia, krytyka biblijna,
historia biblijna, i to zgodnie — jak w
przypadku egzegezy katolickiej — z normami
Urzędu Nauczycielskiego Kościoła.
EGZEMPLARYZM <łc. exemplaris = wzor-
czy) ang. exemplarism; nm. Exemplarismus
Reprezentowana głównie przez AUGUSTYNA i
BONAWENTURĘ, a wywodząca się z
PLATOŃSKIEGO —> idealizmu (lA) doktryna,
według której umysł ludzki poznaje rzeczy
nie wprost, lecz przez ich wieczne, idealne
wzory istniejące w umyśle BoŜym
(^uczestniczenie). Egzempla-ryzm łączy się z
-> iluminizmem. W filozofii nowoŜytnej
wątek egzemplaryzmu pojawił się w —>
okazjonalizmie N. DE
MALEBRANCHE'A.
207
EGZYSTENCJA
EGZOBIOLOGIA (biologia kosmiczna)
(gr. ekso = na zewnątrz + bios = Ŝycie + logos
= słowo, nauka) ang. exobiology
Termin wprowadzony przez J. LEDERBER-
GA na oznaczenie nauki zajmującej się: a)
poszukiwaniem śladów Ŝycia na innych
planetach, b) powstawaniem i ewolucją Ŝywej
materii (substancji organicznych) we
Wszechświecie (radioastronomiczne metody
wykrywania tych substancji w przestrzeni
kosmicznej, analiza biochemiczna skał
księŜycowych oraz meteorytów t3^u
chondrytów węglistych), c) wp^-wem
ekstremalnych czynników środowiska
kosmicznego na Ŝycie organiczne i na
organizm człowieka (badania związane z
fizjologią i medycyną kosmiczną, dotyczące
funkcjonowania organizmów poza Ziemią).
Do osiągnięć egzobiologii naleŜą, poza
badaruami wiąŜącymi się z lotami
kosmicznymi, wyniki analiz próbek księ-
Ŝycowych i chondrytów węglistych, w któ-
rych wykryto wiele związków organicznych
złoŜonych, a nawet aminokwasów.
Występowanie tych związków poza Ziemią
interpretuje się nie tyle jako pozostałość
jakichś prostych form organicznych, co raczej
jako ślady procesów abiogenne-go tworzenia
się złoŜonych związków organicznych. Ma to
istotne znaczenie dla biologii, a takŜe dla
filozofii w związku z próbami wjrjaśnienia
pochodzenia Ŝycia na Ziemi. Egzobiologia
łączy się ściśle z badaniami z zakresu
kosmochemii organicznej.
EGZYSTENCJA (nłc. <existentia>, exsis-
tentia od łc. ex = od + sistens = pozostający,
utrzymujący się, trwający) ang. existence; fr.
existence; nm. Existenz, Dasein
1. metaf. syn.—> Istnienie (1) w odróŜnie-
niu od —> istoty (1) (esencji). Niektórzy
rozróŜniają egzystencję — sam fakt istnienia i
esse — akt istnienia jako wewnętrzny czynnik
bytu.
Termin „egzystencja" odnosi się wprost do
czegoś rzeczywistego, ale jak niejedno-
208
EGZYSTENCJALIZM
znaczne jest samo pojęcie rzeczywistości,
gdyŜ dotyczy ono bądź tego, co jest poza
zjawiskami, bądź samych zjawisk, tak i ten
termin przeciwstawiany jest dialektycznie
istocie rozumianej jako natura bytu.
2. Istnienie człowieka (—> Dasefn /II/), a
dokładniej — autentyczny sposób jego
bytowania (-^autentyczność /2c/), cha-
rakteryzujący się określonymi kwalifikacjami,
wyróŜnianymi na ogół w —> egzy-
stencjalizmie. We współczesnej filozofii, w
przeciwieństwie do ujęć systemowych i
abstrakcyjnych, przez egzystencję rozumie się
na ogół rzeczywistość przeŜywaną lub wręcz
Ŝycie — w znaczeniu nie biologicznym, lecz
jako coś doświadczanego i odczuwanego
przez świadomość zanurzoną w świecie i w
swoim czasie.
Terminu „egzystencja" uŜywał S. A.
KiERKEGAARD, wykorzystując jego zabar-
wienie afektywne; według M. HEIDEGGERA
egzystencja (Eksistenz) jest skokiem ku by-
towi, ciągł5mi. przelcraczaniem siebie, czymś
„przed nami", czymś do zrealizowania;
według G. MARCELA jest ona „bytem w dro-
dze". W —> filozofii egzystencji Ŝycie ludz-
kie traktuje się jako zadanie i zarazem po-
stulat opanowania istnienia.
EGZYSTENCJALIZM <fr. <existentialisme>)
ang. existentialism; nm. Existentialismus,
Existenzialismus, Existenzphilosophie, Existen-
tialphilosophie, Existenzialphilosophie
Ogólne określenie doktryn i poglądów, w
których głównym przedmiotem zain-
teresowania jest byt ludzki {-^ egzystencja /
2/), a dopiero pośrednio byt jako taki; mają
one na celu odkrycie struktur ontycznych i
głębszego znaczenia bytu poprzez analizę
konkretnego, przeŜytego przez człowieka jego
własnego istnienia, które charakteryzują
róŜnie przez róŜnych autorów akcentowane i
interpretowane kwalifikacje, takie jak
refleksywność, aksjologicz-ność, aktualność,
relacyjność (sytuacyj-ność). Zarówno
genetycznie, jak i tematycznie
egzystencjalizm wiąŜe się z humani-
209
8 — Słownik filozoficzny
EJDETYKA
zmem, antropologią, fenomenologią, per-
sonalizmem, prezentując się nie tylko jako
pewien kierunek czy orientacja filozoficzna,
ale teŜ jako ruch kulturowy. RozróŜnia się
kilka jego typów: e g z y s t e n c j a lizm
agnostyczny (M. HEIDEGGER),
e g z y s t e n c j a l i z m a t e i s t y c z n y (J.-
P. SARTRE, M. MERLEAU-PONTY), egzy-
stencjalizm chrześcijański
(S. A. KiERKEGAARD — prekursor egzysten-
cjalizmu, G. MARCEL) lub bliski chrześci-
jaństwu (K. JASPERS).
EGZYSTENCJALNY nłc. exsistentialis; ang.
existential; fr. existentiel; nm. existentiell
1. Odnoszący się do istnienia, np. egzy-
stencjalny aspekt bytu; -^ sąd (1) egzysten-
cjalny.
2. Odnoszący się do interpretacji istnienia;
—> filozofia egzystencjalna.
EIDOS (gr. <eidos> = kształt, postać, wy-
gląd; wzór)
1. Forma, w szczególności forma jakiejś
rzeczy w myśli, —> idea (II, III, IV).
2. Istota (Wesen) jako idealny przedmiot
myśli. W tym znaczeniu uŜywa tego terminu
E. HUSSERL.
EJDETYCZNY <gr. <eidetikós> = idealny,
formalny) ang. eidetic; fr. eidetique; nm. ei-
detisch
Dotyczący istoty czegoś lub odnoszący się
do —> wyobraŜeń ejdetycznych; związany z
—> ejdetyką.
EJDETYKA (gr. eidetike (episteme) = (wie-
dza) idealna) ang. eidetic science; fr. Feide-
tique; nm. Eidetik
1. W fenomenologii: odpowiednik —»on-
tologii (4) — wiedza o tym, co istotne, a
zwłaszcza o relacjach koniecznych między
czystymi jakościami idealnymi oraz o
wyznaczonych przez nie czystych mo-
Ŝliwościach, korzystająca bądź z metody —>
ideacji (1), czyli z wglądów ejdetycznych (E.
HUSSERL), bądź z formalnej i mate-
210
EKLEKTYZM
rialnej analizy zawartości idei (R. INGARDEN).
-^ Ogląd (d) ejdetyczny.
2. psych. Teoria dotycząca —> wyobraŜeń
ejdetycznych (E. R. JAENSCH, 1920).
EKLEKTYZM (gr. eklektikós = umiejący
dobierać; hoi eklektikoi = eklektycy, wybie-
rający twierdzenia naukowe z róŜnych sy-
stemów) ang. eclecticism; fr. edectisme; run.
Eklektizismus
1. ZapoŜyczanie z róŜnych systemów fi-
lozoficznych tych tez, które się uwaŜa za
prawomocne, i tworzenie z nich nowej do-
ktryny, zazwyczaj niespójnej.
2. Szkoła filozoficzna stosująca powyŜszą
(1) procedurę, np. w czasach staroŜytnych
szkoła aleksandryjska. W filozofii nowoŜytnej
eklektyzm był uprawiany programowo przez
G. W. LEIBNIZA, który usiłował pogodzić
filozofię staroŜytną i średniowieczną z nauką
nowoŜytną oraz z jej filozoficzną interpretacją
dokonaną przez R. DESCARTES'A; takŜe
później posługiwał się tą metodą V. CousiN,
który chciał pogodzić zdrowy rozsądek szkoły
szkockiej z heglizmem.
EKONOMIA MYŚLENIA fr. economie de
pensee; run. Ókonomie des Denkens (E. MACH),
Denkókonomie —> Zasada ekonomiczności.
EKSPERYMENT (te. <experimentum> = pró-
ba, badanie, doświadczenie; dowód oparty na
doświadczeniu) ang. experiment; fr.
experience; nm. Yersuch, Ezperiment
metod. Zabieg badawczy polegający na
wywołaniu określonego zjawiska w okre-
ślonych warunkach, w celu stwierdzenia
związków, np. przyczynowych, między
zmianami warunków (zmienna niezaleŜna) i
zmianami zjawiska (zmienna zaleŜna).
WyróŜnia się m. in.:
a) eksperyment d i a g n o s t y c z ny
{diagnostic experiment) — taki, który dzięki
nowym obserwacjom pozwala bli-
211
EKSPLANACJONIZM
Ŝej określić pewne cechy badanego przed-
miotu;
b) e k s p e r y m e n t krzyŜowy
{crucial experiment) — taki, który pozwala
wyeliminować jedną z dwóch konkuren-
cyjnych hipotez przez dostarczenie dodat-
kowych obserwacji umoŜliwiających obalenie
jednej hipotezy, a potwierdzenie drugiej.
Niektórzy autorzy stosują w tym przypadku
nazwę „eksperyment rozstrzygający" (K.
AjDUKiEwicz);
c) uŜywane jest teŜ niekiedy przenośne
określenie „ e k s p e r y m e n t myślowy"
{thought expeńment), które oznacza
uprzytomnienie sobie ewentualnego przebiegu
eksperymentu rzeczywistego i wysnuwanie na
tej podstawie odpowiednich wniosków;
postępowanie takie nie ma wprawdzie
wartości dowodowej, ale moŜe mieć wartość
heurystyczną.
EKSPERYMENT KRZYśOWY (= ekspe-
ryment rozstrzygający) nłc. instantia cru-
cis (F. BACON), experimentum crucis; ang.
crucial experiment; fr. experience cruciale
metod. —> Eksperyment (b).
EKSPERYMENTALIZM ang. experimen-
talism
Odmiana —> empiryzmu (3) metodolo-
gicznego, według której podstawowe zna-
czenie w nauce ma metoda eksperymentalna
(stosowanie obserwacji i eksperymentu), a
działalność naukowa polega głównie na
eksperymentowaniu.
EKSPLANACJA (łc. <explanatio> = wyjaś-
nienie, tłumaczenie; wykład) ang. expla-
nation; fr. ~ explication metod, syn.—>
Wyjaśnianie (2).
EKSPLANACJONIZM
metod. Pogląd z zakresu filozofii nauki
dotyczący stosimku zdań teoretycznych do
dziedziny, do której się one odnoszą: twier-
dzenia teoretyczne nie odwzorowują świata
danego w doświadczeniu, lecz ujmując go
212

EKSPLIKACJA
w pewnym aspekcie, wyjaśniają dane empi-
ryczne, stanowią więc obraz świata przybli-
Ŝony, tzn. mniej lub bardziej dokładny.
EKSPLIKACJA (łc. explicatio = rozwinię-
cie, wyjaśnienie) ang. explication; fr. expli-
cation; nm. Explikation, Auslegung
W języku francuskim „eksplikacja" {ex-
plication) utoŜsamiana jest niekiedy z —> wy-
jaśnianiem (2).
metod. Precyzowanie treści jakiegoś pojęcia
bez zmiany jego zakresu. Uściślanie takie
powinno spełniać następujące warunki, które
określają stosunek pojęcia modyfikowanego
do dawniejszego: a) podobna treść, b) większa
ścisłość, c) naukowa uŜyteczność, d) prostota.
W logice tradycyjnej funkcję ekspUkacji
pełniły definicje.
EKSPRESJA (nłc. <expressio> = wyciska-
nie, wydobywanie; wyraŜenie, wyobraŜenie,
postać) ang. expression; fr. expression; nm.
Ausdruck, Erlebnisausdruck
1. estet. Ujawnianie się czegoś psychicz
nego w czymś cielesnym, w szczególności
uzewnętrznianie stanów i nastawień emo
cjonalnych; -^ wyraŜanie. Dzieło sztuki,
a szerzej — wytwór, jest ekspresywne
w tym sensie, Ŝe: a) przedstawia czyjeś
stany psychiczne, prezentuje jakości emo
cjonalne (np. smutek, radość); b) świadczy
o czyichś stanach lub cechach psychicznych
— jest ich oznaką; c) wywołuje u odbiorcy
pewne stany psychiczne. Ekspresywność
moŜe teŜ przysługiwać przedmiotom natu
ralnym (np. „ponury krajobraz").
Ekspresywność stanowi podstawową
kategorię estetyki B. CROCEGO, który eks-
presję oraz zdolność intuicji wręcz utoŜsamiał
ze sztuką.
2. Ekspresywność — funkcja semiotycz-
na wyraŜeń (znaków) polegająca na tym,
Ŝe wystąpienie (uŜycie) danego wyraŜenia
jest oznaką pewnych stanów lub czynno
ści psychicznych nadawcy tego wyraŜe
nia. Niekiedy myli się ekspresywność z ko-
munikatyivnośdą czy z komunikowaniem.
213
IT
EKSTENSJONALNOSC
które stanowią odrębną funkcję semioty-czną
wyraŜeń.
3. t. pozn. WyobraŜenie, postać poznawcza
{—> obraz /1 /).
EKSTAZA (gr. <ekstasis> = wyjście z sie-
bie, stanie na uboczu, przeobraŜenie; zdu-
mienie, uniesienie, zachwyt; szał, pomie-
szanie zmysłów) nłc. ecstasis; ang. ecstasy;
fr. extase; nm. Ekstase
1. W neoplatonizmie, zwłaszcza u PLO-
TYNA: stan, w którym myśl staje się znów
czystą myślą, całkowicie niezdeterminowaną,
czyli w którym jest bez reszty adekwatna ze
sobą.
2. W fenomenologii: postawa intencjonalna
świadomości, która jest zawsze świadomością
czegoś innego, a nie siebie, świadomością
czegoś poza sobą.
3. Stan, w którym podmiot, jak gdyby
przeniesiony poza świat zmysłowy, znajduje
się niejako poza samym sobą; czuje się on
wówczas niewypowiedzianie zjednoczony z
pierwiastkiem transcendentnjmi.
U mistyków cłirześdjańskich (zwłaszcza u
Św. JANA OD KRZYśA): wywołany przez Boga
stan, w którym wszystkie zmysły ulegają
zawieszeniu; stan ten występuje wtedy, gdy
dusza osiąga w doświadczeruu mistycznym
niewypowiedziane poznanie Boga.
4. pot. Stan zachwytu, w którym wszy
stkie inne przejawy Ŝycia psychicznego
ulegają jak gdyby zawieszeniu, np. podczas
tworzenia lub teŜ odbioru dzieła sztuki.
EKSTENSJA (łc. extensio = rozszerzanie,
rozciąganie; obszar, zakres) ang. exten-sion;
fr. extension; nm. Umfang
1. log. Ekstensja danego wyraŜenia —
syn.^ denotacja tego wyraŜenia.
2. log. Ekstensja danego zdania — syn.—>
wartość (4) logiczna (prawdziwość lub
fałszywość) tego zdania.
EKSTENSJONALNOSC (łc. extensio =
rozszerzanie, rozciąganie; obszar, zakres) ang.
extensionality; nm. Extensionalitat
214
EKSTRAPOLACJA
log. Własność pewnycti wyraŜeń złoŜonych
polegająca na tym, Ŝe -> denotacja (2)
wyraŜenia złoŜonego zaleŜy wyłącznie od
denotacji wyraŜeń składowych, czyli od ich
ekstensji. Gdy np. za denotację zdania przyj-
mie się jego wartość logiczną, tj. prawdzi-
wość lub fałsz5rwość, to ekstensjonalne jest
takie zdanie złoŜone, którego wartość logi-
czna zaleŜy wyłącznie od wartości logicznej
zdań składowych. Teorią tego rodzaju wy-
raŜeń jest —> rachimek zdań.
Irmym przykładem wyraŜeń ekstensjo-
nalnych są formuły —> rachunku zbiorów.
Ekstensjonalność charakteryzującą wyraŜenia
rachunku zbiorów określa tzw. aksjomat
ekstensjonalności {ertensionality axiom),
który stwierdza, Ŝe dwa zbiory są identyczne
wtedy i tylko wtedy, gdy mają wszystkie
elementy wspólne.
WyraŜenia nie będące ekstensjonalnymi
nazywa się intensjonalnymi {vs—> inten-
sjonalność).
EKSTRAPOLACJA <łc. extra = na zew-
nątrz + {inter)polatio = wstawienie do środ-
ka) ang. extrapolation; nm. Extrapolierung
1. metod. Hipotetyczne określenie danych
w odniesieniu do zjawisk, które znajdują się
poza zakresem zjawisk empirycznie
zbadanych, sformułowane na podstawie
danych o tego samego rodzaju zjawiskach juŜ
poznanych. Określanie takie moŜe przybierać
postać zdań jednostkowych, praw lub teorii,
stanowiąc w kaŜdym przypadku rozszerzenie
ich zakresu poza obszar doświadczenia, na
podstawie którego zostały ustalone.
Ekstrapolacja jest szczególnym przypadkiem
—> indukcji ruezupdnej.
2. mat. Rozszerzenie danej funkcji —
wyznaczenie wartości tej funkcji na zewnątrz
przedziału wartości, w którym jest ona
określona: dla funkcji/(x) o dziedzinie D taka
funkcja g{x) o dziedzinie Dy Ŝe D c Dl i dla
kaŜdego x e D,f{x) = g{x).
EKSTRASPEKCJA <fr. <extrospection>, od
łc. extra = na zewnątrz + spectio = przypa-
215
EKWIFINALNOSC
trywanie się, wglądanie, badanie, doświad-
czanie)
Neologizm utworzony na wzór terminu
„introspekcja", uŜywany m. in. przez E.
CLAPARfeDE'A i P. GuiLLAUMFA (1937).
psych. Metoda powstała na gruncie podjętej
przez behawioryzm krytyki -> intro-spekcji
jako metody naukowej i jej przeciwstawna, a
polegająca na obserwacji -^ zachowania
jednostek.
EKSTRAWERSJA <łc. extra = na zewnątrz
+ versio = obrócenie się) ang. extraversion;
fr. extraversion; nm. Extraversion
psych. Postawa cechująca ekstrawertyka, tj.
typ osobowości charakteryzujący się
— według typologii C. G. JUNGA (1921) —
nastawieniem „na zewnątrz", aktywno
ścią, skłonnością do uzewnętrzniania uczuć
i myśli, łatwością obcowania z innymi.
PS—> Introwersja (1).
EKTOGENEZA <gr. ektós = na zewnątrz +
genesis = pochodzenie) ang. ectogenesis; fr.
ectogenese; nm. Ektogenese
Pogląd z zakresu teorii —> ewolucji (II),
według którego zmiany środowiska zew-
nętrznego stanowią istotny czynnik deter-
minujący przebieg i kierunek procesów
ewolucyjnych. -> Ortogeneza.
EKWIFINALIZM syn.^ Ekwifinalność.
EKWIFINALNOSC (ekwifinalizm) <łc.
aequus - równy +finis = cel) ang. equifina-
lity; fr. equifinalite; nm. Aquifinalismus
Termin z zakresu ogólnej teorii systemów,
wprowadzony przez L. YONBERTA-
LANFFY'EGO (1942) na oznaczenie podsta-
wowej — obok —> stanu stacjonarnego (2)
— właściwości kaŜdego systemu otwarte
go, wyraŜającej się w tym, Ŝe odmiennie
aniŜeli w układach nieoś5rwionych stan
końcowy układu bywa osiągany róŜnymi
drogami przy róŜnych warunkach począt
kowych. W organizmach jako systemach
otwartych zachodzą procesy autoregula-
216
EKWILIBRYZM
cyjne (—> homeostaza /2/), w których zmiany
stanu początkowego, dokonujące się w dość
szerokich granicach, nie wpływają na
przebieg tych procesów ani teŜ na ewolucję
samego systemu. Pojęcie ekwifinal-ności ma
wyraŜać przyrodniczą, ilościowo ujmowaną
cechę „celowych" zachowań organizmu.
EKWILIBRYZM <łc. aeąuilibrium = rów-
nowaga) nm. Aquilibrismus
et. Teoria, według której człowiek wykazuje
—> wolną wolę tylko wówczas, gdy jego
decyzja dotycząca dalszego działania polega
na wyborze nniędzy przynajmniej dwiema
moŜliwościami, z których kaŜda jest dla ruego
jednakowo poŜądana lub niepoŜądana. Jeśli
moŜliwości nie są jednakowo poŜądane, to
jest on w swym postępowaniu zde-
terminowany, poniewaŜ wybierze ewentu-
alność dla siebie cenniejszą. ^Determi-nizm
(6); —> indeterminizm (2).
W scholastyce dla zakwestionowania tej
teorii powoływano się na przykład z osłem
postawionym między dwoma Ŝłobami: padł z
głodu, nie mogąc się zdecydować, od którego
zacząć. Autorstwo tego przykładu
przypisywano tradycyjnie J. BURIDA-Nowi {-
^ „osioł Buridana").
EKWIPROBABILIZM <łc. aeque probabi-
lis = równie prawdopodobny) ang. equi-
probabilism; fr. equiprobabilisme; nm. Aqui-
probabilismus
et. Jeden z tzw. —> systemów moralnych,
według którego moŜna się uwaŜać za
zwolnionego od obowiązku przestrzegania
określonej normy prawa pozytywnego tylko
wówczas, gdy przeciwko jej obo-
wiązywalności przemawiają racje równie
uzasadnione jak racje przemawiające za jej
obowiązywalnością. W przypadku większego
prawdopodobieństwa obowiązy-walności
danej normy naleŜy ją traktować jako regułę
postępowania o mocy obowiązującej. —>
Probabilioryzm; -> probabi-lizm (3).
217
ELEMENT
EKWIWOKACJA (nłc. <aequivocatio> =
dwuznaczność) gr. homonymie; nłc. aequi-
vocum (F. BACON); ang. equivocation; fr.
l'equivoque; nm. Doppelsinn, Zweideutigkeit
1. metod. UŜycie tego samego wyrazu w
jednym układzie zdań w róŜnych znaczeniach
lub teŜ—jeŜeli poprawność sformułowania
tego układu wymaga takiego samego sensu —
uŜycie go w taki sposób, Ŝe nie wiadomo, o
które spośród potencjalnych jego znaczeń
chodzi.
2. metod. Błąd w rozumowaniu stanowiący
szczególny przypadek ekwiwokacji w
powyŜszym (2) znaczeniu, spowodowany
tym, Ŝe w przesłankach uŜyty został termin
wieloznaczny (—> wieloznaczność). Na
przykład w zdaniu: „Platon był zarazem
zwolennikiem i przeciwnikiem realizmu"
termin „realizm" oznacza raz stanowisko w
sprawie stosunku świata myśli do świata
rzeczy, a raz — stanowisko dotyczące
istnienia idei. Jednym z rodzajów ekwi-
wokacji jest —> błąd czterech terminów.
ELAN VITAL (fr. <elan vital> = poryw Ŝy-
ciowy) ang. vital impetus; nm. Lebensdrang U
H. BERGSONA: nurt Ŝycia (w znaczeruu
biologicznym), przeciwstawny materii i temu,
co mechaniczne, zmierzający do prze-
zwycięŜenia konfliktu między świadomością a
materią przez podporządkowanie tej drugiej
— pierwszej; źródło niewyczerpanej twórczej
inwencji Ŝycia i dąŜeń do uduchowienia
ludzkości, wyraŜających się w dynamice etyki
i religii.
ELEMENT <łc. <elementum> = pierwia-
stek, pierwotny Ŝywioł, pierwotna substancja)
gr. stoicheton; ang. element; fr. element; nm.
Element
1. W staroŜytności i średniowieczu: ele-
menty {stoicheia, elementu) — termin wystę-
pujący w co najmniej dwóch głównych
znaczeniach: (a) pierwotnym — ontologi-
cznym, i (b) pochodnym od niego — epi-
stemologicznym. Oprócz tych dwóch ARY-
STOTELES wyróŜnia jeszcze znaczenie (c) me-
218
ELEMENT
taforyczne; dla wszystkich tych znaczeń
wspólne jest to, Ŝe elementy kaŜdej rzeczy
stanowią jej konstytutywną i zarazem im-
manentną — niezmiermą zasadę.
a) W starogreckiej kosmologii i fizyce:
pierwotne tworzywo, z którego powstał
świat. Znaczenie to jest reliktem mitologicz
nej tradycji, występującym w początkach fi
lozofii greckiej. Bliskoznacznikiem kosmicz
nych elementów (po polsku — Ŝywiołów)
była pierwsza zasada wszedirzeczy -------- > ar-
che. Teoria elementów przybierała róŜne po-
stacie w zaleŜności od znajdujących w niej
wyraz ontologicznych wyobraŜeń, np.: dla
EMPEDOKLESA elementarne tworzyTVo stano-
wią cztery zróŜnicowane jakościowo skład-
niki: ogień, woda, powietrze, ziemia {ąuater-
nio elementorum), do których później doda-
wano piąty — eter; dla EPIKURA są to naj-
mniejsze, niepodzielne cząstki materii —
atomy. AŜ po czasy nowoŜytne elementy--
Ŝywioły występują w opisach i wyjaśnianiu
budowy świata razem z takimi wyobra-
Ŝeniami i obiegowymi pojęciami, jak próŜnia,
miejsce, sfera itp.
b) To, co podstawowe dla wiedzy i jej
struktury; elementami jakiejś nauki są jej
najprostsze pojęcia, zasady i podstawowe
twierdzenia, np. wyłoŜone w Elementach
EUKLIDESA.
c) Według definicji ARYSTOTELESA: to, co
będąc pojedyncze, małe i niepodzielne, ma
zastosowanie do wielu rzeczy. Znaczenie to,
nazywane „metaforycznym", wydaje się
bardziej ogólne od wyŜej wymienionych
{ a i b ) i bliŜsze aniŜeli tamte współczesnemu
znaczeniu słowa „element" w języku
potocznym.
2. Przedmiot wchodzący w skład danego
—> systemu, pozostający w określonych
relacjach z innymi przedmiotami naleŜącymi
do tego systemu. Bez elementów nie ma
systemu, chyba Ŝe się wprowadzi pojęcie
systemu pustego, tj. takiego, który nie
zawiera Ŝadnego elementu.
3. log. E l e m e n t z b i o r u — przed-
miot naleŜący do danego —> zbioru (1).
219
ELITARYZM
4. pot. Część składowa jakiejś całości (np.
maszyny, organizmu), człon, czyrmik;
najczęściej — coś nierozkładalnego, co ist-
nieje jako składnik czegoś.
ELENKTYKA (gr. <elegktike [sc. techne]> =
sztuka zadawania krzyŜowych pytań, zbijania
argumentów, od elegchein = próbować,
doświadczać; wskazywać błąd, zbijać) nm.
Elenktik
Pierwsza, negatywna część stosowanej
przez SOKRATESA, trójstopniowej u niego,
dialektycznej metody dyskutowania (—> me-
toda sokratejska /!/). Metoda ta miała na celu,
poprzez wspólne z rozmówcą badanie nazw-
pojęć, zwłaszcza etycznych, oczyszczenie
umysłu z fałszywych mniemań (metoda
elenktyczna) i samodzielne dochodzenie do
prawdy (metoda majeu-tyczna).
ELITA (fr. <elite> = wybór, dobór; to, co
zostało wybrane jako najlepsze, śmietanka)
ang. elitę; nm. Elitę
1. soc. W społeczeństwie hierarchicznie
uwarstwionjmi—grupa jednostek o najwyŜ
szym statusie (elita prestiŜu, elita kwalifika
cji, elita władzy); w systemach totalitarnych
— grupy rządzące, izolujące się od rządzo
nych i niezaleŜne od ich kontroli.
Elita władzy {power elitę — termin CH. W.
MILLSA, 1956) — grupa polityków,
wojskowych i przedstawicieli wielkiego
kapitału, zajmujących najwyŜsze stanowiska
w strukturze politycznej społeczeństwa
kapitalistycznego.
2. pot. Ograniczona liczba ludzi, których
ze względu na wspólne — dodatnie lub
ujemne — cechy, uwaŜane za waŜne, moŜ
na wyodrębnić z ogółu społeczeństwa.
ELITARYZM ang. elitism; fr. elitisme
1. Pogląd społeczno-polityczny prze-
ciwstawny demokratyzmowi i —> egalita-
ryzmowi, oparty na załoŜeniu, Ŝe rządy w
państwie powinna sprawować -^ elita (1), np.
w państwie PLATONA — filozofo-
220
EMANACJA
wie, w utopii F. BACONA — uczeni. Odmianą
elitaryzmu jest teoria upatrująca podmiot
polityki, tj. sztuki rządzenia państwem — w
—> arystokracji (2).
2. W historiozofii — pogląd, według
którego bieg dziejów kształtowany jest przez
róŜnego rodzaju elity, np. przez ludzi silnych,
bohaterów (TH. CARLYLE).
3. et. Pogląd, według którego —> normy
(1) etyczne nie obowiązują wszystkich lub
obowiązują w niejednakowym stopniu, np. u
F. W. NIETZSCHEGO wykładnikiem takiego
poglądu jest —> moralność panów -
moralność niewolników.
4. Pogląd z zakresu teorii sztuki lub
estetyki zaprzeczający sensowności stoso-
wania w dziedzinach, które są ich przed-
miotem, kryteriów i ocen według reguł
właściwych mechanizmom demokracji.
Zgodnie z tym poglądem przeŜycia estetyczne
są dostępne tylko elitom, toteŜ twórca nie
powinien dąŜyć do tego, by jego dzieło było
powszechnie rozumiane i odbierane przez
wszystkich.
EMANACJA (nłc. <emanatio> = wypływ;
nazwa aktu płciowego, a takŜe eufemistyczne
określenie samej idei tworzenia) ang.
emanation; fr. emanation; rma. Emanation
Według najdawniejszych teogonii Bliskiego
Wschodu i helleńskich zarówno konkretne
bóstwa, jak i upostaciowane przez nie
abstrakcje zostały stworzone poprzez wypływ
nasienia; wyobraŜenie to było tak naturalne,
Ŝe nadawało się do adaptacji filozoficznej i
zostało wykorzystane przez greckich
kosmologów, poczynając od TALESA.
1. Termin nawiązujący do obrazowych
wyraŜeń PLOTYNA, który określał za ich po-
mocą nieustający proces wypływania
(emanowania) wielorakich bytów z jednego,
stanowiącego ich zasadę bytu absolutnego —
w taki sposób, Ŝe nie ma w tym rozwoju
nieciągłości; określa się nim proces — w
neoplatonizmie: spontanicznego, ciągłego,
koniecznego — wyłaniania się
221
EMERGENCJA
w hierarchicznym porządku zstępującym
kolejnych, coraz mniej doskonałych postaci
bytu (hipostaz) z doskonałego, utoŜsamianego
z Absolutem, prapoczątku (—> Jedno/2/).
2. U niektórych scholastyków oraz u MI-
KOŁAJA z KuzY i u G. w. LEIBNIZA: stwórcze
działanie BoŜe.
EMANACJONIZM (nłc. emanatio = wy-
pływ; wyłonienie się wszechrzeczy z Boga)
ang. emanationism; fr. emanationnisme
syn.—> Emanatyzm.
EMANATYZM (emanacjonizm) eing. ema-
nationism, emanatism; fr. emanatisme, ema-
nationnisme; nm. Emanatismus, Emanations-
lehre
Doktryna głosząca ideę -^ emanacji (1), tj.
zakładająca proces stawania się rzeczy-
wistości — pojmowany najczęściej (u PLO-
TYNA i neoplatoników) jako konieczny —
poprzez kolejne wyłanianie się bytów (hi-
postaz) z Absolutu; idea ta jest przeciwstawna
koncepcji stworzenia z niczego {-^
stwarzarue) jako aktu w zasadzie jed-
norazowego i całkowicie wolnego. Ema-
natyzm, przedstawiający jednorodny obraz
rzeczywistości, jest szczególną formą —^
panteizmu (a).
Określenia „emanatyzm" uŜywa się głównie
w odniesieniu do neoplatoni-zmu, ale takŜe
np. do doktryn J. ECKHARTA
i J. BOHMEGO.
EMERGENCJA (łc. emergens, -entis = wy-
nurzający się) ang. emergence; fr. emer-
gence; nm. Emergenz
Pojęcie wprowadzone przez G. H. LEWE-
SA (1874), przyjmowane dla wyjaśnienia
biologicznych, a następnie — takŜe kosmi-
cznych procesów —> ewolucji (II).
1. Wewnętrzna dynamika przyrody
(działająca w jej łonie bliŜej nie określona
moc), powodująca skokowe pojawianie się
nowych jakościowo, nieprzewidywalnych
cech, zjawisk, doskonalszych od
222
EMERGENTYZM EMOTYWIZM

tych, z których powstały lub które je po- EMOCJA (fr. <emotion> od łc. emotus = po-
przedzały, np. Ŝycia psychicznego w stosunku ruszony) nłc. emotio; ang. emotion; nm. Af-
do Ŝycia wegetatywnego. Emergen-cja jest fekt, Gemiitsbewegung, Emotion
zazwyczaj przypisywana -^ kom-pleksyfikacji psych. ZłoŜona reakcja zawierająca kom-
bytu, w którym się pojawia. —> ponenty fizjologiczne (np. zmiany oporu
Emergentyzm. skóry) i psychologiczne (doznawane -^
2. biol. -^ Rozwój (3b), będący skutkiem -^ uczucia /2/). Emocje moŜna charakteryzować
mutacji. kładąc nacisk tylko na jeden z tych
komponentów, np. mówi się nieraz o reakcji
EMERGENTYZM (synteza emergentna) emocjonalnej z pominięciem aspektu
ang. emergent mentalism; fr. synthese emer- treściowego lub teŜ wyróŜnia się rozmaite
gente; nm. Emergenzphilosophie jakości emocji ze względu na treść
Antymechanistyczna teoria rozwoju (S. odpowiadających im uczuć, jak lęk, złość,
ALEXANDER, Ch. D. BROAD, C. LLOYD MOR- wstręt itp.
GAN, J. Ch. SMUTS), według której świat
rozwija się „skokami", następującymi nie- EMOCJONALIZM nm. Emotionalismus
oczekiwanie i tworzącymi coraz to nowe Ogólna nazwa poglądów dopatrujących się
swoiste jakości, wyŜsze od poprzednich. podłoŜa i istotnego motoru całego Ŝycia
Istnieją spirytualistyczne i teleologiczne psychicznego człowieka w jego sferze uczu-
interpretacje emergentyzmu, upatrujące w ciowej (—> uczucie) i w związku z tym po-
procesie ewolucji emergentnej czynnik stulujących rozpatrywanie aktywności po-
rozunnny, duchowy (P. TEILHARD DE CHAR- znawczej i wolitywnej w ścisłej łączności z
DiN, A. N. WHITEHEAD). Ŝyciem uczudow)^!!; w szczególności pogląd
uznający ową sferę za podstawowe lub — w
EMINENTNY (łc. eminens, -entis = wysta- swej wersji skrajnej — jedyne źródło
jący, przewyŜszający) nłc. eminens; ang. poznania. Emocjonalizm przeciwstawny jest z
eminent; fr. eminent; nm. heworragend, iiher- jednej strony —> woluntaryzmowi (2), z
ragend drugiej zaś -> intelektualizmowi i —> sen-
Doskonały, przewyŜszający. suaUzmowi (1), i jest odmianą —> irracjonali-
U PsEUDO-DiONizEGO AREOPAGITY: określe- zmu (2). Do przedstawicieli emoq'onalizmu
nie najdoskonalszego sposobu orzekania o naleŜą m. in. A. A. SHAFTESBURY, F. HUTCHE-
Bogu. SON, D. HuME, J. J. ROUSSEAU, J. G HERDER,
U. R. DESCARTES'A: określenie sposobu F. H. JACOBI, F. E. D. SCHLEIERMACHER, F. C. S.
znajdowarua się w przyczynie tych dosko- SCHILLER, M. SCHELER, R. K. L. OTTO.
nałości, które są w skutku.
U CH. WOLFFA: określenie bytu doskona- EMOTYWIZM (ang. <emotivism> od łc.
łego. emotus = poruszony) ang. emotive theory of
W odróŜnieniu od „formalnego" — mający ethics
przewagę ontyczną ze względu na przy- Ukształtowany pod wpływem neopozy-
naleŜność do wyŜszego porządku rzeczywi- tywizmu jeden z kierunków współczesnej
stości (R. GOCLENIUS). U R. DESCARTESA „emi- metaetyki, zajmujący się znaczeniem ter-
nentny" róŜni się od „formalnego" i „przed- minów i wypowiedzi etycznych; według
miotowego" („obiektywnego"): przedmio- niego -> normy (1) i -> oceny (lAa) moralne
towo coś istnieje w swej idei, formalnie — w typu „X jest dobre" są pseudozdania-mi:
swym bycie realnym, przedstawianym przez pozornie stwierdzają coś o przedmiocie,
tę ideę, eminentnie zaś — w zasadzie, której faktycznie jednak podmiot za ich pomocą
ów byt zawdzięcza swą realność. wyraŜa swą irracjonalną, emocjonal-

223 224
EMPATIA
ną postawę (funkcja emotywna wypowiedzi
etycznych) i skłania interlokutora do zajęcia
postawy podobnej (funkcja ewoka-tywna tych
wypowiedzi). Przedstawicielami emotywizmu
są głównie CH. L. STE-YENSON i A. J. AYER,
W Polsce — M. OSSOWSKA i I. LAZARI-
PAWŁOWSKA; zmodyfikowaną jego wersję
(umiarkowaną) reprezentuje R. M. HARE.
EMPATIA (gr. em-pdiheia = cierpienie; em-
pathes = poruszony, wzruszony; wraŜliwy;
doznający) ang. empathy; fr. empathie; run.
Einfuhlung, Einsfiihlung (M. SCHELER)
Termin będący tłumaczeniem uŜytego
przez TH. LIPPSA (1921) w znaczeniu este-
tycznym słowa Einfuhlung jako jeden z jego
odpowiedników (obok „intropatii").
1. psych. Wywoływanie w sobie uczucia,
jakie aktualnie przeŜywa inna osoba, przez -^
identyfikację (2) z nią; takŜe: przypisywanie
iruiej osobie uczuć, jakie by się samemu
przeŜywało będąc w jej sytuacji.
2. estet. Częściowe utoŜsamienie się z ja-
kimś przedmiotem sztuki w taki sposób, Ŝe
stosunek do przedmiotu łączy się zarówno z
poczuciem toŜsamości, jak i dystansu (TH.
LPPS, W. WORRINGER).
3. t. pozn. —> Poznanie (1) bezpośrednie
cudzej psychiki, istnienia i stanów alter--ego,
przeŜyć innych osób, nazywane wczuciem
{Einfuhlung) — w znaczeniu 'wyczucia
czegoś', nie zaś 'wczucia się w coś lub w
kogoś'. Istnieją, np. wśród fenomenologów i
egzystencjalistów, róŜne koncepcje takiego
poznania.
EMPIRIA (gr. <empeiria> = doświadcze-
nie, praktyka) nłc. empiria; ang. experience;
fr. empirie; nm. Empirie, Erfahrung
1. -> Doświadczenie (1) w węŜsz3an sen
sie —• poznanie świata za pomocą zmy
słów; w niektórych doktrynach filozoficz
nych — przeciwieństwo teorii, spekulacji,
kontemplacji.
2, To, co jest poznawane poprzez do-
225
EMPIRIOSYMBOLIZM
świadczenie — zarówno potoczne, jak i
naukowe —^ i za pomocą zmysłów.
EMPIRIOKRYTYCYZM (gr. empeiria =
doświadczenie + kritikós = zdolny do roz-
róŜniania, osądzający) ang. critical empiri-
cism, empirio-criticism; fr. empiriocriticisme;
nm. Empirio-Kritizismus, Empiriokritizismus
Sformułowana przez R. AYENARIUSA W du-
chu radykalnego pozytywizmu „filozofia
czystego doświadczenia", postulująca usu-
wanie ze sfery poznania ludzkiego czynników
subiektywnych, apriorycznych i
metafizycznych, tzn. wszelkich wyobraŜeń nie
zawartych w tym, co dane bezpośrednio, jako
nienaukowych i niesprawdzalnych. Nauka ma
być tylko ekonomicznym opisem faktów, a
zadanie empiriokrytycyzmu sprowadza się do
ujęcia w całość danych doświadczalnych
według zasady najmniejszego wysiłku (—>
zasada ekonomiczności). NiezaleŜnie od
Ayenariusa poglądy empiriokrytycyzmu
rozwijał E. MACH.
EMPIRIOMONIZM (gr. empeiria = do-
świadczenie + mónos = jedyny) ang. empi-
riomonism; nm. Empiriomonismus
Odmiana —> empiriokrytycyzmu utwo-
rzona przez A. A. BOGDANÓW A, który od-
szedł od marksizmu zarzucając mu, iŜ za-
chował cechy heglizmu i pozostał metafizyką.
Świat fizyczny jest w interpretacji
empiriomonizmu organizowanym społecznie
doświadczeniem, natomiast świat psychiczny
— doświadczeniem organizowanym
indywidualnie. Zwolennikami
empiriomonizmu byli m. in. A. W. ŁUNA-
CZARSKI, W. A. BAZARÓW, P. S. JUSZKIEWICZ.
EmpiriomoTuzm spotkał się z krytyką W. I.
LENINA i G. W. PLECHANOWA.
EMPIRIOSYMBOLIZM (gr. empeiria =
doświadczenie + symbolikós = symboliczny)
nm. Empiriosymholismus
Odmiana —> empiriokrytycyzmu utwo-
rzona przez P. S. JuszKiEWiczA. Świat w tym
226
EMPIRYZM
ujęciu jest zespołem symboli doświadczenia,
które wytwarza człowiek dla systematyzacji
danych tworzących świadomość. Symbole
owe nie są jednak odzwierciedleniem
rzeczywistości, lecz pewnego rodzaju
konwencjami.
EMPIRYZM (gr. empeiros = doświadczony)
nłc. empirismus; ang. empiricism; fr. em-
pirisme; nm. Empirismus
t. pozn. Stanowisko lub kierunek przy-
znające doświadczeniu podstawową rolę w
poznaniu. RozróŜnia się:
1. E m p i r y z m genetyczny, czy
li psychologiczny, według którego pozna
nie wywodzi się całkowicie lub częściowo
i bezpośrednio lub pośrednio z doświad
czenia zewnętrznego lub wewnętrznego
(introspekcji). vs-^ Natjrwizm (1). W jego
obrębie rozróŜnia się:
a) empiryzm genetyczny s k r a j n y ,
według którego doświadczenie zmysłowe jest
jedynym źródłem poznania (—^ sensu-alizm
/!/);
b) empiryzm genetyczny u m i a r k o wany
(racjonalizm empiryczny), według którego
doświadczenie zmysłowe nie jest jedynym
czynnikiem w kształtowaniu pojęć, gdyŜ
uczestniczy w nim równieŜ władza odrębna
od zmysłów — rozum.
2. Empiryzm e p i s t e m o l o g i c z - n y lub
teoriopoznawczy (aposterioryzm), według
którego doświadczenie stanowi jedyne źródło
prawomocnej wiedzy.
3. Empiryzm metodologiczny
(aposterioryzm), według którego zadaniem
nauki powinno być stwierdzanie i uogólnianie
danych doświadczenia. NaleŜą do niego:
a) empiryzm metodologiczny skrajny,
według którego nawet aksjomaty matematyki
i prawa logiki powinny być indukcyjnymi
uogólnieniami twierdzeń jednostkowych
pochodzących z doświadczenia;
b) empiryzm metodologiczny u m i a r -
kowany, według którego uprawnione są w
nauce równieŜ twierdzenia a priori, ale
jedynie o charakterze analitycznym.
227
ENERGETYZM
Empiryzm epistemologiczny i metodo-
logiczny bywają nazywane aposteriory-zmem
i często traktowane łącznie jako jedno
stanowisko.
4. E m p i r y z m l o g i c z n y (pozyty-
wizm logiczny, neopozytywizm), według
którego kaŜda teza nauki jest bądź —> tau-
tologią (1), bądź zdaniem sprawdzalnym
empirycznie (-^ weryfikacja empiryczna).
ENERGETYZM (gr. energetikós = działa-
jący na coś; czynny) ang. energetism; fr.
energetisme; nm. Energetismus
Termin wprowadzony w połowie XIX w.
przez W. J. M. RANKINE'A, przyjęty potem na
określenie głoszonego głównie przez W. F.
W. OSTWALDA (1888) poglądu na naturę
rzeczywistości fizycznej. Według tego
poglądu podstawowym pojęciem w przy-
rodoznawstwie jest oparte na zasadach
termodynamiki pojęcie energii, wystarczające
do wyjaśnienia wszystkich zjawisk przyrody,
wobec czego zbędne się staje w tym
W5qaśnianiu pojęcie materii, spro-wadzalnej
do przemiany energii. Energe-tyzm wiązał się
z —> dynamizmem (1, 2) i występował
przeciw atomizmowi fizykalnemu. Idee
energetyzmu rozwijali m. in. E. MACH i P.
DUHEM.
E n e r g e t y z m a b s o l u t n y — uo-
gólnienie powyŜszego poglądu, wyraŜone w
tezie, Ŝe zasadą całej rzeczywistości, zarówno
materialnej, jak i duchowej, jest energia,
której przyznaje się znaczenie ontologiczne.
Taka interpretacja natury rzeczywistości
miała rozwiązywać spór między
materializmem a spirytualizmem, przenosząc
dyskusję filozoficzną na teren fizyki.
RozróŜnia się:
a) energetyzm monistyczny, który reih-
kuje energię jako jedyną istniejącą substancję;
równieŜ zjawiska świadomości utoŜsamia on
ze zmianami energetycznymi (W. F. W.
OSTWALD);
b) energetyzm dualistyczny, który przyj-
muje przeciwstawne sobie, lecz występujące
zawsze łącznie dwie postacie energii:
228
ENERGIA
fizyczną, którą charakteryzuje tendencja do
rozpraszania się i degradacji, i psychiczną,
którą charakteryzuje tendencja do skupiania
się i organizacji (B. J. GAWĘCKI).
ENERGIA (gr. <energeia> = czyrmość, dzia-
łanie; siła, moc) nłc. energia; ang. energy; fr.
energie; nm. Energie
1. metaf. UARYSTOTELESA:akt5^wność, czyli
dokonywanie się zmiany (-> akt /Ib/) lub, w
przeciwieństwie do bycia w moŜności — stan
bycia w aktualności {-^ akt i moŜność).
2. fiz. Jedna z podstawowych wielkości
charakteryzujących stan danego układu
fizycznego; jest wielkością skalarną,
związaną z ruchem i wzajemnym od-
działywaniem na siebie róŜnych układów
fizycznych (ciał, pól), podlegającą zasadzie
zachowania energii (tzn. energia moŜe być
jedynie przekazywana w procesach
fizycznych, nie moŜe natomiast powstawać z
niczego ani teŜ ginąć). Odpowiednio do
rodzajów procesów fizycznych rozróŜnia się
róŜne postacie energii: energię mechaniczną
(w tym energię potencjalną — połoŜenia ciała
i energię kinetyczną — ruchu ciała), cieplną,
promieniowania elektromagnetycznego,
jądrową itp.
3. U P. TEILHARDA DE CHARDIN: energia ra-
dialna (dośrodkowa) — energia quasi-psy-
chiczna, organizująca, programująca, ste-
rująca, w przeciwstawieniu do energii tan-
gencjalnej — energii w znaczenie fizycznym.
ENGRAM (gr. en- = w + grdmma = zapis)
ang. engram; fr. engramme; nm. Engramm
psych. Pojęcie wprowadzone przez R. SE-
MONA (1904) dla wyjaśnienia mechanizmu
zapamiętywania. Engram oznacza ślady
pozostawione w mózgu przez minione
doznania (bodźce zewnętrzne); ślady te
stanowią fizjologiczną podstawę jed-
nostkowego doświadczenia i mogą być
odtworzone przez pamięć. Człowiek po-
229
ENTROPIA
siada określony zasób engramów. -^ Mne-
mizm.
ENTELECHIA (nłc. <entelechia> / <endele-
chia> = zasada (kaŜdego) bytu, z gr. <ente-
lecheia> = doskonałość, pełnia bytu, od en-
telós = całkowicie, zupełnie + echein = mieć,
posiadać) ang. entelechy; fr. entelechie; nm.
Entelechie
1. metaf. W tradycji arystotelesowsko-
-tomistycznej: akt lub forma jako zasada
bytu, w przeciwstawieniu do moŜności
(—> akt i moŜność).
U ARYSTOTELESA termin entelecheia wystę-
puje w parze z terminem energeia i odnosi się
do końcowej (tak jak tamten do środkowej)
fazy procesu urzeczywistniania się w danym
bycie moŜności (-> akt /Ic/) lub wprost do
wyniku tego procesu, tj. do samego
urzeczjrwistnionego bytu, a więc do tego, co
w danym porządku bytowym stanowi
dokonanie, spełnienie, stan osiągniętej ->
doskonałości (1).
a) E n t e l e c h i a p i e r w s z a — forma
materii, np. dusza w stosunku do ciała,
wyposaŜonego w narządy i posiadającego
Ŝycie w moŜności.
b) E n t e l e c h i a d r u g a — władza
owej formy, np. wzrok w stosunku do duszy.
C z y s t a e n t e l e c h i a — byt wolny od
jakiejkolwiek łączności z materią.
2. U G. W. LEIBNIZA: -> monada (2) stwo-
rzona.
3. W neowitalizmie H. DRIESCHA: celowo
działająca zasada witalna odrębna od or-
ganizmu.
ENTROPIA (gr. entropia = wstyd; zwrot do
wewnątrz) ang. entropy; fr. entropie; nm.
Entropie
Termin wprowadzony do słownictwa na-
ukowego przez przez R. E. CLAUSIUSA (1865).
Nazwa funkcji matematycznej wyraŜającej
miarę nieuporządkowania lub nieokreśloności
danego układu; pojęde występujące w
naukach przyrodniczych (fizyce, biologii),
cybernetyce, teorii informacji.
230
ENTYMEMAT
W termodynamice entropia wiąŜe się z jej
drugą zasadą (Carnot-Clausius), co stało się
podstawą łiipotezy o —> śmierci (5) cieplnej
Wszechświata; według tej hipotezy
zachodząca nieustannie wymiana energii i jej
rozpraszanie się we Wszechświecie ma z
biegiem czasu prowadzić, zgodnie z prawem
wzrostu entropii we wszystkich rzeczywistych
procesach termodynamicznych, do jego stanu
nie-zróŜnicowanego, czyli do wyrównania
temperatur. Do niedawna, odwołując się do
tego prawa, próbowano budować tzw.
entropologiczny dowód na istnienie Boga.
W teorii informacji entropia jest logaryt-
miczną miarą nieokreśloności zaleŜną od
funkcji rozkładu prawdopodobieństwa
zmiennej losowej; określonemu rozkładowi
prawdopodobieństwa zmiennej losowej
odpowiada jego entropia równa średniej
wartości logarytmu funkcji rozkładu ze
znakiem minus. Ujemny przyrost entropii jest
miarą —> informacji (1) o danej zmiermej
losowej, co obrazuje prostą zaleŜność między
entropią a irrformacją: entropia ujemna
(negentropia) jest równa informacji i vice
versa ze zmianą znaków na przeciwne.
ENTYMEMAT <gr. <enthymema> = myśl,
argument, rozumowanie) nłc. enthytnema;
ang. enthymeme; fr. enthymeme; nm. Enthy-
mem
1. —> Sylogizm retoryczny, czyli skróco-
ny, oparty na prawdopodobieństwie.
2. log. —> Wnioskowanie sylogistyczne z
opuszczoną przesłanką, której naleŜy się
domyślić. Opuszczoną przesłankę nazywa się
entymematyczną, np. we wnioskowaniu:
„Sokrates jest człowiekiem", więc „Sokrates
jest śmiertelnj^' — opuszczono przesłankę:
„KaŜdy człowiek jest śmiertelny".
ENWIRONMENTALIZM <ang. emiron-
ment = otoczenie, środowisko) ang. envi-
ronmentalism; nm. EnvironmentaUsmus
1. Ogólna nazwa poglądów przypisujących
środowisku, zwłaszcza geograficzne-
231
EON
mu, zasadniczy wpływ na kształtowanie się
osobowości.
Przedstawicielem skrajnego enwiron-
mentalizmu jest J. ORTEGA Y GASSET („ja to
ja i wszystko, co mnie otacza").
2. Pogląd, według którego środowisko ma
większy wpływ na —? zachowanie aru-Ŝeli -^
dziedziczność; vs^> heredytaria-nizm (1).
Według skrajnej odmiany tego poglądu
reakcje organizmu zaleŜą wyłącznie od
warunków, w jakich się on rozwija, a więc od
środowiska; reprezentują go np. behawioryści,
którzy uwaŜają, Ŝe zachowanie jest rezultatem
procesu uczenia się społecznego (m. in. J. B.
WATSON, B. F. SKINNER).
EOBIOGENEZA <gr. eós = świt, brzask +
bios = Ŝycie + genesis = pochodzenie) ang.
eobiogenesis; fr. eobiogenese; nm. Eobiogenese
filoz. przyr. Termin wprowadzony przez N.
W. PiRiEGO (1937) na określenie pocho-
dzenia Ŝycia z materii nieoŜywionej, rów-
nowaŜny z terminami -> „abiogeneza" i—>
„biopoeza".
EOBIONT (gr. eós = świt, brzask -i- hios =
Ŝycie) ang. eobiont; fr. eobiote; nm. Eobiont
filoz. przyr. Termin N. W. PmmGO (1937) na
określenie hipotetycznego Ŝywego organizmu
z pogranicza materii oŜywionej i
nieoŜywionej, który miałby powstać w
wyniku syntezy tych dwóch rodzajów materii.
Niejakim potwierdzeniem tej hipotezy stało
się późniejsze odkrycie wirusów. —>
Biopoeza.
EON (gr. <.aión> = czas trwania Ŝycia; wiek,
epoka; wieczność; byt wieczny, boski) łc.
aevum; ang. aeon; fr. eon; nm. Aon
Grecki termin reUgijno-filozoficzny, ozna-
czający np. u HOMERA czas Ŝycia.
1. U HERAKLITA Z EFEZU: zasada Ŝycia i czas
trwania świata.
2. U PLATONA: byt wieczny — przeciwień-
stwo czasu.
3. U niektórych neoplatordków i gnosty-
232
EPAGOGŹ
ków: eony — wieczyste moce, które emanuje
byt najwyŜszy, wywierając za ich
pośrednictwem wpływ na dzieje świata (—>
emanacja /!/); odpowiedniki aleksandryjskich
hipostaz, siły kosmiczne przybierające
mitologiczną postać bóstw i duchów.
Gnostycy układali róŜne ich systemy,
obejmujące np. siedem albo trzydzieści
eonów, które wyłaniają się parami (jako
pierwiastek męski i Ŝeński) i rodzą z kolei
inne pary; tworzą one pełnię {ple-roma).
Eonom nadawano róŜne abstrakcyjne nazwy,
jak mądrość, rozum, prawda, logos, Ŝycie.
EPAGOGE (gr. <epagoge> = indukcja; tak-
Ŝe: podstępny chwyt, pułapka myślowa) nłc.
inductio U ARYSTOTELESA:
a) niezawodne wnioskowanie indukcyjne;
b) poznanie intuicyjne, dojrzenie w kon-
krecie czegoś ogólnego, odkrywanie „pier-
wszych zasad";
c) proces dochodzenia do „pierwszych
zasad" poprzez —> abstrakcję (2).
EPICHEREMAT (gr. <epicheirema> = wnio-
skowanie dialektyczne) ang. epicheirema; fr.
epichereme; nm. Epichereim, Epichirem,
Epicheren
1. U ARYSTOTELESA: sylogizm dialekty-
czny — dotyczący tego, co prawdopodobne,
co zazwyczaj przyjmowane za prawdę;
przeciwstawia się on sylogizmowi
apodyktycznemu (—> filozofematowi /2/) i
sylogizmowi erystycznemu (—> sofizma-
towi).
2. log. Sylogizm, w którym po jednej z
przesłanek lub po kilku podany jest dowód
ich prawdziwości.
EPIFENOMEN (gr. epi = na + phainóme-
non = rzęch widoczna; epiphaino = zjawiam
się, pokazuję się komuś, zwłaszcza we śnie)
ang. epiphenomenon; fr. epiphenomene; nm.
Epiphanomen, Begeleiterscheinung
233
EPISTEMOLOGIA
Termin utworzony przez TH. H. HUXLEYA.
Towarzyszące jakiemuś procesowi pod-
stawowemu zjawisko uboczne, dodatkowe,
nie wywierające jednak wpływu na sam
przebieg owego procesu.
EPIFENOMENALIZM ang. epiphenome-
nalism; fr. epiphenomenisme; nm. Epiphano-
menalismus
Pogląd, według którego świadomość jest —
> epifenomenem procesów fizjologicznych, a
w szczególności nerwowych (m. in. W. K.
CLIFFORD, TH. H. HUXLEY, S. H. HoDGSON,
TH.-A. RIBOT), tzn.: a) zjawiska psychiczne są
jedynie uświadamianiem sobie modyfikacji w
podkorowych ośrodkach mózgu; b) owo
uświadamianie sobie nie ma Ŝadnego wpływu
na rzeczywisty przebieg zjawisk
psychicznych, które są zdeterminowane
jedynie przez procesy organiczne.
EPISTEME (gr. <episteme> = wiedza; wie-
dza naukowa, nauka (ARYSTOTELES))
1. U PLATONA i innych filozofów greckich:
poznanie o charakterze naukowym, w
przeciwstawieniu do —> dóksa (1).
2. Nauka i filozofia ujęte łącznie w do-
wolnym momencie ich historycznego roz-
woju. W tym ogólnym znaczeniu termin
episteme występuje u współczesnych histo-
ryków nauki i metodologów strukturali-
stycznych, m. in. u M. FOUCAULTA. W pol-
skiej literaturze filozoficznej moŜna się teŜ
spotkać z jego formą zleksykalizowaną:
„epistema" (B. SKARGA).
-^ Wiedza (Ib).
EPISTEMOLOGIA (gr. episteme = wiedza
+ logos = słowo, nauka) ang. epistemology,
epistemics; fr. epistemologie; nm. Erkenntnis-
theorie (1), Epistemologie, Wissenschaftslehre (2)
Termin wprowadzony przez J. F. FERRIE-
RA (1854), który wyróŜnił dwa działy filo-
zofii: epistemologię i ontologię.
1. syn.-^ Teoria poznania. Wobec istnienia
takŜe innych terminów uŜywanych ja-
234
EPISYLOGIZM
ko nazwa teorii poznania (ogólnej), takich jak
„gnozeologia", „kryteriologia", „noe-tyka" i
in., termin „epistemologia" jest coraz częściej
uŜywany w znaczeniu teorii poznania
naukowego (zob. niŜej 121).
2. Nauka o nauce (metanauka), czyli teoria
poznania naukowego, zajmująca się nauką w
ogóle lub jej poszczególnymi typami.
Rozpatruje ona naukę jako:
a) poznanie od strony formalnej (logika,
metodologia i technologia);
b) poznanie od strony treści (teoria lub
filozofia poznania naukowego).
Epistemologia jako metanauka polega bądź
na stosowaniu zasad teorii poznania do
poznania naukowego (R. DESCARTES, G. W.
LEIBNLZ, G. BERKELEY, I. KANT, E. ME-
YERSON), bądź na analizowaniu problemów
teoriopoznawczych napotykanych w toku
pracy naukowej (GALILEUSZ, I. NEWTON,
H. POINCARĆ).
EPISYLOGIZM <gr. epi = po + <syllogis-
mós> — rozumowanie; wniosek dedukcyjny)
ang. episyllogism; fr. episyllogisme; nm.
Episyllogismus, Nachschlufi log. ->
Polisylogizm.
EPOCHE (gr. <epoche> = zatrzymanie,
wstrzymanie; powstrzymanie się od sądu
(CHRYZYP))
1. U staroŜytnych sceptyków: powstrzy-
manie się od wypowiadania sądów, czyli
odmowa stwierdzenia czegoś lub zaprze-
czenia czemuś.
2. W fenomenologii: wstrzymanie się od
uznania (czyli —> „wzięcie w nawias" —
Einklammerung) tez nie uprawomocnionych
dostatecznie, a zwłaszcza nie zagwa-
rantowanych przez zawartość przebiegów
czystej świadomości (dane bezpośrednie), np.
tezy o istrueniu świata zewnętrznego. —>
Redukcja fenomenologiczna (b) — trans-
cendentalna.
ERLEBNIS (nm. <Erlebnis> = przeŜycie,
doświadczenie czegoś)
235
ERYSTYKA
—> PrzeŜycie psychiczne; takŜe: -^ dozna-
nie (3).
EROS (gr. <eros> - Ŝądza, poŜądanie zmy-
słowe, miłość; imię boŜka (demona) miłości)
nłc. eros
Według wątków mitologicznych Eros, syn
Pemi i Porosa, nie jest bogiem, lecz jedynie
datmonem, tj. bytem pośrednim między tym,
co ludzkie a tym, co boskie; cierpi z braku
pełni bytu i Ŝądny jest osiągnięcia takiego
jego poziomu, który by się równał poziomowi
boskiej doskonałości.
1. U PLATONA: tęsknota powodująca wzno-
szenie się duszy ku światu idei.
2. W słownictwie chrześcijańskim, zwła-
szcza późniejszym: miłość zmysłowa, w
przeciwstawieniu z jednej strony do philia,
dilectio — miłości wykluczającej zmysłowość
i bezinteresownej, jaką jest prz5^aźń,
przywiązanie, szacunek, z drugiej zaś do
agape — miłości braterskiej, do Caritas —
miłości bliźniego, przejawiającej się przede
wszystkim w woli, działaniu, a nie tylko w
uczuciu, i stającej się cnotą. W porównaniu z
miłością erotyczną zarówno dilectio, jak i
caritas są postaciami miłości uduchowionej.
3. U S. FREUDA: instynkt Ŝycia (-> libi-
do/a/), przeciwstawny instynktowi śmierci
(Thanatos). Ogólniej w psychoanalizie:
zasada działania, którego siłą napędową jest
libido, początkowo utoŜsamiana (przez
Freuda i jego uczniów) z instynktem se-
ksualnym, później odnoszona ogólnie do
erotyzmu ludzkiego jako jego upostacio-
wanie.
ERYSTYKA (gr. <tó eristike> = umiejęt-
ność dysputowania, od eristikós - kłótliwy,
lubujący się w sporach) ang. eristic; fr.
1'eristiąue; nm, Eristik
Uprawiana głównie w staroŜytnej Grecji
przez sofistów, a takŜe w szkole megarej-
skiej sztuka prowadzenia sporów i dyskusji,
mająca na celu przede wszystkim przekonanie
przeciwnika lub odparcie jego ar-
236
ESCHATOLOGIA
gumentów, nie zaś troskę o prawdę i słu-
szność. Stosowane w erystyce argumentacje
miały często tylko pozory logicznej po-
prawności.
ARYSTOTELES rozróŜniał oprócz logiki (ana-
lityki) jako sztuki wyprowadzania wniosków
prawdziwych (apodyktycznych) i dialektyki
jako sztuki wyprowadzania wniosków
prawdopodobnych (które uchodzą za słuszne,
ale nie jest pewne, czy są fałszywe, czy
prawdziwe) — erystykę i sofistykę. We
wnioskowaniu erystycznym poprawna jest
jego forma, ale przesłanki nie są w gruncie
rzeczy prawdziwe, a jedynie takimi się
wydają, natomiast we wnioskowaniu
sofistycznym sama forma wnioskowania jest
błędna, choć wygląda na poprawną,
przesłanki zaś mogą być prawdziwe.
W czasach nowoŜytnych „ dialektyką
erystyczną" zajmował się A. SCHOPENHAUER,
który zaliczał do niej samą dialektykę, ery-
stykę i sofistykę; według jego określenia ma
ona na celu nie prawdę obiektjrwną, lecz to,
aby posługujący się nią mógł zachować swoją
rację niezaleŜnie od prawdy.
ESCHATOLOGIA <gr. eschatos = ostate-
czny + logos = słowo, nauka) ang. eschato-
log]/; fr. eschatologie; nm. Eschatologie
teol. Doktryna religijna dotycząca kresu
istnienia świata (losów kosmosu, wypełnienia
czasu), przeznaczenia człowieka (ostatecznej
reintegracji dziejów ludzkich, losów duszy i
ciała po śmierci, przebó-stwienia człowieka) i
ostatecznego zwycięstwa dobra nad złem. W
teologii chrześcijańskiej eschatologia stanowi
tradycyjnie końcową część teologii
systematycznej lub dogmatycznej.
ESENCJA (nłc. <essentia> = istność, istota,
byt, istnienie, jestestwo, wewnętrzna natura,
treść; termin utworzony z łc. esse = być,
istnieć, ńa wzór gr. ousia) metaf. syn.—>
Istota.
237
ESTETYCZNY
ESENCJALIZM ang. essentialism; fr. essen-
tialisme; nm. Essentialismus, Wesensphilo-
sophie
Określenie charakteryzujące nie tyle same
doktryny metafizyczne, ile raczej za-
znaczające się w nich tendencje do dawania
pierwszeństwa w koncepcji bytu —> istocie
(1) przed istnieniem. Tendencja taka
przejawia się wyraźnie m. in. w szkoty-zmie,
przeciwstawn)^! pod tym względem
tomizmowi. Analiza esencjalistyczna ujmuje
zespoły treści, które mają stanowić realną
rzeczywistość, lecz nie uwzględnia
uzasadniającego ontycznie ich realność aktu
istnienia.
ESPRIT DE FINESSE (fr. <esprit defines-
se> = bystrość i subtelność umysłu)
U B. PASCALA: związana z lotnością myśli,
intuicją zdolność postrzegania prawdy
bezpośrednio i w sposób niesformali-zowany,
a nawet przedpojęciowy, przeciwstawiana
umysłowości matematycznej (z;s-> esprit de
geometrie). Bywa przyrównywana do takich
pojęć, jak „widzenie intelektualne" {visio
intellectualis) AUGUSTYNA, „zmysł
wnioskowania" {illative sense) J. H.
NEWMANA.
ESPRIT DE GEOMETRIE (fr. <esprit de
geometrie> = ścisłość, umysłowość matema-
tyczna)
U B. PASCALA: ścisły, matematyczny spo-
sób myślenia, przeciwstawiany swobodnej
intuicji (ws—> esprit de finesse). Chara-
kteryzuje się on systematycznością, lo-
gicznym i rygorystycznym rozumowaniem.
ESTETYCZNY (gr. aisthetikós = wraŜliwy,
podatny na wraŜenia zmysłowe) ang.
aesthetic; fr. esthetiąue; nm. dsthetisch
1. Związany z -^ pięknem (1), z —> przed-
miotem (3) estetycznym, z —> przeŜyciem
estetycznym, z —> wartością (3) estetyczną.
2. Związany z —> estetyką, z teorią pię-
kna.
238
ESTETYKA
ESTETYKA nłc. aesthetica; ang. aesthetics;
fr. 1'esthetiąue; nm. Asthetik
Termin „estetyka" {aesthetica) poctiodzi od
A. G. BAUMGARTENA (1750).
Filozoficzna i normatywna lub w pewnym
zakresie szczegółowa nauka o —> pięknie (1)
i o tym, co piękne, zajmująca się teŜ
ujmowaniem i ocenianiem czegoś w aspekcie
piękna. Jeśli prócz piękna przyjmuje się takŜe
inne wartości estetyczne, to „piękno" w
powyŜszym określeniu znaczy tyle, co
„wartość estetyczna". Problematykę estetyki
w jej szerokim ujęciu moŜna rozpatr5mrać w
następujących działadi:
a) teoria wartości estetycznych,
b) teoria dzieł sztuki,
c) teoria piękna natury,
d) teoria przeŜycia estetycznego i oceny
estetycznej,
e) teoria twórczości artystycznej.
Problematyka opatrywana w czasach
nowoŜytnych mianem „estetyka" zapo-
czątkowana została znacznie wcześniej; w jej
rozwoju zaznaczyli się głównie: PLATON,
ARYSTOTELES, PLOTYN, AUGUSTYN, TOMASZ z
AKWINU, BONAWENTURA, następnie E.
BURKĘ, G. E. LESSING, I. KANT, G. W. F.
HEGEL, a w czasach nam bliŜszych na. in. B.
CROCE, W Polsce — R. INGARDEN, W. TA-
TARKIEWICZ.
ESTETYKA TRANSCENDENTALNA
(tłum. nm. <transzendentale Aesthetih (I. KANT))
ang. transcendental aesthetics; fr. esthetiąue
transcendentale
W transcendentalnej analityce I. KANTA —
pierwsza jej część {transzendentale Asthetik),
poprzedzająca transcendentalną dialektykę.
Zajmuje się ona zmysłowością (naoczno-ścią)
w ogóle i bada jej aprioryczne formy, jakimi
są kategorie czasu i przestrzeni.
ESTETYZM ang. aestheticism; fr. esthe-
tisme; nm. Asthetizismus
Pogląd uznający prymat wartości estety-
cznych przed moralnymi, poznawczymi i in.
A. A. SHAFTESBURY wyraŜał np. przeko-
239
ETOLOGIA
nanie, Ŝe postawa estetyzująca umoŜliwia
prawdziwe poznanie świata i Ŝe kierując się
kryteriami estetyki moŜna zdobyć osobistą
doskonałość moralną. A. SUTHERLAND z kolei
uwaŜał, Ŝe w najwyŜszej fazie moralnego
rozwoju ludzkości motywem postępowania
będzie uznanie dla piękna, jakie tkwi w
moralnym dobru. Za klasyka estetyzmu uwaŜa
się J. RUSKINA, który był zdania, Ŝe epoką
realizującą najwyŜsze wartości estetyczne
było średniowiecze, i piękno tej epoki
przeciwstawiał pospolitości i brzydocie
współczesnej cywilizacji.
ETER (gr. <aither> = górne, delikatniejsze
warstwy powietrza) łc. aether, ang. ether; fr.
ether, nm. Ather
1. W kosmologii staroŜytnej: subtelna,
niewaŜka materia wypełniająca przestrzeń
ponad atmosferą ziemską.
U ARYSTOTELESA: -^ kwintesencja (1), pią-
ty element wypełniający przestrzeń po-
nadksięŜycową.
U stoików: pramateria (ogień, —> pneu-ma
III), z. której wszystko powstaje i która jako
„dusza świata" działa we wszystkim.
2. W dawniejszej fizyce: hipotetyczna
materia wypełniająca przestrzeń świata
i przerukająca wszystkie ciała, uwaŜana za
ośrodek rozchodzenia się światła, ciepła,
fal elektromagnetycznych. Próbą wykry
cia eteru było doświadczenie Michelsona-
-Morleya; jego negatjmmy wjmik przyczy
nił się do stworzenia teorii względności.
ETIOLOGIA (gr. <aitiologia> = wyjaśnia-
nie przyczyn) ang. aetiology; fr. etiologie;
nm. Atiologie
1. Filozoficzna nauka o -^ przyczynach (1)
i —> przyczjmowośd (1).
2. Ogół przyczyn jakiegoś zjawiska, np.
etiologia choroby.
ETOLOGIA (gr. ethos = zwyczaj, obyczaj +
logos = słowo, nauka) ang. ethology; fr.
ethologie; nm. Ethologie
240
ETOS
1. et. Termin zaproponowany przez J. Si.
MiLLA jako nazwa nauki o tworzeniu się
charakteru (-> charakterologia), później
zastosowany przez W. WUNDTA i A. ŚWIĘ-
TOCHOWSKIEGO na określenie badań obycza-
jów róŜnych ludów. Z czasem przybrał on
szersze znaczenie (A. BAYET) i dziś określa
się nim dyscyplinę opisową i porównawczą,
zwłaszcza w wymiarze społecznym, naleŜącą
do tzw. nauki o —> moralności (2). W skład
etologii w tym znaczeniu wchodzą zazwyczaj:
psychologia moralności, socjologia
moralności, historia moralności. W rozwoju
etologii zaznaczyły się trzy głównie kierunki:
ewolucjonizm e t y c z n y (CH.
DARWIN, H. SPENCER, CH.-J.--M. LETOURNEAU,
E. A. WESTERMARCK, a takŜe J. M. GuYAU i F.
W. NIETZSCHE), p S y -c h o l o g i z m
e t y c z n y (m. in. L. PETRA-ŜYCKi),
s o c j o l o g i z m etyczny (Ś.DURK-HEM, L.
LĆYY-BRUHL, A. BAIN).
2. biol. Nauka zajmująca się biologicznymi
podstawami zachowania zwierząt, w tym takŜe
człowieka (wg definicji I. EIBL--
EiBESFELDT, 1970), i ich reagowania na roz-
maite bodźce. Bada ona w szczególności
zachowania ochronne, godowo-rozrod-cze,
związane z poszukiwaniem pokarmu,
orientacją przestrzenną, ochroną przed wro-
gami itp. Pojęcie etologii, wprowadzone do
biologu przez IŚ. GEOFFROY SAINT- HILAIRE'A,
a rozwinięte i uściślone przez K. Z. LORENZA i
N. TINBERGENA, jest obecnie coraz częściej
uŜywane zamiennie z pojęciem -^ zoo-
psychologii.
ETOS <gr. <ethos> (1) = obyczaj)
1. Nazwa, którą obejmowano w staroŜytnej
Grecji postawę człowieka przejawiającą się w
jego postępowaniu moralnym, szczególnie w
stosunku do innych ludzi. Typowa pod tym
względem postawa, dająca się odczytać z
ludzkich zachowań, a niekiedy nawet
formułowana wprost, charakteryzuje ogólną
orientację danej kultury i przyjętą w niej
hierarchię wartości.
241
9 — Słownik filozoficzny
ETYKA
2. We współczesnej etyce i w socjologii
kultury: podlegający ocenom styl Ŝycia jakiejś
społeczności, całość moralnych postaw,
reakcji i zachowań człowieka jako
przedstawiciela określonego typu obycza-
jowości, ukształtowanej pod wpływem
dominującej w niej wartości, takiej np. jak
wierność, miłość, honor.
Etos stanowi pozyt5wny wzorzec postę-
powania, zmieniający się po wpł5rwem wa-
runków Ŝycia i dąŜeń kulturowych grupy.
NaleŜy go odróŜniać z jednej strony od
zwyczaju, a z drugiej — od obowiązujących
w jednostkowym sumieniu norm moralnych.
Termin „etos" odnosi się do grup, a nie do
jednostek; realizacja etosu w Ŝyciu jednostki
polega na powielaniu przez nią w
konkretnych warunkach hi-storyczno-
kulturowych cech etosu grupy społecznej.
Idealny etos zbiorowy przedstawiali: PLA-
TON w Państwie, TH. MORĘ W Utopii, F. BA-
CON w Nowej Atlantydzie i in. Badania nad
róŜnymi historycznymi postaciami etosu i je-
go etnicznymi odmianami prowadzili m. in.:
L. LfiVY-BRUHL, A. ŚWIĘTOCHOWSKI, E. A. WE-
STERMARCK, A. BAYET, M. OSSOWSKA.
Nie naleŜy mieszać ze sobą pojęć etosu i
etyki: etyka oznacza pewną dyscyplinę
teoretyczną i ma charakter normatywny,
natomiast etos jest terminem opisowym z
zakresu socjologii kultury. MoŜe on jednak
stanowić normę praktycznego postępowania,
mimo Ŝe nie jest wyrazem normy w sensie
absolutnym i wymaga nieustannej korektury
przez kształtowanie uniwersalnej
świadomości moralnej.
ETYCZNY (gr. ethikós = dotyczący oby-
czajów) nłc. ethicus; ang. ethical; fr. ethique;
nm. ethisch (1)
1. Odnoszący się do —> etyki (1).
2. Moralny, zgodny z obowiązującymi
normami moralnymi.
ETYKA (gr. ta ethike = traktat o obyczajach)
gr. tó ethikón philosophias; łc. philoso-
242
ETYKA
phia moralis; nłc. ethica, ethice; ang. ethics; fr.
l'ethique; nm. Ethik
1. F i l o z o f i a m o r a l n o ś c i — filo-
zoficzna i normatyTvna nauka o —^ moral-
ności. Próbuje ona opisać i wyjaśnić, czym
jest dobro i powinność moralna, sumienie,
odpowiedzialność; jaki jest wpływ działania
moralnie dobrego, a jaki złego na naturę
człowieka; jaki jest sens i cel ludzkiej eg-
zystencji. W zaleŜności od tego, jak się rozu-
mie istotę dobra moralnego, moŜna wyróŜnić
trzy podstawowe stanowiska w etyce: —>
deontologizm, —> eudajmonizm i —> per-
sonalizm. Przyjmując za podstawę podziału
to, czy dany kierunek uznaje (w punkcie
wyjścia lub dojścia) zaleŜność porządku
moralnego od Boga jako jego twórcy i po-
ręczyciela, moŜna wyróŜnić kierunki, które
taką zaleŜność prz3qmują (etyka teisty-czno-
heteronomiczna) oraz te, które ją odrzucają
(etyka laicko-autonomiczna). Kryterium
innego podziału jest stanowisko po^
szczególnych kierunków w kwestii istnienia
obiektywnych, powszechnych i niezmien-
nych, czyli absolutnych, celów, ocen i norm
moralnych jako podstawowych elementów
moralności. Kierunki, które akceptują
istnienie obiektywnego i absolutnego po-
rządku moralnego, określa się jako kierunki
etyki absolutystycznej (niekiedy teŜ zwanej
etyką absolutną); kierunki, według których
normy i oceny moralne mają charakter
zmienny i względny, czyli zre-latyTvizowany
do danej epoki, grupy społecznej (klasa,
naród) czy kręgu kulturowego (moralność
pierwotna, Ŝydowska, islami-czna,
chrześcijańska), tworzą grupę kierunków
etyki relatywistycznej (określanej niekiedy
jako etyka relatywna).
Etykę dzieli się na dwa wielkie działy; są
to:
a) etyka ogólna, która ustala podstawowe
elementy moralności (cel, dobro, po-wirmość,
sumienie, odpowiedzialność);
b) etyka szczegółowa, której zadaniem jest
sformułowarue zasad postępowania
moralnego odpowiednio do najwaŜniej-
243
ETYKA SYTUACYJNA
szych i typowych sytuacji oraz kategorii
ludzkiego działania.
Etyka szczegółowa dzieli się na etykę
indywidualną i etykę społeczną w zaleŜności
od tego, czy zajmuje się normowaniem
jednostkowej dziedziny ludzkiego Ŝycia, czy
teŜ jego sfery społecznej.
2. Postępowanie moralne jednostki lub
społeczności zgodne z określonymi normami,
np. etyka zawodowa.
ETYKA ABSOLUTNA ang. absolute ethics
syn.^> Etyka absolutystyczna; -^ etyka (1).
ETYKA ABSOLUTYSTYCZNA (= etyka
absolutna) et. syn.-^ Absolutyzm (3); -^ etyka
(1).
ETYKA DEONTOLOGICZNA ang. deon-
tological ethics et. syn.—> Deontologia (2).
ETYKA LAICKA syn.^ Autonomia (1).
ETYKA NORMATYWNA fr. l'ethique nor-
mative
Dysc5^1ina filozoficzna (syn.—> etyka/I/)
określająca w języku zdań normatjrwnych
(norm moralnych) lub oceniających (ocen)
zasady postępowania moralnego. Stara się ona
opisać i wyjaśnić —> moralność (1) z punktu
widzenia —> powinności lub wartości {-^
dobro /3/) charakteryzujących ludzkie
postępowanie.
ETYKA RELATYWISTYCZNA (= etyka
relatywna)
syn.—> Relatywizm (2) moralny; —> ety-
ka(l).
ETYKA RELATYWNA ang. relative ethics
syn.-^ Etyka relatywistyczna; -> etyka (1).
ETYKA SYTUACYJNA ang. sitmtion e-
thics, ethics of situation; fr. morale de la situ-
ation; nm. Situationsełhik et. syn.—^
Sytuacjonizm.
244
EUDAJMONIZM
EUDAJMONIZM <gr. eudaimonismós =
dąŜący do szczęścia, przyczyniający się do
niego (ARYSTOTELES)) nłc. eudaemonismus;
ang. eudaemonism/ eudaimonism; ix. eudemo-
nisme; nm. Euddmonismus
et. Pogląd, według którego czyn jest
moralnie dobry przez to, Ŝe prowadzi do —>
szczęścia, które teŜ, zgodnie z tym poglądem,
uwaŜa się za najwyŜszy cel człowieka oraz za
zasadniczy motyw jego działania.
W związku z istnieniem wielu kierunków
eudajmonistycznych w etyce, podejmowano
róŜne próby ich usystematyzowania. Ze
stanowiska etyki chrześcijańskiej wyodrębnia
się dwa ich typy: transcendentne i im-
manentne. Pierwsze wiąŜą szczęście czło-
wieka z osiągruęciem obiektywnego dobra
absolutnego poza Ŝyciem ziemskim (PLATON,
etyka chrześcijańska); drugie dobro to
upatrują w którymś z dóbr świata zjawisko-
wego, doczesnego. Ze względu na róŜno-
rodność dóbr moŜna z kolei podzielić te kie-
runki na immanentne subiektywistyczne i
immanentne obiektywistyczne: eudajmo-
nizmy subiektywistyczne utoŜsamiają szczę-
ście człowieka z przeŜyciem przyjemności,
doznawanym bądź przez poszczególne jed-
nostki (eudajmonizm indywidualistyczny),
bądź przez zbiorowość (eudajmonizm spo-
łeczny); eudajmonizmy obiektywistyczne
upatrują szczęście człowieka w realizowaniu
jakichś dóbr obiektywnych, najczęściej natury
sprfecznej (perfekcjonizm, ewolucjo-nizm,
marksizm).
EUDAJMONOLOGIA <gr. eudaimonia =
szczęśliwość + logos = słowo, nauka)
1. Dział etyki traktujący o szczęściu jed-
nostki.
2. syn.^ Felicytologia (2).
EUFENIKA (gr. eu = dobrze, dokładnie;
pomyślnie + phatno = wydobyć na jaw, po-
kazać; dojść do skutku) ang. euphenics
Termin wprowadzony przez J. LEDERBER-
GA (1963).
245
EUTHYMfA
Dział -> euteniki, w którym przedmiotem
badań są mechanizmy rozwoju człowieka;
badania te mają na celu poprawę -^ fenotypu
przez usuwanie lub kompensowanie
czynników defektywnych w genotypach.
EUGENIKA (gr. eugenes = szlachetnie
urodzony; rasowy) ang. eugenics; fr. l'eu-
genique, eugenisme; nm. Eugenik, Eugenetik
biol. Nazwa utworzona przez F. GALTO-NA
(1869) na określenie zapoczątkowanej przez
niego nauki o czynnikach doskonalenia
dziedzicznych właściwości fizycznych i
psychicznych —> rasy (2) ludzkiej. Jej celem
jest ograniczanie wpływu tych genów, które
powodują negatywne cechy fenotypowe, i
zapobieganie jego zwiększaniu się (eugenika
negatywna, zapobiegawcza), rozwijanie
natomiast czynników korzystnych i tym
samym uzyskiwanie cech pozytywnych
(eugenika progresywna, pozytywna). Obecnie
eugenika, oparta na osiągnięciach genetyki,
jest wykorzystywana do zwalczania chorób
dziedzicznych, alkoholizmu, w poradructwie
przedmałŜeńskim itp. Odcina się ona przy tym
wyraźnie od doktryn rasistowskich,
gloryfikujących wyŜszość (genetyczną) ja-
kiejś jednej rasy i zmierzających np. do
wyniszczenia innych ras czy uśmiercania
chorych psychicznie. —> Eutenika; —> eufe-
nika.
EUTENIKA (gr. euthenia = stan pomyśl-
ności, obfitość) ang. euthenics
Nauka związana z biotechniką i inŜynierią
medyczną, zajmująca się wyszukiwaniem i
rozpatrywaniem sposobów, dzięki którym
moŜna by zapewnić ludzkości optymalne
waruriki bytowania. Stanowi ona
uzupełnienie —> eugeniki. —> Eu-feruka.
EUTHYMtA (gr. <euthymia> = radość, za-
dowolenie, spokój duszy; dobroć serca, od tó
eu = słuszność, dobro + thymós = serce,
poŜądanie, skłonność) nm. Euthymie
246
EWENTYZM
U DEMOKRYTA: euthymie — główne pojęcie
w jego koncepcji szczęścia, oznaczające za-
dowolenie i spokój duszy. Stany te decydują o
ludzkim szczęściu, a zasadzają się na tjnn, iŜ
ma się „dobre" —^ serce (1) (thymós). Od
strony fizykalnej „dobroć serca" polega na
harmonijności ruchu atomów tworzących
duszę, a od strony psychicznej — na po-
słuszeństwie serca wobec rozumu.
Bliskoznaczruki tego terminu występujące u
Demokryta: athambm - rueustraszoność;
ataraksie = obojętność, spokój (—> ataraksja);
eudaimome = prawdziwe, pełne szczęście;
euestó = dobrostan; symmetrin = słuszny
umiar, odpowiednia proporcja, wspóŁtnier-
ność; charmone = radość, przyjemność.
EWENTYZM (ang. event = zdarzenie, od łc.
eventus - wynik, przypadek, zdarzenie)
Stanowisko zakładające, Ŝe podstawowymi
elementami rzeczjrwistości są —> zdarzenia
(1) (A. N. WHITEHEAD, G. DELEUZE), nie zaś
-^ rzeczy (2). Ewentystyczny ptmkt widzenia
pozwala na ujęcie i uwypuklenie
dynamicznego charakteru świata (W. F. W.
OSTWALD); -^ energetyzm; -> dynamizm (2).
Jednym ze stanowisk opozycyjnych
względem ewentyzmu jest —> re-izm.
EWOLUCJA ^c. evolutb = rozwijanie (zwo-
jów papirusowych)) ang. evolution; fr. evo-
lution; rmi. Evolution, Entwicklung
Termin w zasadzie pochodzenia angiel-
skiego, zaczerpnięty z języka potocznego,
uŜyty przez H. SPENCERA na określenie po-
wszechnego prawa rozwoju wszechświata, a
następnie przyjęty w teorii przemiany
gatunków biologicznych CH. DARWINA.
Znacznie wcześniej posłuŜył się nim (w ję-
zyku francuskim) CH. DE BONNET na ozna-
czenie procesu rozwoju zarodka.
I. Stopniowy i ciągły proces jednokie-
runkowego zachodzenia zmian w jakichś
systemach czy układach, takich jak zjawiska
przyrody, organizmy, instytucje, doktryny, w
którym jednak oprócz zmiermo-
247
EWOLUCJA
ści zaznaczają się elementy trwałe, tak Ŝe
moŜna tu mówić o pewnej stałości. Zmiany
ewolucyjne dokonują się według swych
własnych praw przez przyswajanie elementów
obcych i przystosowywanie danego systemu
czy układu do konkretnych warunków.
Termin „ewolucja" u swej genezy jest
wieloznaczny i mógł pierwotnie oznaczać:
a) wszelką zmianę;
b) w przeciwstawieniu do rewolucji —
zmianę stopniową;
c) w przeciwstawieniu do wariacji —•
zmianę w stałym kierunku;
d) w przeciwstawieniu do regresji —
postęp, tj. zmianę postępującą od stanu
niŜszego do wyŜszego;
e) w przeciwstawieniu do dyssolucji —
zmianę polegającą na przechodzeniu od stanu
chaosu, nieuporządkowania, nieokreśloności
do stanu bardziej uporządkowanego i
określonego;
f) w przeciwstawieniu do inwolucji —
zmianę polegającą na róŜnicowaniu się
układu, tj. jego przechodzeniu od stanu
niezróŜnicowanego (jednorodnego) do
zróŜnicowanego (róŜnorodnego) albo od
mniej zróŜnicowanego do bardziej zróŜ-
nicowanego.
II. hiol. 1. Proces przekształcania orga-
nizacji i sposobu Ŝycia organizmów, do-
prowadzający do tego, Ŝe potomstwo róŜni się
od swych przodków. Istotą tego procesu są
zmiany w strukturze dziedzicznej populacji;
formy zmienione podlegają działaniu róŜnych
czyrmików. Nauka o ewolucji zajmuje się:
a) stwierdzaniem faktu zmienności i roz-
woju organizmów w czasie;
b) ustalaniem faz rozwojowych po-
szczególnych gatunków na podstawie danych
kopalnych i wyników róŜnych nauk
biologicznych;
c) konstruowaniem hipotez w celu przy-
czynowego wyjaśnienia faktu rozwoju.
Pojęcie ewolucji obejmuje róŜnorakie
248
EWOLUCJA
procesy: mikro- i makrozmiany, róŜnicowanie
się form biologicznych, —> adaptację (1),
powstawanie gatunjców {—> specja-cja),
tworzenie się i utrzymywanie długofalowych
trendów itp. 2. Ewolucja kosmiczna
(powszechna)
— powstawanie i rozwój: a) świata (kos-
mogeneza), b) Ŝycia organicznego na Zie
mi (^ abiogeneza; —> biopoeza), c) czło
wieka (—> antropogeneza /1 /).
A) W odniesieniu do świata organicz
nego rozróŜnia się następujące postacie
ewolucji:
a) ewolucję chemiczną (molekularną)
— procesy obejmujące okres fizykochemi
cznych przemian w sposobach syntezy
makrocząstek;
b) ewolucję biochemiczną (przedŜycio-wą)
— procesy stopniowego przekształcania się
zespołów wielkocząsteczkowych w pierwszą
istotę Ŝywą (prakomórkę);
c) ewolucję biologiczną (darwinowską)
— przemiany istot Ŝywych od pierwszej
komórki aŜ do człowieka.
B) Poziomy ewolucji (wyodrębnione ze
względu na zasięg zmian):
a) mikroewolucja — małe przemiany w
obrębie gatunku prowadzące do powstania
nowych ras, odmian;
b) makroewolucja — powstawanie nowych
gatunków i ewentualnie rodzajów (->
specjacja);
c) megaewolucja — procesy i zmiany w
obrębie większych grup organizmów,
prowadzące do powstania rodzin, rzędów,
klas, gromad, typów — podgrup wykazu-
jących nowe właściwości.
Dwa pierwsze poziomy {a i b) łączy się
najczęściej ze sobą, traktując je jako mikro-
ewolucję, natomiast trzeci (c) nazywa się
makroewolucja. W budzącej róŜnicę zdań
kwestii, czy dla mikro- i makroewolucji
muszą istrueć odrębne mechanizmy, a tym
samym czy ewolucja przebiega w sposób
ciągły, tj. poprzez sumowanie się drobnych -^
mutacji, wyselekcjonowanych przez dobór
naturalny, jak to przyjmuje
249
EWOLUCJA
syntetyczna teoria ewolucji (TH. DOBZHAN-
SKY, E. MAYR, G. C. SIMPSON) (-> ewolucjo-
nizm /2b/ syntetyczny), czy teŜ realizuje się
ona w sposób nieciągły, tj. przez nagłe
przobraŜenie się wewnętrznej struktury
konkretnego organizmu (mutacje systemowe),
jak to przyjmuje —>ewolu-cjonizm (2a)
systemowy (R. B. GOLDSCHMIDT, O.
SCHINDEWOLF) — wyraźną przewagę zyskało
wyjaśnienie pierwsze.
C) Przyczyny i mechanizmy ewolucji:
a) zmienność genetyczna (mutacje genowe,
genomowe, chromosomowe skorelowane z
fenotypem stanowią materiał do dalszych
przemian). Ograniczenie się do tylko tego
czynnika ewolucji było właściwe genetycznej
teorii ewolucji i mutacjonizmowi;
b) —> selekcja działająca na mutanty i two-
rząca lepiej przystosowane genotypy ras i
gatunków. Uwypuklenie tego czynnika było
charakterystyczne dla neodarwini-zmu (A.
WEISMANN, K. PEARSON) i selekcjo-nizmu;
c) działanie dryftu genetycznego, po-
wodującego stosunkowo szybkie zmiany
częstotliwości genów w populacjach;
d) migracja i wymiana osobników między
populacjami, umoŜliwiająca przepływ
informacji genetycznej (genów);
e) —> izolacja jako siła nadająca ewolucji
kierunek; zapobiega ona mieszaniu się
wytworzonych genetycznie zróŜnicowań w
populacji. —> Ortogeneza (wraz z orto-
selekcją).
D) Typy przemian ewolucyjnych, wy
wierających wpływ na kształtowanie się
nowych populacji, a następnie gatunków:
a) zmiany systematyczne w obrębie po-
pulacji, zwłaszcza presja mutacji i selekcji;
b) fluktuacje przypadkowe częstotliwości
występowania genów, wynikające z doboru
losowego;
c) jednorazowe zmiany w populacji, np.
jednorazowa mutacja, krzyŜowanie się itp.
E) Sposoby lub systemy ewolucji, wy
róŜniane za G. G. SiMPSONEM (1944):
250
EWOLUCJA TWÓRCZA
a) specjacja jako zwiększanie liczby ga-
tunków przez rozgałęzianie się rozwoju
rodowego;
b) ewolucja filetyczna — liniowy przebieg
rozwoju rodowego, powodujący zmiany i
powstawanie nowych gatunków i rodzajów;
c) ewolucja kwantowa, nazywana teŜ
makroewolucją — transformacja gatunku
dzięki przejściu do nowego stanu równowagi
bez stanów pośrednich, a więc we względnie
szybkim czasie, i tworzenie się jednostek
wyŜszego rzędu;
d) ewolucja wybuchowa (skokowa) — ze
wspólnego pnia tworzą się we względnie
szybkim tempie róŜne linie rozwojowe.
F) Typy ewolucji wyróŜniane ze względu
na jej tempo, na które mogą wpływać
zarówno czynniki wewnętrzne, jak i śro-
dowiskowe:
a) ewolucja horoteliczna — taka, w której
szybkość i częstość zmian przyjmowana jest
za średnią (przeciętną);
b) ewolucja tachyteliczna — której tempo
jest wyŜsze od przeciętnego;
c) ewolucja bradyteliczna — w której
szybkość zmian jest niŜsza od przeciętnej.
Zagadnienia metodologiczne i ontologi-
czne dotyczące ewolucji i związane z jej
teoriami naleŜą do filozofii biologii oraz do
filozofii przyrody oŜywionej. W szcze-
gólności analizuje się tam: strukturę róŜnych
teorii ewolucji i problem ich jedności, ich
podstawowe załoŜenia oraz wyprowadzane w
nich wnioski i dokonywane ekstrapolacje,
problematykę występującego w owych
teoriach wyjaśniania genetyczno-
przyczynowego i historycznego oraz kwestię
adekwatności tego rodzaju wyjaśnień, itp. —>
Ewolucjonizm; —> kreacjonizm (1), —>
nomogeneza.
EWOLUCJA TWÓRCZA (tłum. fr. <evo-
lution creatrice>) ang. creative evolution; nm.
schdpferische Entwicklung
Termin H. BERGSONA, stanowiący tytuł
jednego z jego dzieł (1907), w którym au-
251
EWOLUCJONIZM
tor stara się wykazać, Ŝe najistotniejszą
właściwością Ŝycia jest —> dynamizm (1)
ewolucyjny jako siła napędowa {elan vital)
nieprzerwanego procesu stawania się.
EWOLUCJONIZM (ang. <evolutimism> od
evolution = rozwinięcie, stopniowy rozwój)
fr. evolutionnisme; nm. Evolutionisinus, Ent-
wicklungstheorie
1. Wspólna nazwa przyznawana dok-
trynom, które rozwój świata materialnego,
powstanie i rozwój Ŝycia organicznego,
pojawienie się i rozwój Ŝycia psychicznego,
rozwój Ŝycia społecznego wyjaśniają w
róŜnoraki sposób, zasadniczo jednak, od
czasów H. SPENCERA, za pomocą pojęcia —>
ewolucji. Jako teoria rozwoju ewolucjo-nizm
pojawił się w filozofii nowoŜytnej i był
reprezentowany juŜ przez G. W. F. HEGLA,
według którego rzeczywistość jest ciągłym
procesem rozwojowym idei, a następnie przez
głównego swego reprezentanta — H.
SPENCERA, który róŜnicowanie się form
Ŝywych i ich scalanie w nowe organizmy
uwaŜał za prawo powszecłine. W XIX w.
ewolucjonizm wiązał się z pozy-t5ŜTvizmem
i scjentyzmem, a jego zwolennikami byli m.
in.: E. HAECKEL, J. TYNDALL, TH. H.
HUXLEY, K. MARKS, F. ENGELS.
2. Teoria ewolucji gatunków (określana
niekiedy mianem -^ transformizmu /1 /),
nawiązująca do zasad bądź darwinizmu, bądź
lamarkizmu. W filozoficznej krytyce teorii
ewolucji zarysowuje się coraz wyraźniej
postulat metodologiczny, aby była ona teorią
wyjaśniającą przyczynowo historyczne
procesy ewolucyjne, ich prawidłowości i
kierunki rozwoju, na podstawie ogromnej
liczby faktów, które pozwoliłyby wysnuwać
indukcyjne uogólnienia.
Poza ewolucjonizmem wulgarnym,
prezentowanym np. w XVII i XVin w. przez
teorię preformacji (określenie podstawy
rozwoju zarodkowego, który miałby polegać
na rozroście całkowicie juŜ ukształtowanego i
mieszczącego się w komórce roz-
252
EWOLUCJONIZM
rodczej organizmu), w obrębie naukowo
pojętego ewolucjonizmu wyróŜnia się:
a) e w o l u c j o n i z m systemowy (m. in.
R. B. GOLDSCHMIDT, O. SCHINDEWOLF) —
przyjmujący za podstawę zmian tzw. wielkie
mutacje (systemowe);
b) ewolucjonizm syntetyczny, tzw.
syntetyczna teoria ewolucji (m. in. TH.
DOBZHANSKY, J. S. HUXLEY, G. G. SIMP-SON,
E. MAYR) — odgrywający obecnie do-
minującą rolę w biologii. Wyjaśnia on
przyczynowo fakty i prawidłowości ewolucji
nawiązując do zasad darwinizmu, a
jednocześnie uwzględniając genetycz-
253
EKPERIMENTUM CRUCIS
ną teorię ewolucji oraz — w jak najszerszym
zakresie — dane róŜnych nauk biologicznych,
głównie genetyki populacyjnej.
Poza tymi dwoma, teŜ zresztą zróŜnico-
wanymi, kierunkami ewolucjonizmu wielu
biologów i filozofów przyjmuje mniej lub
bardziej wyraźnie lamarkizm, muta-cjonizm,
preadaptacjonizm, emergentyzm, teilhardyzm
itp.
EXPERIMENTUM CRUCIS (nłc. <experi-
mentum crucis> = eksperyment krzyŜowy)
metod. -^ Eksperyment (b) krzyŜowy.
254

F
FAKT (łc. factum = to, co zostało zrobione,
urzeczywistnione; czyn, dzieło) gr. tó hóti
(ARYSTOTELES); ang. fad; fr. le fait; nm.
Faktum, Tatsache
Wyraz wzięty z języka potocznego, w któ-
rym oznacza coś jednostkowego i niepo-
wtarzalnego, coś, co niechybnie zaszło lub
właśnie zachodzi, oznacza jakieś rzeczywiste,
niemniej przypadkowe zdarzenie.
ZapoŜyczony stąd dla potrzeb XVIII-i XIX-
wiecznej nauki i filozofii, uzyskał w nich
znaczenie czegoś absolutnie pewnego i
obiektywnego, co stanowi egzem-plifikację i
potwierdzenie ustalonego prawa naukowego,
stając się obiegową kategorią
pozytywistyczną. Przyjmowano i postulowano
tzw. nagie fakty, niezaleŜne od jakichkolwiek
konstrukcji teoretycznych i stanowiące punkt
wyjścia w badaniach naukowych — jako
ostateczną instancję rozstrzygającą w ny dla scharakteryzowania swoistości przed
przyjmowaniu teorii i hipotez naukowych.
Metodologiczny status tego pojęcia został
podwaŜony, odkąd zaczęto dostrzegać jego
zaleŜność od wcześniej przyjętych teorii i nie
zweryfikowanych przeświadczeń.
1. To, co jest lub było, stan rzeczy (np. to,
Ŝe Ziemia jest planetą); to, co rzeczywiste
(aktualne) w odróŜnieniu od tylko moŜliwego
i od fikcyjnego, istniejące obiektywnie w
określonym punkcie lub przedziale czasu i
przestrzeni.
2. To, co dane wprost w doświadczeniu
potocznym lub naukowym albo rekon-
struowane na podstawie tego, co zostało
255
FAKTOR M
dane; to, co jest przedmiotem sądu pra-
wdziwego, w szczególności sądu dotyczącego
bezpośrednich danych doświad-czerua, w
nuarę moŜności wolnych od interpretacji. Tak
rozumiany fakt jest przedmiotem i zarazem
punktem wyjścia w naukach empirycznych,
przeciwstaw-n3Tn ich elementom
teoretycznjnn. W przypadku tzw. f a k t u
naukowego dopuszczalna jest
interpretacja polegająca na wykorzystaniu
teorii naukowych, np. przy odczytywaniu
przyrządów pomiarowych.
3. To, co jednostkowe i niepowtarzalne,
w odróŜnieniu od zjawiska, mającego ce
chę powtarzalności.
UMAINEDEBIRANA; fakt pierwotny (fait
primitif) — dana zmysłu wewnętrznego
stanowiąca pierwotną postać doświadczenia
własnej jaźni. Jest nią wysiłek woU
napotykającej opór i pozwalającej uchwycić -
> „ja" (5) w odróŜnieniu od „nie-ja".
4. Fakt historyczny:
a) przeszłe zdarzenie;
b) dokonana przez historyka rekonstrukcja
lub konstrukcja przeszłego zdarzenia.
Jest przedmiotem sporu, czy fakty typu (fl)
są w ogóle dostępne poznaniu, a jeśli są
dostępne, to czy istnieje związek między
faktami typu (a) i faktami typu (b) i wreszcie
jakie powiązania między nimi moŜna ustalić.
5. soc. Fakt społeczny — termin uŜywa
miotu socjologii i wyodrębruenia go spo
śród zjawisk będących przedmiotami in
nych nauk. Według klasycznej definicji
fi. DuRKHEiMA fakty społeczne to powsze
chne w danym społeczeństwie sposoby
myślenia lub działania, niezaleŜne od jed
nostkowej świadomości i wpływające na
tę świadomość przymuszająco.
FAKTOR G si/M.-> Czynnik G.
FAKTOR M syn.^ Czynnik M.
256
FAKTYCZNOSC
FAKTYCZNOSC (tłum. nm. <Faktizitat>,
od faktisch = faktyczny, faktycznie — przy-
miotnika i przysłówka dość częstych w ję-
zyku potocznym od końca XIX w.) ang.
facticity; h.facticite
W języku francuskim słowo facticite (z
nłc. factidus = sztuczny) w potocznym
uŜyciu oznacza cechę szczególną tego, co
zrobione sztucznie, natomiast w słownic-
twie egzystencjalizmu (J.-P. SARTRE) ma
odrębne znaczenie, dla którego z punktu
widzenia czysto językowego właściw-
szym określeniem byłoby słowo/acfite'lub
factualite (z łc. factum = zdarzenie, przypa-
dek, fakt).
1. U E. HUSSERLA: kondycja ludzka dają-
ca się określić tym słowem w takiej mie-
rze, w jakiej człowiek jako istota przygod-
na i ograniczona jest „w świecie", gdyŜ nie
wybierał on swego istnienia. W tym sensie
Husserl mówi o „faktyczności naturalne-
go świata" (Idee).
2. U M. HEIDEGGERA: faktyczność egzy-
stencji, polegająca na tym, Ŝe egzystencja
zdana jest na swój sposób bycia i na sytu-
ację, w jakiej się dokonuje. Sytuację taką
Heidegger określa jako „rzucenie" (Gewor-
fenheit) w „bycie-w-świecie".
3. pot. Cecha tego, co jest faktem.
FALSYFIKACJA (tłum. nłc. falsificatio =
fałszowanie, podrabianie, oszustwo) ang.
falsification; nm. Falsifikation
metod. Postępowanie zmierzające do
obalenia jakiegoś zdania, czyli próba wy-
kazania jego fałszywości. Procedura taka
obejmuje najczęściej trzy etapy:
A) wyprowadzenie odpowiednich kon-
sekwencji logicznych z falsyfikowanej hi-
potezy; konsekwencje te muszą być —> zda-
niami obserwacyjnymi;
B) wykonanie odpowiedniego doświad-
czenia (obserwacji, eksperymentu, pomia-
ru);
C) konfrontacja wyprowadzonych konse-
kwencji z W3nnikami doświadczenia i ewen-
tualna decyzja odrzucenia danej hipotezy.
257
FAŁSZ
Falsyfikuje się przewaŜnie nie jakąś jed-
ną tezę, lecz pewien ich zespół. Falsyfika-
cja jest kryterium naukowości na gruncie
pewnej koncepcji nauki (K. R. POPPER), we-
dług której: a) tezy muszą podlegać falsy-
fikacji; b) nie przywiązuje się większej wa-
gi do procedury —> weryfikacji, gdyŜ twier-
dzenie moŜna niekiedy całkowicie obalić,
nigdy natomiast nie moŜna go całkowicie
zweryfikować (z wyjątkiem twierdzeń do-
tyczących skończonej i stosunkowo nie-
wielkiej liczby obiektów); c) uwaŜa się, Ŝe
wprowadzenie do nauki tezy nawet nie
zweryfikowanej jest cenniejsze niŜ po-
wstrzymywanie się od wprowadzenia tez
niedostatecznie zweryfikowanych.
FAŁSZ (nm. falsch = fałszywy, podrobio-
ny, z łc. falsus = mylny, kłamliwy, fałszy-
wy, z gr. [s]phdllo = zwieść, oszukać) gr. he
apdte, to pseudos; łc. falsum; nłc. falsitas (2);
ang. false, falsity; fr. le faux, faussete {2); nm.
Falsch, Falscheit (2)
1. Fałsz logiczny lub poznawczy: twier-
dzenie o czymś, czego nie ma w rzeczywi-
stości, Ŝe jest, lub przeczenie temu, co jest
w rzeczywistości — czyli niezgodność po-
znania z rzeczywistością; przeciwieństwo
vs—> prawdy (I) poznawczej.
2. log. Fałszywość — jedna z dwóch (w
przypadku klasycznego /dwuwarto-
ściowego/ rachunku zdań) lub jedna z
wielu (w przypadku rachunków wielo-
wartościowych) —> wartości (4) logicznych
zdania, oznaczana symbolem F (od łc. fal-
sum) lub O, przysługująca zdaniom, które
głoszą, Ŝe jest tak a tak, podczas gdy w
rzeczywistości tak nie jest.
3. Fałsz metafizyczny lub ontyczny: nie-
zgodność jakiejś rzeczy z jej przyczyną
wzorczą (ideą), a więc z intelektem twór-
cy, od którego ta rzecz pochodzi w danym
aspekcie bytowym.
4. Fałsz etyczny lub moralny: niezgod-
ność zachowania się człowieka z jego sta-
nem wewnętrznym, np. rozbieŜność słów
i przekonań (kłamstwo).
258
FAŁSZYWOSC
FAŁSZYWOŚĆ nłc. falsitas; ang. falsity;
ir.faussete; nm. Falscheit log. syn.-^ Fałsz (2).
FATALIZM (łc. fatalis = przeznaczony
przez los, zrządzony; złowieszczy, zgubny)
nłc. fatalismus; ang. fatalism; fr. fatalis-me;
ran. Fatalismus
Termin stosowany od XVIII w. na okre-
ślenie poglądów religijno-filozoficznych
nawiązujących do pojęcia —> fatum, uŜy-
wany niekiedy zamiennie — szczególnie w
odniesieniu do teorii filozoficznych — z
terminem „determinizm"
1. Przekonanie, Ŝe o losie kaŜdego czło-
wieka, a takŜe o losach całych grup społe-
cznych, takich zwłaszcza jak ród, rodzina czy
naród, przesądza z góry i nieodwołalnie jakaś
nadrzędna, często anonimowa, tajemnicza siła
(np. u staroŜytnych Greków wiara w Ananke,
w chrześcijaństwie — róŜne teorie
predestynacji w odniesieniu do problemu
zbawienia); przekonanie takie ma najczęściej
podłoŜe religijne. Fatalizm w tym znaczeniu
wyklucza zasadę przyczynowości,
szczególnie zaś wyjaśnianie kolei losu przez
wskazywanie na łańcuchy przyczynowo-
skutkowe, wyklucza teŜ rolę przypadku;
ponadto neguje wolność woli (—> wolna
wola).
2. syn.-^ Determinizm, w szczególności
jego postacie skrajne, implikujące przy-
czynowość w całej jej rozciągłości. Termin
wprowadzony przez CH. WOLFFA W odnie-
sieniu do poglądów B. SPINOZY, według
którego Bóg nie mógł stworzyć świata innego
niŜ taki, jaki jest; odnoszony takŜe do
poglądów G. W. LEIBNIZA, według którego
istniejący świat jest jedynym moŜliwym i z
konieczności najlepszym (poniewaŜ Bóg, jego
stwórca, jest samym dobrem).
FATUM (łc. <fatum> = przepowiednia,
wola bogów; los, przeznaczenie) ang./afe,
fatality; fr. fatalite, fatum; nm. Fatalitat, Fa-
tum, Yerhangnis Anonimowa przemoŜna siła,
ustalająca
259
FENOMEN
nieodwołalnie bieg zdarzeń, a w szczególno-
ści koleje Ŝycia kaŜdego człowieka. ->Los; —
> przeznaczenie.
Fatum stoickie (heimarmene) oznaczało
najwyŜsze prawo kierujące wszystkimi
wydarzeniami na świecie ze względu na
dobro całości oraz zalecające z moralnego
punktu widzenia powściągliwość i wy-
trzymałość (hasło abstine et sustine).
I. KANT przez fatum rozumiał ślepą ko-
nieczność.
F. W. NIETZSCHE stosował pojęcie fatum w
teorii —> wiecznego powrotu (2).
FELICYTOLOGIA (łc. felicitas = szczęście
+ gr. logos = słowo, nauka) fr. felici-tologie;
nm. Felizitologie
1. Nazwa, którą zaproponował O. NEU-
RATH dla projektowanej przez siebie dyscy-
pliny mającej rozpatrywać socjologiczne
aspekty naturalnego u człowieka dąŜenia do
szczęścia i określać pod tym względem
warunki jego osiągania. Problemami objętymi
tą nazwą zajmowali się m. in. B. A. RUSSELL i
ALAIN.
2. Teoria Ŝycia szczęśliwego (inaczej:
eudajmonologia lub hedonistyka, lub bio-
technika), traktowana przez T. KOTARBIŃ-
SKIEGO jako jeden z działów etyki w szerszym
sensie (obok prakseologii i teorii Ŝycia
godziwego — etyki w sensie węŜszym).
FENOMEN (gr. to <phainómenon> = to, co
się ukazuje w doświadczeniu; spostrzeŜenie,
dana zmysłowa) nłc. phaenomenon; ang.
phenomenon, appearance (2); fr. pheno-mene;
nm. Phanomenon, Phdnomen, Erschei-nung
syn.^ Zjawisko (1,3, 5).
1. U fenomenologów: to, co bezpośrednio i
naocznie dane.
2. U fenomenalistów: to, co bezpośrednio i
naocznie dane, przeciwstawione —»rzeczy
samej w sobie, stanowiące przejaw lub
zasłonę transcendentnej, tzn. obiektywnej,
sfery bytu.
260
FENOMENALIZM
FENOMENALIZM (tłum. nm. <PMnome-
nalismus>) ang. phenomenalism; fr. pheno-
menalisme
1. t. pozn. Stanowisko, według którego
poznawać moŜna jedynie —> zjawiska (1, 3),
a nie tzw. -^ rzeczy same w sobie; nie
przesądza ono jednak o istnieniu lub nie-
istnieniu rzeczy samych w sobie, a niekiedy
nawet zakłada ich istnienie. Fenomena-
lizmem jest m. in. krytycyzm I. KANTA,
ewolucjonizm H. SPENCERA, a takŜe teoria
„danych zmysłowych" {sense data) brytyj-
skich analityków, według której tym, co
dostępne poznaniu, są jedynie dane zmysłowe
(„to, co się jawi"), a nie pozapod-miotowa
rzeczywistość fizyczna.
2. metod. ZałoŜenie, według którego nie
bada się natury świata i istoty zachodzących
w nim procesów, lecz tylko ich stronę
zjawiskową, dającą się matematycznie
zmierzyć i ująć we wzory funkcjonalne.
Fenomenalizm stał się przesłanką dla no-
woŜytnego pragramu i metodologii badań
naukowych: nauka ma badać zjawiska i
poszukiwać rządzących nimi praw (D. Hu-
ME, pozytywizm, neopozytywizm, empi-
riokrytycyzm).
FENOMENIZM (tłum. fr. <phenomenisme>)
ang. phenomenalism; nm. PMnomenalismus
Nazwa zbliŜonego do —> fenomenali-zmu
(1) stanowiska CH. RENOUVIERA, według
którego rzeczywistość ma charakter
zjawiskowy, tzn. istnieją jedynie przedsta-
wienia, jakie mamy o rzeczach, nie zaś —>
rzeczy same w sobie. W terminologii
angielskiej i niemieckiej fenomenizm jest
nazywany —> fenomenalizmem.
FENOMENOLOGIA (gr. phainómenon =
to, co się zjawia, ukazuje + logos = słowo,
nauka) ang. phenomenology; fr. phenomeno-
logie; nm. PMnomenologie
1. Określenie znane juŜ od poł. XVIII w.,
zastosowane przez J. H. LAMBERTA (1764) w
odniesieniu do zasadniczych postaci poznania
empirycznego. W podobnym.
261
FENOMENOLOGIA
choć nieco węŜszym znaczeniu występuje
ono u I. KANTA (1786).
2. U G. W. F. HEGLA: fenomenologia du-
cha {PMnomenologie des Geistes, 1807) —
ukazująca etapy, poprzez które obiektywnie
istniejący —> duch (3) wznosi się na
najwyŜszy poziom swego samorozwoju: od
poznania indywidualnego (poznania
zmysłowego, dzięki któremu staje się on
świadom sam siebie) do rozumu po-
wszechnego (duch subiektywny - duch
obiektywny - duch absolutny).
3. Nazwa załoŜonej przez E. HUSSERLA
szkoły filozoficznej (1901-1914 — okres
getyngeński, i lata następne), a takŜe
uprawianej w niej filozofii, która początkowo
była traktowana jako dyscyplina
przygotowawcza, a potem jako jedyna i
ostateczna filozofia. Husserl rozwinął
fenomenologiczną teorię poznania i teorię
bytu, natomiast drugi z inicjatorów kierunku,
M. SCHELER, rozbudowywał
fenomenologiczną psychologię, etykę i
filozofię religii. Będąc bezpośrednim uczniem
F. BRENTANY, Husserl przejął od niego ideę
czystej opisowości, którą z psychologii
przeniósł do filozofii, od B. BoLZANA zaś —
pojęcia „wyobraŜeń w sobie" i „prawd w
sobie" oraz koncepcję aprioryczności nauki o
nauce, włączając je do fenomenologicznej
teorii przedmiotów idealnych. W reakcji na
psychologizm (TO—> antj^sychologizm) na-
wiązał do wprowadzonego przez K. TWAR-
DOWSKIEGO rozróŜnienia między aktem
psychicznym a przedmiotem aktu, które
posłuŜyło mu do wysunięcia koncepcji
przedmiotów idealnych.
Według Husserla fenomenologia jest
podstawową nauką filozoficzną, która przez
uchwycenie i opis tego, co bezpośrednio i
naocznie dane, tj. -^fenomenów (1), i przez
dotarcie do samych przedmiotów badania
dostarcza fundamentów wszelkiej wiedzy; w
nauce tej chodzi w szczególności o
uchwycenie danych w ich istocie
(ejdetycznie), w sposób
262
FENOMENOLOGIA
w pełni krytyczny, niepowątpiewalny.
Husserl zajmował się zwłaszcza badaniem
aktów ujmujących przedmioty; przedmiotem
aktów poznawczych są nie tylko po-
szczególne rzeczy, ale teŜ, i to przede
wszystkim, stany rzeczy (Saćhverhalte), tzn.
ich własności i zachodzące między nimi
stosunki. Stany rzeczy mogą być nie tylko
realne, lecz równieŜ idealne, jak np. prawdy
logiki czy matematyki.
Szkoła fenomenologów charakteryzuje się
wspólną koncepcją poznania, filozofii i jej
metod, pewnym zespołem twierdzeń
dotyczących istnierua i poznawania sfery
idealnej (skrajny realizm pojęciowy).
Przyjmuje się w niej, odpowiednio do wielu
rodzajów przedmiotów, wiele rodzajów
bezpośredniego poznania (intuicji). Poza tym
jednak zachodzi wśród fenomenologów
znaczne zróŜnicowanie poglądów, i to w
waŜnych filozoficznie sprawach, takich np.
jak charakter i zasięg stosowania redukcji
transcendentalnej (—> redukcja
fenomenologiczna /b/) czy sposób
pojmowania podmiotu poznającego. W łonie
samej szkoły moŜna wyróŜnić dwa główne
odłamy czy kierunki: idea l i s t y c z n ą
fenomenologię
t r a n s c e n d e n t a l n ą (późniejszy Husserl)
i obiektywistyczną feno-
m e n o l o g i ę e j d e t y c z n ą (m. in. A.
PFANDER, M. SCHELER, H. CONRAD-MAR-
Tius, E. STEIN, R. INGARDEN); odrębną pozy-
cję zajmuje N. HARTMANN ( o n t o l o g i a
krytyczna).
W przeciwieństwie do fenomenologii
Husserla, która ma charakter esencjalisty-
czny, poniewaŜ zajmuje się wydob5rwa-niem
na jaw istoty, tzw. fenomenologia
e g z y s t e n c j a l n a (czy egzysten-cjalizm
fenomenologiczny) stara się opisać złoŜone
uwarunkowania, od jakich zaleŜny jest sam
podmiot myślący (M. HEIDEGGER, J.-P.
SARTRE, M. MERLEAU-PONTY).
4. W terminologii P. TEILHARDA DE CHAR-
DIN fenomenologia w odróŜnieniu od on-
tologii polega na totalnym ujęciu rzeczy-
263
FIDEIZM
wistości w aspekcie nie tylko zewnętrznym,
ale i wewnętrznym. Rozpatrywane fenomeny
według Teilharda rue naleŜą, jak u E.
HUSSERLA, do dziedziny świadomości, lecz
do rzeczjTvistych zjawisk przyrody.
FENOTYP (gr. phatno = dobyć na jaw,
ukazać + typos = odbicie) ang. phenotype; ii.
phenotype; nm. Phanotypus
biol. Dostrzegalne właściwości struktu-
ralno-funkcjonalne, wytworzone w trakcie
indywidualnego —> rozwoju (3a) organizmu
pod wpływem jego -> genotypu i czynników
środowiskowych (W. L. JoHANNSEN,
1909). Współdziałanie obydwóch tych
czynników w wytwarzaniu fenotypu jest
zmienne. Osobniki o identycznych
genotypach mogą znacznie się róŜnić między
sobą w zaleŜności od wpływu warunków
środowiskowych; róŜnice fe-notypowe nie
zawsze świadczą o odrębności w genotypie.
FIDEIZM (łc. fides, -ei = wiara, wierzenie)
ang. fideism, -faith-philosophy; ir. fideisme;
nm. Fideismus, ~ Glaubensphilosophie
Termin powstały we Francji i uŜyty po raz
pierwszy (1838) na określenie poglądów L. E.
M. BAUTAINA.
1. Nazwa powstałego we Francji w XVII w.
i Ŝywotnego do 2. poł. XIX antyracjona-
listycznego kierunku w filozofii i teologii (ps-
^ racjonalizm /6/). Zasadniczą jego tezą było
zakwestionowanie poznawczych moŜliwości i
uprawnień rozumu — w odniesieniu do
problemów metafizycznych i moralnych, a
zwłaszcza religijnych — na rzecz Objawienia
jako jedynego źródła istotnej wiedzy. W
szczególności prawdy racjonalne, zarówno
porządku spekulatywnego (np. twierdzenie o
istnieniu Boga), jak i czysto moralnego (np.
sformułowanie obowiązków) mogą być po-
znane i ustalone jedynie w świetle -^ wiary (2,
3) religijnej jako ich źródła i normy.
Przedstawiciele tego kierunku: P. D. HUET,
264
FIDES QUAERENS INTELIECTUM
F. R. DE LAMENNAIS, L. E. M. BAUTAIN, A. BON-
NETTY — sami siebie określali mianem trady-
cjonalistów (—> tradycjonalizm), natomiast
przeciwnicy nazywali ich fideistam.i {les
fideistes), stąd późniejsza nazwa „fideizm".
Stanowisko to zostało potępione przez papieŜa
Grzegorza XVI (1840).
2. pot. Nazwa stosowana szeroko w pu-
blicystyce, zwłaszcza w propagandzie o
zabarwieniu ateistycznym i antyklery-kalnym,
w nawiązaniu do jej etymologii, lecz
niezgodnie z historycznym kontekstem tego
terminu. Zwykło się ją przypisywać
jakiejkolwiek postawie umysłowej, która
skłonna jest przyjmować elementy wiary
religijnej, w szczególności Objawienia, jako
pozytywne i konstruktywne składniki
światopoglądu, równowaŜące lub
uzupełniające poznanie racjonalne i PLATONA, „rzecz sama w sobie" I. KANTA).
empiryczne. W odmiennym duchu uŜywał
tego określenia J. WORONIECKI, odnosząc je
do pewnego typu niedojrzałej religijności
przejawianej w kręgach polskiej inteligencji,
która uchylała się od pogłębiania znajomości
zasad wiary, a zwłaszcza jej rozumowych
podstaw.
FIDES QUAEKENS INTELLECTUM (nłc.
<fides quaerens intellectum> = wiara poszuku-
jąca zrozumienia (ANZELM Z CANTERBURY))
Formuła wyraŜająca przekonanie o moŜli-
wości wyjaśnienia prawd wiary religijnej za
pomocą metafizycznej spekulacji, przez
ukazanie ich rozumowych podstaw. Wyra-
Ŝona w tej formule zasada heurystyczna legła
u podstaw —> dowodu ontologicznego na
istnienie Boga. Uzupełnieniem formtiły AN-
ZELMA z CANTERBURY jest jego sentencja: credo,
ut intelligam — „aŜeby zrozumieć, trzeba mi
wpierw uwierzyć".
—> Ancilla theologiae (1).
FIKCJA (nłc. <fictm = zmyślenie) ang.
fiction; h.fiction; nm. Fiktion
To, co jest tylko wytworzone przez umysł, a
nie ma odpowiednika w pozapodmioto-wej
rzecz5nvistości (F. A. LANGE, H. VAIHIN-
265
FILOGENEZA
GER). W metodologii fikcjami nazywa się
niekiedy wytwory —^ idealizacji (1).
FIKCJONALIZM (fikcjonizm) (tłum. nm.
<Fiktionalismus>, od łc. fictio = zmyślenie)
ang. fictionism, fictionalism
Pogląd, według którego -^ fikcje są uŜy-
teczne zarówno w Ŝyciu, jak i w nauce, i
upatrujący w ruch podstawową kategorię
filozoficzną. Fikcji jest wiele, przy czym
wszystkie są tymczasowe i względne. Według
H. YAIHINGERA, twórcy filozofii „jak gdyby"
{Philosophie des Ais Ob), fikcjami są np.
wszystkie pojęcia ogólne i teorie, klasyfikacje
i definicje, schematy i modele, pojęcia
matematyki, mechaniki, statystyki, ekonomii,
a takŜe psychologii („władze umysłowe"),
etyki („wolność"), metafizyki („Idee"
PO wyeliminowaniu fikcji pozostają według
Yaihingera tylko —> wraŜenia. Nauka ma
według niego jedynie znaczenie praktyczne;
jej zadaniem jest prze-wid)rwanie wraŜeń
późniejszych i stosowne do tego
organizowanie Ŝycia. Za twórcę fikcjonalizmu
uwaŜa się Yaihingera; jego poprzednikami
byli: F. A, LANGE, E. MACH, R. AYENARIUS,
W. WUNDT, F. W. NIETZSCHE.
FIKCJONIZM (tłum. ang. <fictionism>, od
Ic. fictio = zmyślenie) nm. Fiktionalismus
syn.^> Fikcjonalizm.
FIKSIZM (łc. fixus = niezmiermy, stały) ang.
fixism; fr. fixisme; nm. Konstanzan-nahme
Przeciwstawna —> ewolucjonizmowi (2), a
zwłaszcza ws-> transformizmowi (1) teoria,
według której gatunki biologiczne zostały
stworzone przez Boga w ich obecnej postaci i
liczbie i jako takie są niezmierme.
FILOGENEZA (gr. phyle = plemię, szczep +
genesis = pochodzenie) ang. phylogenesis,
phylogeny; fr. phylogenese, phylogenie; nm.
Phylogenese, Phylogenesis, Phylogenie (E. HAE-
CKEL)
266
FILOZOFEMAT FILOZOFIA

Termin z zakresu teorii ewolucji, wpro- 1) „PoŜądanie wiedzy o tym, co jest za-
wadzony przez E. HAECKLA (1866). wsze" (lub: „DąŜenie do wiedzy o tym, co jest
Rozwój rodowy organizmów biologicznych zawsze");
i poszczególnych ich szczepów, ujmowany 2) „Sprawność teoretyczna dotycząca tego,
jako historyczny rozwój róŜnych grup co prawdziwe, i rozpatrująca, w jaki sposób to
biologicznych (od pojawienia się na Ziemi do jest prawdziwe";
czasów obecnych), które są powiązane 3) „Dbałość o duszę połączona z prawym
wspólnymi przodkami. rozumem".
vs^^ Ontogeneza. W dwóch pierwszych definicjach wy-
róŜniona została wiedza „teoretyczna" (co w
FILOZOFEMAT (gr. tó <philosóphema>) słownictwie starogreckim znaczy tyle co
nłc, philosophema; ang. philosopheme, philo- „oglądowa", związana z kontemplacją lub
sophema; fr. philosopheme; nm. Philosophem spekulacją) ze względu na cel (1) i przedmiot
1. Przedmiot naukowych dociekań lub (2); trzecia definicja zwraca uwagę na
traktat filozoficzny (ARYSTOTELES). czynność („dbałość"), róŜniącą się od wiedzy
2. U ARYSTOTELESA: sylogizm apodykty- czy, mówiąc dokładniej, od „teorii-oglądu".
czny, tzn. dotyczący tego, co da się dowieść RównieŜ ARYSTOTELES, wspominając ■w
w rozumowaniu naukowym; w Topikach jest Metafizyce o początkach filozofii (wymienia
on przeciwstawiany —> epiche-rematowi (1) pośród nich przede wszystkim
— sylogizmowi dialektycznemu, -> z d z i w i e n i e ) , a takŜe o jej naturze (jest
sofizmatowi — sylogizmowi erystycznemu i wiedzą dla samej wiedzy, a nie dla jakiejś
aporematowi (1), czyli rozumowaniu korzyści), określa filozofię jako czynność
dialektycznemu prowadzącemu do poznawczą, która bada pierwsze zasady bytu
sprzeczności. (he próte philosophia).
3. Filozoficzna zasada lub wskazówka. W neoplatońskich komentarzach do Ary-
stotelesa z ok. IV w. po Chr. zestawiono sześć
FILOZOFIA (gr. <philosophia> = umiłowa- znacznie starszych jej definicji (obydwa
nie mądrości) łc. philosophia; ang. philoso- zestawy, pseudoplatoński i neopla-toński,
phy; fr. philosophie; nm. Philosophie przypomniane zostały ostatnio przez J.
Grecka nazwa philosophia składa się z DOMAŃSKIEGO); W myśl tych określeń
dwóch słów: phileo i sophia, co łącznie filozofia to:
znaczy: „umiłowanie mądrości", a więc je- 1') poznanie tego, co istnieje, jako tego, co
szcze nie samą —> mądrość (1), lecz nie- istnieje (lub: poznanie tego, co istnieje, i
ustanne do niej dąŜenie, wciąŜ ponawiane sposobu, W jaki to istnieje);
próby jej osiągnięcia. WyraŜenie „filozofia" 2') wiedza o rzeczach boskich i ludzkich;
poprzedziła nazwa „filozof" (philóso-phos = 3') ćwiczenie się w śmierci (lub: wdraŜanie
miłośnik mądrości), której uŜył po raz się do śmierci);
pierwszy PITAGORAS; wcześniej filozofów 4') upodabnianie się człowieka do boga, na
nazywano mędrcami (sophot), i według ile to dla człowieka moŜliwe;
greckiej tradycji miało ich być siedmiu. 5') sztuka sztuk i wiedza wiedz (lub:
Po dziś dzień przez filozofię rozumie się umiejętność nad umiejętnościami i wiedza
dział kultury ludzkiej, rozmaicie pojmowany nad wiedzami; najwyŜsza umiejętność i
począwszy od czasów starogreckich aŜ po najwyŜsza wiedza);
współczesne. 6') umiłowanie mądrości.
W pseudoplatońskich Definicjach (2. poł. Wykaz ten, o takiej samej treści zesta-
IV w. przed Chr.) zestawione zostały na-
stępujące określenia filozofii:

267 268
FILOZOFIA
wionych definicji i w takiej samej ich kolej-
ności, powtarzano dość powszechnie na
greckim Wschodzie i łacińskim Zachodzie. W
powyŜszych definicjach przekazane zostało
pojęcie filozofii sprowadzające ją bądź do
czegoś tylko teoretycznego (definicje /I'/, /2'/,
/57), bądź do czegoś tylko praktycznego, tzn.
dotyczącego działań, zachowań, postaw,
nastawień etycznych (definicja /3'/ i /4'/),
bądź wreszcie uznające ją za mieszaninę lub
syntezę tego, co teoretyczne i praktyczne
(definicja /6'/ i w pewnej mierze /4'/).
Definicja (3') („przygotowanie się do śmierci"
lub, w innej wersji, „ucieczka stąd", czyli
ucieczka ze świata), a takŜe określenia, Ŝe
filozofia jest „terapią" albo „opieką" czy
„dbałością" — to zaczerpnięte z pism
PLATONA nazwy raczej metaforyczne,
tłumaczące się w kontekście jego nauki o
tymczasowym pobycie duszy ludzkiej w ciele
oraz nauki o ideach. Platońskie pojęcie
filozofii tworzy pewnego rodzaju sprzęŜenie
zwrotne elementów „praktycznych" z aktywności poznawczej ściśle sprzęŜonej z
„teoretycznymi"; metaforycznie definiowana
filozofia ma tu swego konkretnego bohatera
— SOKRATESA, przedstawionego jako Ŝywy
wzór filozofa.
W dziejach filozofii europejskiej moŜna
wyróŜnić kilka zasadniczych koncepcji fi-
lozofii traktowanej jako dziedzina dociekań i
badań profesjonalnych, o charakterze
apriorycznym lub aposteriorycznym,
przedmiotowym lub metaprzedmioto-wym.
Są to m. in.:
1. Koncepcja klasyczna, według której
filozofia jest odrębną wiedzą o charakterze
racjonalnym, mającą własny przedmiot i
odpowiednio do niego wypracowaną metodę
badań, a dotyczącą tego, co w —> bycie
konieczne, i wyjaśniającą byt w świetle
ostatecznych uzasadnień. W tej koncepcji
istotne są następujące elementy:
a) filozofia zmierza do poznania bytu, a
więc do poznania tego, co faktycznie istnieje;
b) filozofia zmierza do poznania przede
269
FILOZOFIA ANALITYCZNA
wszystkim w aspektach koniecznościo-wych,
a nie tylko przygodnych;
c) uzyskiwane w ten sposób ostateczne
uzasadnienia to nie tylko racje logiczne, lecz
równieŜ racje ontyczne, realne, czyli
przyczyny bytu.
2. Koncepcja pozytywistyczna,
według której filozofia jest wiedzą wtórną w
stosuriku do nauk szczegółowych: próbuje
ona zestawiać wyniki tych nauk, aby uzyskać
syntezę, która by dawała ogólny pogląd na
rzeczywistość i jej poznanie, przy czym
kieruje się zwykle jakąś naczelną ideą (np.
ewolucji, postępu).
3. Koncepcja neopozytywistycz-na i
analityczna, według której filozofia
sprowadza się do analizy logicznej języka
naukowego i potocznego, zajmującej się
podstawowymi pojęciami, pierwotnymi
załoŜeniami, strukturą i rolą ludzkiej wiedzy.
Według zaś koncepcji i r r a c j o n a -
l i s t y c z n e j , bliŜszej ujęciu filozofii jako
osobistym Ŝyciem, filozofia stanowiłaby
odrębny dział kultury z pogranicza wiedzy,
sztuki i religii, będąc przeŜywaniem
rzeczywistości przez osobę ludzką, uwa-
runkowanym jej wartościującą postawą
wobec siebie samej i świata.
FILOZOFIA ABSOLUTNA
—> Mesjanizm.
FILOZOFIA ANALITYCZNA ang. ana-
lytical philosophy; ir'. philosophie analytique;
nm. analytische Philosophie
Kierunek, według którego zadaniem i
metodą filozofowania jest formalna analiza
danego języka — filozoficznego, naukowego
lub potocznego, polegająca przede wszystkim
na stosowaniu kryterium sensowności jego
zdań. U niektórych autorów (np. L.
WITTGENSTEIN W pierwszym okresie swej
twórczości czy R. CARNAP we wczesnym
neopozytywizmie) analiza taka miała słuŜyć
logicznej krytyce tradycyjnego ję-
270
FILOZOFIA APORETYCZNA
zyka filozofii; u innych (np. B. A. RUSSELL,
G. E. MooRE, K. AjDUKiEwicz, T. KOTARBIŃ-
SKI) miała prowadzić do uściślenia tradycyj-
nej problematyki filozoficznej. ZaleŜrue od
rodzaju języka stanowiącego przedmiot lub
narzędzie badań wyróŜnić moŜna trzy kie-
runki analizy:
1) konstruowanie języków sformalizo-
wanych w celu uściślenia tradycyjnej pro-
blematyki filozoficznej (B. A. RUSSELL, J.
ŁUKASIEWICZ);
2) przekład tradycyjnych problemów fi-
lozofii, w szczególności teorii poznania, na
język semantyki logicznej (R. CARNAP, K.
AjDUKiEWicz);
3) uściślanie pojęć filozoficznych za po-
mocą analizy języka naturalnego (G. E.
MooRE, G. RYLE).
Analiza, którą zajmuje się filozofia anali-
tyczna, dotyczy wypowiedzi intersubie-
ktywnych, nie zaś immanentnych stanów
świadomości, i tjnn się róŜni od analiz feno-
menologicznych i egzystencjalistycznych.
FILOZOFIA APORETYCZNA <gr. apo-
reo = wątpię) ang. aporetic philosophy; fr.
philosophie aporetique; nm. aporetische Philo-
sophie —> Aporia.
FILOZOFIA BIOLOGII ang. philosophy
ofbiology; fr. philosophie de la biologie
Dział filozofii przyrodoznawstwa, do
którego naleŜą rozwaŜania dotyczące podstaw
nauk biologicznych oraz analiza naj-
ogólniejszych wyników tych nauk. W fi-
lozofii biologii moŜna wyróŜnić dwie grupy
zagadnień:
a) analizy metodologiczne związane z
teorią poznania w biologii: analiza sposobu
poznawania w naukach biologicznych,
sposobów tworzenia pojęć, dochodzenia do
twierdzeń i ich uzasadniania, formułowania
praw empirycznych, itp.;
b) analizy, których przedmiotem są naj-
waŜniejsze zasady nauk biologicznych i
dotychczasowe wyniki tych nauk. Wyni-
271
FILOZOFIA BYTU
ki są przedstawiane w formie praw, hipotez i
teorii ogólnobiologicznych (determi-nizm
biologiczny, teleologia, redukcjonizm,
interpretacje ewolucji itp.) i łączą się często z
daleko posuniętymi ekstrapolacjami, które
wymagają zanalizowania od strony
teoriopoznawczej i metodologicznej. Jeśli nie
moŜna obejść się bez nich, a przy tym mają
wartość heurystyczną — dąŜy się do ich
uproszczenia, nadania im większej jasności,
eliminując pseudoprob-lemy i twierdzenia
niesprawdzalne.
Teorię filozofii biologii opracował E. CAL-
LOT (1957).
FILOZOFIA BOGA (teologia naturalna)
ang. philosophy of God; nm. philosophische
Theologie syn.^ Teodycea; -^ Bóg.
FILOZOFIA BYTU ang. philosophy of be-
ing; fr. philosophie de l'etre
Nazwa „filozofia bytu" występuje zasad-
niczo w terminologii polskiej i jest stosowana
głównie przez przedstawicieli szkoły
lubelskiej. Jej przybliŜonym odpowiednikiem
w innych językach byłoby określenie —> =
„filozofia rzeczywistości" (1).
Określenie typu filozofii ze względu na
przedmiot dociekań, nawiązujące do kla
sycznej tradycji o źródłach greckich. We
dług tej tradycji filozofia, a ściślej jej trzon
— metafizyka jest odrębną wiedzą o cha
rakterze naukowym, mającą własny przed
miot --------> byt i odpowiednio do niego
wypracowaną metodę. Zadaniem filozofii
bytu jest racjonalne i zreflektowane (tzn.
przyjmujące za punkt wyjścia doświadczenie
potoczne, uściślone za pomocą refleksji
filozoficznej) wyjaśnianie rzeczywistości
przez wskazanie ostatecznej racji jej istnienia.
Klasyczna filozofia bytu, zwłaszcza w swej
wersji arystotelesowskiej i scholastycznej,
Ŝywotna była w kulturze europejskiej aŜ po
czasy nowoŜytne. Egzystencjalna — w
ontycznym znaczeniu tego słowa — fi-
272
FILOZOFIA CHRZEŚCIJAŃSKA
lozofia bytu stanowi współczesną inter-
pretację i kontynuację klasycznej filozofii
bytu. Reprezentują ją m. in. J. MARITAIN, fi.
GiLSON, E. L. MASCALL; W Polsce —■ M. A.
KRĄPIEC, S. KAMIŃSKI, S. SWIEśAWSKI, J. KALI-
NOWSKI (poza Polską) i in., tworzący tzw.
szkołę lubelską.
FILOZOFIA CHRZEŚCIJAŃSKA ang.
Christian philosophy; fr. philosophie chre-
tienne; nm. christliche Philosophie
Nazwa ogólna wprowadzona w XIX--XX
w. na określenie systemów filozoficznych,
które jako konkretne zjawiska historyczne
ukształtowane zostały w duchowym klimacie
religii chrześcijańskiej i dalej się rozwijały
pozostając pod jej wpływem. Systemy te
uznawały Objawienie za niezbędną lub
przynajmniej waŜną pomoc dla rozumu,
rozgraniczając przy tym forma-Irue obydwa te
porządki poznania (fi. GIL-SON).
w tradycji dawniejszej niŜ nowoŜytna ten
nurt filozofii, który w XIX w. zaczęto
nazywać filozofią chrześcijańską, określano
róŜnymi mianami: philosophia barbaro-rum,
philosophia barbara, philosophia nostra,
philosophia coelestis, philosophia angelica, phi-
losophia divina, philosophia Christi.
Współcześnie charakteryzuje się filozofię
chrześcijańską wskazując na jej róŜne
aspekty:
a) W aspekcie historycznym i psycho-
logicznym — stanowi ją szereg systemów
filozoficznych związanych historycznie z
religią chrześcijańską, takich jak augu-
stynizm, tomizm, szkotyzm, okazjona-lizm,
spirytualizm francuski. Ich przedstawiciele
zajmowali się określonymi problemami
filozoficznymi w związku z osobistym
zaangaŜowaniem religijnym, takimi więc
problemami, jak poszukiwanie Pierwszej
Przyczyny czy zagadnienie nieśmiertelności
duszy ludzkiej. Wiara religijna i wiedza
teologiczna dostarczały filozofom
chrześcijańskim motywów i inspiracji
pobudzających ich refleksję filozofi-
273
10 — Słownik filozoficzny
FILOZOFIA CHRZEŚCIJAŃSKA
czną w dziedzinach, które w braku takich
motywów leŜałyby zapewne odłogiem lub teŜ
skazane byłyby na zapomnienie.
Bez bliŜszych sprecyzowań nazywa się
filozofią chrześcijańską całą twórczość pa-
trystyczną (najwybitniejsi przedstawiciele:
ORYGENES, GRZEGORZ ZNAZJANZU, GRZEGORZ
z NYSSY, AUGUSTYN, BOECJUSZ, PSEUDO--
DiONiZY AREOPAGITA) i filozofię średnio-
wieczną (poza scholastyką arabską i Ŝy-
dowską; najwybitniejsi przedstawiciele: P.
ABELARD, ANZELM Z CANTERBURY, ALBERT
WIELKI, BONAWENTURA, TOMASZ Z AKWINU,
J. DuNS SZKOT, W. OCKHAM).
Niekiedy określa się teŜ tą nazwą tzw.
filozofię neoscholastyczną i neotomistycz-ną,
rozwijaną w XIX i XX w., lecz na ogół
powtarzającą werbalnie w języku swej epoki
treści doktryn średniowiecznych.
b) W aspekcie światopoglądowym —
wyróŜnia się ona wbudowywaniem w obraz
świata twierdzeń filozoficznych zgodnych z
prawdami wiary chrześcijańskiej, jak np.
utoŜsamiarue filozofii jako racjonalnego
ujęcia tego, w co naleŜy wierzyć, z teologią
(BONAWENTURA), rozumowe wyjaśnianie
prawd wiary (JAN SZKOT ERIUGE-NA, ANZELM
z CANTERBURY), wyjaśnianie po-znawalności
świata działaniem Boga (F. Su-AREZ, R.
DESCARTES, N. DE MALEBRANCHE), uznawanie
Objawienia za tzw. negatywne kryteriiim
prawdziwości twierdzeń filozoficznych
(średniowieczni teologowie łacińscy,
współcześnie — J. MARITAIN, E. GILSON).
c) W aspekcie formalno-metodologicz-nym
— jest to po prostu filozofia, której nie
wyróŜniają w jakiś szczególny sposób
elementy religijne, teologiczne czy history-
czne. Charakteryzuje się ona tylko przed-
miotem badań, metodami analizy i sposobami
uzasadnień. W tym sensie filozofia
chrześcijańska byłaby przedmiotowo uza-
sadnioną, choć tylko metonimiczną nazwą na
oznaczenie realistycznej i egzystencjalnej -^
filozofii bytu, w szczególności zaś —
stanowiącej jej trzon metafizyki tomi-
stycznej. Metafizyka ta uznawana jest za
274
FILOZOFIA CZŁOWIEKA FILOZOFIA DZIEJÓW

„słuŜebnicę teologii" {ancilla theologiae) ze FILOZOFIA DRUGA gr. he physike; fr.

względu na zawartą w niej tezę o istnieniu
Boga jako pierwszej przyczyny sprawczej,
vizasadniającej strukturalną niesprzeczność
bytów przygodnych; teza owa wynika z
przeprowadzanej w niej analizy struktury
bytów.
philosophie seconde
Określenie dziedziny dociekań filozofi-
cznych dotyczących przyrody; syn.—^ fizyka
(1). Nazwa utworzona przez analogię do
uŜytej przez ARYSTOTELESA nazwy -^ „fi-
lozofia pierwsza" {próte philosophia).

FILOZOFIA CZŁOWIEKA ang. philoso- FILOZOFIA DUCHA ang. philosophy of the

phy ofman; fr. philosophie de l'homme syn.^ spirit; fr. philosophie de l'esprit; nm. Philo-
Antropologia (3) filozoficzna. sophie des Geistes
1. U G. W. F. HEGLA: główny dział filo-
FILOZOFIA CZYNU ang. philosophy of zofii, wymieniany obok logiki i filozofii
action; fr. philosophie de 1'action; nm. Philoso- przyrody. Logika zajmuje się ideami, filozofia
phie der Tat przyrody — naturą, a filozofia ducha —
1. Doktryna J. G. FICHTEGO, według której syntezą idei i natury, tj. duchem.
—> czyn (2) stanowi istotę autonomicznej 2. Zainicjowany przez L. LAYELLEA i R. LE
świadomości ludzkiej, konstytuującej SENNE'A nurt filozofii spirytualistycznej
poznawaną rzeczywistość i nadającej jej sens (philosophie de l'esprit, ideoegzystencja-
moralny. lizm). Filozofia ta uznaje pierwszeństwo
2. U A. CIESZKOWSKIEGO W nawiązaniu do ducha przed materią i zakłada moŜliwość jego
CH. FOURIERA i C. H. DE SAINT-SIMONA: po- poznania poprzez doświadczenie na tej
stulowana reforma socjalna, mająca polegać podstawie, Ŝe traktuje świadomość jako jego
na realizacji filozofii, która nastąpi po przejaw. Podkreśla przy tym aktywność
zamknięciu heglowskiej „epoki myśli", ducha, który według niej przejawia się w
„filozofii rozumu". Postulując „czyn", pojęty formie wolnej woli. Głosząc hasło
jako świadome przekształcanie Ŝycia „odbudowy praw ducha" jako wiecznego
społecznego, ukazywał Cieszkowski mo- źródła myśli i woli, postuluje odnowienie
Ŝliwość połączenia filozofii niemieckiej z osobistej egzystencji człowieka przez
francuskim romantyzmem socjalnym i powiązanie jej z absolutnym źródłem bytu.
rehabilitował potępiane przez G. W. F. HEGLA
myślenie utopijne. Cieszkowskiego filozofia FILOZOFIA DZIEJÓW ang. philosophy of
czynu stała się hasłem niemieckiej lewicy history; fr. philosophie de l'histoire; nm.
heglowskiej (A. RUGĘ, M. HESS). DO Geschichtsphilosophie, Philosophie der Geschi-
„filozofii czynu" nawiązywał K. LIBELT, za- chte
powiadając „filozofię słowiańską". Określenie philosophie de 1'histoire utwo-
3. Reprezentowana przez M. BLONDELA rzył YOLTAIRE, a przejął i przeniósł na grunt
odmiana ewolucjonizmu metafizycznego niemiecki jako Geschichtsphilosophie J. G.
(philosophie de I'action), według której do HERDER, upowszechnił zaś G. W. F. HEGEL.
poznania rzeczywistości, pojętej jako nie- Dociekania filozoficzne dotyczące dziejów
ustanne stawanie się, nie wystarcza sam ludzkich, zwłaszcza dziejów rozwaŜanych
intelekt, lecz konieczne jest jeszcze działanie. jako całość, tj. dziejów ludzkości, zwane
Ma to być niepodzielna aktywność ludzka, takŜe, szczególnie dawniej, —> = hi-
łącząca w jedno myśl, wolę i ich efektywne storiozofią, początkowo związane z pro-
urzeczywistnienie, które się wyraŜa w miłości, blematyką teologii dziejów, a jako odręb-
wolności, odpowiedzialności, wysiłku
moralnym i religijnym.

275 276
FILOZOFIA EGZYSTENCJALISTYCZNA
na dyscyplina filozoficzna (nazywana nie-
kiedy metafizyką dziejów) ukształtowane w
XVIII w. Skupiają się one na ostatecznych
czynnikach sprawczych dziejów ludzkich, na
ich naturze (istocie) i ewolucji, wreszcie na
ich sensie (celu). RozróŜnia się syntetyczno-
spekulatywną filozofię dziejów (A.
DoNAGAN, W. H. DRAY) i materialną
filozofię dziejów (M. MANDELBAUM).
FILOZOFIA EGZYSTENCJALISTYCZNA
syn.^> Egzystencjalizm.
FILOZOFIA EGZYSTENCJALNA ang.
existential philosophy; fr. philosophie existen-
tielle; nm. Existenzphilosophie
1. Doktryna M. MERLEAU-PONTY-EGO po-
stulująca opis i wyjaśnianie egzystencji
konkretnego człowieka oraz umieszczanie jej
w jakimś układzie odniesienia.
2. syn.—> Filozofia egzystencji; obydwa te
terminy, „filozofia egzystencjalna" i ^„filozofia
egzystencji", b5rwają uŜjmrane zamiennie.
FILOZOFIA EGZYSTENCJI fr. philoso-
phie de l'existence; nm. Existenzphilosophie
Dociekania filozoficzne skupiające się na
wyjaśnianiu ludzkiej egzystencji, mające na
celu, w odróŜnieniu od —^ filozofii egzy-
stencjalnej (1), bardziej samą eksplikację ani-
Ŝeli opis i konkretną analizę. Wywodząc się z
tzw. filozofii Ŝyda (W. DILTHEY, F. W. NIE-
TZSCHE, teologia dialektyczna), filozofia eg-
zystencji (K. JASPERS, M. HEOEGGER) traktuje
egzystencję ludzką jako zadanie, w związku z
czym wysuwa postulat opanowania istnienia.
Czyniąc to, przechodzi jednak niepostrzeŜenie
na płaszczyznę określaną mianem filozofii
egzystencjalnej, a w końcu — na płaszczyznę
filozofii egzystencjalistycz-nej (-^
egzystencjalizm).
Terminy „filozofia egzystencji" i = „filo-
zofia egzystencjalna" często są uŜywane
zamiennie.
FILOZOFIA HISTORII ang. philosophy of
history; fr. philosophie de 1'histoire; nm.
277
FILOZOFIA JĘZYKA
Geschichtsphilosophie, Philosophie der Geschi-
chte
Określenie philosophie de 1'histoire utwo-
rzył YOLTAIRE, a przejął i przeniósł na grunt
niemiecki jako Geschichtsphilosophie J. G.
HERDER, upowszechnił zaś G. W. F. HEGEL.
1. Dociekania filozoficzne dotyczące
przedmiotu, metod i celu poznania histo-
rycznego oraz jego wartości poznawczej.
WyróŜnia się w ich obrębie następujące
kierunki i dyscypliny: krytykę rozumu hi-
storycznego (neokantyzm), logikę poznania
historycznego (F. SAWICKI), epistemologię i
metodologię nauk historycznych, czyli
historykę (J. LELEWEL, J. G. DROYSEN, M.
HANDELSMAN), metahistorię Q. W. THOMPSON,
CH. DAWSON), analityczno-krytyczną
filozofię historii (R. ARON, H. I. MARROU, A.
DONAGAN, W. H. DRAY), formalną filozofię
historii (M. MANDELBAUM).
2. Niekiedy uŜywa się nazwy ~ „filozofia
historii" na oznaczenie —> filozofii dziejów.
FILOZOFIA IMMANENTNA (tłum. tytułu
dzieła W. SCHUPPEGO D/e immanente
Philosophie) ang. immanence philosophy; nm.
Immanenzphilosophie
Kierunek w obrębie —»immanentyzmu (2),
zwany teŜ ^ solipsyzmem (2) epi-
stemologicznym, według którego przedmiot
poznania sprowadza się do elementów treści
świadomości i nie moŜe istnieć Ŝaden
przedmiot w oderwaniu od podmiotu (W.
SCHUPPE, R. VON SCHUBERT-SOL-DERN).
FILOZOFIA JĘZYKA ang. philosophy of
language; nm. Sprachphilosophie
Dyscyplina filozoficzna zajmująca się
analizą pewnych ogólnych cech języka i
funkcji, jakie on pełni w ludzkich wspól-
notach i kulturach, oraz związanych z nimi
pojęć, takich jak znaczenie, odnoszenie się
wyraŜeń, prawdziwość, konieczność logiczna.
Analiza taka korzysta z historii
278
FILOZOFIA KULTURY
porównawczej języków etnicznych oraz z
empirycznych badań nad nimi.
Zagadnienia dotyczące powstania, rozwoju,
struktury i znaczenia języka spotkać moŜna
juŜ w staroŜytnej filozofii greckiej: u
HERAKLTTA, KSENOFANESA, sofistów, a zwła-
szcza u PLATONA i ARYSTOTELESA. W XVII i
XVIII w. powstały na gruncie kartezjań-
skiego racjonalizmu teorie języka, które
przyjmowały załoŜenie, Ŝe róŜne języki
naturalne kryją w swej głębszej warstwie pod
zewnętrzną róŜnorodnością wspólną
organizację, będącą odbiciem natury ludzkiej
lub ludzkiego rozumu. Ową wewnętrzną
strukturę, nazwaną gramatyką uniwersalną,
opracowali najpełniej logicy i gramatycy z
Port-Royal. W następstwie podejmowanych
od XIX w. historyczno-po-równawczych
badań empirycznych nad róŜnymi językami
etnicznymi i towarzyszącego im relatywizmu
etnologiczno-lingwi-stycznego, zwłaszcza
strukturalizmu (F. DE SAUSSURE), a takŜe
orientacji behawiorysty-cznej w i wówczas wj^aśnianie genezy i istoty
językoznawstwie (L. BLOOMFIELD),
koncepcja gramatyki uniwersalnej została
odrzucona. Nawiązał do niej dopiero N.
CHOMSKY, odkrywca dwoistej struktury
języka naturalnego i twórca teorii gramatyki
generatywno-transformacyjnej.
Współcześnie filozofia języka zajmuje się
semantyką logiczną, zwłaszcza semantyką
referencyjną. Za główne osiągnięcia w jej
rozwoju zwykło się uwaŜać: odróŜnienie
referencyjnej relacji wyraŜeń od ich sensu (G.
FREGE), odkrycie zaleŜności między
semantycznie pojętym znaczeniem a Do przedstawicieli róŜnych kierunków
pragmatyczną i kontekstową funkcją wyraŜeń
(L. WITTGENSTEIN), odkrycie illoku-cyjnej
(wykonawczej) funkcji wypowiedzi
{illocutionary acts) (J. L. AUSTIN, J. R. SEAR-
LE), odkryde referencyjnej semantyki nazw
rodzajów naturalnych (S. A. KRIPKE).
FILOZOFIA KULTURY ang. philosophy
ofhuman culture; fr. philosophie de la culture;
nm. Kulturphilosophie, Philosophie der Kul-
tur
279
FILOZOFIA LINGWISTYCZNA
Dział filozofii człowieka (antropologii
filozoficznej), zajmujący się w szczególności
jego twórczą działalnością, tj. prze-
kształcaniem (zarówno wewnątrz podmiotu,
jak i na zewnątrz niego) oraz uzupełnianiem
tego, co zastane, a takŜe wytwarzaniem
nowych przedmiotów. Filozofia kultury
zajmuje się wyjaśnianiem przejawów i
wytworów -> kultury (1) w ich dynamicznej i
zobiektywizowanej postaci, uzyskiwanym w
dwojaki sposób: bądź przez ustalenie genezy
badanych zjawisk (aspekt genetyczny), bądź
przez ich analizę, opis, typizację i
stratyfikację (aspekt strukturalny). MoŜe być
ona nastawiona na badanie samej działalności
kulturowej czy kulturotwórczej człowieka lub
na badanie wytworów tej działalności, takich
jak język, instytucje, religia, nauka, filozofia,
ideologia, dzieła sztuki itp., i dąŜy do ujęć
syntetycznych z pogranicza wielu dyscyplin,
np. socjologii, antropologii, historii. MoŜe
mieć charakter aksjologiczny i normat}m''ny,
przejawów i wytworów kultury łączy się w
niej z oceną poszczególnych zjawisk lub ich
całości.
Do filozofii kultury (i cjm^^ilizacji) zalicza
się jako mniej lub bardziej autonomiczne
następujące dziedziny badań: filozofię
dziejów, filozofię społeczeństwa, filozofię
państwa, filozofię prawa, filozofię techniki,
filozofię języka, filozofię religii, filozofię
sztuki (niekiedy włącza się teŜ do niej
filozofię poszczególnych typów poznania
naukowego).
filozofii kultury naleŜą m. in.: W. DILTHEY,
O. SPENGLER, S. FREUD, E. CASSIRER, B. CRO-
CE, F. W. ZNANIECKI, A. J. TOYNBEE, H. MAR-
CUSE, C. LĆVI-STRAUSS.
FILOZOFIA LINGWISTYCZNA ang. lin-
guistic philosophy; nm. linguistische Philoso-
phie
Analizowanie znaczeń słów i zachodzących
między nimi relacji logicznych w ję-
280
FILOZOFIA LITERATURY
zykach naturalnych, podejmowane zarówno
dla rozwiązywania tradycyjnych zagadnień
filozoficznych (np. kwestia determinizmu,
przyczynowości, sceptycyzmu
epistemologicznego), jak i dla badania
samych pojęć oraz pewnych aspektów
rzeczywistości ujmowanych w mowie (J. R.
SEARLE). Przy podejściu lingwistycznym
filozofię traktuje się nie jako bezpośrednie
badanie jakichkolwiek pojęć — jak w
neopozytywizmie, lecz jako ich badanie za
pośrednictwem języka i poprzez język.
Filozofii lingwistycznej, która jest nazwą
metody filozoficznej, nie naleŜy
utoŜsamiać z -> filozofią języka, która jest
nazwą dyscypliny i dziedziny badań.
Filozofia lingwistyczna jako szczególna
metoda podejmowania zagadnień filozofi-
cznych opiera się na postępach osiągniętych
przez filozofię języka w ostatnich
dziesięcioleciach XX w. Bliskoznaczni-kiem,
a często nawet synonimem nazwy „filozofia
lingwistyczna" jest — ze względu na jej
charakter metody — „analiza lingwistyczna"
{linguistic analysis). Przedstawicielami
filozofii lingwistycznej są m. in.: J. L.
AUSTIN, ST. N. HAMPSHIRE, R. M. HARE, G.
RYLE, J. R. SEARLE, P. F. STRAWSON.
FILOZOFIA LITERATURY ang. philo-
sophy of literaturę; ix. philosophie de la
litterature; nm. Philosophie der Literatur
Zainicjowana przez R. INGARDENA dyscy-
plina filozoficzna, stanowiąca dopełnienie
nauki o literaturze i określająca podstawy
teorii literatury i metodologii badań lite-
rackich. W ujęciu Ingardena do filozofii li-
teratury naleŜą: ontologia i teoria poznania
dzieła literackiego, estetyka i aksjologia
literacka.
FILOZOFIA LOGIKI ang. philosophy of senschaft, Wissenschaftsphilosophie
logie
NaleŜące do podstaw logiki—obok —> me-
talogiki (2), rozumianej jako teoria systemów
sformalizowanych odrębna od logiki
281
FILOZOFIA NAUKI
formalnej — badanie problemów filozofi-
cznych, jakie się pojawiają w trakcie roz-
waŜań logicznych. Są to m. in.: pytanie o
źródło prawomocności poprawnych
wnioskowań w związku z rozpatrywaniem
stosunku logiki do teorii języka (filozofii
języka); określenie stosunku logiki do
dziedzin pokrewnych: filozofii, matematyki
(teorii mnogości i algebry), metodologii
ogólnej i szczegółowej, teorii języka i in.;
problematyka błędów logicznych,
paradoksów, antynomii; problemy gramatyki
logicznej.
FILOZOFIA MATEMATYKI ang. philo-
sophy of mathematics; nm. Philosophie der
Mathematik
RozwaŜania dotyczące natury i sposobu
istnienia przedmiotów matematycznych
(zbiory, liczby itp.), będące uszczegóło-
wieniem filozoficznej kwestii istnienia
obiektów abstrakcyjnych; takŜe dotyczące
natury poznania matematycznego oraz
nieskończoności. Główne stanowiska w fi-
lozofii matematyki: —> empiryzm (3) meto-
dologiczny, —> konwencjonalizm (1), -> in-
tuicjonizm (6) i —> konstruktjnYizm, -^ for-
malizm (2), —> logicyzm.
FILOZOFIA MORALNOŚCI nłc. philo-
sophia moralis; ang. morał philosophy; fr. phi-
losophie morale; nm. Moralphilosophie, Mo-
ralwissenschaft
Dociekania dotyczące podstaw zjawisk
moralnych oraz metod ich badania; syn.^
etyka (1). Terminem o szerszym znaczeniu
jest -^ „teoria moralności".
FILOZOFIA NAUKI ang. philosophy of
science, ~ scientific philosophy; fr. philosophie
des Sciences; nm. Philosophie der Naturwis-
WyraŜenie wprowadzone przez A. M.
A MP 6RE'A (1834).
RozwaŜania dotyczące teoretycznych
podstaw nauk empirycznych, tj. ich pod-
stawowych pojęć, załoŜeń i metod. Sku-
282
FILOZOFIA OTWARTA
piają się one na analizie podstawowych pojęć
przyrodoznawstwa, takich jak „przyczyna",
„czas", „przestrzeń" itp., którymi tradycyjnie
zajmowały się filozofia przyrody i
metodologia nauk empirycznych.
Problematyka filozofii nauki ma liczne po-
wiązania z zagadnieniami —> epistemologii
(2), metodologii nauk i naukoznaw-stwa. W
filozofii nauki zaznaczają się m. in.
następujące kierunki: -^ empiryzm (3, 4) (w
wersji neopozytywistycznej, w wersji
marksistowskiej i in.), —> racjonalizm (2)
krytyczny, praksizm; —> deskrypcjonizm, —
> eksplanacjonizm, —> instrumentalizm (3);
—> konwencjonalizm (1), -> operacjo-nizm, -
^ strukturalizm (b), —> funkcjona-lizm (2).
Termin uŜywany niekiedy zamiennie z
terminem „filozofia naukowa"
{scientific philosophy).
FILOZOFIA OTWARTA (tłum. fr. <phi-
losophie ouverte>)
Doktryna, według której Ŝadne twierdzenie
filozoficzne, jako z natury aporety-czne, nie
moŜe mieć charakteru ostatecznego, gdyŜ
podlega zasadzie powszechnej konieczności
korektur (F. GONSETH, G. BA-CHELARD).
syn.-^ Idoneizm.
FILOZOFIA PIERWSZA gr. próte philo-
sophia; nłc. prima philosophia; ang.first philo-
sophy; fr. philosophie premierę; nm. erste Phi-
losophie
Nazwa uŜyta przez ARYSTOTELESA (podjęta
w filozofii scholastycznej oraz przez R.
DESCARTES'A) na określenie:
a) dziedziny dociekań filozoficznych
dotyczących zasad bytu, jego pierwszych
przyczyn i istotnych właściwości;
b) w szczególności dociekań dotyczących
transcendentnego, niezmiennego bytu, a więc
—> teologii (1) w sensie Arystote-lesowskim.
—> Metafizyka (1).
FILOZOFIA POJETYCZNA (tłum. gr.
<philosophia poietikó, od poiein = robić coś.
283
FILOZOFIA POZYTYWNA
tworzyć) nłc. philosophia poietica; ang. poie-
tic philosophy; fr. philosophie poietiąue; rm\.
poietische Philosophie
Dział filozofii przyporządkowany wy-
róŜnianej niekiedy przez komentatorów
ARYSTOTELESA „wytwórczej" sferze ludzkiej
aktywności — poiesis, obejmującej działania,
które mają swój przedmiot poza człowiekiem,
a więc wychodzą poza podmiot działania i w
ogóle w świat pozaludzki, a ich efektem są
artefakty. Filozofia pojety-czna jako tzw.
filozofia stosowana, odnosząca się do
wytwarzania przez człowieka na zewnątrz
siebie rzeczy uŜytecznych lub pięknych, bywa
zaliczana do —^ filozofii praktycznej (1) i
wraz z nią przeciwstawiana —> filozofii
teoretycznej lub, częściej, wyodrębniana z
filozofii praktycznej i jej przeciwstawiana.
FILOZOFL\ POPULARNA fr. philosophie
populaire; nm. Popularphilosophie
Nazwa nadawana swoistej odmianie ek-
lektyzmu filozoficznego, jaki zaznaczył się w
Niemczech w 2. poł. XVIII w., a wyraŜał się
w tendencji do wiązania filozofii z literaturą,
w wysuwaniu łatwo dostępnych dla
szerokiego ogółu haseł zdrowego rozsądku i
umiaru (M. MENDELSSOHN, J. G. SUL-ZER i
in.).
FILOZOFLV POZYTYWNA (tłum. fr. <phi-
losophie positive>)
Nazwa, jaką A. COMTE nadał swemu wła-
snemu systemowi (1830), zbudowanemu przy
załoŜeniu, Ŝe umysł ludzki nie jest zdolny do
poznania istoty rzeczy ani teŜ przyczyn
ostatecznych. Wobec tego naleŜy — według
Comte'a — poprzestać na badaniu faktów i
formułowaniu twierdzeń o związkach między
zjawiskami, mając na względzie moŜliwość
ich wykorzystania dla przekształcania
rzeczywistości (hasło savoir pour prevoir —
„wiedzieć, by przewidywać"). Pozytywizm
Comte'a zwany jest teŜ „pierwszym pozytywi-
zmem" (-> pozytywizm /1 /).
284
FILOZOFIA PRAKTYCZNA
FILOZOFIA PRAKTYCZNA (tłum. gr.
<philosophia praktikó, od prdtto = działam)
nłc. philosophia practica; ang. practical philo-
sophy; fr. philosophie pratique; nm. praktische
Philosophie
Dział filozofii przyporządkowany wy-
róŜnionej przez ARYSTOTELESA „praktycznej"
dziedzinie ludzkiej aktywności — praksis. W
związku z semantyczną pojemnością tego
terminu, przez filozofię praktyczną moŜna
rozumieć:
1. W szerszym znaczeniu — filozofię,
która dotyczy całej sfery aktywności irmej niŜ
czysto poznawcza, obejmującej zarówno
praksis w sensie właściwym, czyli praksis
etyczną, jak i poiesis — działania wytwórcze.
Tak rozumiana filozofia praktyczna obejmuje
—> etykę (1) i ^politykę, a takŜe —>
filozofię pojetyczną, przeciwstawiając się
TO—> filozofii teoretycznej.
2. W węŜszym znaczeniu — filozofię,
która dotyczy tylko działań o charakterze
moralnym, właściwych sferze praksis.
Działania te mają za przedmiot sam podmiot
działający i nie wychodzą poza niego. Tak
rozumiana filozofia praktyczna przeciwstawia
się filozofii pojętycznej.
Cechą nauk praktycznych, niezaleŜną od
podziału na praksis i poiesis, jest hete-
roteliczność: ich celem jest dzieło lub dzia-
łanie, a więc coś w stosunku do nich samych
zewnętrznego. Według niektórych
interpretatorów ARYSTOTELESA filozofia
praktyczna róŜni się od innych działów fi-
lozofii tylko doborem zagadnień dotyczących
działania; inni utoŜsamiają ją z poznaniem
roztropnościowym (fronetycz-nym), którego
bezpośrednim celem jest kierowanie
działaniem.
FILOZOFIA PRAWA ang. philosophy of MŁYNARSKI, Cz. ZNAMIEROWSKI.
right, legał philosophy; fr. philosophie du droit;
nm. Rechtsphilosophie
Dociekania, których przedmiotem są istota, losophy Nazwa nadawana systemowi
rodzaje, sposób istnienia i ostateczne metafizy-
przyczyny prawa. Filozofia prawa zajmuje się
teŜ takimi bardziej szczegółowy-
285
FILOZOFIA PROCESU
mi zagadnieniami, jak geneza norm pra-
wnych, uprawnień, obowiązków, spra-
wiedliwości, kary; przedmiotem jej rozwaŜań
są równieŜ zadania instytucji prawnych, ocena
prawodawstwa ze względu na róŜnorodne
funkcje prawa oraz podstawowe pojęcia
prawodawstwa. Przedmiot filozofii prawa
moŜna ograniczyć do prawa pozytywnego
(ustanowionego, ogłoszonego) lub rozszerzyć
na wszelkie prawo (a więc takŜe naturalne i
zwyczajowe); w tym drugim przypadku
widoczna jest integralna więź filozofii prawa
z filozofią (metafizyką) człowieka i etyką.
Filozofią prawa zajmowali się m. in.:
PLATON (w obrębie filozofii państwa), ARY-
STOTELES (postulat harmonii między cnotami,
prawami i polityką), TOMASZ Z AKWINU
(prawo BoŜe, prawo naturalne), H. GRO-Tius
(prawo narodów i stosunki między narodami),
TH. HOBBES (prawo jako rezultat umowy
społecznej normującej hipotetyczny stan
wojny wszystkich ze wszystkimi), J. LocKE
(prawo regulujące konflikty interesów), J. J.
ROUSSEAU (równość jako najwyŜsze prawo,
umowa społeczna).
Filozofia prawa, uprawiana dawniej we-
wnątrz systemów filozoficznych, obecnie jest
rozwijana jako najogólniejszy dział
prawoznawstwa pod nazwą t e o r i i
prawa. Nawiązuje ona jednak niemal zawsze
do określonego systemu filozoficznego, np.
analityczna szkoła prawa związana z filozofią
analityczną (J. AUSTIN), marksistowska teoria
państwa i prawa. Problematyka filozoficzna
teorii prawa wiąŜe się z etyką; pewne ujęcia
opierają się na psychologii (L. PETRAśYCKI),
socjologii (H. U. KANTOROWICZ), historii
(historyczna szkoła filozofii prawa — F. C.
VON SAVI-GNY). W Polsce filozofią prawa
zajmowali się współcześnie J. LANDE, F.
FILOZOFIA PROCESU ang. process phi-
286
FILOZOFIA PRZYRODY FILOZOFIA PRZYRODY NIEOśYWIONEJ

cznemu A. N. WHITEHEADA (od tytułu głó- ze względu na niemoŜliwość zastosowania do

wnego jego dzieła Process and Reality), który nich metod właściwych owym naukom. Tak
wbrew neopozytywizmowi traktował filozofię rozumiana filozofia przyrody bywa
jako naukę podstawową, nie podlegającą traktowana jako:
ograniczeniom tematycznym, poszukującą A) Filozoficzne podejście do przyrody,
holistycznych ujęć rzeczywistości. mające na celu poznanie natury i właści
Odrzucając pojęcia tradycyjnej metafizyki, wości bytów materialnych zgodnie z tzw.
zwłaszcza arystotelesowskiej, White-head najwyŜszymi prawami myślenia. W tomi-
budował metafizykę racjonalną, a jego zmie tak pojmowaną filozofię przyrody
filozofia procesu stanowi próbę prze- ujmuje się bądź jako dyscyplinę naleŜącą
zwycięŜenia zakorzenionego od czasów R. do ogólnej filozofii bytu (m. in. A. G. VAN
DESCARTES'A dualizmu materii i ducha. MELSEN, M. A. KRĄPIEC), bądź jako dyscy
Zamiast arystotelesowskiego pojęcia sub- plinę niesprowadzalną do innych nauk,
stancji pojawia się w niej ciąg zdarzeń, a mającą własny język, metody i zadania
zamiast materii — twórczość jako idea (}. MARITAIN, K. KŁÓSAK). Uprawiana obec
pierwotna. Relacja; Bóg - świat ujmowana nie filozofia przyrody dzieli się na:
jest zgodnie z koncepcją panteistyczną: Bóg a) filozofię przyrody nieoŜywionej (da-
jest racją ontyczną świata i jego ewolucji, wniej: —> kosmologia /!/), zajmującą się
gdyŜ świat zawiera się w osobowym Bogu, naturą i właściwościami bytów materialnych
który z kolei, zachowując swoją odrębność, martwych;
współuczestniczy w zdarzeniach. b) filozofię przyrody oŜywionej.
B) W przeciwieństwie do poszczególnych
FILOZOFIA PRZYRODY gr. physis (ARY dyscyplin, które mają charakter frag-
STOTELES) (1); łc. philosophia naturalis (SENE- mentaryczny — synteza wyników nauk
KA) (1); ang. natural philosophy (TH. REID), przyrodniczych, ukazująca ogólny obraz
philosophy of naturę; ix. philosophie de la natu- świata. A. EINSTEIN, N. BOHR, W. C. HEISEN-
rę; nm. Kosmologie (CH, WOLFF) (2), Natur- BERG traktowali filozofię przyrody jako
philosophie (2), Philosophie der Natur spekulatywną nadbudowę nauk przyrod-
1. Dawniej: ogół nauk przyrodniczych, a w niczych.
szczególności — fizyka. C) Refleksja nad wynikami nauk przy-
2. W filozofii niemieckiej: metafizyka rodniczych (B. BAYINK); właściwszym okre-
przyrody, badająca prawa, które rządzą śleniem tego rodzaju dociekań byłaby „fi-
przyrodą, i traktująca je jako aprioryczne (CH. lozofia przyrodoznawstwa".
WOLFF, I. KANT). F. W. J. SCHELLING i G. W. D) Filozoficzna lub logiczna analiza metod
F. HEGEL wyprowadzając w swoich sy- nauk przyrodniczych (H. REICHENBACH); —>
stemach naturę z absolutu, rozwijali tzw. filozofia nauki.
spekulatywną filozofię przyrody, przeciw-
stawianą przez nich logice i filozofii ducha. FILOZOFIA PRZYRODY NIEOśYWIO-
Termin Naturphilosophie odnoszony teŜ był NEJ nm. Philosophie der unbelebten Natur
m. in. do teorii E. HAECKLA. E. MACHA, W. F. Dział —> filozofii przyrody (3) obejmujący
W. OSTWALDA jako tych, w których ogólna studium bytów materialnych. Przedmiotem
charakterystyka przyrody i przedstawienie badań, dającym się określić za pomocą —>
rządzących nią praw pretendowały do miana abstrakcji (IBa) fizycznej, są takie ich
filozoficznej syntezy. właściwości, jak istnienie w przestrzeni i
3. Współcześnie: te dociekania dotyczące czasie, podleganie ruchowi i zmianom, a
świata materialnego, które wykraczają poza takŜe struktura ciał materialnych, dalej —
zakres badań nauk przyrodniczych pojęcie prawa przyrody, zagad-

287 288
FILOZOFIA PRZYRODY OśYWIONEJ FILOZOFIA SPOŁECZNA

nienia detenribiizmu, indeterminizmu, przy- naleŜą do określonego kierunku filozofi-

czynowości, /nie/skończoności Kosmosu itp. cznego, np. kantyzmu, heglizmu, bergso-
Nazwa „filozofia przyrody nieoŜywionej" jest nizmu, pragmatyzmu.
umowna w tym znaczeniu, iŜ niczego nie Obecnie filozofię religii traktuje się jako
przesądza o naturze materii — nieoŜywionej kontynuację filozofii (metafizyki) człowieka,
czy teŜ oŜywionej. tworzącą wyspecjalizowany dział filozofii
W neotomizmie na określenie tego działu kultury, powiązany z aksjologią. Współ-
filozofii przyrody uŜywano za CH. WOLFFEM cześnie zawdzięcza ona swój intensywny
terminu —> „kosmologia" (1). rozwój m. in. zastosowaniu metody feno-
menologicznej i egzystencjalistycznemu
FILOZOFIA PRZYRODY OśYWIONEJ sposobowi uprawiania filozofii. Bywa uj-
nm. Philosophie der belebten Natur mowana zarówno ze stanowiska wyzna-
Dział —> filozofii przyrody (3) obejmujący niowego, jak i ateistycznego (w tym drugim
studium bytów obdarzonydi Ŝyciem przypadku utoŜsamiana jest często z
organicznym. NaleŜą do niego zagadnienia, religioznawstwem albo sprowadza się do
które dawniej włączano do tzw. psy-ctiologii historii religii).
tomistycznej (filozoficznej); takŜe — Prekursorzy i wybitniejsi przedstawiciele
filozoficzna analiza podobieństw i róŜnic filozofii religii: J. H. NEWMAN, S. A. KIER-
między -^ materią (7) martwą i Ŝywą, problem KEGAARD, M. BLONDEL, R. K. L. OTTO, M. SCHE-
istoty Ŝycia, ontycznej adekwatności róŜnych LER, R. GUARDINI, M. BUBER, G. VAN DER LE-
teorii natury Ŝycia, problem przyczyn Euw, M. ELIADE, K. RAHNER.
powstania Ŝycia i jego ewolucji oraz
filozoficzne zagadnienia związane z FILOZOFIA RZECZYWISTOŚCI ang.
somatyczną naturą człowieka i jego po- philosophy of reality; fr. philosophie de la
chodzeniem; ponadto — przyczynowość w realite; nm. Wirklichkeitsphilosophie
zakresie przyrody Ŝywej, stopień jej 1. W szerszym znaczeniu: ogólne okre-
indeterminizmu i celowość. ślenie typu filozofii, której epistemologicz-ną
Filozofia przyrody oŜywionej róŜni się podstawą jest -> realizm (IB). W szcze-
sposobami badania i zadaniami od —> filo- gólności określenie to moŜna odnieść do
zofii biologii oraz od -^ biologii ogólnej i —> tradycji filozofii klasycznej, której rdzeniem
biologii teoretycznej. jest metafizyka obiektywnego bytu.
2. Występujące od połowy XIX w. okre-
FILOZOFIA RELIGII ang. philosophy of ślenie filozofii E. DuHRiNGA, którego pozy-
religion; fr. philosophie de la religion; nm. tywizm, zwany optymistycznym, był prze-
Religionsphilosophie ciwstawny wobec pesymistycznego natu-
Dociekania dotyczące istoty —> religii, jej ralizmu L. A. FEUERBACHA.
rodzajów, ostatecznych uwarunkowań oraz
pozycji i roli w ludzkim — indywidualnym i FILOZOFIA SPOŁECZNA ang. social phi-
społecznym — sposobie bytowania. Do losophy; nm. Gesellschaftsphilosophie, Sozial-
zakresu zainteresowań filozofii religii naleŜy philosophie
takŜe symbolika wierzeń religijnych, stosunek Dział -^ antropologii (3) filozoficznej obej-
religii naturalnej do uznawanej za objawioną, mujący ogólne rozwaŜania o aktywności
stosunek religii do filozofii, zwłaszcza do człowieka w wymiarze zbiorowym. Przed-
metafizyki i etyki. Dociekania te z jednej miotem zainteresowania filozofii społecznej
strony uwzględniają wyniki badań jest grupa społeczna lub relacje mię-
psychologii religii, socjologii religii, historii dzyosobowe typu więzi społecznej; stawia
religii, z drugiej zaś ona pytania dotyczące istoty tej więzi, spo-

289 290
FILOZOFIA SYNTETYCZNA
sobu jej istnienia, jej statusu ontycznego,
stosunku bytowego między jednostką a
społeczeństwem. Obejmuje teorię rodziny,
narodu, państwa, społecznych związków
formalnych i rueformalnych, filozoficzną
teorię Ŝycia ekonomicznego. Filozofię
społeczną zapoczątkowali sofiści, cynicy,
PLATON, ARYSTOTELES. W czasach nowo-
Ŝytnych związana była z historiozofią, w
nowszych czasach zbliŜyła się do socjologii.
Do filozofii społecznej zalicza się takie
dyscypliny, jak filozofia polityczna, filozofia
państwa, filozofia prawa, filozofia kultury,
lub traktuje się je jako równorzędne,
podkreślając płyrmość granic pomiędzy nimi.
FILOZOFIA SYNTETYCZNA (tłum. ang.
<synthetic philosophy>)
Nazwa, jaką H. SPENCER nadał swojej wła-
snej filozofii.
FILOZOFIA SZTUKI fr. philosophie de
l'art; nm. Kunstphilosophie
1. Według B. CROCEGO: syn.—> estetyka.
2. Według M. DESSOIRA: rozwaŜania filo-
zoficzne nad sztuką jako formą wytwórczości.
Współcześnie daje się zauwaŜyć dąŜenie do
oddzielenia klasycznej problematyki
estetycznej od specjalistycznych studiów nad
sztuką w takich dziedzinach, jak socjologia
sztuki, psychologia sztuki, antropologia
sztuki. Pociąga to za sobą takŜe
uniezaleŜnienie od estetyki dziedziny do-
ciekań zwanej filozofią sztuki. Teoria dzieł
sztuki jest nauką filozoficzną, jeśli przedmiot
swego badania ujmuje w jego podstawowych
uwarunkowaniach, szukając dla niego
ostatecznych wyjaśnień. MoŜna rozróŜnić
filozofię dzieła sztuki jako metafizykę
określonego typu bytów oraz estetycznie
zorientowaną filozofię dzieła sztuki jako
metafizykę określonego typu wytworów
pretendujących do miana tego, co piękne, do
tego, by być nosicielami wartości
estetycznych.
291
FILOZOFIA TRANSCENDENTALNA
FILOZOFIA TEORETYCZNA (tłum. gr.
<philosophia theoretike>, od thedomai = oglą-
dam) nłc. philosophia theoretica; ang. theore-
tical philosophy; jfr. philosophie theoretique;
nm. theoretische Philosophie
Dział filozofii przyporządkowany wy-
róŜnionej przez ARYSTOTELESA „teoretycz-
nej" dziedzinie ludzkiej aktywności —
theorta, mającej za cel jedynie poznanie
prawdy i jej kontemplację. Obejmuje on,
stosownie do trzech stopni abstrakcji, -^
metafizykę (1), czyli —> filozofię pierwszą
(a), matematykę i —> fizykę (1), czyli —>
filozofię przyrody (1). Cechą nauk teo-
retycznych jest ich autoteliczność: ich celem
jest poznanie, wiedza, a więc to, co się
znajduje w obrębie ich samych. Cecha ta
przesądza o ich wyŜszości nad naukami
praktycznymi, które nie są autoteliczne,
poniewaŜ swój ceł, którym jest dzieło lub
działanie, mają poza sobą. TO—> Filozofia
praktyczna.
FILOZOFIA TOśSAMOŚCI ang. iden-tity-
philosophy; fr. philosophie de l'identite; nm.
Identitdtsphilosophie
Pochodząca od samego F. W. J. SCHELLIN-
GA nazwa jego własnej doktryny filozofi-
cznej, która opiera się na głoszonej przez
niego pierwotnej toŜsamości materii i ducha,
bytu realnego i idealnego, będących
pochodnymi absolutu.
FILOZOFIA TRANSCENDENTALNA
ang. transcendental philosophy; fr. philoso-
phie transcendentale; nm. Transzendental-
philosophie
Nazwa zaproponowana przez samego I.
KANTA na określenie apriorycznej wiedzy
dotyczącej form czystego rozumu, które
wyprzedzają i warunkują wszelkie
doświadczenie.
1. Nazwa nadawana filozofii I. KANTA;
syn.-^ transcendentalizm (3).
2. Termin J. W. F. SCHELLINGA określają-
cy wiedzę o jaźni w przeciwstawieniu do
wiedzy o przyrodzie.
292
FILOZOFIA UCZUCIA
3. Termin odnoszony (W. CRAMER) do
ontologii subiektywności, wiąŜącej się z
monadologią G. W. LEIBNIZA.
FILOZOFIA UCZUCIA nm. Gefuhlsphi-
losophie —> Filozofia wiary (1).
FILOZOFL\ WARTOŚCI ang. philosophy
of values; fr. philosophie des valeurs; nm.
Wertphilosophie syn.-^ Aksjologia.
FILOZOFIA WIARY nm. Glaubensphilo-
sophie (1)
1. Glaubensphilosophie, takŜe: ~ filozofia
uczucia (Gefuhlsphilosophie) — kierunek
będący w XVin w. filozoficznym odpo-
wiednikiem romantycznego prądu „burzy i
naporu", reprezentowany przez F. H. JA-
COBIEGO, który wiarę pojmowaną jako bez-
pośrednie uczucie pewności uwaŜał za
podstawę prawdziwego poznania wszelkiej
rzeczywistości. Do filozofów wiary zalicza
się równieŜ takich myślicieli, jak J. G.
HAMANN, J. G. VON HERDER.
2. Nazwa nadawana poglądom filozo-
ficznym, których punktem wyjścia i ośro-
dkiem zainteresowania jest wiara religijna.
Najczęściej wymienia się tu J. H. NEWMANA
(—> logika wiary), S. A. KIERKE-
GAARDA.
FILOZOFIA WIECZYSTA nłc. philoso-
phia perennis; ang. perennial philosophy; fr.
philosophie perenne; nm. immerwdhrende Phi-
losophie
Nazwa łacińska pochodzi z tytułu De pe-
renni philosophia (1540), dzieła napisanego
przez A. STEUCO (EUGUBINUSA), teologa,
uczestnika obrad Soboru Trydenckiego i
bibliotekarza watykańskiego, który po-
dejmując temat synkretyzmu Ojców Kościoła
wysunął tezę, Ŝe nauka chrześcijańska jest
zgodna u swych podstaw z irmy-mi religiami
i systemami filozofii staroŜytnej. Termin
przejął G. W. LEIBNIZ, czyniąc
293
FILOZOFIA ZDROWEGO ROZSĄDKU
zeń dewizę swego filozoficznego eklektyzmu;
nawiązywał do niego takŜe K. JASPERS.
Nazwę tę podjęli neoscholastycy, odnosząc ją
do filozofii chrześcijariskiej, w szczególności
zaś przyznając ją tomizmowi. Następnie jej
zakres rozszerzył się i dotyczy w ogóle
filozofii klasycznej o źródłach greckich.
WyraŜa ona ideę, iŜ filozofia ta, mimo na
pozór przeciwstawnych doktryn, ma swą
jedyną i ciągłą tradycję w tym, co dla niej
istotne. E. GILSON sformułował tezę o
jedności doświadczenia filozoficznego, jakie
narasta w ludzkiej świadomości poprzez
dzieje róŜnych doktryn filozoficznych,
ukazując jej gmach philosophiae perennis.
FILOZOFIA ZDROWEGO ROZSĄDKU
ang. common sense realism (1); fr. ecole Ecos-
saise (1); nm. schottische Schule (1)
1. Nazwa poglądów szkoły szkockiej,
rozwijanych w XVIII-XIX w. Posługując się
metodą introspekcji i w przeciwstawieniu do
subiektywnego idealizmu i sceptycyzmu J.
LocKE'A zajmując stanowisko —> realizmu
(IBa) naiwnego, szkoła ta przyjmowała
naturalny pogląd na świat, wyraŜający się
uznaniem istnienia rzeczywistości
obiektywnej niezaleŜnej od poznającego
podmiotu (tzw. realizm zdrowego rozsądku).
Zasady —> zdrowego rozsądku (3) uznawała
za obowiązujące nie ze względu na ich
wewnętrzną oczywistość, lecz na to, Ŝe
narzucają się ludzkiej naturze z koniecznością
instynktu, uczucia lub pozaracjo-nalnej
intuicji. Filozofię zdrowego rozsądku,
zapoczątkowaną przez C. BUFFIERA, uprawiali
Anglosasi: TH. REID, J. BEATTIE, D. STEWART,
TH. BROWN, J. MACKINTOSH, W. HAMILTON, H.
L. MANSEL, H. CALDERWOOD, J. YEITCH; we
Francji rozwijali ją m. in.: P.-P. ROYER--
COLLARD, A. GARNIER, TH. S. JOUFFROY, CH.
DE RĆMUSAT.
2. Stanowisko, według którego punktem
wyjścia autentycznego poznania filozofi-
cznego powinny być dane doświadczenia
przednaukowego, filozofia zaś powirma
294
FILOZOFIA śYCIA
się opierać na zasadach —> zdrowego roz-
sądku (1) nie dlatego, Ŝe są one powszechnie
przyjmowane, lecz dlatego, Ŝe same w sobie
zawierają treść oczywistą, którą filozofia jako
nauka precyzuje, systematyzuje i uzasadnia.
W tym znaczeniu filozofią zdrowego
rozsądku jest filozofia ary-stotelesowsko-
tomistyczna poza niektórymi jej
współczesnymi odmianami (jak np. tomizm
lowański).
FILOZOFIA śYCIA mg. philosophy ofli-fe;
fr. philosophie de la vie; nm. Lebensphilo-
sophie (2)
Termin Philosophie des Lebens wprowa-
dzony przez G. B. YONSCHIRACHA (1772),
podjęty m. in. przez F. SCHLEGLA (1828).
1. Poglądy dotyczące sensu, celu i sposobu
-> Ŝycia (2) ludzkiego, występujące w
antropocentrycznych teoriach filozoficznych,
takich jak sokratyzm, stoicyzm, epikureizm,
egzystencjalizm; znajdują one wyraz przede
wszystkim w etyce normatywnej, w teorii
Ŝycia szczęśliwego (—> eu-dajmonizm), w
moralistyce uprawianej przez filozofów (M. E.
DE MONTAIGNE, ALAIN), w praktycznych
wskazaniach szczegółowych (mądrość
Ŝyciowa), a takŜe w samym Ŝyciu filozofów,
jak np. SOKRATESA, DIOGENESA Z SYNOPY,
EPIKTETA (—> wzór osobowy).
2. Lebensphilosophie — wywodzące się od
J. W. GOETHEGO i niektórych romantyków (J.
G. HAMANN, J. G. VON HERDER) ogólne
rozwaŜania na temat istoty Ŝycia,
formułowane w duchu irracjonalizmu
(A.SCHOPENHAUER), idealizmu (F. W. J.
SCHELLING), biologizmu (F. W. NIETZSCHE).
Filozofia Ŝycia bjrwa traktowana bądź jako
ujmowanie całej rzeczywistości z punktu
widzenia biologii, bądź jako rozpatrywanie
zjawisk kultury w świetle wewnętrznych
przeŜyć ludzkich, w których dostrzega się
przede wszystkim „grę sił duchowych",
nieustanny ich przepływ, rue dający się
sprowadzić do abstrakcyjnego poznania (W.
DiLTHEY, G. SiMMEL, H. BERGSON,
295
FINITYZM
H. RiCKERT, L. KLAGES, H. A. VON KEYSER-
LING). —> Biologizm (2), -^ witalizm, —> ho-
lizm (2).
FINALIZM (teleologizm) (łc. finalis = ce-
lowy) ang. finalism; fr. finalisme; nm. Vina-
lismus
1. Pogląd przeciwstawny vs^ kauzali-
zmowi (2), przyjmujący w wyjaśnianiu
rozwoju przyrody zasadę —> celowości. W
tym znaczeniu jest on jedną z odmian -^
teleologii (2) (ARYSTOTELES, G. W. LEIBNIZ).
Na gruncie finalizmu stoją m. in.: filozofia
chrześcijańska, niektórzy pozytywiści (A.
COMTE, G. TH. FECHNER, R. H. LO-TZE),
holizm. Odmianą finalizmu było stanowisko I.
KANTA (tzw. finalizm
metodologiczny), według którego celowości
nie moŜna wprawdzie uwaŜać za obiektywne
prawo, ale ocena świata z jej punktu widzenia
jest koniecznym dopełnieniem wszelkiego
teoretycznego poglądu na świat. W Polsce
głównym przedstawicielem finalizmu był B.
RUTKIEWICZ.
2. Odmiana antropomorfizmu polegająca
na tłumaczeniu zjawisk w kategoriach
motjm^^u i celu, nie zaś przyczyny i skutku.
3. biol. Teoria tłumacząca strukturę, ewo-
lucję i indywidualizację istot Ŝywych celo-
wością.
FINITYZM {ic.finitus = skończony, ogra-
niczony) ang. finitism; fr. finitisme; nm. Fi-
nitismus
vs^ Infirutyzm.
1. filoz. przyr. Pogląd, według którego —>
Wszechświat jest skończony w czasie i
przestrzeni (według teorii względności
przestrzeń astronomiczna jest skończona, ale
nie ograniczona). W staroŜytności przyj-
mowano skończoność świata, uwaŜając, Ŝe
skończoność jest doskonalsza od nie-
skończoności, utoŜsamianej z niedostatkiem
porządku, —> chaosem, którego synonimami
są zmienność i wolność, a przeciwieństwem
nie tylko skończoność, ale i konieczność.
Wyrazem finityzmu była
296
FIZYKA FORMA

przyjmowana przez staroŜytnych cyklicz-ność 2. t. pozn., psych. Przeciwstawne —> feno-

czasu. menalizmowi (1) stanowisko, według którego
2. metod. ZałoŜenie, Ŝe kaŜdy proces jest przedmiotem spostrzeŜeń zmysłowych jest
skończony; np. w dowodzeniu wyklucza się wyłącznie rzeczywistość fizyczna, do niej
regressus ad infinitum. bowiem sprowadza się Ŝycie psychiczne,
identyfikowane ze stanami centralnego układu
FIZYKA (łc. <physica> z gr. he physike [sc. nerwowego i zachodzącymi w nim procesami
episteme] = nauka o przyrodzie) ang. natu-ral (J. J. C. SMART, D. M. ARMSTRONG) lub z
philosophy (1), physics; fr. physiąue; nm. funkcjonalnymi stanami organizmu (H.
Fhysik PUTNAM, D. DEN-NETT).
1. W filozofii staroŜytnej i scholastycz-nej:
—> filozofia przyrody (1). FORMA (łc. <forma> = kształt, wygląd) gr.
2. Podstawowa nauka o przyrodzie, która eidos (łc. species), morphe; ang. form, shape
za pomocą metody indukcyjno-dedu-kcyjnej (1); ir. formę; nm. Form, Gestalt (1)
bada własności ciał materialnych i formułuje 1. metaf, t. pozn. W arystotelizmie i to-
rządzące nimi najogólniejsze prawa. ZaleŜnie mizmie: zasada samoorganizacji bytu {—>
od stosowanej metody rozróŜnia się przyczyna /IB/ formalna).
fizykę d o ś w i a d c z a lną A) -^ Akt (1) —> materii (1) (forma mate-
(przeprowadzanie badań empirycznych, rialis, forma non subsistens).
eksperymentów, doświadczeń) i fizykę Forma s u b s t a n c j a l n a (forma sub-
t e o r e t y c z n ą (posługującą się językiem stantialis) — zasada, dzięki której materia
matematyki w opisywaniu stwierdzanych staje się realnym współtworzywem —> istoty
empirycznie prawidłowości w zjawiskach (1). W obrębie istoty — zespół aktowych
przyrody). Zachodzi ścisły związek między treści koniecznych, właściwych tylko temu
doświadczeniem i myślą teoretyczną: myśl oto określonemu bytowi; jest to akt z poziomu
teoretyczna niejako porządkuje dane tych treści, a więc coś juŜ spowodowanego
doświadczalne i kieruje przeprowadza-njTTii przez istnienie w obrębie istoty.
eksperymentami, doświadczenie zaś Forma p r z y p a d ł o ś c i o w a (forma
weryfikuje koncepcje teoretyczne. accidentalis) — zasada, dzięki której jakiś byt
3. soc. F i z y k a s p o ł e c z n a — nauka uzyskuje determinację przypadłościową (->
ekonomiczna wzorująca się na naukach przypadłość /1 /).
fizykalnych (P.-S. DUPONT DE NEMOURS, F. U ARYSTOTELESA forma, jako czynnik ak-
QuESNAY, pozytywiści). Fizyka tywny w bytach, stanowi:
p o l i t y c z n a — polityka usiłująca osiągnąć a) podstawę konstytuowania się substancji;
ścisłość fizyki (A. COMTE). b) podstawę -> działania (1) bytu;
c) zasadę —> celowośd (1) w danym byde;
FIZYKALIZM ang. physicalism; fr. physi- d) czynnik pozwalający łączyć byty
calisme; nm. Physikalismus w -^ gatunki (1), a więc rację przynaleŜ
1. metod. Postulat przekładalności wszel- ności gatunkowej danego bytu i podstawę
kich twierdzeń naukowych na język doty- definiowania.
czący ciał fizycznych, np. zdań psychologii B) Formy czyste (formae immateriales,
na zdania mówiące o stanach organizmu. Jako formae subsistentes):
program unifikacji nauk przez ich redukcję do a) wolne od jakiejkolwiek łączności z ma-
fizyki fizykalizm stanowi część składową terią: Bóg i duchy czyste (aniołowie);
programu neopozyty-wizmu (m. in. R.
CARNAP, O. NEURATH, M. SCHLICK).

297 298
FORMA ORGANICZNA
b) Z natury związane w bytowaniu z ma-
terią, ale mogące bytować w oderwaniu od
niej (formae separatae): dusze ludzkie.
U ARYSTOTELESA forma (eidos) w stosunku
do substancji i bytu ma zasadniczo znaczenie
immanentne, inaczej niŜ u PLATONA, gdzie
ma znaczenie transcendentne.
2. U I. KANTA: formy a priori — prawa,
dzięki którym myśl na mocy samej swej
wewnętrznej struktury porządkuje do
świadczenie i tworzy naukę. Są to:
a) formy postrzegania zmysłowego —
przestrzeń i czas;
b) czyste pojęcia rozsądku — kategorie;
c) czyste pojęcia rozumu — idee.
Sam Kant terminu „forma" uŜywał tylko w
odniesieniu do spostrzeŜeń zmysłowych (a).
3. U R. INGARDENA: niejakościowy —^ mo-
ment (1) bytu, to, w czym „stoi" jakościowe
uposaŜenie (w terminologii Ingardena —
materia) bytu, funkcja danej jakości, np. to, Ŝe
jest ona cechą bytu.
4. estet. a) Układ części dzieła lub ele-
mentów przedmiotu naturalnego. Jest to
rozumienie formy w opozycji do —> two-
rzywa (2), gdy oznacza ona samo opraco-
wanie tworzywa, jego ukształtowanie.
b) Sposób ujęcia przedmiotu przez podmiot
(środki wyrazu).
c) To, co dane zmysłom bezpośrednio, w
przeciwieństwie do tego, co wyabstrahowane.
Jest to rozumienie formy w opozycji do —>
treści (3): forma oznacza to, co w dziele
sztuki jest bezpośrednio dostępne w czasie
percepcji, co stanowi nośnik jego zawartości.
d) Wzorzec, według którego kształtowane
są konkretne dzieła.
e) Czynnik, który sprawia, Ŝe dany artefakt
jest dziełem sztuki.
FORMA ORGANICZNA ang. organie
form; fr. formę organiaue; nm. organische
Form
estet. Pojęcie Ŝywotne w dobie romantyzmu
(J. W. GOETHE, F. C. S. SCHILLER, A. W.
299
FORMA śYCIA
ScHLEGEL, S. T. COLERIDGE), Oparte na do-
mniemanej czy postulowanej analogii między
dziełem sztuki a Ŝywym organizmem,
zarysowane juŜ u PLATONA i ARYSTOTELESA,
a rozwinięte przez PLOTYNA. Sprowadza się
ono do przeświadczenia, Ŝe dzieło sztuki jest
swoiście zorganizowaną całością podlegającą
pewnym duchowym prawom, które są mu
immanentne i decydują o jego jednolitości.
Estetycy romantyczni przeciwstawiali formę
organiczną tzw. formie mechanicznej, która,
pozbawiona własnej duchowej struktury, jest
przypadkowym nagromadzeniem elementów,
często narzuconym z zewnątrz.
FORMA WEWNĘTRZNA gr. to endon
eidos (PLOTYN); ang. intrinsic form; ii. formę
interieure; nm. innere Form
estet. Pojęcie pokrewne pojęciu —> formy
organicznej, wprowadzone przez PLOTYNA,
według którego dzieło sztuki jest
urzeczywistnieniem podobieństwa twórcy do
istoty boskiej i jako takie osiąga własny
kształt wewnętrzny. Do idei tej nawiązał A.
A. SHAFTESBURY, w którego ujęciu forma
wewnętrzna, jako duchowa zasada twórcza
dzieła sztuki, wyznacza jego formę
zewnętrzną; harmonia tych dwóch czynników
ma stanowić o doskonałości dzieła. Koncepcję
formy wewnętrznej podjęli zwłaszcza
romantycy (J. W. GOETHE, F. SCHLEGEL),
mierząc dzieła ich wewnętrzną treścią
duchową, a nie podporządkowaniem
zewnętrznym prawidłom. Koncepcja ta
znalazła jeszcze oddźwięk i w czasach
późniejszych, np. u W. DIL-THEYA.
FORMA śYCIA ang.formoflife; ii. formę de
la vie; nm. Lebensform
1. Według E. SPRANGERA {Lebensformen
— tytuł jego dzieła): zarysowana w myśli
struktura indywidualnej świadomości, która
przybiera realne kształty, gdy jakaś wartość
utrwala się w Ŝyciu i w nim dominuje.
300
FORMALIZACJA
2. U L. WiTTGENSTEiNA (w drugim okre-
sie jego twórczości): struktura postaw i
przekonań podzielanych przez społeczność
uŜytkowników danego języka. Aby
odpowiedzieć na pytanie, dzięki czemu jakieś
wyraŜenie coś znaczy, naleŜy zwrócić uwagę
na relacje między poszczególnymi
wypowiedziami na ten temat a całością takich
wypowiedzi wspólną dla uŜytkowników
danego języka, całością, która wskazuje na
istnienie trwałych związków między słowami
a okolicznościami, w jakich słowa są
wypowiadane. Podstawowe —> gry językowe
nie powstają na zasadzie konwencji, lecz są
wyrazem pewnej formy Ŝycia będącej częścią
ogólnej kultury danej społeczności językowej.
Związek między przedmiotami a miotowe do materialnie nieokreślonej kate-
odnoszonymi do nich słowami wyjaśnia się w
samej czynności mówienia, a ta jest
powiązana z irmymi czynnościami ludzkimi.
Ma ona charakter inter-subiektywny, a nie
prywatny, toteŜ przyswaja się ją wraz z
innymi formami ludzkiego współŜycia.
FORMALIZACJA ang. formalization; fr.
formalisation; nm. Formalisierung
1. metod. Sprowadzenie jakiegoś systemu
twierdzeń, wyraŜonych w języku naturalnym,
do jego struktur formalnych w ten sposób, Ŝe
abstrahuje się od ich treści. W praktyce
oznacza to najczęściej ujęcie jakiejś
dyscypliny lub problematyki naukowej w —>
języku sformalizowanym. T. CzEŜowsKi
wymienia oprócz takich operacji, jak
abstrakcja i generalizacja, formalizację jako
przekształcenie zdania lub nazwy w funkcję
zdaniową lub nazwową, np. x = y,pv ~p
(formuły zdaniowe), x + y, y =/(^) (formuły
nazwowe).
Formalizacja języka naturalnego zakłada
jego prawdziwy opis, którego ma dostarczać
dopiero współczesne językoznawstwo.
F o r m a l i z a c j a t e o r i i — polega na
nadaiuu jakiejś teorii formy systemu dedu-
kcyjnego, w którym jej twierdzenia stają się
301
FORMALIZM
aksjomatami lub są wyprowadzane z aksjo-
matów dzięki przekształceniom według od-
powiednich reguł dedukcyjnych.
2. U E. HUSSERLA: a) formalizacja przed-
miotowa — ideacyjne „wyabstrahowy wa-
nie" określenia przedmiotu, który naleŜy do
pewnego materialnego obszaru. To, co
pozostaje, jest czystą formą ejdetyczną;
b) formalizacja noematyczna — podsta-
wianie (w znaczeniu noematyczno-przed-
miotowym, np. wyraŜonym przez jakieś
zdanie) dowolnego momentu zamiast jakie-
gokolwiek materialnie określonego rdzenia
znaczeniowego przy zachowaniu wszystkich
momentów formalnych. Formalizacja
noematyczna redukuje znaczenie przed-
goiialnej formy znaczeniowej.
FORMALIZM (łc. formalis = dotyczący
kształtu) nłc. formalismus; ang. formalism;
ir.formalisme; nm. Formalismus
i. Stanowisko reprezentowane w religii,
filozofii, nauce, sztuce, polegające na
podkreślaniu znaczenia —> formy (4) na
niekorzyść -> treści (3), zmierzające niekiedy
do zaprzeczenia istnieniu lub doniosłości
elementów nie naleŜących do formy. MoŜe to
być:
a) formalizm teoriopoznawczy — pogląd,
według którego poznanie zaleŜy nie tylko od
pozapodmiotowej rzeczywistości, lecz takŜe
od samego umysłu (I. KANT);
b) formalizm etyczny (Formalismus in der
Ethik — termin M. SCHELERA), który wysuwa
na pierwszy plan zewnętrzną zgodność po-
stępowania z obowiązującą —> normą (1), nie
zaś z wewnętrznym stanem podmiotu dzia-
łającego. Formalizmem jest m. in. -^rygoryzm
(1) KANTA, W którym szczegółowe reguły
postępowania w róŜnych konkretnych
sytuacjach wyprowadza się z -^ imperatywu
kategorycznego. Odmianą formalizmu
etycznego jest —> deontologizm;
c) formalizm estetyczny — występujący w
dwóch postaciach: radykalnej, według której
jedynie forma jest doniosłym estety-
302
FORMIZM
cznie składnikiem dzieła (m. in. H. WÓLFF-
LiN, H. J. FociLLON, A. C. H. BELL i formali-
ści rosyjscy); umiarkowanej, według której
aspekty formalne stanowią o głównej wartości
dzieła i im właśnie powinny być
podporządkowane inne, nieformalne jego
aspekty (m. in. WÓLFFLIN W późniejszym
okresie, F. H. BRADLEY, R. FRY i rosyjska
szkoła formalistów równieŜ w okresie póź-
niejszym);
d) formalizm metodologiczny — zawiera-
jący postulat maks5mialnej —> formalizacji (1)
nauki, którą najlepiej byłoby przeprowadzić w
języku matematyki.
2. Formalizm logiczny {logical formalism)
— kierunek w —> filozofii matematyki, tra-
ktujący teorie matematyczne jako —> syste-
my dedukc3qne o charakterze formalnym, tj.
pozbawione -> interpretacji (2). Za jedno z
głównych zadań w zakresie ugruntowania
podstaw matematyki formalizm uwaŜa
konstrukcję i sformalizowanie (tj. ujęcie w ję-
zyku sformalizowanym) dowodu niesprze-
czności teorii matematycznych (tzw. program
D. HILBERTA; obecnie przyjmuje się, Ŝe jest
on niemoŜUwy do zrealizowania).
3. pot. Pedantyczny i schematyczny sposób
myślenia.
FORMIZM
1. estet. Tak zwany ekspresjonizm polski
— awangardowy kierunek w teorii sztuki i w
sztuce w latach 1917-1922, głoszący
integrację kubizmu, futuryzmu, ekspresjo-
nizmu z tradycjami polskiej sztuki narodowej
i ludowej, a występujący przeciw
impresjonizmowi i naturalizmowi. Teore-
tykami polskich formistów byU L. CHWISTEK,
S. I. WITKIEWICZ, K. WINKLER.
2. psych. Jedna z rzadziej uŜywanych nazw
-^ psychologii postaci.
FORMUŁA (łc. <formula> = kształt; wzór;
określenie; figura sylogizmu) ang. form,
formuła; ir. formule; nm. die Formel
log. WyraŜenie zawierające symbole
zmienne (zmienne wolne lub zmienne
303
FUNKCJA
związane). Zamiast terminu „formuła" uŜywa
się niekiedy terminów „funlccja" lub „funkcja
wyraŜeniowa", wskutek czego jednak zaciera
się róŜnicę między samym wyraŜeniem, tj.
formułą, a opisywanym przez nie
przedmiotem, jakim właśnie jest funkcja.
RozróŜnia się m. in.:
a) formuły nazwowe {non-propo-sitional
formulae), tj. wyraŜenia, które po
podstawieniu symboli stałych za zmienne
przekształcają się w nazwy, np. x + y, A/X,
syn X-a;
b) formuły zdaniowe {propositio-nal
formulae, sentential formulae), tj. wyraŜenia,
które po podstawieniu symboli stałych za
zmierme przechodzą w zdania, np. p ^ q,x jest
y.
FORTUITYZM <tłim\. ang. <fortuitism>, od
łc.fortuitus = przypadkowy)
Określenie uŜyte przez W. JAMESA jako
równoznacznik -^ tychizmu.
FUNKCJA (łc. functio = czynność, spra-
wowanie jakiegoś urzędu) ang. function;
ir.fonction; nm. Funktion
Termin wprowadzony do matematyki przez
G. W. LEIBNIZA, który określa nim przede
wszystkim róŜne rodzaje prostych zaleŜnie od
ich połoŜenia względem punktu (odcięte,
rzędne, styczne, sieczne, cięciwy itp.).
1. mat., log. WspółzaleŜność między ja-
kimiś wielkościami. Jest to relacja jedno-
znaczna, czyli relacja między elementami
dwóch zbiorów X, Y (gdzie X^Y lub X = =
Y), która kaŜdemu elementowi zbioru X,
zwanemu zbiorem argumentów lub dziedziną
danej funkcji, przyporządkowuje dokładnie
jeden element zbioru Y, zwany wartością
funkcji. Na przykład relacja posiadania matki
jest funkcją, która kaŜdemu elementowi ze
zbioru ludzi przyporządkowuje dokładnie
jeden element ze zbioru kobiet. Zbiór wartości
funkcji zwie się przeciwdziedziną funkcji. W
dawniejszej terminologii argument zwano
zmienną
304
FUNKCJA
niezaleŜną, funkcję zaś — zmienną zaleŜną.
Działania arytmetyczne są funkcjami, których
zarówno wartości, jak i argumenty są
czerpane z określonego zbioru liczb, np.
zbioru liczb rzeczywistych; tak np. dodawanie
przyporządkowuje kaŜdej parze liczb
dokładnie jedną liczbę będącą ich sumą, czyli
stanowiącą wynik tego działania. Według
pewnych koncepcji filozoficz-no-logicznych
funkcje są relacjami pojętymi jako
autonomiczne przedmioty abstrakcyjne (róŜne
od zbiorów), według innych — są relacjami
pojętymi jako zbiory par uporządkowanych, a
więc zbiorami pewnego typu. W naukach
empirycznych funkcje słuŜą do wyraŜania
zaleŜności przyczynowych, związków
funkcjonalnych itp. (-»funkcjonalizm Ul).
F u n k c j a o b l i c z a l n a {computable
function) — funkcja, dla której istnieje al-
gorytm pozwalający w skończonej liczbie
kroków wyliczyć jej wartość dla dowolnego
układu jej argumentów. Funkcjami ob-
liczalnymi zajmuje się specjalny dział ma-
tematyki — teoria funkcji rekurencyjnych.
Funkcje te odgrywają współcześnie doniosłą
rolę w logice, automatyce i innych działach
nauki.
2. biol. Poszczególne procesy witalne,
słuŜące utrzymaniu przy Ŝyciu całego or-
ganizmu. Mówi się o funkcjach fizjologi-
cznych w przeciwstawieniu do struktur
anatomicznych lub morfologicznych.
3. psych. F u n k c j a p s y c h i c z n a
(psychic function) — termin wprowadzony
przez W. JAMESA w przeciwstawieniu do
TO—> struktury psychicznej, stosowany w
psychologii funkcjonalnej w znaczeniu
analogicznym do funkcji fizjologicznych
przeciwstawianych strukturom anatomicznym
lub morfologicznym. Do funkcji lub
czynności psychicznych funkcjonaliści
zaliczają m. in. uwagę, wyobraźnię, myślenie,
pamięć. Termin wypierany przez wyraŜenie
„proces psychiczny".
4. soc. F u n k c j a s p o ł e c z n a {social
function) — termin wprowadzony w 2. poł.
305
11 — słownik filozoficzny
FUNKCJA
XVIII w. w związku z badaniami przemian
społecznych zainicjowanymi przez
przedstawicieli szkockiej filozofii moralnej
(m. in. A. FERGUSON); podjęty przez
ewolucjonistów (zwłaszcza przez H. SPEN-
CERA, który rozpatrując społeczeństwo na
wzór orgaruzmu, widział w nim funkcjonalną
całość), a upowszechniony w socjologii pod
wpływem strukturalizmu i fun-kcjonalizmu
(C. LĆVI-STRAUSS, A. R. RAD-CLIFFE-
BROWN). MoŜe on oznaczać:
a) w ujęciu strukturalno-funkcjonałnym:
rolę, jaką dany element jakiegoś systemu
społecznego lub kulturowego pełni względem
innych elementów tego systemu,
przyczyniając się do jego utrzymania lub teŜ
rozwoju;
b) w ujęciu konwencjonalnym: dające się
zaobserwować obiektywne następstwa
określonych zachowań społecznych dla
innych sfer Ŝycia społecznego.
Wzajemne zaleŜności róŜnych grup i in-
stytucji (fl) oraz skutki ich działań (b) nazywa
się „wkładem" danego elementu społecznego.
Funkcje wiąŜą się z zaspokajaniem potrzeb;
kaŜda grupa społeczna, ujmowana jako
względnie wyodrębniona całość, ma
wielorakie potrzeby. To, co słuŜy
zaspokajaniu potrzeb, a tym samym pozwala
istnieć danemu systemowi społecznemu, jest
w stosunku do niego funkcjonalne, natomiast
to, co utrudnia istnienie systemu lub osłabia
jego aktywność, jest w stosunku do niego
dysfunkcjonalne. To, co dla jednego systemu
jest funkcjonalne, dla drugiego moŜe być
dysfunkcjonalne, i na odwrót. Funkcje są
wpisane w strukturę danego systemu, są ściśle
powiązane z odpowiednim układem pozycji
społecznych, ról. Funkcjonalność umacnia
strukturę, przyczynia się do jej kontynuacji.
Zmiany w funkcji powodują zmiany w
strukturze. Podobnie jak funkcja, charakter
funkcjonalny lub dysfunkcjonalny moŜe mieć
teŜ struktura, w zaleŜności od tego, czy i w
jakim stopniu jest dostosowana do systemu.
306
FUNKCJA NAZWOWA
W związku z funkcjonalnością i dysfun-
kcjonalnością rozróŜnia się m. in.:
a) funkcje jawne — oficjalnie zamierzone i
uznane przez uczestników danego systemu,
mające słuŜyć modyfikacji lub lepszemu
przystosowaniu tego systemu;
b) funkcje ukryte — oficjalnie nie za-
mierzone i nie uznawane, a często teŜ nie
uświadamiane, ale faktycznie występujące i
mające określone znaczenie.
RozróŜnia się takŜe: furikcje społeczne-
przypisane (załoŜone) i funkcje rzeczywiste
oraz funlccje autentyczne i funkcje pozorne.
FUNKCJA NAZWOWA ang. non-propo-
sitional funcHon
log. Przekształcenie w nazwę jakiegoś
wyraŜenia zawierającego zmienne, po pod-
stawieniu za te zmienne odpowiednich
stałych.
FUNKCJA PREDYKATYWNA ang. pre-
dicate function -> Orzekanie (2).
FUNKCJA PROPOZYCJONALNA ang.
predicate-logic function log. ^ Funkcja
zdaniowa.
FUNKCJA REFERENCYJNA ang. refe-
rential function —> Odniesierue (2).
FUNKCJA ZDANIOWA ang. propositio-
nal function, sententialfunction
log. Przekształcenie w zdanie jakiegoś
wyraŜenia zawierającego zmierme wolne, za
pomocą operacji podstawienia za te zmierme
stałych lub ich związania kwan-tyfikatorami.
Występujące tu zmienne mogą być nazwowe
(jak np. w formule x = = y), zdaniowe (np. p
v ~p) lub jeszcze inne. Funkcję zdaniową,
której argumentami są wyraŜenia nazwowe,
nazywa się w polskiej terminologii
f u n k c j ą pro-pozycjonalną.
307
FUNKCJONALIZM
RozróŜnia się funkcje zdaniowe pra-
wdziwościowe (ekstensjonalne; —> eksten-
sjonalność) i nieprawdziwościowe (inten-
sjonalne; -^ intensjonalność), a wśród tych
ostatnich wyróŜnia się -^ tautologie (1).
syn.—> Formuła (b) zdaniowa.
FUNKCJONALIZM ang. functionalism; ii.
fonctionnalisme; nm. Funktionalismus
i. Pogląd reprezentowany przez E. CAS-
siRERA, który przeciwstawiając się —> sub-
stancjalizmowi (1) metafizycznemu uwaŜał,
Ŝe pojęcie -^ substancji (1) naleŜy zastąpić
pojęciem funkqi.
2. Związany ze stanowiskiem pozytywi-
stycznym i fenomenologicznym pogląd,
według którego nauki empiryczne nie zajmują
się badaniem związków przycz3nio-wych,
lecz tylko stwierdzaniem związków
funkcjonalnych między zjawiskami, tj. opi-
sywaniem jednych zjawisk jako —> funkcji
(1) innych zjawisk. Rzecznicy tego poglądu
odrzucali pojęde przyczyny ze względu na jej
metafizyczny i — według nich —
antropomorficzny charakter.
3. estet. Pogląd, według którego piękno
dzieła sztuki jest pochodną jego funkcji
uŜytkowej lub nawet sprowadza się do niej.
Pogląd ten znalazł wyraz w architekturze i
sztuce uŜytkowej lat dwudziestych XX w., dla
której zasadniczym czynnikiem układu
przestrzeimego jest jego funkcja, w myśl hasła
„forma wynika z funkcji".
4. psych, syn.^ Psychologia funkcjonalna.
5. W antropologii — kierunek dąŜący do
całościowego ujmowania badanej kultury, do
wyjaśniania faktów antropologicznych przez
ich funkcję i rolę, jaką odgrywają w
integralnym systemie kultury, przez sposób, w
jaki pozostają we wzajemnej relacji w obrębie
tego systemu. Temu celowi słuŜyła
monograficzna metoda badań terenowych,
polegająca na odkrywaniu wzajemnych
związków między poszczególnymi
instytucjami w obrębie danej kultury (B.
MALINOWSKI).
308

FUNKCJONALIZM PSYCHOLOGICZNY
6. soc. Szkoła funkcjonalna (funkcjonal-no-
strukturalna) (T. PARSONS, R. K. MERTON)
postulująca badanie zjawisk społecznych z
punktu widzenia funkcji, jaką spdniają w
obrębie systemu społecznego, oraz analizę
funkcjonalnych wymogów niezbędnych do
zachowania równowagi systemu.
FUNKCJONALIZM PSYCHOLOGICZNY
syn.-^ Psychologia funkcjonalna.
FUNKTOR (ic. fungor, functus sum = spra-
wuję, wykonuję) ang. functor; fr. foncteur,
nm. Funktor
1. log. W węŜszym znaczeniu (za R. CAR-
NAPEM i H. REICHENBACHEM): znak —> funkcji
nazwowej, przedstawiony za pomocą
symbolu/w jej zapisie y =f{x). Odpowiada on
w przybliŜeniu funktorom nazwo-twórczym
(zob. niŜej /2a/) od argumentów nazwowych.
2. log. W szerszym znaczeniu (za S. LEŚ-
NIEWSKIM i T. KOTARBIŃSKIM): wyraŜenie, któ-
re nie będąc zdaniem ani nazwą, tworzy wraz
z innymi wyraŜeniami, zwanymi ar-
gumentami funktora, jakieś wyraŜenie
złoŜone. W zaleŜności od tego, czy będzie
nim nazwa, czy zdanie, czy teŜ inny (bardziej
złoŜony) funktor, rozróŜnia się:
a) funktory nazwotwórcze {na-me-forming
functors). Funktorem nazwo-twórczym od
jednego argumentu nazwo-wego jest np.
negacja przynazwowa: Jan jest nie palący;
b) f u n k t o r y zdaniotwórcze
(sentence-formingfunctors). Funktorem zda-
niotwórczym od jednego argumentu zda-
niowego jest np. negacja przyzdaniowa: Jan
nie jest palący;
309
"W
FUNKTOR
c) f u n k t o r y f u n k t o r o t w ó r c z e
(functor-forming functors). Funktorem fun-
ktorotwórczym jest np. „bardzo", który to
funktor wraz z funktorem zdaniotwór-czym
„kocha" od dwóch argumentów nazwowych
(„Abelard kocha Heloizę") tworzy nowy
funktor: „bardzo kocha". Istnieje wiele
rodzajów funktorów funktoro-twórczych.
Innym podziałem funktorów, waŜnym z
logicznego punktu widzenia, jest podział na
funktory ekstensjonalne (—> eks-
tensjonalność) i intensjonalne (z;s—> inten-
sjonalność):
A) F u n k t o r ekstensjonalny
(extensional functor), zwany teŜ p ra-
wdziwościowym {truthfunctor) z racji
zaleŜności między prawdziwością ar-
gumentów a prawdziwością całego zdania
złoŜonego, tworzy wraz ze swymi ar-
gumentami zdanie charakteryzujące się
ekstensjonalnością, tzn. takie, którego wartość
logiczna (prawdziwość lub fał-szywość)
zaleŜy wyłącznie od wartości logicznej zdań
składowych (argumentów), a nie np. od ich
treści. W klasycznym —> rachunku zdań
wszystkie jego spójniki są funktorami
ekstensjonalnymi, których sens
charakteryzuje się za pomocą matryc
(tabelek), przedstawiających zaleŜność
wartości logicznej zdania złoŜonego od
wartości logicznej zdań składowych.
B) F u n k t o r i n t e n s j o n a l n y {in-
tensional functor) — tworzy wyraŜenie rue
mające cechy ekstensjonalności, przy czym
owym wyraŜeniem (złoŜonym) moŜe być
zarówno zdanie, jak nazwa.
3. Układ realizujący określone funkcje —>
algebry Boole'a.
310

G organizacji, uniwersalności, historyczności,
GATUNEK (nm. Gattung = rodzaj) gr. eidos;
łc. species; ang. species, sort; fr. espece; nm.
Art, Spezies (3)
1. metaf. Bardziej zdeterminowana niŜ
korelatywny -^ rodzaj (1) idea ogólna, która
ujmuje istotne cechy wyróŜniające jakiegoś
bytu i dotyczy rzeczy konkretnych,
podobnych do siebie na skutek ich
pochodności od wspólnego pnia.
2. W logice tradycyjnej: jeden z pięciu
wyróŜnionych przez PORFIRIUSZA (pente
phonón) i przyjętych w scholastyce {quin-que
voces) sposobów orzekania pojęć ogólnych o
jednostkowych przedmiotach {—^ pre-
dykabilia). Pozostaje on w następującym
stosunku do orzekania za pomocą —> rodzaju
(2): ograniczenie rodzaju (np. zwierzę) za
pomocą —> róŜnicy gatunkowej (np.
rozumność) prowadzi do pojęcia gatunku (np.
człowiek).
G a t u n k i n a j n i Ŝ s z e {species infi-
mae) — takie, które nie obejmują Ŝadnego
irmego (^ „drzewo Porfiriusza")-
3. hiol. Podstawowa jednostka systema
tyki świata Ŝywego: ponadindywidualna
forma organizacji Ŝywej materii, stanowią
ca zbiór —> populacji (3), który charakte
ryzuje się róŜnorodnością morfologiczną,
biochemiczną, genetyczną, ekologiczną,
geograficzną i składa się z osobników
zdolnych do krzyŜowania się i wydawa
nia płodnego potomstwa. W przyjmowa
nej obecnie populacyjnej koncepcji gatu
nek pojmuje się jako zamknięty układ
o wysokiej równowadze adaptacyjnej, który
311
GENERACJONIZM
nie traci swej odrębności, mimo Ŝe występuje
w naturze obok innych gatunków (izolacja), i
który istnieje w czasie jako nieprzerwany ciąg
pokoleń podlegający działaniu doboru
naturalnego i innych czynników ewolucji.
Gatunkowi przypisuje się następujące cechy:
realności, całościowo-ści, wysokiej
róŜnowartościowości, stabilności itp.
GENERACJANIZM
syn.^ Generacjonizm.
GENERACJONIZM (generacjanizm)
(łc. generatio = rodzenie) nm. Generationis-
mus
1. Przeciwstawny zarówno i;s—> kreacjo-
nizmowi (2), jak i teorii —> preegzystencji
pogląd na pochodzenie duszy ludzkiej, we-
dług którego powstaje ona wraz z ciałem w
akcie poczęcia w ten sposób, Ŝe jest prze-
kazywana potomstwu przez rodziców: rodzi
się z rodziców podobnie jak ciało z ich ciał.
Ze względu na akcent znaczeniowy padający
w tym wyjaśnieniu powstawania duszy
ludzkiej na „przekazywanie", generacjonizm
bywa równieŜ nazywany —> tradu-
cjanizmem. RozróŜnia się:
a) g e n e r a c j o n i z m m a t e r i a l i sty
czny (traducjanizm cielesny), według którego
dusza dziecka pochodzi z cielesnego nasienia
rodziców (m. in. TER-TULIAN);
b) g e n e r a c j o n i z m spirytuali-
s t y c z n y (traducjanizm duchowy), według
którego dusza dziecka powstaje z duchowej
duszy rodziców, nasienie cielesne zaś jest
tylko narzędziem, za pomocą którego
zapoczątkowane zostaje jej odrębne istnienie
(m. in. AUGUSTYN, FULGENCJUSZ Z RU-SPE,
GRZEGORZ WIELKI).
Odrzucany przez Kościół juŜ od V w.,
zwłaszcza w średniowieczu, na rzecz kre-
acjonizmu, generacjonizm odŜył w XIX w.
(H. KLEE, J. FROHSCHAMMER, G. C. UBAGHS,
A. ROSMINI-SERBATI).
312
GENERALIZACJA
2. filoz. przyr. Pogląd na pochodzenie Ŝycia
z materii nieorganicznej, sprowadzający się
do naiwnego —> samorództwa {gene-ratio
spontanea, generatio aequivoca).
GENERALIZACJA <łc. generalis = po-
wszechny, ogólny) ang. generalization; fr.
generalisation; nm. Generalisation, Generali-
sierung, Yerallgemeinerung
1. metod, syn.—> Uogólnienie; polega ono
np. na dokonaiuu wnioskowania indukcyj-
nego. T. CzEŜowsKJ określa generalizację ja-
ko operację przekształcenia nazwy pod-
rzędnej w nadrzędną, jako przejście od ga-
tunku do rodzaju, np. „kwadrat" - „prostokąt",
odróŜniając ją od takich operacji, jak -^
abstrakcja (6) i -> formalizacja (1).
2. t. pozn. Intelektualna czynność two-
rzenia pojęć, polegająca na zestawianiu cech
wspólnych wielu przedmiotom jed-
nostkowym.
3. psych. G e n e r a l i z a c j a b o d ź c a
— reagowanie tym samym odruchem wa-
runkowym na -> bodziec podobny do tego,
który wywoływał daną reakcję poprzednio.
GENERATIO <łc. <generatio> = rodzenie,
powstawanie) gr. genesis
Termin scholastyczny (będący tłuma-
czeniem ARYSTOTELESOWSKIEGO genesis), któ-
ry moŜe oznaczać:
a) pojawienie się jakiejś gatunkowo nowej
-> substancji (1). vs^ Corruptio;
b) akt stwarzania zarówno w znaczeniu
biologicznym, jak i konceptualnym.
c) pogląd, według którego Ŝycie powstało
spontanicznie z materii nieorganicznej
{generatio spontanea, generatio aeąuivoca)
(—> samorództwo).
GENETYKA (gr. genetes = ten, który two-
rzy, rodzic; ten, który został stworzony, syn)
ang. genetics; fr. la genetique; nm. Ge-netik
Nauka zajmująca się badaniem zjawisk ->
dziedziczności (1) i —> zmienności or-
313
GENEZA
ganizmów roślinnych, zwierzęcych i czło-
wieka (W. BATESON, 1905). Bada ona wła-
ściwości materiału genetycznego, jego
zmiany (—> mutacje), sposoby przekazy-
wania i odtwarzania informacji genetycznej w
układach kontrolujących biosyntezę,
przemianę materii i rozwój cech dziedzi-
cznych. Główne działy genetyki:
a) genetyka biochemiczna i molekularna
— która bada naturę chemiczną i me-
chanizmy działania determinant genetycznych
(genów, chromosomów) na poziomie
molekularnej struktury komórek;
b) genetyka populacji — która dotyczy
zjawisk dziedziczności i zmienności na
poziomie populacji, analizując wpływ zmian
częstotliwości współdziałania genów, mutacji,
—> selekcji, krzyŜowania się ras — na
zmiany ewolucyjne;
c) genetyka człowieka, w tym genetyka
lekarska — które badają występowanie i
sposoby przekazywania u ludzi cech uwa-
runkowanych dziedzicznie, pozytywnych i
negatywnych, w tym takŜe chorób dzie-
dzicznych.
GENEZA (gr. <genesis> = narodzenie, po-
chodzenie) łc. genesis; ang. genesis; fr. ge-
nese; nm. Genese
Ogół warunków powstania i rozwoju
danego zjawiska. Ukazanie genezy jakiegoś
przedmiotu to W3^aśnienie sposobu, w jaki
ów przedmiot stał się tym, czym jest w danej
chwili, a więc rozpatrywanie następstwa
kolejnych jego postaci w związku z
okolicznościami, w jakich dokonywał się ten
rozwój. —> Antropogeneza, -^ bio-geneza.
Kategoria pojęciowa genezy, obiegowa w
XIX-wiecznej nauce, wyraŜała tendencję do
wyjaśniania zjawisk przede wszystkim przez
poszukiwanie ich źródeł, a takŜe do
ujmowania ich w perspektjrwie
diachronicznej, niejako oddalając moŜliwość
badania synchronicznego, które
uwzględniałoby równieŜ strukturę zjawisk.
314
GENOTYP
GENOTYP (gr. genos = ród + typos = od-
cisk, odbicie) ang. genotype; fr. genotype;
nm. Genotypus
biol. Zespół wszystkich czjmników dzie-
dzicznych, uwarunkowany składem genowym
(W. L. JoHANNSEN, 1909). Genotyp określa
normy reakcji danego osobnika na określone
warunki środowiska, bezpośrednio
determinuje nie sam —> fenotyp, lecz pewien
zakres moŜliwości fenotypowych re-
alizujących się pod wpływem środowiska.
Związane z genotypem pojęcie puli
g e n o w e j określa sumę wszystkich genów,
a ściślej — całą informację genetyczną
zakodowaną w genach występujących w
populacji w danym czasie. Pula genowa moŜe
być w stanie równowagi, gdy przez szereg
pokoleń zachowuje stały skład i średnią
wartość, lub mogą w niej następować zmiany
frekwencji (częstości pojawiania się) genów i
genotypów. Poprzez tego rodzaju zmiany puli
genowej populacji dokonuje się —> ewolucja
(II) biologiczna.
GEOMETRIA (gr. <geometrta> = mierze-
nie ziemi) łc. geometria; ang. geometry; fr.
geometrie; nm. Geometrie
Dział -> matematyki, którego przedmiotem
badań są figury i stosunki przestrzenne.
RozróŜnia się m. in.: geometrię euklidesową
(EUKLIDES) i geometrie nieeuklidesowe (N. I.
ŁoBACZEWSKi, J. BoLYAi, G. F. B. RIEMANN), a
takŜe geometrię metryczną, geometrię afi-
ruczną, geometrię rzutową. Współcześnie
przez geometrię rozumie się teorię nie-
zmienników pewnej grupy przekształceń
(program z Erlangen F. KLEINA, 1872). Jed-
nym z waŜnych działów geometrii jest to-
pologia, czyli teoria niezmienników homeo-
morfizmów (tj. przekształceń wzajemnie
jednoznacznych i obustronnie dągłych).
Ze względu na ścisłość metod dedukcyj-
nych stosowanych w geometrii niektórzy
filozofowie postulowali wzorowanie się na
niej (nazwa ta obejmowała wówczas całą
matematykę) przy budowie systemów
filozoficznych (np. R. DESCARTES, B. PA-
315
GNOSTYCYZM
SCAL, G. W. LEIBNIZ, B. SPINOZA); -^ morę ge-
ometrico, —> esprit de geometrie.
GESZTALTYZM (nm. Gestalt = postać)
ang. gestaltism; fr. gestaltisme syn.~^
Psychologia postaci.
GLOBALIZACJA -^ Cywilizacja (4) glo-
balna.
GNOSTYCYZM (gr. gnostikós = poznaw-
czy, dotyczący poznania — stąd nłc. <gno-
sticismus>) ang. gnosticism; fr. gnosticisme;
nm. Gnostizismus
1. Doktryny róŜnych sekt chrześcijańskich z
II i III w., stanowiące próbę przekształcenia
wierzeń religijnych w system filozoficzny.
Charakteryzuje je: negacja rzeczywistości
obecnej, konkretnej; usiłowanie dotarcia do
sfery boskości na podstawie poznania
filozoficznego (którego szczególną cechą są
spekulacje na temat duchów i aniołów) i
poprzez praktyki ascetyczne; dualizm
absolutny lub względny (ten ostatni ma
znaleźć kres wraz z końcem świata);
odrzucenie wszelkich norm legalnych.
Podstawę gnostycyzmu stanowiła tajemna
nauka, którą rzekomo Chrystus objawił
Apostołom z zaleceniem, aby przekazywali ją
tylko wtajemniczonym, i z tego teŜ względu
nauka ta nigdzie nie została spisana. Główną
tezą gnostycyzmu było twierdzenie o istrueniu
dwóch pierwiastków: dobra (Bóg) i zła
(materia), między któryrrii istnieją istoty
pośrednie
-----> eony (3). Źródłami gnozy były religie
Ŝydowska, chrześcijańska, perska oraz fi-
lozofie: neoplatonizm, neopitagoreizm i in. Za
prekursorów gnostycyzmu moŜna uwaŜać
członków wspólnoty religijnej w Qum-ran i
Ŝydowskich wyznawców Nowego Te-
stamentu; gnostykami byli m. in.: SATURNIL
zANnocHn, BAZYLIDES, WALENTYN, MARCJON,
HERMOGENES, BARDEZANES SYRYJCZYK. Gnoza
miała swoich kontynuatorów w XII i Xni w.;
w nowszych czasach pierwiastki nauk gno-
stycznych moŜna dostrzec w -> teozofii (1).
316
GNOZA
2. Wszelka doktryna, która utrzymuje, iŜ
uzyskała całkowite wyjaśnienie rzeczy-
wistości duchowej przez poznanie ponad-
rozumowe, a nawet rozumowe.
GNOZA (gr. gnósis = wiedza; wyŜsze po-
znanie) łc. gnosis; ang. gnosis; fr. gnose; nm.
Gnosis
1. Poznanie samo w sobie — czysto in-
tuicyjne, iluminacyjne, ezoteryczne, oparte
nie na Objawieniu, lecz na zakładanej
znajomości istoty człowieka, mające pro-
wadzić do wiedzy absolutnej, która by objęła
wszelką rzeczywistość. Poznanie takie
pozwoliłoby rozwiązać wszystkie zagadnienia
filozoficzne i religijne dotyczące bo-skości,
człowieka i świata; miałoby być ono samo
przez się zbawcze. Elementy gnozy w tym
znaczeniu zawiera —> teozo-fia, —>
okultyzm, wolnomularstwo. Ten właśnie nurt,
historycznie rzecz biorąc, jest gnozą w sensie
właściwym, choć zwykło się go nazywać
gnozą nieortodoksyjną, czyli syn.—>
gnostycyzmem.
2. teol. Gnoza ortodoksyjna — chary-
zmatyczne poznanie religijne, przeniknięte
miłością, będące aspektem i pogłębieniem
wiary, nie zaś jej przewyŜszeniem. Gnoza w
tym znaczenniu jest z samej swej natury
zwrócona ku —> kontemplacji (2).
GNOZEOLOGIA (gr. gnosis = poznanie +
logos = słowo, nauka) ang. gnosiology; fr.
gnoseologie; nm. Gnoseologie syn.—> Teoria
poznania.
GODNOŚĆ (CZŁOWIEKA) gr. aksiosis;
łc. dignitas (hominis); ang. dignity; fr. dignite
(humaine); nm. Menschenwurde, Wurde des
Menschen
1. metaf., et. Szczególna wartość, jaką
posiada kaŜdy człowiek jako istota ludzka,
tzn. istota rozumna i wolna, czyli —> osoba
(1, 2), i przez co zasługuje on na szacunek
irmych istot ludzkich (—> personalizm). W
ujęciu JANA PAWŁA II godność człowieka
wyruka m. in. z faktu jego ist-
317
GODNOŚĆ (CZŁOWIEKA)
nienia jako osoby (która jest zawsze celem
samym w sobie), z jego rozumnej natury i
wolnej woli, i jako taka godność ta jest
niezbywalna i niezniszczalna. Jest to wartość
podstawowa, której człowiek nie ma sam z
siebie, lecz otrzymuje ją z chwilą swego
zaistnienia. MoŜe on ją tylko powiększać,
rozwijając się duchowo.
Stosownie do ontycznego wyposaŜenia
człowieka myśl chrześcijańska wyekspo-
nowała dwa istotne czyrmiki jego godności
(GRZEGORZ Z NYSSY, NEMEZJUSZ z EMESY,
ALANUS AB INSULIS, G. PICO DELLA MIRANDO-
LA), nawiązując do wątków filozofii staro-
Ŝytnej. Są to:
a) „środkowe" i zarazem graniczne miejsce
człowieka w hierarchicznym układzie całości
bytu (^ antropocentryzm), dzięki czemu
uczestniczy on, jako istota ducho-wo-cielesna,
w wyŜszej od siebie strefie bytu duchowego i
niŜszej materialnego. Synonimem duchowości
jest właśnie rozumność; godność człowieka
jako istoty rozumnej jest więc godnością
podobieństwa i przynaleŜności do tego, co od
ruego wyŜsze;
b) relatywna niestałość tego miejsca,
którego zmiana, moŜliwa dzięki niezde-
terminowaniu człowieka, zaleŜy od niego
samego w takiej mierze, w jakiej jest on
wolny. O jego godności bardziej więc de-
cyduje ten czynnik, będący nośnikiem idei
niezdeterminowania i wolności, które łącznie
stanowią podstawę autokreat3^wności
człowieka. Autokreatywność, inaczej niŜ ro-
zumność, nie przysługuje Ŝadnemu iimemu
bytowi stworzonemu i jako wyjątkowy w
świede przywilej jest dla określenia po-
tencjalnej godności człowieka bardziej istotny
niŜ np. jego — wyróŜniana niekiedy w tej roli
— pionowa postawa, boskie pochodzenie czy
nawet powołanie do uczestnictwa w
wewnętrznym Ŝyciu Boga.
Podobnie jak —> wolność (2), godność
człowieka uwaŜa się za wartość podstawową i
uniwersalną. W Polsce zajmował się jej
określeniem z pozycji humanistycz-
318
GRA
nych historyk idei J. DOMAŃSKI. W katolic-
kiej nauce społecznej jest ona wyraŜana przez
zasadę pomocniczości: wszystkie instytucje
społeczne i państwowe powinny z samej swej
istoty mieć względem osoby ludzkiej
charakter słuŜebny.
2. Podstawowa powirmość według etyki I.
KANTA (aŜeby nigdy nie traktować osoby
jedynie jako środka, lecz jako cel sam w
sobie), nazywana niekiedy zasadą godności
ludzkiej (-> imperatyw kategoryczny). Tę
samą treść zawiera sformułowana przez K.
WOJTYŁĘ tzw. —> norma (1)
personalistyczna („osoba nie moŜe być nigdy
dla drugiej osoby środkiem do celu"). -^
Miłość (6).
GRA łc. ludus, iocus; ang. play, gamę; fr.
jeu; nm. Spiel
1. —> Zabawa ujęta w pewne reguły, okre-
ślające najczęściej zasady współzawodnictwa
między jej uczestnikami. W miarę jak
dąŜność do osiągnięcia pewnego stanu
końcowego (np. zwycięstwa) przewaŜa nad
zachowaniami o charakterze zabawowym, gra
przekształca się w pracę. Gra łączy się z
wydatkowaniem energii fizycznej lub
umysłowej, motywowanym nie bezpośrednią
uŜytecznością, lecz przyjemnością, jaką
jednostka znajduje w samej tej czynności,
którą jest gra.
2. mat. Sytuacja konfliktowa, w której
rozwiązaniu bierze udział więcej ruŜ jeden
gracz; takŜe: kaŜda taka sytuacja decyzyjna,
której rozstrzygnięcie zaleŜy nie tylko od
decydenta, lecz równieŜ od innych jeszcze
czynników. W grze wyróŜnia się: a) graczy,
czyli grupy o przeciwstawnych interesach, b)
wypłatę gry, c) strategię gracza. RozróŜnia się
gry ze skończoną lub nieskończoną liczbą
graczy, gry z sumą zerową lub niezerową w
zaleŜności od tego, czy suma wypłat jest czy
nie jest równa zeru, gry ze skończoną lub
nieskończoną liczbą strategii w zaleŜności od
maksymalnej liczby strategii, jakie ma do
rozporządzenia co najmniej jeden z graczy.
Od-
319
GRA JĘZYKOWA
róŜnia się gry strategiczne (kiedy sytuacje są
róŜne od strategii w grze) i gry niestra-
tegiczne (gdy strategie utoŜsamiają się z
sytuacjami). Wśród gier strategicznych
wyróŜnia się gry bezkoalicyjne, kiedy koalicje
działań oraz interesów się pokrywają. W
grach bezkoalicyjnych partnerzy wybierają
strategie niezaleŜnie od siebie. Szczególnym
przypadkiem gier bezkoalicyjnych są gry
antagonistyczne, w których występują dwaj
gracze, przy czym wygrana jednego jest
równowaŜna przegranej drugiego. Wśród gier
niestrategicznych wyróŜrua się gry
kooperacyjne, w których występuje koalicja
między partnerami.
Grami w tym znaczeniu zajmuje się
matematyczna —> teoria gier.
3. Termin opisowy oznaczający wszelkie
procesy, które zachodzą wewnątrz
wyodrębnionego systemu zjawisk zgodnie z
prawidłami tego systemu i dają się
sprowadzić do czterech typów operacji:
powtórzeń, przestawień, podstawień, prze-
kształceń.
GRA JĘZYKOWA ang. language-game; fr.
jeu de langage; nm. Sprachspiel
U L. WITTGENSTEINA: Sprachspiel — całość
złoŜona z języka i czynności, w których on
uczestniczy; cały proces uŜywania słów, czyli
ćwiczenie wszelkich moŜliwych układów
słownych. Gier takich moŜe być
nieskończerue wiele i są one od siebie nie-
zaleŜne. Opiera się na nich głęboki system
gramatyczny języka, w obrębie którego mogą
powstawać coraz to nowe struktury
semantyczno-logiczne w nieograniczonej
ilości. Termin „gra" ma według Wittgensteina
podkreślać, Ŝe mówienie jest formą
działalności, wyrazem pewnego sposobu
Ŝycia {-^ forma Ŝycia).
Gra słów (Wortspiel) — wykorzystywanie
brzmieniowego podobieństwa między
słowami dla uwydatnienia semantycznych
relacji między nimi; jest ona pewnym
przypadkiem gry językowej, mianowicie tej
gry w stanie czystym.
320
GRADUALIZM
GRADUALIZM <łc. gradus = stopień) nm.
Gradualismus
metaf. Stanowisko charakterystyczne dla
schyłku staroŜytności i dla średniowiecza,
zmierzające do przezwycięŜenia dualizmu
Boga i świata, ducha i materii. MoŜna
wyróŜnić trzy jego odmiany:
a) gradualizm czysty w sformułowaniu
FiLONA Z ALEKSANDRII (trzy szczeble w dra-
birue bytów: Bóg jako stwórca Logosu -
Logos stwórca świata - odwieczna materia).
Do tej odmiany zbliŜają się poglądy
ORYGENESA, a później filozofów arabskich
(AWICENNA);
b) gradualizm emanacyjny (PLOTYN i jego
szkoła): świat powstaje poprzez konieczną
emanację z bytu najwyŜszego — Absolutu:
Absolut - świat ducha (idee) -świat
psychiczny (jedyna dusza świata, w której
zawarte są dusze jednostkowe) -materia (^
emanatyzm);
c) gradualizm poznawczy w tomistycz-nej
teorii analogii bytu: poznawczo ujęte
zróŜnicowanie wewnątrzbytowe, bytowa
nierówność, zarówno stopniowanie bytowe
zachodzące w obrębie jednego gatunku, jak i
ustopniowanie róŜnych gatunków i rodzajów.
GRAMATYKA (gr. <he grammatike [sc.
techne]> od grdmma = napis, pismo, tekst;
stąd łc. <grammatica>, -ae = 1. umiejętność
językowa, znajomość języków, 2. nauka o
budowie języka) ang. grammar, fr. gram-
maire; nm. Grammatik
Opis struktury danego języka (gramatyka
szczegółowa) lub struktury mowy ludzkiej
jako takiej (gramatyka uniwersalna) (—>
filozofia języka). W pierwszym przypadku
przedmiotem opisu jest struktura konkretnych
wyraŜeń (la parole w znaczeniu, jakie nadał
temu terminowi F. DE SAUS-SURE), W drugim
— znajdujący się u ich podstaw system
językowy (la langue w ujęciu de Saussure'a).
Parole — to mówienie, czyli kaŜdorazowa
indywidualna realizacja systemu językowego,
to konkretne
321
GRAMATYKA
uŜycie langue w danym momencie przez
uŜytkownika języka. Langue — to abstra-
kcyjny system elementów języka i stosunków
między nimi, wspólny wszystkim
uŜytkownikom danego języka, istniejący w
świadomości społecznej. Gramatyka
tradycyjna odtwarza w pełnym i wyraźnym
opisie powierzchniowe cechy struktur
słownych. Na jej pniu moŜna wyróŜnić
specjalne odmiany lub teŜ rozwinięcia. Są to:
a) G r a m a t y k a uniwersalna,
którą w XVII i XVIII w. rozwijali filozofo-
wie-lingwiści i która zyskała teŜ miano
„gramatyki filozoficznej". U jej podstaw legło
przekonanie, Ŝe rozmaite języki etniczne kryją
w swej głębszej warstwie pod zewnętrzną
róŜnorodnością wspólną organizację, będącą
odbiciem „natury ludzkiej" czy teŜ „ludzkiego
rozumu". Dla racjonalistów z kręgu R.
DESCARTES'A ta wspólna organizacja języka
jest wrodzonym wyposaŜeniem rodzaju
ludzkiego, a jej koncepcja została najpełniej
opracowana w Grammaire de Port-Royal
(1660). Współcześnie, dzięki badaniom
lingwistycznym zapoczątkowanym przez N.
CHOMSKYEGO, gramatyka uniwersalna
przybrała postać sformalizowanej teorii, nie
poprzestając na cechujących ją wcześniej
ujęciach intuicyjnych. W ujęciu Chomsky'ego
stanowiła najpierw (1957) system reguł two-
rzenia zdań, a następnie (1965) przekształciła
się w —> gramatykę generatywno-trans-
formacyjną, do której Chomsky wprowadził
takie pojęcia, jak zastosowarue reguł, —>
struktura (1) powierzchniowa i przeciwstawna
jej struktura głęboka, transformacja, —>
kompetencja językowa, —> perfor-mancja.
b) Gramatyka l o g i c z n a lub gramatyka
głęboka, którą odkrył, wychodząc poza
tradycyjną gramatykę, L. WITTGEN-STEiN,
stanowi według niego podstawę
intersubiektywnego porozumiewania się. Jest
to według określenia filozofów ling-
wistycznych z ośrodka oksfordzkiego nie-
322
GRAMATYKA FORMALNA
formalna logika języka, która odrzuca metody
jego rekonstrukcji i formalizacji, bierze
natomiast pod uwagę bogactwo egzysten-
cjalnych doświadczeń człowieka, przeja-
wiających się w czynnościach mowy.
GRAMATYKA FORMALNA ang. format
grammar; fr. grammaireformelle; nm. formule
Grammatik
W lingwistyce matematycznej (tj. nauce
zajmującej się stosowaniem metod mate-
matycznych w językoznawstwie) — zbiór
reguł formalnych, na podstawie których
moŜna rozstrzygać, czy brane pod uwagę
wyraŜenie naleŜy do danego języka. MoŜe to
być zarówno język naturalny, jak i sztuczny,
np. język sformalizowany. Reguły te
pozwalają ustalić, w jaki sposób z elementów
języka tworzy się jego poprawne wyraŜenia,
np. z liter alfabetu — skończone ciągi
liniowe, stanowiące takie właśnie wyraŜenia.
Przyjmuje się, Ŝe reguły gramatyczne
wyznaczają w sposób jednoznaczny zbiór
poprawnych zdań danego języka. Przy
budowie gramatyk formalnych pomija się
semantyczną zawartość języków. Gramatyki
te znajdują zastosowanie zwłaszcza w
językach programowania przy obsłudze
maszyn matematycznych.
GRAMATYKA FRAZOWA
syn.-^ Gramatyka struktur frazowych.
GRAMATYKA FUNKTOROWA (grama-
tyka kategorialna) ang. functorial grammar;
fr. grammaire fonctorielle; nm. funktorielle
Grammatik
Wysunięta i zarysowana przez K. AJDU-
KiEWiczA (1935) koncepcja gramatyki jako
opisu języka w kategoriach wyznaczarua
poprawnych zdań, nawiązująca do pojęcia —
> kategorii syntaktycznych (stąd równieŜ
nazwa „gramatyka kategorialna"), bliska -^
gramatyce formalnej języka naturalnego.
Według tej koncepcji, opierającej się na
wyróŜnieniu wśród kategorii semantycznych
— kategorii podstawowych i katego-
323
GRAMATYKA GENERATYWNA
rii furiktorowych, kaŜde wyraŜenie danego
języka moŜe występować bądź w roli
argumentu, bądź funktora, jednakŜe bez
stałego przyporządkowania do kategorii
syntaktycznej. Ajdukiewicz w swojej gra-
matyce wyróŜnił dwie kategorie podstawowe:
zdania (zmierme i funkcje zdaniowe) — s i
nazwy (zmienne i funkcje na-zwowe) — n.
RóŜnorakie kategorie fun-ktorowe moŜna
redukować według określonych reguł do
kategorii podstawowych w wypadkach, gdy
przekształcane wyraŜenie jest syntaktycznie
spójne. Charakteryzuje się je za pomocą
wskaźników w postaci ułamka: w liczniku
podaje się kategorię nadrzędną w stosunku do
elementów systemu językowego, a w
mianowniku umieszcza się kategorie tych
elementów, tj. kategorie semantyczne
argumentów. Na przykład s/nn to tyle co
funktor zda-niotwórczy od dwóch
argumentów na-zwowych. WyróŜnia się
funktory o takich wskaźnikach, jak s/ss
(kategoria ta moŜe oznaczać spójniki łączące
zdania), s/n/s/„itp.
Metoda charakteryzowania kategorii przez
wskaźniki znalazła zastosowanie w badaniach
spójności syntaktycznej wyraŜeń. Gramatykę
funktorową Ajdukiewi-cza rozwijali i
modyfikowali Y. BAR-HIL-LEL, uwaŜany za
prekursora gramatyki ge-neratywnej, J.
LAMBEK i in. MoŜna budować wiele gramatyk
kategorialnych, zwiększając np. liczbę
kategorii podstawowych lub poszerzając zbiór
reguł redukcji. UwaŜa się, Ŝe generatywność
gramatyk kategorialnych dorównuje
generatywno-ści -^ gramatyk struktur
frazowych.
GRAMATYKA GENERATYWNA ang.
generative grammar; fr. grammaire genera-
tive; nm. generatwe Grammatik
Sformalizowany opis danego języka —
naturalnego lub sztucznego — wyznaczający
zbiór wszystkich (poprawnie zbudowanych)
zdań tego języka i strukturę kaŜdego z tych
zdań. Znaczy to, Ŝe nie tylko
324
GRAMATYKA GENERATYWNA GRAMATYKA GENERATYWNO-TRANSFORMACYJNA
przypisuje się danym juŜ zdaniom jakiegoś
języka — tak jak w gramatyce tradycyjnej —
określoną strukturę gramatyczną, ale zmierza
się do tego, aby z góry i wyraźnie stwierdzić,
jakiego typu zdania tego języka są moŜliwe,
tj. kiedy na podstawie pewnego systemu reguł
moŜna tworzyć, czyli generować, wszystkie
poprawne pod względem gramatycznym
zdania języka, odnosząc do nich automa-
tycznie określony opis strukturalny. A zatem
podczas gdy gramatyka tradycyjna odtwarza
w swoim opisie powierzchniowe cechy
struktur słownych, gramatyka generatywna
dąŜy do odtworzenia reguł, według których
owe struktury są budowane. W pierwszym
przypadku uzyskuje się model, który
odwzorowuje cechy naoczne, w drugim —
model (w mocniejszym sensie tego słowa),
według którego kształtuje się praktyka mowy.
Z punktu widzenia gramatyki generat3nvnej
to, czym zajmuje się gramatyka tradycyjna,
moŜna określić jako realizacje fonetyczne —
często przypadkowe i niekonsekwentne —
strukturalnych prawidłowości artykulacji
sensu.
Gramatyka generatywna danego języka
umoŜliwia wytwarzanie (generowanie) — za
pomocą odpowiednich urządzeń — Określenie utworzone na gruncie -^ gra-
nieskończonego zbioru zdań na podstawie
skończonej liczby reguł zwanych re-
kursywnymi lub rekurencyjnymi {recursi-ve
rules). Są to reguły, które moŜna stosować
nieskończenie wiele razy, przy czym za punkt
wyjścia przyjmuje się kaŜdorazowo zdanie
uzyskane w wyniku poprzedniego ich uŜycia.
Na gramatykę taką składa się pełna lista
wyraŜeń prostych danego języka (—>
słownik) oraz zestaw reguł konstrukcji
wyraŜeń złoŜonych (for-mation rules), w
szczególności — zdań tego języka. Reguły te
mogą mieć rozmaitą postać; do najprostszych
naleŜą tzw. reguły przepisywania lub
podstawiania {rewrite rules, rewriting rules,
string-replacement rules) (symbolicznie: X -^
Y, co czytamy:
325
przepisz X jako Y); gramatyka, w której
występują tylko takie reguły, nazywa się —>
gramatyką struktur frazowych.
Gramatyki generatywne konstruowano i
badano najwcześniej (bez uŜycia tej nazwy) w
logicznej teorii języków sformalizowanych. U
ich podstaw znalazły się koncepcje
pochodzące z antybehawiory-stycznej
psychologii, logiki matematycznej, teorii
automatów, cybernetyki. Ideę generatywizmu
podjęło — głównie dzięki N. CHOMSKY'EMU
— językoznawstwo. Gramatyki generatywne
budowane dla języków naturalnych zawierają
oprócz reguł przepisywania bardziej
skomplikowane reguły zwane regułami
transformacji (-> gramatyka generatjm^no-
transformacyjna). Składają się one przy tym z
komponentu składniowego oraz
fonologicznego i semantycznego. Gramatyki
te analizują wykorzystanie twórczych
moŜliwości uŜycia języka.
GRAMATYKA GENERATYWNO--
TRANSFORMACYJNA ang. generatwe
transformational grammar; fr. grammaire ge-
neratwe transformationnelle; nm. generatwe
Transformations-Grammatik
matyki generatywnej, odnoszone do kaŜdej
gramatyki, która się posługuje metodą
transformacji (w tym znaczeniu uŜywa się w
odniesieniu do takiej gramatyki określenia
„metoda transformacyjna"). Pojęcie gramatyki
transformacyjnej wprowadził N. CHOMSKY
(1957) w związku z zagadnieniami
komputerowego analizowania i przetwarzania
tekstów, a następnie (1965) znacznie je
zmodyfikował, nie biorąc juŜ np. pod uwagę
zdań nuklearnych. W przeciwieństwie do
dotychczasowej gramatyki statycznej celem
gramatyki transformacyjnej jest opisanie -^
kompetencji językowej idealnego
„mówcy/słuchacza"; w tej mierze, w jakiej
osiąga ona ten cel, jest gramatyką
generatywna. Dokonuje tego przez
wprowadzenie złoŜonego systemu reguł.
326
GRAMATYKA KATEGORIALNA
wedhig których tworzona jest w syntakty-
cznej —> bazie (2) jakiegoś języka struktura
głęboka zdań, przenoszona za pomocą
transformacji w strukturę powierzchniową; w
takiej właśnie mierze gramatyka ta jest
gramatyką transformacyjną. Relacja między
dwoma poziomami struktur nie jest syme-
tryczna: te same układy wyjściowe, czyli
struktury głębokie, mogą się posłuŜyć róŜ-
nymi regułami transformacji i uzyskiwać nie
tylko róŜne formy końcowe, czyli struktury
powierzchniowe, ale teŜ odmienny punkt
widzenia na ten sam wyraŜany w zdaniach
stan rzeczy.
Badania gramatyków transformacyjnych
wskazują, Ŝe dwupoziomowość strukturalna
języków naturalnych krj^e w sobie złoŜoność
relacji o wiele bogatszą od tej, którą np.
zakładała dotąd logika formalna.
GRAMATYKA KATEGORIALNA ang.
categorial grammar; ix. grammaire catego-
rielle; nm. kategorielle Grammatik syn.—>
Gramatyka funktorowa.
GRAMATYKA STRUKTUR FRAZO-
WYCH (gramatyka frazowa) ang. phrase
structuregrammar {PS grammar), constituent
structure grammar {CS grammar), immediate
constituent structure grammar {IC grammar);
ix. grammaire a constituans immediats; nm.
Phrasenstruktur-Grammatik, Konstituenten-
struktur-Grammatik, IC-Grammatik
Jeden z modeli —> gramatyki generatyw-
nej, dotyczący syntaktycznej struktury zdań,
skonstruowany na podstawie analizy
bezpośrednich składników konstytutywnych
{immediateconstituentanalysis /IC analysisl).
„IC" jest terminem wprowadzonym przez L.
BLCKDMFIELDA (1933), przedstawiciela
klasycznego strukturalizmu amerykańskiego.
Dotyczy on wszelkiej struktury składruowej,
tj. zarówno zdań, jak i poszczególnych grup
wyrazowych, a określa się nim te składniki
frazowe, które tworzą bezpośrednio daną
konstrukcję
327
GRUPA
słowną. A n a l i z a IC, rozwinięta przez E.
NIDĘ (1966), pozwala odkryć hierarchiczne
struktury zdań danego języka naturalnego.
Gramatyka IC w zasadzie tylko opisuje
pewien dany (gotowy) zespół zdań, moŜe być
jednak równieŜ, jako gramatyka gene-
ratywna, stosowana do ich generowania. W
tym celu wystarczy zinterpretować jej reguły
rozbioru zdań jako reguły generacji (reguły
podstawiania — rewriting rules). Generuje
ona wówczas nie tylko wszystkie zdania
moŜliwe w jakimś języku, tak jak —>
gramatyka generatywno-transforma-cyjna, ale
i wiele zdań w tymŜe języku niemoŜliwych.
GRAMATYKA TRANSFORMACYJNA
ang. transformational grammar, ix. grammai-
re transformationnelle; rtm. Transformations-
grammatik, transformationelle Grammatik
-^ Gramatyka generatywno-transforma-
cyjna.
GRAMATYKA WIARY (tłum. ang. <gram-
mar of assent> = gramatyka przyświadczenia)
syn.—> Logika wiary.
GRUPA (fr. <groupe>, z wł. gruppo = wę-
zeł) ang. group; nm. Gruppe
1. mat. Zbiór G dowolnych elementów a, b,
c, ..., z jednym działaniem dwuargu-
mentowym „o" (zwanym działaniem gru-
powym), które moŜna interpretować niekiedy
jako mnoŜenie, niekiedy zaś jako dodawanie,
pozwalającym kaŜdej uporządkowanej parze
elementów a, b zbioru G przyporządkować
trzeci element c z tego zbioru, przy czym
spełnione zostają aksjomaty: 1) działanie „o"
jest łączne: flo(^oc) = {aob)oc; 2) w zbiorze
G istnieje element e działania „o" taki, Ŝe aoe
= eoa = = a dla kaŜdego elementu a zbioru G,
zwany elementem neutralnym. W przypadku
mnoŜenia element e nazywa się jednością
grupy, a w przypadku dodawania — ze-
328
GRUPA
rem grupy; 3) dla kaŜdego elementu a zbioru
G istnieje w tym zbiorze element / taki, Ŝe
aof=foa = e. W przypadku mnoŜenia
element/nazywa się odwrotnością elementu a,
w przypadku dodawania — elementem
przeciwnym do a.
Pojęcie grupy i jej przekształceń, wpro-
wadzone do matematyki przez E. GALOIS,
definiowane początkowo na gruncie algebry,
dzięki odkryciom M. S. LIEGO i F. KLEINA
znalazło zastosowanie w geometrii, a obecnie
takŜe w fizyce (m. in. w teorii cząstek
elementarnych).
2. soc. G r u p a s p o ł e c z n a — jedno z
podstawowych pojęć socjologii, wprowa-
dzone w początkach XX w. Dotyczy ono:
a) w szerszym znaczeniu — wszelkiego
zbioru osób, który moŜna ujmować jako
całość ze względu na zachodzące między
nimi stosunki;
b) w węŜszym znaczeniu — zbioru ludzi
zespolonych więzią społeczną, tzn. mających
świadomość łączności społecz-
329
GRUPA
nej i przejawiających ją w zachowaniu we
wzajemnych kontaktach oraz wobec człon-
ków innych grup. Grupa społeczna posiada
własną organizację wewnętrzną, wspólne
dąŜenia i cele, system norm społecznych i
wzorów działania.
Za CH. H. COOLEYEM rozróŜnia się m. in.,
zwłaszcza w badaniach z zakresu socjo-
psychologii, grupy społeczne pierwotne (takie
jak rodzina, wspólnota sąsiedzka),
charakteryzujące się małą liczebnością i
niewyspecjalizowanymi funkcjami członków,
ich bezpośrednimi kontaktami
interpersonalnymi, względną stabilnością, i
g r u p y s p o ł e c z n e w t ó r n e (takie jak
pracownicy danej instytucji, partia
polityczna), których członkowie złączeni są
zasadniczo więzią formalną poprzez pełnione
role społeczne, ze względu na podział pracy i
specjalizację funkcji. UwaŜa się, Ŝe grupy
pierwotne odgrywają istotną rolę w procesie
personalizacji i socjalizacji.
330

H
HABITUS (łc. <habitus> = właściwość, uspo-
sobienie, pozytywna sprawność) gr. echein
(1), didthesis (2), heksis (3, 4), ethos (4); takŜe:
łc. dispositio (3), consuetudo (4); ang. /la&ff;
fr. habitude; nm. Gewohnheit
1. mete/ —> Posiadanie (czegoś) (1) jako
jedna z dziewięciu wyróŜnionych przez
ARYSTOTELESA ^przypadłości (1) (habitus
entitativus).
2. -^ Jakość (la) będąca cechą stałą do-
skonalącą którąś z władz duchowych (rozum,
wołę) w jej bycie i działaniu (habitus
operativus).
3. Trwała zdolność do czegoś w prze-
ciwstawieniu do vs^ aktu (2); we współ-
czesnej psychologii to znaczenie „habitus"
zostało zawęŜone do „nawyku".
4. Sprawność w jakimś zakresie, nabyta
przez działanie (habitus naturalis) albo udzie-
lona przez Boga {habitus supernaturalis).
Habitus naturalny obejmuje sprawności
oceniane moralnie dodatnio lub ujemnie;
habitus pozyt3rwny nazywa się —> cnotą (2),
ujemny--------> wadą.
BAECCEITAS (ecceitas) (nłc. <haecceitas>
od łc. haecce [res] = ta oto [rzecz] — schola-
styczne tłum. ARYSTOTELESOWSKIEGO tóde ti)
ang. haecceity, thisness; fr. haecceite, ecceite;
nm. Diesheit, Dieseinzigkeit
metaf. U J. DUNSA SZKOTA: forma jedno-
stkowa w odróŜnieniu od —> quidditas i za-
razem zasada ^ jednostkowienia. Według
Dunsa Szkota byt jest ogólnie zdeter-
minowany wieloma formami, tworzącymi
331
HARMONIA
poszczególne warstwy, a w sposób ostateczny
— właściwościami jednostkowymi, które w
przeciwieństwie do ogólnych są całkowicie
proste i nieredukowalne. Mimo Ŝe jest ich
więcej niŜ jedna, tworzą jedną róŜnicę
jednostkową. Poszczególne warstwy niŜsze
mają swoje osobne istnienie istotowe (esse
essentiae), wskutek czego ogólna natura
danego bytu, wyraŜająca się w jego definicji,
ma jedność niedoskonałą. Pełną,
substancjalną jedność nadaje wszystkim
warstwom i całemu bytowi dopiero
haecceitas, czyniąc w ten sposób byt jedno-
stkowy zdolnym do przyjęcia realnego ist-
nienia (esse existentiae).
Według AWICENNY haecceitas jest — obok
istoty w rzeczach, istoty w intelekcie, istoty
samej w sobie (tzn. w porządku czystej
moŜliwości) — czwartą odmianą istoty,
stanowiącą ostateczne jej wykończenie w
rzeczach, dzięki czemu rzeczy mogą uzyskać
istnienie przypadłościowe.
HARMONIA <gr. <harmonia> = zestrój,
zjednoczenie, układ całości, proporcja;
ustalony ład, porządek; zgodność dźwięków,
akord, tonacja, muzyka) łc. harmonia,
consonantia (2); ang. harmony; fr. harmonie;
nm. Harmonie
Termin prawdopodobnie pochodzenia
pitagorejskiego, wskazujący na matematyczne
prawidłowości zarówno w budowie
wszechświata, jak i w akustyce.
1. Zgodność i wynikająca z niej jedność
róŜnorodnych składników, uporządkowanych
celowościowo, np. harmonia świata (-^
finalizm /1 /).
U pitagorejczyków: własność wszechświata
jako ładu, czyli —> kosmosu (-^ harmonia
sfer), polegająca na matematycznie
prawidłowym, ilościowym układzie jego
składników: zaleŜy ona od liczby, miary i
proporcji (—> symetria /!/).
U HERAKLITA Z EFEZU: harmonia przeci-
wieństw — uniwersalne i stałe prawo po-
wszechnej kosmicznej zmienności.
U G. W. LEIBNIZA: dostrzegalny przez lu-
332
HARMONIA PRZEDUSTAWNA
dzki umysł porządek wszechświata, wy-
jaśniany w jego doktrynie -^harmonii
przedustawnej.
2. estet. Oceniane pozytywnie pod wzglę-
dem estetycznym współwystępowanie
róŜnych elementów dzieła sztuki, np.
dźwięków, barw, brył.
W koncepcji pitagorejsko-platońskiej har-
monia jako proporcjonalny układ elementów
pewnej całości, wymierny liczbowo, stanowi
istotę —> piękna (1) (-> proporcjonalność
/I/); harmonia w sztuce jest
odzwierciedleniem harmonii natury i daje się
ściśle określić liczbowo.
U TOMASZA Z AKWINU harmonia w zna-
czeniu estetycznym, czyli consonantia, jest
jednym z czyrmików przeŜywania piękna, a
takŜe istotnym czynnikiem w jego wy-
jaśnianiu.
HARMONIA PRZEDUSTAWNA (har-
monia z góry ustanowiona) (tłum. nłc.
<harmonia praestabilita> (G. W. LEIBNIZA))
ang. pre-established harmony; fr. harmonie
preetaUie; nm. prastabilierte Harmonie
metaf. Określenie wprowadzone przez
LEIBNIZA na oznaczenie przyjętego w jego
doktrynie z góry ustanowionego przez
Stwórcę świata porządku, dzięki któremu -^
monady (2), mimo Ŝe nie mogą wpływać na
siebie nawzajem ani się ze sobą ko-
munikować, działają w sposób uporząd-
kowany. Ta z góry załoŜona regulacja za-
chowania się monad unioŜliwia, według
Leibniza, odpowiedniość między treścia-ini
ludzkiego umysłu i rzeczywistością po-
zaumysłową.
HARMONIA SFER (muzyka sfer) <gr.
sphaira = piłka; kula, kula ziemska, kula jako
bryła geometryczna; kulista, sferyczna
przestrzeń nieba okalająca Ziemię) ang. har-
mony of the spheres; nm. Harmonie der
Sphdren, Sphdrenharmonie
W teorii pitagorej czyków, dotyczącej
świata jako kosmosu, czyli ładu: współ-
brzmienie sfer gwiezdnych, które obraca-
333
HENOLOGIA
jąc się dookoła środka świata, wydają dźwięki
tworzące akord. PoniewaŜ odległości sfer
układają się w harmonijną proporcję,
wyznaczającą kulisty, a więc doskonały
kształt świata, kaŜdy zaś prawidłowy ruch
wydaje dźwięk harmonijny — w
przestworzach rozlega się „muzyka sfer" i
cały wszechświat według pitagorej-czyków
musi dźwięczeć. Nie słyszymy owej symfonii
świata dlatego, Ŝe rozbrzmiewa ona stale i
równomiernie.
HARMONIA Z GÓRY USTANOWIONA
(tłum. nłc. <harmonia praestabilita> (G. W.
LEIBNIZA)) metaf. syn.—> Harmonia
przedustawna.
HEDONIZM (gr. hedone = przyjemność,
rozkosz) ang. hedonism; fr. hedonisme; nm.
Hedonismus
1. Ogólna nazwa doktryn, według których
przyjemność (rozkosz) jest: a) najwyŜszym
dobrem, właściwym celem Ŝycia i pra-
wdziwym szczęściem (hedonizm etyczny —
odmiana -^ eudajmonizmu); b) głównym
motywem ludzkiego działania (hedonizm
psychologiczny). Hedonizm występował w
postaci skrajnej (ARYSTYP Z CYRENY) lub
umiarkowanej (EPIKUR). W czasach nowo-
Ŝytnych hedonizm w ujęciu —>utylitary-zmu
reprezentowali J. BENTHAM (—> rachunek
przyjemności) i J. ST. MILL.
2. pot. Postawa praktyczna polegająca na
dąŜeniu do korzystania z wszelkich do-
stępnych w Ŝyciu przyjemności.
HENOLOGIA (gr. td hen = jeden + logos =
słowo, nauka) fr. henologie, enologie; nm.
Henologie, Einheitslehre
metaf. W odróŜnieniu od —> ontologii:
nazwa racjonalistycznego i monizującego
stanowiska metafizycznego, według którego
ostateczną zasadą całej rzeczywistości jest nie
-^ byt, lecz —> jedno (PARMENI-DES,
pitagorejczycy, PLATON, PLOTYN, PRO-KLOS,
ORYGENES; współcześnie do koncepcji
henologicznej nawiązywał H. DUMŹRY).
334
 HEREDYTARIANIZM
HEREDYTARIANIZM (łc. hereditarius =
spadkowy, dziedziczny)
1. Pogląd, według którego —> zachowanie
jest w głównej mierze zdeterminowane -^
dziedzicznością (1). vs—> Enwiron-
mentalizm (2).
2. Koncepcje filozoficzne formułowane na
podstawie wymienionego wyŜej (1) poglądu.
HERMENEUTYKA <gr. he hermeneutike
[sc. techne] = sztuka tłumaczenia) ang. her-
meneutics; ix. la hermeneutique; nm. Herme-
neutik
1. Dyscyplina pomocnicza nauk histo-
rycznych (m. in. historii literatury, historii
filozofii, religioznawstwa) ustalająca prawidła
interpretacji wszelkiego rodzaju tekstów i
symboli słownych, zwłaszcza dawnych. Ma
ona na celu rozpoznanie, poprzez interpretację
źródeł pisanych, prawdziwego sensu,
zamierzonego przez ich autorów lub teŜ
uŜytkowników; praktyczne stosowanie reguł i
zasad hermeneuty-cznych do tekstów, czyli
samą ich interpretację, nazywa się e g z e g e
z ą. W mniej rozwiniętej i mniej
systematycznej postaci hermeneutyka, zrazu
jako sztuka interpretacji i egzegezy, była
znana juŜ staroŜytnym Grekom: dla PLATONA
była tłumaczeniem tego, co mówią bogowie,
dla stoików
— racjonalną wykładnią mitów, dla ARY-
STOTELESA — nauką roztrząsającą róŜne
sposoby interpretacji; takŜe w tradycji ju-
daistycznej uprawiali ją autorzy ksiąg Ha-
lacha i Haggada, a w tradycji chrześcijańskiej
— Ojcowie Kościoła. Rozwój biblistyki
( h e r m e n e u t y k a b i b l i j n a ^ —nauka
o zasadach interpretacji Pisma Świętego,
wyrosła z dociekań egzegetycznych nad
tekstami biblijnymi), filologii i prawo-
znawstwa uczynił z hermeneutyki dyscyplinę
zajmującą się badaniem i odczytywaniem
źródeł pisanych oraz ustalaniem ich
poprawnego tekstu, w czym znaczny udział
mieli F. SCHLEGEL i F. E. D. SCHLEIER-
^ MACHER. Dojrzałą postać metodologiczną
335
HERMENEUTYKA
hermeneutyka zaczęła uzyskiwać w XVI w. w
toku dyskusji między protestantami a
katolikami na temat roli tradycji w
przekładach Pisma Świętego; praktyczne
doświadczenia w dziedzinie hermeneutyki
uległy w 2. poł. XIX w. uogólnieniu na
gruncie metodologii nauk humanistycznych
(m. in. W. DILTHEY) — zob. niŜej (2).
2. Koncepcja rozumienia w naukach hu-
manistycznych jako metoda interpretacji
„obiektywizacji ducha" (W. DILTHEY), tj. lu-
dzkich wytworów występujących poza psy-
chiką i ogólnie dostępnych, stanowiących
obiektywną podstawę źródłową humanistyki.
Hermeneutyka rzeczywistości ludzkiej,
wymagającej interpretacji i zrozumienia, jest
przeciwstawiana obiektywnej analizie zjawisk
w świecie przyrody. I tak hermeneutyka stara
się zawsze wydobyć przez interpretację -^
sens (5) wj^owiedzi, traktowanej zrazu jako
zdarzenie, przechodząc do jej sensu, który ją
jako zdarzenie „nieskończenie przekracza" (P.
RICOEUR).
3. Refleksja filozoficzna dotycząca wszel-
kich form ekspresji, np. symboli religijnych,
mitów, dzieł sztuki.
4. U M. HEIDEGGERA: analiza rozumienia
jako swoistego sposobu bycia, czyli onto-
logia rozumienia, ukazująca ludzką skoń-
czoność (faktyczność, sytuacyjność, dzie-
jowość) nie jako ograniczenie, ale jako wa-
runek wszelkiego rozumienia. Hermeneutyka,
którą poprzedza fenomenologia, dotyczy
jedynie sensu wypowiedzi, jednakŜe wiąŜe
ów sens z zawartym w wypowiedzi
„projektem", z jakimś zarysem Ŝycia w
świecie.
Syntezy i uogólnienia wielopostaciowe-go
dorobku hermeneutyki dokonał P. RICOEUR, u
którego staje się ona nie tylko rodzajem
refleksji filozoficznej dotyczącej wszelkich
form ekspresji, ale okazuje się jedyną
postacią, w jakiej daje się uprawiać
f i l o z o f i ę r e f l e k s j i , oraz jedną z me-
tod, od których zaleŜy poprawność wszel-
kiego filozofowania.
336
HETEROLOGICZNY
Hermeneutykę stosują m. in. R. BULT-
MANN w teologii, K. KERĆNYI W religiozna-
wstwie. Dotyczy ona nie tylko teologii bib-
lijnej, ale wręcz całej teologii, gdyŜ ta poza
tekstem Biblii wyjaśnia i inne teksty, np.
pisma Ojców Kościoła, róŜne doktrynalne
wypowiedzi kościelne, podejmując ich in-
terpretację w świetle uwarunkowań histo-
rycznych i kulturowych, w szerokim kon-
tekście wiary i tradycji. Pod wpływem
współczesnej filozofii refleksji (M. HEIDEG-
GER, H. G. GADAMER, P. RICOEUR) postuluje
się, aby teolog jako hermeneuta był świadom
takŜe własnej sytuacji, świadom wy-
znaczanych przez dzisiejsze uwarunkowania
kulturowe i poznawcze horyzontów myślenia,
które określają jego rozumienie Objawienia
odczytywanego w Piśmie Świętym.
HETEROLOGICZNY <gr. heteros = inny +
logos = słowo, nauka) ang. heterological; fr.
heterologiąue; nm. heterologisch
log. Określenie odnoszące się do orzecz-
ników, które same nie mają opisywanych
przez siebie własności. Na przykład orzecznik
„zielony" jest heterologiczny, poniewaŜ sam
nie jest zielony; „bezbłendny" (tak napisany)
— poniewaŜ nie jest napisany bezbłędnie. vs-
^ Autologiczny.
Z określeniem tym wiąŜe się paradoks
heterologiczności {paradox of heterologicali-
ty), zwany teŜ paradoksem GreUinga, spro-
wadzający się do pytarua, czy wyraz „he-
terologiczny" sam jest heterologiczny; pa-
radoks ten polega na pomieszaniu języka
przedmiotowego z metajęzykiem (—> anty-
nomia /la/ semantyczna).
HETERONOMIA <gr. heteros = inny +
nomós = prawo) ang. heteronomy; fr. he'te-
ronomie; nm. Heteronomie
TO—> Autonomia.
1. et. Podleganie normom otrzymanym z
zewnątrz, np. porządkowi moralnemu
nadanemu człowiekowi przez Byt absolutny,
czyli przez Boga.
337
12 — Słownik filozoficzny
HIERARCHIA
2. U I. KANTA: stan woli nie będącej wła-
snym prawodawcą.
3. U R. INGARDENA: jeden z --momentów
(2) bytowych, niesamoistność bytowa w
przeciwieństwie do vs-^ autonomii (3)
bytowej (samoistności). Moment ów polega
na t3Tn, Ŝe dany byt nie ma sam w sobie
fundamentu bytowego, nie jest od wewnątrz
(immanentnie) określony. Hete-ronomiczne są
byty czysto intencjonalne oraz to, co przyszłe
(empirycznie moŜliwe).
HEUREZA (gr. <heuresis> = znalezienie,
odkrycie czegoś)
1. metod. Wynajdywanie sposobów pro-
wadzących do rozwiązania postawionego
problemu (do udowodnienia twierdzenia,
rozwiązania równania, podania definicji itp.).
2. pot. Metoda pedagogiczna wymagająca
od ucznia aktywnego udziału w procesie
nauczania.
HEURYSTYKA <gr. heuriskein = znajdo-
wać, odkrywać) ang. heuristic; fr. 1'heuri-
stiąue, Yeuristiąue; nm. Heuristik
1. metod. Nauka o metodach dokonywania
odkryć i rozwiązywania zadań. Heu-rystyka
była nazywana sztuką odkrywania (ars
inveniendi); zajmowali się nią m. in. R.
DESCARTES, G. W. LEIBNIZ, B. BOLZANO.
Współcześnie przyczynia się ona do rozwoju
nauki przez stawianie hipotez (tzw. czynności
heurystyczne), a ściślej — przez ich
formułowanie, poniewaŜ jest przede
wszystkim umiejętnością; wysunięte hipotezy
są następnie poddawane weryfikacji.
2. metod. Umiejętność wyszukiwania i
gromadzenia materiałów historycznych.
HIERARCHIA (gr. hierarchia = urząd na-
czelnego kapłana, od hierós = święty + ar-
che = początek, stąd: porządek panujący
wśród aniołów, duchowieństwa) łc. ordo; nłc.
hierarchia; ang. hierarchy; fr. hierarchie; nm.
Hierarchie, Rangordnung Termin
wprowadzony do filozofii przez
338
HIPOSTATYZACJA
PsEUDoDioNizEGo AREOPAGITĘ {Hierarchia nie-
bieska, Hierarchia duchowna).
1. Pierwotnie — układ podporządkowania
dziewięciu chórów anielskich, później —
układ podporządkowania róŜnych funkcji w
Kościele; pojęciem hierarchii bytów operował
-> gradualizm.
2. Układ dowolnych elementów (np. ludzi,
funkcji, rzeczy, zdarzeń, ocen), z których
kaŜdy jest przyporządkowany, na podstawie
jakichś przyjętych reguł, pewnej liczbie klas
(tzw. stopniom lub szczeblom hierarchii),
przy czym nie ma klas równorzędnych, gdyŜ
kaŜda pozostaje względem pozostałych w
relacji nadrzędności lub podrzędności, a nadto
są dwie klasy graniczne: taka, która juŜ nie
ma nad sobą klasy nadrzędnej (tzw. stopień
lub szczebel najwyŜszy) i taka, która juŜ nie
ma pod sobą klasy podrzędnej (tzw. stopień
lub szczebel najniŜszy). KaŜdy element moŜe
być zaszeregowany tylko do jednej klasy (tzn.
znajdować się tylko na jednym szczeblu
hierarchii); dwa wybrane dowolnie elementy
tylko wówczas będą równorzędne, kiedy będą
naleŜały do tej samej klasy (tzn. znajdowały
się na tym samym szczeblu hierarchii).
HIPOSTATYZACJA
metod, syn.^ Reifikacja.
HIPOSTAZA <gr. <hypóstasis> = podsta-
wa, rzeczywistość, istota; łc. <substantia> (2)
— transkrypcja słowa greckiego) nłc. hy-
postasis (2); ang. hypostasis; fr. hypostase;
nm. Hypostase
1. U PLOTYNA: emanat, byt wyemanowa-
ny z Absolutu.
U neoplatonizujących pisarzy chrześci-
jańskich termin ten był uŜywany w odnie-
sieniu do trzech Osób Boskich, rozpatry-
wanych jako substancjalnie odrębne.
2. W scholastyce: —> substancja (1) jako
kategoria ontologiczna, zwłaszcza substancja
jednostkowa, -^ osoba (1).
3. W znaczeniu pejoratywnym, jakiego
339
HIPOTETYZM
to słowo nabrało dopiero w XIX-wiecznej
teorii poznania: błędne przypisywanie
rzeczywistości absolutnej temu, co ma
charakter względny; takŜe: przedmiot fik-
cyjny, w wyniku -^ hipostazowania błędnie
uwaŜany za istniejący.
HIPOSTAZOWANIE
metod. Traktowanie własności czegoś lub
relacji tak, jak gdyby były konkretnymi
przedmiotami (realnymi substancjami), czego
źródłem moŜe być m. in. przypisywanie -^
nazwom (2) abstrakc3^nym (zwanym przez
—> reizm /2/ pozornymi) charakteru nazw
konkretnych.
HIPOTETYZM (antyindukcjonizm)
metod. Kierunek w metodologii nauk,
podkreślający rolę decyzji w przyjmowaniu
hipotez — w opozycji do —> indukcjo-nizmu
postulującego, Ŝeby przyjęcie hipotezy było
jednoznacznie wyznaczone przez
odpowiednie procedury indukcyjne oparte na
rachunku prawdopodobieństwa. Argumenty
hipotetyzmu zmierzają m. in. do wykazania,
Ŝe indukcjonizm prowadzi do paradoksów, np.
do tego, iŜ kaŜde prawo nauki ma
prawdopodobieństwo bliskie zeru, niezaleŜnie
od tego, ile doświadczeń je potwierdza.
MoŜna bowiem przedstawić prawo nauki jako
nieskończoną ko-niunkcję zdań dotyczącą
poszczególnych przypadków podpadających
pod dane prawo; potwierdzenie zaś prawa
pochodzi od skończonej liczby obserwacji;
stąd stosunek przypadków potwierdzających
do wszystkich przypadków objętych danym
prawem, a więc prawdopodobieństwo tego
prawa, jest wielkością bliską zeru, co jest
niezgodne z powszechnym w nauce poglądem
na wartość praw nauki. Hipotetyzm wysuwa
jako kryterium przyjmowania twierdzeń
naukowych zasadę, Ŝeby formułować je w
postaci moŜliwie najpodatniejszej na obalenie
doświadczalne, a jeśli ostoją się powaŜnym
próbom obalenia (testom), to zasługują
340
HIPOTEZA
na przyjęcie, przynajmniej do czasu podjęcia
następnych testów. Twórcą hipotety-zmu jest
K. R. POPPER, najwybitniejszym zaś
przedstawicielem indukcjonizmu — R.
CARNAP.
HIPOTEZA {gr. <hypóthesis> = załoŜenie,
przypuszczenie; przesłanka; punkt wyjścia w
rozumowaniu) łc. hypothesis; ang.
hypothesis; fr. hypothese; nm. Hypothese
1. metod. Sąd niepewny, odznaczający się
tylko prawdopodobieństwem.
2. metod. Twierdzenie, które nie jest uza-
sadnione w sposób upowaŜniający do sta-
nowczego uznania go za prawdziwe, lecz
zostaje przyjęte ze względu na to, Ŝe wyjaśnia
inne twierdzenia lub fakty. Hipotezami w tym
sensie są m. in. twierdzenia nauk
empirycznych, uzyskane np. przez -^ indukcję
niewyczerpującą.
HISTORIA (gr. <historia> = badarue przez
dowiadywanie się u innych — tych, którzy są
świadkami; dowiadjm^anie się u tych, którzy
wiedzą (HERODOT); badania filozoficzne
(pitagorejczycy)) łc. historia; ang. hi-story; fr.
histoire; nm. Geschichte
I. Gałąź wiedzy, której przedmiotem jest
przeszłość.
1. Badanie i opis przeszłości społeczności
ludzkich.
2. Badanie i opis przeszłości w jakiejkol-
wiek dziedzinie, np. historia filozofii; en-
cyklopedyczny zarys wiedzy, zwany dawniej
historią naturalną.
II. Sama przeszłość jako taka, zbiór faktów
historycznych, tj. przeszłych zdarzeń.
1. Cała przeszłość — pojęcie czysto teo-
retyczne; tak rozumiana historia nie jest
dostępna poznaniu.
2. Zbiór przeszłych faktów dających się
poznawać.
3. Zbiór wszystkich faktów, które historyk
moŜe zrekonstruować.
4. Zbiór faktów zarejestrowanych wprost
albo w jakimś kontekście — w odróŜnie-
341
HISTORIOZOFIA
niu od historii obejmującej całą przeszłość (w
znaczeniu 17-2).
5. Zbiór faktów istniejących w danej —
indywidualnej lub zbiorowej — świadomości,
w odróŜnieniu od historii obejmującej
wszystkie poznane juŜ zdarzenia.
6. Uporządkowany zbiór przeszłych zda-
rzeń — w odróŜnieniu od zbioru faktów
historycznych nie poddanego porządkującej
selekcji (innej niŜ selekcja, która wytworzyła
historię w sensie II-4).
III. Dzieje w ogóle, ze swą fazą minioną,
teraźniejszą i przyszłą.
HISTORIOZOFIA (gr. historia = badanie,
wiedza + sophia = mądrość; neologizm A.
CIESZKOWSKIEGO {Prolegomena zur Historio-
sophie, Berlin 1838)) nm. Historiosophie
Dziedzina ogólnych rozwaŜań nad pod-
stawowym kierunkiem rozwoju ludzkości,
sensem ludzkich dziejów jako całości i ich
prawidłowościami, granicami poznania hi-
storycznego, utoŜsamiana niekiedy z -^ = fi-
lozofią dziejów i uwaŜana za jej dawniejszą
nazwę. WyraŜenie „sens dziejów" moŜna
uwaŜać za zbitkę dwóch tradycyjnie łączo-
nych ze sobą pojęć: teoretycznego iimiema-
nia, Ŝe dziejami rządzi jakieś prawo czy Ŝe
istnieje w nich jakiś porządek, i moralnego
przekonania, Ŝe bieg dziejów zmierza do celu,
z którego osiągnięciem zostanie wyeli-
minowane lub naprawione zło. „Sens dzie-
jów" moŜna rozumieć jako:
a) porządek zapewniający dojście dziejów
do celu, który będzie zarazem kresem zła i
cierpień;
b) moŜliwość, Ŝe poznawane przez nas
zjawiska historyczne są znakami jakiegoś
irmego bytu, ukrytego poza nimi lub prze-
jawiającego się poprzez nie;
c) podleganie koniecznym i wszechogar-
niającym prawom;
d) fakt występowania związków przy-
czynowo-skutkowych, które moŜna zapo-
czątkowywać i których rezultaty dają się
przewidywać;
e) występowanie więzi lub analogii stru-
342
HISTORYCYZM
kturalnych między poszczególnymi faktami
lub grupami faktów.
Purikty historiozofii chrześcijańskiej, bu-
dowanej na biblijnej historii świętej (historii
stworzenia i zbawienia):
1) Czas linearny ma sens, czyli kierunek,
jest docelowy.
2) Zdarzenia mają swe indywidualne pię-
tno, toteŜ nigdy nie są ani nie mogą być
powtórzeniem się zdarzeń juŜ zaszłych, choć
mogą być ich dalszym ciągiem, ich skutkiem,
a nawet wypełnieniem.
3) Opatrzność nie jest koniecznością w taki
sposób jak konieczność właściwa czasowi
cyklicznemu: wprawdzie porządkuje ona
dzieje nadając im kierunek-sens, nie niweczy
jednak wolności ludzkiej woli, takŜe jej
wolności do złego.
Filozoficzno-teologiczną interpretację
dziejów przedstawił AUGUSTYN {Państwo
BoŜe). Przeciwko teologizacji dziejów wy-
stępowali: G. Vico, YOLTAIRE, J. G. VON HER-
DER, A. N. CONDORCET, CH. L. DE MONTES-
QUiEU, H. J. BoLiNGBROKE, D. HuME; W za-
mian jedni z nich wprowadzili do historii ideę
przyczynowości, inni wypracowali teorię
postępu i jedności procesu historycznego,
wreszcie uwzględniali wpływ środowiska
geograficznego i społecznego na człowieka.
G. W. F. HEGEL rozpatrywał dzieje jako
konieczny wewnętrznie proces samorozwoju
ducha, rozumu uzewnętrzniającego się
stopniowo w narodach i kulturach. Próby
całościowych ujęć historiozoficznych
przedstawili m. in. B. CROCE, O. SPENGLER,
A. J. TOYNBEE, W Polsce —
F. KONECZNY.
HISTORYCYZM (tłum. nm. Historizis-
mus) ang. historicism
Neologizm utworzony przez F. W. NIE-
TZCHEGO na określenie pewnych skrajnych
ujęć -> historyzmu, podjęty następrue przez
ich krytyków.
HISTORYCZNOSC fr. historicite; nm.
Historizitiit, Geschichtlichkeit
343
HISTORYCZNOSC
1. W znaczeniu techniczno-historycz-
nym:
a) cecha tego, co zostało uznane za rze-
czywiste, np. historyczność Ewangelii; fa-
ktyczność jakiegoś stanu rzeczy stwierdzona
na podstawie źródeł historycznych (zdarzenie
„historyczne" w przeciwstawieniu do
„mitycznego");
b) cecha tego, co naleŜy do -> historii (I,
II), co dokonuje się w czasie historycznym i
zmienia w róŜnych epokach; bycie tym, co
rzeczywiście odegrało w dziejach rolę
(wydarzenie „historyczne" w przeciwieństwie
do wydarzenia pozbawionego historycznej
doniosłości);
c) ujmowanie czegoś pod kątem histo-
rycznym, np. analiza historyczna w prze-
ciwieństwie do analizy ahistorycznej.
2. Dziejowość, charakter tego, co istnieje
dziejąc się {Geschichtlichkeit u K. JASPERSA i
u M. HEIDEGGERA, histońciteu].-P. SARTREA,
M. MERLEAU-PONTY'EGO, P. RICOEURA). Poję-
cie to odnosi się głównie do sposobu bycia
ludzkiego ducha i jego wytworów. Termin
Geschichtlichkeit pojawił się juŜ u G. W. F.
HEGLA oraz u F. E. D. SCHLEIERMACHERA i F.
W. NIETZSCHEGO, a rozpowszecłmiony został
przez W. DiLTHEYA, u którego oznacza pod-
stawową strukturę egzystencjalną człowieka,
mianowicie fakt, Ŝe człowiek nie tylko jest
uwikłany w dzieje, lecz Ŝe uwikłanie to
stanowi istotę ludzkiej kondycji. Termin ten
odgrywa podstawową rolę we współczesnej
hermeneutyce, nawiązującej do W. DiLTHEYA
i M. HEIDEGGERA.
3. a) W biologii ogólnej — historyczność
odnosi się do tych stanów i właściwości
systemów Ŝywych i ich zespołów, które mają
jedyny w swoim rodzaju charakter,
niepowtarzalny i przemijający. Poza pewnymi
podstawowymi właściwościami stałymi lub
względnie stałymi (-> aktu-alizm /1 /)
większość cech obiektów Ŝywych ma
charakter historyczny. Organizmy są istotami
historycznymi, historia jest niejako
wbudowana w ich obecną strukturę.
344
HISTORYKA
b) W metodologii i filozofii biologii — z
powyŜszego (3fl) wynika, Ŝe naukowe ujęcie
organizmów i ich ewolucji nie jest moŜliwe,
gdy się je wyizoluje z konkretnego kontekstu
historycznego. Stąd w naukach biologicznych,
zwłaszcza od czasów CH. DARWINA, stosuje
się —> wyjaśnianie (C) polegające na
odwołaniu się do historii organizmów. W
przeciwieństwie do obiektów fizycznych
organizację struktu-ralno-funkcjonalną
systemów Ŝywych i róŜne jej poziomy moŜna
wyjaśnić przez wskazanie ich genezy i
kolejnych etapów w określonym ciągu
zjawisk rozwojowych. Przyjmuje się, Ŝe
wyjaśnianie historyczne w biologii
(integratywne i narra-tywne), ustalające i
sprawdzające zaleŜności zdarzeń i ich
następstwa, ma charakter wyjaśniania
przyczynowego, mimo Ŝe nie stanowi
podstawy ścisłego przewidywania (—>
schemat /2/ przewid5rwania).
HISTORYKA (tłum. nm. <Historih}
Dział —> filozofii historii (1), obejmujący
epistemologię i metodologię nauk history-
cznych. Przedstawiciele: J. LELEWEL, J. G.
DROYSEN, M. HANDELSMAN.
HISTORYZM ang. historicism; fr. histori-
sme; nm. Historismus
Termin ukuty przez krytyków metody
historycznej, stosowany przez nich w od-
niesieniu do sceptycznych, relatywistycznych
i deterministycznych tendencji w nowoŜytnej
historiografii, uŜywany zazwyczaj na
określenie pozytywistycznego badania
historycznego połączonego z zasadą
ewoluc3qną. Od przełomu XIX i XX w.,
kiedy to nastąpił kryzys historyzmu, termin
ten znalazł zastosowanie nie tylko w
odniesieniu do nauk historycznych i
humanistyki, ale i do filozofii. Skrajne ujęcia
historyzmu ich krytycy zwykli określać
mianem „historycyzmu" {Histori-zismus —
termin F. W. NIETZSCHEGO).
1. Postulat genetycznego traktowania
badanego przedmiotu i ujmowania go ja-
345
HISTORYZM
ko wyniku określonego rozwoju, który moŜna
śledzić w historii. Traktowanie zjawisk
społecznych i kulturowych jako rezultatu
rozwoju historycznego jest jedną z głównych
zasad metodologii marksistowskiej.
2. ^Relatywizm (1), według którego
prawda zmienia się w toku dziejów i w Ŝa-
dnym ich momencie, poza tym jednym, w
którym relatywizm historyczny został
sformułowany jako pogląd prawdziwy, nie ma
wartości absolutnej.
3. Sprowadzanie filozofii do historii fi-
lozofii.
4. Główne punkty rozumienia historyzmu
w metodologii humanistyki:
a) Postulat badania i wyjaśniania wy-
tworów kulturowych w aspekcie ich hi-
storycznej genezy ze względu na potrzebę
ukazania dających się wykryć w dziejach
tendencji rozwojowych.
b) Potulat relatywizacji prawd i wartości do
poszczególnych epok historycznych oraz
wyjaśniania wytworów kulturowych ze
względu na ich funkcję w całościowych
strukturach kulturowo-historycznych.
c) Pogląd, według którego natura ludzka i
kultura są kształtowane przez ludzi w toku
historii i moŜna je zrozumieć tylko na tle
historycznego rozwoju.
Do spopularyzowania relatywistycznego
historyzmu w koncepcji humanistyki,
będącego konsekwencją skrajnego -^ idio-
grafizmu, przyczynił się W. DILTHEY, uwa-
Ŝany za twórcę nowoczesnej teorii poznania
humanistycznego.
Historyzm hermeneutyczny — rozumiejąca
interpretacja zjawisk kulturowych jako
elementów całościowych struktur
historycznych (E. TROELTSCH). —> An-
tynaturalizm.
W krytyce historyzmu, podjętej głównie z
pozycji strukturalistycznych, wskazywano na
niewystarczalność lub wręcz nieprzydatność
postulowanej przezeń dia-chronicznej analizy
zjawisk, tj. analizy ich genezy i stawania się
w czasie, dla zrozu-
346
HOLIZM
mienia najistotniejszej treści danego zjawiska.
Stawanie się, czyli zachodzące w zjawisku
zmiany, są uchwytne tylko pod tym wa-
runkiem, Ŝe przyjmie się w nim występowanie
jakiegoś elementu trwałego, gdyŜ w
przeciwnym razie nie moŜna wiecizieć, czy
ma się do czynienia z tym samym zjawiskiem,
a więc rozpoznać w nim zmianę. Analiza
tego, co określa dane zjawisko, musi
poprzedzać analizę jego zmian, a zatem
analizę diachroniczną powinna poprzedzać
analiza sjmchroniczna, i], taka, która rozpa-
truje kaŜde zjawisko w całej sied jego po-
wiązań z inn5mrii współistniejącymi z nim
zjawiskami. W sporze między naturalizmem a
antynaturalizmem zwolennikami history-zmu
byli kontynuatorzy W. DILTHEYA i H. Ri-
CKERTA oraz ideowi spadkobiercy prezen-
tującego historyzm dialektyczny G. W. F.
HEGLA (m. in. B. CROCE, R. G. COLLINGWOOD),
a takŜe F. MEINECKE i K. MANNHEIM.
HOLIZM (gr. hólos = cały, całkowity) ang.
holism; fr. holisme; nm. Holismus
1. Nawiązująca do koncepcji —> emer-
gentyzmu i BERGSONOWSKIEGO —> dynami-
zmu (1) finalistyczna teoria rozwoju, tra-
ktująca wszechświat jako całość, na którą
składają się rozwijające się dynamicznie
części; wynikiem tej ewolucji są nowe części i
nowe jakości (J. CH. SMUTS, J. B. S. HAL-
DANE, A. MEYER-ABICH).
2. Holizm m e t o d o l o g i c z n y (me-
thodological holism) — kierunek postulujący
rozpatr5rwanie zjawisk jako części jakiejś ca-
łości. Holistyczne podejście neguje w
szczególności atomizowanie tych fragmentów
rzeczywistości, które się odnoszą do
organizmów Ŝywych, a więc do zjawisk
psychicznych i społecznych, do róŜnych form
organizacji, poniewaŜ według holizmu
zachowanie się składników czy ich natura
tłumaczy się dopiero swoistością całości,
którą tworzą, a która przekracza to, co
ogranicza się do nich samych. Odmianami
holizmu są m. in. —> organi-cyzm, -^
psychologia postaci.
347
HOMO SAPIENS
HOMEOSTAZA (gr. hómoios = równy,
jednakowy + stdsis = waŜenie; stateczność)
ang. homeostasis, homoeostasis; fr. homeo-
stasie, homeostase; Homóostase, Homóostasis,
Homóostasie
1. Stan równowagi jakiegokolwiek —> sy-
stemu, utrzymywany na zasadzie ujemnego -^
sprzęŜenia zwrotnego.
2. Mol. Zachowywanie przez organizm w
sposób automatyczny określonego stanu
równowagi w zakresie pewnych parametrów
fizjologicznych, takich jak ciepłota, skład
krwi, ciśnienie wewnątrzustrojowe,
oddychanie itp.; kaŜde wychylenie ze stanu
równowagi staje się bodźcem uru-
chamiającym procesy, które mają na celu jej
przywrócenie.
HOMINIZM (łc. homo, -inis = człowiek)
ang. hominism; nm. Hominismus
Termin zaproponowany przez W. WIN-
DELBANDA na określenie pragmatycznego —>
humanizmu (4) czy teŜ psychologizmu. -^
Pragmatyzm (1).
HOMO FABER (nłc. <homo faben = czło-
wiek-rzemieślnik, wytwórca)
1. Określenie pochodzące prawdopodobnie
od B. FRANKLINA (A tool making ani-mal —
„zwierzę wytwarzające narzędzia"), podjęte
m. in. przez H. BERGSONA, uwydatniające
jako swoistą właściwość człowieka jego
zdolność do wytwarzania narzędzi i
posługiwania się nimi.
2. W teorii antropogenezy — przedsta-
wiciel Człowiekowatych posługujący się
najprostszymi narzędziami, wcześniejszy niŜ
—> Homo sapiens (2).
HOMO SAPIENS (nłc. <homo sapiens> =
człowiek rozumny)
WyraŜenie, które pojawiło się w syste-
matyce K. LiNNEUszA {Systemu naturae,
^°1758) na określenie gatunku ludzkiego jako
naczelnego w królestwie zwierząt.
1. Określenie człowieka jako istoty zdolnej
do refleksyjnego myślenia (LINNEUSZ
348
HOMOLOGIA
wśród cech wyróŜniających gatunek ludzki
wymienia na pierwszym miejscu Nosce te
ipsum — zdolność do refleksji, a na dalszym
— m. in. posiadanie mowy — homo loquax).
2. biol. Ewolucyjnie najwyŜej zorgani-
zowany gatunek rzędu Naczelnych, znaj-
dujący się w czasowo końcowej fazie rozwoju
rodziny Człowiekowatych. Podział form
ludzkich (Hominidae) na gatunki: Homo
africanus, Homo habilis, Homo erectus,
Homo sapiens — uwarunkowany jest głównie
przez przyjęcie kryterium czasu pojawiania
się tych form. Metody czysto biologiczne nie
dostarczają jednoznacznych kryteriów
wyodrębnienia poszczególnych form ludzkich
i rozróŜnienia tych ostatnich od form
przedludzkich. Zasadnicze kryterium
biologiczne, jakim jest pojemność
mózgoczaszek, jest diagnostycznie nieostre. Z
kryteriów kulturowych wymienia się głównie:
wytwarzanie narzędzi, mowę artykułowaną,
podział pracy, łączenie się w pary małŜeńskie,
wymianę osobistych doświadczeń. —> Antro-
pogeneza (1).
HOMOLOGIA (gr. <homologia> = zgod-
ność z naturą, harmonia) ang. homology; ix.
homologie; nm. Homologie
Termin występujący u stoików, ozna-
czający zgodność rozumu z samym sobą i z
naturą, a w ujęciu pitagorejskim — nawet
podobieństwo do bóstwa i zgodność z nim.
Pewien typ -> podobieństwa (1), zacho-
dzącego ze względu na pełnienie tych samych
lub zbliŜonych funkcji (np. śruba okrętowa i
śmigło samolotu) albo ze względu na wspólne
pochodzenie (np. przednie odnóŜa
czworonogów i skrzydła ptaków). Homologie
odróŜnia się od —> analogii; w ujęciu
strukturalistycznym homologia jest analogią
strukturalną.
HOMONIMY (gr. ta <homónyma> (1) =
[wyrazy] równobrzmiące) łc. homonyma
349
HORMIZM
(1); nłc. aequivoca; ang. homonyms; fr. homo-
nymes; nm. Homonyme
1. U ARYSTOTELESA (Kateg., 1 a 1): w od-
róŜnieniu od -> synonimów (1) i —> paro-
nimów (1) — rzeczy róŜne o tej samej na-
zwie, zastosowanej jednak do kaŜdej z nich w
innym znaczeniu, np. człowiek i jego
wizerunek, nazywani pospołu dzóon, choć w
kaŜdym z tych przypadków wyjaśnienie, co to
znaczy, wymagałoby róŜnych definicji (dzóon
= 1. istota Ŝywa, 2. wizerunek).
2. Współcześnie: wyrazy o takim samym
kształcie i brzmieniu, ale róŜniące się zna-
czeniem, często teŜ etymologią.
RóŜnica pomiędzy znaczeniem Ary-
stotelesowskim (1) a znaczeniem współ-
czesnym (2) polega na tym, Ŝe to pierwsze
dotyczy nie samych nazw, lecz przede
wszystkim oznaczanych przez nie rzeczy.
HOMOTEIZM (łc. homo = człowiek + gr.
theós = Bóg) ang. homotheism; nm. Homo-
theismus
Termin utworzony przez E. HAECKLA na
określenie syn.—> antropomorfizmu.
HORMIZM (gr. horme = poruszenie, napór,
impuls, dąŜenie) ang. hormic psycholo-gy; fr.
theorie hormiąue; nm. hormische Psychologie
psych. Wywodzący się od W. McDou-
GALLA pogląd, według którego wszelkie —
> zachowania zwierząt, a takŜe człowieka są
aktualizacją wrodzonych —> instynktów (3)
w przystosowaniu się do warunków
środowiskowych. Czynnikami wa-
runkującymi złoŜone formy zachowania są —
> emocje powstałe na podłoŜu działania
instynktów i oddziaływań środowiskowych.
W koncepcjach filozoficznych odpo-
wiednikiem horme — określonej siły stano-
wiącej o aktywności istot Ŝywych, moŜe być
np. wola Ŝycia u A. SCHOPENHAUERA, poryw
Ŝyciowy u H. BERGSONA czy libido u C. G.
JUNGA.
350
HUMANITARYZM
HUMANITARYZM (łc. humanitas = lu-
dzkość, człowieczeństwo) ang. humanita-
rianisme; fr. humanitarisme
1. Program moralny lub społeczny zakła-
dający równość wszystkich ludzi wobec
prawa i domagający się objęcia wszystkich
jednakowymi obowiązkami moralnymi oraz
dawania równych szans wszystkim, bez
względu na przynaleŜność społeczną, rasę,
płeć czy stan posiadania, a mający na celu
zmniejszenie cierpień i zwiększenie do-
brobytu przez odpowiednie ustawodawstwo,
często obejmujący takŜe zapobieganie
okrucieństwu wobec zwierząt (np. etyka A.
SCHWEITZERA formułująca postulat „szacunku
dla Ŝycia" jako normę).
2. Nazwa nadawana niekiedy doktrynie A.
CoMTE'A postulującej oddawanie czci
Ludzkości, nie zaś Bogu czy naturze.
3. pot. Postawa znajdująca wyraz w do-
broczynności, wyrozumiałości, Ŝyczliwości.
HUMANIZM (łc. humanus = ludzki) ang.
humanism; fr. humanisme; nm. Humanismus
Termin Humanismus utworzony został
przez niemieckiego pedagoga F. J. NIET-
HAMMERA (1808) jako określenie teorii edu-
kacyjnej, która usiłowała bronić w XIX w.
tradycyjnej pozycji studiów klasycznych (tj.
studiowania klasyków greckich i łacińskich)
w programie nauczania w szkołach średnich.
Pochodzi on od renesansowego słowa
„humanista" (nłc. humanista, wł. uma-nista),
oznaczającego wówczas, początkowo w
gwarze studenckiej, profesora nauk
humanistycznych. Z kolei termin „huma-
nista", odnoszony do zawodowego wy-
kładowcy tych nauk, pochodzi od klasycz-
nego terminu studia humanitatis lub studia
humaniora, u CYCERONA i GELLIUSZA ozna-
czającego wykształcenie w zakresie nauk
wyzwolonych i literatury, a w dobie renesansu
od XV w. ściśle określony krąg dyscyplin:
gramatykę (studium języków i literatury
klasycznej — greckiej i łacińskiej, a więc
filologię klasyczną), retorykę i poetykę
(studiowanie prozaików i poetów
351
HUMANIZM
klasycznych oraz praktyczne uprawianie
prozy i poezji), historię (historiografię) i fi-
lozofię moralną.
1. Humanizm r e n e s a n s o w y —
upowszechniona w XIX w. (w Anglii dopiero
w drugiej jego połowie) nazwa prądu w
kulturze europejskiej związanego z
odrodzeniem się na przełomie XIV i XV w.
ideałów kulturalnych staroŜytnej Grecji i
Rzymu. Za charakterystyczne dla humanizmu
uwaŜano w tej interpretacji, ograniczającej go
do epoki Odrodzenia, ideały godności i
autonomii ludzkiej, pełnego,
nieskrępowanego rozwoju przyrodzonych sił i
moŜliwości człowieka. Ideały te
przeciwstawiano ideałom kultury
średniowiecznej, humanistyczną orientację
antropocentryczną — jej orientacji as-
cetycznej i teocentrycznej.
Istotne składniki renesansowej formacji
humanistycznej:
1) Zamiłowanie do studiowania dzid: au-
torów staroŜytnych połączone z umiejętnością
docenienia nie tylko zawartej w nich wiedzy i
mądrości, ale i ich artyzmu.
2) Zainteresowanie zawartą w dzidach tych
autorów, jako pierwszoplanową dla filozofii,
problematyką moralną, i to w równym co
najmniej stopniu jak problematyką
ontologiczną czy epistemologiczną.
3) W najwaŜniejszej dla humanisty dzie-
dzinie filozofii — etyce zainteresowanie nie
tylko ogólnymi zasadami i nakazami, ale
takŜe konkretnymi przykładami realizacji
owych zasad i nakazów, równieŜ przykładami
sprzeniewierzania się im.
4) Nie tylko chęć i limiejętność uprawiania
naukowego dyskursu, ale teŜ posługiwanie się
artystyczną narracją, sentencją, anegdotą, i to
zarówno w kunsztownej prozie łacińskiej, jak
i w łacińskim wierszu, przy czym jedno i
drugie było rezultatem umyślnego i
umiejętnego naśladowania klasycznych
wzorów antycznych.
Zaznaczającej się współcześnie tendencji
do ujmowania humanizmu renesansowego
jako całkowicie nowego ruchu filozofi-
352
HUMANIZM
cznego przeciwstawia się taki znawca kultury
i filozofii renesansu, jak P. O. KRISTEL-LER.
Podkreśla on, Ŝe humanizm nie stanowi
całości wiedzy i myśli tego okresu, lecz
jedynie jej część. Dostrzega w nim szeroki
ruch kulturalny i literacki, który w swej treści
nie był specjalnie filozoficzny, ale miał waŜne
implikacje i konsekwencje filozoficzne. Inny
badacz tego okresu, E. GARIN, uŜywa terminu
„humanizm" jako wspólnego mianownika dla
filozoficznej myśU renesansu, podkreślając
jej zainteresowanie moralnymi problemami
człowieka świeckiego w odróŜnieniu od
teologicznej orientacji scholastyki
średniowiecznej.
2. Ogólna nazwa koncepcji i doktryn o
charakterze filozoficzno-antropologicznym,
upatrujących w człowieku jeden z głównych
lub jedyny przedmiot swoich zainteresowań i
przypisujących mu centralne, a więc uprzy-
wilejowane miejsce i najwyŜszą wartość w
świecie. RozróŜnia się dwa główne typy
humanizmu: a n t r o p o c e n t r y c z n y i
teocentryczny; prócz uznawania
człowieka albo Boga za ostateczną zasadę
wszystkiego róŜnią się one odmiennym
pojmowaniem natury ludzkiej i ostatecznego
celu człowieka.
A) Do humanizmu antropocentryczne-go
naleŜą: staroŜytny agnostyczny humanizm
sofistów i retorów (PROTAGORAS, GOR-GiAsz,
IzoKRATES, KWINTYLIAN); współcześ-nie:
humanizmy ateistyczne, a itp. Współcześnie do najbardziej wyrazistych
wśród nich: a) h u m a n i z m egzy-
s t e n c j a l i s t y c z n y (J.-P. SARTRE), któ-
rego główną cechą jest indywidualizm,
upatrujący w bezwzględnej wolności jed-
nostki najwyŜszą wartość określającą czło-
wieka; b) h u m a n i z m m a r k s i s t o -
wski, według którego wyzwolenie zarówno
jednostki, jak i społeczeństwa i całej
ludzkości moŜe być osiągnięte wyłącznie
poprzez przeobraŜenia ekonomiczno-
społeczne, dokonywane własnym wysiłkiem
człowieka. Realizuje się to poprzez walkę
klasową mającą prowadzić do eko-
nomicznego i społecznego wyzwolenia
353
HUMANIZM
i do budowy bezklasowego społeczeństwa
przyszłości, które po zlikwidowaniu
wszelkich form wyzysku ma zagwarantować
wszechstronny rozwój moŜliwości i talentów
ludzkich.
B) Do humanizmu teocentrycznego nie-
którzy zaliczają humanizm SOKRATESOW-
SKO-PLATOŃSKI i ARYSTOTELESOWSKI (W. JAE-
GER); głównie jednak stanowi go humanizm
c h r z e ś c i j a ń s k i , który czerpie swe
inspiracje i podstawowe przesłanki z
Objawienia: potwierdzenie naturalnej treści
przykazania miłości, wyraŜone w etycznym
nakazie miłości pojętej absolutnie (miłość
nawet nieprzyjaciół); koncepcję stworzenia
przez Boga świata i człowieka z czystego
motywu miłości; nowinę o wejściu Boga w
ludzkie dzieje poprzez wcielenie, o
ofiarowaniu się Syna BoŜego za ludzi i za całe
stworzenie przez śmierć krzyŜową, o
wywyŜszeniu człowieka przez powołanie go
do synostwa, o przebó-stwieniu człowieka na
wzór Chrystusa. Humanizm ten głosi
duchowe wyzwolenie człowieka poprzez
realizację wartości moralnych i
nadprzyrodzonych dzięki współpracy z
Bogiem w Jego stwórczym i zbawczym
dziele. W bogatej historii kultury
chrześcijańskiej jej humanizm bywał
zniekształcany manichejskim przeciwsta-
wianiem ducha — materii. Boga — światu,
duszy — ciału, wieczności — doczesności,
sformułowań humanizmu chrześcijańskiego
moŜna zaliczyć:
a) tzw. h u m a n i z m i n t e g r a l n y J.
MARITAINA — będący neotomistyczną
koncepcją kultury i społeczeństwa, zwró-
conego ku celom ostatecznym i realizującego
w sposób harmonijny i wszechstronny
wymagania natury ludzkiej (człowiek jako
jednostka) oraz powołanie osoby (człowiek
jako osoba);
b) humanizm P. TEILHARDA DE CHARDIN
— z jego koncepcją antropogenezy jako celu i
najwyŜszego dotychczas stadium w
ewolucyjnym procesie kosmogenezy.
354
HYLE
geogenezy i biogenezy, z koncepcją plane-
tyzacji i noosfery, itp.;
c) dokumenty soboru watykańskiego II,
zwłaszcza konstytucję duszpasterską O Ko-
ściele w świecie współczesnym, i inspirowane
tymi dokumentami prace teologów chrze-
ścijańskicłi, a ostatnio encyklikę Jana Pawła
II Redemptor hominis.
3. UJ. W. GOETHEGO (Dichtung und Wahr-
heit, XIII): Humanismus — syn.-^ humani-
taryzm (1,3).
4. t.pozn. Nazwa —> pragmatyzmu (1) w
ujęciu F. C. S. SCHILLERA, według którego
prawda jest wytworem ludzkim, tzn. dziełem
kaŜdego człowieka w takiej mierze, w jakiej
zaleŜy od jego doświadczenia i potrzeb. Tego
rodzaju pragmatyczny humanizm W.
WiNDELBAND określał mianem hominizmu.
HYLE (gr. <hyle> = wiązka drzewa, las;
materia)
1. U ARYSTOTELESA: —> materia (1).
2. U E. HUSSERLA: dane zmysłowe nie ob-
jęte intencjonalną aktywnością umysłu, który
nadaje im sens.
HYLEMORFIZM <gr. hyle = materia +
morphe = kształt) ang. hylomorphism, hyle-
morphism; fr. hylemorphisme; nm. Hylomor-
phismus
metaf. Pogląd, według którego istnieją
samodzielnie jedynie konkretne rzeczy (tzw. -
^ substancje /1 /), będące ontycznymi
złoŜeniami dwóch składników: —^ materii
(la) pierwszej jako podłoŜa i —> formy (lA)
substancjalnej jako czynnika de-
terminującego. Stanowisko hylemorfizmu
sformułował ARYSTOTELES przeciwstawiając
się jednostronnym ujęciom przyznającym
samoistny byt bądź materii (jońscy fi-
lozofowie przyrody, DEMOKRYT), bądź ideom
(PLATON). W średniowieczu ideę hyle-
morfizmu przejęła scholastyka; TOMASZ z
AKWINU rozwinął koncepcję Arystotelesa,
opierając na niej własną koncepcję psy-
chofizycznej jedności człowieka: dusza
355
HYLOZOIZM
i ciało są w człowieku złączone jak forma z
materią, tworząc jedną substancję. DAWID z
DiNANT, ALEKSANDER Z HALES, BONA-
WENTURA, J. DUNS SZKOT róŜnie pojmowali
w ramach hylemorfizmu wzajemny stosunek
materii i formy (np. stawiając takie kwestie,
jak: czy istnieje materia duchowa; czy kaŜda
rzecz ma tylko jedną formę; itp.).
HYLETYKA <gr. hyle = materia) fr. flty-
leticjue; nm. Hyletik
U E. HUSSERLA: dziedzina doznań zmy-
słowych (—> hyle Ul). „Hyletyczny" {hyle-
tisch) w przeciwstawieniu do „noetyczne-go"
(= spostrzeŜonego — noetisch) i „noe-
matycznego" (= przedstawionego lub po-
myślanego — noematisch) oznacza to, co
przeŜyte.
HYLICY nłc. hylicii; fr. /es hyliques
syn.-^ Somatycy.
HYLOZOIZM (gr. hyle = materia + dzdon =
istota Ŝywa) ang. hylozoism; fr. hylozo-isme;
nm. Hylozoismus
Termin wprowadzony w XVII w. przez R.
CuDWORTHA {hylozoist — „hylozoista").
filoz. przyr. Doktryna, według której wsze-
lka materia jest w jakiejś mierze oŜjrwiona.
Odmianę hylozoizmu stanowił pogląd,
według którego -> dusza świata jest źródłem
Ŝycia róŜnego od materii, niemniej
spowodowane przez nią przejawy Ŝycia
występują w kaŜdej rzeczy materialnej.
Hylozoistami byli jońscy filozofowie przy-
rody, stoicy, a w okresie Odrodzenia — B.
TELESIO i G. BRUNO; reminiscencje hylo-
zoizmu występują w filozofii Oświecerua
u VoLTAIRE'A, J. O. DE LA METTRIEGO i P. TH.
D'HOLBACHA. W duchu hylozoizmu formułuje
swe poglądy P. TEILHARD DE CHARDIN,
przyjmując, Ŝe wraz ze wzrostem kom-
pleksyfikacji materii nawet najprostszej jej
złoŜoności (skupiskom atomów) przysługuje
zaląŜkowa, nieuchwytna psychi-czność.
356

I II. A) Wytwór aktu poznawczego jako
ID (łc. id = to, ono) ang. id; £r. le ca; nm. Es
Termin wprowadzony do psychologii przez G.
GRODDECKA i podjęty przez S. FREUDA
(1923).
W psychoanalizie: najgłębsza warstwa
psychiki ludzkiej, będąca siedliskiem nie
uświadomionych nigdy lub wypartych ze
świadomości jako nie akceptowane społecznie
instynktownych impulsów. Działając na
zasadzie przyjemności, id wywiera presję na -
^ ego. —> Superego.
IDEA (gr. <idea> = kształt, wyobraŜenie;
<eidolon> (III) = obraz, odbicie, wyobraŜe-
nie) łc. species, idea; ang. idea; fr. idee; nm.
Idee, Yorstellung (IV)
(I) Samodzielny byt duchowy (PLATON) lub
(II) bytujący w intelekcie końcowy wytwór
(medium quod) aktu poznania — w od-
róŜnieniu od jego pośredniego wytworu
{medium quo), czyli od species (—> obraz /1 /),
która jest warunkiem wytworzenia medium
cjuod (ARYSTOTELES i kierunki arystote-
lizujące).
I. Często duŜą literą (Idee): istniejące re-
alnie poza umysłem niezmienne wzory rzeczy
lub myśli.
a) \J PLATONA: toŜsame ze sobą, niezło-
Ŝone, niezmienne, same w sobie doskonałe (a
więc, zgodnie z finitystycznym sposobem
filozoficznego myślenia staroŜytnych —
skończone) przedmioty, stanowiące wzory
myśli i zmiennych rzeczy materialnych.
b) U PLOTYNA: zespół bytów usytuowa-
357
IDEA
ny pomiędzy Jednią (—> Jedno Ul) a. sferą
rzeczy poznawalnych zmysłami.
c) U G. W. F. HEGLA: Myśl absolutna lub
Byt sam w sobie, od którego pochodzą —
przez dialektyczny rozwój — Duch i Natura.
d) U fenomenologów: byty istniejące
obiektywnie.
przedmiot poznania i wzór rzeczy, która
ma być wytworzona; pojęcie w znaczeniu
obiektywnym {id quod cognoscitur — to, co
poznajemy).
a) Idea s z c z e g ó ł o w a — odnosząca się
do jednostki; idee boskie — pierwowzory
rzeczy stworzonych istniejące w umyśle
BoŜym {-^ egzemplaryzm).
b ) I d e a o g ó l n a lub a b s t r a k c y j - n a
{abstrad ideas w terminologii J. LOCKE'A) —
odnosząca się do wszystkich jednostek
danego gatunku lub klasy; w koncepcji —>
nominalizmu (1) idea sprowadza się do nazwy
oznaczającej nieokreśloną liczbę jednostek.
B) Wytwór aktu poznawczego jako for-
malne pojęcie jakiegoś przedmiotu {id quo
cognosdtur — to, czym poznajemy).
III. U staroŜytnych atomistów (DEMO-
KRYT, EPIKUR): —> idol (1) {eidolon) — obraz
materialny wysyłany przez rzeczy i odbierany
przez zmysły.
IV. To wszystko, co się znajduje w umy-
śle, forma wszelkiego pojęcia, spostrzeŜenia,
wyobraŜenia.
a) U R. DESCARTES'A: -^ rzecz (3) pomy-
ślana, istniejąca obiektywnie w ludzkim
umyśle. Kartezjusz rozróŜnia trzy ich rodzaje:
1) idee wrodzone {ideae innatae) — „zro-
dzone" wraz z umysłem czy podmiotem
myślącym (zob. niŜej /V/), takie jak idea
rzeczy, prawdy, myśli. Boga itp.;
2) idee nabyte {ideae adventitiae) — przy-
swajane sobie przez umysł za pośrednictwem
sensu;
3) idee wytworzone {ideae fadae) — two-
rzone przez umysł dzięki wyobraźni, takie jak
idea syreny itp.
358
IDEACJA
b) U J. LOCKE'A: idee proste {simple ideas)
— wynik doznań zmysłowych; idee złoŜone
{composed ideas, complex ideas) — pojęcia.
c) U G. BERKELEYA: wyobraŜenia zmysło-
we.
d) U D. HUME'A: mniej Ŝywe wraŜenia,
zuboŜone obrazy przedmiotów postrze-
galnych zmysłowo {-^ impresja).
e) U I. KANTA: idee tramscendentalne lub
idee a priori —• czyste niekategorialne poję-
cia rozumu {Ideen der reinen Yernunft), któ-
rych przedmiot nie moŜe być dany w do-
świadczeniu (idea duszy, świata. Boga); idee
regulatywne rozumu — formy pojęciowe
organizujące poznanie i zapewniające mu
jedność.
V. Idee wrodzone{ideaeinnatae) — nie
nabyte przez doświadczenie zewnętrzne lub
wewnętrzne, lecz poznane przez duszę przed
jej połączeniem się z ciałem (PLATON) lub
stworzone przez Boga wraz z duszą
(AUGUSTYN, R. DESCARTES). -> Naty-wizm
(1).
IDEACJA (nłc. <ideation>) ang. ideation;
iv. ideation; nm. Ideation, Ideeierung
1. W fenomenologii: akt intuicyjnego po-
znania przedmiotów idealnych (Wesens-schau
— wgląd w istotę; —>eUos III) lub proces
dochodzenia do wglądu w istotę. Metoda
ideacji, czyli uzmienniania, ma więc
prowadzić do —> oglądu (d) ejdetycz-nego i
umoŜliwiać analizę istotnościową
obiektywnie istniejącej sfery idealnej, za-
wierającej czyste konieczności i czyste mo-
Ŝliwości.
2. psych. Tworzenie wyobraŜeń, pojęć; gra
wyobraźni.
IDEALIZACJA (nłc. idealis = stosujący się
do idei, wzorowany na idei, doskonały,
idealny) ang. idealization; fr. idealisation;
nm. Idealisierung
1. metod. Stosowany w naukach zabieg
myślowy polegający na skonstruowaniu
pojęcia, które nie ma realnych desygna-tów,
poniewaŜ abstrahuje się w nim od
359
IDEALIZACJA
pewnych cech właściwych przedmiotom
danym w doświadczeniu. Konstruując pojęcie
rozpatruje się najpierw przypadki stanowiące
ośrodek wariacji w zakresie konstruowanego
pojęcia, a dopiero następnie przypadki
graniczne w świetle ich podobieństw i róŜnic
w porównaniu z przypadkami wzorcowymi.
Konstruowane pojęcie czerpie swoje
znaczenie z zastosowań wzorcowych, a nie z
zastosowań krańcowych, jego stosowalność
zakreśla granica wyznaczana przez ustalone
wcześniej podobieństwa i róŜnice. Do konte-
kstów sytuacyjnych i czynnościowych, w
których konstruowane pojęcie ma idealne
zastosowanie, dociera się poprzez analizę
przypadków wzorcowych, a dopiero w dalszej
kolejności bada się całe bogactwo odchyleń
od sytuacji idealnej i moŜliwy zakres wariacji.
Akt idealizacji zmierza więc do tego, Ŝeby
dzięki pominięciu czynników mniej istotnych
uchwycić najbardziej istotne zaleŜności
między pozostałymi czynnikami, np. związek
między spadaniem ciał a przyciąganiem
ziemskim, z pominięciem oporu powietrza.
Idealizacja stanowi rodzaj -^ abstrakcji nie
izolującej, lecz wyróŜniająco-konstru-ującej
pewien wzorcowy model i przypomina
metodę budowania teorii opracowanej przez
wiele nauk, np. metodę konstrukcji modeli
ekonomicznych. Idealizacji kwantytatywnej
dokonuje się za pomocą modeli
geometrycznych. W naukach społecznych i
humanistycznych konstruuje się typy idealne
ludzi lub grup ludzkich, np. typ idealnie
racjonalnego podmiotu decyzji (—> teoria
decyzji), idealnego ekstrawertyka lub
introwertyka, wyidealizowanego rynku, na
którym rządzi jedynie prawo podaŜy i popytu,
itp. Bez abstrakcji i idealizacji nie byłoby w
ogóle nauki, gdyŜ nie byłoby moŜliwe
jakiekolwiek systematyczne ujęcie zagadnień.
2. pot. Nadawanie komuś lub czemuś cech -
> ideału (2) moralnego, estetycznego,
naukowego, prakseologicznego itp.
360
IDEALIZM
IDEALIZM (nłc. idealis = stosujący się do
idei) nłc. idealismus; ang. idealism; fr. idea-
lisme; nm. Idealismus
Termin powstały pod koniec XVII w.
(najpierw w formie zaląŜkowej idealistę —
„idealista", jakiej uŜył np. G. W. LEIBNIZ w
odniesieniu do PLATONA) na określenie: a)
teorii wzorczych idei, przedstawionej w
pismach Platona lub w ujęciu chrześci-
jańskiego neoplatonizmu czy scholasty-cznego
teizmu; b) epistemologicznej doktryny R.
DESCARTESA i J. LOCKFA, według których
„idee", będące bezpośrednimi przedmiotami
ludzkiego umysłu, znajdują się w podmiocie
myślącym i pozostają jego indywidualną
własnością {-^ idea /IVab/). W początkach
XVIII w., odkąd zaczęto podawać w
wątpliwość rzeczywiste istnienie świata
materialnego, terminu „idealizm" . ;iŜyto na
oznaczenie —> akosmizmu i —> im-
materializmu. Rozpowszechnił go jednak
dopiero I. KANT W związku ze swoją teorią
poznania, określając ją mianem idealizmu
transcendentalnego {transzendentaler Ide-
alismus) lub krytycznego (kritischer Idealis-
mus).
Ogólna nazwa przyznawana kierunkom,
doktrynom, poglądom, wśród których roz-
róŜnia się m. in.:
I. 1. Idealizm metafizyczny (ontologi-czny)
w dwóch odmianach:
A) Idealizm obiektywny (sj/n.^re-
alizm /2/ ontologiczny); w skrajnej posta
ci ------> immaterializm, czyli czysty idea
lizm, głoszący, Ŝe idee konstytuują całą rze
czywistość (np, idealizm platoński, —> pan-
psychizm, -^ monadologia /2/); w posta
ci umiarkowanej — Ŝe niezaleŜnie od rze
czywistości materialnej istnieją byty ideal
ne, np. esencje (G. SANTAYANA), abstrakcje
matematyczne (G. CANTOR). Odmianą skraj
nego idealizmu obiektywnego jest ide
alizm logiczny G. W. F. HEGLA {-> panlo-
gizm /1 /), który bytowi przyznawał na
turę pojęciową, logiczną, i -> filozofia toŜ
samości F. W. J. SCHELLINGA. Idealizm obie
ktywny reprezentują równieŜ przedstawi-
361
IDEALIZM
ciele szkół neokantystów: marburskiej (H.
COHEN, P. NATORP) i badeńskiej (W. WIN-
DELBAND, H. RICKERT).
B) I d e a l i z m subiektywny {sub-iective
idealism), który istnienie całej rzeczywistości
sprowadza do istnienia wraŜeń, wyobraŜeń lub
myśli w podmiocie {esse est percipere aut
percipi — „istnieć to spostrzegać lub podlegać
spostrzeŜeniom" — teza G. BERKELEYA).
Metafizyczny idealizm subiektywny
reprezentują m. in. J. G. FiCHTE (jaźń jest
twórcą rzeczywistości), F. H. BRADLEY, B.
BOSANQUET, J. WARD (idealizm absolutny —
absolute idealism).
2. Idealizm teoriopoznawczy (epistemo-
logiczny, gnozeologiczny), który przyjmując
za ptinkt wyjścia analizę poznania stwierdza,
Ŝe podmiot nie jest zdolny poznać
rzeczywistości względem siebie zewnętrznej i
poznaje jedynie swoje wraŜenia, wyobraŜenia
lub myśli. MoŜna wyróŜnić (za K.
AJDUKIEWICZEM) dwie odmiany idealizmu
teoriopoznawczego:
A) I d e a l i z m immanentny(—>im-
manentyzm /2/, —> konscjencjalizm) —
odmawiający podmiotowi zdolności wy-
kroczenia w jego aktach poznawczych poza
własną sferę immanentną, tzn. poza własne
przeŜycia psychiczne (G. BERKELEY, D.
HUME).
B) I d e a l i z m t r a n s c e n d e n t a l ny
(krytyczny) I. KANTA — przyjmujący
istnienie rzeczywistości poza podmiotem, lecz
uwaŜający ją za niepoznawalną (—> rzecz
sama w sobie); poznanie moŜe dotyczyć tylko
własnych konstrukcji myślowych: właściwa
podmiotowi aktywność kształtuje formę
doświadczenia. Podobnie jak Kant, mianem
idealisme critiąue określał własną doktrynę
filozoficzną L. BRUNSCH-viCG, który dzianie
się historii ujmował w duchu heglowskim
jako „rozwój świadomości".
Wśród odmian idealizmu moŜna teŜ
wymienić idealizm monosubiektywny (—>
solipsyzm /1, 2 /) w odróŜnieniu od idealizmu
intersubiektywnego, a takŜe
362
IDEALIZM
idealizm agnostyczny (o rzeczywistości
pozapodmiotowej nic nie wiadomo i nie ma
podstaw, by cokolwiek o niej orzekać; —>
agnostycyzm).
Na ogół idealizm przeciwstawia się vs-^
realizmowi (1), chociaŜ nie w kaŜdym
przypadku jest to jednoznaczne. Wiele
poglądów idealistycznych nie daje się w
całości zaliczyć czy to do idealizmu
metafizycznego, czy teoriopoznawczego,
poniewaŜ naleŜą do jednego i drugiego; np.
idealizm G. BERKELEYA czy J. ROYCE'A łączy
teoriopoznawczy immanentyzm z obie-
ktywnym istnieniem Boga czy Ducha Po-
wszechnego. Tak zwany idealizm proble-
matyczny {idealisme probUmatiąue) R. DES-
CARTES'A rozstrzyga wątpliwości co do ist-
nienia świata obiektywnego przez odwołanie
się do prawdomówności BoŜej. Idealizm
transcendentalno-fenomenologicz-ny
{transzendental-phiinomenologisch Idealis-
mus) E. HussERLA równieŜ łączy tezę teo-
riopoznawczą z metafizyczną twierdząc, Ŝe
świat jako zjawisko jest ukonstytuowany
przez podmiot transcendentalny.
W terminologii marksistowskiej ideali-
zmem nazywa się wszystkie poglądy, które
uznają -> monizm (b) ducha lub — w
przypadku przyjmowania dualizmu —
genetyczną wtórność materii wobec ducha; w
tym ujęciu idealizmem jest równieŜ ->
spirytualizm. I tak np. na określenie sta-
nowiska przeciwstawnego —> materiali-
zmowi (1) historycznemu, tego mianowicie,
Ŝe poglądy i ambicje ludzi (jednostek),
ideologie grup społecznych, oderwane od
stosunków produkcyjnych, są istotnym
czyrmikiem kształtującym dzieje, uŜywa się
w tej terminologii nazwy „idealizm hi-
storyczny".
II. Idealizm etyczny—stanowisko w etyce
normatywnej, postulujące realizowanie celów
wyŜszych niŜ osobista przyjemność czy
powodzenie Ŝyciowe. Praktykowanie
idealizmu etycznego w Ŝyciu, bezinteresowna
realizacja ideałów, stosowanie się do wzorów
moralnych — zwie
363
IDEAT
się idealizmem praktycznym,
przeciwstawnym z^s^ materializmowi (2)
praktycznemu.
III. Idealizm estetyczny — pogląd prze-
ciwstawny vs—> realizmowi (4) w sztuce:
sztuka nie naśladuje ani nie odtwarza ist-
niejącej rzeczywistości, lecz tworzy własną
rzeczywistość idealną.
IDEALIZM SPOŁECZNY ang. social idea-
lism; fr. idealisme social
Określenie koncepcji wyidealizowanych
warunków społecznych, np. utopii, stano-
wiące m. in. tytuł jednego z dzieł E. FOUR-
NlfiRE'A (1898).
IDEALIZM TELEOLOGICZNY ang. te-
leological idealism; fr. idealisme teleologique;
run. teleologischer Idealismus
Nazwa nadawana doktrynie R. H. Lo-
TZEGO, będącej pewnego rodzaju —> mona-
dyzmem (1); według niej rzeczywistość moŜe
być traktowana jako podlegająca z jednej
strony prawom przyczynowym i
mechanistycznym, z drugiej — prawom
celowościowym i „duchowym".
IDEALNY (nłc. <idealis> = stosujący się do
idei, wzorowany na idei, doskonaty) ang.
ideał; fr. ideał; nm. ideał
1. Dotyczący —^ idei, właściwy idei, np.
byt idealny.
2. Istniejący tylko w myśli.
3. Urzecz5rwistniający jakiś wzór dosko-
nałości lub ideę wzorczą.
IDEAŁ (nłc. ideałis = idealny) ang. tlie
ideał; fr. 1'ideał; nm. das Ideał
1. To, co w najwyŜszej mierze czyni za-
dość wymaganiom człowieka i dlatego staje
się przedmiotem jego dąŜeń.
2. Wzór doskonałości w określonej dzie-
dzinie myśli lub działania.
IDEAT (nłc. <ideatum> z łc. idea = wzór,
kształt, wyobraŜenie) ang. ideatum; fr. ideat
364
IDEE-SIŁY
1. Wytwór sztuki lub wyrób przemysłowy
zgodny z ideą wzorczą.
2. Przedmiot, któremu odpowiada jakaś
idea.
IDEE-SIŁY ang. thought-forces; fr. idees-pr-
ces; nm. Ideenkrafte, Kraft-Ideen
1. W tradycji neoplatońskiej: znajdujące się
w Bogu mądrość, słowo i myśl, które
stworzyły świat, przenikają go i zacłiowu-ją
jego spójność. -^ Raq'e zarodkowe.
2. U A. FouiLLĆE'GO: aprioryczne przed-
stawienia, które nie tylko mają moc pobu-
dzającą ludzi do działania, lecz są swego
rodzaju siłą napędową świata (idees-for-ces).
IDEM PER IDEM <łc. <idem per idem> = to
samo przez to samo)
metod, syn.^ Błędne koło (1) w definio-
waniu.
IDENTYCZNOŚĆ (nłc. <identitas> od łc.
idem = ten sam) gr. tautótes; ang. identity,
equality; fr. identite; nrn. Identitdt
1. log. —> Relacja (2) równowaŜnościowa.
Symbol identyczności, np. w wyraŜeniu X = X
(czyt. X jest identyczne z x), jest zaliczany do
-^ stałycłi (a) logicznych. W rachunku
logicznym zwanym teorią identyczności
(dołączaną zazwyczaj do —> rachunku
kwantyfikatorów) identyczność jest
definiowana poprzez aksjomaty. Zasadę
identyczności przedmiotów nieodróŜnialnych
(principium identitatis indiscer-nibilium)
podał G. W. LEIBNIZ (Monadologia, IX): dwa
przedmioty są identyczne wtedy i tylko wtedy,
gdy kaŜda własność przysługująca
pierwszemu z nich przysługuje równieŜ
drugiemu, i na odwrót; wcześniej od Leibniza
podobnie identyczność przedmiotów określił
TOMASZ z AKWINU. Identyczności
przedmiotów rueodróŜnialnych {the identity of
indiscernibles) nie naleŜy mylić z DESTUTT DE TRĄCY, F.-J. G. CABANIS, C.-F. DE
nieodróŜnialnością przedmiotów identycznych
{the indiscernibility of identicals), której
zasada głosi, Ŝe przedmioty identyczne
365
IDEOLOGIA
mają wszystkie własności wspólne, sym-
bolicznie: {x = y) = AF(Fx = Fy).
2. W prakseologii: i d e n t y c z n o ś ć
p r a k t y c z n a — dwa przedmioty są pra-
ktycznie identyczne, jeŜeli mają te same
cechy oceniane z jakiegoś punktu widzenia i
dają się zatem nawzajem zastępować, np.
wyroby produkcji seryjnej.
IDENTYFIKACJA (nłc. identificare = utoŜ-
samiać, od łc. idem = ten sam +facere = ro-
bić) ang. identification; fr. identification; nm.
Identizieren, Identifizierung, Gleichsetzung,
Gleichstellung
1. Ustalanie przynaleŜności -^ jednostki (2)
do -^ gatunku (1, 2) lub -^ gatunku (1) do —>
rodzaju (1, 2) (takoŜsamość).
2. psych. Dostrzeganie irmej osoby jako
stanowiącej cząstkę czy przedłuŜenie nas
samych, co prowadzi do reagowania przez nas
na jej sytuację tak jak na naszą własną.
Identyfikacja stanowi podstawę —> empatii
(1). syn.—> Introjekcja (2).
3. psych., soc. Akceptacja celów i wartości
przyjmowanych przez irmą osobę lub przez
grupę jako własne. W psychoanalizie
identyfikacja z rodzicanu jest podstawą
tworzenia się —^ superego. syn.—> Intro-
jekcja (3); vs^ projekcja (1).
IDEOEGZYSTENCJALIZM (łc. idea =
kształt, wzór, idea H—> 'egzystencjalizm')
ang. ideoexistentialism; fr. ideoexistentiali-
sme; nm. Ideoexistentialismus syn.—>
Filozofia ducha (2).
IDEOLOGIA (gr. idea = kształt, wyobra-
Ŝenie + logos - słowo, nauka) nłc. ideologia;
ang. ideology; fr. ideologie; nm. Ideologie
Słowo utworzone przez A. L. DESTUTTA
DE TRĄCY (1796).
I. U sensualistów z początku XIX w. (A. L.
YoLNEY, nazywanych „ideologami" {ideo-
logiste — słowo uŜywane przez Destutta de
Trący; ideologue — słowo sparafrazowane w
złośliwej intencji przez NAPOLEONA, po-
366
IDEOLOGIA
wtórzone przez F. R. DE CHATEAUBRIANDA)
— nauka psychologiczna i krytyczna o idei
bytu i jego kategoriach. Neologizm ten, oz-
naczający dla Destutta de Trący ogół stanów
świadomości, miał zastąpić niedogodny
zdaniem jego twórcy, ze względu na słowo
„dusza", termin „psychologia".
II. Termin i pojęcie występujące u K. MAR-
KSA, F. ENGELSA, M. SCHELERA, K. MANNHEIMA
i socjologów pozytywistycznych; współ-
cześnie, szczególnie w filozofii marksisto-
wskiej, oznacza ono teoretyczny stan okre-
ślonej sfery —> świadomości społecznej, któ-
rej nosicielem w danych warunkach histo-
rycznych jest jakaś grupa społeczna, słuŜący
Ŝywotnym interesom tej grupy, mianowicie
utrzymaniu, przekształceniu lub zniesieniu
istniejących aktualnie stosunków społecznych
(^psychika /2/ społeczna). KaŜda ideologia
włącza w swój zakres określony ->
światopogląd i opiera się na nim, ale nie daje
się do niego w całości sprowadzić, poniewaŜ
zawiera wiele elementów, które nie mają
charakteru światopoglądowego, np.
problematykę ekonomiczną; pozaklasowe
elementy światopoglądu nie mieszczą się w
ideologu (inaczej jest w tzw. całościowym
ujęciu ideologii u K. Mannheima).
Przeniesienie załoŜeń ideologicznych do
polityki (problemy państwa i władzy) stanowi
doktrynę polityczną.
Pojęcie ideologii pojawia się zwykle w
szerszym lub węŜszym kontekście zna-
czeniowym:
1. Jako układ poglądów, obejmujący cele,
zasady i program działania danej klasy
społecznej. W poglądach tych znajduje wyraz
zdeterminowana klasowo wizja
rzeczywistości, czemu towarzyszy odpo-
wiednia postawa wobec świata i wyznaczone
nimi normy postępowania.
2. Jako ideologia określonej grupy spo-
łecznej (politycznej, artystycznej) — ogół
poglądów, wartościowań i haseł, które
tłumaczą sytuację historyczno-społeczną,
polityczną, kulturową, gospodarczą tej
właśrue grupy i wyraŜają jej interesy.
367
IDOL
Ideologia ze swej natury nie jest nigdy
czystą teorią, tak jak moŜe nią być np. teoria
—> prawdy, lecz tworzy swoisty zlepek
racjonalizacji i mitu, kształtowany kaŜdo-
razowo na gruncie społecznych interesów,
urazów i związanych z nimi, często pod-
świadomych, —> mechanizmów obronnych.
RóŜne teorie ideologii — takŜe teoria mar-
ksistowska, która bodaj pierwsza wskazywała
na ideologiczne funkcje filozofii — zakładają
milcząco istnienie teorii prawdy, bez której
Ŝadna ideologia nie mogłaby istnieć, gdyŜ
kaŜda dla określenia swej treści potrzebuje
przeciwstawnego punktu widzenia,
zewnętrznego w stosunku do świata róŜnych
ideologii. Analiza filozoficzna, szczególnie
lingwistyczna, poddaje krytyce pozornie
racjonalną szatę ideologii, odsłaniając
mechanizmy manipulowania językiem,
ujawniając jej gospodarcze lub mityczne tło.
IDIOGRAFICZNY <nm. <idiographisch> z
gr. tdios = swoisty + grdpho = piszę) ang.
idiographic; fr. idiographique
metod. Termin wprowadzony przez W.
WINDELBANDA do metodologii nauk humani-
stycznych na oznaczenie tj^u tych nauk zaj-
mującego się ustalaniem, opisem i wyjaś-
nianiem faktów jednostkowych, w przeciw-
stawieniu do nauk vs^ nomotetycznych.
Naukami idiograficznymi są głównie nauki
historyczne. RozróŜnienie nauk idiogra-
ficznych i nomotetycznych zostało przejęte
następnie przez H. RICKERTA i rozwinięte
dzięki wprowadzonym przez niego pojęciom
nauk o kulturze (Kulturwissenschaf-ten) i
nauk o naturze (Naturwissenschaften).
IDIOGRAFIZM ang. idiographism; nm.
idiographische Methode
W metodologii nauk humanistycznych
pogląd, według którego historia jako nauka
ma charakter wyłącznie —> idiograficzny.
IDOL (łc. <idolum> = wyobraŜenie, z gr.
eidolon = odbicie; wyobraŜenie; wizeru-
368
IDONEIZM
nek, obraz, figura) ang. idol; fr. idole; nm.
Idol
PosąŜek wyobraŜający bóstwo, będący
przedmiotem kultu; boŜek, fałszywy bóg.
1. U staroŜytnych atomistów (DEMOKRYT,
EPIKUR, LUKRECJUSZ): eidola — emitowane z
powierzchni przedmiotów cząsteczki, które
po zetknięciu się z narządami zmysłowymi
powodują powstanie wraŜeń zmysłowych i
tym samym umoŜliwiają poznanie tych
przedmiotów.
2. W średniowieczu: niepewna, drugo-
rzędna wiedza.
3. U F. BACONA: idola mentis humanae —
złudzenia poznawcze umysłu ludzkiego:
a) idole plemienne {idola tribus) — złu-
dzenia właściwe naturze ludzkiej, mające swe
źródło np. w strukturze zmysłów (złudzenia
zmysłowe) i skłaniające do dopatrywania się
we wszechświecie przy-czynowości celowej;
b) idole jaskini (idola specus, nawiązanie
do -^jaskini /!/ PLATONA) — złudzenia
indywidualne człowieka, uwarunkowane
przez wychowanie, otoczenie, wykształcenie;
c) idole rynku {idola fori) — złudzerua po-
wstające wskutek wieloznaczności języka;
d) idole teatru (idola theatri) — złudzenia
wynikające z przyjętego systemu filo-
zoficznego.
IDONEIZM (łc. idoneus = zdolny do cze-
goś, właściwy czemuś) ang. idoneism; fr.
idoneisme; nm. Idoneismus
Nazwa wprowadzona przez F. GONSE-THA
na określenie jego własnego stanowiska
filozoficznego (które nazywał teŜ filozofią
dialektyczną lub filozofią otwartą —
philosophie ouverte), łączącego pewne ele-
menty kantyzmu i pozytywizmu, uznającego
mianowicie konieczność przyjmowania w
poznaniu załoŜeń, które jednak są
historycznie uwarunkowane i zmienne. -^
Aporia.
IGNORATIO ELENCHI <łc. dgnoratio elen-
chi> = nieznajomość zarzutu, argumentu
369
13 — Słownik filozoficzny
ILLACJONIZM
do obalenia, zgubienie wątku w rozumo-
waniu; tłum gr. dgnoia tou elegchou (ARYSTO-
TELES, De sophist. elenchis))
metod. Rozumowanie „nie do rzeczy" (nil
ad rem), kiedy dowodzi się irtnej tezy niŜ ta,
która ma być w wyniku rozumowania uznana
za prawdziwą.
IGNOTUM PER IGNOTIUS <łc. dgnotum
per ignotius> = nieznane przez bardziej nie-
znane)
metod. Wyjaśnienie jeszcze bardziej nie-
zrozumiałe aniŜeli to, co miało ono wyjaśniać.
IGNOTUM PER IGNOTUM (łc. dgnotum
per ignotum> = nieznane przez nieznane)
metod. Pozorne wyjaśnienie, definicja, w
której wyraŜenie definiujące jest tak samo
niezrozumiałe jak wyraŜenie definiowane.
ILLACJA (łc. dllatio> = wniesienie czego,
wniosek, dowodzenie) ang. illation; fr. il-
lation
metod. Czynność —> wnioskowania (1),
si/n.—> inferencja (1). Termin występujący
jeszcze u G. W. LEIBNIZA, współcześnie rza-
dki w języku francuskim, częstszy w an-
gielskim.
ILLACJONIZM (fr. dllationisme> z łc. illa-
tio = wniosek)
1. t. pozn. Stanowisko, według którego
uznanie istnienia rzeczywistości transcen-
dentnej moŜe być jedynie wnioskiem pew-
nego rozumowania, nie zaś rezultatem czy
protokołem doświadczenia; vs^ intuicjo-nizm
(2). lUacjonizmem jest np. pogląd D. J.
MERCIERA, dla którego obiektywne istnienie
świata zewnętrznego zostaje stwierdzone
dopiero poprzez rozumowanie wychodzące od
faktu doznawania wraŜeń zmysłowych i
oparte m. in. na zasadzie przyczyno-wości
sprawczej; takŜe np. w średnim tomi-zmie
stwierdzenie takie jest wynikiem refleksji nad
danymi doświadczenia zmysłowe-
370
ILOSC
go. Illacjonizmem nazywano niekiedy realizm
R. DESCARTES'A, ale sam Kartezjusz
protestował przeciwko traktowaniu Cogito
(ergo sum) jako wnioskowania. 2. metod.
Teoria -> inferencji (1).
ILOŚĆ gr. posótes (1), odpowiedź na pytanie
posón; nłc. quantitas (1), odpowiedź na
pytanie ąuanium; ang. ąuantity; ix. quan-tite;
nm. Quantitat, Menge, Anzahl (L. WITT-
GENSTEIN)
1. metaf. Jedna z dziewięciu wyróŜnionych
przez ARYSTOTELESA —> przypadłości (1),
będąca właściwością —> substancji (1);
właściwość ta doskonali substancję w
aspekcie —> materii (1) przez ułoŜenie
materialnych części jednych poza drugimi,
czyli przez ukonstytuowanie —> rozciągłości.
W tradycji filozofii klasycznej zwykło się
nazywać ilość i przeciwstawną jej -> jakość
(1) przypadłościami
a b s o l u t n y m i , poniewaŜ tak jedna, jak i
druga modyfikuje substancję bezpośrednio
(jakość — w aspekcie formy). Arystoteles
rozróŜrua ilość rozdzielną {posón
diońsmenon) i ilość ciągłą (syneches); przy-
kładem pierwszej moŜe być liczba lub mowa,
przykładem drugiej — linia, powierzchnia,
czas. W tradycji scholastycznej rozróŜnia się:
ilość ciągłą (quantitas continua), ilość
rozczłonkowaną {ąuantitas discreta), ilość
trwałą {ąuantitas permanens) i ilość płyrmą
{ąuantitas fluens).
2. To, co jest lub moŜe być wyraŜone —>
liczbą.
3. W dialektyce marksistowskiej — zmiany
ilościowe, oznaczające nasilanie się pod
pewnym względem jakiejś cechy czy aspektu
danego zjawiska, mogące prowadzić do zmian
jakościowych (—> jakość /4/). Zmiany
ilościowe cechuje ciągłość i powolność.
Niekiedy nazywa się je „ewolucyjnymi
formami ruchu".
ILUMINACJA (łc. <illuminatio> = oświe-
cenie) ang. illumination; fr. illumination; nm.
Illumination
371
ILUZJA
U AUGUSTYNA: udzielanie umysłowi świa-
tła przez Boga w sposób nadprzyrodzony,
dzięki czemu umysł zdolny jest bezpośrednio
oglądać prawdę {visio intellectu-alis).
R. BACON rozróŜnia trzy typy oświece-
nia:
a) zmysłowe, dzięki któremu człowiek
poznaje prawdy w doświadczeniu zewnę-
trznym;
b) wewnętrzne, pozwalające wykryć
prawdy nadprzyrodzone, których umysł sam
nigdy nie mógłby osiągnąć;
c) powszechne, którego Bóg udziela imiy-
słom wszystkich ludzi {—> Huminizm /1 /).
W powyŜszych ujęciach iluminacja sta-
nowiłaby źródło —> kontemplacji (2) misty-
cznej. Według F. E. D. SCHLEIERMACHERA
iluminacja powoduje przeobraŜenie Ŝycia
emocjonalnego i uzyskanie w nim miary i
harmonii.
ILUMINIZM ang. illuminism; fr. illumi-
nisme; nm. Illuminismus
1. Ogólna nazwa doktryn uznających
oświecenie przez Boga za najcenniejsze
źródło poznania, zwłaszcza religijnego
(AUGUSTYN, BONAWENTURA, R. BACON, N. DE
MALEBRANCHE), W szczególności zaś nazwa
nadawana doktrynie Augustyna, według
którego człowiek poznaje prawdy wieczne
dzięki światłu wewnętrznemu udzielanemu
jego umysłowi przez Boga (—> iluminacja).
2. Odrębna nazwa —> kwietyzmu (1) hi-
szpańskiego, którego wyznawcy nazywali
siebie „oświeconymi" (alumbrados). TakŜe
nazwa doktr}^ E. SWEDENBORGA, C. DE SAINT-
-MARTINA, przyjmujących oświecenie we-
wnętrzne na podłoŜu mistyki naturalnej.
ILUZJA (łc. dllusio = szyderstwo, Ŝart,
ironia; złudzenie) gr. apataomai; ang. illu-
sion; fr. illusion; nm. Illusion, Tauschung
t. pozn., psych. W odróŜnieniu od halu-
cynacji, w przypadku której postrzegane
przedmioty w ogóle nie istnieją — rodzaj
372
IMMANENCJA
—> złudzenia polegający na błędnym ujęciu
jakiegoś fragmentu rzeczywistości na skutek
zniekształconych danych zmysłowych lub ich
niewłaściwej interpretacji.
IMMANENCJA (nłc. <immanentia> = siła
działająca we wnętrzu jakiejś istoty, z łc.
immanens, -entis = tkwiący w czymś, we-
wnętrzny) ang. immanence; fr. immanence;
nm. Immanenz
Tkwienie w czymś, pozostawanie wewnątrz
czegoś, niewychodzenie poza dany
przedmiot, przeciwstawiane zazwyczaj ys—>
transcendencji.
1. Wszystko to, co zawiera się w sobie
samym {an sich) i nie wykracza poza siebie.
W -> panteizmie zasadą świata, nie
wykraczającą poza jego granice, pojętą jako
jego natura lub praprzyczyna, jest Bóg.
2. metaf. Natura lub przyczyna jakiejś
rzeczy zawierające się w niej samej, co oz-
nacza jej niezaleŜność bytową od jakiego-
kolwiek czynnika zewnętrznego.
Z a s a d a immanencji:
A) Według TOMASZA Z AKWINU: Ŝaden byt
nie moŜe być przyporządkowany jakiemuś
celowi, jeśli nie znajduje się juŜ w określonej
do niego proporcji.
B) W ujęciu ontologicznym: „Wszystko
znajduje się wewnątrz wszystkiego" {-^ im-
manentyzm /1 / ontologiczny).
C) W ujęciu gnozeologicznym — zasada
nazywana niekiedy „zasadą świadomości" (N.
HARTMANN). RóŜne jej sformułowania
odegrały waŜną rolę w dyskusji idealizmów
XIX i XX w.; dają się one sprowadzić do
następujących ujęć:
1) wszystko, co poznajemy, jest częścią
poznającej świadomości;
2) wszystko, co poznajemy, zaleŜne jest od
poznającej świadomości;
3) świadomość nie moŜe wejść w stycz-
ność poznawczą z tym, co pozaświado-
mościowe.
Ponadto odróŜniano wówczas: a) zasadę
absolutnej immanencji: „Nic poza myślą nie
daje się pomyśleć" (Ź. LEROY);
373
IMMANENTYZM
b) zasadę względnej immanencji: „W czło-
wieku nie moŜe się znaleźć nic takiego, co by
nie odpowiadało jego potrzebie ekspansji"
(M. BLONDEL), tzn.: przyjmujemy coś jedynie
ze względu na to, Ŝe potrzebujemy tego
intelektualnie lub moralnie. Na zasadzie
względnej immanencji opiera się m e t o d a
i m m a n e n c j i , polegająca na
wykazywaniu, Ŝe porządek nadprzyrodzony
odpowiada najgłębszym potrzebom duszy
ludzkiej, choć nie da się do nich sprowadzić.
IMMANENTNY (łc. immanens = tkwiący w
czymś, wewnętrzny) gr. enypdrchon (ARY-
STOTELES); ang. immanent; fr. immanent; nm.
immanent
1. Pozostający wewnątrz czegoś, nie wy-
kraczający poza dany przedmiot; TO—> trans-
cendentny (1).
2. Nie będący wynikiem działania jakiegoś
czyrinika zewnętrznego.
3. Istniejący w świadomości podmiotu;
os—> transcendentalny (3).
4. U I. KANTA: pozostający w grarucach
doświadczenia; os—> transcendentalny (2).
5. metod. Immanentna k r y t y k a >
krytyka (1) trzymająca się ściśle zasad
przyjętych w danej dziedzinie wiedzy, np. w
obrębie aksjomatyki danego systemu
logicznego.
IMMANENTYZM (łc. immanens, -entis =
tkwiący w czymś, wewnętrzny) nłc. im-
manentismus; ang. immanentism; fr. imma-
nentisme; nm. Immanentismus
1. Immanentyzm ontologiczny — do-
ktryna, według której wszystkie elementy
rzecz5rwistości zawierają się w sobie wza-
jemnie i są od siebie ściśle współzaleŜne,
konstytuując tylko jedną jedyną rzeczywistość
(—> panteizm /b/ naturalistyczny).
2. Immanentyzm gnozeologiczny (odmiana
^idealizmu /I-2A/ immanentne-go) — ogólna
nazwa poglądów, według których poznanie
nie wychodzi poza granice świadomości,
wobec czego rzeczy-
374
IMMATERIALIZM
wistość utoŜsamia się z nią (G. BERKELEY, D.
HuME, przedstawiciele —> filozofii im-
manentnej, neopozytywizm w pierwszej fazie
swego rozwoju). Immanentyzm w taki czy
inny sposób zaprzecza intencyjnemu
charakterowi świadomości oraz transcen-
dencji jej przedmiotu i znajduje wyraz w tzw.
zasadzie —> immanencji (C).
3. Pogląd, według którego człowiek od-
czuwa wewnętrzną potrzebę bóstwa, chociaŜ
Bóg jest dla poznania rozumowego
niedostępny (metoda immanencji, —> mo-
dernizm Ul).
IMMATERIALIZM (łc. immaterialis = nie-
materialny) ang. immaterialism; fr. immate-
rialisme; nm. Immaterialismus
Termin utworzony przez G. BERKELEYA na
określenie jego własnej doktryny meta-
fizycznej (zob. niŜej /b/).
Szczegółowy przypadek —> idealizmu (I-I)
metafizycznego lub teza skrajnego —> spi-
rytualizmu (a) — pogląd zaprzeczający re-
alnemu istnieniu —> materii (2) i sprowa-
dzający całą rzeczjoYistość do —»idei (I, IV)
i -^ ducha (1). RozróŜnia się:
a) immaterializm, który się opiera na
platońskim —> idealizmie (I lA): rzeczy
składają się z jakości (barw, kształtów itp.), a
poniewaŜ jakości, będąc odbiciem idei w
rzeczach, są niematerialne, więc i rzeczy są
niematerialne (GRZEGORZ ZNYSSY, JAN
SZKOT ERIUGENA);
b) czysty idealizm {pure idealism) — im-
materializm, który się opiera na skrajnym -^
sensualizmie (1) i -^ subiektywizmie (1, 2),
zaprzeczający istnieniu materii jako substancji
niezaleŜnej od spostrzeŜeń: esse est percipere
aut percipi — „być to spostrzegać lub
podlegać spostrzeŜeniom" (G. BERKELEY).
IMMEDIATYZM (fr. <intmediatisme> z nłc.
immediatus = bezpośredni) ang. immedia-tism
t. pozn. Stanowisko, które wyklucza ja-
kikolwiek czynnik pośredniczący w akcie
375
IMMORALIZM
poznania między podmiotem poznającym a
przedmiotem poznawanym {-^ bezpo-
średniość); wyrazem takiego stanowiska jest
np. przyjmowanie istnienia rzeczywistości
pozaumysłowej bez odwoływania się do
zasady przyczynowości (L. NOEL). Za
prekursora immediatyzmu moŜna uwaŜać D.
HUME'A, rozpowszechnili go zaś
empiriokrytycy (—> empiriokrytycyzm);
reprezentowany jest teŜ m. in. przez H.
BERGSONA (les donnees immediates de la
conscience — „bezpośrednie dane
świadomości"), a w Polsce — przez W. HEIN-
RICHA.
IMMORALIZM (łc. przeczenie in + mo-
ralis = dotyczący obyczajów, obyczajowy,
obyczajny, moralny) ang. immoralism; fr.
immoralisme; nm. Immoralismus
1. et. Pogląd, według którego obowiązująca
-^ moralność (1) powinna być zastąpiona
innym, niejednokrotnie przeciwstawnym
systemem wartości. Immorali-zmem nazywa
się w szczególności doktrynę F. W.
NIETZSCHEGO, który odrzucał tezę o istnieniu
powszechnie obowiązującej obiektywnej
moralności, określając ją jako moralność
niewolników {Sklavenmoral), utrwaloną przez
chrześcijaństwo. Moralność tę naleŜy według
Nietzschego przezwycięŜać, by zrealizować
ideał —> nadczło-wieka (1); prawdziwą
wartością jest według niego tylko Ŝycie, a w
nim wolność pana i pamięć o nierówności
ludzi (-^ moralność panów - moralność
niewolników).
2. Nieuznawanie jakichkolwiek norm
moralnych, odrzucanie wszelkiej hierarchii
wartości (—> amoralizm /Ib/).
Terminy „immoralizm" i „amoralizm" są
często uŜywane zamiennie i przynajmniej
częściowo ich znaczenia się pokrywają,
jednakŜe wydaje się, Ŝe „immoralizm" jest
terminem bardziej teoretycznym. Na
przykład: podczas gdy przez immoralizm
moŜna rozumieć rozpatrywanie dobra i zła
jako momentów dialektycznie niezbędnych
do autonomicznego rozwoju
376
IMMORTALIZM
podmiotu moralnego, to przez amoralizm —
uznanie dobra i zła za kategorie nie mające
juŜ Ŝadnego szczególnego znaczenia.
IMMORTALIZM (łc. immortalis = nie-
śmiertelny) ang. doctrine of immortality
Pogląd odrzucający utoŜsamianie kresu
ludzkiej egzystencji z biologiczną śmiercią
człowieka {vs^> mortalizm). W granicach
tego poglądu zaznaczają się róŜne stanowiska
w związku z róŜnie określanym cłiarakterem
—> nieśmiertelności (1, 2, 3). Na przykład
według jednego z nich nieśmiertelność nie
jest z góry zagwarantowana dla wszystkich
jednostek i człowiek moŜe jedynie mieć
nadzieję, Ŝe będzie mu udzielona jako łaska;
według innego — dusza człowieka po jego
śmierci biologicznej nie zachowuje osobowej
odrębności i wchodzi w skład jakiejś większej
całości duchowej albo — według jeszcze
innego — wciela się w inne ciała (-^ re-
inkarnacja, —> metempsychoza, —> trans-
migracja).
IMPERATYW HIPOTETYCZNY <łc. im-
perativus = rozkazujący; gr. hypothetikós —
przypuszczalny) ang. hypothetical impera-
tive; fr. imperatifhypothetique; nm. hypotheti-
scher Imperativ
Termin I. KANTA {Krytyka praktycznego
rozumu), który określa nim przeciwstawny —
> imperatywowi kategorycznemu nakaz
warunkowy, pozostawiający swobodę wyboru
środków w zaleŜności od celów, jakie dzięki
nim mają być osiągane. Imperatyw
hipotetyczny wyraŜony został w przypadkach jest prawdziwa. Stąd, jeśli w
następującym sformułowaniu: „JeŜeli chcesz
osiągnąć to a to, powinieneś postępować tak a
tak".
IMPERATYW KATEGORYCZNY ^c. im-
perativus = rozkazujący; gr. kategorikós =
orzekający, stwierdzający) ang. categorical
imperative; fr. imperatifcategorique; nm. kate-
gorischer Imperativ Nakaz bezwarunkowy
(przeciwstawny
377
IMPLIKACJA
-> imperatywowi hipotetycznemu), formu-
łujący podstawową —> powinność według
etyki I. KANTA. Spośród trzech sformułowań
tego imperatywu najczęściej przytacza się
następujące: „Postępuj tak, byś
człowieczeństwa zarówno w twej osobie, jak
teŜ w osobie kaŜdego innego uŜywał zawsze
zarazem jako celu, nigdy jako tylko środka".
IMPETUS (łc. <impetus> = pęd, natarcie)
nm. Antrieb
W filozofii scholastycznej, a w szczegól-
ności u J. BURIDANA: udzielany przez Boga
wszystkim ciałom we wszechświecie impuls,
nadający im od wewnątrz moc poruszania się
(Buridan przyjmując tę hipotezę rozwiązywał
w ten sposób arystoteleso-wskie zagadnienie
przekazywania ruchu). W fizyce impetus
został zastąpiony pojęciem siły bezwładności,
a następnie energii kinetycznej.
IMPLIKACJA (łc. implicatio = splątanie,
powiązanie) ang. implication; fr. implica-
tion; nm. Implikation
log. Jeden z rodzajów złoŜonych wyraŜeń
zdaniowych występujących w —> rachunku
zdań. Zapisuje się go symbolicznie p ^> q {w
innych notacjach: p <q,p^ q, Cpq) i odczytuje
za pomocą zwrotu: „jeśli p, to q", gdzie
symbole zmienne p i q reprezentują dowolne
zdania. Pierwszy człon nazywa się
poprzednikiem, drugi następnikiem.
Implikacja jest zdaniem fałszywym wtedy i
tylko wtedy, gdy ma prawdziwy poprzednik i
fałszywy następnik; w pozostałych
prawdziwej implikacji p —> (j poprzednik p
jest prawdziwy, to następnik q jest równieŜ
prawdziwy, co wyraŜa się powiedzeniem, Ŝe p
stanowi war u n e k w y s t a r c z a j ą c y
dla q. Jeśli zaś w prawdziwej implikacji p ^>
q następnik q jest fałszywy, to i poprzednik p
musi być fałszywy; zaleŜność tę wyraŜa się
teŜ powiedzeniem, Ŝe q jest warun-
378
IMPLIKACJA
kiem koniecznym dla p, bo jeśli nie zachodzi
q, to nie zachodzi teŜ p.
W potocznych rozumowaniach popełnia się
nieraz -^ błąd (Ib) formalny, który polega na
wzięciu warunku wystarczającego za
konieczny lub odwrotnie. Gdyby ktoś uznawał
za prawdę p —> (j i z tego, Ŝe zachodzi ą,
wnioskowałby o zajściu p, to mylnie brałby
warunek konieczny za wystarczający, co
ilustruje takie rozumowanie: „Jeśli jesteś
człowiekiem wybitnym, to masz wrogów;
masz wrogów, a więc jesteś wybitny". Błąd
ten jest widoczny w przykładzie innego (co do
treści) rozumowania, mającego identyczną
strukturę: „Jeśli coś jest łososiem, to jest rybą;
coś jest rybą, a więc jest łososiem". Jeśli
natomiast ktoś uznający za prawdę p -^ q z
braku p wnioskuje o braku q, ten bierze
mylnie warunek wystarczający za konieczny,
jak to ilustrują przykłady: „Jeśli jesteś wybit-
nym człowiekiem, to masz wrogów; nie jesteś
wybitny, więc nie masz wrogów"; „jeśli coś
jest łososiem, to jest rybą; nie jest łososiem, a
więc nie jest rybą".
Rozumienie implikacji jako twierdzenia o
warunku wystarczającym i o warunku
koniecznym jest zgodne z potocznym ro-
zumieruem zdania warunkowego. Potoczne
zdanie warunkowe ma jednak własności,
których pozbawiona jest implikacja,
mianowicie stwierdza się w nim zachodzenie
jakiejś zaleŜności między treściami
poprzednika i następnika. Natomiast w im-
plikacji stwierdza się jedynie pewien stosunek
między -^ wartościarnr(4)''logicz-nymi (w
prawdziwej implikacji, gdy poprzednik jest
prawdą, to i następnik jest prawdą); ta
własność implikacji, podzielana przez nią ze
wszystkimi wyraŜeniami rachunku zdań,
nazywa się -^ ekstensjo-nalnością. Problem
rozbieŜności między implikacją a potocznym
zdaniem warunkowym nazywa się
p a r a d o k s e m imp l i k a c j i . W celu
zapobieŜenia tej para-doksalności próbowano
konstruować definicje implikacji zbliŜające ją
bardziej do
379
IMPRESJONIZM
okresu warunkowego. Najbardziej znana z
tych prób, prowadząca do tzw. implik a c j i
ś c i s ł e j (strict implication), jest dziełem C.
I. LEWISA; polega ona na wprowadzeniu
pojęcia konieczności: p implikuje ściśle q, gdy
musi być tak, Ŝe jeśli p jest prawdziwe, toiq
jest prawdziwe; innymi słowy, nie moŜe być
tak, Ŝeby poprzednik był prawdą, a następnik
fałszem, np. Ŝeby coś było łososiem nie będąc
rybą. Tego typu konieczność bierze się np. w
powyŜszym zdaniu z definicji łososia, w
której treści zawiera się warunek naleŜenia do
ryb; w tym sensie wprowadzerue idei ko-
nieczności pozwala ująć pewne związki
treściowe, a zarazem pozostać na gruncie
logiki, mianowicie tzw. —> logiki modal-nej.
Implikacja ścisła zachowuje jednak niektóre
paradoksalne (w potocznym odczuciu)
właściwości i m p l i k a c j i zwykłej, czyli
materialnej {materiał implication),
pozostawiając np. w mocy prawo, Ŝe z pary
zdań sprzecznych wynika (z koniecznością)
dowolne inne zdanie.
IMPRESJA (łc. <impressio> = odciśruęcie,
wraŜenie) ang. impression; fr. impression;
nm. Impression, Eindruck
t. pozn. syn.—> WraŜenie.
Termin D. HUMFA, który dzielił —> przed-
stawienia na pierwotne, czyli impresje {im-
pressions), i pochodne, czyli -^ idee (IVd)
(ideas), przeciwstawiając się podziałowi J.
LocKE'A na spostrzeŜenia (sensations) i re-
fleksje {reflexions). Według Hume'a idee
pochodzą od impresji i róŜnią się od nich
sposobem występowania w podmiocie oraz
intensywnością (impresje są Ŝywsze od idei).
Teorię wywodzącą ludzkie poznanie od
impresji nazywa się niekiedy ->
impresjonizmem (2) teoriopoznaw-czym.
IMPRESJONIZM (fr. <impressionnisme> od
impression = wraŜenie, z łc. impressio = od-
ciśnięcie, wraŜenie) ang. impressionism; nm.
Impressionismus
380
IMPULS
1. Kierunek w sztuce europejskiej, szcze-
gólnie w malarstwie, ale takŜe w literaturze
pięknej i w muzyce, ukształtowany we Francji
w 2. poł. XIX w., przyjmujący za podstawę
przedstawiania w dziele sztuki świata
zewnętrznego — bierną percepcję tego świata
przez jednostkę, a więc jej bezpośrednie
wraŜenia, bez uciekania się do refleksji czy
do jakichś norm abstrakcyjnych.
2. t. pozn. Nazwa uŜywana niekiedy na
określenie —> sensualizmu (1) genetycznego
jako poglądu wywodzącego ludzkie poznanie
od -^ impresji (A. RIEHL).
IMPULS (łc. <impulsus> = uderzenie, na-
cisk) ang. impulse; fr. impulsion; nm. Impuls,
Trieb
psych. Nieświadoma, bliŜej jeszcze nie
określona dąŜność do działania; w szerszym
znaczeniu — syn.—> bodziec. (W fizyce:
krótkotrwałe działanie wielkości fizycznej; w
fizjologii: krótkotrwały stan pobudzenia
włókna nerwowego lub mięśniowego.)
INDETERMINIZM (nłc. <indeterminismus>
od łc. przeczenia in + determino = ograni-
czam) ang. indeterminism; fr. indetermini-
sme; nm. Indeterminismus
vs^ Determinizm.
1. filoz. przyr. Indeterminizm przyrodniczy
— pogląd, który:
a) w swej wersji skrajnej utrzymuje, Ŝe
zdarzenia wcześniejsze nie wyznaczają ściśle
zdarzeń późniejszych lub Ŝe na podstawie
znajomości faktów wcześniejszych nie moŜna
przewidzieć późniejszych;
b) w wersji umiarkowanej — Ŝe w od-
niesieniu do niektórych zjawisk fizycznych
znajomość zjawisk wcześniejszych nie
pozwala przewidywać zjawisk późniejszych,
poniewaŜ nawet teoretyczne rozwaŜania
prowadzą niejednokrotnie do wniosku o
bezzasadności prognozowania na podstawie
obserwacji (zasada nieoznaczoności W. C.
HEISENBERGA).
381
INDUKCJA
2. et. Stanowisko uznające wolność woli (-^
wolna wola), która w swoich decyzjach jest w
istocie niezaleŜna od czynników zew-
nętrznych. Wybór moralny jest aktem samej
woli i całe postępowanie człowieka jest wy-
znaczone przez nią właśnie, a nie np. przez
predestynację (—> przeznaczenie /1,3/) czy
teŜ przez dobroć albo zło natury ludzkiej.
Teza indeterminizmu o wolności woli moŜe
przybierać postać umiarkowaną lub skrajną i
zaleŜnie od tego oznacza:
a) w wersji umiarkowanej — pogląd
przyjmujący istnienie woli niezaleŜnej od
przymusu zewnętrznego, ale nie od konie-
czności, która jednak nie wyklucza jej zdol-
ności do samookreślania się, do działania na
podstawie wyboru jednej z moŜliwości
działania nawet wbrew silniejszemu mo-
tywowi;
b) w wersji skrajnej — pogląd uznający
całkowitą niezaleŜność woli — zarówno od
konieczności zewnętrznej, jak i wewnętrznej.
Od wolności woli obiektywnej, kiedy
podmiot działa w sposób nie dający się
przewidzieć, naleŜy odróŜniać wolność woli
subiektywną, kiedy podmiot w swoim
przekonaniu nie jest zdeterminowany;
pierwsza nie wyklucza drugiej, a druga —•
zaprzeczenia pierwszej.
INDUKCJA (nłc. <inductio> = wprowa-
dzenie) gr. epagoge; ang. induction; fr. in-
duction; nm. Induktion, Schlufi vom Einzel-
nen aufdas Algemeine
Próba ustalenia praw ogólnych przez ze-
branie duŜej liczby szczegółowych przy-
padków. Jako metoda próba taka jest w nauce
niezbędna, gdyŜ przed ułoŜeniem jakiegoś
ogólnego twierdzenia nie sposób zbadać
wszystkich podpadających pod nie
przypadków, jednakŜe jej logiczny status był
przedmiotem wielu dyskusji, poczynając od
D. HUME'A aŜ po czasy współczesne, po K. R.
POPPERA.
1. metod. Metoda uzasadniania przez
wnioskowanie, charakteryzująca się naj-
382
INDUKCJA
Ogólniej tym, Ŝe przesłanki są zdaniami o
jednostkowych przedmiotach lub zdarzeniach,
wniosek zaś jest zdaniem ogólnym. Jeśli
dochodzi się do wniosku ogólnego w wyniku
obserwacji tylko niektórych przypadków
podpadających pod ten wniosek, to
wnioskowanie takie nazywa się i n d u k c j ą
e n u m e r a c y j n ą {enu-meratwe induction)
lub indukcją przez wyliczenie {induction by
enumeratioń). Na przykład z wielu obserwacji
pozwalających stwierdzić, Ŝe ten oto, tamten,
jakiś inny i jeszcze inny zegarek szwajcarski
chodzi punktualnie, wysnuwamy wniosek, Ŝe
wszystkie zegarki szwajcarskie chodzą
punktualnie. Jest to wnioskowanie
pozbawione cechy niezawodności, tzn. nie
dające gwarancji, Ŝe zawsze przy
prawdziwych przesłankach wniosek będzie
równieŜ prawdziwy; ale dopóki nie
napotkamy przypadków przemawiających
przeciw takiemu uogólnieniu, a przy tym
istnieją liczne i róŜnorakie przypadki
przemawiające za nim, to nie jest czymś
nieracjonalnym podtrz3TTiywa-nie owego
sądu ogólnego.
Odmianą indukcji enumeracyjnej jest
i n d u k c j a s t a t y s t y c z n a (statistical
induction), występująca wtedy, gdy przy
określaniu cech jakiegoś zbioru korzysta się z
danych statystycznych i na podstawie próbki
losowej jego elementów (np. ludzi) orzeka się
o cdym zbiorze (np. o określonej grupie
społecznej).
2. metod. Tak zwana i n d u k c j a eli-
m i n a c y j n a (eliminative induction) lub
przez eliminację {induction by eliminatioń) —
polega na tym, Ŝe wychodząc od alternatywy
dwóch lub większej liczby hipotez będących
zdaniami ogólnymi szuka się jednostkowych
przypadków, które obalałyby kolejno
wszystkie te hipotezy z wyjątkiem jednej; tę
jedną przyjmuje się wówczas jako
uzasadnioną indukcyjnie. Indukcja
eliminacyjna jest wnioskowaniem co do
formy dedukcyjnym (—> dedukcja III), czyli
niezawodnym; ewentualna niepewność
wniosku ma źródło nie
383
INDUKCJA
w metodzie wnioskowania, lecz w nie-
pewności alternatywy hipotez, będącej
zdaniem prawdziwym tylko wtedy, gdy
przynajmniej jedna z zawartych w niej hipotez
jest prawdziwa; ten zaś warunek nie zawsze
jest spełniony. WyróŜnia się kilka metod
eliminowania hipotez; taką lub inną metodę
stosuje się w zaleŜności od rodzaju
rozwaŜanych hipotez, np. od tego, czy mówią
one o warunku wystarczającym interesującego
nas zjawiska, czy o jego warunku niezbędnym,
czy o zaleŜności funkcyjnej. Od nazwiska
autora, który je pierwszy sformułował, J. ST.
MILLA, nazywa się te metody k a n o n a m i
Milla (kanon jedynej zgodności — method of
agreement, kanon jedynej róŜnicy — method
of difference, kanon zmian współtowarzy-
szących ■— method of concomitant variations,
kanon zgodności i róŜnicy — joint method of
agreement and difference, kanon reszt —
method ofresidues).
3. Indukcja heurystyczna (transfenome-
nalna) — myślowe ujęcie treści ogólnej,
wspólnej dla całego zbioru jakichś kon-
kretnych przedmiotów, dokonane na pod-
stawie znajomości elementów zbioru (—>
abstrakcja /!/). Ten rodzaj indukcji
ARYSTOTELES określał jako przejście od kon-
kretów do ogółu (—> epagoge).
4. Indukcja matematyczna {mathematical
induction lub complete induction) — stoso-
wane w matematyce rozumowanie, za pomocą
którego dowodzi się pewnych twierdzeń
dotyczących zbiorów nieskończonych, np.
zbioru liczb naturalnych. Jako cechy łączącej
indukcję matematyczną z typami indukcji
stosowanej w naukach doświadczalnych (zob.
wyŜej 11,21) moŜna się dopatrzyć w niej
jedynie tego, Ŝe wniosek ma tu charakter
ogólny, podczas gdy jedna z przesłanek jest
zdaniem jednostkowym, dotyczącem
konkretnej liczby, np. jedności lub zera;
zdanie to jednak nie jest rezultatem
obserwacji, jak w indukcji w sensie
właściwym, lecz konsekwencją aksjomatów
matematyki.
384
INDUKCJONIZM
INDUKCJONIZM <nłc. inductio, -onis =
wprowadzenie) nm. Induktionismus, Indu-
ktmismus
metod. Pogląd uznający wyłączność lub
szczególną doniosłość metody indukcyjnej (^
indukcja /1 /) w naukach empirycznych.
WiąŜe się on z —> empiryzmem (3a) i moŜe
być pojmowany:
a) w węŜszym znaczeniu — kiedy do-
puszcza wyłącznie generalizację istotnych
obserwacji i w związku z tym twierdzi, Ŝe
tezy naukowe są jedynie skrótem zdań ba-
zowych (F. BACON, J. ST. MILL);
b) w szerszym znaczeniu — kiedy łączy
indukcję z dedukcją, która pełni rolę tylko
formalnego wiązadła i słuŜy do wyciągania
podlegających sprawdzeniu konsekwencji (J.
F. HERSCHEL, W. S. JEYONS, V. KRAFT, R.
CARNAP, H. REICHENBACH, J. HINTIKKA, J.
G. KEMENY).
INDYFERENTYZM <łc. indifferens, -entis
= nie wykazujący róŜnic) nłc. indifferentis-
mus; ang. indifferentism, indifference theory
(I), doctrine of difference (I); fr. indifferen-
tisme; nm. Indijferentismus
I. Jedno ze stanowisk w sporze o uni-
wersalia (^ powszechniki /1 /), reprezen
towane przez HRABANA MAURA, potem
przez WILHELMA Z CHAMPEAUX i ADELARDA
z BATH. Według nich istnieją tylko przed
mioty jednostkowe, ale kaŜda jednostka
oprócz własności odrębnych {differens) za
wiera własności gatunkowe, czyli nie od
rębne {indifferens) od własności irmyeh jed
nostek tego gatunku. Dzięki własnościom
gatunkowym jednostki jednego gatunku
stanowią pewną całość, będącą właśnie
przedmiotem pojęcia ogólnego.
II. Postawa obojętności wobec kwestii
intelektualnych lub moralnych.
1. Indyferentyzm teoretyczny — przyjmuje
jako zasadę, Ŝe naleŜy się powstrzymywać od
uznania określonej religii czy moralności za
prawdziwą i obowiązującą (-^ sceptycyzm
III), wobec czego nie powinno się
przywiązywać wagi do róŜnic
385
INDYWIDUALIZM
między doktrynami religijnymi (indyfe-
rentyzm religijny), światopoglądowymi,
filozoficznymi itp.
2, Indyferentyzm praktyczny — obojętny
stosunek do praktycznych postulatów doktryn
religijnych, etycznych, ideologicznych,
politycznych itp.
INDYWIDUACJA (nłc. <individuatio> =
niepodzielność, jednostkowienie, ujedno-
stkowienie, z łc. individuum = coś niepo-
dzielnego, jednostka) ang. individuation; fr.
individuation; nm. Individuation Proces
wyodrębniania się części z całości.
1. metaf. Akt ^jednostkowienia; stan —>
ujednostkowienia.
2. psych., soc. Proces uniezaleŜniania się
jednostki od ścisłych związków z grupą, tak
Ŝe zmniejsza się kontrola grupy nad
zachowaniem jednostki; prowadzi to do jej —
> indywidualizacji.
3. U C. G. JUNGA: stawanie się osobą świa-
domą odrębności własnej osobowości, za-
chodzące normalnie w tzw. drugiej połowie
Ŝycia.
INDYWIDUALIZACJA (fr. <individuali-
sation> od nłc. individualitas = niepodziel-
ność, nierozerwalność; indywidualność) ang.
individualization; nm. Individualisie-rung
psych., soc. Proces kształtowania się cech
indywidualnych (osobniczych) jednostki lub
zbiorowości, będący następstwem -^ in-
dywiduacji (2).
INDYWIDUALIZM (nłc. <individmlismus>
z łc. individuum = coś niepodzielnego, jed-
nostka) ang. individualism; fr. individuali-
sme; nm. Individualismus
1. metaf. Doktryna, według której realnie
istnieją jedynie -> jednostki (1, 2), a pojęcia
ogólne (—> powszechniki 11,21) nie mają
swych odpowiedników w rzeczywistości (^
nominalizm /1 /).
2. soc. Indywidualizm społeczny — po-
gląd, Ŝe —> jednostka (3) jest najwyŜszą war-
386
INDYWIDUALNOŚĆ
tością, dla której instytucje społeczne, w
szczególności państwo, są jedynie środkami;
»s—> kolektywizm (3). Jako teoria polityczna
indywidualizm głosi, Ŝe jednostka jest
podstawą społeczeństwa, a celem organizacji
społecznych powinien być jej rozwój moralny
i dobrobyt. Indywidualizm społeczno-
polityczny jest wyrazem dąŜeń do
ograniczenia funkcji państwa {—> liberalizm)
lub do jego zlikwidowania {—> anarchizm).
3. et. Indywidualizm etyczny — pogląd
wyprowadzający —> normy (1) i —> wzory
osobowe z indywidualnej natury człowieka;
jako motywację postępowania jednostki
wymienia się najczęściej dąŜenie do
doskonałości (—> perfekcjonizm /1 /), do
szczęścia (—> eudajmonizm), do przyje-
mności (—»hedonizm /!/, -^ egoizm), os—>
Kolektywizm (4).
4. metod. Wyjaśnianie całości wyłącznie
zachowaniem się lub naturą jej składników;
vs^ holizm (2). W szczególności in-
dywidualizmem metodologicznym w zakresie
socjologii jest stanowisko, zgodnie z którym
wszelkie pojęcia i twierdzenia dotyczące
zjawisk społecznych naleŜy sprowadzać do
wypowiedzi o jednostkach (redukcjonizm
psychologiczny); —> ato-mizm (5).
5. pot. Indywidualizm psychologiczny —
postawa wynikająca ze wzmoŜonej potrzeby
swobody i osobistej niezaleŜności. WyraŜa się
ona w skłonności do myślenia i postępowania
w sposób odbiegający od przyjętych wzorów i
norm postępowania.
INDYWIDUALNOŚĆ (nłc. <individuali-
tas> = niepodzielność, nierozerwalność;
szczegół) ang. indwiduality; fr. indwidua-lite;
nm. Individualitat, individuelle Eigen-
tumlichkeit
Termin wprowadzony do języka filozofii
poprzez tłumaczenia tekstów AWICEN-NY,
stosowany od czasów G. W. LEIBNIZA.
To, co stanowi -^ jednostkę (indywiduum)
lub cecha tego, co jednostkowe (indy-
387
INFINITYZM
widualne). Zwłaszcza w odniesieniu do
człowieka — to, co czyni kogoś jednostką,
odrębną od innych i zarazem urzeczywi-
stniającą określony wzór wspólny. Termin
uŜywany często synonimicznie z —> oso-
bowością (1, 2), szczególnie w konkretnym
znaczeniu w odniesieniu do danej osoby, ale
teŜ nieraz w przeciwstawieniu do niej.
INDYWIDUUM (nłc. <individuum> = coś
niepodzielnego, jednostka, tłum. gr. <dto-
mon>) ang. the indwidual, the particular (2);
fr. individu; nm. Individuum, Einzelwesen
1. syn.-^ Jednostka.
2. log. a) W teorii mnogości i w logice:
przedmiot nie będący -> zbiorem.
b) W teorii typów: przednuot najniŜszego
typu {infima species).
INFERENCJA (łc. infero = wnoszę, wnio-
skuję) łc. illatio; ang. inference, illation; fr.
inference, deduction; nm. Schlufl, Folgerung,
Schlufifolgerung
1. metod, syn.-^ Wnioskowanie (1) w sen-
sie właściwym, tj. proces rozumowy, w
którym na podstawie zdań juŜ uznanych (za
prawdziwe) dochodzi się do uznania nowego
zdania (sc. dotąd nie uznanego) lub do
wzmocnienia pewności innego zdania, juŜ w
jakimś stopniu uznanego.
2. log. syn.-^ Wynikanie (c) inferencyjne.
INFINITYZM (łc. infinitus = nieograni-
czony, nieskończony) ang. infinitism; fr.
infinitisme; nm. Infinitismus
Ogólna nazwa przyznawana doktrynom
przyjmującym —> nieskończoność jako rze-
czywistość kosmologiczną, metafizyczną lub
teologiczną i antropologiczną. Poglądy
infinitystyczne dotyczą w szczególności:
a) nieskończoności przyrody, świata (np.
ANAKSYMANDER, ANAKSAGORAS, G. BRUNO);
nieskończonej podzielności materii, zarówno
w sensie ilościowym, jak i jakościowym, w
przeciwstawieniu do TO—> ato-
388
INFORMACJA
mizmu (1) (ANAKSAGORAS); nieskończonej
podzielności przestrzeni i czasu (ZENON z
ELEI);
b) nieskończoności bytu, substancji itp. (np.
MELISSOS, N. DE MALEBRANCHE, B. SPINOZA,
G. W. LEIBNIZ);
c) nieskończoności Boga (np. AUGUSTYN,
R. DESCARTES, B. PASCAL);
d) nieskończoności i zarazem skończono-
ści człowieka (B. PASCAL, F. E. D. SCHLEIER-
MACHER, S. A. KIERKEGAARD, M. HEIDEGGER,
J.-P. SARTRE, G. MARCEL).
Elementy infinityzmu występują w po-
glądach współczesnych fizyków (m. in. E.
SCHRÓDINGER), którzy umieszczają czło-
wieka między dwiema nieskończonościa-mi:
mikro- i makrokosmosem.
INFORMACJA (łc. informatio = wyjaś-
nienie, przedstawienie, zawiadomienie) ang.
information; fr. information; nm. Information
1. W teorii informacji: wiadomość o wy-
darzeniach zachodzących zarówno w śro-
dowisku zewnętrznym w stosunku do jakiegoś
układu, jak i w samym układzie,
przekazywana lub przechowywana za po-
średnictwem energii będącej jej nośnikiem,
rozpatrywana zaś niezaleŜnie od tej energii.
Potocznie terminu „informacja" uŜywa się
zamiennie ze słowem „wiadomość"; w
informatyce rozumie się go węziej: kaŜda
informacja jest wiadomością, ale nie kaŜda
wiadomość musi nieść informację, przez którą
rozumie się tu znaczenie przyporządkowane
—> danym (3). Informacja jest jednym z
elementów niezbędnych do działania
jakiegokolwiek -^ układu. Informacje ujmuje
się ilościowo (najczęściej w bitach) i określa
miarą niepewności, jaką usuwa dany sygnał.
2. log. Informacja semantyczna — funkcja
określona na zdaniach (oznajmują-cych),
pozostająca w następującjon stosunku do ich ^
prawdopodobieństwa (4, 5): im zdanie jest
mniej prawdopodobne na gruncie
dotychczasowej wiedzy, tym wię-
389
INKLUZJA
cej wnosi informacji, poniewaŜ — jeśli okaŜe
się prawdziwe — w większym stopniu
wzbogaca wiedzę. Próby dokładniejszego
sprecyzowania pojęcia informacji
semantycznej prowadzą do róŜnych jego
odmian; rozwaŜa się m. in. definicje:
a) Inf(z) = -log2 Pr(z) (tak zdefiniowaną
informację mierzy się w bitach); b) Inf(z) = =
1 - Pr(z) — gdzie z jest rozwaŜanym zdaniem,
a „Inf i „Pr" są skrótami terminów
„informacja" i „prawdopodobieństwo". Przy
obu definicjach otrzymuje się wniosek, Ŝe ->
tautologie (1) logiczne, których
prawdopodobieństwo jest maksymalne, tj.
wynosi 1, dostarczają O informacji.
INFORMATYKA ang. information theory;
fr. theorie de I'information, l'informatique;
nm. Informationstheorie, Informatik
Nauka o maszynach liczących i metodach
ich uŜytkowania (Z. PAWLAK) (przez maszynę
liczącą rozumie się tu sprzęt komputerowy I
hardware I łącznie z oprogramowaniem
/software/). Informatyka bywa teŜ określana
jako nauka o metodach zbierania,
przechowywania i przekazywania ->
informacji (1), a takŜe o budowie urządzeń
technicznych słuŜących do tego celu. Do
szeroko rozumianej informatyki moŜna
zaliczyć teorię informacji naukowej.
INHERENCJA (łc. inhaereo = tkwię w
czymś, trzymam się czegoś) ang. inheren-ce;
fr. inherence; nm. Inhdrenz
metaf. W przeciwieństwie do -^ subsy-
stencji (1) — zaleŜność -^ przypadłości (1) w
ich bytowaniu od —»substancji (1); tkwienie
przypadłości, niesamodzielnych bytowo z
samej ich natury, w ukonstytuowanym
ontycznie bycie-substancji.
INKLUZJA (łc. <inclusio> = zamknięcie,
uwięzienie) ang. inclusion; fr. indusion; nm.
Einschliessung
log. Relacja dwuargumentowa, zwrotna,
asymetryczna i przechodnia, która za-
390
INNATYZM
chodzi pomiędzy dwoma —> zbiorami (1):
zbiór X zawiera się w zbiorze Y {XczY,
niekiedy teŜ X c Y) wtedy i tylko wtedy, gdy
kaŜdy element zbioru X jest równieŜ
elementem zbioru Y, przy czym nie wyklucza
się stosunku odwrotnego (gdy inkluzja
zachodzi w obie strony, wtedy oba zbiory są
sobie równe): XCY = AX(;CE X->xe Y). Na
przykład: zarówno zbiór kwadratów, jak i
zbiór czworokątów zawiera się w zbiorze
czworokątów, poniewaŜ i kaŜdy kwadrat, i
kaŜdy czworokąt jest czworokątem.
Inkluzja właściwa — relacja przechodnia i
przeciwzwrotna, która zachodzi wtedy, gdy
wszystkie elementy jednego zbioru są
zarazem elementami drugiego zbioru, ale nie
odwrotnie, np. wszystkie elementy zbioru
kwadratów są elementami zbioru
czworokątów.
INNATYZM ^c. mnfltMS = wrodzony) ang.
innatism, innateness theory; fr. innatisme, in-
neisme t. pozn., psych. syn.—> Natywizm.
INNOBYT (tłum. nm. (G. W.
F. HEGEL)) -> Inność (2). <das Andersseim
INNOŚĆ gr. heterótes;
nłc. alteritas, alietas; ang. alterity, otherness;
fr. alterite; run. Ander-heit, Andersheit,
Anderssein (2) (G. W. F. HEGEL)
1. metaf. NietoŜsamość określona pozy-
tywnie przez wskazanie jakichś cech wy-
róŜniających. Bliskoznaczniki: róŜność,
odmienność, -^ odrębność.
2. U G. W. F. HEGLA: i n n O b y t {das An-
derssein) — w przejściu od logiki istoty do
logiki pojęcia: kaŜdy z członów kategorial-
nych par przeciwieństw, dialektycznie za-
pośredniczający pozostały człon jako cał-
kowicie róŜny od siebie, np. skutek w relacji
do przyczyny i vice versa, przypadłość w
relacji do substanq'i i vice versa.
3. U CH. RENOUYIERA: cecha tego, co jest
odrębne od jaźni.
391
INSTRUMENTALIZM
4. W egzystencjalizmie występuje często
termin „inny" (autre) na oznaczenie innego
człowieka („To jest inny, to znaczy ja, które
nie jest mną" — J.-P. SARTRE).
INSTANnAE CRUCIS (nłc. <instantiae cru-
cis> = okoliczności rozstrzygające (dosłow-
nie: krzyŜowe))
metod. Fakty uzyskane w —> ekspery-
mencie (b) krzyŜowym, pozwalające roz-
strzygnąć, która z dwóch konkurencyjnych —
> hipotez (2) jest moŜliwa do przyjęcia.
INSTRUMENTALIZM (nłc. instrumen-talis
= naleŜący do narzędzi, odnoszący się do
narzędzi) ang. instrumentalism; fr. in-
strumentalisme; nm. Instrumentalismus
1. Praktycystyczna postawa w teorii wie-
dzy, wyraŜająca się mniej lub bardziej ra-
dykalnie w poglądzie, Ŝe o jej naukowości
decyduje dostatecznie wysoki stopień uŜy-
teczności humanistycznej lub technicznej.
Zaznacza się ona m. in. u R. DESCARTESA w
jego koncepcji wiedzy niezawodnej i
uniwersalnej (nauka zmierza wprawdzie do
kontemplacji prawdy, lecz ma być takŜe
poŜyteczna i słuŜyć urządzeniu wygodnego
Ŝycia), wyraźnie u A. COMTFA (nauka nie jest
czystą teorią, ale narzędziem reformy świata),
w materializmie dialektycznym (nauka jako
jedna z form świadomości społecznej ma być
instrumentem zrozumienia i opanowania
procesów zachodzących w przyrodzie,
społeczeństwie i myśleniu i powinna być
zorganizowana w słuŜbie postępowej klasy
robotniczej), w pragmatyzmie W. JAMESA
(nauka nie odtwarza rzeczywistości, lecz
jedynie dostarcza hipotez jako narzędzi
działania, te zaś są weryfikowane stopniem
uŜyteczności rezultatów uzyskanych w działa-
niu).
2. Odmiana —> pragmatyzmu (1), tak
nazwana i reprezentowana przez J. DEWE-YA
i szkołę w Chicago (m. in. H. M. KAL-LEN,
S. HOOK), głosząca program „po-
392
INSTYNKT
wszechnej przebudowy" (zwłaszcza pe-
dagogiki i ustroju społecznego), której
podłoŜem i instrumentem ma być nauka.
Pojęcia, twierdzenia, teorie naukowe są je-
dynie instrumentami działania (tzn. mają
wartość narzędną, pośrednią), przez które
rozumie się takŜe działalność intelektualną, a
o ich prawdziwości decyduje skuteczność. W
teorii poznania, uwzględniającej jego rolę
biologiczną i społeczną, in-strumentalizm
przyjmuje załoŜenia skrajnego -^ empiryzmu
(2, 3), a w etyce — —> utylitaryzmu.
3. Stanowisko w filozofii nauki wyraŜające
się w poglądzie, Ŝe tezy teorii są wyłącznie
narzędziami rozwiązywania zagadnień,
porządkowania i przewidywania dających się
zaobserwować faktów; tezy teorii stanowią
schemat pojęciowy ułatwiający ujęcie danych
o świecie, stąd teorie są mniej lub bardziej
uŜytecznymi narzędziami wnioskowania
wiodącego od faktów do prognoz. Stanowisko
reprezentowane m. in. przez P. DUHEMA,
który łączył in-strumentalizm z ->
konwencjonalizmem (1) (teoria naukowa jest
tymczasową schema-tyzacją danych
doświadczenia; przy wyborze hipotez
decyduje prostota i wygoda, a nie kryterium
prawdziwości).
INSTYNKT (łc. instinctus = podnieta, po-
pęd) ang. instinct; fr. instinct; nm. Instinkt
1. psych. Mechanizm warunkujący za-
chowanie, modelując je w zorganizowany i
biologiczrue celowy sposób, charaktery-
styczny dla danego gatunku. W psychologii
filozoficznej przypisywano zwierzętom —
analogicznie do vis cogitativa przyznawanej
człowiekowi {-^ rozum szczegółowy) —
władzę -^ oceny (2) zmysłowej {vis
aestimativa).
2. U H. BERGSONA: naturalne zjawisko bio-
logiczne, będące objawem przystosowania się
organizmu do potrzeb Ŝycia. W przeci-
wieństwie do -^ intelektu (1) irist3Tnkt działa
nieświadomie. Rodzajem instynktu jest —>
intuicja (3) (instynkt uświadomiony).
393
INSTYTUCJA
3. W hormizmie: instynkty — wrodzone,
odziedziczone dyspozycje do określonego
zachowania uwarunkowanego środowiskiem.
Stanowią one podłoŜe całego Ŝycia
psychicznego, dostarczają mu impulsów i
kierują nie tylko dąŜeniami, ale takŜe Ŝyciem
intelektualnym i emocjonalnym. W.
McDouGALL wyróŜnił siedem instynktów
podstawowych: ucieczki, odrzucania,
ciekawości, walki, ulegania innym, władzy,
rodzicielski (opieki nad potomstwem), oraz
cztery instynkty złoŜone: seksualny, stadny,
zdobywczy, konstrukcyjny; kaŜdemu z nich
towarzyszy inne uczucie.
4. U S. FREUDA: często zamiennie lub bli-
skoznacznie z -> popędem (posługiwał się on
równieŜ terminem „instynktowy" —
instinkthaft dla określenia silnie motywują-
cych, emocjonalnie zabarwionych i nie-
świadomych impulsów); instynkty — irra-
cjonalne siły rządzące człowiekiem. Freud
wyróŜnił działający w kierunku utrzymania
jednostki i zachowania gatunku instynkt Ŝycia
(Eros) oraz prowadzący do agresji i
samodestrukcji instynkt śmierci (Thanatos).
5. Współcześnie w zoopsychologii przyj-
muje się etologiczną teorię instynktu (K. Z.
LORENZ, N. TINBERGEN, J. A. CHMURZYŃSKI),
według której instyrrkt jako jeden z ele-
mentów obserwowalnych zachowań jest
nerwowym mechanizmem percepcji bodźców
kluczowych i wyzwalania reakcji za-
chowaniowych. W zachowaniu instynktowym
jedynie początek reakcji ma charakter
wrodzony, dalsze etapy jej realizacji są
plastyczne i podlegają uczeniu.
INSTYTUCJA <łc. <institutio> = urządze-
nie, ustanowienie) ang. institution; fr. in-
stitution; nm. Institution
soc. Sformalizowana -^ organizacja (2,4),
której podmiotem jest zhierarchizowany
zazwyczaj — ze względu na system zarzą-
dzania — zespół osób, współdziałających ze
sobą dla realizacji jakichś załoŜonych
394
INSTYTUCJONALIZM
nadrzędnych celów; stosownie do zadań
zespół taki jest wyposaŜony w odpowiednie
pod względem mocy i trwania środki, np.
aparaturę.
Pojęcie instytucji, biorąc pod uwagę jej
status ontyczny, moŜna rozpatrywać w
dwojakim aspekcie:
a) w przeciwstawieniu do natury — jako
to, co jest wynikiem pozytywnego usta-
nowienia ludzkiego i tym samym naleŜy do
dziedziny kultury. Jest to aspekt przy-
padkowości, poniewaŜ wszelka instytucja, u
której podstaw leŜy wolny akt powołania do
Ŝycia, jest powoływana w jakimś momencie i
równie dobrze mogłaby nie zostać powołana;
b) w pewnej analogii do natury (znaczenie
akcentowane zwłaszcza w języku
prawniczym) — to, czego istnienie, jakkol-
wiek wynikające z pozytywnego ustano-
wienia, nie zaleŜy w swym trwaniu jedynie od
ludzkiej woli, lecz utrzymuje się samo przez
się, juŜ to ze względu na wymagania natury
(np. małŜeństwo), juŜ to ze względu na
uŜyteczność społeczną (np. zakłady
opiekuńcze).
E. DE CoNDiLLAC rozróŜniał m. in. znaki
naturalne {signes naturels) i znaki umowne
{signes d'institution), przeciwstawiając jedne
drugim.
INSTYTUCJONALIZM
psych., soc. syn.-^ Autorytaryzm (b).
INTEGRACJA <łc. integratio = odnowie-
nie, uzupełnienie) ang. integration; fr. inte-
gration; nm. Integration, Wiederherstełlung
vs-^ Dezintegracja
1. Proces lub stan zespolenia części w taki
sposób, w jaki tworzy się całość organiczna,
lub teŜ umieszczanie jakiegoś poszczególnego
elementu w owej całości. Czynnikami
integracji są: jedność elementów, ich
identyczność jako przynaleŜnych do tej samej
całości, niepowtarzalność uzyskanej całości.
2. U H. SPENCERA: synteza wielu elemen-
395
INTEGRATYZM
tów materialnych w procesie ewolucji, który
przebiega w następującym porządku:
a) przejście od stanu jednorodności do
stanu róŜnorodności przez róŜnicowanie się
(dijferentiation) części układu (Wszech-
świata);
b) przejście od stanu luźniej związanego do
stanu ściślej związanego;
c) przejście od stanu nieokreślonego i
chaotycznego do stanu bardziej określonego i
uporządkowanego.
3. psych. Stan, w którym wszystkie procesy
psychiczne przebiegają harmonijnie, tak Ŝe
funkcje psychiczne tworzą całość.
4. soc. Integracja społeczna — zespolenie i
zharmonizowanie elementów zbiorowości
społecznej rozumianej jako intensywność i
częstotliwość kontaktów między członkami
tej zbiorowości oraz jako akceptacja wartości
i norm grupy (integracja kulturowa i
integracja normatywna).
INTEGRATYZM <łc. integratio = odno-
wienie, uzupełnienie) ang. integratism; fr.
integratisme; nm. Integratismus
Termin z zakresu filozofii biologii, wpro-
wadzony przez W. A. ENGELHARDTA (1970),
związany z podejściem całościowo-syte-
mowym w biologii. O ile metodologia re-
dukcjonistyczna postuluje i faktycznie re-
alizuje, zwłaszcza na terenie biologii mole-
kularnej, poznanie struktur złoŜonych i
całości organicznych poprzez rozłoŜenie ich
na proste składowe, o tyle integra-tyzm,
doceniając waŜność tego sposobu badania,
przyjmuje odwrotny kierunek postępowania,
wiodący od najbardziej prymitywnych,
elementarnych poziomów do coraz bardziej
złoŜonej organizacji i do systemów
ujawniających nowe właściwości i funkcje.
Metoda ta, przezwycięŜająca jednostronność
—> redukcjonizmu, pozwala lepiej poznać
sposoby łączenia się i integracji elementów w
nowe całości, które wykazują wyŜsze stopnie
hierarchicznego uporządkowania i
organizacji.
396
INTELEKCJA
Ten sposób podejścia, nazywany przez S.
W. FoxA (1973) k o n s t r u k c j o n i - z m
e m (constructionism), uznający wartość
heurystyczną redukcjonizmu na poziomie
molekularnym, jest właściwie, podobnie jak -
> kompozycjonizm, odmianą anty redukcj
onizmu.
Ze względu na —> historyczność (3) obie-
któw Ŝywych integratyzm wydaje się nie-
odzownym sposobem badania problemów
biologicznych, zwłaszcza genezy Ŝycia i jego
ewolucji.
INTELEKCJA <nłc. <intellectio> = zrozu-
mienie, poznanie) ang. intellection; fr. in-
tellection; nm. Yerstandestdtigkeit, Bewufit-
heit (N. ACH)
1. Bezpośrednie, nienaoczne ujęcie czegoś
w jego toŜsamości lub takoŜsamości (tzn.
toŜsamości gatunkowej lub rodzajowej), w
jego sensie, roli, relacji do innego przedmiotu,
przy czym zasadnicze jest tu pojęcie -^ sensu
(3) (treści). Na przykład: czysto intelektualne
ujęcie pierwszych naturalnych zasad
(intellectio naturalium princi-piorum) u
ARYSTOTELESA i TOMASZA Z AKWINU.
2. U R. DESCARTES'A: W przeciwstawieniu
do wyobraŜania sobie — akt bezpośredniego,
nienaocznego ujmowania przez intelekt tego,
co oczywiste. -^ Intuicja (1).
INTELEKT (łc. <intellectus> = umysł, ro-
zum, inteligencja; pojmowanie, zrozumienie,
zdolność intuicyjna) gr. noUs; ang. in-tellect,
intelligence, understanding; fr. intel-lect,
entendement; nm. Yerstand, Intellekt
1. t. pozn., psych. Zdolność umysłowo--
poznawcza {-^ władza /2/) do ujmowania
czegoś w sposób nienaoczny, ogólny,
istotnościowy. Czynności intelektualne mogą
być ukierunkowane czysto teoretycznie,
praktycznie lub pojetycznie (wytwórczo);
główne ich rodzaje: przedstawienie
nienaoczne (pojęcie), intuicja (percepcja)
czysto intelektualna, rozumienie czegoś (bez
dyskursu), sądzenie.
W tradycji arystotelesowskiej rozróŜnia
397
INTELEKTUALIZM
się a) intelekt bierny {nous pathetikós) i b) in-
telekt czynny {nous poietikós), dopatrując się
między nimi —> róŜnicy (lA) realnej.
a) I n t e l e k t b i e r n y (intellectuspa-
tiens, intellectus passivus) lub m o Ŝ n o - ś c i
o w y {intellectus possibilis) — władza
intelektualno-poznawcza, która nie wytwarza
sama z siebie przedmiotu poznania, lecz go
zakłada jako przedmiot obiektywnie
istniejący, pozostając w stosunku do niego w
stanie -^ moŜności.
b) I n t e l e k t czynny lub d z i a ł a jący
{intellectus agens) — władza intelektualno-
poznawcza, która na podstawie
jednostkowych przedstawień zmysłowych
wytwarza ogólną postać poznawczą {spe-
cies); postać ta, stając się aktualnym przed-
miotem poznania, determinuje intelekt bierny
do poznania tego właśnie przedmiotu.
Terminy bliskoznaczne, które oznaczają tę
samą materialnie władzę, co intelekt, róŜniącą
się tylko funkcjami: -^ rozum, —>
inteligencja (lA, 2), -^ pamięć (Ib), —> tunysł
(1), —> świadomość (1), —> syntereza, -^ su-
mienie.
2. psych. Ogół uzdolnień człowieka w za-
kresie procesów poznawczych, szczególnie
myślenia i rozwiązywania problemów; mówi
się o strukturze intelektu jako synonimie
inteligencji (J. P. GUILFORD).
3. U I. KANTA: syn.^ rozsądek (2) (tłum.
Kaniowskiego Yerstand).
INTELEKTUALIZM <łc. intellectualis =
umysłowy, obdarzony umysłem, rozumowy,
dotyczący intelektu) ang. intellectua-lism; fr.
intellectualisme; nm. Intellektualismus
1. Stanowisko stwierdzające gatunkową
odrębność —> intelektu (1) i sprzeciwiające
się sprowadzaniu go do irmych władz —>
umysłu (1), w szczególności zaś — w prze-
ciwstawieniu do -> woluntaryzmu (2) —
uznawające intelekt za właściwą władzę
poznawczą.
2. Przyznawanie -^ intelektowi (1) roli
nadrzędnej w stosunku do innych władz —>
umysłu; według tego stanowiska fun-
398
INTELIGENCJA
keje wolitywne i emocjonalne, jakkolwiek
niesprowadzalne do intelektualnych, po-
wirmy być im podporządkowane — bądź to
ze względów ontologicznych, bądź mo-
ralnych, bądź estetycznych.
3. Przeświadczenie o zdolności intele
ktu do uzyskiwania wiernego i komplet
nego obrazu rzeczywistości (np. u R. DES-
CARTES'A).
4. Nazwa nadawana doktrynom prze
czącym odrębności zjawisk wolitywnych
i emocjonalnych i sprowadzającym je do
faktów intelektualnych (m. in. B. SPINOZA, J.
F. HERBART).
INTELIGENCJA <nłc. <intelligentia> = po-
jętność, zrozumienie, poznanie umysłowe;
rozum; znajomość, znawstwo, roztropność)
ang. intelligence, understanding, intel-
ligentsia (3); fr. intelligence, intelligentsia/ I
intelligentzia (3); nm. Intellekt, Verstand,
Intelligenz, I. (3)
1. RóŜnie pojmowana, zwłaszcza w sta-
roŜytności:
A) metaf. Jako byt samoistny — w me
tafizykach średniowiecznych (zazwyczaj
w 1. mn.: inteligencje — intelligentiae): sub
stancje niematerialne, duchowe, w przy
padku dusz ludzkich oddzielone od mate
rii {substantiae separatae).
a) W arystoteliznrue i neoplatonizmie: du-
sze sfer niebieskich, według ARYSTOTELESA
pełniące funkcję pierwszych poruszycieli
(^poruszyciel /a/).
b) W neoplatonizmie: czyste intelekty jako
byty samoistne.
c) W arystotelizmie i neoplatonizmie:
aniołowie oraz dusze ludzkie po ich odłą-
czeniu się od ciała.
B) t. pozn., psych. Jako zdolność lub czyn
ność: zdolność rozumienia, tj. rozpozna
wania znaków, chwytania przez umysł na
tury rzeczy, wyjaśniających je przyczyn
lub racji. Od rozumienia i rozumu róŜni
się tym, Ŝe: 1) jest bardziej intuitywna,
a mniej dyskursywna; 2) jej działaniu to
warzyszą elementy irracjonalne natury
399
INTELIGIBILNOSC
skojarzeniowej lub afektywnej (stąd, od-
mawiając zwierzętom rozumienia i rozumu,
przyznaje się im jednak na ogół pewną formę
inteligencji).
U PLATONA i ARYSTOTELESA: logos — naj-
wyŜsza doskonałość duszy, najdoskonalsza
forma Ŝycia.
W metafizykach neoplatońskich: akt in-
telektualnego poznania, aktualne myślenie,
rozumienie.
2. psych. Charakteryzująca jednostkę
zdolność do rozwiązywania problemów,
uczenia się i dawania sobie rady w nowych
sytuacjach (W. STERN). Dyspozycję tę mierzy
się określonymi testami (tzw. iloraz
inteligencji — IQ /Intelligence
Quotient/, wyraŜający stosunek ujawnianego
w testach wieku umysłowego do wieku
biologicznego, będący zatem operacyjną oraz
liczbową reprezentacją inteligencji badanej
osoby).
3. soc. Warstwa społeczna skupiająca ludzi
wykształconych, zwłaszcza wolnych
zawodów (uczeni, nauczyciele, prawnicy,
lekarze, artyści itp.), zajmujących się pracą
umysłową, która wymaga określonego
poziomu wiedzy teoretycznej i kwalifikacji
intelektualnych. Z tej racji warstwa ta zajmuje
swoiste miejsce w społecznej organizacji
pracy, pełniąc szczególną funkcję, jaką jest
przede wszystkim aktywność kulturotwórcza.
Jako odrębna warstwa społeczna inteligencja
ukształtowała się w połowie XIX w. w
Europie Środkowowschodniej, tak właśnie
tam określana, głównie w Rosji (W. G.
BIELIŃSKI, 1846) i w Polsce (K. LIBELT,
1844). W szczególności inteligencja polska
podjęła misję budzenia świadomości
narodowej, prowadzącą do odzyskania
niepodległości.
INTELIGIBILNOSC <nłc. <intelUgibilitas>
= ujmowalność intelektualna, pojmowal-ność,
dorzeczność) ang. intelligibility; fr. in-
telligihilite; nm. Intelligibilitdt, Einsichtigkeit
metaf. Określenie podstawy transcenden-
talnej relacji przyporządkowania —>bytu
400
INTENCJA
do —> intelektu (1) (—> prawda /II/), powo-
dującej, Ŝe byt jest adekwatnym przedmiotem
rozumu i jako taki jest dla niego ostatecznie
zrozumiały.
Zasada inteligibilności bytu
(określana częściej jako zasada racji bytu):
„to, bez czego dany byt nie jest tym, czym
jest" — tak formułowana na gruncie zasady
toŜsamości (—> toŜsamość /3/) i —> zasady
/nie-/sprzeczności.
INTENCJA (nłc. <intentio> = natęŜenie,
zamierzenie, od łc. in-tendo = zmierzam do)
gr. katórthoma (1); ang. intention; fr. in-
tention; nm. Absicht, Intention
Skierowanie umysłu ku czemuś (chara-
kteryzujące takŜe akty niepoznawcze, np.
dąŜenie, tworzenie), racja jakiegoś działania,
nie osiągnięty jeszcze cel jakiegoś dąŜenia.
1. et. Akt woli zamierzającej spełnienie
jakiejś czynności lub osiągnięcie jakiegoś
celu. W etyce chrześcijańskiej wyróŜnia się
trojakiego rodzaju intencję: aktualną, wir
tualną i habitualną.
a) Intencja aktualna {intentio actualis) —
polega na uświadomieniu sobie, Ŝe chce się
spełnić daną czynność, dokonywanym w
samym momencie jej spełniania.
b) Intencja wirtualna {intentio yirtualis) —
zachodzi wówczas, gdy zamierzenie danej
czynności, wzbudzone wcześniej, w umysł, Ŝe jest w stosunku do świadomości
momencie jej spełniania tkwi juŜ tylko w
podświadomości, ale jeszcze wpływa
sprawczo na tę czynność.
c) Intencja habitualną {intentio habitu-alis)
— występuje wtedy, gdy zamierzenie
czynności zostało w swoim czasie podjęte, ale
później zostało zapomniane i nie wywiera juŜ
Ŝadnego wpływu na działanie człowieka.
Tylko w wypadku intencji aktualnej i
wirtualnej uwaŜa się człowieka za sprawcę
działania.
2. t. pozn. a) Odniesienie się umysłu do
przedmiotu poznania {intentio formalis).
MoŜna tu wyróŜnić intentio prima, czyli
akt, którym umysł ujmuje bezpośrednio
401
14 — Słownik filozoficzny
INTENCJONALNOSC
przedmiot poznania, i intentio secunda, czyli
akt, którym umysł ujmuje wprost intentio
prima, a pośrednio — w —> refleksji (2) — jej
przedmiot.
b) Sama treść przedmiotu, do którego
umysł się odnosi {intentio obiectiva). MoŜna
tu znów wyróŜnić intentio pńma, czyli to, co
umysł ujmuje w akcie bezpośrednim, oraz in-
tentio secunda, czyli to, co ujmuje on w akcie
refleksyjnym {intentio prima formalis, intentio
prima obiectiva, akt poznania jako taki).
3. U brentanistów i fenomenologów —-
moment charakterystyczny dla aktów
świadomości: intencja skierowuje akt do
jakiegoś transcendentalnego przedmiotu, a
zarazem ustala dystans (nieprzestrzenny)
między aktem a przedmiotem. U E. Hus-
SERLA takŜe treść aktu odnoszona do przed-
miotu nazywana bywa intencją.
INTENCJONALIZM (nłc. intentionalis =
zamierzony, umyślny) ang. intentionalism;
nm. Intentionalismus
1. Scholastyczna teoria -^ bytu (C) in-
tencjonalnego jako przedmiotu myśli (re-
alnego lub fikcyjnego).
2. Koncepcja F. BRENTANY, który swoistą
cechę -^ aktów (2) psychicznych upatrywał w
tym, Ŝe kaŜdy z nich jest skierowany ku
swemu przedmiotowi, Ŝe wykracza poza
transcendentny (^ intencjonalność). Doktrynę
tę rozwijał m. in. E. HUSSERL w duchu -^
idealizmu (I) transcendentalnego
(intersubiektywnego).
INTENCJONALNOSC (nłc. intentionalis =
zamierzony, umyślny) ang. intentionali-ty; fr.
intentionnalite; nm. IntentionalitUt
Właściwość tego, co zmierza w określonym
kierunku.
U F. BRENTANY: cecha -^ aktów (2) psychi-
cznych polegająca na tym, Ŝe są one zawsze
skierowane ku jakiemuś przedmiotowi; in-
tencjonalność świadomości polega na tym, Ŝe
wszelka świadomość jest świadomością
czegoś (tzn. nie ma czystej świadomości).
402
INTENSJONALNOSC
U E. HUSSERLA: cecha świadomości spra-
wiająca, Ŝe znaczenie tego, co jest, konsty-
tuuje się spontanicznie w polu samej świa-
domości. Podobnie jak i —> „intencja" (3),
termin ten ma u Husserla co najmniej dwa
znaczenia, gdyŜ moŜe oznaczać:
a) moment skierowania aktu świadomości
na przedmiot (uprzedmiotowanie);
b) moment ujęcia czegoś przedmiotowo,
tzn. jako sensu odnoszącego się do czegoś.
U R. INGARDENA: wszystkie wytwory są
bytami intencjonalnymi.
W hermeneutyce: intencjonalność pier-
wotna oraz intencjonalność wtórna — cecha -
^ symbolu jako -^ znaku (1) o podwójnym
znaczeniu.
INTENSJONALNOSC <nłc. intensio =
rozciągłość, rozszerzenie) ang. intensiona-
lity; fr. intensionalite; nm. Intensionalitat
Termin korelatywny: »s—> ekstensjonal-
ność.
log. Własność wyraŜeń, które nie mają
wskazanej wyŜej cechy ekstensjonalności.
Zdaniami intensjonalnymi są zdania mówiące
o stanach umysłu, związkach przyczynowych,
czasowych itp., poniewaŜ wartość logiczna
tych zdań (tj. prawdziwość lub fałszjoYość)
zaleŜy nie tylko od wartości logicznej zdań
składowych, lecz takŜe od czegoś innego: od
zachodzenia określonych związków
(przyczynowych, czasowych, znaczeniowych
itp.) między tym, o czym mówią zdania
składowe. Pojęcia intensjonalności i podłoŜem rzeczywistości społecznej jest
ekstensjonalności występują m. in. w dyskusji
dotyczącej natury logiki: czy logika składa się
z samych wyraŜeń ekstensjonalnych, czy teŜ
moŜe zawierać równieŜ wyraŜenia
intensjonalne? Irmymi słowy, dyskutuje się
problem, czy w logice rozpatruje się
wyłącznie związki między —> denotacjami
(2) wyraŜeń, czy teŜ jest w niej miejsce na
rozpatrywanie takŜe innych związków.
Klasyczny -^ rachunek zdań i —> rachunek
kwantyfikatorów są sformułowane w języku
ekstensjonalnym; pewne teorie nieklasyczne,
np. —> logika
403
INTERNALIZACJA
epistemiczna i -> logika modalna, są wy-
raŜone w języku intensjonalnym.
INTERAKCJONIZM <ang. interaction =
wzajemne oddziaływanie, od łc. inter =
między -I- actio = czyn, działanie) ang. in-
teractionism; fr. interactionnisme; nm. Inter-
aktionismus
Termin uŜyty juŜ przez R. H. LOTZEGO
(1841) na określenie związków cielesno--
duchowych.
1. psych. Interakcjonizm obustrormy {two--
way interactionism) — teoria uznająca — w
przeciwieństwie do -^ paralelizmu (2) psy-
chologicznego — wzajemne oddziaływanie
między procesami psychicznymi i procesami
fizjologicznymi, pomimo Ŝe tworzą one
całkowicie odrębne, zróŜnicowane ontycznie
dziedziny rzeczywistości. Kwestię
komunikowania się wyróŜnionych w
człowieku (w duchu —> dualizmu /Ib/
antropologicznego) dwóch istotowo odręb-
nych substancji: ciała i duszy, R. DESCARTES
próbował rozwiązać odwołując się do po-
średniczącej między nimi funkcji tzw. tchnień
Ŝywotnych {spiritus animales), których
siedliskiem miałaby być szyszynka mózgowa.
2. hiol. Koncepcja, według której organizm
i środowisko, bodźce i reakcje są nierozłączne
i sprzęŜone zwrotnie.
3. soc. Interakcjonizm symboliczny —
kierunek naleŜący do tzw. socjologii rozu-
miejącej lub humanistycznej, utrzymujący, Ŝe
ciągły proces wzajemnego dostosowywania
odrębnych działań ludzkich za pomocą
interpretacji tych działań z odwołaniem się do
wspólnych symboli. Przedstawicielami tego
kierunku są m. in. G. H. MEAD, W. I. THOMAS,
CH. H. COOLEY (tzw. Chicago School), G.
SIMMEL i in.
INTERNALIZACJA (ang. dntemalizatiom z
łc. internus = wewnętrzny)
psych. Uznanie za swoje własne poglądów i
wartości, a przede wszystkim norm
404
INTERPRETACJA
moralnych jakiejś innej osoby lub grupy
społecznej, przy czym zachowania zgodne z
tymi wartościami i normami odczuwane są
jako wynik wewnętrznej potrzeby, a nie
zewnętrznego przymusu lub nacisku.
INTERPRETACJA ^c. <interpretatio> = ob-
jaśnianie) gr. hermeneia; ang. interpretation;
fr. interpretation; nm. Interpretation, Deu-
tung, Auslegung
1. —> Wyjaśnianie (2) czynności lub wy
tworów ludzkich przez wskazanie ich ge
nezy, struktury i funkcjonowania oraz od
chyleń od racjonalnego zachowania; szcze
gólnym przypadkiem takiego wyjaśniania
jest interpretacja systemów znakowych,
polegająca na wydobyciu ukrytego lub
niejasnego czy niewyraźnego sensu jakie
goś tekstu. Reguły interpretacji formułuje
—> hermeneutyka.
Pojęcie interpretacji jest przedmiotem
refleksji we współczesnej epistemologii i
filozofii nauki, gdzie podkreśla się, wbrew
neopozytywizmowi, Ŝe nie ma czegoś takiego
jak czysta obserwacja i niezinter-pretowane
teoretycznie fakty naukowe. Dyskutuje się m.
in. kwestię stosunku między interpretacją a —
^ rozumieniem (1), podkreślając bądź ich
współzaleŜność i wzajemne dopełnianie się
(H. G. GADAMER), bądź pierwotność
interpretacji, bądź pier-wotność rozumienia
(M. HEIDEGGER).
2. I n t e r p r e t a c j a syntaktycz-
na — stosunek między teoriami, który
charakteryzuje się następująco: jeśli aksjo
maty pewnej teorii To pozostają zdaniami
prawdziwynni, kiedy występującym w nich
terminom pierwotnym nadamy sens przy
porządkowany tymŜe terminom w jakiejś
innej teorii T, to teoria To ma interpretację
w teorii T; np. teoria, jaką jest -^ rachunek
zdań, ma interpretację w pewnej teorii
sieci elektrycznych dzięki temu, Ŝe wszy
stkie aksjomaty rachunku zdań pozostaną
prawdziwe, gdy pojęcie prawdziwości
zdania zastąpimy np. pojęciem pobudze-
405
INTERSUBIEKTYWNOSC
nia układu (tj. przepływu prądu), fałszy-wość
zdania — brakiem pobudzenia, spójniki —
symbolami stosunków między układami
elektrycznymi (z racji odwzorowania
stosunków logicznych nazywa się je w
informatyce układami logicznymi), itd.
Według P. F. STRAWSONA nie ma jednozna-
cznego przejścia od twierdzeń systemu sfor-
malizowanego do jego interpretacji, a więc do
jego zastosowania w filozofii.
3. W znaczeniu rzadziej uŜywanym:
i n t e r p r e t a c j a s e m a n t y c z n a teorii
— układ, zwany teŜ modelem teorii, złoŜony
z określonego zbioru oraz z relacji i funkcji;
zbiór składa się z indywiduów rozwaŜanych
w danej teorii (np. Uczb w arytmetyce, ciał
niebieskich w astronomii), relacje zaś i
funkcje słuŜą do charakteryzowania róŜnych
indywiduów z danego zbioru.
INTERSUBIEKTYWNOSC (łc. inter =
między + nłc. subiectivus = podmiotowy) ang.
intersubjectiyity, intersubjective cogni-tion
(1), intersubjectiye intercourse (2); fr.
intersubjectiyite; nm. Intersubjektivitat
1. t. pozn., metod. Cecha poznania pole
gająca na tym, Ŝe twierdzenia, które są je
go wyrazem, mogą być rozumiane, a co
więcej — weryfikowane przez kaŜdą oso
bę o odpowiednich po temu kwalifika
cjach (K. AjDUKiEwicz). Wszelkie racjonal
ne poznanie powirmo więc spełniać nastę
pujące warunki:
a) intersubiektywnej komunikowalno-ści,
tzn. by przekazywane tezy były formułowane
w ten sposób, aby kaŜdy odpowiednio
przygotowany odbiorca mógł je
jednoznacznie rozumieć;
b) intersubiektywnej sprawdzalności, tzn.
by tezy były uzasadniane w ten sposób, aby
odbiorca ów mógł dane uzasadnienie
powtórzyć za pomocą odpowiednich
rozumowań, doświadczeń itp.
2. Właściwość pewnych przedmiotów
(np. wiedzy, języka, wyraŜeń językowych).
406
INTROCEPCJA
dzięki której są one dostępne i zrozumiałe dla
wielu podmiotów. .
Intersubiektywność jest podstawowym
postulatem metodologicznym wysuwanym
wobec nauki.
INTROCEPCJA (łc. intro = do wewnątrz +
capere — cłiwytać, ujmować) ang. intro-
ception; nm. Introzeption
psych. Termin wprowadzony przez W.
STERNA do —> psychologii personalistycz-
nej (2) na określenie uznania cudzych
wartości i celów za własne. UŜywany za-
miennie z —> „internalizacją" i „interiory-
zacją".
INTROJEKCJA (nłc. introiectio = wrzu-
cenie) ang. introjection; fr. introjection; nm.
Introjektion
1. U R. AYENARIUSA: rzutowanie^ do świa-
domości obrazów rzeczy powodujące roz-
dwojenie zjawisk na fizyczne i psychiczne,
podczas gdy istnieją zjawiska tylko jednego
rodzaju (—> empiriokrytycyzm).
2. psych. Proces włączania obrazu innej
osoby do własnego -> ja (9); syn.-> identy-
fikacja (2, 3).
3. W psychoanalizie: normalny proces
wbudowjrwania w psychikę dziecka nakazów
i zakazów tworzących później -^ su-perego.
INTROSPEKCJA (nłc. <introspectio> = wglą-
danie do wnętrza, z łc. introspectus (od in-
trospicere) = wgląd, miejsce, przez które
moŜna dokądś zajrzeć) ang. introspection; fr.
introspection; nm. Introspektion, Selbst-
beobachtung
Termin pochodzenia angielskiego, za-
czerpnięty w XIX w. z języka potocznego na
uŜytek kształtującej się wówczas jako
samodzielna nauka psychologii, zastępujący
takie dawne terminy, jak J. LOCKE'A
„refleksja" (reflection) czy I. KANTA „zmysł
wewnętrzny" {innerer Sinn), które dotyczyły
poznawania przez umysł własnego stanu
wewnętrznego.
407
INTROSPEKCJONIZM
1. t. pozn. Obserwacja aktualnej zawar
tości własnej -^ świadomości (2), dotyczą
ca zarówno jej stanów, jak i aktów, będąca
próbą dotarcia do jednostkowego —> ja (1);
często teŜ: ogólna nazwa dla rozmaitego
typu —> samoświadomości, obejmująca np.
takŜe refleksję, intuicję, psychoanalizę (ja
ko technikę badania). RozróŜnia się dwa ro
dzaje introspekcji:
a) bezpośredni —> wgląd w stany świado-
mości i zachodzące w niej procesy, dokony-
wany w czasie ich trwania lub przebiegu;
b) powrót do przeszłych stanów i procesów
poprzez akt retrospekcji.
2. psych. Poznawanie przez podmiot wła
snych stanów i aktów psychicznych jako
dających się bezpośrednio zaobserwować
przejawów duszy ludzkiej lub duchowo
ści w ogóle, podejmowane juŜ to dla czy
stego poznania, juŜ to w celach terapeuty
cznych. Introspekcja jest jedną z podsta
wowych metod w psychologii {-^ metoda
introspekcyjna), kwestionowaną przez be-
hawioryzm jako metoda subiektywna,
a więc nienaukowa, a takŜe przez psycho
analizę, według której nie dociera ona do
—> nieświadomości (1).
INTROSPEKCJONIZM ang. introspectio-
nism; nm. „Introspektionismus" (termin od-
notowywany jako neologizm, stosowany
przez behawiorystów)
1. psych. Kierunek w psychologii uznający
—> introspekcję (2) za podstawową metodę
badawczą stosowaną w analizie zawartości —
> świadomości (2). -> Metoda introspekcyjna.
2. Ogólne określenie doktryn, według
których podstawą rozwaŜań filozoficznych
jest doświadczenie wewnętrzne: opierając się
na takim doświadczeniu, człowiek poznaje nie
tylko własny umysł, lecz równieŜ zawarte w
nim prawdy. „Doświadczenie wewnętrzne"
interpretowane tu jest jako introspekcja, a
nazwa „introspekcjonizm" nadawana jest
owym doktrynom ex post. Introspekcjonizm
ce-
408
INTROWERSJA
chowałby m. in. R. DESCARTESA, filozofów
zdrowego rozsądku.
INTROWERSJA (łc. introvertus = zwró-
cony do wewnątrz) ang. introversion; fr.
introversion; nm. Introversion, Ruckbiegung
psych. Postawa cechująca introwertyków, tj.
typ osobowości — według typologu C. G.
JUNGA (1921) — charakteryzujący się nasta-
wieniem „do wewnątrz", skłonnością do
refleksji i kontemplacji^ zainteresowaniem
raczej samjmi sobą aniŜeli światem zewnę-
trznym, os—> Ekstrawersja.
INTUICJA (nic. <intuitio> = widzenie, pa-
trzenie, oglądanie, z łc. intueri = patrzeć,
wpatrywać się, oglądać; pojąć, zrozumieć) gr.
aisthesis; ang. intuition, insight; fr. intui-tion;
nm. Intuition, Anschauung
1. t. pozn. KaŜdy akt bezpośredniego po
znania czegoś, a więc poznania bezdys-
kursy wnego (os—> dyskurs /1 /); takŜe po
znania konkretnych przedmiotów jedno
stkowych (nie dających się zatem ująć w de
finicji), a więc poznania nieabstrakcyjnego
(»s—> abstrakcja /I-I, 2/). MoŜe to być:
a) intuicja empiryczna — akt bezpo-
średniego poznania przedmiotów ujmo-
wanych zmysłami;
b) intuicja intelektualna — akt bezpo-
średniego poznania istot rzeczy.
U R. DESCARTES'A, a za nim u J. LOCKE'A i
G. W. LEIBNIZA: bezpośrednie ujmowanie
tego, co oczywiste (u Kartezjusza — co jasne
i wyraźne).
2. U I. KANTA: intuicja czysta — stoso-
wanie apriorycznych form kategorialnych
percypowania, nie zawdzięczających niczego
doświadczeniu (przeciwieństwo: stosowanie
form zmysłowości).
3. U H. BERGSONA: w przeciwstawieniu do
—> intelektu (1) — poznanie, w którym
podmiot, powodowany rodzajem intelek-
tualnej sympatii {sympathie intellectuelle) jak
gdyby wchodzi do wnętrza rzeczy, ujmując w
niej wprost to, co ma ona w sobie jedynego i
niewypowiedzianego. Poznanie
409
INTUICJONIZM
to jest uświadomionym -> instynktem (2) lub
czym.ś w rodzaju zmysłu artystycznego.
4. U B. CROCEGO: a) Zdolność do bezpo
średniego i konkretnego odtwarzania rze
czywistości zewnętrznej oraz równocze
snego wyraŜania przeŜyć jednostki.
b) estet. Intuicja liryczna — nie uświa-
domiona w pełni przez twórcę zdolność
posługiwania się środkami wyrazu arty-
stycznego, nie dającymi się ująć w Ŝadne
reguły techniczne.
5. psych. Pojawiające się w świadomości w
sposób nagły przekonanie jako wynik
podświadomych procesów porządkowania i
przetwarzania nagromadzonej wiedzy i
doświadczenia.
6. pot. Zdolność przeczuwania pewnych
zdarzeń przyszłych i rozpoznawania obe-
cnych, a takŜe minionych.
INTUICJONIZM ang. intuitionism, intui-
tionalism; fr. intuitionisme/intuitionnisme;
nm. Intuitionismus
1. t. pozn. Doktryna uznająca podstawową
rolę bądź teŜ wyłączność -^ intuicji w
poznaniu.
2. t. pozn. Stanowisko, według którego
umysł postrzega bezpośrednio przedmioty
zewnętrzne (—> percepcjonizm /I/; vs->
illacjonizm /1 /).
3. Przekonanie o adekwatności sposobu
poznania do sposobu bytowania, uznające, Ŝe
przedmiot poznania jest bezpośrednio obecny
w poznającym podmiocie (np. u PLATONA
intuicjonizm anamnezyjny, u PLO-TYNA
intuicjonizm ekstatyczny).
4. Doktryny opierające się na intuicji ab-
solutu czy teŜ rzeczywistości samej w sobie
(H. BERGSON) bądź teŜ przypisujące czło-
wiekowi intuicję norm absolutnych (M.
SCHELER, N. HARTMANN).
5. et. Stanowisko w metaetyce, według
którego —> dobro (3B) jest cechą przedmiotu
dostępną poznawczo dzięki intuicji moralnej
pojmowanej bądź na wzór —> intuicji (la)
empirycznej, bądź -^ intuicji (Ib) in-
telektualnej.
410
INWERSJA
6. Pochodzący od L. E. BROUWERA kieru-
nek w filozofii matematyki, według którego
matematykę naleŜy oprzeć na intuicji ciągu
liczb naturalnych i starać się o uwolnienie jej
od arbitralnych załoŜeń. W poglądzie na
sposób istnienia przedmiotów
matematycznych intuicjonizm jest bliski -^
konceptualizmowi (Ib). Ze względu na
postulat, Ŝeby istnienie przypisywać tylko tym
przedmiotom matematycznym, które zostały
skonstruowane przez myśl, intuicjonizm
powstrzymuje się od przypisywania go
przedmiotom nie mogącym się wykazać taką
konstrukcją; jednocześnie, jeśli nie są to
przedmioty sprzeczne, nie twierdzi, Ŝe nie
istnieją. Nie spełnia się więc w tym
przypadku —> prawo wyłączonego środka;
nie naleŜy ono zatem do logiki
intuicjonistycznej. Z powodu egzekwowania
postulatu intuicyjności, pojmowanej jako
konstruowalność, logika i matematyka
intuicjonistyczna nie zawierają niektórych
twierdzeń przyjmowanych w logice i
matematyce klasycznej. Ze względu na
postulat konstruowalności intuicjonizm naleŜy
do nurtu określanego mianem —>
konstruktywizmu.
INWERSJA (łc. inversio = odwrócenie,
obrót) ang. inversion; fr. inversion; nm. In-
version
Termin utworzony przez J. M. KEYNESA.
W logice tradycyjnej jedna z form tzw. -^
wnioskowania bezpośredniego, prze-
biegającego według następujących praw: SaP
-^ S'oP (np. „KaŜdy filozof jest miłośnikiem
mądrości", zatem „Niektórzy nie-filozofowie
nie są miłośnikami mądrości") i SeP -^ S'iP
(„śaden koń rue jest osłem", zatem „Pewne
nie-konie są osłami") — inwersja
częściowa,oraz: SaP-^S'iP' („KaŜdy filozof
jest miłośnildem mądrości", zatem „Niektórzy
nie-filozofowie są nie-mi-łośnikami
mądrości") i SeP —> S'oP' („śaden koń nie
jest osłem", zatem „Pewne nie--konie nie są
nie-osłami") — i n w e r s j a zupełna. ->
Kwadrat logiczny.
411
IRRACJONALIZM
IRONIA (gr. <eironeta> = wypytywanie,
udawanie głupszego niŜ się jest, nadawanie
sobie pozorów niewiedzy) łc. ironia; ang.
irony; fr. ironie; nm. Ironie
W dialogach PLATONA — określenie po-
stawy, jaką zajmował SOKRATES wobec
swoich rozmówców, przywdziewając maskę
niewiedzy. Udawał wówczas, Ŝe idee i sposób
rozumowania rozmówcy uznaje za swoje
własne — szczególnie gdy rozmawiał z
ludźmi wykształconymi, jakimi byli sofiści —
po to, by je następnie wyolbrzymić do
karykaturalnych rozmiarów albo doprowadzić
do sprzeczności. W sztuce prowadzonych w
ten sposób dyskursów Sokrates, udając
ignorancję, skłaniał swoich rozmówców do
tego, by mu odpowiadali na zadawane
pytania.
Postawa ironiczna, słuŜąca „uświado-
mionemu mówieniu" i pomocna w „wy-
dobywaniu myśli" z głów rozmówców,
wchodziła w skład stosowanej przez So-
kratesa metody dialektycznej {-^ metoda
sokratejska).
Do sokratejskiej ironii nawiązywał S. A.
KIERKEGAARD, dopatrując się w niej nego-
wania samego pojęcia istoty, a następnie F.
W. NIETZSCHE.
IRRACJONALIZM <łc. irrationalis = po-
zbawiony rozumu, nierozumowy) ang.
irrationalism; fr. irrationalisme; nm. Irratio-
nalismus vs-^ Racjonalizm.
1. metaf. Ogólna nazwa przyznawana
poglądom odmawiającym rzeczywistości —
częściowo lub całkowicie — charakteru
racjonalnego. Irracjonalizm metafizyczny
wysuwa tezę o aracjonalnej strukturze bytu:
jego niezdeterminowaniu, braku racji istnie-
nia, a nawet wewnętrznej sprzeczności.
2. t. pozn. Nazwa przyznawana poglądom
nie uznającym wartości poznawczej rozumu
lub ją ograniczającym. RozróŜnia się:
a) irracjonalizm bezwzględny, który od-
rzuca w ogóle istnienie wiedzy spełniają-
412
ISTNIEĆ
cej wymagania podyktowane przez rozum,
uwaŜając, Ŝe poznanie zaleŜy od czyrmi-ków
uczuciowo-dąŜeniowych;
b) irracjonalizm względny, który oprócz
wiedzy racjonalnej przyjmuje — na równi z
nią albo i ponad nią — poznanie niezaleŜne
od rozumu i doświadczenia, takie jak intuicja
pozaintelektualna {—> intuicjo-nizm /3, 4/),
instynkt, nieuświadomiony popęd (^
witalizm) itp. (-^ emocjonalizm, -^
woluntaryzm).
3. pot. Postawa umysłowa dopuszczająca
przyjmowanie przekonań bez racjonalnego
uzasadnienia lub w przeciwstawieniu do
niego.
ISTNIEĆ (wyraz utworzony przez S. STA-
SZICA, pochodny od 'istnąć' (= „bytność mieć,
egzystować" według S. B. LINDEGO) lub od
—> 'istność', zastępujący wyraz 'egzystować')
nłc. ex-sistere (= istnieć, bytować, posiadać
byt samoistny, od łc. ex = z + sisto =
pojawiam się, jestem obecny); ang. exist; fr.
exister; nm. existieren, vorhan-den sein
Być rzeczywistym, trwać w rzeczywistości;
czasownik 'istnieć' odnosi się wprost do
czegoś rzeczywistego, jest jednak obarczony
niejednoznacznością samego pojęcia
rzeczywistości, które dotyczy bądź tego, co
jest poza zjawiskami, bądź samych zjawisk.
Jest on nośnikiem jednego z trzech
podstawowych znaczeń czasownika -> 'być'
(b) — jego funkcji egzystencjalnej (obok
funkcji predykatywnej i funkcji pra-
wdziwościowej).
ISTNIENIE (forma rzeczownikowa cza-
sownika 'istnieć', utworzona analogicznie do
nłc. exsistentia (pochodnej od łc. ex-sisto
lexistol)) nłc. exsistentia/existentia; ang.
existence; fr. existence; nm. Existenz, Dasein
Termin wprowadzony do polszczyzny przez
JANA ŚNIADECKIEGO i rozpowszechniony w
początkach XIX w.
Pojęcie istnienia jest pojęciem leksykalnym
lub semantycznym, a nie syntaktycz-
413
ISTNIENIE
nym, co warto podkreślić ze względu na jego
uwikłanie w wielofunkcyjność czasownika -^
'być', w odniesieniu do którego tradycyjny
dychotomiczny podział na funkcję
egzystencjalną i funkcję łącznikową w zdaniu,
sięgający co najmniej J. ST. MILLA, jest
wynikiem pomieszania kryteriów
semantycznych z kryteriami synta-ktycznymi
(gdyŜ w wielu konstrukcjach zdaniowych
łącznikowych czasownik ten ma takŜe
znaczenie egzystencjalne, a z kolei nie
wszystkie konstrukcje niełączniko-we, jak np.
konstrukcja prawdziwościowa, potencjalna,
posesywna, są konstrukcjami
egzystencjalnymi).
1. metaf. W tradycji arystotelesowsko--
tomistycznej: to, dzięki czemu -^ byt jest
czymś aktualnym i rzeczywistym, a przez to i
poznawalnym, i róŜni się od -^ nicości (1);
racja realności czegoś w porządku bytowym i
epistemologicznym. Istnienie jest —> aktem
(1) urealnionym przez pierwszą przyczynę
sprawczą, aktem zapoczątkowu-jąc5Tn dany
byt przygodny, w którym występuje zawsze
wespół z aktualizowaną przez siebie,
współstanowiącą ten byt —> istotą (Ic).
Stanowi ono niesamodzielny ontycznie
składnik bytu, korelatywny z drugim jego
elementem — istotą, spełniając w stosunku do
niej, jako przyporządkowanej sobie moŜności,
rolę aktu (^ akt i moŜność). Istruenie jako akt
moŜe być całym bytem w jednym jedynym
wypadku: pierwszego, samoistnego aktu
istnienia, stanowiącego pierwszą przyczynę
sprawczą, której realności domagają się przy-
godne, a więc niesamoistne akty istnienia,
zapoczątkowujące określone były. W bycie
koniecznym istnienie stanowi istotę, utoŜsa-
miając się z nią (TOMASZ Z AKWINU).
Według tomizmu istnienie jest ostatecznym
aktem bytu, jego naczelną doskonałością i
ostateczną racją. Istnienie czegoś ujmuje się
intuicyjnie w doświadczeniu {-^ sądy / IBa/
egzystencjalne bezpośrednie) oraz stwierdza
w -^ sądach (IBb) egzystencjalnych
pośrednich; nie moŜna na-
414
ISTNOSC
tomiast ująć istnienia pojęciowo wprost ani
określić go tak, jak się określa treść bytu
(istotę).
RozróŜnia się: i s t n i e n i e r e a l n e
(aktualne — in actu) — istnienie w sensie
właściwym, i i s t n i e n i e p o t e n c j a l - n e
(IW potentia) — rzeczywiste o tyle, o ile jest
uwarunkowane realnym istnieniem podmiotu
wyposaŜonego w róŜne dyspozycje; dalej:
istnienie s u b s t a n cjalne
istnienie w sobie, czyli istnienie niepochodne,
i i s t n i e n i e przyp a d ł o ś c i o w e —
istnienie w jakimś podmiocie, czyli istnienie
pochodne.
Fenomenologowie wyróŜniają —> sposoby
(1) istnienia w porządku ontologicz-nym:
sposób istnienia bytu absolutnego
(ponadczasowego), sposób istnienia bytu
idealnego (pozaczasowego), sposób istnienia
bytu realnego (czasowego) i sposób istnienia
bytu czysto intencjonalnego.
2. W egzystencjalizmie: istnienie ludzkie; w
tym znaczeniu częściej uŜywa się określenia
—> „egzystencja" (2). Istnienie przeciw-
stawiane —> posiadaniu (2) G. MARCEL umie-
szcza w sferze -^ tajemnicy (1), przeciw-
stawnej sferze tego, co problematyczne.
ISTNOSC (nominaUzacja czasownika 'ist-
nieć' lub 'istnąć') gr. ousia, td tt estin; łc.
substantia; nłc. essentia; ang. substance, es-
sence; fr. existence, 1'etre; nm. Dasein, Beste-
hen
Termin rozpowszechniony w polskim
słownictwie naukowym i filozoficznym w
dobie Oświecenia (m. in. S. STASZIC); S. B.
LINDE podaje takŜe formę oboczną 'je-stność'.
1. Istnienie, bycie, egzystencja.
2. To, co istnieje, istota, -^ jestestwo.
ISTOTA (esencja) gr. ousia; to ti estin;
ARYSTOTELES: tó tt en einai (dosłownie: „by-
cie [teraz], czym [coś] było [przedtem]";
zaimek ti jest pytajny, nie względny, i to
stanowi o niezwykłości składniowej i tym
samym o niezrozumiałości tej formuły.
415
ISTOTA
a zarazem nawiązuje widomie do „teorio-
poznawczej", „definicyjnej" i po prostu
„językowej" konotacji wszystkich ontolo-
gicznych kategorii Arystotelesa); nłc. essentia
(choć wymienia ów neologizm łaciński, jako
tłumaczenie greckiego terminu ousta, juŜ
SENEKA, który podaje, jakoby posługiwał się
nim sam CYCERON; cytuje go teŜ
KWINTYLIAN), ąuidditas; ang. essence; fr.
— essence; nm. Wesen
1. metaf. W tradycji arystotelesowsko--
tomistycznej: toŜsama ze sobą i niesprze-czna
w sobie —> treść (1), oddzielona od kaŜdej
innej treści, wyznaczona przez tikład cech
konstytutywnych jakiejś —> rzeczy (1), a
stanowiąca to, czym dana rzecz jest i czym się
róŜni od kaŜdej innej rzeczy; to, dzięki czemu
-^ coś jest tym, czym jest, a bez czego nie
byłoby tym, czym jest (-> quidditas). Istota,
będąc określoną strukturą, oznacza
wewnętrzną —> naturę (3) rzeczy, która jest
źródłem właściwego sobie działania.
RozróŜnia się:
a) istotę ogólną (abstrakcyjną), która moŜe
być gatunkowa lub rodzajowa — o ile treść
rzeczy jest przedmiotem poznania
pojęciowego, a tym samym definicyjnego
ujęcia; istotą jest to, co określa przynaleŜność
gatunkową lub rodzajową danej rzeczy;
b) istotę indywidualną (konkretną) — nie
dającą się ująć w definicji;
c) istotę jako transcendentalny korelat -^
istnienia (1), tj. niesamodzielny ontycznie
składnik bytu, pozostający w takim stosunku
do istnienia, jak —> moŜność do aktu. Istota
jest proporcjonalną do aktu istnienia,
właściwą mu i aktualizowaną przez ten akt
moŜnością, wyznaczającą treściową swoistość
danego bytu, ukonstytuowanego z tej istoty i z
ograniczonego przez nią istnienia. Według
tomizmu istota róŜni się realnie od istnienia,
które sprawia, Ŝe ona istnieje; jedynie w
Bycie pierwszym istota utoŜsamia się z istnie-
niem.
416
IZOLACJA
AwiCENNA rozróŜnia cztery odmiany is-
toty: istotę w rzeczach, istotę w intelekcie,
istotę samą w sobie (porządek czystej mo-
Ŝliwości) i -^ haecceitas — ostateczne wy-
kończenie istoty w rzeczach, pozwalające im
uzyskać istnienie przypadłościowe.
2. W fenomenologii: idealny przedmiot
myśli, sj/M.-> eidos (2); wgląd w istotę (We-
sensschau)------ > ideacja (1).
3. pot. Osoba, Ŝywy podmiot.
IZOLACJA (fr. <isolation> z nł. insulatus =
odosobniony od łc. insula = wyspa) ang.
isolation; nm. Isolation
1. biol. Jeden z głównych czynników
—> ewolucji (II) polegający na zahamowa
niu lub ograniczeniu przepływu informa
cji genetycznej między populacjami wsku
tek występowania róŜnych barier reprodu-
kc5^nych. W biologii ewolucyjnej wyróŜ
nia się trzy główne mechanizmy izolacji:
a) izolację geograficzną (przestrzenną)
— niemoŜność wymiany genowej wynika
jącą z odległości lub zajmowania róŜnych
nie pokrywających się ze sobą obszarów
przez populacje tego samego gatunku;
b) izolację ekologiczną (środowiskową)
— brak odpowiednich warunków do krzy
Ŝowania się populacji zajmujących róŜne
siedliska na tym samym obszarze;
c) izolację rozrodczą (reprodukc5^ną) —
osobniki róŜnych populacji danego gatun
ku nie mogą się krzyŜować wskutek zde
terminowanych genotypowo róŜnic w spo
sobie rozmnaŜania się i w stosunkach
płodności.
Dzięki róŜnym mechanizmom izolacyjnym,
zwłaszcza izolacji rozrodczej, zostaje
zachowana pula genów danej populacji,
nagromadzonych wskutek działania doboru
naturalnego (-^ selekcji), i stąd waŜna rola
izolacji w powstawaniu gatunków. -^
Specjacja.
2. W psychoanalizie: jeden z -^ mecha
nizmów obronnych (1), polegający na roz
dzieleniu dwóch, początkowo połączo
nych ze sobą, treści psychicznych, najczę-
417
IZOMORFIZM
ściej ich elementu poznawczego i emocjo-
nalnego, i związanych z tym form aktyw-
ności.
IZOMORFIZM (gr. isos = równy + mor-phe
= kształt) ang. isomorphism; fr. isomor-
phisme; nm. Isomorphismus, Formahnlichkeit
1. Izomorfizm lingwistyczno-ontologi-czny
— rzutowanie struktur językowych na świat
przedmiotów realnych i odtwarzanie go na
wzór języka. Wynikiem tego jest
przyjmowanie istnienia pewnych
przedmiotów na tej podstawie, Ŝe istnieją w
języku słowa będące ich nazwami, które
pełnią w takim wypadku funkcję nomina-
tywną, jak gdyby świadcząc o istnieniu
swoich desygnatów. Na przykład: u PAR-
MENiDESA — totalna reifikacja róŜnych od-
niesień czasownika einai, doprowadzająca go
do uznania, Ŝe istnieje tylko jeden rodzaj
rzeczywistości, którą moŜna poprawnie
wyrazić jedynie za pomocą tautologi-cznej
wypowiedzi: einai esti („bycie jest"); u M.
HEIDEGGERA — nominalizacja i reifikacja
tegoŜ czasownika sein — das Sein („bycie")
czy, równieŜ u niego, reifikacja „nicości" {das
Nichts — nichtet).
2. log. Następujący stosunek między
dwiema dziedzinami lub dwoma —> mo-
delami (3): gdy M = {A, r,f) oraz M' = (A',
r',f') są dwoma modelami podobnymi,
odpowiednie składniki charakterystyk tych
modeli są tego samego rodzaju. Model M jest
izomorficzny z modelem M', gdy między ich
uniwersami A i A' zachodzi odpowiedniość
jednoznaczna taka, Ŝe dla dowolnych x, y ze
zbioru A zachodzi r{x, y) = r' {h/x/, h/y/)
oraz/(x, y) = =/' {h/x/, h/y/). Znaczy to, Ŝe
między dowolnymi elementami x, y
uniwersum A zachodzi relacja r wtedy i tylko
wtedy, gdy między odpowiadającymi im
elementami z uniwersum A' zachodzi relacja
r'. Podobnie — jeśli jakiś element z uniwer-
sum A jest wartością funkcji / dwóch ele-
mentów X, y naleŜących równieŜ do zbioru A,
to odpowiadający mu element ze
418
IZONOMIA
zbioru A' jest takŜe wartością funkcji /' dwóch
elementów z A! odpowiadających X i y.
Mówimy, Ŝe M i M' są dwoma modelami
izomorficznymi, jeśli dowolne zdanie lub
zbiór zdań jest prawdziwy w modelu M wtedy
i tylko wtedy, gdy jest prawdziwy w modelu
M'.
3. -psych. Teoria w psychologii postaci
utrzymująca, Ŝe nie ma zasadniczej róŜnicy
między postaciami psychicznymi, postaciami
fizjologicznymi mózgu i postaciami
fizycznymi materii nieoŜywionej.
4. ipsych. Pogląd, Ŝe istnieje wzajemnie
jednoznaczne przyporządkowanie między
aktualnie pobudzonym polem percepcyj-nym
w mózgu a zawartością świadomości.
IZONOMIA (gr. <isonom{a> = równy po-
dział, równowaga; równość wobec prawa,
równouprawnienie) ang. isonomy; fr. iso-
nomie; nm. Isonomie Termin występujący po
raz pierwszy
419
IZOSTENIA
u ALKMAJONA, greckiego filozofa i lekarza, u
którego oznacza równowagę sił stanowiących
składniki ciała ludzkiego.
1. Według CYCERONA EPIKUR pojmował
izonomię w tym znaczeniu, Ŝe wszystkie
rzeczy odpowiadają sobie nawzajem jako
równe równym, tzn. Ŝe w kaŜdym ich rodzaju
znajduje się jednakowa, a mianowi-
ciejprieskończona, ilość jednostek.
2. Współcześnie — jedna z naczelnych
zasad społeczeństw demokratycznych, gło-
sząca — zgodnie z grecką etymologią tego
słowa — równość wszystkich obywateli
wobec prawa.
IZOSTENIA (gr. <isostheneia> = równość
sił) nm. Isosthenie
W staroŜytnym sceptycyzmie — równo-
waga przeciwnych sobie argumentów jako
uzasadnienie konieczności powstrzymania się
od kategorycznego formułowania
jednostronnych sądów.
420

J 3. U I. KANTA: ja t r a n s c e n d e n t a l - n e
JA (nominalizacja zaimka osobowego 'ja') łc.
ego; ang. ego, I, Selfi fr. le «je», le moi; nm.
das Ich, Selbst
Zaimek osobowy, który umoŜliwia po-
sługującemu się nim podmiotowi samo-
określenie się wobec innych podmiotów
zarówno w swej toŜsamości, jak i odrębności;
u niektórych filozofów (N. A. BIERDIAJEW,
M. BuBER, G. MARCEL) występuje w parze
„Ja i Ty" (diada pojęciowa wprowadzona
przez L. A. FEUERBACHA) dla podkreślenia
podstawowej więzi międzyosobowej —
człowieka z Bogiem i człowieka z
człowiekiem w dialogu, a więc więzi
wzajemności.
1. Ja m e t a f i z y c z n e — metafizycz
ne podłoŜe (—> dusza), z którym podmiot
wiąŜe swoje stany psychiczne i czyny, oce
nia je, zwłaszcza te ostatnie, i czuje się za
nie odpowiedzialny.
UR. DESCARTES'A: ja myślące — dusza
ludzka jako substancja istniejąca niezaleŜnie
od ciała.
2. Ja e m p i r y c z n e — świadome
przeŜycia odnoszone do własnego podło
Ŝa psychicznego; odnoszące się do tych
przeŜyć zdania sprawozdawcze formuło
wane są w pierwszej osobie liczby poje
dynczej lub mnogiej.
„Ja" występuje jako:
a) świadomy siebie, jednostkowy, stały
podmiot przeŜyć;
b) podmiot zachowujący swoją identy-
czność mimo przerw w strumieniu świa-
domości;
421
JA
c) ośrodek własnego działarua;
d) podmiot pozostający w szczególnym
związku z przedmiotem, jakim jest własne
ciało;
e) podmiot przeciwstawny temu, co jest
„jego", a nie jest „nim" samym (przeciw-
stawność „być - mieć").
{tmnszendentales Ich) — to, co jednoczy
substancjalnie intuicje ja empirycznego,
ukazując je w postaci ja myślącego.
4. U J. G. FICHTEGO: Ja a b s o l u t n e
{absolutes Ich) — podmiotowa aktywność,
struktura subiektywności, będące warunkiem
nie tylko świadomości i poznania, ale równieŜ
świata przedmiotowego. N i e - j a (Nicht-Ich)
— przedmiotowość uwarunkowana
podmiotowym istnieniem i strukturą „ja".
5. UMAINE DE BIRANA: wola objawiona
przez zmysł wewnętrzny, będąca pierwotnym
faktem doświadczenia.
6. UH.BERGSONA: ja g ł ę b o k i e (kmoi
profond) — ujawniające się w czasie jako
strumień przeŜyć, będące w ciągłym rozwoju,
uchwytne tylko dla intuicji; ja p o -
wierzchowne(/e moi exterieur) — zewnętrzna
warstwa świadomości, to, co w niej
jednorodne, ustabilizowane, przestrzenne,
uchwytne dla intelektu.
7. UE. HUSSERLA: ja c z y s t e (reineIch)
lub transcendentalne — ostateczny rezultat —
> redukcji fenomenologicznej (pierwszej
redukcji transcendentalnej), a jednocześnie
punkt W5qścia do poznania siebie oraz świata
fenomenów jako własnych pomyśleń.
8. W psychoanalizie — syn.^ ego.
9. psych. Stały podmiot Ŝycia psychicz-
nego, dzięki któremu mimo zmienności
(czasowej — psychicznej i fizycznej) czło-
wiek ma poczucie swojej toŜsamości, cią-
głości, niepowtarzalności, jest jedną i tą samą
osobą i ma świadomość odpowiedzialności za
swoje czyny. Z przeŜyciem „ja" wiąŜe się
obraz samego siebie, który ujawnia się w
róŜnych wersjach:
422
JAKOŚĆ
a) jako „ja podstawowe" — względnie stała
globalna ocena samego siebie jako
uogólnienie róŜnych doświadczeń podmiotu;
b) jako „ja odbite" — to, co sama jednostka
przypuszcza, Ŝe inni o niej sądzą;
c) jako „ja fasadowe" — to, co sama jed-
nostka chciałaby, aby inni o niej sądzili (moŜe
być ono róŜne wobec róŜnych ludzi i róŜnych
sytuacji);
d) jako „ja zobiektjm^izowane" lub „ja
idealne" — to, co zostało wypracowane i
zaakceptowane jako pewien ideał siebie i co
jest kryterium samokontroli.
JAKOŚĆ gr. poiótes, odpowiedź na pytanie:
poión lub quaUs (1); łc. ąualitas; ang. ąua-lity;
fr. ąualite; nm. Qualitat, Beschaffenheit
1. metaf. Jedna z dziewięciu wyróŜnionych
przez ARYSTOTELESA -» przypadłości (1):
właściwość —> substancji (1) doskonaląca ją
w aspekcie —> formy (lA), przejawiająca się
w konkretnjrm przyporządkowaniu —> ma-
terii (Ib) do celowego działania całości bytu.
W szczególności jakość moŜe oznaczać:
a) zarówno trwałe, jak i nietrwałe dys-
pozycje substancji, a więc sprawność (he-ksis
— habitus) i dyspozycję {didthesis — af-
fectio lub dispositio), odnoszące się bezpo-
średnio do samej natury podmiotu;
b) władze, za pomocą których byt działa, a
mianowicie — moŜność {physike dy-namis —
potentia naturalis) i niemoŜność {adynamia
— impotentia), odnoszące się do podmiotu o
tyle, o ile jest on zdolny do przejawiania
aktywności;
c) trwałe przemiany i doznania {pdthos —
passio, patibilis ąualitas), zwłaszcza bytu
Ŝyjącego, które odnoszą się do podmiotu jako
podlegającego zmianie;
d) postaciowe ukształtowanie się materii
{schema), zaleŜne od miary i ilości, a mia-
nowicie formę w przypadku bytów natu-
ralnych (forma) i kształt w przypadku tworów
sztucznych (figura).
W tradycji zwykło się nazy^wać jakość
oraz przeciwstawną jej -^ ilość (1) p r z y-
423
JASKINIA
p a d ł o ś c i a m i a b s o l u t n y m i , po-
niewaŜ tak jedna, jak i druga modyfikuje
substancję bezpośrednio (ilość — w aspekcie
materii).
2. W psychologii filozoficznej: tzw. ja-
k o ś c i z m y s ł o w e w s p ó l n e , takie jak
ruch, wielkość, postać, trwanie, przestrzeń itp.
— poznawane przez -^ zmysł (c) wspólny,
dokonujący syntezy wraŜeń poszczególnych
zmysłów zewnętrznych.
3. U J. LOCKEA:
a) j a k o ś c i (własności) pierwotne
{primary qualities), związane z ilością: roz-
ciągłość, kształt, ruch. Przysługują rzeczom
stale i są poznawane wieloma zmysłami
(moŜna by je określić jako obiektywne);
b) j a k o ś c i (własności) w t ó r n e (se-
condary qualities), czyli zmysłowe, będące
zmysłowymi interpretacjami jakości pier-
wotnych: barwa, dźwięk, zapach, smak itp.
Nie przysługują rzeczom stale i są poznawane
jednym ze zmysłów (moŜna by je określić
jako subiektjwne).
4. W dialektyce marksistowskiej: zmia
ny jakościowe — przemiany istotne, wy
znaczające nową strukturę danego zjawi
ska. Poprzedzone są zawsze zmianami ilo
ściowymi (—> ilość /3/), często niedostrze
galnymi. Niekiedy nazywane są „rewolu
cyjnymi formami ruchu".
JASKINIA
1. Nazwa alegorii PLATOŃSKIEJ (katdgeios
oikesis spelaiódes) ilustrującej niedoskonałość
ludzkiego poznania: przyjmując poznawane
za pośrednictwem zmysłów rzeczy za jedyną
rzeczywistość, podczas gdy są one tylko
„cieniem" —> idei (la), postępujemy tak jak
więźniowie, którzy, zakuci w kajdany i
obróceni do ściany, oglądają cienie rzucane
przez przesuwające się przed jaskinią postacie
i słuchają echa ich głosów, biorąc te cienie i
echa za bezpośrednią rzeczyTvistość.
2. U F. BACONA: -»idole (3b) jaskini (idola
specus) — przyczyny tych błędów, które mają
swe źródło w wadach ind5rwidu-alnych.
424
JASNOŚĆ
JASNOŚĆ gr. sapheneia; łc. claritas; ang.
clearness; fr. darte; nm. Klarheit
1. estet. syn.^ Blask (claritas) — jeden z
obiektywnych czynników -^ piękna (1) w
ujęciu klasycznym.
2. U R. DESCARTES'A: postulowana pod-
stawowa cecha pojęć (-^ idei /IVa/) jako tego,
co jest obecne w umyśle i jawi się w polu jego
uwagi; drugą taką cechą jest —> wyraźność
(1). Jasne i wyraźne jest to, co proste, a to, co
jasne i wyraźne (clair et distinct), jest takŜe
pewne (jasność i wyraźność idei jako
kryterium pewności); coś jednak moŜe być
jasne nie będąc wyraźnym, np. idea bólu, lecz
nie na odwrót. Jasne i wyraźne są zdaniem
Kartezjusza wszelkie przeŜycia pochodzące
od res cogi-tans, czyli od duszy, te natomiast,
które pochodzą ze związku duszy z ciałem,
nie są takimi dla intelektu.
3. U G. W. LEIBNIZA: cecha pojęcia po-
zwalająca odnosić je do jego przedmiotu i
odróŜniać ów przedmiot od kaŜdego innego
— to, co KARTEZJUSZ nazywał —> wy-
raźnością (1).
4. metod. Własność pewnych wyraŜeń,
którą moŜna określić przez odniesienie do: a)
stanu umysłu kogoś, kto danego wyraŜenia
uŜywa (nadawca) lub b) stanu umysłu kogoś,
do kogo jest ono skierowane (odbiorca).
a) WyraŜenie jest jasne dla jakiejś osoby
wtedy, gdy osoba ta trafnie je stosuje; w
przypadku zaś nazwy — wie, co dana nazwa
oznacza {—> oznaczanie /1 /), tj. potrafi
orzec o dowolnym przedmiocie, czy naleŜy
on, czy nie naleŜy do zakresu tej nazwy.
Cecha jasności jest stopniowalna, jest teŜ
czymś róŜnym od cechy -^ wyra-źności (3).
Termin „niejasność" jest liŜywa-ny zamiennie
z terminem —> „nieostrość" (np. przez K.
AJDUKIEWICZA).
b) WyraŜenie, które moŜe być jasne w po-
wyŜszym znaczeniu (a), moŜe być jedno-
cześnie niejasne (mało zrozumiałe lub wręcz
niezrozumiałe) dla kogoś, kto jest jego
odbiorcą, a to ze względu na niedo-
425
JEDNOSTKA
stateczne rozumienie przez niego tego wy-
raŜenia.
JAŹŃ odpowiedniki w innych językach: ang.
selfi fr. ~ moiite (termin zaproponowany przez
E. CLAPAR6DE'A jako tłumaczenie nm.
Ichheit); nm. ~ Ichheit
Termin wprowadzony do polskiego sło-
wnictwa filozoficznego i psychologicznego
przez B. TRENTOWSKIEGO, oznaczający pod-
miot poznania w przeciwstawieniu do
przedmiotu poznania oraz podmiot zjawisk
psychicznych.
1. metaf. syn.-^ Dusza jako trwałe podłoŜe
aktów psychicznych.
2. psych. Świadomość własnego —> ja (9).
JEDNO gr. tó he'n; nłc. unum; ang. the one;
fr. l'un; nm. das Eine
1. U PLATONA: -> Idea (la) -> jedności (1)
jako zasada bytu lub myśli.
2. U PLOTYNA: Absolut (= Dobro) jako je-
dyny i całkowicie jeden, bo wykluczający w
sobie jakąkolwiek wielość, z którego dopiero
emanuje wielość i róŜnorodność wszystkiego,
co jest.
3. metaf. To, co niepodzielone w sobie (ale
niekoniecznie niepodzielne), nie będące
zarazem sobą i rue sobą. „Jedno" jest
pojęciem transcendentalnym (—> trans-
cendentalia 11,21), zakładającym pojęcia -^
bytu i —> rzeczy (1), i równowaŜnym z nimi
(ens et unum convertuntur), tzn. byt jest jeden
o tyle, o ile jest bytem, o ile jest niepodzielony
w sobie na byt i niebyt.
JEDNOSTKA gr. td hen; nłc. individuum;
ang. the individual; fr. indwidu; nm. Indwi-
duum, Einzelwesen, Einzelne
1. Odrębny, konkretny —> przedmiot (1);
to, czemu przysługuje numeryczna —> toŜ-
samość (1).
2. Egzemplarz jakiegoś -> gatunku (2);
kaŜdy gatunek zawiera nieograniczoną ilość
jednostek, z których kaŜda posiada cechy
jednostkowe lub ujednostkowiające (—>
jednostkowienie).
426
JEDNOSTKOWIENIE
3. soc. Jednostka ludzka:
a) syn.-^ osoba (2), ujmowana najczęściej
w przeciwstawieniu do społeczeństwa: istota
ludzka jako istota niepowtarzalna i odrębna
od innych;
b) ujmowana w przeciwstawieniu do —>
osoby (2), jako element społeczeństwa:
jednostka ludzka urzeczywistniająca okre-
ślony wzór wspólny;
c) niekiedy: równieŜ w przeciwstawieniu
do -^ osoby (2) — istota ludzka bez
społecznego statusu.
JEDNOSTKOWIENIE nłc. indwidmtio (z łc.
individuum = coś niepodzielnego, jednostka);
ang. indwiduation; fr. individuation; nm.
lndividuation
metaf. W filozofii scholastycznej: akt urze-
czywistniania w -^ jednostce (2) jakiegoś
wzoru gatunkowego (—> gatunek /2/). —> In-
dywiduacja (1).
Zasada jednostkowienia {prin-cipium
individuationis — wyraŜenie zaczerpnięte z
łacińskiego tłumaczenia prac Awi-CENNY) —
to, co sprawia, Ŝe jakiś byt posiada nie tylko
wzór gatunkowy, lecz równieŜ swe konkretne
uszczegółowienie, a tym samym róŜni się
jako jednostka od wszystkich innych
jednostek tego samego gatunku. Według
TOMASZA z AKWINU zasadą jednostkowienia
dla rzeczy poznawalnych zmysłowo jest —>
materia (1), według J. DuNSA SZKOTA jest
nią -^haecceitas. WyraŜenie to podjął równieŜ
A. SCHOPENHAUER, odnosząc je do czasu i
przestrzeni, dzięki którym to, co w swojej
istocie i w pojęciu jest do siebie podobne i
identyczne, jawi się jako róŜne, wielorakie,
znajdujące się jedno obok drugiego i
następujące jedno po drugim.
JEDNOŚĆ gr. to hen, he henosis, monds; łc.
unitas; nłc. unum; ang. unity, the one; fr.
unitę, l'un; nm. Einheit
1. metaf. syn.^ Jedno (3) jako niepodzie-
lenie bytu na byt i ruebyt; najczęściej: wła-
sność tego, co jest jedno, rozumiana jako
427
JEDYNOSC
niepodzieloność bytu na byt i niebyt (która
jednak nie pociąga za sobą niepodzielności).
a) Jedność transcendentalna — przysłu-
gująca analogicznie wszelkiemu bytowi; jej
epistemologicznym wyrazem jest —> zasada
/nie-/sprzeczności, która stwierdza, Ŝe byt nie
jest w sobie złoŜony z bytu i niebytu.
b) Jedność kategorialna — charaktery-
styczna dla określonej —> jednostki (1,2), —
> gatunku (1,2), -> rodzaju (1, 2).
c) Jedność ilościowa lub numeryczna —
przysługująca bytowi materialnemu jako
temu, który daje się liczyć i mierzyć.
2. W antropologii filozoficznej: jedność
p s y c h o f i z y c z n a — według koncepcji
TOMASZA Z AKWINU dusza i ciało człowieka
są tak ze sobą złączone, jak forma z materią,
tworząc jedną substancję. —> Hylemorfizm.
3. estet. W dziele sztuki: wzajemny stosu-
nek elementów—taki, Ŝe tworzą one całość.
JEDNOZNACZNOŚĆ nłc. univocatio, uni-
vocitas; ang. univocation; fr. univocation, uni-
vocite; nm. Eindeutigkeit
1. Cecha wyraŜenia polegająca na tym, Ŝe
posiada ono tylko jedno i zawsze to samo
znaczenie.
2. log. Cecha tzw. -^ relacji (2) jedno-
znacznej, zachodzącej wówczas, gdy w pe-
wnym zbiorze dla kaŜdego y istnieje nie
więcej niŜ jedno x, spełniające formułę: xRy
(czyt.: x pozostaje w stosunku R do y).
JEDYNOŚĆ gr. to hen; nłc. unicitas; ang.
oneness, uniqueness; fr. unicite; nm. Einzigkeit,
Einigkeit, Alleingkeit
1. metaf. Niepodzieloność i zarazem nie-
podzielność bytowa, będąca najwyŜszym
przejawem transcendentalnej —> jedności
(la), występująca w wypadku bytu absolutnie
niezłoŜonego (—> Absolut /1 /), a więc
takiego, który z samej swej natury nie moŜe
być wieloraki.
2. metaf. Niepowtarzalność bytów zło-
Ŝonych, dotycząca ich aktów istnienia.
428
JESTESTWO
3. Cecha tego, co samo stanowi -^ rodzaj
(2).
JESTESTWO (jedna z nominalizacji cza-
sownika 'być', utworzona od jego form czasu
teraźniejszego (wcześniejsze zapewne formy
oboczne odnotowuje S. B. LINDE:
'jesteństwo', 'jestwo')) nłc. essenłia; ang.
being (= istota; the Supremę Being = Istota
NajwyŜsza); fr. l'etre, existence; nm. Wesen,
Dasein
Termin spotykany w polskim piśmien-
nictwie naukowym jeszcze w XIX w., m. in. u
S. STASZICA.
1. Istota Ŝywa.
2. Byt, bytowanie, egzystencja.
JĘZYK gr. glossa; łc. lingua; ang. language;
fr. langage, langue; nm. Sprache
1. Zespół środków słuŜących do przeka-
zywania informacji, w szczególności zaś sy-
stem znaków mówionych lub pisanych
słuŜących do porozumiewania się ludzi
między sobą i do wyraŜania myśli.
2. Układ złoŜony ze zbioru wyraŜeń
prostych, reguł składni i reguł znaczenio-
wych. RozróŜnia się:
A) języki naturalne (etniczne) — powstałe
spontanicznie; są one powszechnym
zjawiskiem kulturowym i stanowią przedmiot
badań -^ językoznawstwa;
B) języki sztuczne — utworzone w sposób
umowny dla określonych celów, np. dla
usprawnienia wymiany informacji (nazywane
wówczas —> kodami /2/); ich ba-daruem i
konstrukcją zajmują się takie dyscypliny, jak
logika formalna, semiotyka logiczna, teoria
kodów, teoria informacji. Odmianą języków
sztucznych są —> języki sformalizowane;
C) języki mieszane — połączenia języka
naturalnego i sztucznego, ukształtowane w
toku rozwoju nauk szczegółowych i filozofii,
np. język fizyki.
W odniesieniu do języka filozofii moŜna
wyróŜnić następujące stanowiska, według
których powinien on być:
429
JĘZYK SFORMALIZOWANY
a) naturalny potoczny (np. J. LOCKE);
b) naturalny, lecz uściślony przez wpro-
wadzenie wypracowanej terminologii (np.
scholastyka);
c) specjalnie skonstruowany dla potrzeb
filozofii i nauki (np. G. W. LEIBNIZ, B. A.
RUSSELL, przedstawiciele Koła Wie-
deńskiego).
KaŜdy język naturalny podlega następują-
cym relacjom: a) semantycznym — wyraŜe-
nia na coś wskazują, coś oznaczają; b) synta-
ktycznym — kaŜde wyraŜenie znajduje się w
określonym stosunku do innych wyraŜeń; c)
pragmatycznym—wyraŜenia są wypowiadane
przez jakiś podmiot i skierowane do drugiego
podmiotu.
—> Metajęzyk.
JĘZYK SFORMALIZOWANY ang. for-
malized language, for mai language; fr. langage
formalisee; nm. formalisierte Sprache, Forma-
lisiertesprache
metod. —> Język (2B) sztuczny, spełruają-
cy następujące warunki:
a) istnieje pełna lista wyraŜeń elemen-
tarnych, czyli wyrazów tego języka, zwana
jego —> słownikiem lub —> alfabetem;
b) sformułowane są dokładrue reguły
składni, czyli reguły konstruowania wyraŜeń
złoŜonych, co pozwala o dowolnym
wyraŜeniu złoŜonym z wyrazów danego
języka rozstrzygnąć w sposób pewny, czy jest
ono, czy teŜ nie jest poprawnie zbudowane.
Język naturalny, np. polski, nie spełnia
pierwszego z tych warunków, poniewaŜ na
skutek dokonujących się w nim nieustannie
zmian (zapoŜyczanie wyrazów, zanikanie
jednych, a pojawianie się innych) nie o
kaŜdym wyrazie da się rozstrzygnąć, czy
naleŜy do tego języka w jego aktualnie
obowiązującej wersji. Analogiczna
nieokreśloność zdarza się w odniesieniu do
reguł składni języka naturalnego: natrafia się
w nim na wyraŜenia, o których trudno
rozstrzygnąć, czy są poprawnie zbudowane;
tego rodzaju
430
JĘZYKI PROGRAMOWANIA JURYDYZM

niejasności nie ma w językach sformalizo- humanistycznych badającego charakter,

wanych.
JeŜeli wyraŜeniom języka sformalizowa-
nego przypisze się określone —> denota-cje
(2), to język taki naz5rwa się językiem
sformalizowanym zinterpretowanym (por. np.
interpretacje —> algebry Boole'a III: logiczną,
teoriomnogościową itp.).
JĘZYKI PROGRAMOWANIA ang. pro-
gramming languages; fr. langages de program-
mation; nm. Programmiersprachen/ Program-
mierungssprachen
Języki, w których człowiek formułuje
zadanie do wykonania przez maszynę.
WyróŜnia się klasyczne języki programo-
wania, czyli takie, w których -^ algorytm jest
podany przed rozpoczęciem pracy maszyny,
oraz języki konwersacyjne (zwane teŜ
językami bezpośredniego dostępu), które
zezwalają na „porozumiewanie się" z
maszyną w czasie jej pracy.
JĘZYKOZNAWSTWO (lingwistyka)
ang. linguistics; fr. la Unguistique; nm. Sprach-
wissenschaft, Linguistik
Termin uŜyty po raz pierwszy w połowie
XIX w. na oznaczenie działu nauk
budowę, funkcje i rozwój języka.
Wcześniej badania nad językiem naleŜały do
logiki czy szerzej — do filozofii (—> gra-
matyka /a/ uniwersalna), nie stanowiły więc
autonomicznej nauki i nie posiadały własnej
metodologii. Współcześnie przez
językoznawstwo rozumie się samodzielną
naukę o języku naturalnym, opartą najpierw
na porównywaniu róŜnych języków
etnicznych (językoznawstwo
h i s t o r y c z n o - p o r ó w n a w c z e — F.
ScHLEGEL, F. Bopp), później na strukturalnej
analizie języka (językoznawstwo
s t r u k t u r a l i s t y c z n e — głównie F. DE
SAUSSURE, który oddzielił analizę
diachroniczną języka, czyli analizę jego
przeobraŜeń w czasie, od analizy syn-
chronicznej, czyli opisu i badania zjawisk
językowych na osi jednoczesności), wreszcie
korzystająca z odkrycia generatyw-ności
języka (językoznawstwo ge-n e r a t y w n o -
t r a n s f ormacyjne — N. CHOMSKY).
JURYDYZM (łc. iuridicus = prawniczy,
sądowy) fr. juridisme et. syn.-^ Legalizm (1).

431 432

K początkowo charakter arystokratyczny, póź-
KAIRÓS (gr. <kairós> = odpowiedni mo-
ment, stosowna pora, okazja; właściwe
miejsce)
1. Występujące w myśli staroŜytnej, takŜe
w filozofii, pojęcie o zabarwieniu religij
nym, podobnie jak andgke (w mitologii grec
kiej Kairos — młodszy syn Zeusa), dające się
zinterpretować jako „chwila obecna", której
nie moŜna przewidzieć, jedyna i efemery
czna; postać, jaką przybiera -^ przezna
czenie (1) w konkretnym doświadczeniu.
„Chwila obecna" to fakt, Ŝe jesteśmy, kim
jesteśmy i Ŝe znajdujemy się w określo
nym punkcie czasu i przestrzeni, jak rów
nieŜ w określonym środowisku społecz
nym, determinując się i ograniczając na
wzajem swymi myślami i działaniami.
Do kairós nawiązują filozofowie zajmujący
się badaniem działalności praktycznej (F.
BACON), a takŜe prakseologowie (m. in. T.
KOTARBIŃSKI), wskazując na konieczność
rozpoczęcia działania w odpowiednim mo-
mencie oraz wykorzystania nadarzającej się
—> okazji, która mija bezpowrotnie.
2. teol. Określony moment w dziejach,
w którym dokonuje się zbawcza inicjaty
wa Boga, będąca wyrazem Jego wolności
i suwerenności takŜe w stosunku do cza
su; w Nowym Testamencie jest to pełnia
czasu (Ga 4, 4), kiedy to dokonane zostało
ostateczne objawienie ludziom łaski BoŜej
w Osobie Jezusa Chrystusa.
KALOKAGATHIA <gr. <kalokagathia> = do-
skonałość, szlachetność, od kalós = piękny
433
15 — Słownik filozoficzny
KATEGOREMATYCZNY
+ kat = i + agathós = dobry) nm. Kalokaga-
thie
Termin występujący m. in. w pismach
PLATONA i ARYSTOTELESA.
Ideał wychowawczy staroŜytnych Greków;
stanowiło go połączenie fizycznej sprawności
i szlachetności etycznej. ^śIiał on
niej określał cnoty wolnego obywatela.
U ARYSTOTELESA — ideał etyczny ukazany
w Etyce eudemejskiej: jest nim nie tyle samo
poznanie filozoficzne, co uczynienie takiego
poznania moŜliwym: staje się ono wówczas
miarą, ze względu na którą dokonuje się
integracja wszystkich dziedzin Ŝyda
ludzkiego, rozwijanego na płaszczyźnie
materialnej, moralnej i duchowej.
KANON (gr. <kanón> = pręt mierniczy;
miara, wzór, norma) łc. canon; ang. canon; fr.
canon; nm. Kanon
1. Ogólnie przyjęta zasada, przepis, norma,
wzór; np. kanon etyczny, estetyczny.
2. metod. Zasada wnioskowania w ^ in-
dukcji (2) eliminacyjnej (tzw. kanony Milla).
3. U I. KANTA: kanon czystego rozumu
{Kanon der reinen Yernunft) —• ogół aprio-
rycznych zasad właściwego stosowania w
praktyce jego zdolności poznawczych.
KANONIKA (gr. <tó kanonike> = logika)
ang. canonics; fr. la canonique; nm. Kanonik
1. Indukcja epikurejska, polegająca na
opisie powstawania pojęć z wraŜeń zmy-
słowych przez porównywanie, podobieństwo
i złoŜenie.
2. System reguł dotyczących jakiejś szcze-
gółowej dyscypliny.
KANONY MILLA ang. MiWs methods or
canons metod. —> Indukcja (2) eliminacyjna.
KATEGOREMATYCZNY (gr. kategórema,
-atos = orzeczenie) nłc. categorematicus;
ang. categorematic; fr. categorematique; nm.
kategorematisch
434
KATEGORIA KATEGORIA

W logice tradycyjnej: nazwa terminów, siadanie (1), 9) poiein ----------> działanie (1),
które pełruą samodzielną funkcję seman- aktjrwność, 10) pdschein ----------> doznawa-
tyczną, jak np. rzeczowruki. rue (1) działania, bierność. Liczba kategorii
vs-^ Synkategorematyczny. jest ograniczona, przy czym pozostają one
niezmienne jako te, które tworzą summa
KATEGORIA (gr. <kategoria> = pierwot- genera rzeczy.
nie w słownictwie prawniczym: oskarŜenie, Scholastycy wyróŜniali przewaŜnie sześć
zarzut; orzekanie (zwłaszcza twierdzące), kategorii, które nazywali p r e d y k a -
orzeczenie) łc. categoria; nłc. praedica- mentami (praedicamenta): 1') byt-istotę
mentum; ang. całegory, predicament; fr. ca- (essentia), 2') jakość {ąualitas), 3') ilość
tegorie; nm. Kategorie {quantitas), 4') ruch-zmianę (motus), 5') sto-
Nazwa i pojęcie wprowadzone do filozofii sunek (relatio), 6') posiadanie (habitus).
przez ARYSTOTELESA (Kateg., IV, 1 b; Topiki, Późruejsi filozofowie przyjmowali róŜne
IX, 103 b), który wyróŜnił, zgodnie ze zestawy kategorii, np. R. DESCARTES i J. Lo-
strukturą języka starogreckiego, cztery CKE rozróŜniali trzy ich rodzaje: substancje,
podstawowe klasy orzekania o podmio-tacłi: połoŜenie (modus) i relacje, J. ST. MILL —
1) tdion — właściwość, 2) hóros — definicję, cztery: czucia, dusze, ciała, stosunki, W.
3) genos — rodzaj i 4) symbebekós — cecłię WuNDT — takŜe cztery: rzeczy, cechy, stany,
przypadkową lub przypadłość, odpowiadające stosunki.
zasadniczym sposobom bytowania rzeczy i Współcześnie wielu filozofów nauki przyj-
pozwalające na icłi klasyfikację (—> muje koncepcję kategorii ontologicznych
predykabilia). wywodzącą się z teorii mnogośd, obejmującą
Kategorie to z jednej strony najogólniejsze kategorię indywiduów oraz całą łiierar-chię
formy pojęciowe (w terminologii I. KANTA kategorii zbiorów róŜnego typu.
„pojęcia pierwotne" — Stammbegrijfe), od 2. U I. KANTA: aprioryczne pojęcia czy-
których pochodzą wszelkie pozostałe pojęcia stego rozumu (Stammbegrijfe des reinen Ver-
(kategorie poznania, kategorie świadomości), standes), pełniące funkcję syntezy w stosunku
z drugiej — podstawowe i zasadru-cze do tego, co róŜnorodne w naoczności i co
postacie bytu jako przedimotu poznania samo z siebie nie ma wartości poznawczej;
(kategorie bytu, kategorie rzeczywistości). stanowią zatem warunek poznania. UłoŜona
Stosunek kategorii poznania do kategorii bytu przez Kanta tabela kategorii odpowiada ściśle
bada —> teoria poznania. jego podziałowi wszelkich moŜliwych sądów;
1. metaf. K a t e g o r i e o n t o l o g i c z - ne obejmuje dwanaście kategorii podzielonych
lub k a t e g o r i e bytu {kategońai tou óntos) na cztery grupy: I) w klasie ilości (Ouantitiit)
— zasadnicze sposoby bytowania rzeczy, — 1) jedność, 2) wielość, 3) ogół, II) w klasie
wyróŜnione w wyniku najogólniejszej jakości (Qualitdt) — 4) realność, 5)
klasyfikacji bytu. przeczenie, 6) ograniczenie, III) w klasie
ARYSTOTELES, twórca nauki o kategoriach, stosunku (Relation) — 7) substancja, 8) przy-
wyróŜnił ich dziesięć. Są to: czyna, 9) wspólność, IV) w klasie modalno-
1) substancja (1) (ousia) i dziewięć przy ści (Modalitdt) — 10) moŜliwość, 11) istnie-
padłości: 2) posón-------> ilość (1), 3) poión — nie, 12) konieczność. Sześć pierwszych ka-
^ jakość (1), 4) pros ti------------> relacja (IB), tegorii nazywał Kant matematycznymi, a
5) pcii ----- > miejsce, umiejscowienie, 6) pó- sześć pozostałych — dynamicznymi. Po-
te -------> czas (la), uwarunkowanie czaso dobnie jak kategorie ARYSTOTELESOWSKIE, ka-
we, 7) keisthai ------ > ułoŜenie, usytuowanie tegorie zestawione przez Kanta są ilościowo
róŜnych części danego przedmiotu jed ograniczone i niezmierme, a ponadto konie-
nych względem drugich, 8) echein -------- > po- czne. Do jednej tylko kategorii przyczyno-

435 436
KATEGORIE ESTETYCZNE
wości sprowadził je A. SCHOPENHAUER, CO
było niewątpliwie przejawem sceptycyzmu
wobec wszelkich kategorii, tak wyraźnego
potem u F. W. NIETZSCHEGO.
3. U G. W. F. HEGLA: obszerny i skom-
plikowany system pojęć zaczerpniętych nie
tylko z logiki, lecz takŜe z nauk o przyrodzie i
o duchu.
4. W materializmie dialektycznym: naj-
ogólniejsze pojęcia, będące odbiciem w
świadomości najbardziej ogólnych i istotnych
stron przyrody i społeczeństwa, np. pojęcie
materii (Materie), ruchu (Bewe-gung),
sprzeczości (Widerspruch). Kategorie
dialektyki marksistowskiej stanowią pary
przeciwstawnych sobie pojęć, takich np. jak
byt i świadomość (Sein und Bewuflt-seiń),
moŜliwość i rzeczywistość (Moglich-keit und
Wirklichkeit), konieczność i przypadkowość
(Notwendigkeit und Zufall), przestrzeń i czas
(Raum und Zeit), treść i forma (Inhalt und
Form), ilość i jakość {Quantitdt und
Qualitat), baza i nadbudowa (Basis und
liberbau), itp.
KATEGORIE ESTETYCZNE ang. aesthe-
tic categories; fr. categories esihetiąues; nm.
dsthetische Kategorien
estet. Jeden ze sposobów przedstawienia,
który nadaje przedmiotowi określoną —>
wartość (3) estetyczną, wyraŜa stosunek do
niego i wzbudza odpowiednią reakcję u
odbiorcy.
KATEGORIE SEMANTYCZNE ang.se-
mantic categories; fr. categories semantiques;
nm. semantische Kategorien
log. Grupy wyraŜeń języka pełniących
podobną syntaktycznie rolę; określenie
„semantyczne" naleŜy tutaj rozumieć szeroko,
jako odnoszące się do ogólnej teorii znaków
językowych (—> semantyka /1 /), tj. —>
wyraŜeń. Dwa wyraŜenia xiy naleŜą do tej
samej kategorii semantycznej, gdy jedno z
nich moŜna zastąpić drugim nie popadając
przy tym w bezład semantyczny; np. „bije" i
„kocha" naleŜą do tej samej
437
KATEGORYCZNOSC
kategorii semantycznej, gdyŜ po zastąpieniu
pierwszego przez drugie, np. w zdaniu „Jan
bije syna", otrzymamy znowu sensowną
całość: „Jan kocha syna". Natomiast „bije" i
„lub" nie naleŜą do tej samej kategorii
semantycznej, gdyŜ wzajemne zastąpienie
prowadzi do wyraŜenia pozbawionego sensu,
np. „Jan lub syna".
Jest wiele rodzajów kategorii semantycz-
nych, a ich ilość i rodzaj wyznacza struktura
języka, do którego naleŜą. Zwykle wyróŜnia
się dwie podstawowe kategorie: zdania i na-
zwy. Wszystkie irme to kategorie funkto-rów,
które są określane za pomocą tych dwóch
podstawowych. Podział wyraŜeń na kategorie
semantyczne w logice jest odpowiednikiem
podziału wyraŜeń spotykanego w gramatyce.
Podobnie jak gramatyczny, umoŜliwia on
podanie reguł i prawideł budowy wyraŜeń z
punktu widzenia logiki. Pewnych idei
leŜących u podstaw podziału wyraŜeń na
kategorie semantyczne moŜna dopatrzyć się u
ARYSTOTELESA W jego klasyfikacji
orzeczników. W sposób wyraźny i pełny
kategorie semantyczne zostały wprowadzone
przez E. HUSSERLA; od niego teŜ pochodzi
pojęcie „kategoria znaczeniowa"
(Bedeutungkategorie). Koncepcja kategorii
semantycznych była rozwijana i ulepszana
przez logików polskich: S. LEŚNIEWSKIEGO, K.
AJDUKIEWICZA {-^ gramatyka funktorowa), A.
TARSKJEGO. Zajmował się nią Y. BAR-
HILLEL, a następnie P. T. GEACH, M. J.
CRESSWELL i in.
Zamiast „kategoria semantyczna" mówi się
niekiedy „kategoria znaczeniowa", a w pe-
wnych przypadkach — = „kategoria S3mita-
ktyczna" lub „kategoria składniowa".
KATEGORIE SYNTAKTYCZNE (skła-
dniowe)
log. —> = Kategorie semantyczne. —> Gra-
matyka funktorowa.
KATEGORYCZNOSC <łc. categoricus z gr.
kategorikós = twierdzący, orzekający) ang.
categoricity
438
KATHARSIS
1. W logice tradycyjnej: właściwość zdania
orzekającego (np. A jest B, A nie jest B) w
odróŜnieniu od zdania hipotetycznego, czyli
warunkowego.
2. log. Właściwość teorii dedukcyjnej
polegająca na jej niesprzeczności oraz izo-
morficzności (-> izomorfizm /2/) kaŜdego z
dwóch modeli takiej teorii.
3. et. Właściwość obowiązującej normy
moralnej (—> imperatyw kategoryczny I.
KANTA).
KATHARSIS (gr. <kdtharsis> = oczyszcze-
nie) nłc. catharma; ang. catharsis; fr. cathar-
sis; nm. Katharsis
1. W pitagoreizmie: oczyszczenie duszy i
uszlachetnienie uczuć pod wpływem muzyki.
2. U ARYSTOTELESA: podstawowe pojęcie
jego Poetyki oznaczające oczyszczenie du-
chowe pod wpływem tragedii (teatr), która
wzbudzając podziw dla bohaterów i
współodczuwanie z nimi (—> sympatia /2/),
jednocześnie uwalnia od uczuć strachu i
litości.
3. W psychoanalizie: uwolnienie się od
napięcia i lęku dzięki emocjonalnemu prze-
Ŝyciu tych faktów z przeszłości, które zostały
wyparte ze świadomości. Katharsis
umoŜliwia jednostce wgląd w przyczynę
własnych zaburzeń.
KAUZALIZM (łc. causalis = przyczynowy)
fr. causalisme
Termin wprowadzony do filozofii nauki
przez E. MEYERSONA.
1. Określenie przeciwstawnego postawie
pozytywistycznej stanowiska, według którego
nauka bada —> przyczyny (2), a nie jedynie
współwystępowanie lub stałe następstwo
zjawisk czy zdarzeń. K a u z a -lizm
p r z y r o d n i c z y — wyjaśnianie układu
prawidłowości dotyczących stanów lub
procesów na podstawie stwierdzenia związku
przyczynowego: dane o stanie obecnym
pozwalają wyznaczyć stan przyszły. W
kauzalizmie chodzi o znalezienie
439
KLASA
„przyczyny" zjawisk, a nie tylko o ustalenie
prawidłowości, jak w —> legalizmie (3).
TO—»FunkcjonalŁzm (2)!
2. Przeciwstawny -> finalizmowi (1) po-
gląd, według którego bieg zdarzeń naleŜy
rozumieć jako łańcuch przyczyn, nie zaś jako
dąŜenie do jakiegoś celu.
KAZUALIZM (łc. casualis = przypadkowy,
przygodny) nłc. casualismus; ang. ca-
sualism; fr. casualisme; nm. Kasualismus
Wywodzący się od atomistów pogląd, Ŝe
świat powstał wskutek przypadku (—> pa-
renkliza) i Ŝe przypadkowość kształtuje jego
dalsze dzieje, powodem zaś wszystkich
zdarzeń jest przypadek.
KAZUISTYKA (łc. casus = przypadek) nłc.
casuistica; ang. casuistry; fr. casuistiąue; nm.
Kasuistik
1. et. Dział teologii moralnej, wypraco-
wany głównie w XVII i XVIII w., polegający
na rozpatrywaniu wątpliwych pod względem
wartości moralnej konkretnych i złoŜonych
sytuacji działania ludzkiego i ustalaniu
kryteriów umoŜliwiających niezawodne
rozstrzygnięcie tych wątpliwości.
Występujące w rozwoju kazuistyki przerosty i
wypaczenia osłabiły jej znaczenie w teologii
moralnej.
2. pot. W znaczeniu pejorat5rwn5mi: dro-
biazgowe rozstrzyganie szczegółowych,
zwłaszcza wątpliwych, kwestii moralnych lub
prawnych przez mniej lub bardziej dowolne
podciąganie ich pod odpowiednio dobrane
zasady ogólne.
KLASA (łc. classis = oddział; gromada) ang.
class; fr. classe; nm. Klasse
1. log. Klasa logiczna {logical class) —
syn.—> zbiór (1) w sensie dystrybutywnym.
Zazwyczaj terminy „klasa" i „zbiór" są
równoznacznikami, niemniej w niektórych
ujęciach teoriomnogościowych (np. J. VON
NEUMANN, K. GÓDEL) odróŜnia się aksj oma
tycznie klasę od zbioru; pojęcie klasy zostało
wprowadzone do teorii mno-
440
KLASYFIKACJA
gości m. in. dla uniknięcia —> paradoksu (1)
związanego z problemem istnienia zbioru
wszystkich zbiorów. Zbiór traktowany jest
jako przedmiot abstrakcyjny, taki jak -^ liczba
(4), i moŜe być elementem innych zbiorów,
czyli podzbiorem, natomiast klasa nie moŜe
być elementem, a jej elementy spełniają jakąś
funkcję zdaniową.
2. metod. Całość wyodrębniona poprzez —
> klasyfykację, np. w zoologii i botanice
jednos&a systematyki zwierząt i roślin, wyŜ-
sza od rzędu, a niŜsza od gromady.
3. Klasa społeczna {social class) — pojęcie
uŜywane w XIX w. przez historyków (F.
GuizoT, L. A. THIERS — les classes socia-les),
zapoŜyczone od nich przez K. MARKSA.
Oznacza ono wielkie grupy ludzi róŜniące się
między sobą pozycją, jaką zajmują w
historycznie określonym systemie produkcji
(stosunek do środków produkcji, rola w
społecznej orgaruzacji pracy, rozmiary
otrzymjrwanej części bogactwa społecznego),
pozbawione jednakŜe instytucjonalnej więzi.
WyróŜnia się zwykle klasy wyŜsze (np. -^
arystokracja III), klasę średnią (burŜuazja) i
klasy niŜsze (np. proletariat). W marksizmie
wyróŜnia się w kaŜdej formacji historycznej
dwie przeciwstawne sobie klasy podstawowe:
posiadającą, a tym samym panującą (klasa
wyzyskiwaczy) i nieposiadającą (klasa wyzy-
skiwanych); między nimi zachodzi antago-
nizm zwany walką klasową (Klassenkampf),
w której wraz z uzyskiwaniem świadomości
klasowej klasa „w sobie" przekształca się w
klasę „dla siebie" i która ma w końcu do-
prowadzić do powstania społeczeństwa
bezklasowego.
KLASYFIKACJA <łc. classis = oddział +
facio = czynię) ang. classification; fr. classifi-
cation; nm. Klassifikation
1. metod, syn.—> Podział logiczny.
2. metod. Podział logiczny wielostopnio-
wy, tj. taki, Ŝe klasy otrzymane na pierwszym
stopniu podziału dzieli się na pod-klasy, a te
ewentualnie dzieli się dalej; przy-
441
KOGITACJONIZM
kładem — systematyka zoologiczna. Kla-
syfikacją nazywa się teŜ czasem operację
stopniowego tworzenia klas przedmiotów.
Zastosowanie klasyfikacji w dziedzinie
przedmiotów empirycznych tworzy sy-
stematykę.
KOADAMITYZM <łc. co- = razem +
'Adam' — biblijne imię pierwszego czło-
wieka)
Pogląd antropogenetyczny dopatrujący się
początku rodzaju ludzkiego rue w jed-
nostkowym Adamie, lecz w większej, z Ada-
mem współistniejącej grupie.
KOD (łc. codex = drewniana tabliczka po-
wleczona woskiem, księga, spis) ang. codę;
fr. codę; nm. Kodę Uogólnienie pojęcia ->
języka.
1. Sposób lub system zapisu wiadomości
czy teŜ róŜnego rodzaju danych stosowany w
nauce, technice, komunikacji ze względu na
załoŜone korzyści, np. ekonomię zapisu.
2. W teorii informacji: pewnego rodzaju -^
język (2B) sztuczny, pozbawiony reguł
składni, określony przez zbiór znaków,
sygnałów, zwany alfabetem kodu, oraz przez
księgę kodu, tj. przez słownik ustalający
przyporządkowanie elementów alfabetu
innemu językowi, np. naturalnemu.
Zapisywanie wiadomości podanych w jakimś
języku za pomocą kodu nazywa się
kodowaniem, a czynność odwrotną —
dekodowaniem.
KOGITACJONIZM <łc. cogitatio = my-
ślenie)
metaf, t. pozn. Stanowisko przyjmujące za
punkt wyjścia w filozofii załoŜenie, Ŝe fakt
myślenia świadczy o istnieniu myślącego
podmiotu {Cogito, ergo sum); opierając się na
tym fakcie moŜna poprzez odpowiednie
rozumowanie dojść do stwierdzenia istnienia
transcendentnej rzeczywistości (R.
DESCARTES); -> Cogito.
442
KOGNITYWIZM
KOGNITYWIZM (łc. cognitio = poznanie)
ang. cognitivism
Stanowisko w metaetyce, dopuszczające
moŜliwość zbudowania naukowego systemu
etyki normatywnej, tj. przyznające zdaniom
etycznym wartość logiczną. Zagadnienie to
naleŜy do problematyki me-taetycznej,
tkwiącej we wszelkich systemach etycznych.
Jako kognitywistyczne moŜna określić
następujące kierurrki, które stosują określoną
metodę etyki normatywnej: kierunki
empiryczne, zwane teŜ naturalistycznymi (np.
utylitaryzm), kierunki intuicjonistyczne (H.
BERGSON, G. E. MooRE, M. SCHELER),
kierunki racjonalistyczne (B. SPINOZA, I.
KANT) i kierunki inte-lektualistyczne
(tomizm). Przeciwstawia się im tzw. kierunki
niekogni ty wisty czne, zaprzeczające
moŜliwości zbudowania naukowego systemu
etyki normatywnej; zalicza się do nich: —>
socjologizm (la) etyczny {i. DURKHEIM, L.
LfivY-BRUHL), -^ emo-tywizm (CH. L.
STEYENSON, A. J. AYER) i szkołę analityczną
(R. M. HARE).
KOHERENCJA (łc. cohaerentia = łączność)
ang. consistency; fr. coherence
Wewnętrzna spójność elementów jakiejś
całości myślowej lub fizycznej. Termin wy-
stępujący m. in. w określeniu „koherencyj-na
teoria prswdy"; według tej teorii kryterium
prawdziwości polega na wewnętrznej
zgodności twierdzeń między sobą.
KOJARZENIE (asocjacja) ang. associa-
tion; fr. association; nm. Assoziation
psych. Automatyczny proces łączenia
wraŜeń i wyobraŜeń lub idei. Pojęcie koja-
rzenia i jego prawidłowości występowało juŜ u
ARYSTOTELESA, później u R. DESCARTES'A, TH.
HOBBESA, B. SPINOZY, sam zaś termin
wprowadził J. LOCKE. Wśród praw kojarzenia
wyróŜnia się trzy zasadnicze: styczności (law
of contiguity) (w przestrzeni i czasie),
podobieństwa {law of similarity) i kontrastu
{law of contrast), oraz liczne prawa wtórne
(najwaŜniejsze z nich sfor-
443
KOLEKTYWIZM
mułował TH. BROWN, 1820), jednak Ŝaden ich
zestaw nie został przyjęty powszechnie. W
behawioryzmie pojęcie kojarzenia zastępuje
się pojęciem warunkowania {-^ uczenie się).
Asocjacjonizm klasyczny za pomocą pojęcia
kojarzenia wyjaśnia Ŝycie psychiczne,
współczesny zaś — procesy uczenia się. We
współczesnych badaniach pojęde kojarzenia
przybiera diarakter statystyczny.
KOLEKTYWIZACJA (tłum. fr. <collecH-
visation> z łc. collectivus = zbiorowy)
U P. TEILHARDA DE CHARDIN: proces za-
cieśniania się więzi społecznych, tworzenia
się społeczności coraz szerszych i coraz
bardziej zintegrowanych. -> Socjalizacja (2),
—> totalizacja.
KOLEKTYWIZM (łc. collectwus = zbioro-
wy) ang. collectivism; fr. collectivisme; nm.
Kollektivismus
1. W ekonomii politycznej: sposób gospo-
darowania w socjalizmie i komunizmie oparty
na społecznej własności środków produkcji,
społecznym wytwarzaniu i ta-kimŜe
korzystaniu z wytworzonych dóbr.
2. Ogólna nazwa poglądów postulujących
określony wyŜej (1) sposób gospodarowania
jako ideał przyszłego ustroju społecznego.
3. soc. Pogląd (głoszony przede wszystkim
w materializmie historycznym) odrzucający -^
indywidualizm (2) i podkreślający, Ŝe osoba
ludzka kształtuje się dopiero w Ŝyciu
społecznym, w kontakcie z innymi,
postulujący zatem wtopienie jednostki w
społeczeństwo i wynikającą z tego
solidarność.
4. et. Zasada moralności komunistycznej,
która w przeciwieństwie do —> indy-
widualizmu (3) etycznego głosi solidarność i
jedność społeczną, wzajemną pomoc
umoŜliwiającą wszechstrormy rozwój
jednostki.
5. metod. W metodologii nauk społecz-
nych: pogląd przeciwstawny —> indywidu-
alizmowi (4) metodologicznemu (przyj-
444
KOŁO HERMENEUTYCZNE
mującemu za podstawowy element grupy
społecznej jednostkę), oparty na holistycznym
załoŜeruu, Ŝe badania zjawisk społecznych
naleŜy prowadzić na podstawie obserwacji
grup społecznych, traktując je jako
elementarne. -^ Holizm (2).
KOŁO HERMENEUTYCZNE ang. her-
meneutic circle; fr. cercie hermeneutiąue; nm.
hermeneutischer Zirkel
metod. Szczególnego rodzaju trudność
pojawiająca się w trakde holistycznej -^ in-
tepretacji (1), zwłaszcza systemów znako-
wych, kiedy to jakiś poszczególny składnik
wyjaśnianej całości moŜna zrozumieć dopiero
w świetle niektórych pozostałych składników,
a wreszcie w świetle owej całości, jednakŜe
ich zrozumienie zakłada z kolei zrozumienie
owego pierwszego składnika. W przypadku
interpretacji tekstów trudność tę rozwiązuje
się za pomocą tzw. chwytu interpretacyjnego,
zwanego teŜ kołem
f i l o l o g i c z n y m {phi-lological circle), a
naleŜącego do sztuki interpretacji: polega on
na przechodzeniu od analizy szczegółowych
właściwości jakiegoś tekstu do jego
całościowego ujęcia, a następnie wyjaśnianiu
dalszych szczegółowych właściwości za
pomocą juŜ uchwyconej i w dalszym ciągu
modyfikowanej w swym dotychczasowym
rozu-mieruu całości, itd. krok po kroku.
KOMPENSACJA <łc. contpensałio = rów-
nowaŜenie, wyrównywanie) ang. compen-
sation; fr. compensation; nm. Kompensation
1. W psychologii indywidualnej A. AD-
LERA: zjawisko polegające na tym, Ŝe po-
czucie niŜszości — rzeczywistej lub urojonej
— wzbudza pragnienie dorównania tym,
którzy nie są w podobny sposób upośledzeni.
Nadkompensacja — występuje
wtedy, gdy poczucie niŜszości sprawia, Ŝe
jednostka usiłuje wykonać coś lepiej aniŜeli
osoby bardziej od niej uzdolnione czy teŜ
znajdujące się w bardziej sprzyjających
warunkach. Kompensacja
445
KOMPLEKS
pełni funkcję jednego z —> mechanizmów
obrormych (2).
2. psych. Wyrównywanie braku jakiejś
cechy czy umiejętności, np. braku spo-
wodowanego defektem struktury narządu lub
jego funkcji, przez wyrobienie irmych cech
czy umiejętności, np. przez zastępcze uŜycie
innego sprawnego narządu.
KOMPETENQA (JĘZYKOWA) <nłc. com-
petentia = odpowiedniość, zgodność) ang.
competence; fr. competence; rmi. Kompetenz
W gramatyce generatywno-transforma-
cyjnej N. CHOMSKY'EGO — znajomość włas-
nej mowy, jaką winien posiadać idealny
„mówca/słuchacz", tj. znajomość reguł, które
by mu umoŜliwiły tworzenie (generowanie) i
rozumierue nieskończenie wielu nowych zdań
w tym języku; co zaś za tym idzie — zdolność
intuicyjnego rozróŜniania, oceniania i
porównywania ze sobą zdań ze względu na
ich realizację dźwiękową, na ich znaczenie i
gramatyczną poprawność. Opis kompetencji
językowej jest celem gramatyki. Pojęcie
przeciwstawne: T;S—> performancja.
KOMPLEKS (łc. complexus = objęcie, po-
łączenie) ang. complex; fr. compler; nm.
Komplex
1. Jakakolwiek całość złoŜona; przedmiot
złoŜony (—^ system). Najczęściej kom-
pleksem nazywa się związek przyczyno-wo-
skutkowy między zdarzeruanu. W ter-
minologii zapoŜyczonej z filozofii nie-
mieckiej „teoria kompleksu" to tyle, co
„teoria zdarzeń" (T. KOTARBIŃSKI), rozu-
miana teŜ szerzej jako teoria przedmiotu
złoŜonego, której problematykę uprawia się
współcześnie w obrębie -^ teorii systemów
ogólnych.
2. W psychoanalizie: splot silnie zabar-
wionych emocjonalnie przedstawień, po-
wstałych najczęściej we wczesnym dzie-
ciństwie, wypartych ze świadomości do
nieświadomości, a wywierających wpływ na
późniejsze zachowania człowieka. Typo-
446
KOMPLEKSYFIKACJA
wym kompleksom nadawano nazwy od imion
bohaterów mitów i tragedii greckich, np.
kompleks Edypa, kompleks Ele-ktry.
KOMPLEKSYFIKACJA <tłum. fr. <com-
plexification>)
Termin P. TEILHARDA DE CHARDIN uŜyty na
oznaczenie kierującego —> ewolucją (II-2)
procesu powstawania układów coraz bardziej
złoŜonych, tzn. składających się z coraz
większej liczby coraz bardziej wyspe-
cjalizowanych elementów, złączonych coraz
liczniejszymi i coraz wyŜszymi jakościowo
powiązaniami. Przejawy komple-ksyfikacji
dostrzega Teilhard w ewolucji molekularnej,
w fazie -^ przedŜycia, w ewolucji
biologicznej, w rozwoju człowieka i
spcd:eczeństw.
KOMPOZYCJONIZM <łc. compositio =
składanie, układ) ang. compositionism
Termin wprowadzony przez G. G. SIMP-
SONA (1964).
W filozofii biologii: sposób wyjaśruania i
podejście przeciwstawne —> redukcjoni-
zmowi, nie odwołujące się do praw fizy-
kochemicznych rządzących molekularnym
poziomem organizacji materii, lecz ustalające
prawa właściwe wyŜszym poziomom
(organizmalnemu, gatunkowemu itd.), które
ujmuje całościowo i systemowo. W Polsce
zwolennikiem tego podejścia jest A.
URBANEK, który w myśl koncepcji orga-
nizmalnej (—> organizmalizm), podobnie jak
TH. DOBZHANSKY, przy pewnej reinter-
pretacji redukcjonizmu opowiada się za
dualizmem metodologicznym w biologii:
zarówno metodologia redukcjonistyczna, jak i
kompozycjonistyczna pełni, kaŜda w swoim
zakresie, waŜną, a przy tym komplementarną
rolę w wyjaśnianiu zjawisk biologicznych.
KOMUNIKACJA JĘZYKOWA (nłc. com-
municatio = wzajemne udzielanie sobie
wiadomości) ang. language communication;
447
KONCEPTUALIZM
fr. communication linguistiąue; nm. Sprach-
verkehr
Porozumiewanie się ludzi między sobą za
pomocą znaków językowych. Jest to
wynikająca z funkcji przedstawieniowej
języka inna jego istotna funkcja, która polega
na tym, Ŝe język słuŜy do przekazywania
określonych treści psychicznych. Funkcji
komunikacyjnej podporządkowany jest cały
system językowy i jego rozwój.
KONCEPCJA ORGANIZMALNA
syn.—> Orgaruzmalizm.
KONCEPTUALIZACJA (nłc. conceptus =
myśl, pojęcie, wyobraŜenie) fr. conceptua-
lisation
1. Przetwarzanie intuicji poznawczych w
pojęcia.
2. Uporządkowanie pojęciowe procesów
poznawczych.
KONCEPTUALIZM (nłc. conceptus =
myśl, pojęcie, wyobraŜenie) ang. conceptu-
alism; fr. conceptualisme, notionnisme (1);
nm. Konzeptualismus
1. Jedno z głównych stanowisk w sporze o
uniwersalia {-^ powszecłmiki /1 /), pośrednie
między skrajnym -^ realizmem (3a)
pojęciowym a -^ nominalizmem (1),
przypisujące ogólność jedynie pojęciom (i ich
odpowiednikom językowym — nazwom
ogólnym), ujmowanym jako abstrakcje cech
przysługujących wielu rzeczom
jednostkowym. RozróŜnia się:
a) k o n c e p t u a l i z m psycholo-
giczny, który pojęciom ogólnym (uni-
wersaliom) przypisuje byt nie fizyczny i nie
idealny, lecz psychiczny, lub teŜ utrzymuje,
Ŝe pojęcia ogólne istnieją tylko w umysłach i
wobec tego mają byt subiektywny (W.
OcBCHAM i jego szkoła);
b) k o n c e p t u a l i z m logiczny,
według którego pojęcia ogólne nie są jedy-rue
stanami psychicznymi, lecz pewnymi
przedmiotami myśli istniejącymi w podmiocie
poznającym, a więc mają —> byt (C)
448
KONDYCJA LUDZKA
czysto intencjonalny i mogą być całkowicie
fikc5^ne lub pozostawać w jakiejś relacji do
obiektywnej rzeczywistości (PIOTR AuRioL i
szkoła paryska).
W filozofii nowoŜytnej podzielali kon-
ceptualizm R. DESCARTES, J. LOCKE, G. W.
LEIBNIZ. Konceptualizm L KANTA moŜna
zinterpretować bądź jako konceptualizm
psycłiologiczny, bądź jako konceptualizm
logiczny.
2. Konceptualizm socjologiczny — pogląd
F. MŁYNARSKIEGO podkreślający rolę mowy
w procesie utrwalania wytworów społecznych
i określający ich realność nie jako rzeczy, lecz
jako mnogości aktów międzyludzkich —
podobnych do siebie i powtarzalnych.
KONDYCJA LUDZKA (tłum. fr. <condi-
tion humaine> od łc. condicio = warunek, od-
powiednik gr. ta anthrópina lub ta anthrópeia
= sprawy ludzkie) nłc. conditio humana (1) 1.
U AUGUSTYNA: cłirześdjański odpowiednik
„spraw ludzkich", pojęcia zadomowionego u
historyków staroŜytnych i będącego z kolei
odpowiednikiem ARYSTOTE-LESOWSKiEGO
wyraŜenia: „rzeczy, które mogą się mieć
inaczej". Sposobem przezwycięŜenia tej
zmienności nie jest dla Augustyna — jak dla
historiografii i filozofii staroŜytnej —
znalezienie czegoś stałego i niezmiennego
wewnątrz niej samej i wewnątrz czasu, lecz
zakorzenienie owej zmienności w czymś
innym — poza czasem. W ujęciu Augustyna
ludzką kondycję wyznaczają dwie cechy
swoiste: skoń-czoność (resp. otwartość
stworzenia na nieskończoność) i wolność.
Sprawiają one, Ŝe człowiek jest istotą, która
nie chce być tym, czym jest ze swej natury
lub czym ją uczynił jej własny zły wybór.
Mimo zmian zachodzących w kulturze i
cywilizacji kondycja ludzka pozostaje wciąŜ
taka sama: jej doświadczanie oznacza ciągłą
świadomość własnej skończoności oraz
konieczność przekraczania siebie — aby
pokonać ograniczoność istnienia.
449
KONFORMIZM
2. Swoistość, nieredukowalność „spraw
ludzkich" — termin występujący głównie w
egzystencjalizmie, oznaczający uwarun-
kowanie konkretnej egzystencji ludzkiej wraz
z jej przynaleŜnością spc^eczną i cechami
wspólnymi wszystkim ludziom, czyli z tym,
co się określa jako „naturę ludzką" (m. in. G.
MARCEL).
KONDYCJONALIZM (łc. condicionalis =
warunkowy) nm. Konditionalismus, Kondi-
tionismus
Przeciwstawny -» funkcjonalizmowi (2)
oraz —> kauzalizmowi (1) przyrodniczemu
pogląd z zakresu metodologii nauk empi-
rycznych, eliminujący pojęcie przyczyny i
zastępujący je pojęciem ogółu warunków, w
których pewne zjawisko zachodzi (m. in. M.
YERWORN). KaŜde zdarzenie jest
następstwem pewnej liczby warunków, bez
których nie mogłoby się dokonać, wobec
czego — skoro wszystkie one są dla jego
powstania niezbędne — nie ma podstaw, by
wskazywać wśród nich na przy-czjmę jaiko na
warunek wyróŜniony.
KONFIRMACJA (łc. confirmatio = umoc-
nienie) ang. confirmation; fr. confirmation;
nm. Konfirmation
metod. Procedura badawcza prowadząca do
zwiększenia —> prawdopodobieństwa (4)
jakiejś hipotezy czy teorii przez ich potwier-
dzenie w doświadczeniu. Postulat konfirmacji
został wprowadzony jako osłabienie postulatu
—> weryfikacji (dioć niekiedy uŜywa się tych
terminów zamiennie).
KONFORMIZM (łc. conformare = nadawać
kształt) ang. conformity; fr. conformi-sme;
nm. Konformismus
1. Jedno ze stanowisk w sporze o uni-
wersalia (-^ powszechruki /1 /), reprezen-
towane przez GILBERTA DE LA PORRŹE, we-
dług którego istnieją jedynie róŜne, ale po-
dobne do siebie jednostkowe substancje,
mające wspólną formę (conformes); ta właś-
rue niesamoistna, immanentna rzeczom for-
450
KONIECZNOŚĆ
ma, dająca się wydzielić jedynie przez abs-
trakcję, jest przedmiotem pojęć ogólnych.
2. soc. Konformizm społeczny — dosto-
sowanie się jednostki do środowiska spo-
łecznego, podporządkowanie się normom i
wzorom dominującym w danej grupie
społecznej. W tradycji anglosaskiej termin
social conformity uŜywany jest na oznaczenie
adaptacji, dobrego przystosowania.
3. pot. Mechaniczne najczęściej podpo-
rządkowanie się nakazom, poprzez które jakaś
jednostka lub grupa społeczna określa w danej
epoce i w danym kraju wzory myślenia i
działania. Pojęcie przeciwstawne:
nonkonformizm.
KONIECZNOŚĆ gr. andgke; łc. necessitas;
ang. necessity; fr. necessite; nm. Notwendig-
keit
NiemoŜliwość nieistnienia albo istnienia w
inny sposób (przeciwieństwo przypadku lub
— według stoików pozorne — wolności) —
podstawowa kategoria myślenia greckiego.
Duch staroŜytnej filozofii greckiej jest
zasadniczo deterministyczny. Przykładowo:
— Konieczność, która rządzi wszechbytem,
jest sprawiedliwością; dla bogów konieczność
jest wolnością, bo ją rozumieją, dla ludzi —
nieszczęściem, bo jej nie rozumieją, a m.uszą
z nią współdziałać (HERAKLIT Z EFEZU). —
Dzieje świata, jak i analogiczne do nich dzieje
ludzkie podlegają tej samej cyklicznej
konieczności; nie są one wynikiem jakiegoś
nierozumnego przypadku, lecz szeregu rozu-
mnych przyczyn, którymi kieruje boska
opatrzność, odbierana przez ludzi jako ko-
nieczność; nie jest to ślepy los, lecz konie-
czność rozumna, ustanawiająca ład istnienia i
zdarzeń, czy raczej będąca ich racją
wewnętrzną, immanentną (stoicy).
1. A) metaf. W tradycji arystotelesow-sko-
tomistycznej: konieczność ontyczna —
właściwość iikładu bytowego, określana jako
„to, co rue moŜe nie być" lub „to, czego
negacja jest negacją bytu". W zaleŜności od
tego, czego ona dotyczy, rozróŜnia się:
451
KONIECZNOŚĆ
a) konieczność uposaŜenia czegoś, gdy
cechujące je własności dają się wywieść z
jego istoty;
b) konieczność istnienia czegoś, gdy jego
faktyczna obecność jest współwarun-kowana
jego istotą;
c) konieczność zdarzenia się czegoś, gdy
moŜna wnosić z jego istoty o jego
współistnieniu z irmymi bytami.
Konieczność jest aspektem —> przyczyn (1)
konstytuujących bytowość, i ile jest typów
przyczyn, tyle jest typów konieczności: a)
konieczność wewnętrzna (materialna i
formalna), b) konieczność zewnętrzna
(hipotetyczna, czyli celowa), c) konieczność
sprawcza.
Ogólnie rozróŜnia się:
a) konieczność absolutną (metafizyczną,
matematyczną lub kategoryczną), której
przeciwieństwo jest niemoŜliwe i nie daje się
pomyśleć jako takie;
b) konieczność względną lub hipotetyczną
czy teŜ warunkową (faktyczną bądź teŜ
fizyczną) — implikującą nie to, Ŝe jej
przeciwieństwo jest niemoŜliwe i nie do
pomyślenia samo w sobie, lecz to, Ŝe jest ona
koniecznością w następstwie uwarunkowań
faktycznych czy teŜ przyjętej hipotezy;
c) korueczność „moralną", czyli wielkie
prawdopodobieństwo, implikujące to, Ŝe jej
przeciwieństwo, moŜliwe zarówno w teorii,
jak i w praktyce, jest mało prawdopodobne
czy teŜ bardzo trudne do urzeczywistnienia.
AwiCENNA wyróŜnia konieczność względ-
ną, która przysługuje istotom zawierającym
moŜliwość, oraz konieczność bezwzględną
(samą w sobie), stanowiącą Boga. Ta ostatnia
jest koniecznością pełnego i samego w sobie
bytowania, które zgodnie z Koranem ma
następujące atrybuty: wiedzę, prawdę, dobro,
miłość, Ŝycie.
B) W logice tradycyjnej: konieczność sądu
(zdaniowa) — cecha sądu przysługująca mu
w wyniku poczwórnego sposobu orzekania —
istotnego lub przyczynowego, opartego na
funkcjach przyczyny ma-
452
KONIUNKCJA
terialnej, formalnej, sprawczej i celowej. Od
czasów PLATONA i ARYSTOTELESA uwaŜa się
konieczność — obok ogólności i po-
wszechności — za charakterystyczną cechę
poznania teoretycznego.
2. filoz. przyr. Konieczność nomologicz-na
(przyrodnicza) — związana z prawami
przyrody, determinującymi zachodzenie
zdarzeń w określonych warunkach.
3. et. Konieczność etyczna — istotny
składnik powinności moralnej. Nakłada ona
na człowieka swoisty przymus spełnienia
określonego działania bez naruszenia
wolności jego woli.
4. log. Cecha -^ zdań analitycznych lub
sądów -^ a priori (2). Pojęciem (modalno-
ścią) m. in. konieczności zajmuje się —> lo-
gika modalna.
5. U I. KANTA: jedna z apriorycznych ka-
tegorii umysłu, wyraŜająca się w formach
czasu i przestrzeni, charakteryzująca wszelkie
poznanie naukowe.
KONIUNKCJA (łc. coniunctio = połączenie)
ang. conjunction; fr. conjonction; nm.
Konjunktion
log. Zdanie złoŜone będące połączeniem
dwóch zdań za pomocą symbolu A z ^ ra-
chunku zdań, mające postać: p A q, gdzie
litery p, q są symbolami zmiennymi repre-
zentującymi zdania (w innych notacjach: p
■q,p Szą, K.pq); czyt.: p i q. Koniunkcja jest
zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy,
gdy zarówno p, jak i q jest prawdziwe (tzn. w
pozostałych trzech przj^adkach jest fałszywa).
Symbol konitmkcji jest —> funkto-rem (2A)
ekstensjonalnym, co znaczy, Ŝe wartość
logiczna (tj. prawdziwość lub fał-szywość)
koniunkcji zaleŜy wyłącznie od wartości
logicznej zdań składowych, a nie np. od ich
treści.
KONKLUZJA (łc. <conclusio> = zakończe-
nie rozumowania, wniosek) gr. sympe-rasma;
ang. condusion; fr. conclusion; nm.
Konklusion log. syn.—> Wruosek.
453
KONSEKWENCJA (LOGICZNA)
KONKRET (łc. concretus = zrośnięty, gęsty,
twardy, od concrescere = zrastać się,
twardnieć; powstawać, tworzyć się) ang.
concrete; fr. le concret; nm. das Konkret, Kon-
kretum
1. metaf. Byt złoŜony, a zarazem wewnę-
trznie spójny, stanowiący jedność zrośniętej
w sobie wielości.
2. Przedmiot jednostkowy, ind5rwidual-ny
(niekoniecznie materialny).
vs^ Abstrakt.
KONKRETYZM ang. concretism
metaf., metod, syn.-^ Reizm.
KONOTACJA (nłc. connotatio = współ-
oznaczanie) ang. connotation; fr. connota-
tion; nm. Mitbezeichnung
Termin wprowadzony do logiki przez J. ST.
MILLA, zaczerpnięty przezeń ze scholastyki.
log. Zespół cech charakterystycznych dla
desy gnatów danej nazwy, tj. takich, na
podstawie których zalicza się owe desyg-naty
do jej —> zakresu. Na przykład do konotacji
nazwy „człowiek" naleŜy cecha rozumności,
poniewaŜ jej posiadanie jest warunkiem
koniecznym podpadania pod ową nazwę. W
pewnych teoriach semantycznych konotacja
nazwy utoŜsamia się z jej —> znaczeniem
(Ib).
Termin korelatywny: —» denotacja (1).
KONSCJENCJALIZM (łc. conscientia =
świadomość) ang. conscientialism; nm. Kon-
szientialismus
t. pozn. Doktryna, według której byty uj-
mowane umysłowo są z konieczności umy-
słowe, pojęciowe, a rzeczywistym przed-
miotem poznania są jedynie stany świado-
mości.
KONSEKWENCJA (LOGICZNA) (łc.
<consequentia> = następstwo) ang. conse-
quence (logical), inference; fr. consequence;
nm. Konsequenz, Folgę, Folgerung 1.
Stosunek logiczny między —> poprze-
454
KONSTRUKCJA
dnikiem (1) a -> następnikiem (1) (BOE-
cjusz).
2. W logice średniowiecznej (W. OCK-
HAM i in.): zdanie mające postać okresu
warunkowego. Dział logiki „De conse-
ąuentiis" zawierał pewne idee rozwinięte we
współczesnym -^ rachunku zdań.
3. log. Funkcja, która kaŜdemu zbiorowi
zdań przyporządkowuje inny zbiór zdań,
dających się z luego wyprowadzić za pomocą
przyjętych reguł —> dedukcji (1).
Logiczne pojęcie konsekwencji stanowi
uogólnienie pojęcia -> wynikania.
KONSTRUKCJA <łc. <constructio> = bu-
dowa) ang. construction; fr. construction; nm.
Konstruktion
1. t. pozn. Konstrukcja poznawcza — in-
tencjonalny przedmiot poznania uzyskiwany
poprzez syntezę elementów percep-cyjnych i
abstrakcji (konstrukcja intelektualna, myślna);
takŜe samo tworzenie tego przedmiotu, jego
konstruowanie.
2. U I. KANTA: forma przedstawienia w
intuicji apriorycznej przedmiotu wyab-
strahowanego.
3. W prakseologii: dołączanie do jakiegoś
przedmiotu cechy, której on przedtem nie
posiadał. W tym znaczeniu konstrukcja pod
jednym względem moŜe być destrukcją pod
innym.
KONSTRUKCJONIZM ang. construdio-
nism
1. t. pozn. Pogląd na naturę poznania,
przypisujący mu charakter czyrmy, kon-
strukcyjny, nie zaś tylko bierny, receptywny.
2. Stanowisko I. KANTA, dla którego kon-
struowanie oznacza przedstawianie w intuicji
apriorycznej czegoś wyabstrahowanego (np.
pojęcia, relacji).
3. syn.^ Integratyzm, odmiana anty re-
dukcjonizmu w filozofii biologii. Określenie
wprowadzone przez S. W. FOXA (1973).
KONSTRUKTYWIZM <nłc. constructwus
= właściwy budowaniu, budujący, twór-
455
KONTEMPLACJA
czy) ang. constructivism; nm. Konstrukti-
vismus
Kierunek w filozofii matematyki, zwany
równieŜ —> intuicjonizmem (6). Według
konstruktywizmu matematyka jest nauką o
konstrukcjach myślowych opartych osta-
tecznie na praintuicji szeregu liczb natu-
ralnych, a „istnieć" w matematyce to tyle, co
być konstruowalnym.
KONSTYTUCJONALIZM <łc. constitutio
= urządzenie; uporządkowanie, przezna-
czenie; ustrój) ang. constitutionalism; fr.
constitutionnalisme; nm. Konstitutionslehre,
Konstitutionalismus (termin odnotowywany
jako neologizm)
psych. Pogląd uznający ścisły związek mię-
dzy budową ciała a psychiką. Na ogół wy-
róŜnia się kilka podstawowych typów psy-
chofizycznych (E. KRETSCHMER — cztery,
W. H. SHELDON — trzy); -> temperament.
KONSTYTUOWANIE <łc. constituere =
ustanawiać) ang. constitution; fr. constitu-
tion; nm. Konstituiren, Konstituierung
W fenomenologii: nadawanie jakiejś rzeczy
poprzez akt świadomości statusu bytu
obiektywnego, implikującego, Ŝe jest ona
znana; akt nadawania tej rzeczy znaczerua.
KONSTYTUTYWNY - KONSEKUTYW-
NY (nłc. <constitutivus> - <consecutivus>}
ang. constitutwe - consecutive; fr. constitutif -
consecutifi nm. konstitutiv - konsekutiv,
aufeinanderfolgend
Konstytutywny — wchodzący w zakres
definicji, decydujący o przynaleŜności ga-
tunkowej, w odróŜnieniu od konsekutyw-nego
— będącego koniecznym następstwem tego,
co konstytutywne, jak np. cecha
konsekutywna.
KONTEMPLACJA <łc. <contemplatio> =
oglądanie czegoś; rozwaŜanie, poznawanie
czegoś) gr. theoria; ang. contemplation; fr.
contemplation; nm. Kontemplation 1.
Skupienie i utrzymanie uwagi na przed-
456
KONTYNGENTYZM
miocie poznawalnym umysłowo, mające na
celu jedynie jego doskonalsze poznanie, które
sprawia radość intelektualną (np.
kontemplacja prawdy). -^ Teoria (1).
2. Kontemplacja mistyczna — wolne od
trudu myślowego, stanowiące wyŜszy stopień
modlitwy bezpośrednie i miłujące oglądanie
Boga w następstwie darów Ducha Świętego. -
^ Mistyka.
KONTYNGENTYZM <łc. contingens, -en-tis
= zdarzający się) ang. philosophy ofcon-
tingency; fr. philosophie de la contingence;
nm. Kontingentismus
Pogląd na naukę przeciwstawny scjen-
tyzmowi, głoszony przez fi. fi. BOUTROUX,
według którego zjawiska przyrody są po-
wiązane ze sobą nie w sposób konieczny i
ogólnie obowiązujący, lecz przygodny
(kontyngentny), a zatem nie podlegają po-
wszechnym i jednolitym prawom. Prawa są
równieŜ wynikiem działania umysłu
ludzkiego, mają charakter hipotetyczny, a
zastosowane do rzeczywistości — po-
twierdzają się jedynie w przybliŜeniu.
KONWENCJA (łc. conventio = ugoda,
umowa, układ) ang. convention; fr. conven-
tion; nm. Konvention, Ubereinkunft
metod. ZałoŜenie przyjęte w nauce na
podstawie umowy, mimo Ŝe wiadomo, iŜ nie
musi ono pozostawać w prawdziwościowym
stosunku do rzeczywistości, moŜe być fikcją
lub fałszem. —> Konwencjona-lizm (1), —>
fikcjonalizm.
KONWENCJONALIZM <łc. comentiona-
lis = oparty na umowie) ang. conventiona-
lism; fr. conventionnalisme; nm. Konven-
tionalistnus
1. Pogląd, według którego aksjomaty nauk
dedukcyjnych (np. geometrii) lub prawa nauk
empirycznych są -^ konwen-dami (H.
POINCARĆ, P. DUHEM, G. MILHAUD, E.
LEROY, H. DINGLER, fi. MEYERSON). Są one
powszechnie przyjmowane ze względu na to,
Ŝe spełniają postulat prostoty.
457
KOSMOGONIA
ekonomiczności myślenia, wygody, nie zaś ze
względu na ich zgodność z rzeczywistością,
czyli ze względu na kryterium prawdziwości.
Konwencjonalizm radykalny w ujęciu K.
AjDUKiEWiczA uzaleŜniał obraz
rzeczywistości od doboru —> języka.
2. Relatywizm w jakiejkolwiek dziedzinie,
uznający konwencje za wstępne załoŜenia lub
kryteria prawdy, dobra, piękna, a takŜe
systemu prawnego społeczeństwa, ustroju
państwowego (TH. HOBBES).
-^ Pragmatyzm, —> fikcjonalizm.
KONWERSJA (łc. conversio = odwrócenie)
gr. antistrophe; nłc. conversio; ang. con-
version; fr. conversion; nm. Umkehrung, Kon-
version
W logice tradycyjnej: jeden ze sposobów —
> wnioskowania bezpośredniego, polegający
na zmianie w zdaniu miejsc podmiotu (P) i
orzecznika (S) przy zachowaniu jego
charakteru twierdzącego (afirma-cji) albo
przeczącego (negacji).
a) Konwersja prosta {conversio simplex)
— przy utrzymaniu ogólności albo szcze-
gółowości, np. PaS zmienia się na SaP.
b) Konwersja ograniczona {conversio per
accidens) — przy zmianie ogólności na szcze-
gółowość, np. PaS na SiP.
KORELACJA (nłc. <correlatio> = współza-
leŜność) ang. correlation; fr. correlation; nm.
Korrelation
1. U ARYSTOTELESA — przeciwstawność
dwóch terminów, które wzajemnie się okre-
ślają {ta pros ti), tak Ŝe nie moŜna zrozumieć
jednego bez drugiego.
2. W naukach empirycznych, np. w bio-
logii, psychologii, socjologii: współzaleŜność
dwóch zjawisk, którą moŜna określić
liczbowo.
KOSMOGONIA (gr. <kosmogonia> = po-
wstanie świata) ang. cosmogony; fr. cosmo-
gonie; nm. Kosmogonie
1. Ogólna nazwa poglądów zarówno
przednaukowych, jak i naukowych, filozo-
458
KOSMOLOGIA
ficznych i religijnych, których przedmiotem
jest powstanie i ewolucja —> Wszechświata.
Przednaukowa kosmogonia filozoficzna sięga
swymi początkami m. in. jońskiej filozofii
przyrody. Kosmogonia chrześcijańska opiera
się na kosmogonii biblijnej i przyjmuje —>
kreacjonizm (1). Jedną z bardziej znanych
teorii kosmogo-nicznych jest teoria KANTA-
LAPLACE'A (1796), tłumacząca powstanie
Układu Słonecznego ruchem obrotowym
mgławic.
2. We współczesnej astronomii: dział
zajmujący się powstawaniem i ewolucją ciał
niebieskich lub ich układów. WyróŜnia się
trzy kierunki badań:
a) pochodzenie i ewolucja Wszechświata
jako całości (przedmiot —> kosmologu Ul);
b) ewolucja gwiazd i ich gromad w ga-
laktykach (przedmiot astrofizyki);
c) powstanie i ewolucja Układu Plane-
tarnego (właściwy przedmiot współczesnej
kosmogonii).
KOSMOLOGIA <gr. h5smos = ład, porzą-
dek + logos = słowo, nauka) ang. cosmolo-gy;
iv. cosmologie; nm. Kosmologie
Termin wprowadzony przez CH. WOLFFA.
1. Nauka filozoficzna o świecie material-
nym rozpatrywanym w świetle jego ostate-
cznych przyczyn; w tym znaczeniu termin
„kosmologia" bywał uŜywany od czasów CH.
WOLFFA przez neotomistów (m. in. D. J.
MERCIER, P. HOENEN, J. HELLIN, S. ADAMCZYK)
na oznaczenie —> filozofii przyrody nieoŜy-
wionej. Obecnie niemal powszechnie uŜywa
się tego ostatniego określenia, a termin
„kosmologia" odnosi się do nauk astrono-
micznych. Natomiast problematykę filozofi-
czną łączącą się z teoriami kosmologicznymi i
z nich wynikającą analizuje się na terenie —>
filozofii przyrody.
W ujęciu I. KANTA: k o s m o l o g i a
r a c j o n a l n a — ogół zagadnień doty-
czących pochodzenia i natury świata roz-
patrywanego jako pewna rzeczywistość;
zagadnienia te według Kanta są źródłem
antynomii.
459
KOSMOS
2. Dział astronomii zajmujący się prawami
—> Wszechświata jako całości; formułuje
teorie budowy Wszechświata i bada jego
ewoluq'ę.
Do najwaŜniejszych teorii kosmologicznych
naleŜą:
a) kosmologia newtonowska — sformu-
łowana przez I. NEWTONA: ruchy planet,
księŜyców i komet w Układzie Słonecznym
podlegają prawom dynamiki newtonowskiej
oraz prawu powszechnego ciąŜenia,
rządzącym przebiegiem zjawisk na Ziemi. W
konsekwencji kosmologia newtonowska
stworzyła model statyczny Wszechświata;
b) kosmologia relatywistyczna — opie-
rająca się w formułowaniu praw rządzących
Wszechświatem na aparaturze pojęciowej i
prawach mechaniki relatywistycznej,
opracowanych na podstawie szczególnej i
ogólnej teorii względności A. EINSTEINA.
Odrzuca ona m. in. charakterystyczne dla
kosmologii newtonowskiej pojęcia
absolutnego czasu i przestrzeni oraz
przyjmuje, Ŝe prędkość światła jest stała we
wszystkich tikładach odniesienia. W na-
wiązaniu do teorii względności wysuwa się
teorię stanu stacjonarnego bądź teorię
ewolucyjną Wszechświata.
Teorie kosmologiczne są budowane na
zasadzie ekstrapolacji na cały Wszechświat
praw fizyki poznanych i potwierdzonych
doświadczalnie jedynie na podstawie zjawisk
o skończonym czasie trwania, zachodzących
w ograniczonym obszarze. W tej sytuacji
moŜna konstruować róŜne teoretyczne modele
Wszechświata i następnie porównywać je z
obserwacjami.
KOSMOS (gr. <kósmos> = ład, porządek;
kształt, postać; ład wszechświatowy, wszech-
świat, świat) łc. cosmos; ang. cosmos; fr. cos-
mos, cosme (określenie rzadko uŜjrwane);
nm. Kosmos
Termin wprowadzony przez pitagorej-
czyków na oznaczenie harmonii, porządku i
piękna układu liczbowego.
460
KREACJA
1. —> Świat (2) jako harmonijna i upo-
rządkowana całość, przeciwieństwo -^ cha-
osu; pojęcie filozofii greckiej, a później
średniowiecznej nauki i filozofii chrześci-
jańskiej, w której jest rozumiane jako
stworzony przez Boga, harmonijny i we-
wnętrznie uporządkowany wszechświat,
zwany teŜ często —> makrokosmosem (1) (w
przeciwstawieniu do —> mikrokosmo-su/1/).
2. W astronomii: syn.-^ Wszechświat jako
układ galaktyk, gromad galaktyk lub struktur
wyŜszego rzędu.
KREACJA (łc. <creatio> (1) = tworzenie)
ang. creation; fr. creation; rma. Schopfung
1. metaf., filoz. przyr. syn.^> Stwarzanie
(1,3): creatio ex nihilo — stwarzanie (świata,
duszy przez Boga) z ruczego (—> krea-
cjonizm /I, 2/); creatio continua — stwarzanie
ciągłe, tzn. nieustaime ponawianie przez Boga
aktu stworzenia, podtrzymywanie przez
Niego świata w istnieniu — koncepcja
scholastyczna, podzielana m. in. przez R.
DESCARTES'A i N. DE MALEBRANCHE'A (la
creation continuee).
2. fiz. Zjawisko przemiany jednych cząstek
elementarnych w drugie (zwraca się tu uwagę
na cząstki powstające); polega ono na
powstaniu nowej pary mikroczą-stek w
wyniku zderzenia się dwóch cząstek
elementarnych, przy czym cząstki zderzające
się mogą zachować swoje istnienie. Na
przykład: w wyniku zderzenia
wysokoenergetycznego protonu z drugim
protonem mogą nadal pozostać zderzające się
protony, a nadto powstać mezony; w
przypadku wysokoenergetycznego zderzenia
dwóch elektronów moŜna w końcowym
wyniku reakcji otrzymać trzy elektrony oraz
jeden pozyton; przy przejściu
wysokoenergetycznego fotonu przez pole
elektryczne atomu powstaje para elektron -
pozyton, przy czym foton znika. Kreacja
polegająca na przemianie fotonów w materię
korpuskularną bywa nazywana
„materializacją" promieniowa-
461
KREACJONIZM
nia. Zjawisko kreacji jest fundamentalną
własnością cząstek elementarnych i zarazem
waŜną cechą przyrody. Zjawiskiem w
pewnym sensie odwrotnym do kreacji jest —
> anihilacja.
KREACJONIZM (łc. creatio = tworzenie)
ang. creationism; fr. creationisme; rim. Kre-
atianismus I Creatianismus (odnotowywany
jako neologizm)
1. Wywodzący się z Biblii pogląd na po
wstanie i zasadę istruenia świata, przeciw
stawny poglądom staroŜytnych Greków,
którzy przyjmowali uformowanie świata
z pramaterii, teoriom zakładającym od-
wieczność świata lub jego powstanie
przez przypadek, -^ monizmowi (a) mate-
rialistycznemu i panteistycznemu, -^ ema-
natyzmowi. KreacjonŁzm w ujęciu nowoŜy
tnym nie musi być przeciwstawny —> ewo-
lucjonizmowi (1).
a) Według kreacjonizmu w jego klasycznej
postaci: 1) świat został stworzony z niczego
{creatio ex nihilo) wolnym aktem Boga (—>
stwarzanie /1 /); 2) istnienie świata polega na
nieustannym stwarzaniu go {creatio
continua), będącym po prostu
podtrzymywaniem świata w istnieniu
{conseruatio mundi) (—> kreacja /1 /).
b) U P. TEILHARDA DE CHARDIN występuje
kreacjonizm typu ewolucyjnego, zgodnie z
jego ujęciem kosmogenezy za pomocą języka
empirycznego nauk przyrodniczych, a nie w
ramach metafizyki. Zdaniem K. KŁÓSAKA
Teilhard przyjmuje „działanie BoŜe na natury
rzeczy, w następstwie którego rodzą się
sukcesywnie w ramach przyrody nowe
jestestwa, powiązane ze sobą fizycznie w
swym pojawianiu się i przeznaczeniu"; —»
stwarzanie (2).
2. W przeciwstawieniu do —> generacjo-
nizmu, preegzytencjalizmu (—> preegzy-
stencja, -^ metempsychoza) — pogląd,
według którego za kaŜdym razem, kiedy
powstaje nowa istota ludzka. Bóg stwarza
bezpośrednio jej duszę.
462
KRYTERIOLOGIA
KRYTERIOLOGIA (tłum. fr. <criteriolo-
gie> z gr. kriterion - miernik, sprawdzian,
probierz + logos = słowo, nauka)
Termin wprowadzony przez D. J. MER-
ciERA {Criteriologie generale, 1899) jako neo-
logizm i upowszechniony w szczególności w
szkole lowańskiej, uŜjm^any zamiennie z
„krytyką poznania" na oznaczenie —> teorii
poznania, a dokładniej — tej jej części, która
bada poznanie w jego prawdziwości, szuka -^
kryteriów (2) kwalifikacji poznania jako
poznania prawdziwego.
KRYTERIUM (nłc. <criterium> = spraw-
dzian, probierz, sąd o czymś, z gr. kriterion =
norma, miara, probierz; trybunał) ang.
criterion; fr. criterium, critere; nm. Kriterium,
Merkmal
1. metod. Zasada określająca sposób, w jaki
moŜna stwierdzić obecność lub nieobecność
czegoś, występowanie pewnych cech itp.
Kryterium takim moŜe być znak, objaw,
zjawisko, po których poznaje się
bezpośrednio lub na podstawie których
wnioskuje się, Ŝe jakiemuś przedmiotowi
przysługuje cecha, z którą ów znak jest
związany.
2. t. pozn. K r y t e r i u m p r a w d y
— sprawdzian pozwalający oceniać pra-
wdziwość poznania i wiedzy, taki np. jak -^
oczywistość (lA, IBa) przedmiotowa w
arystotelizmie lub w fenomenologii (tzw.
kryterium intuicyjne) czy -^ praktyka (1) w
filozofii marksistowskiej. —> Kry-teriologia.
3. W znaczeniu aksjologicznym: zasady
wyboru naczelnych wartości (np. piękna,
dobra), określające ich naturę i stanowiące
podstawę ocen i norm.
KRYTYCYZM (gr. kritikós = osądzający)
ang. -criticism (termin wywodzący się z
dziedziny estetyki) (3); fr. criticisme; nm.
Kritizismus
1. Poddawanie twierdzeń, przed ich przy-
jęciem, racjonalnej kontroli.
2. Stanowisko, według którego krytyka
463
KRYTYKA
poznania stanowi wstępny warunek wszelkich
dociekań filozoficznych.
3. Nazwa doktryny I. KANTA przedsta-
wionej w jego trzech Krytykach: Krytyce
czystego rozumu (1781), Krytyce praktyczne-
go rozumu (1788) i Krytyce władzy sędzenia
(1790); ma ona wyraŜać ideę —> filozofii
transcendentalnej (1), mianowicie ustalenie
granic rozumu, tzn. tego, jakie twierdzenia
moŜe on formułować w sposób apodyktyczny.
Tak pojmowany krytycyzm przeciwstawny
jest -^ dogmatyzmówi (3), którego dopatrywał
się Kant w tradycyjnych koncepcjach
metafizycznych.
KRYTYCZNY PERSONALIZM ang.cn-
tical personalism syn.-^ Psychologia
personalistyczna (2).
KRYTYKA (gr. <kritike [sc. techne] > = sztuka
sądzenia, umiejętność myślenia, od krtnein =
dzielić, oceniać, osądzać — pojęcie okre-
ślające czynność dzielenia i rozróŜniania po
to, by kaŜdej rzeczy przeznaczyć odpowiednie
miejsce) ang. critique, ~ criticism (4); fr. la
critiąue; nm. Kritik
1. Ogólnie: poddanie pod osąd rozumu
jakiegoś dzieła, poglądu, doktryny itp.,
przejawiające się w jego analizie i ocenie. W
zaleŜności od tego, co jest przedmiotem
krytyki lub jaka jest jej metoda, wyróŜnia się
krytykę filozoficzną (np. załoŜeń teo-
riopoznawczych, metafizycznych itp.),
krytykę empiryczną, krytykę logiczną, kry-
tykę metodologiczną.W k r y t y c e im-
m a n e n t n e j (—> immanentny /5 /) bada
się poprawność relacji logicznych zdań
analizowanego i ocenianego tekstu; w k r y-
tyce t r a n s c e n d e n t n e j sprawdza się
zgodność głoszonych twierdzeń z rze-
czywistością, a więc w pewnym sensie
wychodzi się poza tekst.
2. Dawniej: część logiki (u R. GOCLENIUSA
— dialektyki), która zajmowała się sądami.
3. W neotomizmie: krytyka (poznania)
— jedna z nazw —> teorii poznania. -^ Kry-
teriologia.
464
KULTURA
4. syn.^ Krytycyzm (3) w ujęciu I. KANTA
(Krytyka czystego rozumu 11781/, Krytyka
praktycznego rozumu /1788/, Krytyka władzy
sędzenia 117901).
5. pot. Synonim negatywnej oceny czegoś.
KULTURA (łc. cultura = uprawa) ang.
culture; fr. culture; nm. Kultur, Bildung
1. Materialny i duchowy dorobek ludzkości
lub tylko jakiejś społeczności, wytworzony w
ogólnym rozwoju historycznym lub w
określonej epoce, stanowiący w danym
środowisku środek i zarazem skutek kultury
(zob. niŜej /2/) osobistej osób naleŜących do
tego środowiska. Dorobek ten to — w
najogólniejszym aspekcie — zespół ujęć
faktów egzystencjalnych tworzących
rzeczywistość, a więc wszystkie rozumienia
tych faktów i wyraŜanie tych rozumień w
róŜnych wersjach, np. artystycznej
(literackiej, plastycznej, muzycznej),
filozoficznej, teologicznej. Kulturę stanowią
wszystkie te ujęcia tworzone, przejęte i
przetwarzane — społecznie przekazywane. W
skład tak pojętej kultury wchodzą systemy
norm i wartości, wierzenia, wszelkie
społecznie wyuczone zachowania, wzory tych
zachowań oraz ich wytwory. W tradycyjnym
podziale rozróŜnia się:
a) k u l t u r ę duchową — ogół osiągnięć
danego społeczeństwa w nauce i sztuce, w
moralności i obyczajach, w organizowaniu
form współŜycia społecznego;
b) k u l t u r ę m a t e r i a l n ą — ogół
dóbr materialnych oraz środków i umie-
jętności produkcyjnych danego społeczeństwa
(—> cywilizacja /3/).
W przeciwstawieniu do natury, znamien-
nym dla nauk społecznych, takich jak so-
cjologia czy -^ antropologia (3) kulturowa
(zwłaszcza w doktrynie C. LĆYI-STRAUSSA;
—> natura ludzka /a/) — kultura obejmuje
wszystko to, co w wyniku opanowywania sił
przyrody zostało celowo ukształtowane przez
człowieka. Podstawowymi skład-
465
16 — Słownik filozoficzny
KWADRAT LOGICZNY
nikami tego zobiektywizowanego dorobku
ludzkości są idee, postawy, normy oraz
przedmioty posiadane i uŜywane. Suma
osiągnięć rozpada się na dobra i wartości
materialne (kultura materialna), społeczne
(cywilizacja, ustrój społeczno-polityczny) i
duchowe (kultura duchowa — tu wymienia
się najczęściej: religię, moralność, sztukę,
naukę, niekiedy teŜ filozofię).
Inny sposób rozumienia kultury sprowadza
ją jedynie do społecznie wyuczonych
zachowań i wzorów zachowań, pozostawiając
poza obrębem kultury jej korekty materialne,
tzn. wytwory materialne. W tradycyjnej
refleksji kultura była nieraz utoŜsamiana z
cywilizacją i odnoszona do pewnego poziomu
rozwoju; podobnie wartościujące rozumienie
kultury występuje w języku potocznym.
Zwraca się uwagę, Ŝe struktura kultury jest
bardziej skomplikowana aniŜeli struktura te-
go, co nazywamy cywilizacją: kaŜdy jej
element inaczej się kształtuje w czasie i moŜe
być badany zarówno oddzielnie, czyli sam w
sobie, jak i w związku z innymi elementami,
które są dostrzegalne, a jednocześnie
tajemnicze.
Kultura jest przedmiotem dociekań filozofii
kultury i naleŜy do najczęściej stosowanych
pojęć w antropologii, etnologii, socjologii. W
rozwijaniu teoretycznej refleksji nad kulturą
starano się określić zasadność i potrzebę
wyjaśnień psychologicznych {-^
antypsychologizm), co stało się waŜnym
momentem w ukształtowaniu współczesnej
humanistyki.
2. pot. Ogólny poziom rozwoju intele-
ktualnego i moralnego danej osoby (kultura
osobista, kultura wewnętrzna) lub stopień
doskonałości, sprawności w opanowaniu
jakiejś dziedziny wiedzy czy działalności (np.
kultura filozoficzna).
KWADRAT LOGICZNY ang. square of
opposition
Graficzny schemat w logice tradycyjnej
ukazujący relacje między zdaniami kate-
466
KWADRAT LOGICZNY KWIETYZM

gorycznymi: ogólnotwierdzącymi (SaP), Jeśli nie SiP, to SoP.

szczegółowotwierdzącymi (SiP), ogólno- Jeśli SaP, to nie SoP; Jeśli nie SaP, to SoP.
przeczącymi (SeP) i szczegółowoprze-
czącymi (ŚoP). W relacjach tych wyraŜone są KWANTYFIKACJA <łc. quantum = ile +
tzw. prawa kwadratu logicznego, które facere = robić) ang. quantification; fr. quanti-
stanowią, wraz z innymi prawami logicznymi, fication; nm. Quantifikation, Quantifizierung
zasady -> wnioskowania bezpośredniego. 1. Ujęcie liczbowe czegoś, co zostało ujęte
opisowo.
SiP przeciwieństwo c^ 2. log. Dołączenie —> kwantyfikatora do
jakiegoś zdania.
3. Cecha tego, co zostało opatrzone kwan-
tyfikatorem, np. kwantyfikacja podmiotu,
kwantyfikacja orzecznika.

KWANTYFIKATOR <nłc. ąuantifico = czy-

SiP podprzeciwieństwo SoP
S = podmiot (subiectum), P = orzecznik (prae-
dicatum); a = kaŜde jest, i = niektóre są
(od łc. affir-
mo = twierdzę); e = Ŝadne nie jest, o =
niektóre nie są (od łc.
nego = przeczę).
Formuły składające się na kwadrat logiczny
odczytuje się w następujący sposób:
SaP — KaŜde S jest P. ^^fa przykład:
„KaŜdy lew jest drapieŜnikiem".
SiP — Niektóre S są P. Na przykład:
„Niektóre lwy są drapieŜnikami".
SeP — śadne S nie jest P. Na przykład:
„śaden lew nie jest tygrysem".
SoP — Niektóre S nie są P. Na przykład:
„Niektóre lwy nie są tygrysami".
Przyjmuje się załoŜenie, Ŝe wyŜej wy-
mienione zdania kategoryczne odnoszą się do
tego samego podmiotu S i tego samego
orzecznika P, przy czym SiP reprezentują —>
nazwy (1) niepuste.
Oto, przykładowo, niektóre prawa logiki
naleŜące do kwadratu logicznego:
Jeśli SaP, to SiP.
Jeśli SaP, to nie SeP.
nię wielkim) ang. quantifier, fr. quantifica-
teur, nm. Quantifikator
log. Symbol logiczny (operator) mogący
poprzedzać -> formułę (b) zdaniową. Do
kwantyfikatorów klasycznych naleŜą:
a) kwantyfikator ogólny {universal quan-
tifier), zwany teŜ duŜym, odczyt3^wany: „dla
kaŜdego x", ma jedną z następujących postaci:
Ax, nx, (x), yx;
b) kwantyfikator szczegółowy {existen-tial
quantifier), zwany teŜ małym lub egzy-
stencjalnym, odczytywany: „dla pewnego x"
(lub: „istnieje takie x, Ŝe..."), ma jedną z
następujących postaci: Vx, l,x, (Ex), 3x.
Oprócz kawantyfikatorów klasycznych
występują w logice kwantyfikatory uogól-
nione (wprowadzone przez A. MOSTOWSKIE-
GO). -> Rachunek kwantyfikatorów.
KWIETYZM (fr. <quietisme> z łc. quietus =
spokojny, beztroski, pogodny) ang. quie-Hsm;
nm. Quietismus
1. Doktryna ascetyczno-mistyczna M. DE
MoLiNOSA, według której prawdziwe zjed-
nocznie z Bogiem wymaga r^ kontemplacji
(2) mistycznej i powstrzymania się od
jakiejkolwiek akt)rwności. Potępiona przez
INNOCENTEGO XI (1687), znalazła wyznaw-
ców we Francji (F. FĆNELON).
2. et. Doktryna lub postawa moralna nie
przywiązująca wagi do praktykowania cnót.

467 468
KWINTESENCJA
KWINTESENCJA <nłc. <quinta essentia> =
piąty Ŝywioł) gr. aither (1); ang. quintessen-
ce; fr. quintessence; nm. Quintessenz
1. W starogreckiej filozofii przyrody: do-
dany do czterech Ŝywiołów EMPEDOKLESA
(ogień, woda, powietrze, ziemia) piąty Ŝywioł,
który w wyobraŜeniach staroŜytnych Greków
stanowiła prawdopodobnie jakaś odmiana
ognia. W kosmologii ARYSTOTELESA ów
piąty element, nie podlegający zmianom ani
rozkładowi, wypełnia
469
KWINTESENCJA
przestrzeń ponadksięŜycową. -^ Eter (1), —>
element (la).
2. W średniowieczu: równoznacznik esen-
cji materialnej w stanie absolutnie czystym.
Za kwintesencję PARACELSUS uznał
człowieka, widząc w nim —> mikrokos-mos
(1) — wzorzec organizacji makro-kosmosu.
3. pot. Współcześnie: cecha czy teŜ wła-
ściwość najbardziej charakterystyczna, to, co
w danej rzeczy najistotniejsze.
470
 LĘK

niu wartości moralnej postępowania zgodnego

z prawem, np. legalizm moralności i religii
Ŝydowskiej (-^ formalizm /Ib/).
3. metod. Stanowisko w metodologii nauki
ograniczające się w wyjaśnianiu zjawisk
przyrody do ustalenia prawidłowości ich
występowania, a więc do badania

L okoliczności, w jakich zjawiska występują, a

po opisie i rejestracji — do wykrywania
związków między nimi (podobieństw lub
następstw).

LAKSYZM (łc. laxus = luźny, swobodny) LEGALNOŚĆ (łc. legalis = ustawowy,

fr. laxisme; nm. Laxismus prawny) ang. legality; fr. legalite; nm. Lega-
1. et. Dyspozycja lub postawa przeciw- litat, Gesetzlichkeit
stawna TO—> tucjoryzmowi, polegająca na 1. Właściwość tego, co jest zgodne z -^
odrzucaniu obowiązku dokonania lub nie- prawem (IC) stanowionym.
dokonania danego czynu wówczas, gdy 2. U I. KANTA: w przeciwstawieniu do
pojawia się wątpliwość co do istnienia normy moralności — zewnętrzna zgodność z prawem
moralnej, pod którą by ten czyn podpadał, i w moralnym, upostaciowanym w -^ imperatywie
związku z tym pomniejszanie lub kategorycznym; legalny jest kaŜdy czyn
przekreślanie znaczenia winy. zgodny z prawem moralnym, ale nie kaŜdy
czyn legalny jest czynem moralnym, lecz
2. et. Jeden z tzw. —> systemów moral-
tylko ten, który wynika z imperatywu
nych, według którego wszelkie, nawet słabo
kategorycznego, tj. czyn, którego jedynym
uzasadnione wątpienie co do obowią-
motywem, a zarazem celem jest obowiązek.
zywalności prawa pozytywnego stwarza
wystarczającą podstawę do usprawiedliwienia
LEMAT (gr. <lemma> = przesłanka) ang.
postępowania niezgodnego z tym prawem.
lemma; fr. lemme; nm. Lemma, Lehnsatz
Laksyzm jako teologiczny system moralny
metod. Twierdzenie pomocnicze w do-
został odrzucony przez Kościół (1679).
wodzeniu jakiejś tezy doruoślejszej z punktu
widzenia rozwaŜanej teorii.
LEGALIZM (łc. legalis = ustawowy, pra-
wny) ang. legalism
LĘK ang. anxiety; fr. angoisse; nm. Angst
1. et. Postawa teoretyczna lub praktyczna,
1. psych. ZbliŜone do strachu, wiąŜące się
polegająca na rozpatrywaniu jedynie tego,
ze stanem obawy przykre uczucie, którego
czego wymaga -^ prawo (IC) stanowione, bez
przedmiot jest mniej określony niŜ przedmiot
brania pod uwagę -^ prawa (IB) naturalnego,
strachu. W behawioryzmie lęk jest traktowany
albo na uwzględnieniu prawa naturalnego, ale
jako —> popęd (1) wtórny, który prowadzi do
pominięciu wszystkich innych elementów
nabywania reakcji mających właściwość
całościowo ujętej oceny moralnej, szczególnie
redukowania go; pośredniczy w procesie -^
zaś przekonania o słuszności danego czynu i
uczenia się.
wzięcia pod uwagę intencji osoby działającej.
2. W egzystencjalizmie: niepokój meta-
Określenie synonimiczne: j u r y d y z m.
fizyczny objawiający irracjonalność ludzkiej
2. et. Postawa polegająca na przecenia-
egzystencji i absurdalność Ŝycia człowieka.
Bliskoznacznik: trwoga.

471 472
LIBERALIZM
LIBERALIZM (łc. liberalis = dotyczący
wolności) ang. liberalism; fr. liberalisme; nm.
Liberalismus
Ogólna nazwa opartych na indywidu-
alistycznej i racjonalistycznej koncepcji
człowieka i społeczeństwa doktryn i ideologii,
według których -^ wolność (2) jest
warunkiem nie tylko szczęścia jednostki, ale
równieŜ postępu, harmonii i pokoju
społecznego.
1. Liberalizm polityczny — doktryna
uznająca uprawnienia, traktowane przez nią
jako coś oddzielonego od obowiązków, za
fundamentalny fakt polityczny i 1. Liczba naturalna — wynik Uczenia rze-
sprowadzająca rolę państwa do ochrony i
gwarancji tych uprawnień.
2. Liberalizm ekonomiczny — doktryna,
według której ogólny dobrobyt urze-
czywistnia się na zasadzie wolnej konku-
rencji, z pominięciem jakiejkolwiek inter-
wencji państwa.
3. Liberalizm religijny — doktryna szkoły
F. R. DE LAMENNAIS'GO zalecająca rządy
wolności, które miałyby pociągać za sobą z
jednej strony zniesienie konkordatów między
Kościołem i państwem, z drugiej zaś —
nieograniczoną wolność prasy i słowa.
4. pot. Poszanowanie czyichś poglądów lub
czyjegoś postępowania (-^ tolerancja).
LIBERTYZM (fr. <libertisme> odłc. libertas
= wolność)
Termin uŜyty przez H. BERGSONA na okre-
ślenie doktryn, które prócz zasady twórczości
przyjmują zasadę wolności. Do takich właśnie
doktryn zaliczał Bergson swoją własną
filozofię.
LIBIDO (łc. <libido> - popęd płciowy, Ŝą-
dza, rozkosz)
W psychoanalizie:
a) U S. FREUDA: termin wprowadzony
przez niego na oznaczenie energii -^ instynktu
(4) (seksualnego), przejawiającej się w
dąŜeniu raczej ku Ŝyciu niŜ ku śmierci, raczej
w kierunku integracji niŜ dezinte-
473
LICZBA
gracji. Inaczej: -^eros (3), instynkt Ŝycia.
RozróŜnia się: libido narcystyczną, skłaniają-
cą jednostkę do koncentrowania się na sobie
samej {—> ego); libido przedmiotową, kierują-
cą jednostkę ku innym jednostkom lub ku
rzeczom (—> id); libido sublimac)^ną, pobu-
dzającą aktywność twórczą {—> superego).
b) U C. G. JUNGA: intensywność energii
psychicznej — konstruktywnej lub destru-
ktywnej.
LICZBA gr. arithmós; łc. numerus; ang.
number; fr. nombre; nm. Zahl, Anzahl
czy; najdawniejsze pojęcie ujmujące licz-ność
przedmiotów (elementów) naleŜących do
jakiegoś wydzielonego zbioru (—> moc
zbioru) bez względu na to, czym są te
przedmioty. -^ Ilość (2).
2. U pitagorejczyków: wielkość prze-
strzenna rzeczy, stosunki wielkości prze-
strzennych nadające rzeczom kształt; zasada
porządku i harmonii -^ kosmosu (1).
3. U ARYSTOTELESA: całość będąca wielo-
ścią jednostek (elementów, które są przyj-
mowane jako niepodzielne).
4. mat. W wyniku rozwoju matematyki
zaczęto rozróŜniać wiele rodzajów liczb, np.
poza liczbami naturalnymi, liczbami
całkowitymi, liczbami rzeczywistymi (wy-
miernymi i niewymiernymi) wprowadzono i
zaczęto stosować liczby zespolone, do których
zalicza się m. in. liczby urojone (iloczyn
liczby rzeczywistej i jednostki urojonej),
kwaterniony, liczby kardynalne (słuŜące do
wyraŜania liczności zbiorów), liczby
porządkowe (typy porządkowe zbiorów
dobrze uporządkowanych). Właściwościami
liczb całkowitych zajmuje się dział
matematyki zwany teorią liczb; poprzez teorię
mnogości liczby naturalne są przedmiotem
rozwaŜań logicznych. Według B. A.
RUSSELLA liczba kardynalna {car-dinal
number — liczność zbioru, moc zbioru) jest
klasą wszystkich klas, które są do tej klasy
podobne, a jedna klasa jest podobna do
drugiej, gdy istnieje jakiś stosunek
474
LIMITACJA
wzajemnie jednoznaczny (jednojednozna-
czny), którego jedna klasa jest —> dziedziną
(1), druga zaś — przeciwdziedziną.
Obecnie w filozofii matem^atyki i w logice
dociekania nad istotą liczb nie odgrywają roli
pierwszoplanowej. Liczby określa się za
pomocą aksjomatyki. Pierwsza aksjomatyka
arytmetyki liczb naturalnych pochodzi od G.
PEANO (1889); pierwszą aksjomatykę liczb
rzeczywistych zaproponował D. HiLBERT
(1900).
LIMITACJA <nłc. dimitatm = określenie,
oznaczenie granic) ang. limitation; fr. limi-
tation; nm. Limitation, Beschrdnkung metaf.
syn.-^ Ograniczenie (1).
LINGWISTYKA <łc. lingua = język) ang.
linguistics; fr. la linguistiąue; nm. Sprachwis-
senschaft, Linguistik syn.-^ Językoznawstwo.
LOGICYZM <gr. logikós = dotyczący ob-
liczania, rozumowania) ang. logidsm; fr.
logidsme; nm. Logizismus
Kierunek w filozofii matematyki, spro-
wadzający się do poglądu na podstawy
matematyki, według którego całą matematykę
moŜna wywieść z logiki za pomocą
odpowiednich definicji i reguł wnioskowania.
Inicjatorami logicyzmu byli, przy końcu XIX i
na początku XX w.; G. FREGE oraz autorzy
Prindpia Mathemati-ca (1910-1913) — B. A.
RUSSELL i A. N. WHL TEHEAD. Twórcy
logicyzmu zaliczali do logiki -^ teorię
mnogości i z pojęć i aksjomatów pierwszej z
nich wyprowadzali podstawowe pojęcia i
twierdzenia arytmetyki oraz pozostałych teorii
matematycznych. Przy węŜszym pojmowaniu
logiki, gdy nie włącza się do niej teorii
mnogości, teza logicyzmu sprowadza się do
twierdzenia, Ŝe podstawę matematyki stanowi
logika łącznie z teorią mnogości. Jest to teza
kontrowersyjna, niektóre bowiem z po-
stulowanych przez nią aksjomatów teorii
mnogości spotkały się z krytyką, a oprócz
475
LOGIKA DEONTYCZNA
tego przeciwstawia się jej ruekiedy odmienne
załoŜenia filozoficzne, np. załoŜenie -^
intuicjonizmu (6), który głosi, Ŝe dla umysłu
ludzkiego podstawowe jest, jako pierwotnie
dane w iuntuicji, pojęcie liczby naturalnej, nie
zaś pojęcie zbioru, właściwe teorii mjnogości.
LOGIKA (gr. <he logikę [sc. techne]> = umie-
jętność rozumowania) łc. dialectica; nłc. lo-
gica, philosophia rationalis; ang. logie; fr. la
logique; nm. Logik
1. W węŜszym znaczeniu: syn.-^ logika
formalna.
2. Zespół dyscyplin obejmujący oprócz
logiki formalnej -^ metodologię (2) nauk,
logiczną teorię języka, teorię zbiorów i relacji
i ewentualnie irme teorie, mające jako
wspólną cechę to, Ŝe dostarczają —> dyre-
ktyw (1) efektywnego badania rzeczywistości;
jeśli ten zespół teorii uzupełnić o takie, które
dostarczają dyrektyw efektywnego działania,
to w skład tak szeroko pojętej logiki wejdzie
takŜe -> teoria decyzji wraz z —>
prakseologią.
LOGIKA APOFANTYCZNA (gr. he lo-
gikę [sc. teehne] = umiejętność rozumowania
+ apophantikós = twierdzący) nm. Aus-
sagenlogik -> Apofantyka.
LOGIKA DEONTYCZNA <gr. he logikę
[sc. teehne] = umiejętność rozumowania + tó
deon = powirmość, obowiązek) ang. de-ontic
logie; fr. la logiąue deontique; nm. deon-tische
Logik
Sformalizowana teoria pojęć występujących
w określeniach norm prawnych, etycznych
itp., takich jak „obowiązuje", „jest
dopuszczalne", „jest zakazane". Logika
deontyczna wykazuje analogie formalne z —>
logiką modalną, którą uzyska się z logiki
deontycznej, jeśli w tej ostatniej zastąpi się
„obowiązuje" przez „jest konieczne",
„dopuszczalne" przez „moŜliwe", „zakazane"
przez „niemoŜliwe" itd.
476
LOGIKA DIALEKTYCZNA LOGIKA KLASYCZNA

Pierwsze systemy logiki deontycznej zo- LOGIKA FORMALNA <gr. he logikę [sc.
stały sformułowane w połowie XX w. przez techne] = umiejętność rozumowania + łc.
G. H. VON WRIGHTA i J. KALINOWSKIEGO. formalis = dotyczący kształtu) ang. formal
logie; fr. la logiqueformelle; nm. formale Logik
LOGIKA DIALEKTYCZNA <gr. he logikę Podstawowy dział —> logiki (2), w którym
[sc. techne] = umiejętność rozumowania + bada się schematy (formy) wnioskowań
dialektike [sc. techne] = sztuka dyskutowania) dedukcyjnych, czyli niezawodnych, tj. takich,
ang. dialecłic logie; fr. la logique dia- które, jeśli tylko przesłanki są prawdziwe,
lectique; nm. (spekulativ-)dialektische Logik prowadzą zawsze do prawdziwych wniosków.
Terminy „logika" i „dialektyka" mają swą Ze względu na fazy rozwojowe logiki w
wielowiekową historię, w której bądź logice formalnej wyróŜnia się:
traktowano je jako synonimy, bądź prze- a) logikę tradycyjną, obejmującą okres od
ciwstawiano sobie, bądź teŜ traktowano -^ ARYSTOTELESA aŜ do połowy XIX w.;
dialektykę (3) jako pewien dział —> logiki b) logikę współczesną, zapoczątkowaną
(2), nazwany logiką dialektyczną. W tym pracami G. BOOLEA, G. FREGEGO, B. A.
ostatnim ujęciu, dominującym obecnie, logika R USSELLA i in., której nadaje się teŜ — róŜne
dialektyczna, podobnie jak -^ logika de- u róŜnych autorów — miana: „logiki ma-
ontyczna lub —> logika epistemiczna, jest tematycznej", „logiki symbolicznej", „lo-
sformalizowaną teorią doniosłych filozofi- gistyki" (nazwa ta ostatnio zanika).
cznie pojęć; w dialektyce są to pojęcia prze- Prawa logiki formalnej mogą być rozpa-
ciwieństwa, zmiany itp. Niektóre formalizacje trywane bądź jako zasady wnioskowania
dialektyki idą w kierunku stworzenia dedukcyjnego, bądź jako maksymalnie ogólne
twierdzenia spełniane przez wszystkie
odpowiedniej —> logiki wielowartośdowej,
moŜliwe przedmioty, czyH jako twierdzenia,
zgodnie z intuicją, Ŝe o tym, co się zmienia,
które są prawdziwe — wedle wyraŜenia G.
nie moŜna wygłaszać ani sądów prawdzi-
W. LEIBNIZA — we wszelkich moŜliwych
wych, ani sądów fałszjmych, lecz sądy mające
światach; np. prawo identyczności X = X jest
jakąś inną wartość logiczną. spełnione dla wszelkich podstawień za x, -^
prawo wyłączonego środka: „p lub nie jest
LOGIKA EPISTEMICZNA (logika prze-
prawdą, Ŝe p" jest spełnione dla dowolnych
konań) (gr. he logikę [sc. techne] = umiejęt-
podstawień za p, itd. Tak pojmowaną logikę
ność rozumowania + episteme = wiedza) ang. K. AIDUKIEWICZ nazwał przedmiotową logiką
epistemic logie; fr. la logique epistemique formalną, niektórzy zaś autorzy (H. SCHOLZ),
Sformalizowana teoria niektórych pojęć postulujący przekształcenie filozofii w naukę
epistemologicznych, takich jak pojęcie uz- ścisłą, uwaŜają tego rodzaju ujęcie logiki za
nawania sądów, wiedzenia, przypuszczania wzorcowy przykład ontologii uprawianej w
itp. Podobnie jak l o g i k a i n t e n - sposób naukowy.
c j o n a l n a (H. B. YEATCH), logika episte-
miczna stara się uwzględnić równieŜ mo- LOGIKA KLASYCZNA <gr. he logikę [sc.
menty pozaformalne myślenia dyskur- techne] = umiejętność rozumowania + łc.
sywnego. classicus = wzorowy) ang. classical logie; fr.
la logique classique; nm. klassische Logik
LOGIKA EROTETYCZNA <gr. he logikę —> Logika formalna (b), która jest zarazem
[sc. techne] = umiejętność rozumowania -l- ekstensjonalna {—> ekstensjonalność) i
erotetikós = biegły w zadawaniu pytań; <he dwuwartościowa (tj. przypisuje kaŜde-
erotetike [teechne]> - sztuka zadawania pytań
(ARYSTOTELES)) ang. erotetic logie syn.—>
Logika pytań.

477 478
LOGIKA MATEMATYCZNA
mu zdaniu jedną z dwóch wartości: prawdę
lub fałsz). Logikę klasyczną nazywa się teŜ
klasycznym rachunkiem
l o g i c z n y m , który obejmuje —>rachunek
zdań i —> rachunek kwantyfikatorów
pierwszego rzędu wraz z —> identycznością
(1). —> Logiki wielowartościowe i logiki
nieekstensjonalne (np. -> logika modal-na)
naleŜą do rachunków nieklasycznych.
LOGIKA MATEMATYCZNA ang. ma-
ihematical logie; fr. la logique mathematique;
nm. mathematisierteI mathematische Logik
1. Współczesne ujęcie -^ logiki formalnej
(b); przymiotnik „matematyczna" stosuje się
ze względu na jej podobieństwo
metodologiczne do matematyki (aksjoma-
tyzacja, zapis symboliczny).
2. Teoria obejmująca logikę matematyczną
w powyŜszym (2) znaczeniu oraz ->
metalogikę.
LOGIKA MODALNA <gr. he logikę [sc.
techne] = umiejętność rozumowania +łc. mo-
dus = miara; sposób) ang. modal logie; fr. la
logique des modalites, la logique module; nm.
Modalitdtenlogik, modale Logik, Modallogik
Sformalizowana teoria -^ modalności, tj.
takich pojęć, jak moŜliwość i konieczność.
Między pojęciami tymi zachodzą następujące
stosunki: jest konieczne p to tyle, co: nie jest
moŜliwe nie-p. A zarazem: jest moŜliwe p to
tyle, co: nie jest konieczne nie-p. Dzięki takiej
zamiermości kaŜde z tych pojęć da się
zdefiniować za pomocą drugiego. Do
waŜnych rezultatów logiki modal-nej naleŜy
definicja implikacji bliŜsza językowi
naturalnemu aniŜeli —> implikacja materialna
występująca w klasycznym -^ rachunku zdań.
Jest to zdefiniowana przez C. I. LEWISA tzw.
implikacja ścisła, wyraŜająca związek
wynikania koniecznego między zdaniami.
Zdanie: „p implikuje ściśle q" znaczy, iŜ: nie
moŜe być tak, Ŝeby p było prawdziwe, a q —
fałszywe. Natomiast implikacja materialna
mówi, Ŝe: nie jest tak, Ŝe p jest prawdziwe, aq
— fałszywe.
479
LOGIKA WIĘKSZA
Początki logiki modalnej sięgają ARYSTO-
TELESA. Do cytowanych od dawna twierdzeń
logiki formalnej naleŜą np.: Jeśli konieczne
jest, Ŝe p, to p; Jeśli p, to moŜliwe, Ŝe p (de
esse ad posse valet illatio — „z istnienia wolno
wnioskować o moŜliwości").
LOGIKA NAZW syn.-^
Rachunek nazw.
LOGIKA PYTAŃ (logika erotetyczna)
ang. logieal theory of interrogatives
Jeden z nowszych działów —> logiki (2)
zajmujący się —> pytaniami jako odrębnym
rodzajem zdań. WyróŜnić w nim moŜna dwa
sposoby ujęcia: jeden z nich zakłada
klasyczny —> rachunek kwantyfikatorów,
drugi — pewne nieklasyczne rachunki
kwantyfikatorów. Pionierem logiki pytań był
K. AjDUKiEWicz. Do znanych autorów w tej
dziedzinie naleŜą: L. AQVIST, N. D. BELNAP
JR., T. KUBIŃSKI i in.
LOGIKA PRZEKONAŃ
syn.^> Logika epistemiczna.
LOGIKA SYMBOLICZNA ang. symho-
lie{al) logie; fr. la logique symbolique; nm.
symbolisehe Logik syn.—> Logika formalna
(b).
LOGIKA WIARY (tłum. ang. <grammar of
assenb = gramatyka przyświadczenia) fr. la
logique de lafoi
Nazwa poglądu J. H. NEWMANA (pogląd
zwany teŜ „gramatyką wiary" od tytułu dzieła
Newmana: A Grammar of Assent /1870/),
przyznającego bezpośredniemu
subiektywnemu -^ przyświadczeniu wyŜszość
nad dyskursywnymi dowodami, zwłaszcza
jeŜeli chodzi o istnienie Boga. -^ Zmysł
wnioskowania.
LOGIKA WIĘKSZA (tłum. nłc. dogica
maior>)
W neotomizmie — jedna z nazw —> teorii
poznania.
480
LOGIKA ZDAŃ LOS

LOGIKA ZDAŃ ang. sentence / sentential 2. U stoików: racjonalna zasada wszech-

logie, propositional logie; nm. Satzlogik syn.-^ jedności świata, toŜsamość praw rządzących
Rachunek zdań. makro- i mikrokosmosem. Boski ogień, z
którego powstał świat i do którego ma on w
LOGIKI WIELOWARTOŚCIOWE ang. końcu powrócić, stoicy utoŜsamiali z
many-valued logies, multiple-valued logics; fr. twórczym rozumem {logos spermatikós);
les logiąues plurivalentes, les logiąues polyva- rozum ów obejmował mnóstwo embrio-
lentes, les logiques a plusieurs valeurs; nm. nalnych form, zwanych przez nich „twórczymi
vielwertige Logiken, mehrwertige Logiken rozumującymi ciałami" (spermatikoi lógoi). W
Systemy, w których przyjmuje się więcej neoplatonizmie lógoi spermatikoi to siły
niŜ dwie wartości logiczne (w klasycznym — sprawcze, twórcze. —> Racje zarodkowe (1,
> rachunku zdań kaŜdemu zdaniu przysługuje 2).
tylko jedna z dwóch wartości logicznych, 3. U FILONA Z ALEKSANDRĘ i w tradycji neo-
mianowicie prawda lub fałsz). Pierwszymi platońskiej: —> hipostaza (1) rozumu BoŜe-
twórcami takich systemów byli, niezaleŜnie go, odwieczne —> idee-siły (1) znajdujące się
od siebie, E. POST i J. ŁUKASIEWICZ. Intencją w Bogu: mądrość, słowo i myśl, które
Łukasiewicza był inny sposób ujęcia stworzyły świat i go przenikają, zachowując
filozoficznej koncepcji moŜliwości, którą jego spójność.
tradycyjnie rozpatrywała -^ logika modalna; w 4. U gnostyków: kosmiczna zasada ist-
tym nowym systemie moŜliwość jest trzecią nienia i działania, utoŜsamiana z bezoso-
wartością logiczną. Odmierme systemy logiki bowym bogiem.
wielowar-tościowej powstały na gruncie —> 5. U AUGUSTYNA: Słowo (jako Osoba Bo-
intuicjo-nizmu (6). W logikach ska) zawierające idee Boskie (—> racje za-
wielowartośdowych nie obowiązują niektóre rodkowe /3/).
prawa —^ logiki klasycznej, np. w systemie 6. W teologii chrześcijańskiej: Słowo BoŜe,
Łukasiewicza, a takŜe w systemie druga Osoba Trójcy Świętej, wcielone w
intuicjonistycz-nym nie przyjmuje się —> Jezusie Chrystusie (termin uŜyty w Prologu
prawa wyłączonego środka. Ewangelii według Św. Jana). —> Demiurg
(2), -^ nous.
LOGISTYKA (gr. he logistike [sc. łechne] = Chrześcijańskie pojęcie Logosu uwaŜano
praktyczna umiejętność rachowania; tó lo- zazwyczaj za specyficznie greckie, dopóki
gistikón = zdolność rozumowania) ang. lo- bibliści nie wykazali jego pochodzenia
orientalnego. Idea Logosu nawiązuje do
gistics; fr. la logistiąue; nm. Logistik, Logik-
dynamistycznej koncepcji sumeryjskiej z
kalkiil
trzeciego tysiąclecia przed Chr., według której
Nazwa —> logiki matematycznej (1), wpro-
głos Boga działa jako odrębny byt,
wadzona w tym jej znaczeniu m. in. przez A.
posiadający własną moc (przedstawiany
LALANDE'A i Ł. COUTURATA i uŜywana na konkretnie jako grzmot pioruna).
pocz. XX w.; obecnie wychodząca z uŜycia.
LOS gr. moira, heimarmene, andgke, tó chre-
LOGOS (gr. <lógos> = słowo, mowa; poję-
ón; ic. fatum; ang. destiny; fr. la destinee, de-
cie; rozum, myślenie; nauka)
stin; nm. Schicksal, Geschick
1. U HERAKLITA Z EFEZU: rozum kosmicz-
Pojęcie pochodzenia hellenistycznego. -^
ny jako racjonalna zasada zmieniającego się
Przeznaczenie, —> fatum.
nieustannie świata oraz zdolność poznawcza
1. Urzeczywistniony lub mający się urze-
człowieka tłumacząca się udziałem rozumu
czywistnić bieg Ŝycia osób, narodów itp.
jednostki w rozumie kosmicznym.
(„koleje losu").

481 482
LOS
2. Siła wyznaczająca w sposób nieod-
wołalny bieg zdarzeń, których przyczyna rue
moŜe być określona, skutki zaś mogą być
przewidywane statystycznie {—> przy-
padek/2/).
Często w uŜyciu przymiotnikowym:
„losowy" (= przypadkowy) — w ra-
483
LOS
chunku prawdopodobieństwa odnoszący się
do zdarzenia, którego pojawienie się jest
określone miarą prawdopodobieństwa.
3. Następstwo zdarzeń traktowanych tak,
jak gdyby było wyznaczone przez jakąś siłę
zewnętrzną.
484
 ŁĄCZNOŚĆ

ŁĄCZNIK ZDANIOWY ic.copulapropo-

sitionis; ang. copula; fr. copule; nm. Kopula,
Yerhaltniswortchen
W logice tradycyjnej — słowo 'jest' (ew.
'są'), łączące w trybie twierdzącym lub
przeczącym („nie jest", „nie są") podmiot z
orzecznikiem w zdaniu. Łącznik zdaniowy

Ł moŜe wyraŜać:
a) przynaleŜność indywiduum do zbioru,
np. „Sokrates jest Grekiem";
b) toŜsamość dwóch przedmiotów, np.
„2 + 2 jest 4", gdzie „jest" znaczy tyle, co
//.
ŁANCUSZNIK syn.^ Soryt.
c) podrzędność zakresu podmiotu wzglę
ŁASKA gr. chdris; łc. gratia; ang. grace; fr. dem zakresu orzecznika, np. „Słoń jest
grace; nm. Gnade Termin pocłiodzenia ssakiem", gdzie wyraŜenie „słoń" traktuje
AUGUSTYŃSKIEGO. się jako nazwę gatunku.
1. teol. U AUGUSTYNA: udzielana człowie- „Jest" oprócz funkcji łącznika zdaniowego
kowi przez Boga pomoc, będąca czynnikiem moŜe mieć znaczenie egzystencjalne, tzn.
BoŜej wolności i zarazem BoŜej wszecłimocy. stwierdzać istnienie podmiotu, np. w zdaniu:
Czynnik ten niweluje skuteczność takŜe „Myślę, więc jestem" (w sensie: „istnieję").
wolnej, lecz obciąŜonej niedostatkiem bycia
ŁĄCZNOŚĆ gr. synteksis; łc. communica-
stworzoną z nicości woli ludzkiej, która ciąŜy
tio; ang. connection, communication, link; fr.
raczej ku złemu niŜ ku dobrem.u. Czyli: łaska
communication; nm. Yerbindung
powoduje nieskuteczność grzechu, będącego
W cybernetyce — przekazywanie -^ in-
rezultatem ludzkiej wolności —
formacji (1) jakimiś kanałami od nadawcy do
nieskuteczność w stosuriku do ładu
odbiorcy, przy czym moŜe to być relacja:
ustanowionego przez Boga. Treścią tego ładu
człowiek - człowiek, człowiek -maszyna,
jest dobro, i łaska BoŜa jest tym czynnikiem,
maszyna - człowiek, maszyna - maszyna;
który potrafi zmienić zło w dobro,
takŜe ogół środków technicznych i
udaremniając niejako skutki naturalnycłi
związanych z nimi czynności, które słuŜą do
niedostatków wolności obciąŜonej swoim
przekazywania informacji.
pocłiodzeniem ex nihilo.
Jak w informacji, tak i w łączności wy-
2. teol. Darmo dany naturze człowieka i nie
róŜnia się trzy aspekty: 1) syntaktyczny, 2)
naruszający tej natury dar BoŜy, umo-
semantyczny, 3) pragmatyczny. W pierwszym
Ŝliwiający mu udział w wewnętrznym Ŝyciu
chodzi o sam nośnik informacji, w drugim —
Boga ( ł a s k a u ś w i ę c a j ą c a — gratia
o jej znaczenie, treść, w trzecim — o jej
habitualis) lub wspomagający go w czynieniu
wartość, uŜyteczność. W aspekcie
dobra ( ł a s k a u c z y n k o w a — gratia
syntaktycznym łączności chodzi o
actualis). Zgodnie z tormstyczną zasadą
efektywność kodu przekazującego informację,
teologiczną — „łaska zakłada naturę i ją
w aspekcie semantycznym — o jego stronę
doskonali". Przyjmuje się, Ŝe —> natura
znaczeniową, a w aspekcie pragmatycznym
ludzka (b) dzięki swej transcendencji jest
— o czynnik wartościujący przekazywaną
otwarta na łaskę nadprzyrodzoną, jaką jest
informację.
wobec niej wolne samoudzielanie się Boga.

485 486

M
MAJEUTYKA (gr. <he maieutike [sc. te-
chne]> = sztuka akuszeryjna, połoŜnictwo)
ang. maieutics; fr. maieutiąue; nm. Maieutik,
Maeutik
Ostatnia, pozytywna część stosowanej przez
SOKRATESA, trójstopniowej u niego,
dialektycznej metody dyskutowania (—> me-
toda sokratejska /3/).
Sokrates wierzył w moŜliwość znalezienia
prawdy obowiązującej powszechnie, i był w
tym przeświadczeniu przeciwny sofistom.
Według niego kaŜdy człowiek nosi w sobie
zadatek prawdy, tyle tylko, Ŝe jej sobie nie
uświadamia. Sokrates uwaŜał, Ŝe jego
zadaniem jako filozofa jest pomóc
człowiekowi tę prawdę „urodzić". Poszu-
kiwaiue prawdy rozpoczynał wspólnie ze
swym rozmówcą, wychodząc od faktów
powszechnie znanych i uznanych, które
wykorzystywał jako przesłanki rozumowania.
Następnie przez analogię przechodził od
faktów na grunt moralny; aby ustalić treść
jakiegoś pojęcia etycznego, rozpatrywał
poszczególne przypadki danego cz}mu i
szukał dla nich cech wspólnych — stosował
więc metodę indukcji.
MAKROKOSMOS (tłum. gr. makros kos-
mos = wielki świat) ang. macrocosm; £r. ma-
crocosme; nm. Makrokosmos
Termin analogiczny do terminu ->mi-
krokosmos (choć być moŜe od niego wcze-
śniejszy) i zarazem przeciwstawny miu:
megas, makrós - mikrós; analogia polegała na
tym, Ŝe juŜ od pierwszych joriskich filo-
487
MATEMATYKA
zofów przyrody (ANAKSYMENES, HERAKLIT, EM-
PEDOKLEs) Świat był pojmowany jako jeden
wielki Ŝywy organizm, czego potwierdzenie
znajdujemy u PLATONA (rozbudowana ale-
goria w Timaiosie).
1. W przeciwstawieniu do człowieka,
rozpatrywanego jako —> mikrokosmos (1) —
świat zewnętrzny, poznawany nie uz-
brojonymi zmysłami.
2. Wszechświat pojęty jako jednolita ca-
łość, przeciwstawiany —> mikrokosmoso-wi
(2) jako światu elementarnych cząstek materii.
MAKSYMALIZM (nłc. maximalis = naj-
większy)
Postawa przeciwstawna os—> minimali-
zmowi.
1. Pretendowanie do wyjaśniania całej
rzeczywistości, zmierzanie do systemowego
rozwinięcia wszystkich działów filozofii.
2. et. Wysuwanie wielu skrajnych po-
stulatów moralnych i stosowanie surowych
kryteriów oceny.
MANICHEIZM (określenie utworzone od
obocznej formy łacińskiej imienia MA-
NiEGO — Manichaeus) ang. manichaeism; fr.
manicheisme; nm. Manichaismus, Manichae-
ismus
1. Doktryna gnostyczna MANIEGO, który
starał się połączyć tradycyjny dualizm staro-
Ŝytnej religii Zoroastra z chtystianizmem.
2. Wszelka doktryna przyjmująca istnienie
dwóch podstawowych sił rządzących
światem: dobra i zła, niezaleŜnych od siebie i
ze sobą walczących.
MASZYNA TURINGA ang. Turing's ma-
chinę; fr. machinę de Turing; rwa. Turing-Ma-
schine -^ Automat (2).
MATEMATYKA (gr. <he mathematike [sc.
episteme]> = wiedza matematyczna, od md-
thema = nauka, wiedza, poznanie; wiedza
matematyczna) łc. mathematica [sc. ars], ma-
488
MATEMATYKA
thesis; ang. mathematics; fr. la {les) maihe-
matiąue{s); nm. Mathematik, Grofienlehre
1. Dawniej — nauka o liczbach i figurach
geometrycznych. W staroŜytnej Grecji
obejmowała ona trzy działy: arytmetykę,
geometrię i astronomię.
2. Dziś nie ma powszechnie przyjętej
definicji matematyki; istnieje powszechna
zgoda raczej co do charakteru metodolo-
gicznego matematyki (—> dedukcja /1 /)
aniŜeli co do jej przedmiotu.
MoŜna by wyliczać wiele działów mate-
matyki współczesnej; wymieńmy przjmaj-
mniej następujące: 1) algebra, 2) teoria liczb,
3) topologia, 4) geometria, 5) teoria funkcji,
6) teoria równań róŜniczkowych i całkowych,
7) rachunek wariacyjny, 8) analiza fun-
kcjonalna, 9) rachunek prawdopodobieństwa,
10) metody numeryczne, 11) —> logika
matematyczna (2) i teoria algorytmów, 12)
cybernetyka matematyczna. śaden z działów
matematyki nie daje się ściśle odgraniczyć
jeden od drugiego, nauka ta bowiem ogromnie
szybko się rozwija i wykracza poza schematy
podziału. JeŜeli przez matematykę rozumieć
teorię modeli, to moŜna wyróŜnić tzw.
matematykę czystą oraz matematykę
stosowaną — w zaleŜności od tego, czy
modele posiadają realizację wśród innych
modeli, czy wśród konkretnych przedmiotów
świata. Z kolei moŜna takŜe mówić o
zastosowaniach (całej) matematyki, a więc
zarówno czystej, jak i stosowanej.
Dyskutowane podstawowe problemy fi-
lozofii matematyki obracają się wokół sto-
sunku matematyki do logiki (—> logicyzm,
matematyzm) oraz wokół charakteru i spo-
sobu istnienia przedmiotów badań mate-
matycznych. Stanowiska dotyczące przed-
miotu matematyki moŜna w uproszczeniu
sprowadzić do twierdzenia, Ŝe jest nim:
a) byt realny, ujęty w aspekcie Uośdowym;
b) byt czysto intencjonalny, uzyskany
dzięki abstrakcji, konstrukcji lub idealizacji;
c) byt idealny, mianowicie takie indy-
widualne przedmioty idealne, jak liczby,
figury geometryczne itp.;
489
MATERIA
d) matematyka nie ma własnego przed-
miotu, lecz jest skodyfikowan5mi sposobenn
operowania pewnego tj^u symbolami.
MATERIA (łc. <materia> od mater = matka;
źródło) gr. hyle; łc. materies; ang. mat-ter; fr.
matiere; nm. Materie, Stoff
1. metaf. W tradycji arystotelesowskiej:
w przeciwstawieniu do -^ formy (lA) —
moŜnościowy {—> moŜność) element kon
kretnego bytu, stanowiący podłoŜe zmian.
a) M a t e r i a p i e r w s z a {materia pri-
ma) — czysta potencjalność; gdy występuje
łącznie z formą — podłoŜe —> zmian (a)
substancjalnych.
b) M a t e r i a d r u g a {materiasecunda)
— podłoŜe —> zmian (b) przypadłościowych.
Materia jest racją —> wielośd, podzielono-
ści, potencjalnej poznawalnośd rzeczy, zasadą
-^ ograniczenia (1) i -^ jednostkowienia.
2. W przeciwstawieniu do —> ducha (1):
rzecz cielesna------- > dało (1, 2) lub ogół ciał;
R. DESCARTES materię, która ma według
niego wyłącznie własności ilościowe, utoŜ-
samia z -^ rozciągłością. Materia jako cie-
lesność jest pojęciem o rodowodzie pla-
tońskim, w odróŜnieniu od arystotelesow-
skiego rozumienia materii jako racji i podłoŜa
zmian.
3. U I. KANTA: dana doświadczenia zmy-
słowego, rozpatrywana niezaleŜnie od form
apriorycznych, narzucanych jej w poznaniu
zmysłowym.
4. W ontologii marksistowskiej: kategoria
słuŜąca do oznaczania obiektjrwnej rze-
czywistości, danej człowiekowi we wraŜe-
niach zmysłowych i dzięki nim poznawanej,
odzwierciedlanej (W. I. LENIN). Cechy
obiektów materialnych, wynikające z relacji
poznawczej pomiędzy nimi a poznającym
człowiekiem: obiektywność, niezaleŜność od
podmiotu, zdolność wywoływania wraŜeń,
poznawalność. Ontologi-czne składniki
materii (pojętej zarówno dystrybutywnie, jak i
holistycznie): ruch, przestrzenno-czasowość,
dynamizm, prawidłowość (zdeterminowanie).
Atrybuty
490
MATERIALIZM
materii: a) niezniszczalność — mimo róŜnych
jej form taka sama pozostaje jej ilość; b)
samoistność — niezaleŜność istnienia od
jakichkolwiek innych bytów; c) ruch; d)
przestrzenność, czasowość. Materializm
dialektyczno-historyczny zakłada, Ŝe
szczegółowe definicje materii, uwzględniające
jej strukturę, podają nauki przyrodnicze.
5. U R. INGARDENA: najszerzej pojęte ja-
kościowe uposaŜenie bytu wraz z określe-
niami ilościowymi.
6. W fizyce: materia korpuskulama (czą-
stki) i materia polowa (promieniowanie); w
astronomii i w fizyce termin „materia" bywa
współcześnie rozumiany jako nazwa wspólna
dla materii w znaczeniu klasycznym
(koinemateria) oraz dla -> antymaterii.
7. W biologii i w filozofii przyrody oŜy-
wionej uŜywa się terminu „materia Ŝywa" lub
„materia oŜywiona" na oznaczenie wszelkich
jednostek, indywiduów i struktur
spełniających furikcje Ŝyciowe, w od-
róŜrueniu od „materii martwej" („nieoŜy-
wionej").
MATERIALIZM (nłc. materialis = doty-
czący materii) ang. mateńalism; fr. materia-
lisme; nm. Materialismus
Termin wprowadzony w XVII w. przez R.
BoYLFA {materialist — „materialista") i G.
W. LEIBNIZA; zanim upowszechnił się termin
„materializm", uŜywano w tym znaczeniu
określenia „epikureizm".
1. Ogólna nazwa przyznawana doktrynom i
poglądom, według których jedynym
tworzywem rzeczyTvistości jest -> materia (6,
7). Sprowadzają one całą rzeczywistość
wprost do materii ( m a t e r i a lizm
s k r a j n y ) lub do jej modyfikacji, tzn. tego,
co od materii bytowo pochodne i zaleŜne,
wystarczających do wyjaśnienia zjawisk
Ŝyciowych i psychicznych (mat e r i a l i z m
umiarkowany). Jako stanowisko
ontologiczne materializm jest -^ monizmem
(a), a jako teoriopoznawcze
491
MATERIALIZM
----- > empiryzmem (la, 2). W ujęciu mar
ksistowskim materializm jest teoriopozna-
wczym -> realizmem (IB) i jako taki jest
w tym ujęciu przeciwstawiany -^ ideali
zmowi (I) oraz -^ spirytualizmowi (1). W hi
storii filozofii materializm wiązał się na
ogół z empiryzmem, -> racjonalizmem (4),
—> determinizmem (5) historycznym, rela
tywizmem. RozróŜnia się:
a) Materializm klasyczny, według którego
w materii zachodzą jedynie zmiany ilościowe,
a myśl sprowadza się do zjawisk porządku
materialnego. Zalicza się do niego m. in.:
materializm atomistyczny (DEMOKRYT) {-^
atomistyka /1 /); materializm
mechanicystyczny staroŜytny (EPIKUR);
materializm dynamistyczny staroŜytny
(stoicy) (dynamizm /1 /); materializm
mechanicystyczny nowoŜytny (TH. HOB-BES,
J. O. DE LA METTRIE, P. TH. D'HOLBACH, C. A.
HELYETIUS, M. W. ŁOMONOSOW, A. N.
RADISZCZEW) (—> mechanicyzm /a/ ontologi-
czny); materializm wulgarny (L. BUCHNER, K.
VoGT, J. MOLESCHOTT); -> epifenomena-lizm.
b) Materializm dialektyczny — filozofię
marksizmu, system zbudowany przez K.
MARKSA i F. ENGELSA W nawiązaniu do -^
dialektyki (6) HEGLOWSKIEI, a rozwinięty
przez W. I. LENINA. Według materializmu
dialektycznego, który wyjaśnia ewolucję
materii procesami dialektycznymi, u kresu
procesów ilościowych pojawiają się zmiany
jakościowe, co tłumaczy równieŜ istnienie
zjawisk psychicznych, będących jedynie
wytworem materii, aczkolwiek wytwór ten
róŜni się realnie od zjawisk porządku
materialnego. Poza problematyką
ontologiczną materializm dialektyczny
zawiera problematykę teoriopoznawczą
(obiektywność i aktywność poznania; —> te-
oria odbicia) i antropologiczną („człowiek
wytworem i współtwórcą całokształtu sto-
sunków społecznych"). Określenia „mate-
rializm dialektyczny" uŜył po raz pierwszy
prawdopodobnie G. W. PLECHANOW (1892).
492
MATHESIS UNIYERSALIS
Materializm historyczny, czyli
„materialistyczne pojmowanie dziejów" —
stanowi zastosowanie materializmu
dialektycznego do analizy zjawisk społe-
cznych. Według materializmu historycznego
czynnikiem decydującym w ostatniej instancji
o rozwoju społecznym, ustroju, kulturze,
religii jest sposób produkcji dóbr
materialnych.
c) Odmianami współczesnego materializmu
są równieŜ —> pansomatyzm (T. KO-
TARBIŃSKI) i —> naturalizm (1) (E. NAGEL).
2. Materializm praktyczny — praktyczna
postawa Ŝyciowa, przeciwstawna —> ide-
alizmowi (II) etycznemu, zgodnie z którą
posiadarue bogactw materialnych i dozna-
wanie przyjemności (—> hedonizm /2/) to
największe wartości w Ŝyciu człowieka.
Materializm praktyczny nie musi być kon-
sekwencją materializmu teoretycznego (1),
jest raczej konsekwencją -^ indyferenty-zmu
(II) i —> relatywizmu (1, 2), a najczęściej
wiąŜe się z konsumpcjonizmem i skrajnym -^
liberalizmem.
MATHESIS UNWERSAUS (rachunek uni-
wersalny) (nłc. <mathesis universalis> = na-
uka powszechna)
Nazwa projektowanej przez G. W. LEIB-
NIZA metody rachunkowej, która by pozwalała
rozwiązywać w uniwersalnym języku
(characteristica universalis) wszelkie
problemy naukowe. Określenie to pojawiło się
u R. DESCARTES'A W Prawidłach do kie-
rowania umysłem (Regulae ad directionem in-
genii, IV /ok. 1628/), oznaczając wstęp do
nauk, a zarazem ich podstawę. Przedmiotem
mathesis universalis miały być relacje i
proporcje w ogóle, toteŜ jej prawa miałyby
być stosowane do związków zachodzących
nciiędzy konkretami po rozpoznaniu, Ŝe owe
konkrety podpadają pod te relacje.
MĄDROŚĆ gr. sophia; łc. sapientia; ang.
wisdom; fr. sagesse; nm. Weisheit
1. Całościowe ujęcie rzeczjmfistości po-
przez jej zasady (—>filozofia /!/, —zwie-
493
MECHANICYZM
dza /!/) oraz znajomość słusznych norm
postępowania — umiejętność rozróŜniania
dobra i zła, piękna i brzydoty, wyraŜające się
w myśli i czynie.
U TOMASZA Z AKWINU: łączenie w jeden
obraz świata wyników badań filozofii i
teologii, przy uznawaniu odrębności
przedmiotu badań w obu tych dyscyplinach, a
takŜe odrębności stosowanych w nich
uzasadnień. Współczesnym odpowiednikiem
tak rozumianej mądrości byłby —^
światopogląd.
2. et. Cnota moralna uzdalniająca czło-
wieka do poznania prawdy w świetle pier-
wszych zasad i wypływających z nich
wniosków, przede wszystkim zaś do poznania
prawdy ostatecznej i źródła wszelkiej prawdy,
czyli Boga. Ponadto uŜywa się tego terminu
na oznaczenie jednej z —> cnót (2a)
dianoetycznych w grupie teoretycznych cnót
intelektu, przeciwstawionych cnotom
praktycznym, róŜnym od cnót moralnych.
3. metaf. Jedna z czystych -> doskonałości
(1), dodająca do podstawowej doskonałości,
jaką jest istnienie, własną treść istotową, którą
jest pogłębiona wiedza, równieŜ istniejącą, a
najpełniej realizującą się w Bogu.
MECHANICYZM <gr. medianę = przyrząd)
ang. mechanism; fr. mecani(ci)sme; nm.
mechanistische Weltanschauung
Termin wprowadzony w XVII w. przez R.
BOYLFA {medianie I al I — „mechaniczny"),
określający teorię, według której prawa
mechaniki bądź aksjonraty geometrii i zasady
dynamiki wystarczają do wyjaśnienia pewnej
określonej dziedziny faktów (fizycznych,
biologicznych, psychicznych) lub całej
rzeczywistości.
W filozofii rozróŜnia się:
a) mechanicyzm ontologiczny, według
którego sama rzeczywistość ma charakter
mechaniczny;
b) mechanicyzm m e t o d o l o g i czny,
według którego zjawiska i procesy
494
MECHANIZMY OBRONNE
naleŜy badać metodami mechaniki i dynamiki,
niezaleŜnie od tego, jaka faktycznie jest
rzeczywistość. Do mechanicyzmu
metodologicznego nawiązuje wyraźnie,
zwłaszcza na terenie biologii teoretycznej, -^
redukcjonizm.
1. W przeciwstawieniu do —> dynamizmu
(2): doktryna, według której zjawiska świata
fizycznego tłumaczą się samym ruchem
lokalnym konstytutywnych składników
materii bez konieczności przypisywania im
jakiejś wewnętrznej energii. Me-chanicyzm
R. DESCARTES'A przeciwstawia się
dynamizmowi G. W. LEIBNIZA.
2. W przeciwstawieniu do —> finalizmu
(1): doktryna, według której przyczyny
sprawcze są wystarczającym wytłumaczeniem
zjawisk (-> kauzalizm /2/).
3. W przeciwstawieniu do —> witalizmu
(b) metodologicznego: doktryna, według
której właściwości fizykochemiczne materii
stanowią wystarczające wytłumaczenie
zjawisk Ŝycia {vs-^ organicyzm).
4. syn.—^ Materializm (la) mechanicysty-
czny.
MECHANIZMY OBRONNE ang. defen-se
mechanisms; fr. mecanismes de defense; nm.
Abwehrmechanismen des Ich
1. psych. Pozostające poza progiem świa-
domości, uruchamiane automatycznie me-
chanizmy psychiczne, z których korzysta
jednostka dla zmniejszenia —> lęku (1), po-
wstałego na podłoŜu wewnętrznych kon-
fliktów pomiędzy dąŜeniami -^ instynktów
(1,3, 4) a wymaganiami praw moralnych i
społecznych: stawiając czoło —> popędom
(2) nasze „ja" korzysta z własnych środków
obrony dla zapewnienia sobie bez-
pieczeństwa. RozróŜnia się:
a) trwałe struktury psycłiiczne umoŜli-
wiające niedopuszczanie do świadomości
treści wywołujących lęk. Podstawowym
mechanizmem obronnym jest —> wyparcie
(—> represja /2/); na nim opierają się inne
mechanizmy, jak np. —> projekcja (1), -^ ra-
cjonalizacja. Uruchomienie mechanizmów
495
MENTALIZACJA
obronnych zawsze wskazuje (z wyjątkiem —
> sublimacji) na obecność wewnętrznego
konfliktu i napięcia;
b) złoŜone formy zachowania, wyuczone
dla ochrony przed lękiem.
Według O. FENICHELA wszystkie mecha-
nizmy obrorme moŜna podzielić na dwa
rodzaje: te, które odnoszą sukces (np. subU-
macja, zmieniająca przedmiot popędu i kie-
rująca go ku celowi, który nie ma juŜ cech
seksualnych), oraz te, które chybiają celu.
2. W psychoanalizie: techniki wypracowane
przez —> ego w celu poradzenia sobie z
naciskami ze strony —> id i —> superego.
MEDYTACJA (łc. <meditatio> = rozmyśla-
nie, rozwaŜanie) ang. meditation; fr. medi-
tation; nm. Meditation
Rozmyślanie, którego przedmiotem są
przewaŜnie ogólne zagadnienia metafizyczne,
etyczne, estetyczne, a takŜe religijne. Te
ostatnie w większym lub mniejszym stopniu
zbliŜać się mogą do przeŜyć mistycznych,
niemniej medytacja nie utoŜsamia się z -^
kontemplacją ze względu na swą aktywność
intelektualną oraz na właściwe sobie cele
poznawcze.
MELIORYZM <łc. melior = lepszy) ang.
meliorism; fr. meliorisme; nm. Meliorismus
Termin wprowadzony przez G. ELIOT na
określenie stanowiska przeciwstawnego
zarówno -^ optymizmowi, jak i -^ pesy-
mizmowi (1), wynikającego z przeświad-
czenia, Ŝe świat, który nie jest ani wolny od
zła, aru najlepszy z moŜliwych, moŜe stać się
lepszy dzięki odpowiednio skierowanym
dąŜeniom ludzkim.
MENTALIZACJA (nłc. mentalis = umy-
słowy) fr. mentalisation
psych. Termin wprowadzony przez E. CLA-
PAREDE'A na określenie procesu obejmowa-
nia jakiejś czynności, początkowo samo-
rzutnej i odruchowej, kontrolą świadomości;
takŜe na określenie wyniku takiego procesu.
496
MENTALIZM
MENTALIZM (nłc. mentalis = umysłowy)
ang. mentalism; fr. mentalisme
1. metaf. Pogląd, według którego jedno-
stkowy umysł i jego subiektywne stany
stanowią jedyną rzeczywistość. Terminem
tym określa się zwłaszcza idealizm subie-
ktywny G. BERKELEYA i G. W. LEIBNIZA, rza-
dziej — idealizm logiczny G. W. F. HEGLA.
2. psych. Termin stosowany przez beha-
wiorystów w odniesieniu do koncepcji
opierających się na danych —> introspekcji.
MEREOLOGIA (gr. meros = część + logos
= słowo, nauka) ang. mereology; nm. Mere-
ologie
log. Logika relacji części do całości. Jeden
z trzech systemów logicznych S. LEŚ-
NIEWSKIEGO (pozostałe systemy: -^ ontolo-gia
/7/, -^ prototetyka), będący teorią -^ zbiorów
(2) w sensie kolektywnym.
MESJANIZM (określenie utworzone od
słowa 'Mesjasz' z łc. messias, z hebr. ma-sziah
= namaszczony, pomazaniec) ang.
messianism; fr. messianisme; nm. Messianis-
mus
Termin wprowadzony przez J. M. HOE-NE-
WROŃSKIEGO.
Określona koncepcja soteriologiczna i
eschatologiczna, przejęta z millenarystycznej
tradycji myśli religijnej, zastosowana do
problematyki XIX-wiecznej filozofii i myśli
społecznej. Religijnym prototypem
mesjanizmu jest znana ze spisanej w Biblii
historii Izraela wiara w przyjście wysłannika
Boskiego — Zbawiciela, który dokonawszy
przewrotu politycznego lub moralnego
zapoczątkuje nową, szczęśliwą erę Ŝycia
narodu wybranego i całej ludzkości.
Mesjanizm stanowi odrębny kierunek
polskiej myśli romantycznej, charaktery-
styczny zwłaszcza dla ówczesnej Wielkiej
Emigracji, zrodzony w kontakcie z myślą
francuską. Wypływa on z innych źródeł i
wyraŜa się w innych formach ruŜ „filozofia
narodowa" (A. CIESZKOWSKI, B. TRENTO-
WSKI, K. LIBELT), nawiązująca do wielkich
497
17 — Słownik filozoficzny
METAETYKA
systemów filozofii niemieckiej (I. KANT, G.
W. F. HEGEL) i rozwijająca się głównie w
zaborze pruskim. Z mesjanizmem łączyły ją
liczne i złoŜone relacje (takie jak osmoza
ideowa, próby inkorporacji wątków
mesjanistycznych przez filozofię lub
ufilozoficznienia mesjanizmu).
Twórca terminu, Hoene-Wroński, całą
rzeczywistość wyprowadzał z absolutu, a
celem jego filozofii było poznanie prawdy
oraz, przez jej odsłonięcie, wybawienie
ludzkości ( f i l o z o f i a absolutna). Jako
koncepcja i wizja radykalnej przemiany
świata, religijno-społecznego odrodzenia
ludzkości i jej zbawienia w Królestwie BoŜym
(umieszczonym horyzontalnie, tj. nie nad
historią, lecz w historii lub u jej kresu),
mesjanizm przypisywał tym lub innym
czynnikom — własnej filozofii w wypadku J.
M. HOENE-WROŃSKIEGO, wy-róŜnionjTTi
narodom i oczekiwanemu wielkiemu
bohaterowi w wypadku A. MCKIEWI-CZA —
misję pośrednika między ludzkością a
Bogiem. Mesjanizm rozwijali polscy poeci
romantyczni (A. MICKIEWICZ, a takŜe J.
SŁOWACKI i Z. KRASIŃSKI), nadając mu cha-
rakter mistyczny. Idee mesjanizmu odŜyły w
okresie neoromantyzmu w twórczości W.
LUTOSŁAWSKIEGO.
METAETYKA (gr. meta = po, poza -l- ethi-
kós [sc. logos] — nauka o obyczajach, moral-
ność) ang. meta-ethics; nm. Metaethik
Metateoria -> etyki (1) — teoria dotycząca
podstaw etyki, niająca na celu określenie
warunków naukowego charakteru etyki jako
nauki filozoficzno-normatyw-nej. Do
przedmiotu jej badań naleŜą takie
zagadnienia, jak: analiza logicznej zawartości
podstawowych orzeczników występujących w
języku etyki, np. „dobry" -„zły", „powinny" -
„zakazany"; rozstrzygnięcie pytania, czy
zdaniom etycznym (głównie ocenom i
normom) przysługują kwalifikacje logiczne
prawdy i fałszu; wreszcie ustalenie, czy
moŜna — a jeŜeli tak, to w jaki sposób —
uzasadnić
498
METAFIZYCZNY METAFIZYKA

prawdziwość albo fałszywość zdań etycznych przyrodą) — był sam Arystoteles poprzez
{-^ logika deontyczna). Ci, którzy odmawiają swego ucznia EUDEMOSA.
zdaniom etycznym wartości logicznej, zwą się Tak czy inaczej, przez metafizykę rozumie się
niekiedy niekognity-wistami (—> emotywizm na ogół podstawowy dział filozofii, rozmaicie
i jego zmodyfikowana postać — jednak pojmowany zaleŜnie od koncepcji
preskryptywizm R. M. HARE'A). Ich samej filozofii; trudno o jakieś wspólne —
przeciwnicy — kognitywiści (—> syntetyczne czy eklektyczne — pojęcie
kognitywizm) albo utoŜsamiają dobro moralne metafizyki, którą dla większości systemów
z jakąś cechą naturalną: przyje-rrmością, moŜna by co najwyŜej scharakteryzować jako
poŜytkiem, szczęściem itp. (—> naturalizm naczelne poznanie podstawowych elementów
/2/), albo uznają je za specyficzną własność lub zasad układu rozpatrywanego przez daną
przedmiotu (—> intuicjonizm /5/), w filozofię. Od czasów nowoŜytnych przez
szczególności — osoby {-^ personalizm). metafizykę rozumiano bądź naukę o jakiejś
Problematyka metaetyki zawarta jest we specjalnej dziedzinie rzeczywistości (np.
wszelkich systemach etycznych, jednak według R. DESCARTES'A metafizyka to nauka
uświadomienie sobie jej specyficzności i roz- o tym, co niematerialne, a więc przede wszy-
wój dyskusji metaetycznych datują się dopiero stkim o Bogu i duszy), bądź specjalny sposób
od początku XX w., zwłaszcza w krajach poznania (np. według H. BERGSONA
anglosaskich. metafizyka to swoiste, absolutne poznanie,
będące bezpośrednią, pozaintelektual-ną
METAFIZYCZNY (nłc. <metaphysicus> = intuicją tego, co rzeczywiste samo w sobie).
metafizyczny, nadnaturalny) ang. meta- JednakŜe podstawowe dla metafizyki jest jej
physic{al); fr. metaphysiaue; nm. metaphy- znaczenie klasyczne, wywodzące się od
sisch Arystotelesa i powszechne aŜ do czasów
1. Dotyczący bytu jako przedmiotu me- nowoŜytnych, Ŝywotne zresztą i współcześnie
tafizyki. (np. w Polsce tzw. szkoła lubelska).
2. Dotyczący metafizyki, naleŜący do niej; WaŜruejsze koncepcje metafizyki: 1.
w tym znaczeniu uŜywa się równieŜ Metafizyka klasyczna, stanowiąca
określenia „metafizykalny". kontynuację filozofii pierwszej ARYSTOTELE-
SA, nazywanawspółcześrue m e t a f i z y ką
METAFIZYKA (nłc. <metaphysica>, -ae od o g ó l n ą lub niekiedy —> ~ ontolo-gią (1).
gr. meta = po + [ta] physikd = rzeczy naleŜą- Metafizyka ogólna jest to ogólna teoria —
ce do przyrody) gr. ta meta ta physikd; ang. >bytu, nauka o bycie jako bycie. Ma ona na
metaphysics; fr. la metaphysiaue; rtm. Meta- celu racjonalne wyjaśnianie całej istniejącej
physik realnie rzeczywistości; za punkt wyjścia
Nazwa „metafizyka" powstała prawdo- przyjmuje empiryczne doświadczenie tej
podobnie jako techniczno-wydawnicze okre- rzeczywistości jako danej w intuicji świata
ślenie pism ARYSTOTELESA traktujących o —> fi- materialnego, poza które jednak w naturalny
lozofii pierwszej. Porządkujący spuściznę sposób wykracza, posługując się
Stagiryty ANDRONIKOS Z RODOSU umieścił je powszechnymi zasadami bytu i myślenia. Do
po jego pismach przyrodniczych i nazwał ta metafizyki ogólnej włącza się teŜ tzw. -^
meta ta physikd — „te, które następują po teodyceę (teologię naturalną, filozofię Boga),
przyrodniczych". Według innej hipotezy in- która szukając ostatecznych racji istnierua
spiratorem tego tytułu jako wyrazu pewnej czegokolwiek uzasadnia istnienie bytu
tendencji doktr5naalnej, tej mianowicie, Ŝe absolutnego.
metafizyka jest nauką, której przedmiotem ma
być to, co się znajduje ponad fizyką (tj.

499 500
METAFIZYKA
Oprócz metafizyki ogólnej wyróŜnia się
m e t a f i z y k ę s z c z e g ó ł o w ą , która
obejmuje —^ filozofię przyrody (3A) (nie-
oŜjrwionej i oŜj^wionej) i —> psychologię (1)
filozoficzną (filozofię duszy), a takŜe —> an-
tropologię (3) filozoficzną (filozofię człowie-
ka). Metafizyka szczegółowa nie daje się
wyprowadzić z ogólnej, gdyŜ posiada własne
dane doświadczenia, uwyraźniające nowe
treści w strukturze bytu.
2. Od czasów I. KANTA: rozwaŜania o tjntn,
co pozadoświadczalne, pozazjawiskowe (u
samego Kanta: całość wiedzy apriorycznej
czystego rozumu).
3. Według A. CoMTE'A i pozytywistów:
spekulacje dotyczące tego, co niepoznawalne;
według neopozytywistów: zbiór nie-
sprawdzalnych empirycznie, a więc tylko
pozorrue coś mówiących wypowiedzi — tak
rozumiana metafizyka moŜe pełnić tylko
funkcje emocjonalne, ale nie poznawcze.
4. Według A. FouiLLćEGO, W. JAMESA,
R. EUCKENA: pewien analityczno-syntety-
czny typ krytycznego poznania rzeczywi-
stości, scalającego wszelkie doświadczenie,
zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne; w tym
ujęciu metafizyka byłaby swoistym,
metodycznie opracowanym światopoglądem.
5. U N. HARTMANNA: dział filozofii zaj-
mujący się całością bytu, tj. zarówno jego
elementami racjonalnymi, jak i nieracjo-
nalnymi; w związku z tym rozwój metafizyki
to rozwój problematyki, a nie rozstrzygnięć.
6. Według heglizmu i materializmu dia-
lektycznego: metafizyka w przeciwstawieniu
do —> dialektyki (6, 7) — teoria rze-
czywistości i odpowiednia do niej metoda
badań, ujmujące byt jako statyczny zbiór
odizolowanych od siebie przedmiotów.
7. pot. Irracjonalne spekulacje na temat
sensu świata i losu człowieka lub na temat
bytów niematerialnych w ogóle, bądź bliska
dziedzirue sztuki sfera przeŜyć emo-cjonalno-
intelektualnych odpowiadających tym
spekulacjom.
501
METAJĘZYK
METAFORA (gr. <metaphord> = przenie-
sienie znaczenia, przenośnia) łc. metapho-ra;
ang. metaphor; fr. metaphore; xmx. Meta-pher
metaf. Przeniesienie jakiejś nazwy z jednej
rzeczy, której nazwa ta przysługuje ze
względu na właściwą jej treść, na inną rzecz
lub rzeczy, treściowo podobne do pierwszej.
Metafora jest relacją —> jakości (1) o
charakterze dynamicznym, obejmującą
przynajmniej dwie proporcje pojęcio-wo-
bytowe, przy czym jeden jej człon wyraŜa
istotną treść, przydzielaną drugiemu członowi
rue dowolnie, lecz ze względu na jego ^
podobieństwo (2) do członu pierwszego.
Przykład takiej metafory: „Uśmiech ma się tak
do człowieka, jak kwiaty do łąki". Metafora
stanowi odmianę —> analogii (II-2) w
orzekaniu — jest jednym z typów analogii
pojęciowo-byto-wej, mianowicie typem
analogii proporcjonalności niewłaściwej;
naleŜy ją odróŜniać zarówno od analogii
proporcjonalności właściwej (analogii
metafizycznej), jak i od analogii -^ atrybucji.
Językowe zjawisko nnetafory, podobnie jak
i bliźniacze zjawisko —> metonimii (obydwa
są sposobami pośredniego wskazywania na
coś), jest przedmiotem zainteresowań
współczesnej teorii kultury jako naleŜące do
ogólniejszej problematyki sym-bolizacji.
METAJĘZYK ang. metalanguage; fr. meta-
langage, metalangue; nm. Metasprache
metod. -^ Język, w którym bada się i opisuje
język danej teorii naukowej. Stanowiąc
system wypowiedzi o danym języku, zawiera
nazwy wyraŜeń tego języka, nazwy własności
tych wyraŜeń oraz związków, jakie między
nimi zachodzą. Metajęzyk jest językiem
wyŜszego stopnia w stosunku do języka
opisywanego, którym moŜe być tzw. język
przedmiotowy (tj. język pierwszego stopnia,
np. język fizyki, biologii) lub jakiś język
stoprua wyŜszego niŜ przedmiotowy.
Metajęzyki mogą two-
502
METAKATEGORIE
rzyć hierarchię, na ogół jednak w praktyce nie
zachodzi potrzeba stosowania języka
wyŜszego stopnia niŜ trzeci. Na potrzebę
rozróŜniania stopni języka zwrócił juŜ uwagę
G. FREGE, szerzej zaś zajmowali się tym
zagadnieruem S. LEŚNmwsia i A. TARSKI w
związku z problemem rozwiązywania —>
antynomii (la) semantycznych.
METAKATEGORIE (gr. meta = po + ka-
tegoria = sąd, orzeczenie) gr. ta meta tas
kategorias; nłc. postpraedicamenta syn.—>
Postpredykamenty.
METALOGIKA (gr. meta = poza + logikę
[sc. techne] = umiejętność rozumowania)
ang. metalogic; fr. la metalogiąue; nm. Meta-
logik
metod. Dedukcyjna teoria systemów sfor-
malizowanych (-> system dedukcyjny),
określonych za pomocą reguł formowania i
przekształcania wyraŜeń systemu (o cha-
rakterze zdaniowym), czyli za pomocą reguł
inferencyjnych. W teorii tej bada się m. in.:
strukturę systemów dedukcyjnych (opisywaną
za pomocą takich pojęć, jak: -> dowód /1 /, ^
język sformalizowany, -> konsekwencja /3/, ^
teoria /2/, -> wynikanie, itp.); tzw.
metalogiczne własności owych systemów,
takie np. jak: —> niesprze-czność (2), —>
zupełność (2), —> rozstrzy-galność (1);
semantykę systemów dedukcyjnych,
posługującą się takimi pojędami, jak: -^
dziedzina (2) teorii, —> interpretacja (3)
semantyczna teorii, —> model (3) teorii, —>
tautologia (1) itp.
W odniesieniu do metalogiki uŜywa się
takŜe nazwy -> „metodologia nauk deduk-
cyjnych" (methodology of deductive sciences)
w sensie metodologii apragmatycznej (tj.
dotyczącej nauki jako wytworu, nie zaś jako
procesu). Terminu „metalogika" uŜywa się
niekiedy zamiennie z sjoionimicznym ter-
minem —> = „metam.atematyka" (2).
METAMATEMATYKA <gr. meta = poza +
mathematike [sc. episteme] = wiedza mate-
503
METATEORIA
matyczna) ang. metamathematics; fr. la (les)
metamathematique{s); nm. Metamathematik
1. metod. Badania nad podstawami ma-
tematyki, w szczególności badania związane z
tzw. programem HILBERTA, mające na celu
przeprowadzenie dowodu nie-sprzeczności
arytmetyki; inaczej: teoria dowodu.
2. metod. Dedukcyjna teoria wszelkich
systemów formalnych, zajmująca się ich
analizą w języku matematycznym.
METAMETAFIZYKA <gr. meta = poza +
nłc. metaphysica) ang. metametaphysics; fr. la
metametaphysiąue; nm. Metametaphysik
metod. Teoria -> metafizyki (1) zajmująca
się jej zasadami, metodarru, językiem. W
Polsce problematykę metametafizycz-ną
rozwijali S. KAMIŃSKI i M. A. KRĄPIEC.
METAPROBLEMATYKA <gr. meta = poza
+ prohlematikós = niepewny, problema-
tyczny) fr. la metaproblematique
U G. MARCELA (W związku z przeciw
stawieniem: —> tajemnica /!/ ------------ > pro
blem /2/): to wszystko, co nie daje się spro-
blematyzować, tzn. ująć na sposób zewnę
trznych w stosunku do podtruotu i obojęt
nych mu przedmiotów poznawczych, doty
czących sfery —^ posiadania (2).
METASYSTEM <gr. meta = poza + sy-
stema = całość złoŜona z róŜnych części) ang.
metasystem; fr. metasysteme
1. metod. RozwaŜania dotyczące jakiegoś -
^ systemu dedukcyjnego przeprowadzane w
—> metajęzyku.
2. Inaczej: nadsystem---------> system obej-
mujący pewną liczbę systemów; pojęcia te
naleŜą do -^ ogólnej teorii systemów.
METATEORIA (gr. meta = poza + theoria
= oglądanie, badanie) ang. metatheory; fr.
metatheorie; nm. Metatheorie
1. metod. -> Teoria (2) posługująca się —>
metajęzykiem i zajmująca się badaniem i
opisywaniem teorii dedukcyjnej.
504
METEMPSYCHOZA
2. —> Teoria (4) wyŜszego stopnia w sto-
sunku do opisywanej; kaŜda teoria, której
przedmiotem jest pewna inna teoria.
METEMPSYCHOZA <gr. metempsycho-
sis> = przejście duszy z jednego ciała do
drugiego) łc. metempsychosis; ang. metem-
psychosis; fr. metempsyc{h)ose; nm. Metem-
psychose, Seelenwanderung
Wędrówka duszy, jej przenoszenie się z
jednego ciała do drugiego. Według doktryn
głoszących metempsychozę (a tym samym
niezgodnych z wiarą chrześcijańską) jedna i ta
sama dusza moŜe oŜywiać kolejno róŜne
ciała, bądź to ludzkie, bądź zwierzęce lub
roślinne. Ku metempsycho-zie skłaniali się w
swych poglądach lub przyjmowali ją wprost
m. in.: PITAGORAS, EMPEDOKLES, PLATON,
BAZYLIDES, G. E. LESSING, J. G. VON HERDER,
R. STEINER, W. LUTOSŁAWSKI.
Bliskoznacznikami metempsycho-zy są —>
transmigracja i -^ reinkarnacja.
METODA (gr. <methodos> = badanie, spo-
sób) nłc. methodus; ang. method; fr. me-
thode, procede; nm. Methode, Yerfahren
1. metod. Powtarzalny sposób jakiego
kolwiek działania zwiększający jego spra
wność, wyznaczony poprzez spójny zbiór
reguł; niekiedy: sam taki zbiór reguł.
W węŜszym znaczeniu: sposób rozwią-
zywania problemów teoretycznych lub zadań
praktycznych.
Badaniem metod wszelkiego celowego
działania i ich teorią zajmuje się —> pra-
kseologia (zwana teŜ —> metodologią /1 / w
znaczeniu ogólnym).
2. metod. Metoda naiikowa (scientific me
thod) — systematyczne zbieranie i klasyfi
kowanie danych oraz — zazwyczaj — for
mułowanie i sprawdzanie hipotez opar
tych na tych danych. Zwykle na procedurę
badawczą składają się: a) zespół załoŜeń
przyjętych jako ramy lub wytyczne badania;
b) tok operacji przy stawianiu zagadnień,
ich rozwiązywaniu oraz uzasadnianiu
i systematyzowaniu odpowiedzi; c) ogół
505
METODA AFERETYCZNA
czynności i środków zastosowanych do
sprawnego osiągruęcia rezultatów badania.
Wśród uporządkowanych zabiegów sto-
sowanych w naukach wyróŜnia się nastę-
pujące:
A) metodę dedukcyjną {axiomatic ar hy-
pothetico-deductive method) — przyjęcie za
punkt wyjścia —> aksjomatów (2) i wypro-
wadzanie wniosków za pomocą -> dedukcji
(1);
B) metodę empiryczną (indukcyjną) {no-
mological or inductive method) — opartą na
—> obserwacji (1) rzeczywistości (metoda
opisowa) lub na -^ eksperymencie (metoda
eksperymentalna). Metoda empiryczna
posługuje się —> indukcją (1); stąd określe-
nie nauk empirycznych jako nauk induk-
cyjnych;
C) metodę opisową {descriptwe method) —
stosowaną w naukach przyrodniczych i
społecznych, obejmującą obserwację, kla-
syfikację i obliczenia statystyczne badanych
zjawisk oraz ich interpretację;
D) metodę historyczną {historical method)
— stosowaną w naukach zajmujących się
przeszłością; obejmuje ona zbieranie,
selekcję, klasyfikację i interpretację faktów,
dokumentów, świadectw itp.
Od „metody naukowej" odróŜnia się
„technikę naukową", która: a) dotyczy nie
całego toku działania, lecz jego środków
(dlatego teŜ tę samą metodę moŜna realizować
róŜnymi technikami), b) wiąŜe się bardziej z
mechaniczną stroną wykonywanych
czynności, c) nie stanowi sposobu całego
postępowania naukowego, lecz odnosi się
przede wszystkim do wytwarzania materiału
naukowego.
Charakterystyką i krytyką ogólnych metod
pracy naukowej oraz metod swoistych
róŜnych dyscyplin naukowych zajmuje się -^
metodologia (2, 3,4, 5) nauk.
METODA AFERETYCZNA <gr. methodos
= badanie, sposób -i- aphairesis = abstrakcja)
teol. Synonimiczna, pierwotna nazwa
—> metody apofatycznej (uŜywana do IV w.
506
METODA ANALITYCZNA
po Chr.), określająca wspinanie się ludzkiego
umysłu ku transcendencji poprzez kolejne
twierdzenia o Bogu, uzyskiwane nie tyle —
jak w metodzie apofatycznej — dzięki aktom
negacji (określania, kim Bóg nie jest), ile
raczej dzięki intelektualnym aktom —>
abstrakcji (1-IBc).
METODA ANALITYCZNA ang. analy-tic
method; fr. methode analytique; rmi. analy-
tische Methode
metod. Metoda polegająca na stosowaniu —
> analizy (1,3). Wybitn)7m teoretykiem tej
metody był R. DESCARTES, postulujący
rozwiązywanie wszelkich zagadnień przez
rozkładanie ich na problemy składowe.
METODA APOFATYCZNA <gr. metho-
dos = badanie, sposób + apophatikós = prze-
czący, negatywny)
teol. W odróŜnieniu od samej —> teologii
apofatycznej (2) oznacza ona jedyrue ogólny
kierunek dąŜenia ludzkiego umysłu do
transcendencji poprzez kolejne negatywne
twierdzenia o Bogu. Trudno jest zdefiniować
wyraźnie jej status epistemologiczny,
zwłaszcza Ŝe pierwotnie oznaczała raczej
intelektualny akt abstrakcji aniŜeli akt negacji.
Teorię tej metody w jej postaci zarodkowej
moŜna odnaleźć juŜ u PLATONA, a w postaci
bardziej usystematyzowanej — w teologii
neoplatońskiej, następnie w teologii
chrześcijańskiej. Współcześnie ślady metody
apofatycznej odnaleźć moŜna m. in. w
logicznym pozytywizmie L. WITTGENSTEI-
NA, a takŜe w filozofii K. JASPERSA.
METODA INTROSPEKCYJNA (nłc. me-
thodus = sposób postępowania + introspec-tio
= wglądanie do wnętrza, z łc. introspec-tus
(od introspicere) = wgląd, miejsce, przez
które moŜna dokądś zajrzeć) ang. method of
introspection, introspective method; fr.
methode introspective; nm. Methode der Selbst-
beobachtung
psych., metod. Jedna z podstawowych me-
tod badawczych w psychologii, uznawa-
507
METODA INTROSPEKCYJNA
na i stosowana przez kierunek zwany in-
trospekcjonizmem. Polega ona na obser-
wowaniu przez podmiot własnych, aktualnie
danych stanów i aktów -^ świadomości (2),
czyli na tzw. obserwacji wewnętrznej (-^
introspekcja), mającej stanowić jedyną w
swoim rodzaju moŜliwość bezpośredniego
dostępu do stanów i aktów wewnętrznych,
takiego jak w naukach przyrodniczych, w
których obserwuje się zjawiska.
Koncepcja i praktyka obserwacji we-
wnętrznej spotkały się z krytyką pozy-
tywistyczną, m. in. ze strony A. COMTE'A,
który zakwestionował nie tylko metodolo-
giczną i naukową wartość takiej obserwacji
(m. in. ze względu na trudność wyeli-
minowania z niej jednostkowych złudzeń,
udział autosugestii, niemoŜność uogólnienia,
brak obiektywności), ale i samą jej moŜ-
liwość. Wobec tych zarzutów próbowano
metodę introspekc5qną uściślić, wprowa-
dzając tzw. introspekcję eksperymentalną, a
dokładniej — i n t r o s p e k c j ę wy-
w o ł y w a n ą (introspection provoąuee),
zapoczątkowaną przez A. BINETA we Francji,
a rozwijaną i doskonaloną jako Ausfra-
gemethode w szkole wiirzburskiej przez K. L.
BuHLERA, N. ACHA, O. KULPEGO, K. MARBEGO
i in. (stąd jej nazwa: „metoda wiirzbur-ska").
Introspekcja eksperymentalna polegała na
tym, Ŝe w czasie jej przeprowadzania osoba
dokonująca introspekcji była poddawana
działaniu określonych bodźców i róŜnym
testom; jednakŜe bardziej niŜ na laboratoryjne
wyniki badania (przejawione reakcje)
zwracano uwagę na uzyskiwany w ten sposób
od podmiotu opis stanów jego świadomości.
Metodę introspekcyjną zakwestionował
następnie behawioryzm, według którego jest
ona — w przeciwieństwie do stosowanych w
nim samym metod obiektywnych — metodą
subiektywną, a więc nienaukową; została
takŜe zakwestionowana przez psychoanalizę,
według której nie dociera ona do
nieświadomości — sfery psychiki
508
METODA PRÓB I BŁĘDÓW
ludzkiej tak bardzo istotnej w badaniach
psychologicznych.
METODA PRÓB I BŁĘDÓW ang. me-thod
oftrial and error; fr. methode des essais et
erreurs; nm. Yersuch-Irrtums-Methode
metod. Sposób rozwiązywania jakiegoś
problemu teoretycznego albo realizacji ja-
kiegoś celu praktycznego polegający na
metodycznym powtarzaniu kolejnych za-
biegów, o ile okazują się one nie dość sku-
teczne — aŜ do osiągnięcia poŜądanego
wyniku. Niekiedy nazwą tą obejmowana jest
teŜ metoda empiryczna, której kolejnymi
etapami są: a) postawienie hipotezy, b) jej
sprawdzenie, c) jeśli hipoteza okaŜe się
fałszywa, sformułowanie nowej hipotezy, d)
jej sprawdzenie, itd.
METODA SOKRATEJSKA ang. Socra-tic
method; fr. methode socratique; run. sokra-
tische Methode
Metoda dialektyczna stosowana przez
SOKRATESA (ukazana w dialogach PLATONA),
w której moŜna wyróŜnić trzy sto-prue:
1) e 1 e n k t y k ę (he elegktike [sc. techne]
= sztuka zadawania krzyŜowych pytań,
zbijania argumentów) — sposób dyskuto-
wania polegający na tymczasowym przyjęciu
tezy partnera dialogu, a następnie zmuszeniu
go, przez stawianie kolejnych pytań, do
wyciągania z niej coraz to nowych
konsekwencji, by dojść do wniosków jawnie
sprzecznych juŜ to z twierdzeniami
powszechnie uznawanymi, juŜ to z samą tezą
wyjściową. Równało się to wykazaniu, Ŝe
rozmówca źle rozumie dane pojęcie, a w
końcu, po oczyszczeniu w ten sposób jego
umysłu z fałszywych mniemań, Ŝe w ogóle
nie wie niczego. Była to pierwsza, negatywna
część stosowanej przez Sokratesa metody
dyskusji;
2 ) p r o t r e p t y k ę {he protreptike [sc.
techne] = sztuka zachęcarua, pobudzania) —
kierowaną do rozmówcy zachętę, by mimo
poniesionej poraŜki podjął próbę
509
METODOLOGIA
ugruntowania swej wiedzy (zwłaszcza wiedzy
etycznej) i zrozumienia dyskutowanej kwestii.
Był to niejako pomocniczy stopień w
metodzie Sokratesa, prowadzący od
elenktycznej części jego metody do części
finalnej;
3) m a j e u t y k ę (te maieutike [sc. techne]
= sztuka akuszeryjna) — wydobywanie z
rozmówcy za pomocą stawianych mu
kolejnych pytań tej wiedzy, której on sobie
nie uświadamiał. Sokrates zatem nie prze-
kazywał swemu rozmówcy jakiejś prawdy
gotowej, lecz pomagał mu dochodzić do
prawdy ukrytej w nim samym.
METODA TRANSCENDENTALNA
(nłc. methodus = sposób postępowania +
transcendentalis, od łc. transcendens = prze-
kraczający) ang. transcendental method; fr.
methode transcendentale; nm. transzendentale
Methode
t. pozn. Najogólniej — metoda uzyskiwania
wiedzy niepowątpiewalnej lub ujawniania
warurików koniecznych wiedzy. Ma ona
przynajmniej dwie zasadnicze postacie:
kantowską (metoda krytyczna —
wyznaczająca graruce i warunki poznania a
priori) i fenomenologiczną (husserlo-wską; -^
redukcja fenomenologiczna). Dzieje tej
metody moŜna śledzić od czasów R.
DESCARTES'A; stosowana była głównie do
rozwiązywania zagadnienia -^ realizmu (1, 2,
3) i ^ idealizmu (I) w sporze o istnienie świata
realnego, w kwestii jego po-znawalności.
METODOLOGIA <gr. methodos = badanie,
sposób + logos = słowo, nauka) ang.
methodology; fr. methodologie; nm. Metho-
denlehre, Methodologie
Nauka o —> metodach; ze względu na to,
jakimi metodami interesuje się dana nauka i
ze względu na poziom jej ogólności wyróŜnia
się:
1. metodologię maksymalnie ogólną (syn.--
> prakseologię), która zajmuje się metodami
wszelkiego działania;
510
METONIMIA
2. metodologię ogólną nauk, w której
rozwaŜa się metody wspólne wszystkim
naukom, a więc metody —> rozumowarua, —
> definiowania itd.;
3. metodologię nauk dedukcyjnych (me-
thodology ofdeductwe sciences) ------> metalo-
gikę, -> metamatematykę;
4. metodologię nauk empirycznych (me-
thodology of expermental sciences), tj. korzy-
stających z -> metody (2B) indukcyjnej;
5. metodologię szczegółową nauk — naukę
o metodach właściwych poszczególnym
naukom, np. fizyce, historii.
METONIMIA (gr. <metonymia> - uŜycie
jakiegoś jednego wyrazu zamiast drugiego) łc.
metonymia; ang. metonymy; fr. meto-nymie;
nm. Metonymie
Jeden ze sposobów (irmym jest -> meta-
fora) pośredniego wskazywania na coś,
polegający na zastąpieniu nazwy jakiegoś
przedmiotu lub zjawiska nazwą drugiego,
który pozostaje z tym pierwszym w pewnym
związku. Podczas gdy metafora opiera się na
związkach podobieństwa, meto-nimia opiera
się na związkach przyległo-ści, takich np. jak
przyczyna i skutek, znak i przedmiot
oznaczany, pojęcie abstrakcyjne i pojęcie
konkretne. Przykład metoni-mii, polegającej
w cytowanym przypadku na zastąpieniu
nazwy skutku (tutaj: dzieła) przez nazwę
przyczyny (tutaj: autora): „czytarue Platona".
Zarówno zjawisko metonimii, jak i me-
tafory naleŜy do ogólniejszej problematyki
symbolizacji i zbliŜających się do niej spo-
sobów wypowiadania.
MĘSTWO gr. andreia; łc. fortitudo; ang.
courage; fr. courage; nm. Tapferkeit
et. Cnota kardynalna, której zadaniem jest
przezwycięŜanie przeszkód w dąŜeniu do
dobra i w zwalczaniu zła, a polegająca na
opanowaniu zarówno strachu, jak i
nieroztropnego zuchwalstwa. Do cnót
związanych z męstwem zalicza się m. in.
cierpliwość, wytrwałość (podtrzymywa-
511
MIKROKOSMOS
nie wysiłku wobec długotrwałego braku
upragnionego dobra, przeciwieństwo znie-
chęcenia) oraz wielkoduszność. Wadami
przeciwnymi męstwu są tchórzostwo i zu-
chwałość.
MIEJSCE (umiejscowienie) gr. topos, od-
powiedź na pytanie: pou7; łc. locus, odpo-
wiedź na pytanie: ubi7; ang. place, odpo-
wiedź na pytanie: where?; fr. lieu, odpowiedź
na pytanie: OH?; nm. Ort, odpowiedź na
pytanie: wo?
metaf. Jedna z dziesięciu wymienionych
przez ARYSTOTELESA -> kategorii (1) bytu,
mianowicie —> przypadłość (1) relacyjna,
dotycząca —> substancji (1) w aspekcie ma-
terii — poprzez —> ilość (1), która konstytu-
uje —> rozciągłość. Umiejscowienie jako
określenie przestrzerme {uhi) bytu (-^ prze-
strzeń /Ib/) jest właściwością bytu mate-
rialnego, którego powierzchnia jest ogra-
niczona powierzchnią innych ciał, znajdu-
jących się w takiej czy irmej relacji do jakie-
goś ośrodka względnie nieruchomego.
MIKROKOSMOS <nłc. <microcosmus> =
mały świat, człowiek, z gr. mikros kosmos)
ang. microcosm; fr. microcosme; rmi. Mikro-
kosmos
Termin uŜyty po raz pierwszy przez DE-
MOKRYTA na określenie człowieka (enthro-
pos mikros kosmos) jako istoty stanowiącej
syntezę Ŝywiołów i obraz całego bytu, a po-
tem — według PLUTARCHA — uŜywany
zwłaszcza przez stoików.
1. Człowiek rozpatrywany jako zmniej-
szone, analogiczne odwzorowanie —> ma-
krokosmosu (1), czyli świata zewnętrznego
(teza neoplatonizmu).
Według ARYSTOTELESA {De anima, III, 8) i
potem w scholastyce (TOMASZ Z AKWINU,
Summa teologiae. I, qu. 84) dusza ludzka jest
w jakiejś mierze wszechświatem, o tyle
mianowicie, o ile dzięki poznaniu zmy-
słowemu i intelektualnemu moŜe się upo-
dabniać do kaŜdej rzeczy.
Poprzez BoEcjuszA termin wszedł do pi-
512
MILLENARYZM
śmiermictwa chrześcijańskiego, które do-
patrywało się w człowieku (parvus mun-dus)
obrazu nie tylko świata zmysłowego, ale w
pewnym stopniu i całego stworzenia (łącznie
z aniołami), a nawet Boga.
W myśli renesansu, akcentującej na nowo
wartość zarówno natury, jak i człowieka,
pojęcie to nabrało zabarwienia natu-
ralistycznego; pojmowanie człowieka jako
zwierciadła i kwintesencji wszecłiświata
często znajduje wyraz u MIKOŁAJA Z KUZY,
G. CARDANA, T. CAMPANELLI, G. BRUNA i in.
Współcześnie terminy „mikrokosmos" i
„makrokosmos", a szczególnie ich diada:
„mikrokosmos i makrokosmos", mają zna-
czenie raczej historyczne, samo jednak po-
jęcie bywa nadal stosowane.
2. Określenie niedostępnego bezpośrednio
zmysłom człowieka świata nieorganicznego
lub organicznego o wymiarach rzędu wirusa,
cząsteczki, cząstki, np. w odniesieniu do
atomu opisanego przez N. BOHRA jako „mały
system planetarny",
MILLENARYZM (nłc. millenarium = ty-
siąclecie) ang. millenarian doctrine, millena-
rianism; fr. doctrine millenaire I millenariste;
nm. Milleniumslehre
1. syn.^ Chiliazm.
2. Pojęcie poszerzone w stosunku do
„chiliazmu", i z zabarwieniem pejoratywnym:
wszelkie doktryny głoszące nastanie ery
powszechnej szczęśliwości i stanu
doskonałości {Utopia TH. MORE'A, Miasto--
państwo idealne T. CAMPANELLI, socjalizm
narodowy, socjalizm komunistyczny).
MIŁOSIERDZIE gr. agape; łc. caritas; ang.
charity; fr. charite; nm. Liebe, Wohlthatigkeit
1. et. Jedna z postaci —> miłości (6, 7),
mianowicie miłość w znaczeniu caritas:
oznacza ona miłość bliźniego, która ma się
przejawiać przede wszystkim w dziedzinie
woli — w działaniu dla jego dobra, a nie tylko
w uczuciu. Tak realizowana miłość staje się
wówczas cnotą, polegającą na powtarzalnych
aktach woli, którymi
513
MIŁOSC
moŜna objąć równieŜ sferę emocjonalną i
zapanować nad nią. Czyny miłosierdzia
naleŜą do stałej, czynnej pomocy bliźniemu w
jego potrzebach zarówno duchowych, jak i
cielesnych. Podobnie jak di-lectio, caritas
wyklucza' zmysłowość i jest miłością
bezinteresowną, jest zatem postacią miłości
uduchowionej. MoŜe być praktykowana
niezaleŜnie od nastawienia uczuciowego, a
nawet wbrew uczuciu.
2. teol. Inicjatywa BoŜa zasadzająca się nie
tylko na przebaczaniu tym wszystkim
grzesznikom, którzy okazują skruchę i wolę
poprawy, ale bardziej jeszcze na zbawieniu
grzesznego człowieka — przez Cłirystusa i w
Chrystusie, na przywodzeniu go do na-
wrócenia i wewnętrznej przemiany.
MIŁOSC gr. agape, philia (1), e'ros (2); łc.
amor, caritas (= miłość bliźniego); nłc. dilec-
tio (= miłość bezinteresowna); ang. love; fr.
amour; nm. Liebe
Pojęcie wieloznaczne, o wielkiej przy tym
głębi znaczeniowej; często sprowadzane do
uczucia (miłość afektywna) czy teŜ wprost do
doznań seksualnych (miłość erotyczna); w
aspekcie filozoficznym wiązane z pojęciem
dobra; w aspekcie teologicznym — z
rzeczywistością samego Boga.
Filozofia klasyczna wyróŜnia trzy główne
rodzaje miłości czy, ściślej biorąc, trzy jej
elementy strukturalne: 1) poŜądanie {amor
concupiscentiae) — element zmysłowy lub
rozumowy, 2) upodobanie {amor
complacentiae) — element emocjonalny, 3) Ŝy-
czliwość {amor benevolentiae) — element
wolitywny.
1. U przedsokratyków (EMPEDOKLES): prze-
ciwstawna nienawiści {philia - neikos) zasada
scalania się elementów.
2. W tradycji platońskiej: począwszy od
miłości erotycznej stopniowe dochodzenie
człowieka do idei piękna poprzez dąŜenie do
róŜnych odmian dobra (droga miłości ukazana
w Uczcie PLATONA).
3. W tradycji neoplatońskiej: udzielanie
przez Boga dobra stworzeniom i oddawa-
514
MIŁOSC
nie tego dobra Bogu; inaczej — ruch, krą-
Ŝenie dobra między Stwórcą i stworzeniem.
M i ł o ś ć k o s m i c z n a — według tezy,
Ŝe Wszechświat jest przenikany promieniami
Boskiej miłości (m. in. DANTE, M. BUBER).
4. W tradycji arystotelesowskiej:
A) w znaczeniu funkcjonalnym: we-
wnętrzna skłormość woli ku —^ dobru (2),
przejawiająca się w —> poŜądaniu i w ->
działaniu (1) jako ich pierwotna i za-sadrucza
racja. Poruszenie woli jako władzy poŜądania
względem przedmiotu przedstawionego w
poznaniu jako dobro stanowi określony akt w
porządku poŜądania (sc. akt miłości),
analogiczny do aktu, jakim jest pojęcie w
porządku poznania. Miłość
naturalna^— wewnętrzna racja
regularnego działania natury jako układu
przyporządkowanego swą strukturą do
uzyskania właściwego sobie dobra;
B) w znaczeniu przedmiotowym: czysta —
) doskonałość (1); do podstawowej
doskonałości, jaką jest istnienie, dodaje ona
własną treść, realizującą się najpełniej w
Bogu, który jest Miłością samą przez się
stwórczą, powołującą byty przygodne do
istnienia.
5. W psychologii racjonalnej: dyspozy
cja woli lub uczuda w stosuriku do tego, co
zostaje uznane za dobre lub jako dobre od
czute, róŜnicująca się zaleŜnie od: a) inten
sywności, b) podmiotu (miłość duchowa,
rniłość zmysłowa -------- > eros 121), c) przed
miotu (miłość własna, miłość bliźniego,
miłość Boga, umiłowanie wartości).
W ujęciu psychologicznym miłość jest
doznaniem, pozytywnie zabarwionym
uczuciem; moŜe być chwilowa lub długo-
trwała; objawia się w chęci kontaktu z osobą
kochaną, utoŜsamiania się z nią, poświęcenia
się dla niej, gotowością wyrzeczenia się
pragnień egoistycznych; łączy się ściśle z
uznawanym systemem wartości. Miłość
moŜna określić jako swoistą postawę
stanowiącą połączenie -^ egoizmu
515
MtMESlS
i —> altruizmu na sposób koniunkcji, nie zaś
alternatywy (E. FROMM). Według S. FREUDA i
jego kontynuatorów podłoŜem wszelkiej
miłości są sublimowane tendencje seksualne
{-^libido I al).
6. et. Stosunek człowieka jako podmio
tu moralnego do irmych osób, a takŜe do sie
bie samego, polegający na dąŜeniu do za
pewnienia danej osobie dobra, wyznaczo
ny głównie przez wolę i angaŜujący czynno
ści rozumu. Gdy owo dąŜenie poruszane
jest jednocześrue pragnieniem własnego
dobra, wtedy miłość taka zwie się „miłością
poŜądania" {amor concupiscentiae), kiedy zaś
polega na bezinteresown5nn pragnieniu do
bra dla irmej osoby ze względu na nią samą,
czyU na jej własne dobro {-^ dobro /3Ba/
godziwe — bonum honestum), miłość poŜą
dania przeistacza się w „miłość Ŝyczliwo
ści" {amor benevolentiae).
Wypowiedziane w Ewangelii przykazanie
miłości („Będziesz miłował..."), dotyczące
osób — Boga i człowieka, stanowi
podstawowe prawo porządku nadprzy-
rodzonego, tj. nadprzyrodzonego odniesienia
podmiotu religijnego i moralnego do Boga i
bliźnich. Wysunięta przez K. WOJTYŁĘ tzw.
norma personalistyczna („osoba nie moŜe być
nigdy dla drugiej osoby jedynie środkiem do
celu"), nawiązująca w swym sformułowaniu
do —> imperatywu kategorycznego, ujmuje
naturalną treść przykazania m.iłości
pojmowalną samym tylko rozumiem (bez
udziału wiary), poniewaŜ ze względu na
naturę osoby i jej obiektywną wartość
właściwym i pełnowartościowym
odniesieniem do niej moŜe być tylko miłość.
7. teol. Cflntos, jedna z trzech (obok—> na
dziei /!/ i —> wiary /3a/) ^ cnót (2c) teo-
logalnych.
MIMESIS (gr. <mmesis> = naśladowanie;
odtworzenie artystyczne)
estet. Podstawowy termin staroŜytnej i
współczesnej estetyki, oznaczający naśla-
dowanie natury (jej wyglądu lub siły twó-
516
MINIMALIZM
rczej) w dziele sztuki. Mimesis jako kategoria
estetyczna została rozwinięta przez ARY-
STOTELESA (imitacja rzeczy, które są lub mo-
gą być, bynajmniej jednak nie równoznaczna
z ich wiernym kopiowaniem). Przez mimesis
rozumiano m. in. upodobnienie sztuki do
natury dzięki analogii procesów twórczych
(DEMOKRYT, SENEKA), naśladowanie wyrazu
uczuć i przeŜyć wewnętrznych, naśladowanie
idei, czyli rzeczywistości pozazmysłowej
(PLATON).
MINIMALIZM (nłc. minimalis = najmniej-
szy) ang. minimalism
Postawa przeciwstawna vs^> maksyma-
lizmowi.
1. Ograniczanie zakresu zainteresowań do
wąskiego kręgu zagadnień, np. w filozofii
sprowadzonych do jednego z jej działów,
najczęściej ze względu na zacieśnianie
poznania do tego, co jest dostępne w
doświadczeniu zmysłowym. Przykładem
minimalizmu filozoficznego moŜe być
wysuwany przez pozytywistów postulat
eliminacji metafizyki i charakterystyczne dla
nich ograniczanie zakresu badań do teorii
poznania naukowego.
2. et. Stawianie sobie za cel zadań Ŝy-
ciowych nie wymagających w realizacji
wielkiego wysiłku bądź zadowalanie się
najniŜszym stopniem moŜliwych do osią-
gnięcia wartości moralnych.
MISTERIUM (łc. <mysterium> z gr. <mi/-
steriom = tajemruca)
1. W staroŜytności pogańskiej: mysteria —
ryt sakralny lub uroczystość religijna, w
której uczestniczyli jedynie wtajemru-czeni.
Misteria orfickie, misteria eleuzyj-skie (ku
czci Demeter).
2. teol. a) Odwieczny, skryty plan Boga
dotyczący zbawienia ludzkości, zrealizowany
i ujawniony w Jezusie Chrystusie.
b) Zbawcze wydarzenie, np. misterium
paschalne.
c) Tajemnica wiary mająca źródło w -^
Objawieniu.
517
MISTYKA
MISTYCYZM <gr. mystikós = dotyczący
misteriów, mistyczny; tajemniczy) nłc.
mysticismus; ang. mysticism; fr. mysticisme;
nm. Mystizismus
1. Inaczej: mistyka naturalna — postawa
lub doktryna filozoficzno-religijna, in-
spirowana przez neoplatonizm i gnosty-cyzm,
oparta na przekonaniu o moŜliwości
bezpośredniego i doświadczalnego kontaktu
umysłu z najwyŜszą prawdą, toŜsamą z
Bogiem, poprzez róŜnie rozumiane —>
intuicję i —> kontemplację, kontaktu osią-
galnego w stanie —^ ekstazy (1, 3). Chara-
kterystyczne dla mistycyzmu jest przeko-
nanie, Ŝe umysł osiąga najwyŜszą prawdę
siłami przyrodzonymi — intelektualnymi lub
ascetycznymi (m. in. PLOTYN, JAN SZKOT
ERIUGENA, AMALRYK Z BENE, J. ECKHART, J.
BoHME, F. W. J. SCHELLING, R. W. EMERSON,
H. BERGSON, Z Polaków — A. CIESZKOWSKI,
A. TOWIAŃSKI).
2. Niekiedy synonim -^ mistyki (2).
MISTYKA (gr. mystikós = dotyczący mi-
steriów, mistyczny; tajemniczy) nłc. my-stice;
ang. mysticism; fr. la mystiąue; nm. Mystik
1. Nie wywołane przez człowieka do-
świadczenie obecności Boga wewnątrz osoby
ludzkiej, pojawiające się nagle, bezpośrednie,
dostępne świadomości, o charakterze
intelektualno-wolitywnym. W doświadczeniu
tym Bóg daje się bezpośrednio doznać
umysłowym władzom poznawczym
wierzącego człowieka, bez aktywnego udziału
tych władz, w ich swoistej bierności oraz przy
zawieszeniu działania zmysłowych władz
poznawczych.
Doświadczenia mistyczne są przedmiotem
wiedzy teologicznej, mającej źródło w
Objawieniu chrześcijańskim. Badaniem
zjawisk o charakterze mistycznym od strony
ich roli w rozwoju Ŝycia religijnego zajmuje
się dział teologii zwany teologią mistyczną, w
odróŜnieniu od ascetyki, dotyczącej ogółu
praktyk, które prowadzą do stanów
mistycznych. Mistykę z ascety-
518
MIT
ką łączyli BERNARD Z CLAIRVAUX i BONAWEN-
TURA.
2. Dziedzina przeŜyć i stanów psychicznych
wywołanych wiarą w bezpośrednie i
doświadczalne zjednoczenie duszy ludzkiej z
Bogiem, z wszechbytem, z zasadą bytu
poprzez -> intuicję (1) i -^ kontemplację (1);
na najwyŜszym etapie owego jednoczenia się
osiągają one postać —> ekstazy (3). TakŜe:
ogół praktyk prowadzących do takich przeŜyć
i stanów (-> asceza).
MIT (gr. <mythos> (1, 2) = słowo, podanie,
legenda, mit) nłc. mythos (1, 2); ang. myth; fr.
mythe; nm. Mythus, Mythos
1. Ujęcie w postaci obrazowej i udra-
matyzowanej jakichś rzeczywistych bądź
postulowanych faktów i zdarzeń, będące
pierwotną niekrytyczną formą wyjaśniania
świata przyrodniczego i społecznego,
odzwierciedlające duchowość, wiedzę i
organizację danej grupy ludzkiej. W tym
znaczeniu mit stanowi normalny wytwór
świadomości zbiorowej poszukującej
wartości. W odniesieniu do kultur
archaicznych zaznaczyły się dwie rozbieŜne
interpretacje i sposoby rozumienia mitu: 1)
mit to baśń lub legenda, tradycyjne podanie
wyraŜające tęsknoty i obawy ludzkiego serca,
lecz niewiele mające wspólnego z do koncepcji pamięd zaproponowanej przez
rzeczywistością historyczną — podejście
typowe dla XIX--wiecznego racjonalizmu; 2)
mit jest próbą wyraŜenia transcendentnej
rzeczywistości religijnej, wyrazem
metafizycznego pojmowania świata —
według współczesnych badań etnologicznych,
literackich, psychologicznych, hermeneutycz-
nych.
Analiza mitów jako metoda głębszego
poznania religii była stosowana m. in. przez
F. W. J. SCHELLINGA, E. CASSIRERA, K. JASPER-
SA, P. RICOEURA, M. ELIADEGO. W analizach
owych zaznaczyły się dwie postawy w po-
dejściu do mitu i sposobie jego badania:
funkcjonalna (np. Cassirer) i symboliczna
(np. Eliade). Według R. BULTMANNA mit to
519
MNIEMANIE
obraz rzeczywistości boskiej i nadziemskiej
wyraŜony za pomocą kategorii ludzkich i
ziemskich.
2. Przedstawienie w formie poetyckiej,
odwołującej się do wyobraźni, jakiejś idei lub
doktryny, co ma ułatwić ich zrozumie-rue, np.
u PLATONA mit pochodzenia pisma {Fajdros,
247c-276a).
3. W odniesieniu do sprfeczeństw współ-
czesnych — wytwory świadomości zbiorowej,
nie odpowiadające obiektywnej
rzeczywistości, natomiast inspirujące i po-
budzające do działania (G. SOREL). Mit w tym
znaczeniu bywa porównywany do -^ ideologii
(II) i —> utopii (2): przedstawia obraz świata
wraz z zawartym w nim systemem wartości
oraz zespół odległych celów.
4. W ujęciu C. G. JUNGA: uzewnętrznienie
procesów psychicznych przebiegających w —
> nieświadomości (1) zbiorowej.
MNEME (gr. mneme = pamięć)
psych. Termin wprowadzony przez R. SE-
MONA (1904) na oznaczenie zdolności organi-
zmu do przechowywania śladów -^ bodźców.
—> Engram.
MNEMIZM ang. mnemism; fr. mnemisme;
nm. Mnemismus
psych. Termin E. BLEULERA odnoszący się
R. SEMONA (-^ mneme, —> engram); jej kon-
sekwencją była lokalizacja pamięci w mózgu i
potraktowanie psychiki jako funkcji układu
nerwowego.
MNIEMANIE gr. dóksa; łc. opinio; ang.
opinion; fr. opinion; nm. Meinen, Meinung,
Yermeinung
psych., t. pozn. Przekonanie, Ŝe coś jest
takie lub inne bądź Ŝe istnieje lub rue istnieje,
nie wykluczające jednak całkowicie, tak jak
—> pewność, obawy przed błędem; sąd lub
sposób widzenia, który się przyjmuje nie
mając pewności, czy jest on prawdziwy. —>
Dóksa.
520
MNOGOŚĆ
MNOGOŚĆ nłc. pluralitas; ang. plurality;
fr. -pluralite; nm. Yielheit metaf. syn.—>
Wielość.
MOC ZBIORU ang. power ofa set; fr. puis-
sance d'un ensemble; nm. Mdchtigkeit einer
Menge
mat. Uogólnienie pojęcia Ucznośd —> zbio-
ru (1), obejmujące takŜe zbiory nieskończone.
Wśród tych ostatnich rozwaŜa się zbiory o
mocy równej liczności zbioru liczb
naturalnych, zwane przeliczalnymi, zbiory
równoliczne ze zbiorem liczb rzeczywistych,
zwane zbiorami o mocy continuum, i in.
MODALNOŚĆ <łc. modus = miara, reguła,
sposób) ang. modality; fr. modalite; nm.
Modalitat
1. metaf. syn.—> Modus (1).
U I. KANTA — kategorie modalnosci: mo-
Ŝliwość (Moglichkeit) albo niemoŜliwość
iUnmdglichkeit), rzeczywistość (istnienie)
(Dasein) albo nierzeczjm^istość (nieistnierue)
(Nichtseiń), konieczność (Notwendigkeit) albo
przypadkowość {Zufdlligkeit).
2. log. Pojęcie wywodzące się z logiki
tradycyjnej (ARYSTOTELES), dotyczące cha
rakterystyki zdań pod względem sposo
bu, w jaki stwierdzają to, co stwierdzają.
Z tego punktu widzerua, tzn. zaleŜnie od
stoprua kategoryczności, z jaką coś orze
kają, wyróŜnia się trzy typy tzw. zdań mo-
dalnych:
a) zdania asertoryczne — stwierdzające
przysługiwanie cechy przedmiotowi („jest tak
a tak");
b) zdania apodyktyczne — stwierdzające
konieczność jakiegoś stanu rzeczy („musi być
tak a tak");
c) zdania problematyczne — stwierdzające
moŜliwość jakiegoś stanu rzeczy („moŜe być
tak a tak").
Tradycyjnie wyróŜnia się dwa typy mo-
dalnosci:
A) sine dieto {de re) — gdy przysłówek
modalny dotyczy orzeczenia (np. „S jest
521
MODEL
koniecznie P"). Za pomocą tego typu wyraŜeń
charakteryzuje się sposób przysługiwania
cechy przedmiotowi;
B) cum dieto {de dieto) — gdy funktor
modalny dotyczy całej wypowiedzi (np.
„Konieczne jest, Ŝe S jest P"). Za pomocą te-
go typu wyraŜeń charakteryzuje się określony
(konieczny lub moŜliwy) stan rzeczy.
Niektórzy logicy średniowieczni odrzucali
typ modalnosci de dieto, uwaŜając, Ŝe da się
on wyrazić w zdaniach asertorycznych z
predykatem modalnym. Współczesna logika
zdań modalnych zajmuje się mo-dalnością de
dieto w odróŜnieniu od sylogi-styki modalnej
ARYSTOTELESA, której przedmiotem jest
modakiość de re. Współcześnie problematyka
modalnosci stała się aktualna w związku z
powstaniem systemów logik
wielowartościowych (J. ŁUKASIEWICZ) oraz —>
logiki modalnej, zajmującej się takimi poję-
ciami, jak moŜliwość i konieczność.
Niektórzy logicy współcześni dość szeroko
rozumieją modalność, np. G. H. VON WRIGHT
wyróŜnił cztery rodzaje modalnosci:
modalność aleatyczną — rozumianą
tradycyjnie jako charakterystyka zdań
obejmująca takie funktory, jak: „konieczne",
„moŜliwe" itd.; modalność deontycz-ną —
charakterystyka zdań obejmująca takie
funktory, jak: „obowiązkowe", „dozwolone",
„zakazane"; modalność episte-miczną —
charakterystyka zdań obejmująca pojęcia
epistemologiczne, tj. odnoszące się do aktów
lub stanów poznawczych, takich jak:
„wiedzieć", „wierzyć", „uznawać",
„odrzucać", „rozumieć"; modalność
egzystencjalną — charakterystyka zdań przez
—> kwantyfikatory. A. N. PRIOR zajmował
się modalnością temporalną, która
charakteryzuje zdania przez takie funktory,
jak: „zawsze", „nigdy", „niekiedy" itp.
MODEL (łc. modulus = miara, wzór) ang.
model; fr. modele; nm. Modeli
1. Przedmiot odwzorowujący całość albo
fragment rzeczywistości juŜ istniejącej
522
MODEL
(np. model Wszechświata) lub nie istniejącej
(np. model społeczeństwa w ujęciu uto-
pistów), w poszczególnym przypadku —
takiej rzeczywistości, która będzie stwarzana
w działaniu.
2. metod. Model naukowy {model of scien-
ce). WaŜniejsze rozróŜnienia:
A) Model n o m i n a l n y (teoretyczny) —
zbiór załoŜeń upraszczających lub —>
aksjomatów (2) jakiejś nauki, umoŜliwiający
bądź ułatwiający rozwiązanie jakiegoś
szczegółowego problemu.
B) Model realny (rzeczywisty). W za-
leŜności od celu, jaki stawia się modelowi,
rozróŜnia się:
a) Model f i z y c z n y — układ Uj jakichś
przedmiotów nazywa się modelem układu U2
rzeczy, zdarzeń, cech, stosunków; U2 jest
wycinkiena rzeczywistości rozpatrywanym
przez naukę empiryczną budującą ów model,
pod istotnymi względami podobny do U2, po
to, by na podstawie badania Ui ustalić cechy
U2, poniewaŜ bezpośrednie badanie U2 jest
niemoŜliwe, trudne do przeprowadzenia, zbyt
kosztowne itp.
b) Model eksperymentalny — Termin Modernę (w takim znaczeniu, jak
model fizyczny badany w —> eksperymencie.
c) W naukach formalnych rolę modelu
realnego pełni zbiór przedmiotów abstra-
kcyjnych, np. funkcji, punktów, linii, pła-
szczyzn, liczb, tworzony dla rozwiązania ja-
kiegoś problemu szczegółowego w obrębie
któregoś z działów logiki lub matematyki.
Model h e u r y s t y c z n y — hipotetyczny
model realny albo nominalny, celowo bardzo
uproszczony, często konwencjonalny,
budowany dla rozwiązania jakiegoś zadania
badawczego.
Model dydaktyczny — model realny albo
nominalny, konstruowany dla potrzeb
nauczania lub popularyzacji z punktu
widzenia zrozumiałości, przejrzystości,
przyswajalności, a więc charakteryzujący się
prostotą ograniczoną do najwaŜniejszych
elementów.
523
MODERNIZM
3. log. Uporządkowany układ A, rj r2... r^,
fi f2... fe/ ai a2... a^, w którym A jest
niepustym zbiorem jakichś przedmiotów (tzw.
uniwersum modelu), rj r2... r^ są relacjami
zachodzącymi między elementami zbioru A,
zaś ij £2... fg — funkcjami określonymi i
wykonalnymi na elementach zbioru A,
którymi są a^ a2... a^. Układ elementów,
relacji i funkcji nazywa się cha-
r a k t e r y s t y k ą modelu.
Model -^ języka sformalizowanego — mo-
del, w którym zachodzi przyporządkowanie
jednoznaczne: elementom modelu —
terminów, funkcjom — symboli funkcyjnych,
relacjom — predykatów.
Model teorii, czyli realizacja teorii (syn.—>
interpretacja /3/ semantyczna teorii) — układ
przedmiotów (tzw. dziedzina teorii)
opisywanych prawdziwie przez daną teorię,
spełniający wymagania stawiane modelom
logicznym.
MODERNIZM (nłc. modernus = nowo-
czesny, współczesny, modny) nłc. moder-
nismus (2); ang. modernism; ix. modernisme;
nm. Modernę
podane niŜej / 2 /) został wprowadzony pod
koniec XIX w. przez austriackiego dramato-
pisarza i krytyka teatralnego H. BAHRA.
1. Nazwa obejmująca ogół nowatorskich
tendencji w literaturze i sztuce z przdomu
XIX i XX w., takich jak -> symbolizm (3), -^
estetyzm, dekadentyzm, secesja, prze-
ciwstawiających się estetycznemu —> natu-
ralizmowi (3) i -^ realizmowi (4) w sztuce na
rzecz —> indywidualizmu (2,3), —> eli-
taryzmu (4), -^ irracjonalizmu (2). Filozo-
ficzną inspiracją były dla nich poglądy A.
SCHOPENHAUERA i F. W. NIETZSCHEGO, później
H. BERGSONA, przeciwstawne m. in.
pozytywistycznemu —^ scjentyzmowi (1) i -^
optymizmowi, a znajdujące odbicie w —>
filozofii Ŝyda (2). Modernizm był wyrazem
Ŝywo odczuwanego wówczas, zwłaszcza w
środowiskach artystycznych i literackich,
kryzysu kultury, przede wszystkim
524
MODUS
zaś wyraŜaną w tych środowiskach krytyką
moralności mieszczańskiej. Wiązało się to z
zachwianiem wiary w trwałość ustalonych
hierarchii wartości i w postęp cywilizacyjny
ludzkości.
W odniesieniu do literatury polskiej termin
„modernizm" stosowany jest bądź jako
synonim Młodej Polski, bądź jako oznaczenie
jednego z jej składników; pojęcie to zajmuje
waŜne miejsce w myśli filozoficznej S.
BRZOZOWSKIEGO.
2. Nurt religijno-filozoficzny w łonie Ko-
ścioła katolickiego zapoczątkowany we
Francji na przełomie XIX i XX w. (A. LOISY,
M. BLONDEL, Ś. LE ROY), rozpowszechniony
takŜe we Włoszech (m. in. A. FOGAZZARO) i
w Anglii, postulujący zindywidualizowanie i
uwewnętrznierue przeŜycia religijnego,
modernizację teologii katolickiej,
dostosowanie Kościoła do nowoczesnego
świata, tj. do ówczesnych tendencji filozo-
ficznych, naukowych, społecznych. Główne
tezy modernistyczne: wiara jest sprawą
uczucia; źródłem religii jest ludzka
podświadomość; ani wiara, ani religia nie
mogą być podporządkowane rozumowi;
Objawienie jest uświadomieniem sobie przez
człowieka swego stosunku do Boga, stosunku
wynikającego z wewnętrznej potrzeby
religijnej; dogmaty wiary mają jedynie
wartość symboliczną i czysto pragmatyczną,
zmieniając swe znaczenie w miarę rozwoju
kultury; podobnie Kościół poddany jest w
swej strukturze ciągłej ewolucji, wobec czego
mogą podlegać zakwestionowaniu roszczenia
jego Magisterium. Poglądom tym towa-
rzyszyła radykalna krytyka biblijna, dla której
punktem wyjścia było zastosowanie metod
krytyki historycznej w badaniach nad Biblią i
początkami chrześcijaństwa. Wymienione
wyŜej tezy modernistyczne zostały potępione
przez PIUSA X w encyklice Pascendi (1907).
MODUS (nłc. <modus> (1) = miara, reguła,
sposób, rodzaj, typ) ang. modę (1-4), mood
525
MODUS
(5); fr. le modę; nm. Modus (1-4), Schlufi-
modus (5)
1. metaf. W filozofii arabskiej i u J. DUN-
SA SZKOTA: sposób bytowania {modus essen-
di) jako określenie substancji. Modus sub-
stantialis — modus substancjalny, określający
substancję jako taką (np. istnienie samoistne
— subsystencja); modus accidenta-lis —
modus przypadłościowy, określający
przypadłość (przypadłości relacyjne) lub
substancję za pośrednictwem przypadłości.
2. U R. DESCARTES'A: zmienna właściwość
jakości substancji — w odróŜnieniu od —>
atrybutu (1) jako jej cechy stałej i koniecznej.
3. U B. SPINOZY: pobudzenia jedynej nie-
skończonej substancji, czyli poszczególne
skończone byty — rzeczy i ludzie, jako prze-
jawy tej jednej powszechnej substancji.
4. W fenomenologii: -> sposoby istrue-nia
(2).
5. log. Nazwa trybów (odmian) wniosko-
wania w sylogistyce:
a) modus ponendo ponens (skrótowo: mo-
dus ponens) — reguła wnioskowania pozwa-
lająca przechodzić od twierdzących (inaczej:
pozytywnych) przesłanek do twierdzącego
(pozytywnego) wniosku {rule of modus
ponens), według schematu, który odpowiada
następującemu prawu klasycznego rachtinku
zdań: [(p —> ^) A p] —> ^ (czyt.: jeśli prawdą
jest, Ŝe z p wynika q i prawdą jest, Ŝe p, to
prawdą jest, Ŝe q). Przykład wnioskowania
według tego schematu: „JeŜeli dziś jest sobota,
to jutro będzie niedziela, i dziś jest
rzeczywiście sobota; a zatem jutro będzie
niedziela". Wruoskowanie tego typu nazywane
jest takŜe regułą -> odrywania;
b) modus ponendo tollens — reguła wnio-
skowania pozwalająca przechodzić od
twierdzących (pozyt5nvnych) przesłanek do
przeczącego (negatywnego) wniosku, według
schematu: [(p/<?) A p] —> ~(j (czyt.: jeśli
prawdą jest, Ŝe albo p, albo q, i prawdą jest, Ŝe
p, to prawdą jest, Ŝe nie-p; „ /" jest tu znakiem
-^ dusjunlccji i przez zdanie typu
526
MODYFIKACJA
„piq" rozumie się zdanie dysjunktywne, tzn.
zdanie prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy
przynajmniej jedno z jego zdań składowych
jest fałszjmre). Przykład wnioskowania
według tego schematu: „Dzisiaj jest sobota
albo dzisiaj jest niedziela, i okazuje się, Ŝe
dzisiaj jest sobota; a zatem dzisiaj nie jest
niedziela";
c) modus tollendo ponens — reguła wnio-
skowania pozwalająca przechodzić od
przeczących (negatywnych) przesłanek do
twierdzącego (pozytywnego) wniosku,
według schematu: [{p v q) A ~p] -^ q (czyt.:
jeśli prawdą jest, Ŝe p lub q, i prawdą jest, Ŝe
nie-p, to prawdą jest, Ŝe q; „v" jest tu znakiem
—> alternatywy /!/ i przez zdanie typu „p V
q" rozumie się zdanie alternatywne, tzn.
zdarue prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy
przynajmniej jedno z jego zdań składowych
jest prawdziwe). Przykład wnioskowania
według tego schematu: „Dziś jest sobota lub
dziś jest niedziela, i okazuje się, Ŝe dzisiaj nie
jest sobota; a zatem dzisiaj jest niedziela";
d) modus tollendo tollens (skrótowo: mo-
dus tollens) — reguła wnioskowania pozwa-
lająca przechodzić od przeczących (nega-
tywnych) przesłanek do przeczącego (nega-
tywnego) wniosku (rule of modus tollens),
według schematu: [{p —> ^) A ~q] —> ~p
(czyt.: jeśli prawdą jest, Ŝe z p wynika q i
prawdą jest, ze me-q, to prawdą jest, Ŝe nie-p).
Przykład wnioskowania według tego
schematu: „JeŜeli dziś jest sobota, to jutro
będzie niedziela, ale jutro nie będzie
niedziela; a zatem dzisiaj nie jest sobota".
MODYFIKACJA <nłc. <modificatio> (1) =
zmiana, ograniczenie; odmierzanie) ang.
modification; £r. modification; nm. Modifika-
tion, Abdnderung
1. metaf. Nadawanie lub przyjmowanie
jakiegoś nowego przypadłościowego sposobu
bytowania bądź sam taki sposób bytowania.
2. biol. Modyfikacje — zmiany właści-
wości organizmu danego osobnika w sto-
527
MOMENT
sunku do innych osobników spokrewnionych
z nim genetycznie, wywołane róŜnicami w
warunkach środowiskowych, W tym
znaczeniu termin „modyfikacje" wprowadził
do nauk biologicznych K. W. VON NAGELI
(1824).
Wśród ewolucjonistów toczył się spór o to,
czy modyfikacje są dziedziczne, czy nie.
Obecnie przyjmuje się, Ŝe nie są dziedziczne,
gdyŜ przy ich powstawaniu nie zachodzą
zmiany w genotypie jako zespole czyrmików
dziedzicznych; poniewaŜ są formami reakcji
organizmu na warunki środowiska, mają
często charakter przystosowawczy.
MOMENT (łc. <momentum> = siła poru-
szająca, ruch; czas trwania, chwila) gr. tó niln
(ARYSTOTELES) (1); ang. moment; fr. moment;
nm. Moment
1. Moment t e r a ź n i e j s z y — kore-
lat punktu w przestrzeni; jak —> czas (1)
jest korelatem —> przestrzeni (1), tak mo
ment w stosunku do czasu jest tym, czym
punkt w stosunku do przestrzeni. W zwią
zku z korelatywną koncepcją momentu
moment teraźniejszy moŜna pojmować
dwojako:
a) jako idealną granicę między przeszłością
a przyszłością (G. W. LEIBNIZ); W tym
znaczeniu moment teraźniejszy nie istnieje
realnie;
b) jako pewną realność „punktową", wobec
czego czas byłby nieciągłym następstwem tak
właśnie rozumianych momentów. Według H.
BERGSONA moment teraźniejszy w przeŜyciu
zawsze stanowi pewien odcinek trwania (->
czas lici).
2. U E. HussERLA i innych fenomenolo-
gów: wyróŜniający się niesamodzielny on-
tycznie element (składnik lub czynnik) bytu,
np. u R. INGARDENA — moment bytowy
{momentum existentiale) to wspołelement
jakiegoś sposobu istnienia {modus existen-
tiae), przysługującego danemu bytowi.
3. pot. Najmniejszy wyróŜniony subie-
ktywnie odcinek czasu. —» Chwila.
528
MONADA
MONADA (gr. <monds>, -ados = jedność,
jednostka) ang. monad; fr. monadę; nm.
Monadę
1. Termin pochodzenia pitagorejskiego;
występuje on w róŜnych znaczeniach od
czasów staroŜytnych poprzez średniowiecze
po czasy nowoŜytne na określenie in-
dywidualnej, prostej substancji, stanowiącej
elementarny, cielesny lub duchowy, składnik
całej rzeczywistości. Występuje m. in. u
PLATONA W odniesieniu do idei; u MIKOŁAJA
Z KUZY, który ujmował rzeczy indywidualne
jako substancje odzwierciedlające świat; u G.
BRUNA, który przypisywał monadom naturę
zarówno cielesną, jak i duchową, zakładając,
iŜ zawierają one materię i formę. Boga zaś
nazywał mo-nas monadum.
2. U G. W. LEIBNIZA: prosta, ruepodziel-na
substancja o charakterze niematerialnym
(psychicznym) i nierozciągłym. Aktywność
monady jako substancji przejawia się w
spostrzeŜeniach i w dąŜeniu do nowych
spostrzeŜeń — im więcej wyraźnych
elementów zawartych w dokonanym przez nią
spostrzeŜeniu oraz im więcej osiąga ona
spostrzeŜeń, tym jest doskonalsza bytowo.
Odpowiednio do stopnia swej doskonałości
monady są zróŜnicowane i podlegają
hierarchii: najniŜsze odpowiadają ciałom
nieorganicznym, najwyŜszą monadą jest Bóg
(Wielka Monada), który decyduje o istnieniu
wszystkich monad. Monady nie mogą
oddziaływać na siebie ani się ze sobą
komunikować („nie mają okien ani drzwi");
wzajemna łączność i zestrojone działanie są
moŜliwe dzięki harmonii z góry ustanowionej
przez Boga (—> harmonia przedustawna).
KaŜda monada harmonijnie wyraŜa pozostałe
i przez to odbija cały wszechświat.
Termin „monada" przejęli od Leibniza
niektórzy myśliciele późniejsi, zwłaszcza zaś
CH. RENOUVIER.
MONADOLOGIA (gr. monds, -ados =
jedność, jednostka -I- logos = słowo, nauka)
529
18 — Słownik filozoficzny
MONERY
ang. monadology, monadism; fr. monadologie;
nm. Monadologie
1. Teoria budowy świata, zgodnie z którą
składa się on z elementarnych substancji >
monad (1).
2. Teoria —> monad (2); termin wzięty z
tytułu wydanego pośmiertnie przez J. E.
ERDMANNA dzieła G. W. LEIBNIZA (1840), za-
wierającego wykład teorii monad, uŜywany
później (m. in. przez I. KANTA) na określenie
doktryny metafizycznej Leibniza.
3. Nowa monadologia {la Nouvelle Mona-
dologie, 1899) — nazwa zastosowana przez
CH. RENOUYIERA na określenie jego własnego
systemu filozoficznego, nazywanego przezeń
równieŜ -^ personalizmem.
MONADYZM fr. monadisme; nm. Mona-
dism{us)
1. Ogólna nazwa obejmująca te koncepcje
filozoficzne, w których centralnym pojęciem
jest —> monada, jak np. kosmologia G.
BRUNA, monadologia G. W. LEIBNIZA.
Elementy monadyzmu moŜna odnaleźć w
filozofii J. F. HERBARTA i B. BOLZANA;
odnowicielami monadyzmu w XIX w. byli
CH. RENOUYIER i R. H. LOTZE.
2. Monadyzm biologiczny — wzorowana
na -^ monadologii (2) doktryna S. I.
WITKIEWICZA, według której elementarnym
zjawiskiem jest Ŝycie podporządkowane
prawom fizyki i chemii.
MONERY (gr. moneres = prosty, samotny)
ang. Monera, monerans; fr. moneres; nm.
Moneren, niedere Protisten
biol. Termin wprowadzony przez E. HAE-
CKLA na oznaczenie najprostszych, jedno-
rodnych i pozbawionych struktury istot
organicznych (bryłek białka), powstałych
przez bezpośrednie przejście substancji
nieorganicznej w zindywidualizowaną
substancję organiczną (—> autogonia /1 /), z
których to hipotetycznych praistot miała się
wytworzyć i dalej ewoluować komórka, w
myśl praw sformułowanych przez CH.
DARWINA.
530
MONIZM
MONIZM (gr. mónos = jedyny) ang. mo-
nism; fr. monisme; run. Monismus
Termin wprowadzony w XVIII w. przez
CH. WOLFFA.
Przeciwstawne -^ dualizmowi (1) i -> plu-
ralizmowi stanowisko metafizyczne za-
kładające jednorodność bytu, tj. sprowa-
dzające całą rzeczywistość do jednej tylko
zasady {—> syngularyzm). RozróŜnia się:
a) monizm materialistyczny — sprowa-
dzający wszystko do materii (-> materia-
lizm/l/);
b) monizm spirytualistyczny — spro-
wadzający wszystko do ducha, idei, świa-
domości (—> spirytualizm /la/).
Specyficzną postacią monizmu jest monizm
panteistyczny {—> panteizm).
MONOFILETYZM <gr. mónos = jeden +
phyle = szczep) ang. monophyletism, mono-
phyletic evolution; fr. monophylie; nm. Mono-
phylie
biol. Wywodzerue danej grupy systema-
tycznej roślin lub zwierząt z jednej ewolu-
cyjnej linii rozwojowej, a w szczególności
pogląd, według którego ludzie bez względu
na -> rasę (2) wywodzą się z jednej grupy
pierwotnej. vs-> Polifiletyzm.
MONOGENIZM <gr. mónos = jeden + genos
- potomek) ang. monogenesis, mono-genic
iheory; fr. monogenisme, monogenese; nm.
Monogenismus
1. Pogląd antropogenetyczny, według
którego cała ludzkość wywodzi się od jed-
nego osobnika, a co najwyŜej od jednej pary
rodziców. vs^ Poligenizm (1), ws—> ko-
adamityzm.
2. Pogląd przyjmujący monogenezę, tj.
jedność pochodzenia (jednorodność) roz-
patrywanego przedmiotu, np. jakiegoś języka,
religii, nauki. z;s—> Poligenizm (2).
MONOPSYCHIZM <gr. mónos = jeden +
psyche = dusza) ang. monopsychism; fr. mo-
nopsychisme; nm. Monopsychismus Pogląd
przeciwstawny -^ monadyzmo-
531
MORALE
wi (1), nawiązujący do filozofii arabskiej
(AwERROEs) i Ŝydowskiej, utrzymujący, Ŝe
istnieje tylko jedna substancja duchowa,
której cząstkami, przejawami, modyfikacjami
są poszczególne jednostkowe dusze,
zindywidualizowane róŜnorakim uwa-
runkowaniem cielesnym.
MONOTEIZM (gr. mónos = jedyny 4- the-
ós = Bóg) nłc. monotheismus; ang. monothe-
ism; fr. monotheisme; run. Monotheismus
Stanowisko przyjmujące istnienie Boga
jedynego (w przeciwstawieniu do —> poli-
teizmu) i odrębnego od świata (w prze-
ciwstawieniu do ^panteizmu). Odmianami
monoteizmu są -^ deizm (1) (monoteizm
naturalistyczny) i —^ teizm.
MONOTYPICZNOŚĆ <gr. mónos = jeden -I-
typos = odbicie, obraz) ang. monotypie (=
monotypiczny)
W filozofii biologii: właściwość pojęć
odmieruia od ich vs^ politypiczności; pojęcia
(klasy) monotypiczne definiuje się przez zbiór
cech, których posiadanie jest warunkiem
koniecznym i zarazem wystarczającym
przynaleŜności danego indywiduum do
określonej klasy (gatunku).
MORAŁ JNSANITY (ang. <moral insani-ty>
= obłęd moralny)
psych., et. Termin oznaczający niezdolność
rozumienia zasad i wartości moralnych, a
takŜe niezdolność do działania według nich.
MORALE (nłc. <morale> = norma moralna, z
łc. moralis = dotyczący obyczajów) ang.
morale; fr. le morał; nm. die Morał
1. soc. Pozytywna postawa członków danej
grupy lub organizacji — wobec tej grupy,
zwłaszcza wobec jej celów i przywództwa;
postawę taką cechuje -^ solidarność (2)
płynąca z uświadomienia sobie wzajemnych
obowiązków, połączona z koordynacją
wysiłków, dalej — wiara we wspólne ideały,
przekonanie o skute-
532
MORALISTYKA
czności podejmowanych wysiłków, wreszcie
podporządkowanie kierownictwu.
2. pot. W sensie emocjonalnie neutralnym:
poziom Ŝycia moralnego jednostki lub grupy
społecznej.
MORALISTYKA <łc. moralis = dotyczący
obyczajów)
1. et. Teoria zajmująca się zastosowaniem
ogólnych zasad moralnych do coraz bardziej
szczegółowych i konkretnych sytuacji Ŝycia
ludzkiego. Często utoŜsamiana z ^ etyką (Ib)
szczegółową i z ^ ka-zuistyką (1) w znaczeniu
dodatnim.
2. pot. Ogół czynności i zabiegów zmie-
rzających do wpojenia określonych zasad
moralnych w świadomość poszczególnych
jednostek i usprawnienia ich do prze-
strzegania tych zasad. Jeśli przybiera formy
przesadne, czysto werbalistyczne, psy-
chologicznie nieskuteczne, staje się mora-
lizatorstwem.
MORALIZM (łc. moralis = dotyczący
obyczajów) fr. moralisme; nm. Moralismus
1. Postawa praktyczna lub teoretyczna,
która uznaje wartości moralne za podsta-
wowe, mogące nawet zastąpić wszystkie inne
(np. sprowadzanie religii do etyki). Moralizm
występuje np. w poglądach SOKRATESA, w
perfekcjonizmie stoików, u B. PASCALA, W
rygoryzmie I. KANTA, a nawet w krańcowym
ujęciu moralności jako aktywności i energii
pzez TH. CARLYLE'A.
2. et. Pogląd, Ŝe istnieje obiektywne prawo
moralne, które obowiązuje kaŜdego człowieka
(—> prawo /IB/ naturalne). os—> Amoralizm
(1).
MORALNOŚĆ nłc. moralitas; ang. mora-
lity, morals; fr. la morale, moralite; nm. Mo-
rał, Moralitdt, Sittlichkeit
1. W sensie neutralnym: szczególna,
normatywna relacja osoby-podmiotu do
świata osób (takŜe do siebie samego) i do
związanego z nim świata wartości. Jako
relatjm^na właściwość dobrowolnych, świa-
533
MORALNY
domych czynów ludzkich, podlegających
kwalifikacjom etycznym, moralność odnosi
się takŜe do postaw oraz ich podmiotów i
wyraŜa się w -^ ocenach (lAa), -^ normach
(1), —> wzorach osobowych, -^ nakazach, —
> zakazach.
2. W sensie oceniającym: całościowo ujęte
postępowanie jednostki ludzkiej (czyny,
postawy), oceniane pozytywnie z punktu
widzenia dobra i zła. W tym znaczeniu
stwierdzenie, Ŝe danej osobie brak
moralności, zawiera negatywną ocenę
moralną, a określenie „moralny" jest
równowaŜne z określeniem „moralnie dobry".
MORALNOŚĆ PANÓW - MORALNOŚĆ
NIEWOLNIKÓW (tłum. nm. <Her-
renmorah, <Sklavenmoral>) ang. master I sla-
ve morality
W filozofii F. W. NIETZSCHEGO {Zur Gene-
alogie der Morał, 1887 — Genealogia moralno-
ści): określenie nawiązujące do wyróŜnionej
przez G. W. F. HEGLA (W Fenomenologii
Ducha, 1807) fazy ewolucji świadomości
moralnej i politycznej: moralność ludzi sil-
nych i uprzyTvilejowanych przeciwstawiona
moralności ludzi słabych i upośledzonych.
„Moralność niewolników" wysoko stawia w
hierarchii wartości to, co stanowi ochronę
ludzi słabych — litość, przebaczenie,
ubóstwo, pokorę itp. „Moralność panów"
natomiast ceni bezwzględność, siłę,
bogactwo, godność osobistą, dostojeństwo itp.
MORALNY (łc. <moralis> = dotyczący oby-
czajów; termin utworzony przez CYCERONA
jako tłum. gr. <ethikós>) ang. morał, eihical (2),
mentol (3); fr. morał; run. sittlich, eihisch, mo-
ralisch, geistes (3)
1. et. Dotyczący —> moralności (1) w sen-
sie neutralnym.
2. et. Zgodny z obowiązującymi normami
—> etyki (2), oceniany pozytywnie (—
>moralność Ul).
3. pot. Duchowy.
534
MORĘ GEOMETRICO
MORĘ GEOMETRICO <łc. <more geome-
trico> = sposobem geometrii, na wzór geo-
metrii)
Ideał, a zarazem postulat metodologiczny,
związany z racjonalistyczną koncepcją
poznania i wiedzy, wysunięty przez R. DES-
CARTES'A i realizowany głównie przez rue-
go samego oraz przez B. SPINOZĘ. Ideał
wiedzy ścisłej i bezwzględnie pewnej moŜe
być — zdaniem Kartezjusza — osiągnięty
jedynie przez upodobruenie filozofii do
matematyki. Próbą realizacji postulatu morę
geometrico jest główne dzieło Spinozy, co
znalazło nawet wyraz w jego tytule: Ethica
ordine geometrico demonstrata, 1677
— Etyka w porzędku geometrycznym dowie
dziona).
MORTALIZM (łc. mortalis - podległy
śmierci, śmiertelny; człowiek śmiertelny,
śmiertelnik)
Pogląd dotyczący kresu ludzkiej egzy-
stencji, będący konsekwencją —> materiali-
zmu (1); według tego poglądu kresem eg-
zystencji jednostki ludzkiej jest jej śmierć
biologiczna, us—> Immortalizm.
MOTOR (łc. <motor> = ten, kto porusza, od
moveo = poruszam) gr. kinoun; nłc. mo-vens;
ang. mover, fr. moteur; nm. Beweger
filoz. przyr., metaf. syn.^> Poruszyciel; ję-
zykowa kalka łacińskiego tiumaczenia wy-
raŜeń uŜytych przez ARYSTOTELESA W Meta-
fizyce (III, 8; XI, 6-7):
a) tó proton kinoun (= primum movens) —
p i e r w s z y motor, tó kinoun akineton
auto (= movens non motum, motor immobilis)
— motor nieruchomy, rue poruszony sam
przez się. Aystotelesowski motor pierw
szy jest określeniem Boga jako czystego
aktu, który jest pierwszą przyczyną wszel
kiego ruchu i bytowych przemian w świe
cie, sam pozostając nieporuszonym i nie
zmiennym.
b) tó kinoun kai kinoumenon (= movens
motum) ■— motor ruchomy lub poruszany,
który nie jest sam przyczyną swego ruchu
535
MOTYW
(zmiany), lecz go jedynie otrzymuje i jest z
kolei przyczyną ruchu (zmiany) innego bytu.
MOTYW (nłc. motivus = poruszający) ang.
motive; fr. motifi nm. Motiv, Beweg-grund
I. psych. Uświadomiony lub nieuświa-
domiony przez podmiot —> czynnik (1, 4)
jego zachowania lub powód wyłącznie ce-
lowego działania. W szczególności przez
„motyw" rozumie się:
1. specyficzny czynnik zewnętrzny, jakim
jest stan organizmu, czynnik wywołujący i
kontrolujący zachowanie, kierujący ku
zaspokojeniu określonej potrzeby. W tym
znaczeniu termin „motyw" jest często
uŜywany zamiennie z terminami —> „popęd",
-^ „potrzeba";
2. jakiś aktualnie działający czynnik
psychiczny warunkujący określone zacho-
wanie w określonej sytuacji, zwany takŜe
pobudką;
3. trwałą strukturę kierowniczą tłumaczącą
powtarzanie się u danej osoby pewnych
czyrmości, nadającą ogólny kierunek
działalności człowieka (-> motywacja /2/);
4. czynnik działania celowego, np. przed-
stawienie jakiegoś stanu rzeczy będącego
celem działania;
5. świadomy wybór, —> ocenę (IB) pra-
kseologiczną.
W zaleŜności od rodzaju czynników mo-
tywacyjnych rozróŜnia się motywy związane
z biologicznymi potrzebami organizmu, z
potrzebami psychicznjnui oraz z potrzebami i
dąŜeniami grupy społecznej, do której naleŜy
dana jednostka. RozróŜnia się teŜ niekiedy
część poznawczą motywu — p o d n i e t ę
oraz jego część uczuciową — pobudkę.
II. et. Czynnik nakłaruający —> wolę (1)
do podjęcia określonej —> decyzji (1). Rolę
takiego czynnika moŜe pełnić -^ cel (1, 2)
działania i wtedy cel utoŜsamia się inten-
cjonalnie z motjrwem; moŜe ją pełnić równieŜ
jakiś inny bodziec i wtedy motyw jest
536
MOTYWACJA
czymś róŜnym od celu sprawcy czynu i
W5m^iera osobny wpływ na moralny kształt
aktu.
MOTYWACJA (nłc. motivus = skłaniający
do ruchu) ang. motivation; fr. motiva-tion;
nm. Motwation
1. -psych. Układ wewnętrznie powiąza-
nycłi, potencjalnie lub aktualnie działających
—> motywów (I).
2. psych. Proces dynamizujący zachowanie
i ukierunkowujący je ku jakiemuś celowi. U
podłoŜa motywacji znajdują się potrzeby
biologiczne, społeczne i psychogenne łącznie
z systemem uznawanych wartości. -^
Osobowość (2).
Niektóre teorie motywacji (zaleŜnie od
koncepcji osobowości) ograniczają strukturę
motywacyjną do nielicznych (S. FREUD) lub
wielu (W. MCDOUGALL) instynktów lub po-
pędów, wrodzonych lub nabytych (A. AD-
LER); irme przyjmują koncepcję niepowta-
rzalnego układu cech psychicznych (psy-
chologowie radzieccy) lub nawyków (E. R.
GUTHRIE) kształtowanych w procesie rozwoju
jako rezultat doświadczenia osobniczego.
MOWA gr. rhema; łc. sermo, oratio; ang.
speech; fr. parole, discours; nm. Redę
1. W logice tradycyjnej: vox significativa
— umowny znak intencjonalnego układu
pojęć lub przedstawień, posiadający sens
syntaktyczny. RozróŜnia się:
a) mowę całościową (doskonałą) — po-
siadającą określony sens semantyczny; jej
postacią jest zdanie (enuntiatió);
b) mowę niecałościową (niedoskonałą)
— tę, która stanowi tylko część zdania.
2. psych. Posługiwanie się —> językiem.
WyróŜrua się: a) mowę wewnętrzną (^ my
ślenie /2/), b) mowę zewnętrzną (dźwię
kową, pisemną, ruchową). Niekiedy rów-
noznacznik terminu ~ „język".
Mowa opiera się na rozumieniu, tj. na
umiejętności wykorzystarua i stosowania
wiedzy uzyskanej w poprzednich doświad-
537
MOZNOSC
czeniach do nowych sytuacji. śycie społeczne
zmusza ludzi do porozumiewania się, tj. do
nazywania wytworzonych pojęć za pomocą
odpowiednich dźwięków. Mowa ma charakter
świadomie celowy i przez to rozumny i
twórczy (u zwierząt zdolność porozumiewania
się jest stereotypowa); jednostka ludzka ma
zdolność tworzenia nowych sensownych
kombinacji dźwięków (nowych wyrazów)
oraz umownego nadawania nowych znaczeń
wyrazom juŜ poprzednio uŜywanym (brak
koniecznego związku między brzmieniem
wyrazu a jego treśdą). TakŜe dzięki mowie
pamięć utrwala informacje. Między mową a
—> myśleniem istnieje ścisła współzaleŜność,
chociaŜ nie toŜsamość: mowa z jednej strony
kształtuje się w procesie myślenia, z drugiej
bierze najczęściej w nim udział, kształtując je
i modyfikując.
MOśLIWOŚĆ gr. to dynatón; nłc. possibi-
litas; ang. possibility; fr. possibilite; nm. Pos-
sibilitat, Moglichkeit
1. Niezachodzenie -^ sprzeczności, syn.-^
niesrzeczność (1). NiemoŜliwe jest to, czego
zaprzeczenie jest z konieczności prawdziwe,
moŜliwe zaś to, czego zaprzeczenie nie jest z
koruecznośd fałszywe. MoŜliwości nie naleŜy
mylić z -^ moŜnością.
2. log. Jedna z -^ modalności (2) rozpa-
trywanych w -^ logice modalnej: wszystko, co
konieczne, jest zarazem moŜliwe, nie
wszystko zaś, co moŜliwe, jest zarazem
konieczne.
3. metaf. U AWICENNY: stan bytowy prze-
ciwstawny temu, co aktualnie istniejące lub
temu, co konieczne.
4. W fenomenologii (u R. INGARDENA):
m . o Ŝ l i w o ś ć c z y s t a — wyznaczona
przez obiektywny stan bytowy w zawartości
idei.
MOśNOŚĆ (potencja) gr. dynamis; łc.
potentia; nłc. potentialitas; ang. potency; fr.
puissance; nm. Potenz, Potentialitat, Vermó-
gen, Konnen
538
MOZNOSC
metaf. W sensie arystotelesowskim: aktu-
alizowany przez dany -^ akt (1) zespół
ograniczających go treści bytowych; kore-lat
aktu, współkonstytutywny element kaŜdego
bytu niekoniecznego, racja jego zmienności.
Podstawowe rozróŜnienia:
A) M o Ŝ n o ś ć b i e r n a (potentia pas-
siva) — moŜność w sensie właściwym: jest
to moŜność —> doznawaiua (1) jako zasada
zmiany przyjmowanej od czegoś innego
{principium patiendi ab alió). Zwykło się teŜ
rozróŜniać dwa typy moŜności biernej:
a) moŜność bierną zmieszaną z aktem.
Przykładem takiej moŜności jest poznanie
zmysłowe: zmysły nie wytwarzają przedmiotu
swego poznania i w tym sensie są w
poznawaniu bierne, natomiast czyrmi-kiem
aktywnym w owym poznaniu jest udział w
nim władzy psychicznej;
b) moŜność czystą, tj. moŜność bez do-
mieszki aktu. Uniwersalnym tworzywem
moŜności czystej jest —> materia (la) pier-
wsza.
Pojęcie moŜności biernej jest konsekwencją
teorii -^ aktu i moŜności, zastosowanej do
filozoficznej interpretacji świata
materialnego.
B) M o Ŝ n o ś ć c z y n n a (potentia ac-
tiva) — źródło zmiany bytu drugiego. Po
jęcie to, aczkolwiek równieŜ występujące
u ARYSTOTELESA, W gruncie rzeczy sprowa
dza się do pojęcia moŜności biernej. Do
moŜności czynnych naleŜą władze po
znawcze i władze działania bytu Ŝyjącego.
Ten typ moŜności odnosi się do wszelkie
go typu sprawczości o tyle, o ile ona jesz
cze nie wyłoniła z siebie aktu sprawiarua.
MoŜności nie naleŜy mylić z -^ moŜli-
wością (1). MoŜliwość lub niemoŜliwość
odnosi się tylko pośrednio do realnych stanów
rzeczy: niemoŜliwość świadczy o DE YRIESA.
niezaistnieniu rzeczy, natomiast moŜliwość
jedynie znamionuje niesprzecz-ność
zaistnienia czegoś, nie jest zaś znakiem
jakiejś realnej moŜności kryjącej się w
konkretnym bycie. RozróŜnienie realnej
moŜności i logicznej moŜliwości
539
MUTACJONIZM
opiera się na rozróŜnieniu porządku bytu
realnego i porządku poznawczego (inten-
cjonalnego).
MUTACJA (łc. <mutatio> = zmiana) ang.
mutation; fr. mutation; nm. MutaHon
Mol. Nieciągła zmiana materiału gene-
tycznego, polegająca na zmianie struktury
fizycznej lub chemicznej kwasów nuklei-
nowych (RNA — kwas rybonukleinowy,
DNA — kwas dezoksyrybonukleinowy) (H.
DE VRIES, 1909). WyróŜnia się m. in. na-
stępujące typy mutacji:
a) mutację genową (punktową) — pole-
gającą na przeobraŜeniach dokonujących się
w obrębie pojedynczego genu, polegających
najczęściej na zmianie kolejności
nukleotydów, bądź na zamianie jednych
nukleotydów na inne, bądź na zwiększeniu się
lub zmniejszeniu ich liczby;
b) mutację genomową — zmianę liczby
chromosomów, powodującą powstanie
organizmów z liczbą chromosomów róŜną od
normalnej dla danego gatunku;
c) mutację chromosomową — polegającą
na zmianie chromosomu wskutek utraty,
dołączenia lub przegrupowania jego
odcinków.
RóŜnego typu mutacje mogą być sponta-
niczne, o nie znanych dotąd przyczynach, lub
indukowane przez mutageny, czyli przez
czynniki natury fizycznej lub chemicznej (np.
promienie jonizujące). Mutacje są najczęściej
szkodliwe dla organizmu i populacji.
Stanowią one materiał, na który działa ->
selekcja, prowadząc do zmian ewolucyjnych.
MUTACJONIZM ang. mutation{ist) theo-
ry; fr. mutationnisme; nm. Mutationstheorie
Termin wprowadzony do biologii przez H.
Mol. Oparty na odkryciach G. J. MENDLA,
W. BATESONA, W. L. JOHANNSENA i H. DE
YRIESA -^ ewolucjonizm (2), według którego
ewolucja gatunków dokonuje się poprzez
mutacje skokowe.
540
MUZYKA SFER
MUZYKA SFER ang. musie of the spheres
syn.-^ Harmonia sfer.
MYŚL gr. logos, nóema; łc. cogitatio; ang.
thought; fr. la pensee; nm. Gedanke
1. W klasycznej teorii poznania: —> znak
(la) formalny rzeczy jako poznawcze uję
cie rzeczywistości; treść -^ myślenia (1).
MoŜe to być:
a) -^ pojęcie (1), -^ idea (II);
b) -^ sąd (IB) jako wynik myślenia: wy-
raŜony w nim pogląd, przekonanie, kon-
cepcja.
2. syw.—> Myślenie (1) jako czyrmość in
telektu, jako akt poznania.
MYŚLENIE gr. logos, didnoia; łc. mens, co-
gitatio; ang. thinking; fr. la pensee; nm. Den-
ken
1. t. pozn. Czynnośd intelektualne, świa-
dome, obejmujące: tworzenie -^ pojęć (1), -^
sądzenie (1), -> rozumowanie (1).
2. psych, a) Ogół psychicznych czynności
poznawczych niesprowadzalnych do
541
MYŚLENIE
—> spostrzegania; oprócz wymienionych
wyŜej (1) są to takie czyrmości, jak: -^ ro-
zumienie (1), —> kojarzenie, porównywanie,
wynajdywanie (^heureza) itp. Myślenie jest
specyficznym przetwarzaniem informacji
otrzymanych poprzez spostrzeŜenia i
przechowywanych w pamięci; jest
nierozerwalnie związane z całością procesów
psychicznych. Nie ogranicza się ono do czasu
teraźniejszego: moŜna myśleć o zdarzeniach
przeszłych lub przyszłych.
b) Zinternalizowane czjmności ukierun-
kowane na rozwiązanie jakiegoś problemu.
Myślenie moŜe być dyskursywne (-> dyskurs)
— oparte na rozumowaniu, lub intuicyjne
(^intuicja 11,51) — oparte na samych aktach
rozumienia.
W behawioryzmie myślenie określane jest
jako ukryta lub cicha —> mowa (2a).
3. U R. DESCARTES'A: syn.^ cogitatio (2) —
wszelkie świadome procesy psychiczne, takie
jak rozumienie, chcenie, wyobraŜanie sobie,
odczuwanie.
542

N
NADBUDOWA (SPOŁECZNA) ang.su-
perstructure, understructure; fr. superstructu-
re; nm. Uberbau
W marksistowskiej teorii formacji społe-
cznycłi: ogół form —> świadomości społe-
cznej — poglądów (politycznych, prawnych,
religijnych, artystycznych, filozoficznych) i
instytucji (prawnych, politycznych, w tym
organizacji społecznych), kształtujących się
pod wpływem przemian w —> bazie (1),
funkcjonalnych względem niej lub
dysfunkcjonalnych. Nadbudowa w węŜszym
znaczeniu obejmuje tylko te treści
świadomości i te instytucje, które słuŜą okre-
ślonej bazie ekonomicznej, tzn. utrwalają ją i
umacruają.
NADCZŁOWIEK ang. overman, superman;
fr. surhomme; nm. Ubermensch
Termin Uebermensch zapoŜyczony został
od J. W. GOETHEGO, uŜywany był teŜ przez J.
G. VON HERDERA; samo pojęcie rozwinął F.
W. NIETZSCHE.
1. W elitarystycznej teorii wartości i mo-
ralności F. W. NIETZSCHEGO — nazwa czło-
wieka przyszłości, który miałby reprezen-
tować sobą dostojność, odwagę, wysoki
stopień świadomości i siłę nie ograniczaną
względami dla słabszych i mniej odwaŜnych
(-> moralność panów, —> wola mocy /I/).
Nadczłowiek w stosunku do człowieka miałby
być tym, czym jest człowiek w stosunku do
małpy {Tako rzecze Zaratustra, 1,3).
2. W hitlerowskich Niemczech „nadczło-
543
NAKAZ
wieka" pojmowano w kategoriach rasowych i
nacjonalistycznych. Analogicznie do
określenia Ubermensch (= przedstawiciel rasy
aryjskiej, indogermańskiej lub nordyckiej)
utworzona została konstrukcja słowna
Untermensch (= „podczło-wiek") na
określenie przedstawicieli „niŜszych" ras i
narodowości pochodzenia nie-germańskiego,
głównie Słowian i śydów {—> moralność
niewolników), a nawet konstrukcja Gegen-
Mensch („przedwczłowiek") czy Anti-Mensch
(„antyczłowiek") w odniesieniu do śydów.
NADJAZN ang. superego; fr. sur-moi; run.
Uber-Ich syn.^ Superego.
NADKOMPENSACJA fr. surcompensation;
nm. Uberkompensation —> Kompensacja (1).
NADMIAR (CZEGOŚ) gr. hyperoche, hy-
perbole; ang. excess; fr. exces; nm. Ubermafi,
Uberflufi os—> Brak (czegoś) (1).
NADZIEJA gr. elpis; łc. spes; ang. hope, ex-
pectation; fr. esperance, espoir; nm. Hoffnung
1. teol. Jedna z trzech cnót (2c) teologal-
nych (obok -^ wiary /3a/ i -> miłości /7/),
oznaczająca przeciwstawne rozpaczy po-
kładanie ufności w Bogu. Treścią tej ufności
jest przekonanie, Ŝe nad całym światem i nad
ludźmi w ich Ŝyciu doczesnym czuwa
Opatrzność, dalej — przekonanie o
skuteczności dzieła Zbawienia, a co za tym
idzie — o Ŝyciu wiecznym w Bogu.
2. psych. W przeciwstawieniu do -^ lęku
(1) — oczekiwanie czegoś poŜądanego,
traktowane jako proces pośredniczący w -^
uczeniu się (1) (O. H. MOWRER).
NAKAZ ang. command, dictation; fr. com-
mandement; nm. Gebot et. Pozytywne
sformułowanie -> normy
544
NAOCZNOSC
(1) moralnej (w odróŜnieniu od jej sfor
mułowania negatywnego ------------- > zakazu),
w której treści zawiera się obowiązek
spełnienia określonego czynu, np. przy-
kazanie miłości bliźniego czy nakazy spra-
wiedliwości („oddaj drugiemu, co mu się
naleŜy").
NAOCZNOSC (oglądowość, dawniej:
poglądowość) gr. endrgeia; ang. conceiva-ble
(= naoczny); fr. «intuition empirique; nm.
Anschauung
t. pozn. Swoista cecha niektórych percepcji
i przedstawień, wiązana na ogół z do-
znawaniem treści wraŜeniowych zmysłowych
i emocjonalnych (—> ogląd). Treści te mogą
być pierwotne, jak w spostrzeŜeniu
zmysłowym czy w percepcji świata przed-
stawionego np. w obrazie malarskim (ogląd
zmysłowy pierwotny), lub wtórne, jak w
przypomnieniu lub wyobraŜeniu (ogląd
zmysłowy wtórny). RóŜne typy naocz-ności
wyróŜniali i analizowali fenomenologowie, w
Polsce — przede wszystkim L. BLAUSTEIN.
Oprócz naoczności wraŜeń, spostrzeŜeń,
wyobraŜeń fenomenologowie przyjmują tzw.
naoczność kategorial-ną, charakterystyczną
dla —> oglądu (d) ejdetycznego.
E. HussERL postulował, aŜeby treści nie-
naoczne aktów poznawczych znajdowały
naoczne wypełnienie danymi doświadczenia.
NASTĘPNIK łc. consequens; ang. conse-
ąuent; fr. le consequent; nm. Konsequent
1. log. Drugi człon zdania warunkowego,
czyli -> implikacji.
2. log. Drugi człon pary uporządkowanej
(tj. relacji).
vs^> Poprzednik.
NASTĘPSTWO gr. akolouihesis; łc. conse-
quentia, consecutio; ang. consequence; fr. con-
sequence; nm. Konsequenz, Folgę, Sukzession
1. log. Następstwo logiczne: —> następnik
(1) w implikacji będącej —»tautolo-
545
NATURA LUDZKA
gią (1), w której - poprzednik (1) nazywa
się -> racją (2). 2. pot.
Skutek.
NATURA (łc. <natura> = natura, stan na-
turalny, przyrodzona własność, przyroda) gr.
physis; ang. naturę; fr. naturę; nm. Natur I.
filoz. przyr. Natura rerum — natura
wszechrzeczy.
1. U jońskich filozofów przyrody: cała
rzeczywistość.
2. W późniejszej kosmologii: przyroda,
zwłaszcza ogół bytów stworzonych niero-
zumnych.
II. metaf. Natura konkretnego bytu.
1. U ARYSTOTELESA i w późniejszej filozo
fii bytu:
a) -^istota (1) bytu (substancji jedno-
stkowej, przypadłości) jako podłoŜe cech: to,
czym dana rzecz jest sama w sobie. Łączy się
teŜ z terminem „mieć" — posiada się ją i
przekazuje;
b) istota bytu jako podłoŜe —> działania
(1), bezpośrednia podstawa i początek
działania bytów.
U BOECJUSZA: model substancji wyraŜony
w definicji.
U AwiCENNY i J. DuNSA SzKOTA: obok na-
tury (substancji) pierwszej i natury (sub-
stancji) drugiej — natura trzecia, oderwana
zarówno od konkretnego istnienia, jak i od
istnienia poznanego, a potraktowana sama w
sobie jako przedmiot definicji.
2. U R. DESCARTES'A: natury proste {natu-
rae simplices) — istoty niezłoŜone (lub poję-
cia podstawowe), których idee są dla nas jasne
i wyraźne.
3. U R. INGARDENA: natura konstytutywna
— jakość lub zespół jakości bezpośrednio
kwalifikujących jakiś byt jako podmiot cech.
NATURA LUDZKA gr. he physis ton an-
thrópon; łc. natura humana; ang. human na-
turę; fr. naturę humaine; nm. Menschennatur
a) Natura w przedwstawieruu do —> kultury
(1): to, co w człowieku przyrodzone.
546
NATURA NATURANS-NATURA NATURATA
śywiołowe, instynktowne, w odróŜnieniu od
tego, co nabyte w doświadczeniu jed-
nostkowym i społecznym. W ujęciu C. LŹYI-
STRAUSSA:
1) stan chaotycznego niezróŜnicowania
wobec stanu uporządkowanego i zrozu-
miałego;
2) pierwotna bezpośredniość Ŝycia wobec
społecznej organizacji Ŝycia;
3) powszechność i samorzutność zjawisk
ludzkich wobec ich występowania ograni-
czonego przez normy społeczne;
4) ciągłość wobec nieciągłości;
5) królestwo wolności wobec królestwa
prawa;
6) zwierzęcość wobec człowieczeństwa;
7) zjawiska biologiczne wobec zjawisk
umysłowych;
8) to, co nie przetworzone wobec tego, co
przetworzone.
Oświeceniowe pojęcie natury ludzkiej,
oceniane zrazu na ogół pozytywnie, zaczęło
sprawiać trudności, odkąd próbowano je
zastosować w badaniach etnograficznych.
Skoro nie znajdowało potwierdzenia tam,
gdzie, jak oczekiwano, jego de-sygnat
powinien był występować w najczystszej
postaci, mianowicie w obserwacji ludów
pierwotnych, nie pozostawało nic irmego jak
przyjąć, Ŝe „natura ludzka" jest tylko pewnym
zespołem moŜliwości, które realizują się
dopiero w toku uspołecznienia człowieka (J.
J. ROUSSEAU).
b) teol. Natura w zestawieniu z płaską (2):
autonomiczna — ze względu na dar wolności
— struktura bytu stworzonego, stanowiąca
podstawę i pierwotną normę jego działania,
otwarta jednakŜe dzięki swej absolutnej
transcendencji poznania i woU
nadprzyrodzoną rzecz5rwistość samego Boga.
Owa otwartość, czyU zdolność recepcji łaski,
określana bywa jako potentia oboedientialis. -
^ Kondycja ludzka (1).
NATURA NATURANS - NATURA NA-
TURATA (nłc. matura naturans> = przyroda
rodząca (tworząca), matura naturata> =
547
NATURALIZM
przyroda zrodzona (stworzona)) ang. naturę
"naturing" - naturę "natured"; fr. <ma-ture
naturante» - «nature naturee»
1. WyraŜenia zastosowane po raz pierwszy
prawdopodobnie w XII w. w łacińskich
tłumaczeniach pism AWERROESA dla
rozróŜnienia bytu stwarzającego (natura
naturans = Bóg) i bytu stworzonego (natura
naturata = ogół bytów i praw dla nich
ustanowionych), podjęte w tym znaczeniu m.
in. przez WINCENTEGO Z BEAUYAIS (Specu-lum
quadruplex, XV, 4), a następnie przez F.
BACONA, jednakŜe juŜ w duchu empiry-
stycznym (Novum Organon, II, 1), gdzie na-
tura naturans jest synonimem „formy".
2. U F. W. J. SCHELLINGA: natura naturans
— przedmiot badań filozofii przyrody, któ-
remu przypisuje się cechy podmiotu badają-
cego, w przeciwstawieniu do natura naturata
— przedmiotu badań nauk przyrodniczych,
który traktuje się jako „martwy".
3. U B. SPINOZY (Etyka, I, 29): natura natu-
rans — świat jako nieskończona substancja,
natura naturata — świat z punktu widzenia
skończonych sposobów bytowarua substancji.
NATURALIZM (łc. naturalis = przyro-
dzony, naturalny) ang. naturalism; fr. na-
turalisme; ang. Naturalismus
1. metaf. Stanowisko uznające naturę w
znaczeniu kosmologicznym za ostateczną
rację jej własnego istnienia i działarua,
odrzucające zaś istnienie wszelkiego bytu
transcendentnego. W historii filozofii na-
turalizm znajduje najczęściej wyraz w —> ma-
terializmie (1) i w —> panteizmie (b, c). Na-
turalizmem nazywa się w szczególności
popularną w Ameryce Fółn. odmianę ma-
terializmu E. NAGLĄ.
na
2. et. Stanowisko, według którego pod-
stawowe elementy moralności (przede
wszystkim —> dobro /3/) opierają się na
stanach natury dostępnych w doświadczeniu
zmysłowym lub utoŜsamiają się z nimi (np.
dobro = przyjemność); pojęcia etyczne dają
się sprowadzić do pojęć nauk
548
NATURYZM
przyrodniczych oraz społecznych i na pytania
stawiane przez etykę moŜna odpowiedzieć na
podstawie wyruków badań osiągniętych w
tych naukach. Naturalizm etyczny odrzuca
etykę heteronomiczną i zazwyczaj wiąŜe się z
->hedonizmem(l), —> ewolucjonizmem, —>
utylitaryzmem jako głównymi kierunkami
etyki empirycznej.
3. estet. Pogląd na sztukę i odpowiadająca
mu metoda twórcza, które przeciwstawiają się
idealizowaniu rzeczywistości i postulują
wierne odtwarzanie zjawisk Ŝycia
biologicznego i społecznego w dziełach sztuki
bez jakichkolwiek ocen i interpretacji.
4. W filozofii nauki — teza, Ŝe wszystkie
nauki empiryczne, w tym takŜe huma-
nistyczne, mają ten sam charakter meto-
dologiczny, co nauki przyrodnicze, a zwła-
szcza wynikający z niej postulat stosowania
we wszelkich badaniach naukowych zasad i
metod matematyki, fizyki i biologii, a w
konsekwencji — ograniczenia poznania
naukowego do tzw. nauk ścisłych. Teza
naturalizmu zawiera się m. in. w —> po-
zytywizmie i neopozytywizmie; przykładem
prób jej realizacji na terenie psychologii jest -
^ behawioryzm.
NATURYZM ang. naturism; fr. naturisme;
nm. Naturismus
1. Doktryna postulująca „powrót do na-
tury" (hasło J. J. ROUSSEAU) zarówno w Ŝyciu
indywidualnym, jak i społecznym.
2. Doktryna F. M. MULLERA, A. KUHNA i H.
STEINTHALA, według której zasadniczym źró-
dłem religii jest personifikowanie i kult tego,
co w otaczającym świecie najsilniej od-
działywało na wyobraźnię ludzi, np. słońca,
księŜyca, gwiazd, nieba.
3. Religijny kult natury.
NATYWIZM (innatyzm) <łc. nativus =
wrodzony, przyrodzony) ang. natwism; fr.
natwisme; nm. Nativismus, Angehorensein
Termin Nativismus wprowadzony został przez
H. L. F. HELMHOLTZA.
549
NAUKA
1. t.pozn. syn.—> Racjonalizm (1) gene-
tyczny, tj. pogląd dotyczący genezy poznania,
według którego w umyśle ludzkim istnieją -^
idee (V) wrodzone związane z jego
konstrukcją. Idee te stanowią wiedzę pewną,
niezaleŜną od doświadczenia i wszelkich
czynruków zewnętrznych; one same (n a t y w
i z m skrajny) lub wraz z wraŜeniami
zmysłowymi (n a -t y w i z m
u m i a r k o w a n y ) są źródłem poznania.
Natywizmem jest —> realizm (2)
ontologiczny PLATONA, -^ ilumi-nizm (1)
AUGUSTYNA, -^ racjonalizm (1,2) R.
DESCARTES'A, —> aprioryzm (2) genetyczny I.
KANTA. W nawiązaniu do Kanta H. L. F.
HELMHOLTZ uwaŜał, Ŝe zdolność do spo-
strzegania elementarnych stosunków cza-
sowych i przestrzennych jest niezaleŜna od
doświadczenia i w tym sensie wrodzona.
Poglądy przeciwne natywizmowi głoszą: vs^
empiryzm (1) genetyczny, vs^ sensualizm (1).
2. psych. Pogląd podkreślający wpływ
czynników wrodzonych, głównie dziedzi-
cznych, na strukturę i funkcje organizmu i
psychiki, a nie doceniający roli środowiska,
wychowania, własnej aktywności podmiotu w
kształtowaniu cech fizycznych i psy-
chicznych. —> Heredytarianizm (1).
NAUKA gr. episteme; łc. scientia, discipU-
na; ang. science; fr. science; run. Wissenschaft,
Lehre, Kunde
1. 1. W znaczeniu funkcjonalnym: zor-
ganizowany proces poznawczy prowadzący
do konstruowania teorii, czyli do nauki w
sensie przedmiotowym (zob. niŜej 11-21). Na
proces ten składają się: obserwacje, pomiary,
definiowanie, wnioskowanie itp. W takim
sensie słowo „nauka" występuje np. w
kontekście zwrotu „uprawiać naukę".
2. W znaczeniu przedmiotowym: zespół
gotowych juŜ w pewien sposób, choć wciąŜ
hipotetycznych teorii, dotyczących określonej
dziedziny rzeczywistości i spełniających
warunki metodologiczne co do
550
NAUKA
precyzji pojęć, uzasadnienia twierdzeń itp.
Tak pojęta nauka jest wytworem nauki w
znaczeniu funkcjonalnym (zob. wyŜej /I-I I);
pojęcie to pojawia się np. w kontekście
zwrotu „tworzyć naukę".
Koncepcje nauki w znaczeniu przed-
miotowym, formułowane od czasów sta-
roŜytnych po dziś dzień, dzielą się zasadniczo
na dwa opozycyjne stanowiska dotyczące
pewności twierdzeń naukowych. Według
pierwszego wszystkim twierdzeniom nauki
przysługuje pewność i konieczność
(platonizm, arystotelizm, tomizm,
kartezjanizm, kantyzm); według drugiego
kaŜde twierdzerue z zakresu nauk empi-
rycznych jest tylko prawdopodobne lub
hipotetyczne (D. HUME, neopozytywizm,
pragmatyzm, hipotetyzm K. R. POPPERA).
Oba stanowiska zgodne są w tym, Ŝe twier-
dzeniom matematyki moŜna przypisać
pewność i konieczność, róŜnią się jednak
istotnie w wyjaśnianiu źródeł tej koniecz-
ności.
3. W znaczeniu podmiotowym: umie-
jętność prowadzenia badań naukowych lub
posiadana przez kogoś wiedza naukowa.
Przykładowym kontekstem dla tego pojęcia
moŜe być zwrot „człowiek wielkiej nauki".
4. W znaczeniu socjologicznym: dziedzina
kultury obejmująca naukę w podanych wyŜej
znaczeniach {l-l, 2,3), a nadto osoby, które
zajmują się badaniami naukowymi, słuŜące
temu odpowiednie urządzenia (np. aparatura
pomiarowa), wreszcie instytucje prowadzące
badania lub organizujące procesy badawcze.
Ten sens słowa „nauka" ma się zwykle na
myśli uŜywając np. zwrotu „inwestować w
naukę".
Badaniem nauki zajmują się nauki filo-
zoficzne, takie jak -> epistemologia (2), -^
filozofia nauki, metodologia nauk, oraz nauki
humanistyczne, psychologia, socjologia,
naukoznawstwo, teoria informacji naukowej.
K l a s y f i k a c j a nauk. Podział nauk jest
przeprowadzany z trzech punktów
551
NAUKA
widzenia: ze względu na cel uprawiania
nauki, ze względu na przedmiot, ze względu
na metodę.
A) Cel nauki jest bądź a) poznawczy, tzn.
nauka ma dostarczyć odpowiedzi na pytanie:
„jaka jest rzeczywistość?", bądź b)
praktyczny, tzn. nauka ma dostarczyć
odpowiedzi na pytanie: „jak przekształcać
rzeczywistość?". Pierwszy z tych celów
realizują nauki teoretyczne, drugi — nauki
praktyczne, czyli stosowane, do których
naleŜą dyscypliny techniczne, a takŜe pe-
dagogika, socjotechnika itp.
B) Dzieląc nauki ze względu na przedmiot
ma się na uwadze badaną przez nie dziedzinę
rzeczywistości. Dziedzinę poza-czasowych
przedmiotów abstrakcyjnych badają nauki
matematyczne. Przyroda stanowi dziedzinę
nauk przyrodniczych i technicznych, a
człowiek i jego wytwory — dziedzinę nauk
humanistycznych. Nauki humanistyczne
nazywa się czasem społecznymi, wtedy
jednak termin ten nabiera dwóch znaczeń: w
znaczeniu szerszym nauki społeczne
pokrywają się z humanistycznymi, w
znaczeniu węŜszym stanowią pewną grupę
(socjologia, ekonomia itp.) w obrębie nauk
humanistycznych. Aby zdać sprawę z
osobliwości pewnych nauk filozoficznych,
takich jak ontologia czy metafizyka,
naleŜałoby przypisać im dziedzinę
uniwersalną^ tj. całą rzeczywistość (ale
rozwaŜaną tylko pod pewnym kątem).
Do podziału nauk ze względu na przedmiot,
stosowanego do celów praktycznych, w
szczególności w bibliotekarstwie, słuŜy
Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna. Jako
podział piśmiennictwa w ogóle, w tym takŜe
naukowego, wyznacza ona równieŜ pewien
podział nauk, wyróŜniając na pierwszym
stopniu podziału takie działy nauki, jak
filozofia z psychologią, nauki społeczne,
nauki matematyczno--przyrodnicze, nauki
techniczne, nauki o języku i literaturze,
historia z geografią. Podział ten nawiązuje do
klasyfikacji nauk
552
NAUKA O MORALNOŚCI
F. BACONA, który rozróŜniał dziedziny nauki
będące domeną rozumu (filozofia i in.),
wyobraźni (m. in. nauka o literaturze) i pa-
mięci (historia itp.).
C) Ze względu na metodę dzieli się nauki
na dedukcyjne, tj. takie, w których jedyną
metodą uzasadniania twierdzeń jest —>
wnioskowanie (1) dedukcyjne, oraz em-
piryczne, tj. takie, w których są stosowane
wszystkie odmiany wnioskowań, a pier-
wszymi przesłankami w procesie uzasad-
niania są zdania obserwacyjne, tzn. zdające
sprawę z danych doświadczenia (obserwacji
lub eksperymentu).
II. pot. Głoszony przez kogoś (nauczany)
zespół poglądów, nakazów itp.; inaczej: —>
doktryna.
NAUKA O MORALNOŚCI ang. mord
sciences; fr. sciences morales; nm. Moralwis-
senschaft
1. et. Nazwa obejmująca wszelkie (takŜe
normatywne) dyscypliny, które traktują o -^
moralności (1).
2. et. Dyscyplina zajmująca się jedynie
opisem (nie zaś oceną) zjawisk moralnych.
Rozpatruje ona m. in. zagadnienia termi-
nologiczne i pojęciowe (—> metaetyka),
obejmuje psychologię moralności, socjologię
moralności i historię moralności. W Polsce
naukę o moralności pod nazwą „etolo-gii"
zapoczątkował w XIX w. A. ŚWIĘTOCHO-
WSKI, potem zwolennikami tak uprawianej
etyki byli m. in. K. TWARDOWSKI, K. FRENKEL,
J. OcHOROwicz, współcześnie zaś rozwijała ją
M. OSSOWSKA. -> Etologia (1).
NAUKA O NAUCE (metanauka) ang.
science of science; nm. Wissenschaftslehre,
Wissenschaftstheorie syn.—> Epistemologia
(2).
NAUKOZNAWSTWO nm. Wissenschaft
der Wissenschaften
Nauka o —> nauce (I) stanowiąca zespół
zagadnień z zakresu socjologii nauki, psy-
chologii nauki, ekonomiki nauki oraz poli-
553
NAZWA
tyki nauki, z ewentualną podbudową teo-
retyczną w postaci historii nauki i -^ filozofii
nauki. Bliskoznacznikiem terminu
„naukoznawstwo" jest „epistemologia pra-
gmatyczna" (^epistemologia /2/). Na-
ukoznawstwo obejmuje te badania, których
wyniki przyczyniają się do zwiększenia
potencjału nauki i efektywności jej uprawiania
przez polepszenie organizacji (G. M.
DoBROw). Jednym z najbardziej dys-
kutowanych problemów naukoznawczych jest
zagadnienie -^ rewolucji naukowej.
NAWYK gr. heksis, to synethes (ARYSTOTE-
LES); łc. habitus; ang. habit; fr. habitude; rwa.
Gewohnheit
1. psych. Celowo lub przypadkowo utr-
walona w postaci automatyzmu —> dyspo-
zycja (2) do jakiegoś zachowania, przewaŜnie
działania, nabyta poprzez jego powtarzanie.
Stanowi element celowej działalności, a tylko
sam sposób wykonania ulega automatyzacji.
2. et. Stała gotowość do ponawiania okre-
ślonych czynności, będąca końcową fazą
pewnego procesu, którego formę wyjściową
stanowią wrodzone skłonności. W od-
róŜnieniu od —> cnoty (2) nawyk polega na
mechanicznym spełnianiu określonych
czynności, w których udział świadomości i
woli jest ograniczony (nawyk jest związany
raczej ze sferą zmysłową psychiki ludzkiej);
cnota natomiast jest stałą gotowością do
wykonywania określonych aktów przy
pełnym udziale duchowych władz człowieka,
tj. rozumu i przede wszystkim woli.
W zaleŜności od tego, jaka skłonność dała
początek danemu działaniu etycznemu,
ukształtowane w nim nawyki mogą być dobre
lub złe. Nawyki dobre oznaczają stan cnoty
moralnej, złe nazywają się nał o g a m i .
NAZWA gr. ónoma; łc. nomen; ang. name;
fr. nom; nm. Name, Eigenname 1. log.
WyraŜenie, które się nadaje do
554
NECESSYTARYZM
roli podmiotu lub orzecznika w zdaniu o
postaci A jest B.
2. log. WyraŜenie, które się nadaje do roli
podmiotu zdania (nie zaś do roli orzecznika).
Określenie drugie (2), które jest węŜsze,
stosuje się do języka -> rachunku kwantyfi-
katorów, natomiast określenie pierwsze (2)
dotyczy tradycyjnego ^ rachunku nazw i
występuje w ogólnych rozwaŜaniach se-
miotycznych. Na gruncie filozofii języka
zwanej —> reizmem (2) pojęcie nazwy ulega
dodatkowemu ograruczeniu przez nałoŜenie
warunku, aŜeby nazwy odnosiły się wyłącznie
do osób lub rzeczy, nie zaś do cech, relacji,
zbiorów, liczb itp. przedmiotów abs-
trakcyjnych. Nazwy moŜna dzielić:
A) ze względu na liczbę —> desygnatów,
tj. przedmiotów, względem których dana
nazwa pdni funkcję semantyczną -> ozna
czania (1), na:
a) ogólne(np. zwierzę, liczba parzysta),
b) jednostkowe(np.Bucefał,liczba7),
c) p u s t e (np. Pegaz, liczba większa od
siebie samej);
B) ze względu na funkcję w zdaniu — na
zwy w znaczeniu pierwszym (1) dzieli się na:
a) indywiduowe, tj. nadające się tylko na
podmiot (takimi są imiona własne), oraz
b) generalne, tj. nadające się na orzecznik
(takimi są wszystkie rzeczowniki pospolite);
C) ze względu na strukturę desygnatów
rozróŜnia się nazwy:
a) z b i o r o w e, tj. te, które mają desyg-
naty będące jakimś -^ zbiorem (2) (w sensie
kolektywnym), np. bukiet, tłum,
b) niezbiorowe.
-> Denotacja (1), -^ konotacja.
NECESSYTARYZM (łc. necessitas = ko-
nieczność) ang. necessitarianism; fr. necessi-
tarisme
Nazwa nie zleksykalizowana jeszcze ogó-
lnie w języku polskim, stosowana np. przez
historyka idei J. DOMAŃSKIEGO.
555
NEGACJA
W odniesieniu do poglądów staroŜytnych:
określenie zmienności zaznaczającej się w
obrębie danej raz na zawsze stałości.
Necessytaryzm przejawia się np. w cykli-
cznym rytmie wydarzeń kosmicznych (jońscy
filozofowie przyrody), w teorii zognienia
(HERAKLIT, stoicy). Wolność człowieka w
sensie pozytywnym polega na odgadnięciu
rytmu necessytarystycz-nego i dostosowaniu
się do ruego, a w sensie negatywnym — na
daremnym buncie przeciwko niemu. Rytm ten
staroŜytni pojmowali jako wyŜszą
sprawiedliwość — ogólnie korzystną, choć
przykrą dla istot wyposaŜonych w wolność.
Necessytaryzm stanowi podłoŜe cykli-
cznego pojmowania —> czasu (A).
NEGACJA (łc. <negatio> = zaprzeczenie)
gr. apóphasis; ang. negation, denial (2, 3); fr.
negation; nm. Yerneinung, Negation, Negie-
rung
1. log. WyraŜenie złoŜone z jakiegoś zda-
nia i symbolu ~ z -> rachunku zdań, o postaci
~p, gdzie p jest symbolem zmiennym
reprezentującym dowolne zdanie (w innych
notacjach: p', p, —p, Np); czyt.: nieprawda, Ŝe
p. Negacja jest zdaniem prawdziwym wtedy i
tylko wtedy, gdy jego składnik p jest zdaniem
fałszywym. Symbol negacji jest —
>funktorem ekstensjonalnym, co znaczy, Ŝe
wartość logiczna (tj. prawdziwość lub
fałszywość) całej negacji zaleŜy wyłącznie od
wartości logicznej zdania negowanego.
2. metaf. Zaprzeczenie bytu, orzekanie o
czymś niebytu. Negacja sprowadza się do -^
afirmacji (1), gdyŜ negację bytu moŜna pojąć
jedynie po jego afirmacji i w związku z tą
afirmacją.
3. t. pozn. W sądzeniu — akt zaprzeczenia
relacji pomiędzy dwoma pojęciami. RozróŜnia
się m. in. negację róŜnicującą i negację
przekreślającą (W. STRÓśEWSKI).
A) N e g a c j a r ó Ŝ n i c u j ą c a — sto-
sunek róŜności zachodzący między zakresami
nazw, zarówno w przypadku prze-
556
NEOPOZYTYWIZM
ciwieństwa, jak i sprzeczności. Oprócz fun-
ktora zdaniotwórczego typu nie-p (trakto-
wanego ekstensjonalnie) W. STRÓśEWSKI wy-
mienia funktor nazwotwórczy typu nie-A
(traktowany ekstensjonalnie): coś, co nie jest
A (a więc nie-A), bądź wyczerpuje zakres
przedmiotów róŜnych od A (stosunek
sprzeczności), bądź go nie wyczerpuje (sto-
sunek przeciwieństwa).
B) N e g a c j a p r z e k r e ś l a j ą c a (do-
tycząca przedmiotów intencjonalnych) —
odrzucenie (przekreślenie) za pomocą słowa
„nie" wyznaczonej intencjonalnie pewnej
moŜliwości stanu rzeczy, prowadzące w
bezpośrednim rezultacie do relatywnego
^nic(l).
NEOPOZYTYWIZM <gr. neos = nowy + -^
'pozytywizm') ang. logical positwism; nm.
Neopositwismus
Francuzi (np. J. LACHELIER, Ć. LE ROY) od-
Ŝegnują się od określenia neo-positivisme]a-
ko źle w ich odczudu utworzonego (przed-
rostek pochodzenia greckiego poprzedzający
rdzeń pochodzenia łacińskiego ukształtowany
na gruncie języka francuskiego), aczkolwiek
uŜywają oni, obok takich terminów jak neo-
platonisme czy neo—criticisme, np. terminu
neo-scolastique.
syn.—> Pozytywizm (3) logiczny, tzw. trze-
ci pozytywizm.
NEUTRALIZM (łc. neutralis = nijaki, ni-
czyf) ang. neutralism
1. metaf. Odmiana -> monizmu, według
której rzeczywistość nie ma charakteru ani
materialnego, ani duchowego bądź teŜ cie-
lesność i duchowość stanowią dwa równo-
rzędne aspekty tego samego bytu (B. SPI-
NOZA). —> Paralelizm (1).
2. t. pozn. Stanowisko, według którego
bezpośrednio dane elementy rzeczywistości
nie mają charakteru ani materialnego, ani
duchowego, lecz zaleŜnie od zajmowanego
przez poznający podmiot punktu widzenia
stają się czymś fizycznym lub psychicznym.
—> Empiriokrytycyzm.
557
NIEBYT
NIC gr. ouden; łc. nihil; ang. nothing; fr.
rien; nm. Nichts
1. Bezpośredni rezultat zaprzeczenia (prze-
kreślenia) czegokolwiek w akcie intencjo-
nalnym; pozytywne określenie negatywnego
wyniku takiego przekreślenia (tj. wyniku
przekreślającej funkcji negacji). „Nic" (czyli
„coś" przekreślone) nie ma Ŝadnego de-
sygnatu, jak np. w altematjm^ie „wszystko lub
nic". —> Negacja (3B) przekreślająca.
2. Termin zastępczy na określenie czegoś,
co ma określony desygnat, otrzymywanego w
wyniku -^ negacji (3A) róŜnicującej. Na
przykład w wyraŜeniu B. PASCALA:
„Człowiek jest ruczym wobec nie-
skończoności" — „nic" jako przeciwieństwo
nieskończoności oznacza coś skończonego, tj.
niezmierrue małego.
NICOŚĆ gr. meden; nłc. non ens, non res (R.
DESCARTES); ang. nothingness; fr. neant; nm.
Nichtigkeit
1. metaf. syn.-^ Nic (1), syn.^> niebyt (lA);
rezultat przekreślającej funkcji -^ negacji
(3B) odniesionej do wszelkiej egzystencji.
Pojęde to ex definitione nie ma Ŝadnego de-
sygnatu; ma ono charakter negatywny,
gdyŜ jest utworzone na podstawie bytu juŜ
poznanego, afirmowanego, a później za
przeczonego.
RozróŜnia się:
a) nicość w znaczeniu pozyt)rwnym — gdy
zaprzeczenie odnosi się do wszelkiego bytu
istruejącego;
b) lucość w znaczeniu negat)rwnym — gdy
zaprzeczenie odnosi się zarówno do
wszelkiego bytu istruejącego, jak i do wszel-
kiego bytu moŜliwego.
2. U J.-P. SARTRE'A: to, co wraz z bytem
współstanowi człowieka, który jest nie tyl
ko bytem, ale i nicością, tzn. tym, czym nie
jest, tym, co moŜe i chce zrealizować, a cze
go jeszcze nie ma.
NIEBYT gr. me ón; ang. non-being; fr. non--
etre; nm. Nichtseiendes 1. metaf. W tradycji
arystotelesowsko-
558
NIEBYT
-tomistycznej: to, co nie jest —> bytem, to,
co rue istnieje. RozróŜnia się:
A) niebyt absolutny — czyste zaprzeczenie
(—> negacja /3B/) bytu pojętego
metafizycznie, a więc bytu jako bytu. Niebyt
absolutny jest czymś sprzecznym i nie-
moŜliwym, jest tylko aktem negacji (prze-
kreślającej) umysłu wobec bytu;
B) niebyt względny jako:
a) zaprzeczenie poszczególnego bytu,
który jest niebytem w stosunku do innego
bytu;
b) zaprzeczenie samego aktu, poprzez
który byt jest w danym aspekcie ukonsty-
tuowany; aktem tym moŜe być wszystko,
dzięki czemu coś moŜe być nazwane bytem
bądź w aspekcie esencjalnym (forma rzeczy),
bądź w aspekcie egzystencjalnym (istnierue).
W tym znaczeniu niebytem jest realna —>
moŜność, przyporządkowana aktowi
konstytuującemu -^ bytowość (1).
Proponuje się takŜe (W. STRÓśEWSKI) od-
róŜnienie „niebytu" od „nie-bytu":
A') nie-byt — wjnrdk zastosowania prze-
kreślającej funkcji słowa 'nie' do bytu po-
jętego egzystencjalnie, tj. do tego, co w ja-
kikolwiek sposób istnieje. W rezultacie
takiego zaprzeczenia otrzymujemy pojęcie —
> nicości (1). -> Negacja (3B) przekreślająca;
B') niebyt — jakiś byt zanegowany słowem
'nie': „niebyt" dotyczy czegoś, co jest takŜe
bytem, choć określonym inaczej niŜ ów byt,
wobec którego jest właśrue niebytem; byt
przeciwstawiający się jakiemuś bytowi jako
byt inny ('nie' \iŜyte jest tu w funkcji
róŜnicującej). Pojęcie występujące m. in. u
PLATONA. Jako pojęcie relatywne niebyt jest
wynikiem stwierdzenia róŜności między tak
czy inaczej określonym bytem a tym, co tym
właśnie bytem nie jest. —> Negacja (3A)
róŜnicująca.
2. U G. W. F. HEGLA: niczym nie zdeter-
minowany, czysty i prosty byt, będący jed-
nocześnie sobą i swym przeciwieństwem.
Sprzeczność, jaką zawiera, sama się roz-
wiązuje w jego stawaruu się.
559
NIEPOZNAWALNOSC
NIEDORZECZNOŚĆ gr. atopia; nłc. ab-
surditas; ang. absurdity (1), inconsistency (2);
fr. absurdite, nonsens; nm. Ungereimtheit,
Unsinnkeit, Widersinn
1. log. Wypowiedź sprzeczna wewnętrznie
(syn.—> absurd /I-I/). Dowód przez
sprowadzenie do niedorzeczności (inaczej: do
absurdu; reductio ad absurdum), czyli —>
dowodzenie nie wprost, polega na wykazaniu,
Ŝe pewna teza ma konsekwencje wewnętrznie
sprzeczne.
2. log. Wypowiedź jawnie fałszywa
{syn.^> absurd /1-2/) lub pozbawiona em-
pirycznego sensu w świetle doświadczenia
potocznego (—> nonsens l?>al).
3. log. Wypowiedź semantycznie bezładna
{syn.-^ nonsens /2/) lub pozbawiona -^
spójności (2) syntaktycznej (syn.—> nonsens
III).
NIEOSTROŚĆ ang. vagueness; fr. obscu-
rite
metod. Właściwość nazwy, której znaczenie
nie jest na tyle określone, Ŝeby moŜna było
rozstrzygnąć o dowolnym przedmiocie, czy
naleŜy on, czy teŜ nie naleŜy do zakresu tej
nazwy. Właściwość ta bywa równieŜ
nazywana n i e j a s n o ś c i ą . Pojęcie
wyraŜane przez nazwę nieostrą nazywa się
pojęciem nieostrym.
NIEPODZIELONOŚĆ gr. = adiairesis; nłc.
« indivisibilitas, ~ indiuiduitas; ang. = indi-
yisibility; fr. = indivisibilite; nm. ~ Ungeteilt-
heit, ~ Unteilbarkeit
metaf. W odróŜnieniu od niepodzielności —
aktualna —> jedność (1) bytu, który nie dzieli
się w sobie na byt i niebyt.
NIEPOZNAWALNOSC nłc. incognosci-
bilitas; ang. incognisable, unknowable (= nie-
poznawalny); fr. inconnaissable (= niepo-
znawalny); nm. unerkennbar (= niepozna-
walny)
t. pozn. Właściwość tego, co nie moŜe być
poznane, mimo iŜ jest rzeczywiste.
Niepoznawalność świata lub Boga jest za-
560
NIEROZSTRZYGALNOSC
sadniczą tezą wszelkiego -^ agnostycy-zmu,
np. krytycyzmu I. KANTA, pozytywizmu A.
CoMTE'A, ewolucjonizmu H. SPENCERA.
Według materializmu dialektycznego
rzeczywistość nie jest niepoznawalna, lecz
tylko nie poznana.
NIEROZSTRZYGALNOSC ang. undeci-
dability; fr. indecidabilite; nm. Unentscheid-
barkeit
metod. Własność —> systemu dedukcyj-
nego polegająca na braku metody, która by
pozwoliła stwierdzić, czy dane wyraŜenie
naleŜy, czy nie naleŜy do tego systemu.
vs^> Rozstrzygalność.
NIESKOŃCZONOŚĆ gr. to dpeiron; łc.
infinitas, infinitio; ang. infinity, infinitude; fr.
infinite, rinfini; nm. Unendlichkeit
1. W filozofii staroŜytnej przedchrześci
jańskiej: niedostatek porządku, -^ chaos,
którego synonimami są zmienność i wol
ność, a przeciwieństwem nie tylko skoń-
czoność, ale i konieczność.
U ARYSTOTELESA: potencjalność i niedo-
skonałość.
2. W filozofii klasycznej chrześcijań
skiej: w przeciwieństwie do skończoności
— to, co nie ma granic; utoŜsamianie nie
skończoności ze spotęgowaną doskonało
ścią ontyczną pod wpływem określeń Bo
ga pochodzących z Biblii. RozróŜnia się
nieskończoność aktualną i nieskończo
ność potencjalną:
A) N i e s k o ń c z o n o ś ć a k t u a l n a
— Bóg jako byt wykluczający jakiekolwiek
ograniczenie we wszelkich moŜliwych do-
skonałościach.
U J. DuNSA SZKOTA: cecha konstytuująca
Boga jako Pierwszą Przyczynę, która ogarnia
wszystkie poznające ją intelekty i wszystkie
kierujące się ku niej dąŜenia bytów
uprzyczynowanych.
U R. DESCARTES'A: atrybut właściwy Bogu,
w przeciwieństwie do substancji myślących,
które róŜnią się od Boga mniejszą ilością
moŜliwości poznawczo-wolitywnych.
561
19 — Słownik filozoficzny
NIESPRZECZNOSC
Nieskończoność aktualna moŜe teŜ oz-
naczać brak ograniczenia w jakimś rodzaju
doskonałości. W związku z tym rozróŜnia się:
a) nieskończoność pod względem jako-
ściowym — dotyczącą -^ doskonałości (1 Ab)
(np. mądrość, dobroć — w odniesieniu do
Boga);
b) nieskończoność pod względem ilo-
ściowym — dotyczącą —> rozciągłości i zwią-
zaną z przestrzenią lub z czasem.
U B. PASCALA: dwie nieskończoności —
mikro- i makrokosmos.
U P. TEILHARDA DE CHARDIN: nieskończo-
ność złoŜoności wszechświata.
B) N i e s k o ń c z o n o ś ć p o t e n c j a lna
— to, co jest w rzeczywistości skończone,
lecz co moŜe nieograniczenie wzrastać, np.
czas.
3. W matematyce pojęcie nieskończoności
bywa stosowane do liczb kardynalnych,
typów porządkowych, miary zbiorów itp.
Zbiór nieskończony jest to zbiór mający część
właściwą^ która jest z nim rów-noliczna (tzn.
ma tyle samo elementów), np. zbiór liczb
całkowitych jako mający część właściwą (np.
zbiór Uczb parzystych) o tej samej ilośd
elementów, co zbiór liczb całkowitych, w
myśl równania y = 2x, gdzie x jest dowolną
liczbą całkowitą.
NIESPRZECZNOSC ang. non-contradic-
tion (1, 3), consistency (2); fr. non-contradic-
tion (1,3), consistance (2); nm. Widerspruchs-
freiheit (1,3), Yertrdglichkeit (2)
1. log. Niezachodzenie stosunku -^ sprze-
czności między zdaniami lub sądami.
2. metod. Własność —> systemu deduk-
cyjnego polegająca na tym, Ŝe wśród twier-
dzeń tego systemu nie m.a ani jednej pary
zdań takich, Ŝeby jedno było zaprzeczeniem
drugiego, czyli Ŝeby zachodziła między nimi
sprzeczność. Na mocy tzw. prawa Dunsa
Szkota: p —> {~p —> q) (czyt. JeŜeli p, to:
jeŜeli nie-p, to q) sprzeczność prowadzi do
przepełnienia systemu, tj. do tego, Ŝe naleŜą
doń wszystkie zdania — zarów-
562
NIEŚMIERTELNOŚĆ
no prawdziwe, jak i fałszywe — jakie dadzą
się sformułować w języku danego systemu.
System taki jako narzędzie poznania czy opisu
rzeczywistości byłby nieprzydatny, dlatego
dąŜy się, w odniesieniu do kaŜdego systemu
dedukcyjnego, do przeprowadzania dowodu
jego nie-sprzeczności. Nie zawsze jednak
dowód taki jest wykonalny i wtedy trzeba
zadowalać się faktem, Ŝe w danym systemie,
np. w arytmetyce, nie wykryto dotąd sprze-
czności, choć byłyby po temu okazje w wie-
lowiekowym rozwoju tej dyscypliny. Dowody
niesprzeczności istnieją dla -^ rachunku zdań,
—> rachimku kwantyfikatorów i innych teorii
dedukcyjnych, nnniej bogatych pojęciowo niŜ
np. arytmetyka.
3. metaf. —> Zasada/nie-/sprzeczności: nie
moŜe być tak, aby byt był niebytem.
NIEŚMIERTELNOŚĆ gr. athanasia; łc.
immortalitas; ang. immortality; ix. immorta-
lite; nm. Unsterblichkeit, Immortalitat
1. Zaprzeczenie śmiertelności, która oz
nacza podleganie Ŝyjącego bytu cielesne
go śmierci jako faktowi biologicznemu;
zaprzeczenie to dotyczy zwykle bytu psy
chofizycznego, duchowo-delesnego, a więc
osobowego.
W teologicznej interpretacji AUGUSTYNA
pierwotna n i e ś m i e r t e l n o ś ć , którą utracił
Adam przez grzech, polegała na tym, Ŝe
moŜna było nie umrzeć; o s t a t e czna zaś
n i e ś m i e r t e l n o ś ć w escha-tonie będzie
polegała na tym, Ŝe umrzeć nie będzie moŜna.
2. Nieśmiertelność duszy (teza filozofii
spirytualistycznej) — zachowanie przez
duszę po jej rozłączeniu się z ciałem wie
cznego Ŝycia substancjalnego (ujęcie pla
tońskie) i osobowego.
W tomistycznej antropologii filozoficznej
nieśmiertelności duszy dowodzi się przez: a)
wykazanie jej duchowości, tj. wewnętrznej
niezaleŜności w istnieniu od materii, oraz jej
istotowo-rozciągłościowej niezłoŜoności
(argumenty metafizyczne);
563
NIEŚWIADOMOŚĆ
b) wskazując na powszechne, zgodne z naturą
dąŜenie człowieka do utrzymania swego
istnienia bez końca (argument psycho-
logiczny); c) wskazując na to, Ŝe podstawą
sankcji za czyny ludzkie byłoby Ŝycie bez
końca (argument etyczny).
Nieśmiertelność odróŜnia się od -^ wie-
czności (2).
3. N i e m i e r t e l n o ś ć s u b i e k t y wna
{immortalite subjectwe) — pochodzące od A.
CoMTE'A przenośne określenie tego, co ma
trwać bez końca w pamięci ludzkości.
4. pot. W znaczeniu przenośnym: zacho-
wanie trwałej, nieprzemijającej wartości w
pamięci ludzkiej, kulturze itp.
NIEŚWIADOMOŚĆ ang. unconscious; fr.
1'inconscient; run. Unbewufite
1. W psychoanalizie (S. FREUD): nie
ś w i a d o m o ś ć j e d n o s t k o w a {per-
sonliche Unbewufite) — najgłębsza warstwa
psychiki ludzkiej, niedostępna świadomo
ści, lecz wywierająca silny wpływ na nią
i na zachowanie się człowieka; często utoŜ
samiana z -^ id. Nieświadomość jest siedli
skiem popędów, tkwią teŜ w niej ślady
dawnych przeŜyć świadomych, wypartych
niegdyś ze świadomośd. —> Przedświado-
mość (1), -^ podświadomość (1).
U C. G. JUNGA: n i e ś w i a d o m o ś ć
z b i o r o w a {kollektive Unbewufite) — wro-
dzona, wspólna gatunkowi ludzkiemu ta część
nieświadomości jednostki, która róŜni się od
jej nieświadomości indywidualnej,
ukształtowanej w toku ontogenezy, czyli w
normalnym biegu jej Ŝycia. Nieświadomość
zbiorowa, inaczej — społeczna, stanowi
według Junga najgłębszą sferę ludzkiej duszy;
jej treścią są powszechne, choć nie
uświadamiane wyobraŜenia, które stają się
świadome dopiero w —> micie (1) (->
archetyp /2/).
2. U E. VON HARTMANNA: Unbewufite —
aktywne i zarazem intelektualne podłoŜe
wszystkich zjawisk, którego tylko przeja
wem jest jednostkowa świadomość. Hart-
564
NIEZMIENNOŚĆ
mann rozróŜnia nieświadomość fizjologiczną,
nieświadomość względną i nieświadomość
absolutną.
NIEZMIENNOŚĆ łc. immutatio; nłc. im-
mutabilitas, incommutabilitas; ang. immuta-
hility; fr. immutabilite, invariabilite; nm. Un-
veranderlichkeit
a) Niezmienność absolutna — atrybut —>
absolutu (1), wykluczający jakąkolwiek —>
zmianę.
b) Niezmienność relatywna — cecha ja-
kiegoś przedmiotu polegająca na tym, Ŝe jeśli
się on nie zmienia, to tylko pod pewnym
wyróŜnionym względem, pod innymi
natomiast — zmienia się.
NIHILIZM (łc. nihil = nic) nłc. nihilis-mus;
ang. nihilism; fr. nihilisme; nm. Nihilis-mus
Termin wprowadzony przez F. H. JACO-
BiEGO na określenie skrajnego idealizmu
teoriopoznawczego.
1. metaf. Doktryna, według której nie
istnieje Ŝadna rzeczywistość substancjalna.
Niłiilizm metafizyczny łączył z nihilizmem
epistemologicznym GORGIASZ Z LE-
ONTiNoj, który głosił, Ŝe w ogóle nie ma ru-
czego, a jeśliby nawet coś istniało, to nie
moŜna by tego poznać, gdyby zaś było po-
znawalne, to i tak nie mogłoby być przed-
miotem porozumienia się między ludźmi.
2. et. Nihilizm etyczny — syn.—> amora-
lizm (1).
3. Nihilizm społeczny — doktryna spo-
łeczna i polityczna odrzucająca wszelki
przymus w stosunku do jednostki, przede
wszystkim ze strony państwa (—> anar-
chizm). Terminu „nihilizm" uŜył po raz
pierwszy w tym znaczeniu I. S. TURGIENIEW
(w powieści Ojcowie i dzieci, 1861), odnosząc
go do rosyjskich anarchistów-rewolu-
cjorustów.
NOEM AT (gr. nóema = myśl) ang. noe-ma;
fr. noeme; nm. Noema W terminologii
fenomenologicznej: treść
565
NOMINALIZM
myślenia, to, co się myśli, w odróŜnieniu od -
^ noezy (2), czyli aktu myślenia.
U E. HussERLA (z okresu Idei): przedmio-
towy korelat intencji danego aktu świado-
mości (noezy), uzyskiwany po dokonaniu ->
redukcji transcendentalnej.
NOEMATYCZNY ang. noematic; fr. noe-
matique; lun. noematisch
Odnoszący się do przedmiotu myśli (->
noemat).
NOETYCZNY (gr. noetikós = zdolny do
rozumienia, poznawania) ang. noetic; fr.
noetiąue; rvcn. noetisch
1. Dotyczący teorii poznania (—> noety-
ka).
2. Odnoszący się do aktu myślenia (—>
noeza /2/).
NOETYKA (gr. noetikós = zdolny do ro-
zumienia, poznawania) ang. the noetic; fr. la
noetiąue; rmi. Noetik syn.^> Teoria poznania.
NOEZA (gr. <nóesis> = zdolność rozumie-
nia, inteligencja; myślenie; pojęcie, idea) ang.
noesis; fr. noese; nm. Noesis
1. U PLATONA: poznanie intuicyjne (noe-
sis) w przeciwstawieniu do poznania dys-
kursywnego (didnoia); myśl czysta, którą
człowiek poznaje Dobro oraz podległe mu
idee.
2. W fenomenologii: akt myślenia, akt
świadomości, w odróŜnieniu od —>noe-matu.
NOMINALIZM (nłc. nominalis = dotyczący
imienia, nazwy) ang. nominalism; fr.
nominalisme; nm. Nominalismus
1. Jedno z głównych stanowisk w sporze o
uniwersalia (-^ powszechniki /1 /), wiązane
zazwyczaj ze skrajnym —> em-piryzmem (la)
i przeciwstawne -> realizmowi (3)
pojęciowemu, utrzymujące, Ŝe nazwy ogólne
są jedynie skrótami szeregu nazw
jednostkowych i nie oznaczają ni-
566
NOMINALIZM
czego ogólnego; nominalizm odrzuca więc
istnienie zarówno pojęć ogólnych, jak i rzeczy
ogólnych. Przedstawicielami nomina-lizmu
byli J. ROSCELIN, P. ABELARD, następnie W.
OcKHAM, MIKOŁAJ Z AUTRECOURT, MIKOŁAJ z
ORESME i in. Odmianami średniowiecznego
nominalizmu są —> sermonizm i ->
terminizm (niekiedy jako jego umiarkowaną
postać traktuje się równieŜ —> kon-
ceptualizm Ul). RozróŜnia się:
a) nominalizm radykalny: pojęcia spro-
wadzają się do wyobraŜeń. W filozofii no-
woŜytnej stanowisko to podzielali m. in. D.
HUME, E. DE CONDILLAC (nominalizm psy-
chologiczny; -> sensualizm /1 /);
b) nominalizm umiarkowany: pojęcia
posiadają treść myślową niesprowadzalną do
wyobraŜeń, ale teŜ nie powstałą w do-
świadczeniu (m. in. W. OcKHAM, w filozofii
nowoŜytnej: G. BERKELEY, R. DESCARTES, I.
KANT).
2. Nominalizm naukowy — stanowisko,
według którego takie czyrmości, jak opis
faktów, praw, ujmowanie ich w teorie są
jedynie konstrukcjami umysłu, pewnymi —>
konwencjami, zabiegami upraszczającymi itp.
(—> redukcjonizm); nazwa „nominalizm" w
tym znaczeniu odnoszona bywa do doktryny
E. LE ROY.
3. metod. Stanowisko, według którego
nauka zajmuje się nie rzeczami, zjawiskami,
lecz twierdzeniami o nich, czyli wyraŜeniami,
tworząc wyspecjalizowane języki nauk
ogólnych i szczegółowych (—> empi-ryzm
/4/ logiczny).
Nominalizm l o g i c z n y — traktowanie
logiki nie jako nauki o przedmiotach
ogólnych i związkach między nimi, lecz jako
nauki o znakach: nazwach, zdaniach itp.
Nominalizm r e i s t y c z n y (—>re-izm
121) — zakłada, Ŝe nazwami rzetelnymi są
tylko nazwy rzeczy, wobec czego postuluje
uś5rwanie w wypowiedziach tylko takich
właśnie nazw, w przypadku zaś posługiwania
się —> onomatoidami wymaga umiejętności
przetłumaczenia ich na nazwy rzetelne (T.
KOTARBIŃSKI).
567
NONSENS
NOMOGENEZA (gr. nómos = prawo na-
turalne + genesis = pochodzenie) ang. no-
mogenesis
1. filoz. przyr. Doktryna, według której
przebieg zjawisk i procesów ewolucyjnych
dokonuje się nie dzięki przypadkowi i zda-
rzeniom losowym, ale jest ściśle zdeter-
minowany (przez prawa przyrody).
2. biol. Przebieg rozwoju filogenetycznego
wyznaczony jednoznacznie przez stan
zaistniały w określonym czasie i uwarun-
kowany w głównej mierze czynnikami we-
wnętrznymi i zmianami organizmów.
NOMOLOGICZNY <gr. nómos = prawo,
przepis + logos = słowo, nauka) ang. nomo-
logical; nm. nomologisch metod, syn.-^
Nomotetyczny.
NOMOTETYCZNY <gr. nomothetikós =
dotyczący prawodawstwa, prawodawczy) ang.
nomothetic; fr. nomothetiąue; nm. no-
mothetisch
metod. Określenie wprowadzone przez W.
WINDELBANDA, odnoszące się do nauk, które
formułują prawa ogólne, w przeciwstawieniu
do nauk —> idiograficznych, jak np. historia,
które opisują fakty lub przedmioty
jednostkowe.
NONSENS (łc. non = nie + sensus = sposób
myślenia; zdolność myślenia; znaczenie) ang.
nonsense, meaningless; fr. nonsens; nm.
Unsinn, Sinnlos
1. log. Wypowiedź pozbawiona —> spój-
ności (2) syntaktycznej, a więc będąca cią-
giem wyrazów zbudowanym niezgodnie z
regułami składni danego języka.
2. log. Wypowiedź wprawdzie poprawna
syntaktycznie, tj. zbudowana zgodnie z re-
gułami składni danego języka, lecz seman-
tycznie bezładna, a t3nn samym niezrozu-
miała dla posługujących się tym językiem.
3. t. pozn., metod. Wypowiedź poprawna
syntaktycznie, lecz pozbawiona sensu
empirycznego, tj. stwierdzająca coś, co a) nie
wydaje się moŜliwe w świetle doświad-
568
NOOGENEZA
czenia potocznego lub co b) nie jest uzasa-
dnione w świetle doświadczenia naukowego.
Co do drugiej kwalifikacji (b), w
neopozytywistycznym określaniu empirycznej
sensowności {empirical meaning-fulness)
oprócz postulatów znaczeniowych
dotyczących —> terminów (3a) teoretycznych
formułowano definicje zdań empirycznie
sensownych (m. in. R. CARNAP, H. MEHL-
BERG), akcentując w nich takie wymagane
własności tych zdań, jak obserwacyjna po-
twierdzalność i empiryczna sprawdzalność, a
takŜe empiryczna obalalność. Stanowiące
trzon filozofii klasycznej problemy metafi-
zyczne są według neopozytywistów pro-
blemami, których nie moŜna sformułować za
pomocą terminów empirycznie sensownych
ani teŜ przedstawić w takichŜe zdaniach.
NOOGENEZA (fr. <noogenese>, z gr. nous
= umysł, rozum + genesis = pochodzenie)
U P. TEILHARDA DE CHARDIN: proces kształ-
towania się i rozwoju —> noosfery, dokonu-
jący się głównie dzięki -^ kompleksyfikacji.
NOOLOGIA (gr. nous = umysł, rozum +
logos = słowo, nauka) ang. noology; fr. no-
ologie; nm. Noologie
Termin o rodowodzie XVII-wiecznym,
przybierający rozmaite odcienie znaczeniowe,
lecz dotyczący zasadniczo, zgodnie ze swą
etymologią, wiedzy o umyśle i jego
funkcjach.
1. Według CH. A. CRUSIUSA: tyle, co psy-
chologia.
2. U I. KANTA: racjonalistyczna teoria idei
wrodzonych.
3. Dla W. HAMILTONA: nauka o czystym
rozumie, przeciwstawna „dianoiologii".
4. W ujęciu R. EUCKENA: wiedza o twór-
CZ3TTI Ŝydu ducha (Geistesleben) w przeciw-
stawieniu do empirycznego Ŝycia umysło-
wego (Seelenleben).
NOOSFERA (fr. <noosphere>, z gr. nous =
umysł, rozum + sphatra = kulista prze-
569
NORMA
strzeń, niebo) ang. nodsphere; nm. Noo-
sphtire
Termin wprowadzony przez P. TEILHARDA
DE CHARDIN — na zasadzie analogii do
takich terminów, jak „litosfera", „hydrosfera",
„biosfera" itp. — na oznaczenie sfery Ŝycia
ludzkiego, określanej jako otaczająca Ziemię
warstwa rzeczywistości psychicznej,
duchowej.
NORMA (łc. ]norma> = węgielnica (wy-
znaczająca kąt prosty), linia postępowania,
prawidło) ang. norm, standard; fr. normę;
nm. Norm
1. et. Niekiedy uŜywa się tego terminu na
oznaczenie wszelkich zasad moralnych, w
tym takŜe —> ocen (lAa), czyli zdań
wartościujących. Norma w szerszym zna-
czeniu to nie tylko -^ nakaz lub -> zakaz czy
reguła postępowania, ale takŜe to, co ten
nakaz, zakaz czy regułę uzasadnia.
Przykładem takiej normy moŜe być sfor-
mułowana przez K. WOJTYŁĘ n o r m a
p e r s o n a l i s t y c z n a (stanowiąca naturalną
treść ewangelicznego przykazania miłości, a
zarazem nawiązująca do sformułowania ->
imperatywu kategorycznego); „osoba nie
moŜe być nigdy dla drugiej osoby środkiem
do celu".
W znaczeniu ściślejszym termin „norma"
odnosi się do sądów i zdań imperatywnych,
które nie orzekają o dobru czy złu postępo-
wania ludzkiego, ale wyraŜają nakaz czy teŜ
zakaz określonego zachowania.
RozróŜnia się:
a) normy a k s j o l o g i c z n e —opierające
się na pewnym wartościowaniu; sprowadzalne
do ocen, np. właśnie moralnych lub
estetycznych;
bX n o r m y t e t y c z n e — opierające
się na stanowieniu czy rozkazie; niespro-
wadzalne do ocen;
c) normy teleol o g i c z n e — oparte na
stosunku tego, co się normuje, do jakiegoś
celu; na ogół sprowadzalne do ocen.
W etyce heteronomicznej nakazy i zakazy
są nałoŜone „z góry" (np. przez Boga)
570
NORMATYWEM
lub wynikają z natury ludzkiej, i podmiot
winien je poznawać i respektować; w etyce
autonomicznej podmiot nie rozpoznaje norm,
lecz sam je tworzy — bądź indywidualnie (np.
monarcha lub kaŜdy człowiek dla siebie),
bądź zbiorowo (np. społeczeństwo lub klasa
społeczna). W załoŜeniach etyki
autonomicznej mechanizmy tworzenia się
prawa moralnego róŜnie są wyjaśniane
odpowiednio do ogólnych załoŜeń
filozoficznych danego kierunku.
2. W prakseologii: obowiązująca wypo-
wiedź, która ustala, jak działać (norma
czynnościowa), by osiągnąć określony cel, jak
długo działać (norma czasowa), jakie ma być
zuŜycie energii (norma energetyczna), jaki ma
być wytwór (norma przedmiotowa), itp.
3. psych. Poziom jakościowy i ilościowy
róŜnych cech psychicznych, np. inteligencji,
emocjonalności, aktywności, który: a) mieści
się w granicach wokół stanu najczęściej
występującego w danej populacji
(uwarunkowanie czynnikami kulturowo--
społecznymi), b) pozytywnie słuŜy rozwojowi
danej jednostki w jej twórczym
przystosowywaniu się do środowiska.
NORMATYWIZM <fr. normatif= norma-
tywny, słuŜący za regułę, z łc. norma = pra-
widło) nm. Normativismus
Zapoczątkowany przez H. KELSENA kie-
runek w filozofii prawa, który nawiązując do
kantyzmu, w kwestii istnienia -> prawa (IB)
naturalnego i jego mocy obowiązującej
zajmuje stanowisko -^ pozyt3rwi-zmu (5)
prawnego. Za I. KANTEM normaty-wizm
przyjmuje pierwszeństwo czystego —>
rozumu praktycznego przed teoretycznym,
sferę zaś powinności {—) obowiązek), do
której zalicza aprioryczne normy
571
NUMINOSUM
prawne, przeciwstawia na róŜnych płasz-
czyznach sferze bytu.
NOUMEN (nm. <Noumenon>, od gr. no-
oumena (PLATON W odniesieniu do Idei, Ti-
maios, 51 D)) nłc. intelUgibile; ang. noume-
non; ix. noumene
1. Termin I. KANTA, uŜyty przez niego na
określenie -^ rzeczy samej w sobie, czyli tego,
czego istnienie poza zjawiskiem umysł
domniemywa, lecz czego rue moŜe spostrzec.
vs-^ Fenomen (2).
2. Rzeczywistość absolutna, niepoznawalna
empirycznie, która jednak moŜe być poznana
poprzez —> intuicję (Ib) intelektualną.
NOUS <gr. <nous> = umysł, rozum)
1. U ANAKSAGORASA: rozumna przyczyna
ruchu i jego praw, róŜna od materialnego
tworzywa kosmosu.
2. NajwyŜsza i najszlachetniejsza część
duszy — zdolność intelektualnego postrze-
gania i intuicyjnego myślenia (PLATON, ARY-
STOTELES).
NUMINOSUM (łc. numen, -inis = bóstwo)
ang. the numinous; fr. la numineuse; nm. das
Numinose
W filozofii religii u R. K. L. OTTO: taje-
mnicza, sakralna siła, oddziałująca na czło-
wieka ambiwalentnie, napawająca go prze-
raŜeniem i lękiem, a jednocześnie pociągająca
i zniewalająca. Numinosum objawia się bądź
przedmiotowo jako transcendentna
rzeczywistość, bądź podmiotowo jako prze-
Ŝycie, doświadczenie lub odczucie religijne
owej rzeczywistości, przy czym zarówno w
jednym, jak i w drugim przypadku występują
dwa przeciwstawne sobie elementy:
pociągający (fascinosum) i odpychający
itremendum). —> Sacrum (1).
572

O ang. objectivity; fr. objectiyite; nm. Objek-
OBALALNOSC (EMPIRYCZNA) ang.
falsifiahility
metod. Własność zdania polegająca na tym,
Ŝe moŜe ono być obalone, czyli sfal-
syfikowane {-^ falsyfikacja), przez odwołanie
się do zdań obserwac5^nych. UŜywa się
równieŜ — za an^. falsifiahility — terminu
„falsyfikowalność".
OBIEKTYWIZM <nlc. obiectivus = odno-
szący się do przedmiotu) nłc. obiectivis-mus;
ang. objectiyism; fr. objectivisme; nm.
Objektiyismus TO—> Subiektywizm.
1. metaf. Doktryna uznająca istnienie rze-
czy poza podmiotem i niezaleŜnie od niego,
przez zwolenników subiektywizmu
traktowane jako stan podmiotu (—> realizm
/lA/ metafizyczny).
2. t. pozn. Stanowisko, według którego
przedmioty istniejące poza poznającym
podmiotem są dla tego podmiotu poznawalne;
podmiot ów zdolny jest równieŜ poznawać —
niektóre przynajmniej — własności
przedmiotów takimi, jakie są one niezaleŜnie
od poznającej świadomości (-^ realizm /IB/
teoriopoznawczy).
3. W znaczeniu aksjologicznym: stano-
wisko, według którego wartości (etyczne,
estetyczne) istnieją niezaleŜnie od odbie-
rającej je świadomości, a prócz tego przy-
sługują przedmiotom jako ich kwalifikacje
własne, a nie nabyte, lub przynajmniej jako
kwalifikacje nierelacjonalne.
4. Pozytywizm jako postawa praktycz-
573
OBOWIĄZEK
na, polegająca na trzymaniu się danych
obiektywnych, tzn. kontrolowanych za
pomocą zmysłów, i na odrzucaniu danych
subiektywnych, wyobraźni, uczuć itp.
OBIEKTYWNOŚĆ (nłc. obiectivus = od-
noszący się do przedmiotu) nłc. obiectivi-tas;
tivitat
1. metaf. Cecha tego, co naleŜy do rze-
czywistości pozapodmiotowej i istnieje
niezaleŜnie od świadomości; inaczej: przed-
miotowość.
2. t. pozn. Charakter poznania polegający
na tym, Ŝe jest ono w ujmowaniu rze-
czywistości niezaleŜne od tego, kto i w jakich
okolicznościach uznaje dany sąd o po-
znawanym przedmiocie.
3. pot. Bezstronność.
OBJAWIENIE gr. apokdlypsis; łc. revelatio;
ang. revelation; fr. revelation; nm. Offenba-
rung
teol. W religii chrześcijańskiej: nadprzy-
rodzone, osobowe i zbawcze ujawnianie się
Boga człowiekowi w historii, przede wszy-
stkim w Jezusie Chrystusie, mające charakter
wydarzenia oraz dialogu nawiązanego przez
Boga z człowiekiem w toku dziejów.
Tak zwane o b j a w i e n i e n a t u r a l ne —
odsłoruęcie się Boga przez sam fakt
stworzenia bytu skończonego. W świetle
stworzenia Bóg moŜe być poznawany tylko
przez analogię do bytu skończonego, przez
negację jego atiybutów i przez wnioskowanie
pośredrue, pozostając nadal tajemnicą.
Objawienie naturalne ukazuje nam
rzeczywistość Boga jedynie jako pytanie, a
nie jako odpowiedź.
—> Filozofia chrześcijańska starała się re-
alizować własny postulat niesprzeczności i
wzajemnego dopdhiiania się rozwiązań czysto
rozumowych z danymi Objawierua.
OBOWIĄZEK gr. kathekon; łc. officium;
ang. duty, obligation; fr. obligation; nm.
Pflicht, Yerpflichtung
574
OBRAZ
et. —> Norma (1) naleŜąca do zespołu
norm skodyfikowanych lub tylko przyjętych
zwyczajowo w danym społeczeństwie, za
stosowanie się do której człowiek, a w
szczególności członek tego społeczeństwa,
jest odpowiedzialny (^ odpowiedzialność
11,11). W zaleŜności od rodzaju norm
rozróŜnia się obowiązki: moralne, prawne,
wychowawcze itp.
W e^ce termin „obowiązek" bywa uŜywany
zamiennie z terminem „powinność^'.
Obowiązek traktuje się 1) bądź jako konse-
kwencję wynikającą z ogólniejszego prawa
moralnego i wówczas jego korelatem jest ->
uprawnienie, 2) bądź jako fakt pierwotnie
dany w tzw. doświadczeniu moralnym i
wówczas jego korelatem jest -> dobro (3)
(wartość), rozpoznawane przez podmiot jako
godne zaafirmowania. W tym drugim
znaczeniu (2) częściej stosowany jest termin
—> „powirmość".
OBRAZ gr. eidolon; łc. species (1), idolum,
eidolum (2) (u stoików), simulacrum (2) (LU-
KRECJUSZ); nłc. phantasma (2); ang. species (1),
image; ix. espece (częściej w 1. mn.: especes)
(1), image; nm. Spezies (1), Bild, Abbildung
1. psych, i pozn. Postać poznawczo-zmy-
słowa {species sensibilis), pełniąca rolę me-
dium quo (pośrednika przezroczystego; —>
znak /la/ formalny). Stanowi ona psychiczny
odpowiednik poznawanej treści i formę aktu,
dzięki której dany akt odnosi się do tego, a nie
innego przedmiotu (do tej, a nie innej strony
tego przedmiotu). Species nie jest dana
wprost, lecz jedynie wywnioskowana w
ramach teorii filozoficznej (tradycja
arystotelesowska).
Termin species odnosi się teŜ do postaci
poznawczo-intelektualnej {species intelligi-
bilis), zwanej w polskiej terminologii ob-
r a z e m z a s t ę p c z y m . Obraz zastępczy
wraŜony {species intelligibilis expressa) jest
to czysto formalne i niematerialne przyjęcie
poznawanego przedmiotu przez poznający
podmiot. Stanowi on znak, za którego
pośrednictwem —> intelekt (la)
575
OBWERSJA
moŜnościowy uobecnia w sobie ujętą przez -^
intelekt (Ib) czynny treść {species intelligibilis
impressa) przedmiotu poznawalnego
zmysłowo {species sensibilis), będąc inten-
cjonalnie i całkowicie przyporządkowaną
poznaniu reakcją podmiotu na przedmiot.
Funkcja obrazu zastępczego jest w swej
naturze dwojaka: a) zaleŜna od podmiotu —
obraz jest modyfikacją władzy poznawczej, b)
przedstawieniowa, prz3^orządko-wana
ujawnieniu struktury treściowej poznawanego
przedmiotu.
2. t. pozn. Sposób, w jaki przedmiot jest
dany w spostrzeŜeniu, wyobraŜeniu, przy-
pomnieniu, a więc dany z pewną -> na-
ocznością. Niektórzy przeciwstawiają obraz
jako przedstawienie zmysłowe — idei jako
przedstawieniu myślowemu (intele-
ktualnemu).
3. psych. O b r a z t y p i c z n y {typie
image) — wyobraŜenie o zamazanych ce-
chach jednostkowych, na pozór ogólnych. Z
teorią obrazów typicznych (wyobraŜeń
złoŜonych) wystąpił F. GALTON.
OBSERWACJA <łc. <observatio> (2) = oglą-
danie, odpowiednik gr. aisthesis) ang. ob-
servation; fr. obsewation; nm. Beobachtung
1. metod. Planowe (o ustalonej kolejności),
systematyczne (w określonych odstępach
czasu) i selektywne (wybierające elementy
waŜne) poznawanie jakiegoś fragmentu
rzeczywistości, mające niekiedy na celu
sprawdzenie postawionej -» hipotezy (2).
Obserwacja jest podstawową metodą badań w
naukach empirycznych i dotyczy zjawisk w
ich przebiegu naturalnym albo wywołanych
eksperymentalnie (-> eksperyment).
Obserwacją nazywa się teŜ to, co zostało
zaobserwowane, czyli wynik obserwacji jako
czynności.
2. pot. Czynność (lub wynik) uwaŜnego
spostrzegania, mająca na celu dokładniejsze
poznanie jakiejś rzeczy lub zjawiska.
OBWERSJA (łc. <obversio> = obrócenie)
ang. obversion; fr. obversion; nm. Obversion
576
OCENA
W logice tradycyjnej — przekształcenie
zdania kategorycznego w ten sposób, Ŝe
twierdzenie zmienia się w przeczenie, a
przeczenie — w twierdzenie, przy czym
orzeczriik zaopatruje się w negację. Zdania
SaP, SeP, SiP, SoP po obwersji będą miały,
odpowiednio, postać: Se nie-P, Sa nie-P, So
nie-P, Si nie-P (czyt.: kaŜde S jest P — Ŝadne
S nie jest nie-P; Ŝadne S nie jest P — kaŜde S
jest nie-P; niektóre S są P — niektóre S nie są
nie-P; niektóre S nie są P — niektóre S są nie-
P); -^ kwadrat logiczny. Obwersja, podobnie
jak -^ konwersja, naleŜy do tzw. -^
wnioskowania bezpośredniego.
OCENA gr. timena; łc. aestimatio, iudicium
(2); ang. appreciation, evaluation; fr. appre-
ciation, jugement; nm. Bewertung, Beurtei-
lung, WertscMtzung
1. Zdanie wartościujące, czyli zdanie,
którego treścią jest sąd rozumu orzekającego
o -^ wartości (1, 2) jakiejś istniejącej rzeczy
lub idei (tzn. o stopniu ich doskonałości w
stosunku do określonego ideału, przede
wszystkim w aspekcie prawdy, dobra, piękna,
uŜyteczności), czyli sąd wartościujący. Ocena
nie utoŜsamia się z opisem ani z
wyjaśnieniem.
RozróŜnia się:
A) Oceny a k s j o l o g i c z n e (właściwe)
— wyraŜające wewnętrzną wartość rzeczy, a
pośród nicłi:
a) o c e n y m o r a l n e — dotyczące
-^ dobra (3A) lub zła, ujmowanego przede
wszystkim jako cecha czynów świado
mych i dobrowolnych. Oceny tego rodzaju
mogą być ogólne lub konkretne odpowie
dnio do tego, czy orzekają o wartości mo
ralnej gatunkowo określonych kategorii
aktów ludzkich („kłamstwo jest aktem
złym"), czy teŜ o wartości konkretnych
aktów ludzkich („to oto moje kłamstwo
jest czynem złym"). Instancją wydającą
oceny ogólne jest — w etyce chrześcijań
skiej -------> rozum praktyczny, czyli tzw.
rozum słuszny {ratio recta), poznający
obiektywne, oparte na rozumnej naturze
577
OCZYWISTOŚĆ
człowieka i jego osobowej godności prawidła
postępowania moralnego. Oceny zaś
konkretne formułuje -^ sumienie na podstawie
odniesienia konkretnego aktu do oceny
ogólnej i porównania go z nią;
b) o c e n y e s t e t y c z n e — odnoszące
się do —> piękna (1) albo —> brzydoty (2);
zajmuje się nimi estetyka.
B) Oceny p r a k s e o l og i c z n e (nie-
właściwe, utylitarne, celowościowe) —
wiąŜące się z zewnętrzną wartością rzeczy,
wyraŜające, Ŝe coś się nadaje lub nie nadaje
na środek do celu czy Ŝe posiada wartość ze
względu na coś innego.
Ponadto dzieli się oceny na:
A') o c e n y b e z w z g l ę d n e — wy-
znaczone treściami odkrywanymi w rze-
czywistości (oceny właściwe), przyjmowane
na ogół niezaleŜnie zarówno od su-
biektywnych doznań poszczególnych jed-
nostek, jak i od czynników społecznych;
B') o c e n y w z g l ę d n e — przyjmo-
wane ze względu na dany cel (oceny nie-
właściwe); mogą to być: oceny emocjonalne
(hedonistyczne), utylitarne, funkcjonalne.
2. t. pozn. O c e n a zmysłowa, pra-
gmatyczna: w odróŜnieniu od pierwotnej
intuicyjnej recepcji poznawczo-zmysłowej —
wtórny akt poznania zmysłowego, do-
konywany przy udziale tzw. -> zmysłu (c)
wspólnego, zwany osądem zmysłu {iudicium
sensus), polegający na świadomym
rozgraniczeniu poszczególnych wraŜeń w
obrębie jednego właściwego przedmiotu
poznania, a takŜe na odróŜnianiu przedmiotów
wraŜeń właściwych, np. rozgraniczaniu barw,
a takŜe odróŜnianiu czegoś, co jest barwą, od
czegoś, co jest dźwiękiem, zapachem,
temperaturą itd.
OCZYWISTOŚĆ gr. endrgeia; łc. eviden-
tia; ang. evidence; fr. evidence; nm. Evidenz
1. t. pozn. A) W nurtach arystotelizują-cych
(najwyraźniej u AWICENNY i u J. MARI-
TAINA): właściwość przysługująca pierwszym
zasadom bytu i myślenia (toŜsamości, /nie-
/sprzeczności, wyłączonego środ-
578
ODBICIE
ka, przyczynowości, racji dostatecznej),
których prawdziwość narzuca się intelektowi
sama przez się. Jest to takŜe jedno z —>
kryteriów (2) prawdy. B) W fenomenologii
wyróŜnia się:
a) o c z y w i s t o ś ć przedmiotową
(kryterium prawdy), będącą świadomością
sposobu, w jaki przedmiot dany w akcie
poznania wyznacza rezultat tego aktu (istnieje
tyle rodzajów oczywistości przedmiotowej, ile
jest tych sposobów);
b) o c z y w i s t o ś ć podmiotową
(za R. DESCARTES'EM), polegającą na daniu
(odbiorze) czegoś w sposób jasny i wyraźny.
2. et. O c z y w i s t o ś ć m o r a l n a —
właściwość przysługująca pierwszym za-
sadom postępowania moralnego, których
prawdziwość wyruka bezpośrednio z treści
podmiotu i orzeczenia w wyraŜających je
zdaniach, np.: „Dobro naleŜy czynić, a zła
unikać". (Zdolność rozumu praktycznego do
ujmowania tego rodzaju najogólniejszych i
oczywistych zasad moralnych zwie się -^
synderezą.)
3. metod. Jedno z kryteriów prawdziwości
zdań. RozróŜnia się:
a) oczywistość spostrzeŜeń ekstraspek-
cyjnych albo introspekcyjnych, polegającą na
zgodności zdania spostrzeŜeniowego z
opisywanym przez nie stanem rzeczy albo
zjawiskiem psychicznym;
b) oczywistość płynącą z treści terminów,
za pomocą których zdanie jest sformułowane:
ktoś, kto zrozumie terminy składowe zdania,
ten nie moŜe się oprzeć uznaniu owego zdania
za prawdziwe lub fałszywe. Tego rodzaju
oczywistość jest właściwa wielu -^
aksjomatom (2) i twierdzeniom nauk
dedukcyjnych, aczkolwiek nie jest im
stawiana za warunek konieczny.
4. pot. Własność twierdzeń jawnie pra
wdziwych.
ODBICIE gr. typosis (= odciśnięcie); nłc.
reflexio; ang. reflex; fr. reflet; nm. Reflexion,
Abbild
579
ODBITKA (POZNAWCZA)
W materialistycznych teoriach poznania, w
szczególności w teorii materializmu
dialektycznego: proces odzwierciedlania
(rekonstrukcji) materialnej rzeczywistości w
świadomości człowieka. Według teorii
odbicia mieniącej się teo-riopoznawczym —>
realizmem (IBb) krytycznym odbicie wyraŜa
stosunek: a) przy-czynowo-skutkowy (bodźce
wywołują następstwo w postaci aktów
psychicznych); b) psychospołeczny —
zachodzący między aktami psychicznymi a
warunkującymi je cechami społeczeństwa; c)
izomorfizmu treści aktów psychicznych z
fragmentami materialnej rzeczywistości.
ODBITKA (POZNAWCZA) gr. typos;
nłc. exemplatio, exemplatum
1. W materialistycznych teoriach poznania:
rezultat —»odbicia jakiegoś fragmentu
materialnej rzecz3^wistości w poznającym
podmiocie. Na przykład w staro-greckich
koncepcjach spostrzegania (u EM -
PEDOKLESA, DEMOKRYTA, KLEANTESA): eidola,
typois — miniatury rzeczy („wypływy",
odciśnięcia, podobizny) przenoszące się do
organów zmysłów i powodujące poznanie
tych rzeczy.
2. U PLATONA: odbitki idei — przeciw-
stawiany -^ ideom (la) świat nieprawdziwie
bytujących, otaczających nas rzeczy
materialnych, których istoty są zawarte w
ideach-wzorach, mając tam swe prawdziwe
bytowanie.
3. W tradycji arystotelesowskiej: species —
postać poznawcza przedmiotu, jego zastępcza
forma czy —> obraz (1) w akcie poznania.
MoŜna mówić o species jako o „odbitce" ze
względu na recepcyjny, a nie wytwórczy
charakter poznania (^ receptyw-ność /I/), z
zastrzeŜeniem, Ŝe w jego akcie następuje
formalne, nie zaś materialne przyjęcie
poznawanego przedmiotu, jakkolwiek bywa
on dany z pewną -^ na-ocznością. RozróŜnia
się postać poznaw-czo-zmysłową {species
sensibilis) i postać
580
ODDZIELANIE
poznawczo-intelektualną {species intelligi-
bilis — expressa, impressa).
ODDZIELANIE (tłum. łc. <disłinctio>) łc.
= separatw; nłc. disiunctio, ~ segregatio (= od-
dzielanie od materii); ang. disjunction; fr.
disjonction; nm. Auseinanderhaltung
t. pozn., psych. W tradycji arystoteleso-
wsko-scholastycznej: odróŜnianie przez
intelekt jednych elementów rzeczywistości od
drugich. Oddzielanie naleŜy zarówno do
pierwszej funkcji intelektu, jaką jest
tworzenie —> pojęć (1), i nazywa się wów-
czas —> abstrakcją (1) właściwą, jak i do
drugiej jego funkcji, jaką jest —> sądzenie, i
wówczas nazywa się —> separacją.
ODNIESIENIE ang. reference; fr. referen-
ce; nm. Bedeutung (1), Referenz (2), Bezug
1. log. To, co dane wyraŜenie oznacza.
2. W językoznawstwie: r e f e r e n c j a
— określenie jednej z dwóch podstawowych i
uniwersalnych funkcji języka, mianowicie
funkcji referencyjnej (drugą jest funkcja
predykaty wna; —> orzekanie /2/),
polegającej na wskazywaniu w zdaniu na to, o
czym jest w nim mowa. Funkcja ta umoŜliwia
identyfikację przedmiotu (lub rodzaju
przedmiotu) w danym zdaniu i jego
reidentyfikację w zdaniach następnych.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ang. responsibi-
lity, liability (2); fr. responsabilite; nm. Yerant-
wortung, Yerantwortlichkeit
1. et. Odpowiedzialność moralna — relacja
działającego podmiotu do jego czynów
świadomych (-> poczytalność) i wolnych,
polegająca na tym, Ŝe —> dobro (3A) lub zło
zawarte w treści spełnionego przezeń czynu
staje się cząstką składową moralnej treści jego
osobowości, wskutek czego ponosi on
związane z tym czynem konsekwencje.
Odpowiedzialność związana ze —>
sprawiedliwością (1) jest pełnym prawości
wzięciem na siebie dobrych i złych skutków
własnych działań; odpowiedzialność związana
581
ODRĘBNOŚĆ
z —> miłością (6) jest wzięciem na siebie
złych skutków czyichś działań — przy czym
sprawiedliwość nie zostaje bynajmniej
uchylona — i obdarowaruem kogoś dobrymi
skutkami działań swoich własnych, aby w ten
sposób chronić go przed złem. Problematyka
odpowiedzialności wiąŜe się ściśle z
problematyką -^ osoby (2) i wspólnoty.
2. W prawodawstwie — ponoszenie kon-
sekwencji cywilnych ( o d p o w i e d z i a l ność
cywilna — taka, która nakłada obowiązek
naprawienia wyrządzonej komuś szkody) lub
karnych (odpowied z i a l n o ś ć k a r n a —
taka, która odnosi się do czynów
kwalifikowanych jako przestępstwa) za
określone działanie lub jego zaniechanie.
ODRĘBNOŚĆ nłc. particularitas; ang. par-
ticularity; fr. particularite; rmi. Besonderheit
metaf. Oddzielenie konkretnego —> bytu
jako jedności od innych bytów. Wszystko, co
jest bytem, jest nie tylko niepodzielone w
sobie na byt i —> niebyt (lA) absolutnie
wzięty (aspekt ^jedności /la/), ale równieŜ jest
oddzielone od innych bytów (aspekt
odrębności), które są pod pewnym względem
—> niebytem (IBa) (nie tym oto bytem) w
stosunku do -^ istnienia (1) i —> treści (1)
rozwaŜanego bytu konkretnego. Odrębność
jako transcendentalna własność bytu {—^
transcendentalia /1 /) ujawnia się przy
dokonywaruu refleksji nad ontyczną strukturą
pojęcia bytu-rzeczy--jedności: konkretne byty
nie utoŜsamiają się ze sobą, lecz są w sobie
zdeterminowane, ruepodzielone jako byty i
oddzielone jedne od drugich, czyli właśnie
odrębne. Transcendentalne pojęcie odrębności
(^transcendentalia /2/), czyli —> czegoś
{aliąuid), uzyskuje się przez zaakcentowanie
alternatywności sądów wchodzących w skład
pojęcia bytu. Uzyskane w ten sposób pojęcie
jest równowaŜne ze złoŜonym pojęciem bytu-
rzeczy-jedności i ujawnia się w postaci
refleksji nad owym pojęciem.
582
ODRUCH
Refleksja uwyraźnia alternat3mrność połą-
czeń tych treśd poznawczych, które konsty-
tuują podmiot i orzeczniki sądów składają-
cych się na owo pojęcie. Następstwem byto-
wej odrębności jest bytowa —> wielość.
W logice tradycyjnej odrębność jako ka-
tegorię dotyczącą —> jednostek (1, 2) od-
róŜnia się zarówno od -> róŜnicy gatunkowej
(która dotyczy gatunków), jak i od ->
rozmaitości (która dotyczy rodzajów).
ODRUCH ang. reflex {reflex action); £r. le
reflexe; nm. Refl.ex {Reflexbe'wegung)
psych. Motoryczna lub wydzielnicza reakcja
organizmu na stymulację wewnętrzną lub
zewnętrzną, zachodzącą za pośrednictwem
ośrodkowego układu nerwowego. OdróŜnia
się odruchy b e z w a r u n kowe (wrodzone) i
w a r u n k o w e (nabyte). —> Uczenie się
(warunkowanie).
Niektórzy psychologowie uŜywają terminu
„odruch" dla określenia sztywnych,
niewyuczonych form zachowania, stano-
wiących nieduŜą część zachowania wyŜszych
ssaków; inni (za I. P. PAWŁOWEM) — dla
określenia skojarzeń między bodźcem a
reakcją, które łatwo ulegają modyfikacjom
poprzez procesy ośrodkowe.
ODRYWANIE nłc. abstractio (1); ang. abs-
traction (1), rule of modus ponens (2); fr. abs-
traction (1); nm. Abstraktion (1), Abtren-
nungsregel (2)
1. t. pozn., psych. Abstrahowanie (-> ab-
strakcja /I-I/).
2. log. Operacja na zdaniach określona
następującą regułą (rule of modus ponens):
JeŜeli jest tezą systemu wyraŜenie o postaci
implikacji A -^ B, a nadto jest tezą wyraŜenie
pokrywające się z poprzednikiem (A) tej
implikacji, to jest takŜe tezą wyraŜenie
pokrywające się z następnikiem (B) tejŜe im-
plikacji. -;► Modus (5a) ponendo ponens.
ODRZUCANIE ang. rejection; fr. rejet; nm.
Ablehnung log. i;s-> Asercja (1).
583
OGÓLNA TEORIA SYSTEMÓW
OGLĄD gr. theoria; nłc. conspectio, intui-
tus; ang. view; fr. la vue intuitive; nm. An-
schauung
t. pozn. Bezpośrednie, naoczne ujęcie
poznawcze czegoś {-^ naoczność). MoŜe to
być:
a) ogląd zmysłowy — wstępne ujmowanie
poznawanej rzeczywistości za pośrednictwem
zmysłów (np. ogląd wzrokowy, słuchowy,
dotykowy). RozróŜnia się: ogląd zmysłowy
pierwotny (w róŜnego typu spostrzeŜeniach) i
ogląd zmysłowy wtórny (w wyobraŜeniu, w
przypomnieniu);
b) ogląd i n t e l e k t u a l n y — do-
strzeŜenie przez intelekt w danych zmy-
słowych treści ogólnej, istotnej; bezpośrednie
ujęcie relacji między treściami pojęć lub
sądów;
c) tzw. ogląd p o z a p o j ę c i o w y - —
któy moŜe być intelektualny (pozostawienie
układu treści przedstawionego w podmiocie i
nawrót do treści istniejącej w rzeczy dla
stwierdzenia ich zgodności albo niezgodności)
lub nieintelektualny (syn.^ intuicja /3/ u H.
BERGSONA);
d) w fenomenologii: ogląd e j d e t y - c z n y
— bezpośrednie ujęcie zawartości idei lub
istoty czegoś. Ogląd ten charakteryzuje się
„naocznością kategorialną".
OGÓLNA TEORIA SYSTEMÓW (teoria
systemów /układów/ ogólnych) ang. generał
system{s) theory; fr. theorie generale des
systemes; nm. allgemeine Systemtheorie,
Systemlehre
Teoria przedmiotu złoŜonego, mogąca
słuŜyć za model pewnych ogólnych aspektów
rzeczywistości. Podstawowym pojęciem jest
w niej -> system (—> układ). MoŜna
wyróŜnić co najmniej trzy aspekty tej teorii:
a) Jako n a u k a o s y s t e m a c h — bada
ona układy w róŜnych konkretnych naukach
(takich np. jak fizyka, biologia, nauki
społeczne), wypracowując w ten sposób
własny aparat pojęciowy, umoŜliwiający
stosowanie ogólnej teorii systemów jako
584
OGÓLNA TEORIA WARTOŚCI
dyscypliny pryncypialnej do najrozmaitszych
klas układów. Jeśli korzysta przy tym z pojęć
matematycznych, otrzymujemy tzw.
matematyczną teorię systemów.
b) Jako t e c h n i k a systemowa — zawiera
róŜnego rodzaju metody, modele, podejścia o
charakterze matematycznym, stosowane
zwłaszcza w zagadnieniach pogranicznych,
interdyscyplinarnych, w których nie
wystarczają dawne konwencjonalne sposoby
badań.
c) Jako f i l o z o f i a systemowa —
uwypukla nowy paradygmat nauki, jakim jest
pojęcie systemu. MoŜna w związku z tym
mówić o ontologii i epistemologii
systemowej, co wiąŜe się takŜe z teorią war-
tości. Podstawą jest tu przyjęcie hierarchi-
cznego uorganizowania rzeczywistości.
Ogólna teoria systemów ma szerokie za-
stosowanie interpretacyjno-badawcze, przy
czym jest powiązana z odwiecznymi za-
gadnieniami filozoficznymi. Rozwijała się
ona niezaleŜrue od cybernetyki, a takŜe od
potrzeb technicznych czy wojskowych. Jej
twórca, L. VON BERTALANFFY, zalicza do niej:
naukę o systemach (w znaczeniu dyscypliny
ujmowanej pryncypialnie), cybernetykę,
teorię automatów, teorię informacji, teorię
mnogości, teorię grafów, teorię sieci,
matematykę relacyjną, teorię gier, teorię
modelowania itd.
Rozwój ogólnej teorii systemów stał się
istotnym bodźcem do budowania teorii re-
gulonów, tzn. teorii systemów rzeczywistych
nietechnicznych.
OGÓLNA TEORIA WARTOŚCI
syn.—> Aksjologia.
OGÓLNOŚĆ (~ powszechność) nłc. ge-
neralitas, ~ universalitas; ang. generality; fr.
generalite; nm. Allgemeinheit
1. t. pozn. W przeciwstawieniu do szcze-
gółowości, jednostkowości — funkcja ujęć
intelektualnych takich jak -^ pojęcie (1) czy -^
idea (IIAb) ogólna (-^ gatunek /I, 2/, urodzaj
/I, 2/).
585
OKAZJA
2. log. Określenie odnoszące się do pojęć
lub sądów. Pojęcie ogólne jest wyraŜane przez
—> nazwę (Aa) ogólną. Sąd ogólny jest
wyraŜany przez -^ zdanie ogólne, tj. zdanie
poprzedzone w sposób wyraźny lub domyślny
-^ kwantyfikatorem (a) ogólnym.
OGRANICZENIE łc. łerminatio; nłc. limi-
tatio (1); ang. limitation; fr. limitation; nm.
Limitation, Beschrdnkung
1. metaf. W tradycji arystotelesowsko--
tomistycznej: 1 i m i t a c j a (limitatio) —
zrelatywizowanie —> aktu (1) do ograni-
czającej go —> moŜności (Ab) {-^ akt i moŜ-
ność), decydujące o jego analogiczności, o
jego nierównej —> doskonałości (lAb), i w
konsekwencji liumaczące wielość i pluralizm
bytowy. Teoria ograniczenia aktu przez
moŜność pozwala rozwiązać problem -^
jednostkowienia bytów materialnych.
2. U I. KANTA: Limitation — jedna z trzech
(obok realności i przeczenia) kategorii ja-
kości.
OKAZJA (łc. <occasio> = sposobność, wła-
ściwa pora, okoliczność) gr. kairós; ang.
occasion; fr. occasion; nm. Gelegenheit, Ver-
anlassung
1. Przemijająca, najczęściej przypadkowa,
niezaleŜna od działającego podmiotu
okoliczność, która pobudza go do określonego
działania i je ułatwia (—> kairós Ul). W
odróŜnieniu od -^ warunku, umoŜliwiającego
dokonanie się czegoś, okazja w stosunku do
podjętego działania pozostaje zewnętrzna.
2. U N. DE MALEBRANCHE'A: p r z y c z y na
o k a z j o n a l n a {cause occasionnelle) —
okoliczność, dzięki której, w następstwie
powszechnego zdeterminowania, całkowicie
jednak wolnego. Bóg jako jedyna rzeczywista
przyczyna (sprawcza) powoduje skutki
przypisywane przez człowieka czasowym
antecedensom zjawisk (-> okazjonalizm).
586
OKAZJONALIZM
OKAZJONALIZM ang. occasionalism; fr.
occasion{n)alisme; ran. Occasionalismus, Ok-
kasionalismus
Teoria, według której nie istnieją przyczyny
sprawcze poza Bogiem, a róŜne sposoby
bytowania stworzeń są jedynie -^ okazjami (2)
Jego aktywności sprawczej. W obrębie świata
stworzonego działają tylko przyczyny
okazjonalne, tzn. okoliczności, które rue
stanowią rzeczywistej przyczyny (tj.
przyczyny sprawczej) ani warunku w
ściślejszym znaczeniu, a mimo to przy-
czyniają się do powstarua rozpatrywanego
faktu w taki sposób, Ŝe bez nich nie mógłby
on naprawdę zaistnieć, toteŜ stanowią warunki
występowania zjawisk.
Twórcy i głosiciele tej teorii: A. GEU-uNcx,
N. DE MALEBRANCHE, P.-S. REGIS, G. DE
CoRDEMOY, J. CLAUBERG. Okazjonalizm był
jedną z odpowiedzi na kartezjański problem
wzajemnego oddziaływania na siebie duszy i
dała (^ dualizm /Ib/ psychofizyczny).
OKOLICZNOŚCI łc. circumstantiae; ang.
circumstances; fr. circonstances; nm. Um-
stande
et. Zbiór składników -^ czynu (1) oce-
nianego pod względem moralnym i prawnym,
których wyróŜnienie uzyskuje się
odpowiadając na następujące pytania: kto?
co? gdzie? za pomocą czego lub przy czyjej
pomocy? dlaczego? w jaki sposób? kiedy?
(heksametr: quis? quid? ubi? quibus auxiliis?
cur? quomodo? quando?). W etyce
chrześcijańskiej traktuje się je jako kategorię
wtórnie wpływającą na wartość moralną aktu,
w odróŜnieniu od intencji oraz przedmiotu
działania, który pełni rolę czynnika
pierwszego i podstawowego.
OKULTYZM (łc. occultus = zakryty, taje-
mny) nłc. occultismus; ang. occuUism; fr. oc-
cultisme; mn. Okkultismus
Wiara w istnienie tajemnych sił mate-
rialnych lub duchowych, niedostępnych
normalnemu poznaniu, oraz ogół związa-
587
ONTOGENEZA
nych z nią praktyk magicznych. Przedmiotem
zainteresowań okultystycznych mogą być
zjawiska o charakterze przyrodniczym
(alchemia, astrologia), psychicznym
(spirytyzm, jasnowidztwo) oraz spekulacje i
praktyki teozoficzno-mistyczne (m. in. magia,
kabała, wróŜbiarstwo).
ONOMATOID (gr. ónoma = nazwa + eidos -
obraz, postać, wzór)
W terminologii T. KOTARBIŃSKIEGO: W od-
róŜnieniu od nazwy konkretnej, określanej
jako nazwa rzetelna — nazwa pozorna, czyli
taka, której desygnatami nie są ani rzeczy, aru
osoby i która z tego powodu nie nadaje się na
orzecznik w zdaniach mówiących o
przedmiotach indywidualnych. -^ Reizm (2).
ONTOGENEZA (gr. td ón, óntos = byt, bytu
+ genesis = pochodzenie) ang. ontoge-nesis,
ontogeny; fr. ontogenese, ontogenie; nm.
Ontogenesis, Ontogenese, Ontogenie
Termin pochodzenia angielskiego, z za-
kresu teorii ewolucji; ontogenesis, o ile nie
występuje jako synonim słowa ontogeny,
dotyczy w szczególności rozwoju jakiegoś
narządu, funkcji czy cechy, rozpatrywanych z
osobna.
biol. Rozwój jednostki, zarówno fizyczny,
jak i psychiczny, od zarodka aŜ do stanu
dojrzałości.
Według E. HAECKLA (1866) — który w tym
przypadku jed3mie rozszerzył i spo-
pularyzował w nowszych terminach zasadę
sformułowaną przez anatoma i fizjologa W.
HARYEYA, a w XIX w. przypomnianą przez
takich przyrodników, jak E. GEOF-FROY
SAINT-HILAIRE czy J. F. MECKEL, wreszcie
uogólnioną i włączoną do teorii ewolucji
przez biologa F. MULLERA — ontogeneza jest
powtórzeniem -^ filogenezy, tzn. Ŝe jednostka
w toku swego rozwoju embrionalnego
przechodzi kolejne stadia ewolucyjne, które
doprowadziły do powstania gatunku tej
jednostki (jest to tzw. prawo biogenetyczne,
według którego w embrio-
588
ONTOLOGIA
nalnym rozwoju człowieka występuje
rekapitulacja filogenezy, czyli powtarzanie się
w skrócie stadiów rozwojowych niŜszych
gatunków). Współczesna embriologia
rozwojowa nie potwierdza teorii Haeckla,
który, jak się potem okazało, oparł swój
wywód na badaniach przeprowadzonych na
embrionach zwierzęcych. W nowszych
czasach anatom E. BLECH-SCHMIDT
wprowadził (1976) w miejsce tzw. prawa
biogenetycznego kinetyczną teorię
rozwojową, według której odrębność ustroju
ludzkiego rozstrzyga się na samym początku
indywidualnego rozwoju, mianowicie w
chwili poczęcia. Zachowanie indywidualności
wiąŜe się z ciągłością swoiście
ukierunkowanego metabolizmu, zgodnie z
zasadą zachowania indywidualności odrębnej
i niepowtarzalnej. Podczas całej swej
ontogenezy człowiek jest od początku
człowiekiem, a nie staje się nim dopiero
później.
ONTOLOGIA (nłc. <ontologia>, z gr. tó ón,
óntos = byt, bytu + logos = słowo, nauka) nłc.
ontosophia; ang. ontology; ix. ontologie; nm.
Ontologie
Nazwa wprowadzona przez R. GOCLE-
NiusA (1613), podjęta przez J. CLAUBERGA
(1646) jako antologia lub ontosophia, a nastę-
pnie — przygodnie — przez G. W. LEIBNIZA,
i rozpowszechniona przez CH. WOLFFA
(1730).
1. -^ Metafizyka (1) ogólna (w przeciw-
stawieniu do -^ metafizyki /1 / szczegółowej),
rozpatrująca -^ byt jako byt, zwłaszcza zaś
relacje wewnątrzbytowe, jak np. relacje
zachodzące między istotą a istnieniem. Często
nazwę „ontologia" rezerwuje się dla ogólnej
teorii bytu pojętego esen-cjalnie (—>
esencjalizm), a więc dotyczącej jego natury
lub istoty, i wówczas przedmiotem ontologii
jest nie tylko byt istniejący, ale i byt moŜliwy.
Dla M. HEIDEGGERA tradycyjna „ontologia"
oznacza teoretyczne rozwaŜania nad sensem
bytu zapoznające tzw. róŜnicę on-
589
ONTOLOGICZNY
tologiczną, tj. róŜnicę między bytem a —> by-
ciem, i niezdolne do problematyzacji sensu
bycia; tak ujęta ontologia jest jedną z postaci
europejskiej metafizyki, która zdradziła swe
powołanie.
2. W materializmie dialektycznym: roz-
waŜania dotyczące koncepcji rzeczywistości
materialnej (uznanej za jedyną rzeczywistość
realną) w jej dialektycznych związkach,
przemianach i rozwoju, opartej na
uogólnieniach i interpretacji rezultatów
poszczególnych nauk.
3. U N. HARTMANNA: W przeciwieństwie
do -> metafizyki (5) — nauka o racjonalnych
elementach lub aspektach bytu.
4. U E. HUSSERLA i R. INGARDENA: nauka
o czystych moŜliwościach i związkach ko-
niecznych, jakie zachodzą pomiędzy czystymi
jakościami idealnymi, opierająca się na
bezpośrednim -> oglądzie (d) zawartości idei;
tak rozumiana poprzedza metafizykę.
5. U M. HEIDEGGERA: fenomenologia her-
meneutyczna — mająca wydobywać na jaw
sens —> bycia.
6. U J.-P. SARTRE'A: ontologia fenomeno-
logiczna — ontologia zjawisk jako równo-
waŜnik metafizyki szczegółowej, której
fenomenologia słuŜy za metodę.
7. log. U S. LEŚNIEWSKIEGO: jeden z trzech
systemów logicznych (obok -> prototetyki i
—> mereologii); obejmuje przede wszystkim
-^ rachunek klas i -^ rachunek relacji. Dla
odróŜnienia od ogólnofilozoficznego
rozumienia „ontologii", tego rodzaju systemy
zalicza się niekiedy do „ontologii formalnej".
ONTOLOGICZNY ang. ontological; fr.
ontologique; nm. ontologisch
1. W odróŜnieniu od -^ ontycznego —
związany z teorią bytu, dotyczący -^ on-
tologii.
2. metaf. W przeciwstawieniu do logicz-
nego (czyli myślowego), fenomenalnego —
naleŜący do kategorii bytu, dotyczący bytu.
590
ONTOLOGIZM
ONTOLOGIZM (nłc. <ontologismus> (1))
ang. ontologism; fr. ontologisme; nm. Ontolo-
gismus
Nazwa utworzona przez V. GIOBERTIEGO
na określenie jego własnej doktryny, której
przedmiotem jest obiektywna, absolutna i
wieczna rzeczywistość myśli, odnoszona
wprost do Boga (zob. niŜej /I/).
1. Doktryna V. GIOBERTIEGO, przeciwsta-
wiana przez niego „psychologizmowi", tj.
tendencji do podporządkowywania bytu
ludzkiemu myśleniu. Normą sądzenia o bycie
i niebycie jest bowiem Byt absolutny, jakim
jest Bóg, osiągalny dla myśli ludzkiej
bezpośrednio w Nim samym. Doktryna
potępiona przez Kościół (1861) juŜ po śmierci
jej twórcy.
2. t. pozn. Wszelka doktryna uznająca
moŜliwość intuicyjnego poznania Boga, w
szczególności zaś teoria widzenia w Bogu
głoszona przez N. DE MALEBRANCHE'A.
ONTYCZNY <gr. tó ón, óntos = byt, bytu)
ang. ontic{al); fr. ontique; nm. ontisch
metaf. Bytowy, związany z przedmiotem
teorii -^ bytu (w odróŜnieniu od —> onto-
logicznego /I/).
OPATRZNOŚĆ gr. prónoia (u stoików); łc.
providentia; ang. providence; fr. providen-ce;
nm. Yorsehung
I. W tradycji neoplatońskiej (juŜ u CHAL-
CYDIUSZA): pierwsza po Bogu —> hiposta-
za (1), która pojawia się w hierarchii by
tów w wyniku zchrystianizowania np.
greckiego —> nous (1), neoplatońskiej —> in
teligencji (lA), rozumu u PROKLOSA, idei
u PSEUDO-DIONIZEGO AREOPAGITY.
II. w myśli chrześcijańskiej: w przeci
wieństwie do greckiej konieczności właści
wej czasowi cyklicznemu opatrzność ma
charakter woluntarystyczny i jest wewnę
trznym usensownieniem wszystkich zda
rzeń składających się na linię czasu w jego
linearnym wyobraŜeniu. Nadaje im ona
sens-kierunek — kaŜdemu z nich indywi
dualny, niepodobny do poprzednich. Nie
591
OPERACJONIZM
jest juŜ, tak jak konieczność, jakimś wiecz-
nym i powszechnym prawem, któremu by
podlegały dzieje i losy świata; ona tylko in-
geruje dyskretnie w te dzieje, kształtując po-
szczególne zdarzenia i czyny, przy czym nie
przestaje być stałą opieką nad ich całością —
opieką ingerującą w formie inspirowania,
zapobiegania, kształtowania okoliczności, nie
będącą jednak nigdy przymusem. Nie niweczy
zwłaszcza wokiośd ludzkiej woli, a więc
równieŜ jej wolności do złego.
1. W ujęciu klasycznie teistycznym: dzia
łanie Boga polegające na tym, Ŝe opiekuje
się On stworzonym przez siebie światem,
w czym przejawia się zarówno Jego mą
drość, jak i miłość; Opatrzność określa dla
kaŜdego stworzenia i całego świata cel
oraz zabezpiecza środki niezbędne do jego
osiągnięcia.
W teologii nowoŜytnej rozróŜnia się
o p a t r z n o ś ć o g ó l n ą — dotyczącą celów
doczesnych,i o p a t r z n o ś ć s z c z e gółową
— dotyczącą zbawienia człowieka (-^
przeznaczenie /3/).
2. W —> okazjonalizmie N. DE MALEBRAN-
CHE'A: o p a t r z n o ś ć o g ó l n a — ogólne
prawa świata; o p a t r z n o ś ć s z c z e
gółowa — cudy, poprzez które Bóg za
pobiega zakłóceniom normalnego biegu
zdarzeń w przyrodzie.
OPERACJONIZM (operacjonalizm) <łc.
operatio = działanie) ang. operation{al)ism;
fr. operationnisme, operationalisme; nm. Ope-
ration{cd)ismus
metod. Zapoczątkowany przez P. W. BRID-
GMANA kierunek w filozofii nauki postulu-
jący, by pojęcia lub terminy naukowe były
definiowane za pomocą opisu czynności
(operacji) mającego postać -^ definicji ope-
racyjnej: znaczenie kaŜdego terminu na-
ukowego (w tym równieŜ —> terminu /3a/
teoretycznego) moŜna ustalić przez wskazanie
operacji testującej, która byłaby kryterium
jego stosowania. Tyle jest pojęć dla kaŜdego
terminu, ile niezaleŜnych zespołów operacji
definiowania.
592
OPERATOR
Operacjonizm łączy w sobie —> empi-
ryzm (3) metodologiczny z —> pragmaty-
zmem (1), twierdząc, Ŝe kaŜde pojęcie na-
ukowe powinno być powiązane z do-
świadczeniem za pośrednictwem ściśle
podanych — jednoznacznie wskazanych i
powtarzalnych — operacji empirycznych. W
metodologii psychologii operacjonizm wiąŜe
się z —> behawioryzmem
operacjonistycznym (B. F. SKINNER).
OPERATOR (łc. operator - zajmujący się
czymś, wykonawca) ang. operator; fr. ope'-
rateur, nm. Operator
log. WyraŜenie wiąŜące —> zmienne. Do
operatorów naleŜą m. in.: —> kwantyfika-
tory, symbole —> deskrypcji (2) (fote-opera-
tor, eta-operator), znak —> abstrakcji (4) {abs-
traction sign).
OPINIA <łc. <opinio> - pogląd, mniemanie,
przekonanie) gr. dóksa; ang. opinion; fr.
opinion; nm. Meinung
1. Opinia j e d n o s t k o w a — utrwa
lone w wyniku wychowania czy wpły
wów środowiska przekonanie, pogląd,
oparte na rozumowaniu lub teŜ natury
emocjonalnej, niekoniecznie zgodne z obie
ktywnym stanem rzeczy. Opinią jest sąd,
zdanie o ludziach, zdarzeniach, faktach,
najczęściej oceniające i dotyczące ich pra
wdziwości, celowości, słuszności itp.
U G. MARCELA: kategoria przeciwstawna
—> wierze (2), a odpowiadająca kategoriom
—> posiadania (2) i -^ problemu (2), będąca
wyrazem tego, co nieautentyczne (us—> au-
tentyczność /2c/), wypowiadana zazwyczaj w
formie bezosobowej (fr. on). -^ Się.
2. soc. O p i n i a p u b l i c z n a {opinio
communis) — zespół przekonań oceniają
cych, dominujący w jakimś środowisku
lub grupie społecznej; zjawisko z pograni
cza psychologii i socjologii, gdyŜ opinie
jednostek, składające się na opinię publi
czną, są z kolei przez nią kształtowane.
a) W psychologii społecznej i w praktyce
instytutów badania opinii publicznej:
593
20 — Słownik filozoficzny
OPTYMIZM
zespół subiektywnych poglądów poszcze-
gólnych członków społeczeństwa na temat
określonych zjawisk Ŝycia społecznego; są
werbalnym wyrazem postaw i dają się
uchwycić w badaniach ankietowych.
b) W naukach politycznych: zbiór fun-
kcjonujących w społeczeństwie poglądów na
temat spraw, które dotyczą tego społe-
czeństwa jako całości i pozostają w zasięgu
oddziaływania instytucji publicznych.
OPIS gr. hypographe; łc. descriptio; ang. de-
scription; fr. description; nm. Beschreibung,
Deskription
metod. Etap badania naukowego polegający
na rejestrowaniu wyników -^ obserwacji (1). -
^ Zdanie obserwacyjne (spostrzeŜeniowe,
sprawozdawcze).
OPOZYCJA (łc. <oppositio> = przeciwsta-
wienie) ang. opposition; fr. opposition; run.
Gegensatz, Opposition
1. metaf. syn.-> Przeciwstawność.
2. W logice tradycyjnej: stosunki między
zdaniami kategorycznymi określane przez
tzw. prawa opozycji, rozpatrywane w teorii
tzw. —> kwadratu logicznego. Opozycja
obejmuje następujące stosunki: ->
sprzeczności {oppositio contradicto-ria), —>
przeciwieństwa (1) (oppositio conra-ria), —>
podprzeciwieństwa {oppositio sub-contraria),
-> podporządkowania (2) {oppositio
subaltemaria).
OPTYMIZM (łc. Optimus = najlepszy) ang.
optimism; fr. optimisme; nm. Optimis-mus
Termin uŜyty po raz pierwszy prawdopo-
dobnie przez francuskich jezuitów (1737) w
odniesieniu do doktryny G. W. LEIBNIZA, w
szczególności zaś — w związku z jego
określeniem świata jako Optimum lub teŜ
Maximum.
Przeciwieństwo us—> pesymizmu.
Ogólna nazwa przyznawana systemom
etycznym i metafizycznym, które uznają
supremację dobra (optymizm eudaj-
594
ORGAN
monologiczny, według którego w świecie
przewaŜa szczęście i przyjemność), a takŜe
moŜliwość wewnętrznego doskonalącego
rozwoju człowieka oraz jego twórczego od-
działywania na świat(op ty mi z m ewo-
l u c j o n i s t y c z n y , dostrzegający w świecie
stały wzrost dobra); równieŜ doktrynom
opierającym się na przekonaniu, Ŝe kaŜde
cierpienie zostanie wynagrodzone. W sensie
psychologicznym — postawa w zasadzie
spontaniczna, przejawiająca się
dostrzeganiu dobrych stron rzeczywistości i w
wierze w pomyślność róŜnych działań,
owocność ich rezultatów, w powodzenie w
jakiejś konkretnej sprawie itp.
1. Optymizm absolutny, zwany teŜ
kosmologicznym — doktryna, według której
świat, jeśli nawet nie jest doskonały, to jest
najlepszy z moŜliwych (G. W. LEIBNIZ,
Teodycea, § 416), i która odmawia złu
pozytywnego istnienia.
2. O p t y m i z m w z g l ę d n y — do-
ktryna, według której mimo istnienia czy
nawet dominowania w świecie zła lepiej jest,
Ŝe on istnieje, niŜ gdyby miał wcale nie
istnieć, dobro bowiem w ostatecznym
rachunku przewaŜa nad złem (—>meiio-
ryzm).
ORGAN (nłc. <organum> = narząd, narzę-
dzie; instrument muzyczny, z gr. <órga-
non>) łc. instrumentum animae (= organ, bę-
dący narzędziem duszy); ang. organ; fr. or-
gane; nm. Organ, Werkzeug
1. biol. Część —> organizmu (1) pełniąca
określone funkcje, w szczególności narząd -^
zmysłu (a) (narządy zmysłowe — fr. or-ganes
des sens, nm. Sinnesorgane).
2. Część —> organizacji wyróŜniona na
podstawie wykonywanych przez nią wy-
specjalizowanych funkcji, np. organ wy-
konawczy.
ORGANICYZM (nłc. organicus - naleŜycie
urządzony, dobrze uporządkowany, z gr.
organikós = słuŜący za narząd lub na-
595
ORGANIZACJA
rzędzie) ang. organicism; fr. organicisme; nm.
Organizismus
Określenie rozpowszechnione przez F. W.
J. ScHELLiNGA {organisch — „organiczny"
w przeciwstawieniu do „mechanicznego" —
mechanisch).
1. Ogólna nazwa przyznawana poglądom,
doktrynom, według których cała przyroda lub
jej poszczególne dziedziny czy teŜ jakiś
wyodrębniony fragment rzeczywistości
w stanowią całość funkcjonującą w podobny
sposób jak Ŝywy -> organizm (1) i tworzą
odrębne struktury organiczne, które podlegają
swoistym prawom. Do organi-cyzmu zalicza
się m. in. —> hylozoizm kosmologię
platońską, fizykę stoików, filozofię przyrody
F. W. J. SCHELLINGA, A. N. WHITEHEADA, -^
organizmalizm, a w szczególności -^ holizm
(1), który tłumaczy istotę Ŝycia swoistą
organizacją materii, nie zaś zasadą witalną,
jak —> witalizm, czy fizykochemicznymi
właściwościami materii, jak —»
mechanicyzm (3).
2. soc. Kierunek, według którego społe-
czeństwo, będąc częścią przyrody, spełnia te
same funkcje, co i organizmy biologiczne
wyŜszego rzędu (P. F. LILIENFELD-TOAIL-
LES, A. E. F. ScHAFFLE, R. WoRMS). Organj-
cyzm socjologiczny wywodzi się od A. COM-
TE'A i H. SPENCERA, który podporządkowy-
wał społeczeństwo jako fragment rzeczy-
wistości przyrodniczej prawom rządzącym
Ŝyciem organicznym.
ORGANIZACJA (nłc. <organisatio> = urzą-
dzenie, układ; wewnętrzna budowa organizmu
zwierzęcego lub roślinnego; forma urządzenia
gospodarstwa, stowarzyszenia itp. — całego
społeczeństwa) ang. orga-nization; fr.
organisation; nm. Organisation
1. Całość złoŜona z części przyczyniają-
cych się do jej prawidłowego funkcjonowania
(T. KOTARBIŃSKI, J. ZIELENIEWSKI).
2. Zespół osób, ewentualnie wraz z apa-
raturą, współdziałających ze sobą w sposób
skoordynowany.
3. Właściwość całości, np. zespołu ludz-
596
ORGANIZM
kiego, polegająca na celowym powiązaniu
wzajemnym części ze sobą i z ową całością;
zorganizowanie jest stopniowalne (lepsza lub
gorsza organizacja).
4. soc. Organizacja społeczna — system
metod koordynowania czynności i środ
ków przez zespół ludzi, którzy dla osiąg
nięcia określonego celu wykonują zadania
cząstkowe.
O r g a n i z a c j a f o r m a l n a — orga-
nizacja społeczna (w sensie wymienionym
wyŜej) ujęta w usankcjonowane prawnie
przepisy, które określają i przydzielają za-
dania, przywileje i zakresy odpowiedzialności
poszczególnym członkom albo grupom ludzi.
5. soc. Układ ról społecznych, instytucji
nieformalnych, sankcji nieformalnych, wzo
rów działania przekazywanych wraz z oby
czajami i tradycją, który to układ wytwa
rza się spontanicznie w procesach codzien
nego wzajemnego oddziaływania (inter
akcji).
Organizacją jako systemem (-> układem)
zajmuje się —> ogólna teoria systemów, or-
ganizacją jako zespołem ludzkim — teoria
organizacji, będąca działem —> prakseologii
(organizacja rozpatrywana z punktu widzenia
sprawności jej funkcjonowania), a takŜe
socjologia organizacji.
ORGANIZM (gr. órganon = narzędzie,
narząd) ang. organism; fr. organisme; nm.
Organismus
1. Układ biologiczny złoŜony z części (tj. z
—> organów /1 /), które mogą spełniać od-
rębne, lecz powiązane ze sobą funkcje.
2. Całość społeczna, której rozliczne ele-
menty są ze sobą powiązane ze względu na
wspólny cel; np. organizm państwowy.
Określeruem „organizm społeczny" {orga-
nisme social) posługiwał się często A. COMTE.
ORGANIZMALIZM (biologia organi-
zmalna, koncepcja organizmalna) (tłum.
nm. <organismische Aujfassung>) —>
Organicyzm (1) w ujęciu L. VON BER-
597
ORTOGENEZA
TALANFFY'EGO, podporządkowany -^ ogólnej
teorii sytemów, traktujący —> organizm (1)
jako system, w którym części składowe
spełniają funkcje, jakie im przypadają ze
względu na miejsce w całości.
ORGANON (gr. órganon = narzędzie, in-
strument)
1. Órganon — tradycyjna (od czasów bi
zantyjskich) nazwa zbioru pism logicz
nych ARYSTOTELESA, wyraŜająca zgodnie
z jego intencją traktowanie logiki jako „na
rzędzia myśli" wyłączonego z zakresu sa
mej filozofii; zbiór ten obejmuje: Kategorie,
Hermaneutyki (O zdaniu), Analityki pierw
sze. Analityki wtóre. Topiki, O dowodach sofi
sty czny eh. Do zbioru tego dołączano często
Isagogę PORFIRIUSZA.
Do tytułu Órganon nawiązał F. BACON W ty-
tule swego dzieła Novum organum, przeciw-
stawiając w nim metodzie dedukcyjnej Ary-
stotelesa zasady metody indukcyjnej prze-
znaczonej dla nauk empirycznych.
2. U 1. KANTA: W przeciwstawieniu do
—> kanonu — system zasad, które umoŜli
wiają zdobycie wiedzy.
ORTOGENEZA (gr. orthós = prosty + ge-
nesis = pochodzenie) ang. orthogenesis; fr.
orthogenese; nm. Orthogenesis
Jedna z koncepcji -^ ewolucjonizmu (2),
według której rozwój filogenetyczny pewnych
grup organizmów ma charakter jed-
nokierunkowy. Koncepcja ortogenezy za-
kłada, Ŝe zasadnicze znaczenie w procesie —>
ewolucji (II) ma nie dobór naturalny (->
selekcja), lecz oddziaływanie środowiska i
wewnętrzna tendencja danego szczepu do
rozwijania pewnych cech w określonym
kierunku, prostoliniowo lub jednoli-niowo.
Pojęcie ortogenezy wprowadził do
ewolucjonizmu W. HAACKE (1893), a jej
koncepcję rozbudowali K. E. VON BAER, TH.
EIMER (1897), E. D. COPE (1896). Koncepcje
ortogenezy głosili neolamarkiści, a
przyjmowali je zwłaszcza paleontolodzy;
obecnie uwaŜane są za błędne.
598
ORZECZNIK
Z ortogenezą łączy się pojęcie o r t o s e -
l e k c j i (Orthoselektion). (L. PLATĘ, 1913),
wprowadzone dla wytłumaczenia pewnych
ortogenetycznych zmian cech u zwierząt.
Ortoselekcja oznacza, Ŝe jeŜeli istnieje
tendencja do przystosowywania się (—>
adaptacja /I/), to selekcja zmierza do
ulepszenia adaptacji, pod tym jednak wa-
runkiem, Ŝe środowisko nie ulegnie zmianie i
Ŝe tendencja się utrzyma. Ortoselekcja
zakłada istnienie kierunku zmian ewo-
lucj^nych. -^ Filogeneza.
ORZECZNIK (gr. tó kategoroiimenon, ka-
tegórema; nłc. praedicatum; ang. predicate; ix.
predicat; nm. Pradikat
log. WyraŜenie, za pomocą którego coś jest
stwierdzane lub zaprzeczane o podmiocie
zdania.
ORZEKANIE (predykacja) (gr. apóphan-
sis; nłc. praedicatio; ang. predication; fr. pre-
dication; nm. Pradikation, Aussage
1. log. Funkcja spełniana przez —> orze-
cznik w zdaniu.
2. W językoznawstwie: określenie drugiej z
dwóch podstawowych funkcji języka,
mianowicie f u n k c j i p r e d y k a ty w n e j
(pierwszą z nich jest funkcja referencyjna; —
> odniesienie /2/), która wyraŜa to, co o
zidentyfikowanym w zdaniu podmiocie
wypowiadający się chce powiedzieć. W
szczególnych wypadkach elementy
referencyjne i elementy predyka-tywne zdania
mogą się skupić w jednym słowie.
„OSIOŁ BURIDANA" nłc. asinus Buri-
dani; ang. Buridan's ass {the concept ofa "li-
berty ofindijference"); fr. dne de Buridan {ar-
gument pour la «liberte d'indijference»)
Przykład-argument za wolnością woli, w
Ŝadnej mierze nie zdeterminowanej swoim
przedmiotem {liberum arbitrium in-
dijferentiae — określenie J. DUNSA SZKOTA),
a przeciwko teorii zwanej -> ekwilibry-zmem,
ograniczającej ją do wyboru mię-
599
OSOBA
dzy przynajmniej dwiema równowaŜnymi
moŜliwościami. Przykład ten, podawany w
róŜnych wariantach, tradycyjnie przy-
pisywany J. BURIDANOWI (choć nie zdołano
go odnaleźć w Ŝadnym ze znanych pism
Buridana), wywodzi się najprawdopodobniej z
przyrodniczego pisma ARYSTOTELESA O
niebie, II, 13, 295 b 32, gdzie zresztą bo-
haterem jest nie osioł, lecz pies (zob. teŜ
DANTE, Boska Komedia, Raj, pieśń IV, pocz.).
A oto przypowiastka z „osłem Buridana"
znana z literatury polskiej:
Osiołkowi w Ŝłoby dano: W jeden
owies, w drugi siano. Uchem
strzyŜe, głową kręci, I to pachnie, i
to nęci; Od któregoŜ teraz zacznie.
Aby sobie podjeść smacznie?
Trudny wybór, trudna zgoda —
Chwyci siano, owsa szkoda,
Chwyci owies, Ŝal mu siana, I tak
stoi aŜ do rana, A od rana do
wieczora; AŜ nareszcie przyszła
pora. śe oślina pośród jadła Z
głodu padła.
A. FREDRO, Pan Jowialski
OSOBA gr. prósopon; łc. persona; ang. per-
son; fr. personne; rim. Person
1. metaf. Samoistniejąca ^ substancja (la)
(natura) rozumna, konkretna i zarazem
doskonała, tj. taka, której w porządku ro-
zumnej bytowości nic nie brakuje. Klasyczna
definicja osoby pochodzi od BOECJU-SZA:
„niepodzielona (jednostkowa) substancja
natury rozumnej" {rationalis natu-rae
individua substantia). Zazwyczaj wymienia
się następujące właściwości osoby:
a) zdolność do intelektualnego poznania,
b) zdolność do miłości, c) wolność, d) pod-
miotowość wobec praw, e) godność, f) zu-
pełność. Trzy pierwsze cechy {a, b, c) pod-
kreślają rozumną naturę osoby, charakteryzują
jej odrębność i transcendentność w stosunku
do całej natury; trzy następne {d, e,f) określają
stosunek osoby do innych
600
OSOBA
osób, do społeczności, określają osobę jako
byt społeczny.
W róŜnych kierunkach filozoficznych
moŜna znaleźć róŜne rozwiązania dotyczące
koncepcji osoby, zaleŜne od ogólnej koncepcji
rzeczywistości w danjmi systemie. Na ogół
pojmuje się osobę jako najdoskonalszy
przejaw bytu, szczytową formę bytową,
wyróŜniając następujące elementy istotne dla
jej struktury: samoistność, samoświadomość i
wiąŜącą się z tym zdolność do samookreślenia
(autodeterminacja czynów), a dalej —
niezastępowalność osoby względem innej
osoby (jej niepowtarzalność) i jej
nieprzekazywalność.
W ujęciu TOMASZA Z AKWINU osobę stano-
wi akt istnienia urealniający rozumną formę
substancji jednostkowej.
W ujęciu K. MARKSA osoba ludzka jest hi-
storycznym odbiciem całości stosunków
społecznych: człowiek przekształcając przy-
rodę wytwarza środowisko ludzkie jako teren
swojej Ŝyciowej aktywności, dzięki czemu
osoba samorealizuje się i obiektywizuje w
relacjach międzyludzkich; dokonuje się to w
procesie —> pracy (A), czyniącej jednostkę
osobą w warunkach wolności, tj. takich, w
których człowiek moŜe utworzyć struktury
społeczne gwarantujące jego wszechstronny
rozwój.
2. et. Istota ludzka rozpatrywana jako
odrębna od innych, obdarzona właściwym
sobie i nieprzekazywalnym istnieniem oraz —
z punktu widzenia stosunków z innymi
ludźmi — jako włączona we wspólnotę i
kierująca się jakąś hierarchią wartości. Osoba
ujmowana jest jako podmiot moralnego
urzeczywistniania się indywidualności
ludzkiej, -^ odpowiedzialności (1), -^
wolności (2), wypełniania moŜliwości bycia
sobą (—> personalizm).
3. psych. Trwały podmiot świadomego
Ŝycia psychicznego człowieka (-> ja /9/).
4. W prawodawstwie: osoba fizyczna —
jednostka ludzka jako podmiot, któremu
przysługują prawa lub który winien spełniać
obowiązki; osoba prawna — grupa
601
OSOBOWOŚĆ
jednostek lub instytucja, której przysługują
jakieś prawa lub na której ciąŜą obowiązki.
OSOBOWOŚĆ ang. personality; fr. per-
sonnalite; nm. Personlichkeit, Personalitat
1. metaf. Bycie—> osobą (1), sposób kon-
kretnego istnienia konstytuujący samoistną
naturę rozumną jako osobę.
2. psych. Względnie trwała struktura śd-śle
z sobą współdziałających, aktualnych i
potencjalnych, podukładów: somatycznego
(konstytucja ciała), poznawczego (inteligencja
z systemem poglądów i przekonań) oraz
motywacyjno-emocjonalnego (potrzeby
biologiczne, społeczne, psychogenne, łącznie
z systemem uznawanych wartości, postaw i
ról społecznych) — integrowanych poprzez
ośrodek własnych aktów psychicznych,
zwany —> ja (9). Struktura ta warunkuje
specyficzne przystosowanie się jednostki do
warunków Ŝycia społecznego. Źródła
struktury osobowości jednostki tkwią w
potencjalnych moŜliwościach wyznaczonych
przez jej specyficzne wyposaŜenie
dziedziczne oraz przez właściwy jej proces
socjalizacji: uczenie się w okresie
prenatalnym i niemowlęctwa (zwłaszcza
kontakt emocjonalny z matką, później z ojcem
i z rówieśnikami), identyfikacje z osobami
znaczącymi, przyjmowanie róŜnych ról
społecznych, przynaleŜność do grup
odniesienia oraz własne plany Ŝyciowe.
Struktura osobowości zmienia się częściowo
wraz z wiekiem, zmianami fizjologicznymi
organizmu, przyjmowanymi rolami społe-
cznymi, niekiedy wskutek głębokich przeŜyć
oraz w wyniku specjalnych oddziaływań
wychowawczych i samowy-chowawczych.
Definicje osobowości zaleŜą od przj^ętej
teorii osobowości; kładzie się w nich nacisk
bądź na odrębność i niepowtarzalność, bądź
na róŜnice z innymi. Osobowością zajmuje się
głównie dział psychologii zwany psychologią
osobowości.
602
OZNACZANIE
3. W etnologii: o s o b o w o ś ć pod-
s t a w o w a (podstawowa struktura oso-
bowości, podstawowy typ osobowości) —
konfiguracja cecłi psycłiicznycłi typo-wycłi
dla członków danego społeczeństwa, tzn. cech
charakteryzujących większość jego członków
wskutek wspólnych wczesnych doświadczeń
płynących z kontaktu z tymi samymi
instytucjami pierwotnymi (A. KARDINER, R.
LINTON).
OZNACZANIE łc. designatio; ang. desig-
nation (1), reference (2); fr. designation; nm.
Bezeichnung
1. log. D e s y g n a c j a — jedna z funkcji
semantycznych dotycząca stosurtku między
—> nazwą a jej —> desygnatem, polegająca
na tym, Ŝe dana nazwa wskazuje poprzez swój
sens na jakiś przedmiot, o którym moŜna tę
nazwę zgodnie z prawdą orzec. Nazwa
oznacza kaŜdy przedmiot naleŜący do jej -^
zakresu.
2. W językoznawstwie: w przeciwsta-
wieniu do —> sygnifikacji (2) — odnosze-
603
OZNAKA
nie świadomości osób posługujących się ja-
kimś językiem do określonych klas przed-
miotów za pomocą naleŜących do owego
języka znaków (->znak /!/ konwencjonalny),
które tych przedmiotów dotyczą.
OZNAKA gr. tó tekmerion; łc. signum; ang.
symptom; fr. signe naturel (1, 3); nm.
Anzeichen
1. syn.-^ Znak (2) naturalny — rzecz lub
zdarzenie występujące w naturalnym związku
z inną rzeczą lub zdarzeniem, tak Ŝe na
podstawie pierwszej moŜna z pewnym
prawdopodobieństwem wnioskować o znaj-
dowaniu się drugiej i odwrotnie, np. w zdaniu:
„Dym jest oznaką ognia". Oznakę naleŜy
odróŜniać od znaku, pojmowanego w ten
sposób, Ŝe związek między jego treścią i
przedmiotem oznaczanym jest rezultatem
umowy {-^ znak /1 / konwencjonalny).
2. pot. Przedmiot będący znakiem, sym-
bolem, np. oznaka władzy.
3. pot. Objaw, symptom, wskaźnik.
604

P
PALINGENEZA (gr. <paUggenesta> = od-
rodzenie, rozpoczęcie nowego Ŝycia po
śmierci, od pdlin = znowu + genesis = po-
wstanie) ang. palingenesis; fr. palingenesie,
palingenese; nm. Palingenesie
1. Powtórne powstarue (które moŜe się
powtarzać w nieskończoność):
a) świata, np. w teorii -^ wiecznych po-
wrotów (stoicy greccy, MAREK AURELIUSZ, F.
W. NIETZSCHE);
b) jakiejś istoty Ŝywej poprzez -^ me-
tempsychozę, —> reinkarnację lub -^ trans-
migrację;
c) tych samych jednostek w łonie ludzkości
(A. SCHOPENHAUER, który odróŜnia
palingenezę od —> metempsychozy);
d) narodu traktowanego jako jednostka (P.
S. BALLANCHE);
e) osobowego Ducha absolutnego w jego
kolejnych wcieleniach (A. CIESZKOWSKI);
f) tych samych zdarzeń w toku dziejów,
np. cykle kulturowe (O. SPENGLER, A. J. To-
YNBEE).
Idea palingenezy, zwłaszcza w wyróŜ-
nionych wyŜej znaczeniach (b) i (c), jest
całkowicie nie do pogodzenia z wiarą
chrześcijańską.
2. filoz. przyr. Tak zwane prawo bioge-
netyczne (rekapitulacji) F. MULLERA i E. HAE-
CKLA, które ten ostatni nazywał równieŜ
„palingenezą", głoszące, Ŝe przedstawi
ciele danego gatunku biologicznego prze
chodzą w rozwoju osobniczym (—> onto-
genezie) stadia, jakie prowadziły w proce
sie ewolucji do powstania tego gatunku.
605
PANENTEIZM
PAMIĘĆ gr. mneme; łc. memoria; ang. me-
mory; fr. memoire; nm. Geddchtnis, Erinne-
rung
1. psych, t. pozn. Zdolność do odtwarza
nia sobie lub do rozpoznawania tego, co
minione, a co było niegdyś przedmiotem
spostrzegania lub działania, treścią prze
Ŝywania, jako przeszłość utrwalona i prze
chowywana. RozróŜnia się:
a) pamięć zmysłową, stanowiącą rozpo-
znanie rzeczy zrelatywizowanej do czasu jako
juŜ uprzednio poznanej;
b) pamięć jako funkcjonalną nazwę —> ro-
zumu, oznaczającą jego zdolność zachowania
w sobie pojęć, które są formami poznawczymi
oderwanymi od uwarunkowań materialno-
czasowych.
2. psych. To, co zostało utrwalone i prze-
chowuje się w organizmie, przede wszystkim
w mózgu, a odnosi się do minionych wraŜeń,
doświadczeń, i w dalszym ciągu wpływa na
czjmności, szczególnie w postaci nawyków,
przyzwyczajeń {-^ mneme). W zaleŜności od
rodzaju przechowywanego materiału
rozróŜnia się a) pamięć konkretną —
przechowującą wyobraŜenia, i b) pamięć
abstrakcyjną — przechowującą pojęcia.
3. Urządzenie techniczne przechowujące —
^ informacje (1), np. w maszynach liczących.
PANENTEIZM (semipanteizm) (gr. pan en
theó = „wszystko w Bogu") ang. pan{-)
entheism; fr. panentheisme; nm. Panenthe-
'ismus
Termin wprowadzony w XD( w. (K. CH. F.
KRAUSE, 1828) i spopularyzowany w zwią
zku z badaniami nad myślą indyjską.
W odniesieniu do filozofii europejskiej za
częto nim określać koncepcje pośrednie
między -^ teizmem a -> panteizmem,
w szczególności zaś doktryny, według któ
rych Bóg jako jedyna substancja zachowu
je swą osobową odrębność i wykracza po
za świat, istniejący bez reszty w Nim sa
mym (m. in. PLOTYN ---------- >panteizm /a/
606
 PANKALIZM
emanacyjny, JAN SZKOT ERIUGENA, MIKOŁAJ
z KUZY, F. E. D. SCHLEIERMACHER, A. N. WHTTE-
HEAD, CH. HARTSHORNE).
PANKALIZM (gr. ipan = wszystko + kalós
= piękny) ang. pancalism; fr. pancalisme; nm.
Pankalismus
Termin wprowadzony przez J. M. BALD-
wiNA (1915) na określenie doktryny, według
której —> piękno (1) jest nadrzędną normą
tego, co moŜe być ukształtowane estetycznie,
a czego zespół stanowi rzeczywistość
(estetyczna teoria rzeczywistości); wszelkie
inne normy są podporządkowane tak ujętemu
pięknu. Pankalizm jest odmianą -^ estetyzmu.
PANKOSMIZM <gr. pan = wszystko +
kosmos = porządek, świat, ład wszecłiświa-
towy) ang. pancosmism; fr. pancosmisme
Termin wprowadzony przez G. GROTE'A na
I^ określenie —> panteizmu (b) naturalisty-
cznego jako doktryny, według której świat
jest jedyną i nietranscendentną rzeczywi-
stością.
PANLOGIZM (gr. pan = wszystko + logos =
słowo, nauka) ang. panlogism, pallo-gisme;
fr. panlogisme; nm. Panlogismus
Nazwa utworzona przez J. E. ERDMANNA
(1853) na określenie doktryny G. W. F. HE-
GLA, odnoszona później równieŜ do doktryny
G. W. LEIBNIZA.
1. syn.-^ Panteizm (d) idealistyczny G. W.
F. HEGLA, według którego byt utoŜsamia się z
myślą, aktualna zaś rzeczywistość stanowi
jedynie etap logicznego rozwoju Absolutu.
Wszystko, co racjonalne, jest rzeczywiste, to
zaś, co rzeczywiste, jest racjonalne, a zatem
to, co rzeczjrwiste, moŜe być konstruowane
na zasadzie samycti tylko praw racjonalnego
myślenia.
2. Określenie racjonalistycznych poglądów,
według których świat i wszystkie zachodzące
w rum procesy są urzeczywistnianiem się -^
rozumu, logosu. Z tego jednak, Ŝe
rzeczywistość jest racjonalna i Ŝe
607
PANSPERMIA
moŜe być wyjaśniana w sposób racjonalny,
nie wynika, by moŜna ją było wydedu-kować
z praw myślenia.
PANPSYCHIZM <gr. pan = wszystko +
psyche = tchnienie, dusza) ang. panpsy-chism;
fr. panpsychisme, pampsychisme; nm.
Panpsychismus, Pampsychismus
filoz. przyr., metaf. Doktryna przyjmująca,
Ŝe wszelka materia jest nie tylko oŜywiona
(—> hylozoizm), lecz takŜe jest natury
psychicznej, której najpełniejszym przejawem
jest ludzka psychika (m. in. jońscy filozofowie
przyrody, filozofowie Odrodzenia, np. B.
TELESIO, G. BRUNO, W czasach nowoŜytnych
— m. in. J. G. HERDER, J. W. GOETHE, F. W.
J. SCHELLING, G. TH. FECHNER, R. H. LoTZE,
E. VON HARTMANN, W Polsce w nowszych
czasach — J. B. GAWĘCKI). -^ Dusza świata
(2).
WyróŜniano (R. EISLER) panpsychizm re-
alistyczny, idealistyczny, monadologiczny i
panteistyczny, stosując to określenie do wielu
róŜnych doktryn filozoficznych.
PANSOMATYZM <gr. pan = wszystko +
sóma = ciało)
metaf. Odmiana —> materializmu (Ic) re-
prezentowana przez T. KOTARBIŃSKIEGO, we-
dług którego wszystko, co istnieje, ma cechy
fizyczne. —> Reizm (1).
PANSPERMIA (gr. <panspermia> = mie-
szanka z wszelkiego gaturiku nasion, od pan
= wszystko + sperma = nasienie, zarodek)
ang. panspermy, panspermism; fr. pan-
spermie; nm. Panspermie
1. Mieszanina pierwiastków według teorii
kosmogonicznej ANAKSAGORASA.
2. filoz. przyr. Pogląd na —> abiogenezę (1)
sformułowany przez S. A. ARRHENIUSA, który
materię Ŝywą traktował jako odwieczną na
równi z wszelką materią, a pochodzenie Ŝycia
na Ziemi, jak i na innych planetach tłumaczył
wędrówkami zarodników drobnoustrojów
wraz ze światłem we Wszechświecie.
608
PANTEIZM
PANTEIZM (gr. pan = wszystko + theós =
Bóg) nłc. pantheismus; ang. pantheism; fr.
pantheisme; nm. Pantheismus
Termin wprowadzony na pocz. XVm w.
przez J. ToLANDA (1705, pantheist — „pan-
teista"; wkrótce potem, w 1709 r., pojawiło
się słowo pantheism).
Ogólna nazwa doktryn utoŜsamiających
Boga ze światem i odmawiających Bogu
osobowości. Jako stanowisko metafizyczne
panteizm jest -^ monizmem. RozróŜnienia:
a) Panteizm emanacyjny — doktryna
plotyńska, według której świat jest
emanowany czy teŜ wyłania się z Absolutu
(Dobro, Jedno); -> emanatyzm.
b) P a n t e i z m n a t u r a l i s t y c z n y —
ujmujący przyrodę jako dynamiczną całość
rozwojową, która zawiera w sobie swą
immanentną celowość, a zatem wyklucza
odwoływanie się do przyczyn trans-
cendentnych; —> naturalizm (1) (m. in. AMAL-
RYK Z BENE, DAWID Z DINANT, T. CAMPANEL-
LA, G. BRUNO). DO panteizmu naturalisty-
cznego zalicza się niekiedy panteizm obie-
ktywny (zob. niŜej /c/).
c) P a n t e i z m o b i e k t y w n y (mate-
rialisty czny) — doktryna B. SPINOZY, we-
dług którego istnieje tylko jedna substancja i
substancja ta jest nieskończona {Deus sive
natura), a znane nam z doświadczenia
rozliczne byty są jedynie skończonymi spo-
sobami jej bytowania (—> modus 131).
d) P a n t e i z m i d e a l i s t y c z n y i
zarazem ewolucyjny — syn.-^ panlo-gizm (1)
G. W. F. HEGLA, według którego relacja
między przyrodą a jej absolutną zasadą jest
identyczna z relacją, jaka w rozumowaniu
dedukcyjnym łączy zasadę z koniecznymi
następstwami.
e) P a n t e i z m e w o l u c j o n i s t y - c z
n y — doktryna m. in. H.-A. TAINFA, E.
RENANA, według której Bóg dopiero się staje i
będzie kresem rozwoju Wszechświata.
PARADOKS (gr. parddoksos = mijający
się z mniemaniem, nieoczekiwany) ang.
609
PARADYGMAT
paradox; fr. paradoxe; nm. Paradoxon, Para-
doxie
1. Rozumowanie, którego przesłanki ja
ko takie są oczywiste, ale wskutek nie
ostrości wyraŜeń prowadzą do wniosków
afirmujących sprzeczność; syn.—» antyno
mia (1). Rozumowania udowadniające rze
komo prawdziwość zdań z sobą sprzecz
nych były konstruowane w staroŜytnej
Grecji, głównie przez eleatów i megarej-
czyków (—> erystyka). Szczególnie znane
są, mające postać paradoksów, argumenty
ZENONA Z ELEI przeciwko ruchowi (tzw.
„dychotomia", „Achilles", „strzała", „sta
dion") oraz —> sofizmaty przypisywane
EuBULiDESowi Z MiLETU („kłamca", „Ele
ktra", „łysina", „rogacz"). Rozwiązywanie
paradoksów przyczyniło się w znacznej
mierze do rozwoju współczesnej logiki,
np. przez ograniczenia nałoŜone na skład
nię języka (reguły konstruowania wyra
Ŝeń) czy teŜ przez odróŜnienie języka przed
miotowego od metajęzyka.
Potocznie akceptuje się ruekiedy paradoks
w przekonaniu, Ŝe współistnienie
przeciwieństw ma odbijać jakąś głębszą
prawdę.
2. Twierdzenie sformułowane zazwy
czaj błyskotliwie i uwydatniające jakiś po
mijany na ogół aspekt rzeczy, przeciwsta
wiające się: a) poglądom ugruntowanym
przez aktualny stan wiedzy, np. paradoks
czasu (odnoszący się do nierównomierno-
ści upływu czasu w układach, które się
poruszają z róŜnymi prędkościami), lub
b) przyjętym w danym środowisku i cza
sie potocznym mniemaniom (i kryjącemu
się za nimi sposobowi myślenia, odczuwa
nia), np. paradoksy stoickie, takie jak „Tyl
ko mędrzec jest wolny".
PARADOKS IMPLIKACJI ang. paradox
ofimplication; nm. Paradoxie der Implikation
log. -^ Implikacja.
PARADYGMAT (nłc. <paradigma> (1) =
przykład, wzór, z gr. parddeigma = wzór.
610
PARALELIZM
model) ang. paradigm; fr. paradigme; nm.
Paradigma
Termin zapoŜyczony z językoznawstwa,
wprowadzony do filozofii nauki przez TH. S.
KuHNA (1962).
1. W językoznawstwie: paradygmat gra-
matyczny — zespół form deklinacyjnych lub
koniugacyjnych, właściwy danemu typowi
wyrazów, czyli wzorzec deklinacyj-ny lub
koniugac)^ny.
2. W filozofii nauki i historii nauki: za-
dowalający z punktu widzenia logicznego i
empirycznego na danym etapie rozwoju
nauki, dość elastyczny model czy wzorzec
badawczy, obejmujący pewien zasób pod-
stawowych definicji i pojęć teoretycznych
(przyrodniczych, filozoficznych) oraz zbu-
dowanych na nich teorii, pewien zbiór
procedur i metod, wyznaczający w nauce
określoną tradycję badawczą. Załamanie się
dotychczasowego modelu i zastąpienie go
nowym określa się mianem —> rewolucji
naukowej.
PARALELIZM (gr. parallelismós = zesta-
wienie, porównanie — neologizm utworzony
od pardllelos - równoległy, dający się
zestawiać, porównywać) ang. paralle-lism
(psycho-physical parallelism III); fr.
paralldisme (parallelisme psychophysiologicjue,
p. psychophysicjue Ul); nm. Parallelismus
(psychophysischerParallelismus III)
1. Koncepcja B. SPINOZY przeciwstawiająca
się —> dualizmowi (Ib) duszy i ciała,
znanemu mu z ujęcia R. DESCARTES'A i jego
następców; dusza i ciało nie są według
Spinozy bytami absolutnie róŜnymi od siebie,
lecz są przejawami i przymiotami jednej i tej
samej najwyŜszej substancji (—> monizm).
Dusza i ciało mimo swoistych róŜnic w
sposobie bytowania współistnieją zgodnie i
harmonijnie obok siebie, przy czym wszelkie
akty fizyczne i psychiczne człowieka
pozostają wobec siebie nie w stosunku
współzaleŜności, lecz wspcS-odpowiedniości.
Niekiedy mianem paralelizmu określa
611
PARAPSYCHOLOGIA
się teŜ -^ okazjonalizm N. DE MALEBRANCHE'A
i —> harmonię przedustawną G. W. LEIB-
NIZA.
2. psych. P a r a l e l i z m p s y c h o -
f i z y c z n y — pogląd, według którego
zjawiskom psychicznym traktowanym jako
procesy świadomościowe odpowiadają
zjawiska fizyczne zachodzące w organizmie.
Nie czyni się tu załoŜerua o ich wzajemnym
wpływie, lecz stwierdza się jedynie
równoległość przebiegu (G. TH. FECH-NER,
W. WuNDT, E. B. TITCHENER). Określenie
psychophysischer Parallelismus wywodzi się
od Fechnera: der Parallelismus des Geisti-gen
und Kórperlichen.
PARALOGIZM (gr. <paralogismós> = [ro-
zumowanie] przeciwko rozumowi, mijające
się z rozumem) ang. paralogism; fr. para-
logisme; rm\. Paralogismus, Fehlschlufi
1. log. Rozumowanie niepoprawne, zwła-
szcza — w odróŜnieniu od -^ sofizmatu —
takie, w którym nieświadomie naruszono
prawa logiki formalnej.
2. U I. KANTA: paralogizmy czys t e g o
rozumu {Paralogismenderreinen Yernunft)lub
paralogizmy t r a n s cendentalne
{transzendentale Paralogismen) — błędne
wnioskowania, poprzez które rozum ustala, Ŝe
dusza jest: a) substancją, b) nie złoŜoną, lecz
prostą, c) jedną i tą samą pomimo upływu
czasu, d) świadomą istnienia samej siebie, a
innych rzeczy, które mogą istnieć w
przestrzeni —jedynie jako przedstawień. Są to
według Kanta dociekania wykraczające poza
granice moŜliwego doświadczenia, a ich źró-
dłem, jak u R. DESCARTES'A, jest błędna in-
terpretacja tego, co dane w —> Cogito.
PARAPSYCHOLOGIA (gr. para = obok + -
>'psychologia') ang. parapsychology,
parapsychics, psychici all research (= poszu-
kiwania psychiczne); fr. parapsychologie,
metapsychologie, la metapsychicjue; run. Para-
psychologie, Metapsychik Dziedzina badań z
pogranicza psycho-
612
PARENKLIZA
logii, miająca za przedmiot zjawiska, które
nie dają się wyjaśnić na gruncie aktualnego
stanu wiedzy psychologicznej, biologicznej
itp. Termin „parapsychologia" bywa
zastępowany terminem „psychotronika".
PARENKLIZA (gr. <parekklisis> = odchy-
lenie) ang. parenklisis, dinamen
W fizyce epikurejskiej — charakterystyczna
właściwość znajdujących się w ciągłym ruchu
i poruszających się w próŜru atomów:
wykazują one zdolność minimalnego
odchylania się od linii prostej na skutek
drgnięć, które jednak nie mogą następować
bezpośrednio po sobie, co umoŜliwia ich
zderzenia i powstawanie większych skupień
atomowych (moment in-deterministy czny).
PARONIMY (gr. <tó parónyma> (1) = przy-
domki) łc. paronyma (1); nłc. denominativa
(1); ang. paronyms; fr. paronymes; nm. Paro-
nyme
1. U ARYSTOTELESA {Kateg., 1 a 12): w od-
róŜnieniu od —> homonimów (1) i -^ syno-
nimów (1) — rzeczy, których nazwy są de-
rywatami (wyrazami pochodnymi), utwo-
rzonymi od nazwy innej rzeczy nie na
podstawie etymologii, lecz pokrewieństwa
znaczeniowego, a więc dotyczącymi tej
rzeczy w sposób pośredni, np. od słowa
'męstwo' utworzone słowo 'męŜny', okre-
ślające kogoś, kto posiada męstwo.
2. Współcześrue: wyrazy o podobnym
kształcie i brzmieniu, nie spokrewnione
jednak ze sobą ani etymologicznie, ani
znaczeniowo.
RóŜnica pomiędzy znaczeniem Ary-
stotelesowskim (1) a znaczeniem współ-
czesnym (2) polega m. in. na tym, Ŝe to
pierwsze dotyczy nie samych nazw, lecz
przede wszystkim oznaczanych przez nie
rzeczy.
PARTYCJA <łc. <partitio> = podział; dzie-
lenie) gr. merismós; ang. partition; fr. parti-
tion; rrm. Partition, Teilung
613
PARTYCYPACJA
Klasyfikacja rzeczowa, tj. podział doko-
nywany — najczęściej w myśli — na jakimś
—> zbiorze (2) w sensie kolektywnym, a
więc podział jakiejś całości na części
przestrzenne, czasowe lub abstrakcyjne, np.
organizmu na komórki, szachownicy na pola,
roku na miesiące.
Partycję naleŜy odróŜniać od -^ podziału
logicznego i od podziału fizycznego.
PARTYCYPACJA (nłc. <participatio> = bra-
nie w czymś udziału, uczestnictwo, udział,
jako tłum. gr. <metheksis> (1) = uczestnicze-
nie, uczestnictwo) ang. participation; fr.
participation; nm. Partizipation (1), Teilnah-
me, Teilhabe
metaf. Termin ogólny wyraŜający szcze-
gólną relację ontyczną, w której natura
jednego bytu określa istotę i cechy drugiego
bytu, przy czym obydwa te byty pozostają
bytami odrębnymi i zarazem stanowią
relatywną jedność.
1. U PLATONA — określenie a) relacji łą
czącej rzeczy z ideami oraz b) relacji, jaka
zachodzi pomiędzy samymi ideami.
a) Obecność -^ idei (la) w rzeczach pod-
padających pod zmysły (—>paruzja /!/) i z
kolei udział tych rzeczy, mających tylko byt
gignetyczny, w ideach-wzorach, w których
zawarte są ich istoty i gdzie mają one swoje
prawdziwe bytowanie.
b) Uczestniczenie wszystkich idei w idei
Dobra.
2. metaf. W tradycji arystotelesowsko-
-scholastycznej rozróŜnia się:
a) partycypację poprzez złoŜenie bytowe
— otrzymywanie przez jakiś podmiot,
niesamodzielny bytowo, formy bytowej ze
względu na to, Ŝe stanowi on część bytu
całkowitego, np. uczestniczenie przypadłości
w substancji;
b) partycypację przez podobieństwo —
posiadanie jedynie częściowe tego, co inny
byt posiada w pełni i z samej swej istoty, np.
rozum ludzki jako uczestnictwo w Rozumie
Boskim. Poszczególne stopnie prawdy i dobra
zawdzięczają swoje istnienie
614
PARUZJA
uczestnictwu w Prawdzie i Dobru abso-
lutnym.
W tradycyjnej metafizyce na pojęciu par-
tycypacji wspiera się pogląd, Ŝe świat stanowi
złoŜoną hierarchię podporządkowaną
transcendentnej, pierwotnej i niezłoŜonej
Doskonałości, od której pochodzi wszelka
doskonałość skończona. Doskonałości skoń-
czone napotykane w świecie naleŜy zgodnie z
tym poglądem pojmować jako podobieństwa
doskonałości pierwotnej lub teŜ jako jej
naśladownictwa (PLATON, AUGUSTYN, TOMASZ
z AKWINU). W ujęciu M. A. KRĄPCA ucze-
stniczenie jest aspektem transcendentalnej -^
analogii (U-lBa) bytu.
PARUZJA (gr. <iparousia> = obecność, przy-
bycie) ang. parousia; nm. Parusie, Gegen-
wart
1. U PLATONA: obecność -^ idei (la) w rze-
czach podpadających pod zmysły.
2. W chrześcijaństwie — powtórne przyj-
ście Chrystusa na sąd ostateczny.
PASYWIZM (nłc. passivus = bierny) ang.
passivity; fr. passivite; nm. Passivismus, Pas-
switłit
Postawa i zarazem stanowisko teoretyczne
wyraŜające się w twierdzeniu, Ŝe bierność jest
bardziej godna zalecenia niŜ działanie. Na
przykład w etyce pasywizm wyraŜa się w
haśle niesprzeciwiarua się złu,
nieodpowiadania na nie przemocą (L. N.
TOŁSTOJ). Mianem pas5rwizmu obejmowane
są takie doktryny, jak —^ kwie-tyzm (2), —>
fatalizm.
vs^ Akt)mdzm (1,4).
PASYWNOŚĆ <nłc. <passivitas> = bier-
ność) ang. passwity; fr. passivite; nm. Pas-
switćit syn.—> Bierność.
PEŁNIA gr. pleroma; nłc. pleroma, plenitu-
do, plenitas; ang. plenitude, fullness; fr. ple-
nitude; nm. Fiille, Yollheit 1. metaf. syn.-^
Doskonałość (1), zwłasz-
615
PERCEPCJONIZM
cza doskonałość absolutna lub byt urze-
czywistniający całkowicie swój wzór (pełnia
bytu),
2. estet. Zupdność wyposaŜenia natury
danego przedmiotu, tzn. posiadanie przez ów
przedmiot wszystkiego, co do ruego naleŜy z
samej jego natury; —> całkowitość.
PERCEPCJA (łc. <perceptio> = zbieranie,
ujmowanie; poznanie) gr. aisthesis (= per-
cepcja zmysłowa); ang. perception; fr. per-
ception; rim. Perzeption, Wahrnehmung
1. t. pozn. Bezpośrednie i zarazem na
oczne ujęcie poznawcze czegoś.
RozróŜnia się:
a) p e r c e p c j ę z e w n ę t r z n ą —
syn.-^ spostrzeganie (1), syn.-» spostrzeŜenie
(la);
b) p e r c e p c j ę w e w n ę t r z n ą —
poznanie, jakie podmiot uzyskuje poprzez akt
świadomości w odruesieniu do własnych
stanów i czynności wewnętrznych.
2. t. pozn. Bezpośrednie, lecz nienaocz-
ne ujęcie poznawcze czegoś, np. percepcja
cudzych stanów psychicznych, lub naocz
ne w specjalnym znaczeniu, jak np. per
cepcja estetyczna ((/Mflsf-spostrzeŜeniowa).
PERCEPCJONIZM (łc. perceptio = zbiera-
nie, ujmowanie; poznanie) ang. perceptio-
nism; fr. perceptionnisme; nm. Perzeption-
nismus, Perzeptionalismus
1. t. pozn. Stanowisko wyraŜające się w
tezie, Ŝe spostrzeŜenie zmysłowe bez-
pośrednio kontaktuje podmiot z rzeczy-
wistością względem niego zewnętrzną (m. in.
TH. REID, V. COUSIN, H. SPENCER) oraz Ŝe
stanowi ono podstawę poznania, a przez to i
wiedzy (m. in. W. HAMILTON). Percepcjonizm
w tym znaczeniu jest zbliŜony do -^
intuicjonizmu (2), -> realizmu (IB), a jego
przeciwieństwem jest-us^ illa-cjonizm (1).
2. t. pozn. Termin uŜywany niekiedy na
określenie teorii przj^mujących, Ŝe przedmiot
poznania od razu przedstawia się podmiotowi
jako zewnętrzny względem
616
PERFEKCJONIZM
niego i umiejscowiony w określonym
układzie przestrzennym. Określenie prze-
ciwstawne: teoria -^ projekcji (2).
PERFEKCJONIZM (« perfekcjoryzm) <łc.
perfectio = doskonałość) ang. perfedionism;
fr. perfectionnisme; nm. Perfektionismus, Per-
fektiobilismus, Yolkommenheits theorie
1. et. Odmiana—> eudajmonizmu utoŜsa-
miająca —> szczęście z -^ doskonałością (2)
moralną, zwłaszcza indywidualną. Perfe-
kcjonizm postuluje realizację wzoru „czło-
wieka doskonałego" moralnie poprzez
rozwijanie cnót osobistych i zwalczanie wad;
często wiąŜe się on z —> rygoryzmem, np. u
I. KANTA. U podstaw perfe-kcjonizmu leŜy
załoŜenie, Ŝe człowiek jest z natury dobry i
jako taki zdolny jest do nabywania
doskonałości, będącej celem zarówno
poszczególnych ludzi, jak i całej ludzkości.
Tendencje perfekcjonistyczne reprezentowali
m. in.: ARYSTOTELES, stoicy, G. W. LEIBNIZ,
A. A. SHAFTESBURY, A. N. CoNDORCET, E.
RENAN, A. R. J. TURGOT, CH. WOLFF.
2. pot. DąŜenie do doskonałości pod jakimś
względem; niekiedy uŜywa się tego
określenia z zabarwieniem pejoratywnym.
PERFORMANCJA (ang. <performance> =
dokonanie, osiągnięcie, odegranie (roli), od
nłc. performo = przekształcam, kształtuję
inaczej) fr. performance; nm. Performanz
Termin zastosowany przez N. CHOM-
SKY'EGO (1965) na określenie bieŜącego uŜy-
cia mowy w konkretnych sytuacjach. Na
dokonawczą, performatywną funkcję języka
zwrócił wcześniej uwagę J. L. AUSTIN, aby
sprostować tzw. błąd deskrypcjoni-styczny w
zakresie teorii znaczenia, polegający na
przekonaniu, Ŝe główną, jeśli nie jedyną
furikcją zdań i sądów jest twierdzenie lub opis
czegokolwiek.
Liczne „błędy" w performancji (takie jak
fałszywe załoŜenia, odstępstwa od reguł itp.)
sprowadzają się do czyrmików natury
socjokulturowej i psychologicznej, a takŜe
617
PERSONALIZACJA
sytuacyjnej. Jedynie w przypadku idealnego
„mówcy/słuchacza" moŜna by mieć do
czynienia wprost z językową us-^ kom-
petencją. JednakŜe tę ostatnią moŜna osiągnąć
tylko przy uwzględnieniu performancji.
PERFORMATYW <tłum. ang. <performa-
tive use>)
Według teorii języka rozwijanej przez jeden
z kierunków —> filozofii analitycznej (c) —
wyraŜenie (mające najczęściej postać zdania z
podmiotem w pierwszej osobie liczby
pojedynczej), które przez sam fakt
wygłoszenia go powoduje stan rzeczy, o
którym mówi. Na przykład gdy prze-
wodniczący zebrania wypowiada zwrot
„Otwieram dyskusję", to powoduje tym sa-
mym otwarcie dyskusji; podobnie powie-
dzenie „Zobowiązuję się" rodzi zobowiązanie,
itp. Teorię wyraŜeń performatjm^nych
zapoczątkował J. L. AUSTIN.
PERSEITAS (nłc. <perseitas> z łc. per se =
przez się) ang. perseity; nm. Perseitdt
Termin J. DUNSA SZKOTA.
metaf. Stan tego, co istnieje samo przez się,
ale, w odróŜnieniu od —> aseitas, nie z samej
swojej istoty; zdolność bezpośredniego
otrzymania istnienia, właśdwa —> substancji
(1), w przeciwstawieniu do otrz3anywania
istnienia poprzez coś innego (per aliud), jak w
przypadku —> przypadłości (1).
PERSONALIZACJA (tłum. fr. <personna-
lisation>, z nłc. personalis = osobisty) Termin
TEILHARDA DE CHARDIN oznaczający:
A) rozwój osoby ludzkiej, który polega na:
a) rozwoju indywidualnym, b) zacieśnianiu i
pogłębianiu więzi z innjTiu ludźmi, c)
zachowywaruu i zacieśnianiu jedności z
NajwyŜszą Osobą, czyli z Bogiem;
B) rozwój wartości osobowych w Ŝyciu
społecznym, dokonujący się dzięki per-
sonalizacji w powyŜszym znaczeniu (A), dalej
— dzięki właściwie realizowanej —> so-
cjalizacji (2) i wreszcie dzięki otwarciu
618
PERSONALIZM
się człowieka na oddziaływanie Cłirystu-sa-
Omegi (-> punkt Omega).
PERSONALIZM (nłc. personalis = osobi-
sty, dotyczący osoby) ang. personalism; fr.
personnalisme; nm. Personalismus
Termin zaproponowany przez F. E. D.
ScHLEiERMACHERA (1799) na określenie prze-
ciwstawnej panteizmowi wiary w osobowego
Boga i w tym znaczeniu podjęty przez L. A.
FEUERBACHA, później uŜyty przez CH.
RENOUYIERA (1903) na określenie jego
własnej doktryny, upatrującej w osobowości
wartość najwyŜszą i stawiającej ją w centrum
swojej koncepcji świata; rozszerzony we
współczesnej kulturze na określenie kierunku,
w którym zagadnienia antropologiczne,
psycłiologiczne, poznawcze, etyczne
koncentrują się wokół pojęcia -^ osoby lub —
> osobowości ludzkiej.
W centrum świata wartości orientacja
personalistyczna umieszcza dobro i rozwój
osoby ludzkiej jako nadrzędną zasadę, której
powinny być przyporządkowane wszystkie
partykularne dobra, realizowane przez
człowieka w wyniku jego wolnej działalności.
Nazwę „personalizm" jako własną przyjął
wyodrębniony pod koniec XIX w. kierunek w
USA, juŜ to nawiązując do znaczenia
ustalonego przez Schleier-machera i traktowana instrumentalnie tak jak rzecz. Do
Feuerbacha (B. F. BOWNE, J. WARD, J.
RoYCE — personalizm absolutystyczny
/absolutistic personalism/), juŜ to akcentując
wartość moralną osoby (R. T. FLEWEL-LING),
ale moŜna ją odnieść do kaŜdej doktryny
uznającej szczególną rolę i wartość osoby ze
względu na nią samą, dostrzegającej w
człowieku byt nie tylko biologiczny i
historyczny, ale przede wszystkim taki, który
wykracza poza naturę i poza historię (m. in. A.
E.TAYLOR, W.STERN /—> psychologia
personalistyczna/, M. SCHELER, E. S.
BRIGHTMAN, E. SPRANGER).
W latach trzydziestych XX w. personalizm
ukształtował się, głównie za sprawą E.
MOUNIERA, we Francji, stając się programem
postulującym rozwój osoby ludzkiej
619
PERSPEKTYWIZM
jako cel Ŝycia społecznego i głoszącym
prymat wartości osobowych (rozumu,
wolności) przed wartościami ekonomicznymi
i strukturami społecznymi, które warunkują
ich postęp i rozwój. Mounier przeciwstawiał
personalizm indywidualizmowi; w równej
mierze przeciwstawia się on teŜ etatyzmowi,
tj. teorii i praktyce podporządkowywania
państwu i poddawania jego kontroli całego
Ŝycia społecznego, a nawet jednostkowego.
Oparcie wszelkich reguł społecznych i
instytucji na zasadach personalizmu ma
wykluczać traktowanie człowieka jako
przedmiotu czy środka do celu, chronić przed
ujmowaniem go w ramach dwóch pozornie
róŜnych kategorii: z jednej strony jako
pewnego „indywiduum" wyposaŜonego w
dane osobowe, z drugiej zaś jako ilościowego
tylko składnika zbiorowości.
Reprezentatywną postacią współczesnego
personalizmu jest personalizm chrześcijański,
nawiązujący do klasycznej to-mistycznej
koncepcji osoby (J. MARITAIN, E. GiLSON,
M.-D. CHENU, K. WOJTYŁA); według tej
koncepcji: a) osoba jest najdoskonalszym
typem bytu, b) absolut jest bytem osobowym,
c) człowiek jako osoba przekracza swoją
naturą i związanymi z nią prawami i
potrzebami relację: jednostka naleŜąca do
gatunku - gatunek, i nie moŜe być nigdy
współczesnych personali-stów luźniej
związanych bądź w ogóle nie związanych z
tradycją tomistyczną naleŜą oprócz E.
MOUNIERA — G. MARCEL, K. JASPERS, a takŜe P.
TEILHARD DE CHARDIN i S. WEIL.
PERSPEKTYWIZM (nm. <Perspektivismus>
z nłc. perspectiva = oglądanie z oddalenia)
ang. perspectimsm, perspectivalism; fr. per-
spectivisme
1. Termin uŜyty przez F. W. NIETZSCHEGO
(Die fróhliche Wissenschaft, 1882) na
określerue podniesionego przezeń faktu, Ŝe
wszelkie poznanie — zarówno ludzkie, jak i
zwierzęce — jest ze swej natury per-
620
PERSWAZJA
spektywiczne, tzn. dostosowane do potrzeb
poznającego podmiotu, zwłaszcza do jego
potrzeb Ŝyciowych.
2. Nazwa ogólna, będąca rozszerzeniem
terminu nietzscheańskiego w powyŜszym
znaczeniu (2), odnoszona do relatywisty-
cznych poglądów na naturę ludzkiego po-
znania, określanego przez nie jako perspe-
ktywiczne, tzn. zaleŜne od danego punktu
widzenia. Punkt ten moŜe być wyznaczany
przez róŜne czyrmiki, takie np. jak język,
kultura, historia, natura aparatu zmysłowego,
a nawet płeć.
PERSWAZJA (łc. <persuasio> = przekony-
wanie, namowa; przekonanie, mniemanie)
ang. persuasion; fr. persuasion; nm.
Uberzeugen metod., psych, syn.^
Przekonywanie.
PERYPATETYZM (gr. peripatetikós = prze-
chadzający się) ang. Peripatetic school; fr.
peripatetisme; nm. peripatetische Schule
Nazwa powstała juŜ w staroŜytności (np. he
peripatetike philosophia — filozofia
perypatetycka) i stosowana do dziś jako
określenie szkoły lub systemu ARYSTOTELE-
SA, nawiązująca do faktu, Ŝe miał on zwyczaj
nauczać przechadzając się.
PESYMIZM (nłc. <pessimisinus> = skłon-
ność do wynajdywania we wszystkim złych
stron, widzenie wszystkiego w czarnych
barwach, od łc. pessimus = najgorszy) ang.
pessimism; fr. pessimisme; nm. Pessimismus
Termin wprowadzony przez S. T. COLERI-
DGE'A (1795), a następnie, niezaleŜnie od wer-
sji angielskiej, przez A. SCHOPENHAUERA (1819)
jako przeciwieństwo vs^> optymizmu.
1. Ogólna nazwa nadawana doktrynom,
według których świat jest ze swej natury zły,
istotą Ŝycia jest cierpienie, wszystko zaś
zmierza ku śmierci (m. in. HEGEZJASZ, A.
SCHOPENHAUER, S. A. KIERKEGAARD, E. VON
HARTMANN).
2. t. pozn. Pesymizm poznawczy — gło-
szący niemoŜliwość poznania przez czło-
621
PEWNIK
wieka prawdziwej rzeczywistości (częściej
zwany —> sceptycyzmem /la/).
3. pot. Skłonność do stałego negatywnego
oceniania zwłaszcza teraźniejszości i
przyszłości.
PETITIO RINCIPII (łc. <petitio principih =
Ŝądanie początku, punktu wyjścia) gr. to eks
arches, to en ar che aitew lub aiteisthai
(ARYSTOTELES, Analityki pierwsze, 40 b 30--
33); ang. begging the ąuestion; fr. petition de
principe; nm. Petitio principii
metod. Błąd polegający na niespełnieniu
pewnych warunków poprawności —> wnio-
skowania; moŜe to być mianowicie:
a) syn.—> błędne koło (2) w dowodzeniu,
występujące wówczas, gdy jedna z przesłanek
jest bądź identyczna z wnioskiem, bądź
została uzasadniona za pomocą przesłanek,
wśród których występował wniosek, bądź teŜ
jedną z przesłanek moŜna uzasadnić tylko na
podstawie wniosku;
b) błąd spowodowany przyjęciem jako
przesłanki — zdania bezpodstawnie uznanego
za prawdziwe (nieracjonalna —> aser-cja /1
/), tzn. zdania, które samo wymaga
dowiedzenia,
U ARYSTOTELESA i w logice tradycyjnej pe-
titio principii zalicza się do tzw. sofizma-tów
pozajęzykowych {extra dictionem), zwanych
myślowymi.
PETREFAKT (nłc. petrefactum = skamie-
niałość)
Neologizm K. TARDOWSKIEGO, utworzony
przez analogię do terminu —> „artefakt", jako
określenie rzeczy materialnej, w której zostały
utrwalone przemijające formy wytwórczej
działalności człowieka (np. płyta
gramofonowa, fotografia, taśma filmowa).
PEWNIK ang. self evident truth (1), axiom
(2); fr. verite evidente (1), axiome (2); nm.
Axiom
1. metod. Twierdzenie samo przez się
oczywiste.
622
PEWNOŚĆ
2. metod, syn.^ Aksjomat (2) w naukach
dedukcyjnych, przyjmowany nawet wówczas,
gdy nie jest oczywisty, jak np. jeden z
aksjomatów teorii mnogości, zwany pew-
nikiem wyboru.
3. pot. Twierdzenie jawnie prawdziwe lub
uwaŜane za takie.
PEWNOŚĆ nłc. certitudo; ang. certitude,
certainty (2), assurance; £r. certitude, assuran-
ce, surete; nm. Gewifiheit
1. psych., t. pozn. W przeciwstawieniu do
—> wątpienia (1)--------> przekonanie o pra
wdziwości jakiegoś twierdzenia czy prze
czenia (poznanie teoretyczne) albo o słu
szności działania (poznanie praktyczne),
wykluczające obawę pomyłki u tego, kto
je Ŝywi. Tradycyjnie pewność określa się
jako „przylgnięcie umysłu do prawdy bez
obawy pobłądzenia". Pewność przekona
nia zaleŜy od: a) -^ oczywistości (1) przed
miotu poznania, b) wpływu woli, uczuć,
popędów, a takŜe od tradycji, wychowa-
rua i środowiska; wpływ ten w dziedzinie
poznania praktycznego jest regułą.
RozróŜnia się:
A) pewność podmiotową — gdy przedmiot
poznania nie jest bezpośrednio oczywisty, tzn.
nie moŜna w pełni udowodnić, Ŝe jest
naprawdę tak, jak sądzimy, niemniej jesteśmy
mocno przekonani o słuszności naszego sądu.
Pewność tego typu jest wj^adkową osobistego
nastawienia, uczuć, wychowania, środowiska;
B) p e w n o ś ć p r z e d m i o t o w ą —
gdy sam przedmiot poznania jest tak oczy-
wisty, Ŝe wyklucza obawę pomyłki. Pewność
przedmiotowa moŜe być:
a) bezwzględna, tj. wynikająca z istoty
rzeczy (tzw. pewność metafizyczna);
b) względna, czyli warunkowa, która z
kolei moŜe się opierać na stałości praw
przyrody (tzw. pewność fizyczna) albo
wynikać z doświadczenia lub teŜ z przekonań
moralnych (tzw. pewność moralna).
2. W matematycznych i logicznych teo-
623
„PIĘĆ DRÓG"
riach prawdopodobieństwa: —> prawdo-
podobieństwo wyraŜone liczbą 1.
PHRÓNESIS (gr. <phrónesis> = rozsądek,
roztropność (zwłaszcza w sprawach pra-
ktycznych))
Mądrość praktyczna, czyli wiedza o wła-
ściwych celach postępowania, i związana z
nią umiejętność dobierania odpowiednich
środków do ich osiągnięcia. Tak np.
charakteryzowana przez ARYSTOTELESA mą-
drość praktyczna jest cnotą, którą odróŜnia on
zarówno od wiedzy teoretycznej, jak i od
umiejętności czysto technicznych.
PIERWOTNOŚĆ (BYTOWA) nm. Seins-
grund
U R. INGARDENA: jeden z —> momentów
(2) absolutnego i idealnego —^ sposobu ist-
nienia (2). Przedmiot pierwotnie istniejący to
taki, który jeśli w ogóle istnieje, to tylko
dlatego, Ŝe z istoty swej nie moŜe nie istnieć,
a więc z istoty swej nie moŜe być wytworzony
ani unicestwiony przez Ŝaden inny przedmiot.
Przeciwieństwem pier-wotności bytowej jest
bytowa p o c h ó d - no ść.
PIERWSZE ZASADY nłc. prima princi-
pia; ang. first principles; fr. principes pre-
miers; nm. Urprinzipien metaf. Zasady
rozumowe. -^ Zasada.
PIERWSZY MOTOR gr. to proton kinoun
(ARYSTOTELES); nłc. primum movens; ang. pri-
me mover, first mover; fr. premier moteur; rm\.
erst Beweger
filoz. przyr., metaf. syn.-^ Poruszydel (a) nie-
ruchomy. —> Motor (a).
„PIĘĆ DRÓG" (tłum. nłc. <c]uinque viae>)
ang. thefive ways
Obiegowa nazwa dowodów (argumentów)
TOMASZA Z AKWB\IU na istnienie Boga,
opartych na filozoficznej analizie rzeczy-
wistości zewnętrznej. Są one następujące:
a) ze zmian, czyli z ruchu {ex motu);
624
„PIĘĆ SŁÓW"
b) z istnienia nowych rzeczy jako skutków
{ex ejfectu);
c) z przygodności istnienia rzeczy {ex
contingenti) (—> dowód kosmologiczny);
d) z realnych doskonałości transcen-
dentalnych {exgradibus perfectionis);
e) z porządku i celowości w przyrodzie
{exfine) (—> dowód fizyko-teleologiczny).
„PIĘĆ SŁÓW" gr. pente phonón; łc. quin-ąue
voces; fr. ciną universaux —> Predykabilia
(1).
PIĘKNO gr. kdllos, to kalón; łc. pulchritu-do;
nłc. pulchrum (2); ang. beauty, the beauti-ful;
fr. le beau, beaute; nm. das Schóne, Schón-heit
1. estet. a) W sensie szerszym: syn.—> war-
tość (3) estetyczna.
b) W sensie węŜszym: jedna z wartości
estetycznych (obok ładności, wdzięku, śli-
czności, wzniosłości, wspaniałości i in.).
c) To, co odpowiada pewnym normom
równowagi, obrazowości, harmonijnym
proporcjom, doskonałości w swoun rodzaju;
tak pojęte piękno bywa przeciwstawiane
wartościom estetycznym.
Bardziej znane koncepcje piękna: pita-
gorejsko-platońska (piękno polega na pro-
j^orcji i układzie części, a takŜe na mierze i
liczbie, przy czym podłoŜe piękna jest
duchowe), sokratejska (piękno polega na
celowości, stosowności), sofistyczna (podłoŜe
piękna jest zmysłowe, a samo piękno —
względne), plotyńska (piękno jest prostą
jakością, nie zaś proporcją i układem),
tomistyczna, kantowska.
ARYSTOTELES określa piękno jako „to, co
będąc dobrem, jest przyjemne".
TOMASZ Z AKWINU, łącząc koncepcję pita-
gorejsko-platońską z plotyńska, określa
piękno jako „to, co oglądane budzi upodo-
banie" {pulchrum est ąuod visum placet).
Piękno jest według niego relacyjną właści-
wością przedmiotów, które spełniają trzy
warunki, zwane obiektywnymi warur:ka-mi
piękna: 1) —> proporcjonalność (1) {pro-
625
21 — Słownik filozoficzny
PLENIZM
portionalitas) — harmonię, 2) —> całkowi-
tość {integritas) — doskonałość wykończe-
nia, 3) -^ blask formy {claritas).
1. KANT określa piękno jako „to, co się
podoba nie przez wraŜenie ani przez poję
cia, lecz z subiektywną koniecznością,
w sposób powszechny, bezpośredni i zu
pełnie bezinteresowny". Jest to tzw. subie-
ktywistyczna koncepcja piękna.
2. metaf. W tradycji arystotelesowsko-
-tomistycznej: jedna z transcendentalnych
własnośd bytu (—> transcendentalia /1,2/),
najczęściej pojmowana jako pochodna wzglę
dem dwóch umych transcendentaliów
>
prawdy (II) i -^ dobra (2), ruekiedy — jako
S5mteza ich wszystkich (J. MARITAIN). Ontycz-
ną podstawę piękna metafizycznego upa-
trywano bądź w formalnych elementach bytu
(PLATON, ARYSTOTELES), bądź w samym ist-
nieniu (TOMASZ Z AKWINU).
Na gruncie tomizmu rozwaŜa się zarówno
transcendentalny charakter piękna, jak i
stosunek między pięknem w sensie me-
tafizycznym a pięknem w sensie estetycznym.
Jeśli chodzi o transcendentalność piękna,
upatruje się w niej całościowe związanie bytu
z porządkiem intencjonalnym, tj. z wizją
poznawczą i wywoływanym przez nią aktem
miłości.
3. pot. Niekiedy, zwłaszcza w języku po
tocznym, terminu „piękno" uŜywa się w in
nych znaczeniach niŜ wyszczególnione wy
Ŝej {1,2), np. moralnym lub utylitarnym.
PLANETYZACJA (tłum. fr. <plane'tisation>)
Termin P. TEILHARDA DE CHARDIN ozna-
czający proces tworzenia się jednej scalonej
społeczności ogólnoludzkiej.
PLENIZM (łc. plenus = pełny)
Termin utworzony zapewne od nłc. plenum,
oznaczającego m. in. przestrzeń całkowicie
wypełnioną materią.
filoz. przyr. Pogląd, według którego we
Wszechświecie nie ma —> próŜni, zgodnie z
tezą: „natura lęka się próŜni" {natura hor-ret
vacuum). Teza ta, związana z arystoteli-
626
PLURALIZM
zmem, została obalona doświadczalnie przez
E. TORRICELLEGO i O. VON GUERICKEGO, z
którycłi pierwszy uzyskał (1643) przestrzeń
wypełnioną tylko małą ilością pary rtęciowej
(tzw. próŜnia Torricellego), drugi zaś
wynalazł pompę próŜniową (1650).
PLURALIZM (łc. pluralis = mnogi) ang.
pluralism; fr. pluralisme; nm. Pluralismus
Przeciwstawne —> monizmowi stanowisko
metafizyczne (niekiedy kosmologiczne,
epistemologiczne), według którego
rzeczywistość nie daje się sprowadzić do
jakiejś jednej zasady konstytutywnej, jak-
kolwiek istniejące w niej wielorakie byty z
racji swej niesamoistności wymagają
wytłumaczenia przez właśnie jedną zew-
nętrzną przyczynę sprawczą ich istnienia, tak
jak to jest w —> kreacjonizmie (1), a nawet
tłumaczone bywają przez dwie zasady
rządzące światem, jak w ^ manicheizmie /2/).
Według pluralizmu metafizycznego byty są
odrębne jedne od drugich (—> odrębność),
wielorakie (—> wielość) i analogiczne (—>
analogia /II-IB/), nie będąc przy tym
przejawami czy sposobami bytowarua jakiejś
jednej substancji. Klasyczną wykładnią tego
stanowiska jest filozofia bytu w wersji
arystotelesowsko-to-mistycznej. Szczególną
odmianą pluralizmu jest -^ dualizm (1).
Wśród typowych przedstawicieli pluralizmu
w filozofii nowoŜytnej moŜna wymienić m.
in. G. W. LEIBNIZA, J. F. HERBARTA, W.
JAMESA, F. C. S. SCHILLERA.
PNEtlMA (gr. <pneuma> = podmuch, po-
wiew, wiatr, powietrze; dech, tchnienie Ŝycia,
natchnienie boskie; istota duchowa, duch) nłc.
pneuma
1. U stoików: zespół intelektualnych i du-
chowych własności materii lub jej subtel-
ruejsza odmiana.
2. U gnostyków: oświecenie umysłu przez
Boga. —> Pneumatycy.
3. Dusza wegetatywna i zmysłowa, będąca
przedmiotem -^ pneumatologii (1).
627
POBUDKA
PNEUMATOLOGIA (pneumatyka) <gr.
pneumatikós = mający naturę powietrza,
duchowy + logos = słowo, nauka) nłc.
pneumatologia; ang. pneumatology; fr. pneu-
matologie; nm. Pneumatologie
1. Nauka o duszy ludzkiej, w szczególności
o duszy wegetatywnej i zmysłowej. Termin
ten uŜywany był przed pojawieniem się nazwy
„psychologia", a takŜe przez pewien czas po
jej upowszechnieniu się (w XVin w.) na
określenie całej problematyki psychologicznej
lub jakiegoś działu psychologii (np. u I.
KANTA Pneumatologie to tyle, co psychologia
metafizyczna, zajmująca się duszą jako
substancją duchową, a Pneumatism to
substancjalistyczny spirytualizm).
2. Dział metafizyki szczegółowej, wcho-
dzący częściowo w zakres teologii, zajmujący
się spekulatywnym poznaniem bytów
duchowych, w tym takŜe ludzkiej duszy (wg
J. D'ALEMBERTA).
3. Nauka o duchach — aniołach, demo-
nach, duszach ludzkich oddzielonych od ciała
— z wyłączeniem duszy związanej aktualnie z
ludzkim ciałem.
4. teol. Nauka o Duchu Świętym.
PNEUMATYCY (gr. <pneumatikoi> = ma-
jący naturę powietrza, natchnieni, udu-
chowieni) ang. pneumatics; fr. les pneuma-
tiques; rmi. Pneumatiken
W terminologii gnostycznej i wczesnego
chrześcijaństwa, przejętej przez okultyzm:
jeden z trzech stopni uduchowienia człowieka
(obok —> psychików i —> somaty-ków
/hylików/). Jednostki kwalifikowane jako
pneumatycy miały się odznaczać najwyŜszą
doskonałością.
PNEUMATYKA (gr. pneumatikós = mający
naturę powietrza, duchowy) ang. pneumatics;
fr. la pneumatiąue; nm. Pneumatik syn.^
Pneumatologia.
POBUDKA łc. instigatio; ang. = stimulus, ~
incentive; fr. le mobile; nm. Anreiz psych.
Część uczuciowa —> motywu (1-5).
628
POCHODNOSC (BYTOWA)
POCHODNOSC (BYTOWA)
vs-^ Pierwotność (bytowa).
POCZYTALNOŚĆ ang. accountableness;
fr. discernement; nm. Zurechnungsfdhigkeit
et., psych. Właściwość podmiotu działania
polegająca na tym, Ŝe dany akt moralny
moŜna do niego odnieść jako do świadomego
sprawcy, na tej podstawie, iŜ jest on zdolny
zdawać sobie sprawę ze znaczenia swego
czynu i pokierować swoim postępowaniem.
Poczytalność, jak i -^ odpowiedzialność,
zakłada poczucie toŜsamości własnego -^ ja
(9).
PODŁOśE gr. tó hypokeimenon
metaf. syn.—>Substrat.
PODMIOT gr. kafepinoian, tó hypokeime-
non; nłc. subiectum (dosłowny przekład
polski brzmiałby: podrzutek); ang. subject; fr.
le sujet; nm. Subjekt
1. metaf. Nosiciel czegoś, to, w czym coś
tkwi, w czym coś jest zawarte, czem.u coś
przysługuje (-> substancja /1 /).
Łc. subiectumjako odpowiednik gr. hypo-
keimenon aŜ do XVIII w. nie oznaczało
podmiotu w znaczeniu epistemologicz-nym
(zob. niŜej Ul), a więc niekoniecznie odnosiło
się do istoty Ŝywej, lecz było jednym z
terminów równoznacznych z „substancją".
Według TOMASZA Z AKWINU: podmiot
w i e d z y (nauki) {subiectum scientiae) —
to, czego nauka dotyczy, czyli to, czego ce-
chy, stosunki i przyczyny bada. Podmiot ten
moŜe być: a) materialny (tworzywo-wy), b)
formalny (istotnościowy) — to, o czym dana
nauka traktuje. Dla uniknięcia
wieloznaczności wyraŜenia „podmiot nauki",
oznaczającego w języku polskim raczej
człowieka nauki, proponuje się zastąpić je
wyraŜeniem „zakres (materialny lub
formalny) przedmiotu nauki".
2. t. pozn. Ten, który poznaje, w odróŜ
nieniu od tego, co jest poznawane.
vs-^ Przedmiot (2).
629
PODPORZĄDKOWANIE
3. psych. Jednostka doznająca lub dzia-
łająca; w introspekcji podmiot moŜe być
przedmiotem własnej obserwacji.
PODNIETA łc. stimulatio; ang. impulse; fr.
aiguillon, le stimulant; nm. Antrieb psych.
Część poznawcza —> motywu (1-5).
PODOBIEŃSTWO gr. homoiosis, homó-
noia (ARYSTOTELES), analogia; łc. similitudo;
ang. similarity, resemblance, likeness; fr. simi-
litude, ressemblance; nm. Ahnlichkeit
1. —> Relacja (2) (zwrotna i symetryczna)
między przedmiotami, które pod pewnym
względem są takie same. Bliskozna-czniki: —
> izomorfizm (2), homomorfizm, -^ analogia
(I).
2. metaf. Wśród bytów — zbieŜność tych
ich własności, które doskonalą je pod wzglę-
dem -> formy (lA). ZbieŜność ta zalicza się
do relacji —> jakości (1).
PODPORZĄDKOWANIE nłc. subordina-
tio (1,2), subalternatio (3); ang. subordination
(1, 2), subalternation (3); fr. subordination (1,
2), subalternation (3); nm. Subordination (1,
2), Unterordnung (1, 2, 3), Subalternation (3)
1. metaf. Relacja co najmniej dwuczło
nowa, łącząca byty, z których drugi jest za
leŜny od pierwszego, ale nie odwrotnie.
RozróŜnia się:
a) podporządkowanie istotowe {per se) —
gdy coś zaleŜy od czegoś innego w samym
swoim istnieniu;
b) podporządkowanie przypadłościowe
{per accidens) — gdy coś zaleŜy od czegoś
innego jedynie pod względem cech
przypadłościowych.
2. W logice tradycyjnej: stosunek -^ ga-
tunku do —> rodzaju.
3. W logice tradycyjnej: s u b a l t e r -
n a c j a — jeden ze stosunków między
zdaniami kategorycznymi o tym samym
podmiocie i orzeczniku, określanych przez
tzw. prawa -^ opozycji (2) (-> kwadrat lo-
giczny). Stosunek podporządkowania za-
chodzi między zdaniami szczegółowymi
630
PODPRZECIWIENSTWO
a ogólnymi (twierdzącymi lub przeczącymi),
tj. między: SiP i SaP (czyt.: niektóre S są P i
kaŜde S jest P) oraz między SoP i SeP (czyt.:
niektóre S nie są P i Ŝadne S nie jest P).
PODPRZECIWIENSTWO gr. hypenantion
(ALEKSANDER Z AFRODYZJI); nłc. subcontrarie-
tas; ang. subcontrary; fr. subcontmriete; nm.
subcontrare Gegensatz
W logice tradycyjnej: jeden ze stosunków
między zdaniami kategorycznymi o tym
samym podmiocie i orzeczniku, określanych
przez tzw. prawa —> opozycji (2) (—>
kwadrat logiczny). Stosunek pod-
porządkowania zachodzi między zdaniem
szczegółowotwierdzącym (SiP — czyt.
niektóre S są P) a zdaniem szcze-
gółowoprzeczącym (SoP — czyt. niektóre S
nie są P); oba te zdania mogą być na raz
prawdziwe, lecz nie mogą być jednocześnie
fałszywe.
PODSTAWIANIE ang. substitution; fr.
substitution; nm. Substitution, Einsetzung,
Ersetzung
log. Umieszczenie w jakiejś -> formule
(nazwowej lub zdaniowej) zamiast -> zmien-
nej — wyraŜenia naleŜącego do tej samej co
owa zmienna —> kategorii semantycznej.
Reguła podstawiania {rule of substitution)
naleŜy do reguł dedukcj^nych (takich jak -^
odrywanie /2/, —»zastępowanie /!/ i in.).
PODŚWIADOMOŚĆ ang. the subcon-
scious, subconsciousness; fr. le subconscient,
subconscience; nm. Unterbewufite, Unterbe-
wufitsein
1. Termin wprowadzony do psychoanalizy
przez M. DESSOIRA na określenie warstwy
psychiki umiejscawianej pomiędzy
świadomością spontaniczną a —> nieświa-
domością (1). W podświadomości zachodzą
procesy, z których podmiot nie zdaje sobie
sprawy i których nie potrafi zwerbalizować,
chociaŜ wywierają one wpływ na
631
PODZIAŁ (LOGICZNY)
jego zachowanie. Są to procesy bądź za-
utomatyzowane w toku —> uczenia się i
kształtowania —> nawyków (1), bądź zwią-
zane z reakcjami utrwalonymi przy niepełnej
świadomości, bądź wyparte ze świadomości,
poniewaŜ nie zostały przez jednostkę
aprobowane. Dzięki terapii psy-
choanalitycznej przeŜycia wyparte mogą
zostać uświadomione, w przeciwieństwie do
treści powstających w nieświadomości, które
nigdy nie zostaną ujawnione (^ kd-tharsis
131).
2. pot. To, co się znajduje poniŜej progu
świadomości refleksyjnej i wiąŜe się z okre-
śloną świadomością spontaniczną.
PODZIAŁ (LOGICZNY) gr. diairesis; łc.
divisio; ang. division; fr. division; nm. Eintei-
lung
metod. Przeprowadzana w myśli operacja
na jakimś zbiorze, zazwyczaj toŜsamym z -^
zakresem jakiejś nazwy, polegająca na
wyróŜnieniu w nim co najmniej dwóch
podzbiorów, zwanych członami podziału;
takŜe: wynik takiej operacji.
Poprawność podziału wymaga, aŜeby był
on:
a) r o z ł ą c z n y (exclusive divisioń). Wa-
runek -> rozłączności sprowadza się do tego,
aby dwa podzbiory będące członami podziału
nie krzyŜowały się ze sobą, tzn. nie miały
elementów wspólnych. Na przykład podział
ksiąŜek na naukowe i nienaukowe jest
rozłączny, natomiast ich podział na naukowe i
dowcipne nie jest rozłączny, poniewaŜ istnieją
ksiąŜki naukowe, które są zarazem dowcipne;
b) adekwatny (inaczej: wyczerpujący —
exhaustive division). Warunek —> ade-
kwatności (3) sprowadza się do tego, aby
suma podzbiorów będących członami po-
działu pokrywała się ze zbiorem dzielonym,
czyli by kaŜdy element zbioru dzielonego był
teŜ elementem któregoś z członów podziału.
Adekwatny jest np. podział zbioru ludzi na
osobniki płci męskiej i osobniki płci Ŝeńskiej,
rue byłby nato-
632
POJĘCIA WRODZONE
miast adekwatny podział tegoŜ zbioru na
analfabetów i pisarzy (z pominięciem grupy
czytelników).
Gwarancją rozłączności jest stosowanie
tylko jednej zasady podziału, np. dzielenie
ksiąŜek tylko według treści, tylko według
języka itd., bez łączenia kilku względów
podziału. Gwarancją adekwatności i zarazem
rozłączności jest tworzenie podziału
dychotomicznego, tj. takiego, Ŝe dzieli się
zbiór na pewien podzbiór i jego resztę (w
terminologii logicznej: dopełnienie), np. dzieli
się dychotomicznie miasta na wojewódzkie i
niewojewódzkie.
Pozaformalne postulaty poprawnego
podziału:
1) dostateczna ostrość zakresów;
2) tworzenie zakresów cząstkowych w
sposób najbardziej naturalny (elementy tej
samej klasy powinny posiadać jak najwięcej
cech wspólnych);
3) dostosowanie zasady podziału do zadań
poznawczych obowiązujących w danej
dziedzinie;
4) ciągłość —> klasyfikacji (2) (stopniowe
przechodzenie do zakresów bardziej
cząstkowych) i jej dostateczna ogólność.
POJĘCIA WRODZONE łc. ideae innatae;
ang. innate ideas; fr. idees innees; nm. angebo-
rene Ideen syn.^ Idee (V) wrodzone.
POJĘCIE gr. ennoia, idea, logos; łc. notio;
nłc. conceptio, conceptus, ratio, idea; ang. con-
cept, conception, notion, idea; fr. concept, no-
tion, idee; run. Begrijf, Idee
1. psych., t. pozn. W tradycji filozofii kla-
sycznej: czysto myślowe —> przedstawienie
(1) sobie czegoś wraz z jego immanan-tną -^
treścią (1,2); inaczej: -^ słowo (2) myśli
(perhum mentis), postać poznawczo-inte-
lektualna {species intelligibilis; -^ obraz /1 /).
Przedstawienie takie odnosi się bądź do cze-
goś ogólnego, bądź do czegoś jednostkowego,
jednakŜe w sposób ogólny, i jest rezultatem
procesu —> abstrakcji (1,2). W zwią-
633
POJĘCIE
zku z tym, Ŝe spełnia ono zasadniczo dwie
funkcje: a) intencjonalną, jako środek po-
znania i b) ontyczną, jako produkt intelektu
— rozróŜnia się dwa podstawowe znaczenia
pojęcia:
A) p o j ę c i e formalne (id quo cogno-
scitur) — akt przedstawienia nieoglądo-wego
(nienaocznego). Pojęcie w tym znaczeniu
określa się jako —> znak (la) formalny, tj.
znak, który uobecnia przedmiot poznawany w
poznającym podmiocie poprzez jego treść;
B) p o j ę c i e o b i e k t y w n e (fd quod
cognoscitur; syn.-^ idea /IIA/) — czysto
intencjonalny korelat aktu pojmowania, to, co
przedstawione w pojęciu formalnym. Pojęcie
w tym znaczeniu samo się staje przedmiotem,
poznawanym dopiero poprzez —> refleksję
(2).
RozróŜrua się takŜe zakres i treść pojęcia,
podobnie jak zakres i treść —> nazwy, która
stanowi językowy odpowiednik pojęcia. W
metafizyce istotne jest w związku z tym
rozróŜnianie dwóch typów pojęć: pojęć
transcendentalnych i pojęć uniwersalnych.
a) P o j ę c i a t r a n s c e n d e n t a l n e —
odnoszące się do wszystkich bytów, przy
czym zakres ich orzekalności mimo
uwyraźniania treści nie zmniejsza się, lecz
pozostaje taki sam. Przykłady takich pojęć:
pojęcie bytu, rzeczy, jedności, prawdy, dobra
{—> transcendentalia /2/).
b) P o j ę c i a uniwersalne — odnoszące się
do danej grupy bytów; są to pojęcia, których
treść uboŜeje w miarę zwiększania zakresu ich
orzekalności. Przykłady takich pojęć: pojęcie
człowieka, konia, drzewa itp.
W róŜnych kierunkach filozoficznych
zaznaczają się rozmaite poglądy na istotę
pojęć, aŜ po stanowisko w ogóle negujące ich
istruenie lub sprowadzające je do tikładu
wyobraŜeń (—> nominalizm /la/, ^ sensu-
alizm /1 /).
U I. KANTA charakterystyczne jest roz-
róŜnienie dwóch typów pojęć:
634
POKÓJ
a') p o j ę c i a a p r i o r y c z n e lub
c z y s t e p o j ę c i a {apriorische Begriffe
oder reine Begrijfe) intelektu, niezaleŜne od
doświadczenia (^ idee /lVe/ transcendentalne;
-^ kategorie /2/), np. pojęcie Boga, świata,
człowieka oraz pojęcie jedności, wielości,
itd.;
b') p o j ę c i a a p o s t e r i o r y c z n e lub
empiryczne, tzn. pojęcia ogólne, które
określają klasy przedmiotów danych w do-
świadczeniu lub wytworzonych; przedmioty
owe odpowiadają jednakowo i całkowicie
kaŜdej jednostce wchodzącej w skład takiej
klasy bez względu na to, czy moŜna ją z tej
klasy wyodrębnić.
2. log. Znaczenie pewnych kategorii wy-
raŜeń w danym języku, zwłaszcza znaczenie -
> nazw (1) (generalnych). Według niektórych
ujęć (G. FREGE, K. AJDUKIEWICZ) tak
rozumiane pojęcie jest przedmiotem abstra-
kcyjnym z kategorii —> powszechnOców (1).
3. metod. Pojęcie teoretyczne (-^termin /3a/
teoretyczny) — pojęcie, które nie odnosi się
do cech dających się obserwować za pomocą
zmysłów lub przyrządów. Takimi są np.
podstawowe pojęcia fizyki, jak siła, masa,
elektryczność itp. Pojęcia teoretyczne nie
powstały jako bezpośredni rezultat
obserwacji, lecz zostały skonstruowane dla
celów określonej teorii mającej wyjaśniać
dane doświadczenia. Związek między
pojęciami teoretycznymi a pojęciami
obserwacyjnymi {—> termin
obserwacyjny) charakteryzowany jest m. in.
przez —> definicje redukcyjne.
POKÓJ gr. eirene; łc. pax; ang. peace; fr. pabc;
nm. Friede
Stan zgody między ludźmi w Ŝyciu spo-
łecznym — między członkami rodzin,
członkami róŜnych grup, między stronami czy
obozami, między narodami. AŜeby zgoda
mogła być rzecz5rwista i prawdziwa,
powirma polegać nie tyle na umowach i
paktach, ile znajdować oparcie w umysłach i
sercach sygnatariuszy. W rozumieniu
chrześcijańskim jedynym dawcą poko-
635
POLE ŚWIADOMOŚCI
ju jako ładu w sercu człowieka jest Bóg.
Według określenia TOMASZA Z AKWINU pokój
to „porządek wspólnotowego Ŝycia opartego
na sprawiedliwości"; definicję tę moŜna by
uzupełnić o element niiłości: pokój to
równowaga między sprawiedliwością i
miłosierdziem, parafrazując WINCENTEGO
KADŁUBKA, według którego „sprawiedliwość
bez miłosierdzia jest okrucieństwem, a mi-
łosierdzie bez sprawiedliwości głupotą".
Poczynając co najmniej od B. SPINOZY,
myśl filozoficzno-społeczna odeszła od
negatywnej definicji pokoju, według której
pokój to brak wojny (w myśl dewizy si vis
pacem, para helium), i wysunęła ideał, a
zarazem postulat „wiecznego pokoju" (I.
KANT, K. JASPERS, P. TEILHARD DE CHARDIN).
Teilhard np. ucieleśnienie owego ideału w
Ŝyciu ludzkości uznaje za strukturalną
własność ewolucyjnego rozwoju człowieka.
POLE PSYCHOLOGICZNE ang. psycho-
logical field; fr. champ psychologiąue; nm.
psych{olog)isches Feld
psych. Obszar wyznaczony przez ogół
określonych zjawisk, faktów itp., zarówno
przyrodniczych, jak i społecznych, będący
czymś w rodzaju boiska dla zmiennego i
ruchomego układu sił, w które uwikłany jest
podmiot (K. LEWIN). Pojęcie utworzone w
związku z potrzebą podkreślenia złoŜoności i
wzajemnego oddziałjrwania wpływów, jakim
podlega jednostka, stanowiąca element tego
/3b/
obszaru, stosowane zwłaszcza w —>
psychologii topologicznej, budowanej przez
analogię do topologii matematycznej.
Pole p e r c e p c y j n e (fenomenologiczne)
— to wszystko, co jest aktualnie do-
świadczane {-^ doświadczenie /2/) przez
jednostkę. To zaś, co jest fizycznie obecne,
lecz nie jest spostrzegane, nie stanowi ele-
mentu pola percepcyjnego.
POLE ŚWIADOMOŚCI ang. field/area of
consciousness; fr. champ de conscience; nm.
BewufStseinsumfang
636
POLIFILETYZM
1. W psychologii introspekcyjnej: ogół
zjawisk psychicznych, które są aktualnie
obecne w —> świadomości (2).
2. W psychologii postaci: ogół przedsta-
wień, które mieszczą się między dwoma
danymi elementami granicznymi (prze-
strzermymi lub czasowymi), zwany polem
pośrednim. Pole świadomości (z centrum i
obwodem) jest modelem przestrzennym stanu
świadomości, ułatwiającym poznanie
charakterystycznych właściwości doznań.
POLIFILETYZM <gr. polys = liczny +
phyle = plemię, szczep) ang. polyphyletism,
polyphyletic evolution; fr. polyphyletisme; rmi.
Polyphylie
biol. Pogląd, według którego gatunłd roślin
lub zwierząt, a w szczególności ludzkość jako
gatunek, pochodzą od kilku róŜnych grup
pierwotnych. z;s~> Monofile-tyzm.
POLIGENIZM (gr. polys = liczny + genos =
ród) ang. polygenism, polygenic theory; fr.
polygenełisme, polygenisme; nm. Polygenis-
mus
1. Pogląd antropogenetyczny, według
którego ludzkość nie pochodzi od jednej pary
rodziców, gdyŜ z punktu widzenia teorii
ewolucji bardziej prawdopodobne jest
równoczesne pojawienie się wielu osobników
Homo sapiens. vs-^ Monoge-nizm (1).
2. Pogląd przyjmujący poligenezę roz-
patrywanego przedmiotu; np. jakaś religia,
język według tego poglądu nie mają jednego
określonego źródła, lecz wiele róŜnych źródeł,
ws—> Monogenizm (2).
POLIMORFIZM (gr. polys = liczny +
morphe = kształt) ang. polymorphisme; fr.
polymorphisme; nm. Polymorphie
Wielopostaciowość czegoś, np. bytu, Ŝycia,
osobowości.
1. Polimorfizm antropologiczny — pogląd,
Ŝe człowiek jest istotą niejednorodną,
wielopostaciową, której róŜne aspekty
637
POLISYLOGIZM
objawiają się w róŜnym stopniu zaleŜnie od
sytuacji, doświadczeń, przeŜyć. Pogląd ten
przeciwstawia się jednoznacznym konce-
pcjom natttry ludzldej, takim jak CH. DARWI-
NA, TH. HOBBESA, F. W. NIETZSCHEGO i in.
2. biol. Występowanie w obrębie jednego
gatunku (najczęściej wśród osobników
Ŝyjących w społecznościach lub kolonialnie)
dwóch lub większej liczby form o cechach
uwarunkowanych i kontrolowanych
genetycznie, róŜnicujących owe formy pod
względem morfologicznym lub etologicznym.
Najczęściej spotyka się dwie przeciwstawne
formy — występowanie osobników róŜnej
płci (dymorfizm płciowy).
POLIREALIZM (gr. polys = liczny + nłc.
realis = rzeczowy, odnoszący się do rzeczy)
fr. polyrealisme
Szczególna odmiana —> pluralizmu, we-
dług której istnieje wiele porządków rze-
czywistości niewspółmiernych ze sobą i nie
dających się sprowadzić do wspólnego
mianownika, takich jak rzeczywistość
zmysłowa, rzeczywistość logiczna i mate-
matyczna, rzeczywistość moralna itp. Jako
polirealizm moŜna określić np. koncepcję
wielości rzeczywistości L. CHWISTKA, według
którego rzeczywistość obejmuje zarówno
rzeczy — świat potocznego doświadczenia,
jak i osoby, zarówno obiekty fizyczne —
świat poznania przyrodniczego, wraŜenia —
świat opisywany przez psychologię, jak i
wyobraŜenia — świat wytworów ludzkiego
ducha.
POLISYLOGIZM (gr. polys = liczny -i-
syllogismós = wniosek) nłc. polysyllogis-mus;
ang. polysyllogism; fr. polysyllogisme; nm.
Polysyllogismus
log. Rozumowanie obejmujące wiele
powiązanych ze sobą —> sylogizmów, tak iŜ
wniosek pierwszego (prosylogizmu) jest jedną
z przesłanek drugiego (episylo-gizmu),
wniosek drugiego —jedną z przesłanek
trzeciego, itd.
638
POLITEIZM
POLITEIZM (gr. polys = liczny + theós =
Bóg) nłc. polytheismus; ąng. polytheism; £r.
polytheisme; nm. Polytheismus
Ogólna nazwa doktryn lub religii przyj-
mujących istnienie wielu bogów. vs—> Mo-
noteizm.
POLITYKA (gr. <he politike [sc. techne]> =
sztuka rządzenia państwem, od polis =
miasto-państwo) nłc. politica [sc. ars]; ang.
politics; fr. la politiąue; run. Politik
1. W koncepcjach sofistów i u PLATONA:
dział etyki obejmujący problematykę Ŝycia w
polis. Podobnie współcześnie słowo
„polityka" w niektórych kontekstach dotyczy
tego wszystkiego, co się wiąŜe z Ŝyciem
zbiorowym obywateli (np. w wyraŜeniu
„ekonomia polityczna").
2. U ARYSTOTELESA: sztuka rządzenia pań-
stwem lub nauka o sprawowaruu władzy. W
obrębie polityki mieści się zarówno etyka, jak
i retoryka; dla Arystotelesa etyka jest
szczególną dziedziną polityki, a nie odwrotnie
(nie zna on terminu ethike [te-chne], zna
natomiast określenie politike [te-chne]).
Filozofia polityczna rozpatruje róŜne formy
władzy i analizuje róŜne formy
zorganizowania państwa {politeta — ustrój
państwa).
POLITYPICZNOŚĆ (wielotypowość)
(gr. polys = liczny + typos = odbicie, obraz)
ang. polytypic (= politypiczny); fr. polyty-
pisme; nm. polytypisch (= politypiczny)
W filozofii biologii: właściwość pojęć
biologicznych odmienna od ich TO—> mo-
notypiczności; dana klasa indywiduów jest
wielotypowa w relacji do pewnego zbioru
cech wtedy, gdy kaŜde indywiduum z tej
klasy posiada wiele cech z tego zbioru i kaŜda
cecha z tego zbioru przysługuje wielu
indywiduom z tej klasy. Politypiczność jest
charakterystyczną cechą pojęć, którymi
posługujemy się przy formułowaniu praw
biologicznych. Politypiczność pojęć
biologicznych wiąŜe się ściśle z ich —>
relacyjnością, funkcjonal-
639
POMIAR
nością i -> historycznością (3b) i decyduje o
autonomiczności biologii (—> autonomia /5/).
Metodologiczne opracowanie tych pojęć
pochodzi od M. O. BECKNERA (1959).
POMIAR ang. measurement, measure; fr.
mesure; nm. Messung, Yermessung
1. metod. Czynność polegająca na ustaleniu
liczby przyporządkowanej danemu
przedmiotowi według pewnej skali danej
wielkości.
2. metod. Ogół konstrukcji pojęciowych
stanowiących podstawę pomiaru w po-
wyŜszym znaczeniu (1). Doniosłość owych
konstrukcji polega na tym, Ŝe pozwalają one
wyrazić złoŜone własności mierzonych
przedmiotów i ich układów w języku teorii
matematycznych (przedstawione zazwyczaj w
postaci równań).
Istotą pomiaru jest jednoznaczne przy-
porządkowanie liczb mierzonym przed-
miotom, uwzględniające określony aspekt
tych przedmiotów, jakim jest ich wielkość. Z
formalnego punktu widzenia wielkość moŜna
utoŜsamić z pewnym zbiorem relacji
zachodzących między mierzonymi
przedmiotami. Przyporządkowanie liczb
przedmiotom nazywa się skalą danej wiel-
kości wówczas, gdy odwzorowuje ono
(homomorficznie lub izomorficznie) relacje
charakterystyczne dla tej wielkości na
arbitralnie wybranych relacjach między li-
czbami. Nawet jeśli wspomniane relacje
potraktuje się jako ustalone, to i tak istnieje
wiele róŜnych skal danej wielkości; po-
słuŜenie się jedną z nich jest więc aktem
swobodnego wyboru, nie umotywowanego
interesującym aspektem mierzonych
przedmiotów. Wynika stąd pewne ograni-
czenie nakładane na formuły matematyczne,
którymi wolno się posłuŜyć dla wyraŜenia
własności mierzonych przedmiotów i
związków między nimi: spełnianie tych
formuł przez liczby uzyskane z pomiaru musi
być niezaleŜne od przyjętej skali. Im większa
róŜnorodność skal danej wielko-
640
POPĘD
ści, tym mniejszy zasób formuł matematy-
cznych, z których moŜna robić uŜytek przy
opisie mierzonych przedmiotów. Tym się
tłumaczą ograniczone — w porównaniu z
naukami przyrodniczymi — walory pomiarów
stosowanych w naukach humanistycznych.
W mechanice kwantowej kaŜdy pomiar
składa się z łańcucha powiązanych ze sobą
następstw, łączącego obserwowany układ
makroskopowy z jakimś sygnałem
dostrzegalnym w makroskopowym świe-cie-
laboratorium. Mimo osiągnięć teorii
kwantowej dyskusyjny pozostaje problem, w
którym miejscu tego łańcucha naleŜy ustalić,
jaki ma być w danym przypadku rzeczywisty
wynik pomiaru, a zatem nie wiadomo, w jaki
sposób nieoznaczony kwantowo-
mechanicznie świat mikro i zdeterminowany
świat makro zgodnie się ze sobą splatają.
POPĘD gr. horme, hórmema; łc. impulsus,
instindus naturalis; ang. instinct; fr. impul-
sion, pulsion, instinct; nm. Trieb
Termin uŜywany zamiennie lub bli-
skoznacznie z terminem -> „motyw" (I-I, 1-
2), a nieraz takŜe z terminem —> „instynkt"
(1, 3,4).
1. psych. Stan pobudzenia organizmu
będący niezbędnym wanmkiem pojawienia się
zachowania jako odpowiedzi na określony
bodziec, np. pewien poziom głodu (popęd)
jest niezbędny, by poŜywienie (bodziec)
zostało zjedzone (zachowanie).
2. psych. Spontaniczna, zabarwiona emo-
cjonalnie, niekiedy niezgodna z zamierze-
niami podmiotu wewnętrzna podnieta do
działania.
U S. FREUDA: p o p ę d y i n s t y n k t o - w
e {instinkthafte Triebe) — płciowy (-> libido
I al) i agresji.
U człowieka popędy, analogiczne do in-
stynktów, tworzą podstawy rozwoju, choć nie
są tak stereotypowe jak wzorce zachowania
niŜszych zwierząt. Prawdopodobnie wszystkie
ludzkie popędy wyrastają
641
POPULACJA
ewolucyjnie z instynktów; brak jednak u
współczesnego człowieka instynktów
czystych, popędy zaś są modyfikowane przez
doświadczenia osobnicze i dlatego trudno
oddzielić komponent pochodzący z instynktu
od komponentu wytworzonego przez
doświadczenie (kulturę).
POPRAWNOŚĆ ang. correctness, validity;
fr. correction; nm. Korrektheit, Richtigkeit
metod. Zgodność z regułami, obowiązu-
jącymi normami, w szczególności: sen-
sowność wyraŜeń języka, ich jednoznaczność,
precyzyjność itd.
POPRZEDNIK gr. prótasis; nłc. antece-
dens; ang. antecedent; fr. l'antecedent; nm.
Antecedent
1. log. Pierwszy człon —> implikacji, znaj-
dujący się przed -^ następnikiem (1).
2. log. Pierwszy człon pary uporządko-
wanej (tj. relacji).
vs^ Następnik.
POPULACJA (łc. populatio = zaludnienie)
ang. population; fr. population; nm. Po-
pulation
1. biol. Naturalna realna jednostka by-
towania, rozmnaŜania, adaptacji i ewolucji
gatunku. Jedna populacja moŜe stanowić
jeden -^ gatunek (3). Populację charakteryzuje
się przez: zajmowanie określonej przestrzeni,
zmianę liczebności, zagęszczenie, potencjał
biologiczny, rczrod-czość, śmiertelność.
Populacja jest zorganizowanym strukturalno-
funkcjonalnie zbiorem osobników, które
wykazują określone związki przestrzenno-
czasowe i podobieństwo warunkujące rozród
płciowy.
2. W astronomii: grupa gwiazd o jedna-
kowym wieku, pochodzeniu i składzie
(podobieństwo ogólnego charakteru widma).
3. W statystyce: zbiór rzeczywisty lub
hipotetyczny, którego cechy określa się na
podstawie znajomości pewnych jego ele-
mentów (próbek).
642
PORUSZYCIEL
PORUSZYCIEL (czynnik poruszający)
gr. tó kinoun; nłc. movens; ang. mover
filoz. przyr., metaf. Pojęcie scholastyczne o
rodowodzie Arystotelesowskim, oznaczające
zasadę ruchu w jakimkolwiek porządku
{syn.^> motor). MoŜe to zatem być:
a) poruszyciel nieruchomy {movens non
motum), czyli -^ motor (a) pierwszy {pri-mum
movens, motor immobilis) — taki, który jest
pierwszą zasadą ruchu; ostateczne źródło
bytowych przemian (—> przyczyna / IC /
pierwsza);
b) poruszyciel ruchomy lub poruszany
{movens motum) — taki, który otrzymał ruch i
sam go z kolei przekazuje.
PORZĄDEK gr. tdksis; łc. ordo; nłc. ordi-
natio; ang. order, fr. ordre; nm. Ordnung
1. log. Właściwość zbioru polegająca na
tym, Ŝe między jego elementami zachodzi -^
relacja (2) porządkująca {ordering relation)
(liniowo) albo częściowo porządkująca.
2. metaf. —> Jedność (1) w —> wielośd, re-
alizowana przez dający się ująć intelektualnie
układ bytowy.
3. filoz. przyr. Porządek natury — regu-
larność zachodzenia zjawisk w przyrodzie,
dająca się ująć w -> prawa (3).
Słowo „porządek" moŜe w pewnych kon-
tekstach przybierać charakter wartościujący,
wtedy mianowicie, kiedy zdaje się
akcentować szczególną doniosłość tego, do
czego jest właśnie odnoszone, np. w takich
wyraŜeniach, jak „porządek natury" czy
„porządek łaski", stając się wówczas sy-
nonimem ładu; bywa teŜ uŜywane w intencji
ironicznej, szczególnie w odniesieniu do
funkcjonowania społeczeństwa, jak np. w wy-
raŜeniu „porządek społeczny" (sc. tzw. po-
rządek, który „musi być").
POSIADANIE gr. hetsis, echein (1) (ARY-
STOTELES); łc. habitus (1); ang. state; fr. l'avoir;
nm. Sichverhalten, Besitz
1. metaf Mienie (habitus entitativus) —
jedna z dziesięciu wymienionych przez
ARYSTOTELESA -^ kategorii (1) bytu, miano-
643
POSTAĆ
wicie -^ przypadłość (1) relacyjna wyróŜniana
ze względu na coś, co nie jest -> substancją
(1). Posiadanie jest właściwością zwłaszcza
bytu ludzkiego, władającego dobrami
zewnętrznymi. vs^ Prywacja.
2. U G. MARCELA: W przeciwstawieniu do
—> istnienia (2) ludzkiego — obiektywne wła-
danie rzeczami, zewnętrzne w stosunku do
posiadającego podmiotu. Posiadanie moŜna
określić jako zdegradowane istnienie; przej-
ście od posiadania do istnienia dokonuje się
dzięki miłości i przez twórczość.
POSSIBILLA (nłc. <possibilia> = rzeczy
moŜliwe)
metaf. Byty, które nie istnieją realnie, ale
mogą zaistnieć — z tej racji, Ŝe w ich pojęciu
nie ma Ŝadnej sprzeczności. —> MoŜliwość
(1, 3,4).
RozróŜnia się:
a) pure possibilia — byty czysto moŜliwe,
które nigdy nie zaistnieją;
b) simpliciter possibilia — byty po prostu
moŜliwe, które mogą zaistnieć.
W średniowieczu zagadnienie possibi-liów
było jednym z podstawowych problemów
filozofii arabskiej i szkotystycznej. Ma ono i
dzisiaj istotne znaczenie teologiczne, gdyŜ
possibilia słuŜą dobrze za tło dla zagadnienia
wolności Boga i wolności stworzenia.
POSTAĆ ang. shape, form; fr. formę; nm.
Gestalt
psych. Podstawowe pojęcie -> psychologii
postaci, wskazujące na organizację ele-
mentów, strukturę lub konfigurację, które
tworzą pewną całość. PoniewaŜ pojęcia fi-
gury, struktury, całości nie odpowiadają
dokładnie treści tego pojęcia, określa się je
bliŜej przez charakterystykę warunków
utrzymywania się danej postaci, jej prze-
kształcania się w inne postacie, stosunku do
części składowych itp. Całość jest dana
pierwotnie w przeŜyciach i jako taka uświa-
damiana, natomiast jej części są wykrywane
stopniowo i dopiero wtórnie. Nie daje się ona
sprowadzić do sumy swych ele-
644
POSTAWA
mentów składowych, gdyŜ posiada takie
cechy charakterystyczne, których nie moŜna
stwierdzić w poszczególnych jej elementach;
nie cechy części określają całość, lecz cechy
całości określają części. W zorganizowanej
całości poszczególne jej elementy moŜna
zastąpić innymi elementami, a mimo to całość
nie ulegnie zmianie. Elementy, które moŜna
zastępować, określa się jako elementy
równowaŜne, a układy zachowujące podobną
strukturę przy zastępowaniu elementów rów-
nowaŜnych określa się jako układy izo-
morficzne.
POSTAWA ang. attitude; fr. attitude; nm.
Attitude, Haltung, Stellung
1. psych., soc. Względnie stałe, wykształ-
cone w toku indywidualnego Ŝycia i spo-
łecznego rozwoju człowieka jego usto-
sunkowywanie się do określonego przed-
miotu, np. do jakiejś rzeczy, osoby, sytuacji,
idei. Ustosunkowanie to wyraŜa się w
gotowości do specyficznych lub stereo-
typowych, pozytywnych lub negatywnych
sposobów reagowania na określone bodźce w
określonych sytuacjach. Postawę wyznacza
zazwyczaj dynamiczny układ trzech
komponentów: behawioralnego,
emocjonalnego i intelektualnego. W 2. soc. Pozytywnie oceniane zmiany obej-
psychologii traktuje się postawy jako złoŜone
struktury psychofizyczne pozna-wczo-
emocjonalno-motywacyjne, nabyte
(wyuczone), ukierunkowujące ku czemuś lub
od czegoś. Werbalnym wyrazem postaw są -^
opinie (2a). W socjologii (skąd pochodzi sam
termin) podkreśla się rolę postaw
kształtowanych w grupie społecznej w
związku z posiadaniem przez nią określonej
—> ideologii (II), z czym teŜ łączy się
preferowanie pewnych wartości, celów i
sposobów działania.
2. estet. U F. W. NIETZSCHEGO (1872): p o -
s t a w a a p o l l i ń s k a — estetyczna dąŜność
do humanizacji świata poprzez nadawanie mu
jasności, przejrzystości, równowagi, harmonii,
większej doskonałości.
645
POSTĘP
przeciwstawna postawie dionizyj-s k i e j —
dąŜności do roztopienia się w świecie poprzez
dynamiczność, pęd, płodność, a więc dąŜeniu
do pełni Ŝycia. Stanem umysłu
odpowiadającym postawie apollińskiej jest
marzenie, a postawie dio-nizyjskiej —
ekstatyczne upojenie.
RozróŜnienie to, które pojawiło się wcze-
śniej u F. W. J. ScHELLiNGA (twórcy pary
pojęć „apolliński" - „dionizyjski"), a następnie
u G. W. F. HEGLA, stało się podstawą XIX-
wiecznego podziału sztuk: malarstwo, rzeźba,
częściowo poezja mają charakter apolliński, a
muzyka, częściowo poezja — dionizyjski. Nie
straciło ono na aktualności i w wieku
następnym, słuŜąc typologii osobowości
twórczych, kultur itp. (R. F. BENEDICT).
POSTĘP gr. prokope; łc. progressio, pro-
gressus; ang. progress; fr. progres, progres-
sion; nm. Fortschritt
1. Proces przemian, w którym dokonuje się
przejście obiektów danego rodzaju od form i
stanów niŜszych ku wyŜszym, doskonalszym
pod określonym względem; takŜe rezultat
tego procesu. Pojęcie postępu zawiera element
wartościowania i jest nadrzędne w stosunku
do pojęcia -^ rozwoju.
mujące zasadniczo dziedzinę Ŝycia społe-
cznego (—> społeczeństwo, —> cywilizacja,
-> kultura) z wyłączeniem biologicznego
rozwoju człowieka, a często teŜ moralności i
Ŝycia duchowego.
Idea postępu społecznego oraz wiara w
postęp cywilizacyjny ludzkości, dokonujący
się dzięki coraz skuteczniejszemu wy-
korzystywaniu wiedzy, głoszona w XVin w.
przez encyklopedystów francuskich, a w XIX
głównie przez pozytywistów (szczególnie
przez A. COMTE'A), później przejęta przez
marksizm, mniej więcej od przełomu XIX i
XX w. zaczęła tracić swą siłę Ŝywotną (co
później będzie się wiązać zwłaszcza z
upadkiem komunizmu), kiedy to stawało się
coraz bardziej widoczne, Ŝe nie
646
 POSTMODERNIZM
ma Ŝadnego koniecznego związku między
rozwojem nauki i techniki z jednej strony a
postępem politycznym z drugiej, przede
wszystkim zaś między tym pierwszym a
stanowiącym zaplecze drugiego postępem
moiahiYra (jeśli w ogóle jakiś postęp w tej
dziedzinie istnieje).
3. biol Proces przeobraŜeń ewolucyjnych, w
trakcie którego pojawiają się w biokos-mosie
nowe właściwości, struktury i funkcje. Postęp
ewolucyjny polega na podwyŜszaniu
ogólnego poziomu organizacji Ŝyciowej. Brak
jednak ogólnego kryterium postępu w
biologii; najczęściej się przyjmuje, Ŝe postęp
wyraŜa się w usprawnieniu i zróŜnicowaniu
strukturalno-fun-kcjonalnym, w integracji i
centralizacji części, które tworzą wyŜsze
organizacyjnie całości, oraz we wzroście
uniezaleŜnienia się od otoczenia.
POSTMODERNIZM <łc. post = po + H»
'modernizm') ang. postmodernism; fr. post-
modernisme; nm. Postmoderne
Formacja kulturowa schyłku XX w., o cha-
rakterze reaktywnym, gdyŜ nastąpiła po
formacji modernistycznej i wyrosła z krytyki
współczesnej cywilizacji z jej tradycją
oświeceniową i zakorzenieniem judeo-chrze-
ścijańskim. Preferuje ona w róŜnych dzie-
dzinach kultury wielość, niespójność, nie-
ciągłość, przypadkowość, nieokreśloność,
zajmując postawę ludyczną wobec porządku
zdarzeń i zjawisk społecznych i pełniąc
niejako rolę ironicznego metajęzyka epoki
schyłkowej. Zapoczątkowana w Stanach Zje-
:,! dnoczonych w latach sześćdziesiątych jako
nurt artystyczno-literacki, przeniesiona na-
stępnie do zachodniej Europy, w latach
osiemdziesiątych ukształtowała się jako prąd
filozoficzno-artystyczny (główni jego
teoretycy: J. F. LYOTARD, G. DELEUZE, J. DER-
RIDA, R. RORTY).
Protoplastą postmodernizmu, kładącego
znak równości między filozofią i literaturą
piękną, jest F. W. NIETZSCHE, który w formie
poetyckiej i metaforycznej {Tako
647
POSTPREDYKAMENTY
rzecze Zaratustra) występował przeciwko
współczesnej sobie kulturze, zakorzenionej w
chrześcijaństwie i pielęgnującej greckie ideały
racjonalności i obiektywności (—>
perspektywizm). Postmoderniści nawiązują
np. do jego idei —^ wiecznego powrotu (2) z
rozświetlającym ową ideę mitem dionizyjskim
i oczekiwaniem na —> nadczłowieka (1).
Drugim protoplastą jest M. HEIDEGGER ze swą
krytyką metafizyki Zachodu {—> ontologia /1
/), od PLATONA do NIETZSCHEGO, jako
„metafizyki obecności", tzn. takiej filozofii,
która uzurpuje sobie władzę wskazywania na
prawdę obiektywną na tej tylko podstawie, Ŝe
owa prawda jawi się jej samej jako „obecna"
dla niej. Stąd wniosek postmodernistyczny, Ŝe
filozofia, w szczególności zaś stanowiąca jej
rdzeń metafizyka, nie jest nadal moŜliwa jako
obiektywna, racjonalna wiedza o świecie,
toteŜ dziś pozostaje tylko zadufanym w sobie
złudzeniem. W miejsce fikcyjnej jedności
filozofii naleŜy przyjąć wielość dyskursów,
które przybierają postać róŜnych —> gier
językowych. Podobnie zresztą jak pojęcie
prawdy, postmoderniści kwestionują pozostałe
pojęcia transcendentalne, przede wszystkim
pojęcia dobra i piękna. Negują samą moŜli-
wość wyznaczenia w uprawniony sposób
jakichś absolutnych zasad moralnych, co tym
samym podwaŜa sztywne hierarchie wartości.
Jedyną niekwestionowaną wartością pozostaje
nie skrępowana niczym wolność. -^
Poststrukturalizm.
POSTPREDYKAMENTY (metakatego-rie)
(tłum. nłc. <postpraedicamenta>, będącego z
kolei tłumaczeruem gr. <ta meta tas
kategorias>) gr. hypotheoriia; ang. postpredi-
caments; fr. post-predicaments; nm. Postprd-
dikamente
W logice tradycyjnej: pięć pojęć lub relacji
rozpatrywanych szczegółowo w końcowych
rozdziałach (X-XV) Kategorii ARY-
STOTELESA (rozdziały te juŜ w staroŜytności
648
POSTSTRUKTURALIZM
uwaŜano za późniejszy dodatek). Są to róŜne
znaczenia następujących określeń: 1) bycie
przeciwstawnym (antikeisthai, op-positio) —
relacja, przeciwieństwo, brak, sprzeczność (-4
przeciwstawność); 2) bycie wcześniejszym
{próteron, prius), czyli pierwszeństwo —
czas, poznanie, godność, natura,
przyczynowość; 3) bycie jednoczesnym
{hdma, simul), czyli jednocze-sność; 4) ->
zmiana (1) albo -> ruch (1) {ki-nesis, motus);
5) mieć (echein, habere) (—> posiadanie /I/).
PoniewaŜ wyjaśnienie tych terminów
następuje po omówieniu kategorii, czyli
predykamentów, w scholastyce (od czasów P.
ABELARDA) nazywano je postpraedicamenta.
POSTSTRUKTURALIZM <łc. post = po +
—> 'strukturalizm') ang. poststructura-lism;
fr. poststructuralisme; nm. Poststruk-
turalismus
Odmiana -^ postmodernizmu, jaka się
ukształtowała we Francji (m. in. M. Fou-
CAULT, J. DERRIDA), wywodząca się z kryty-
cznej reakcji na strukturalizm, z którego w
szczególności przj^muje tezę F. DE SAUS-
SURE'A, Ŝe znaczenia słów wytyczane są
przez ich wzajemne relacje syntaktyczne, a nie
przez odniesienia do przedmiotów
pozajęzykowych, odrzuca zaś tezę, Ŝe takie
źródła słów, jak formy Ŝycia społecznego czy
indywidualna nieświadomość, same miałyby
podlegać prawom strukturalnym. Odrzucenie
odpowiedniości między językiem a światem
pozajęzykowym, a co za tym idzie —
odrzucenie takŜe pojęcia obiektywnej
rzeczywistości i prawdy, pozwala
identyfikować poststrukturalizm z typowym
postmodernizmem. Manifestowanie
charakterystycznej dla obu postawy
relatywizmu i sceptycyzmu, ceniącej raczej to,
co bezkształtne, spontaniczne i subiektywne,
antycypował F. W. NIETZSCHE, który
podwaŜał moŜliwość obiektywnego poznania
(—> perspektywizm), utorowała teŜ temu
drogę psychoanalityczna destrukcja ludzkiego
„ja".
649
POWINNOŚĆ
POSTULAT (łc. <postulatum> = Ŝądanie)
gr. aitema; ang. postulate; fr. postulat; nm.
Postulat
1. Twierdzenie, które nie musi być oczy
wiste, lecz którego się nie uzasadnia,
przyjmowane jako dogodny punkt wyj
ścia czy jako przesłanka jakiejś teorii, jako
norma określająca realizację wartości po
znawczych, etycznych, estetycznych itp.
U I. KANTA: p o s t u l a t y p r a k t y c z -
nego rozumu {Postulate der praktischen
Yernunft) — nie dające się dowieść zdania
teoretyczne usensowniające nakazy moralne
(np.: nakazy te mają sens jedynie przy
załoŜeniu — skądinąd niedowodli-wej —
wokiośd człowieka). Oprócz wolności
postulatami praktycznego rozumu są:
nieśmiertelność duszy ludzkiej (warunek
postępu w dziedzinie moralności) oraz ist-
nienie Boga (gwarancja sprawiedliwości).
2. metod. Aksjomat w sformalizowanym
systemie dedukcyjnym wchodzący w skład
—> definicji aksjomatycznej (zwanej teŜ de
finicją przez postulaty).
POTENCJA (tłum. łc. <potentia> = moc,
władza) nłc. potentialitas; ang. potency; fr.
puissance; nm. Potenz, Potentialitat metaf.
syn.^ MoŜność.
POTRZEBA ang. want, need; fr. besoin; nm.
Bedurfnis
1. psych. Brak czegoś powodujący zwykle
aktywność, która zmierza do jego usunięcia.
Potrzeba w tym znaczeniu spełnia funkcje -^
motywu (I-I).
2. psych. Napięcie wywołane w organizmie
przez brak w powyŜszym znaczeniu (2);
syn.—> popęd (1).
RozróŜnia się: potrzeby pierwotne (fi-
zjologiczne, wrodzone niŜsze) i potrzeby
wtórne (psychiczne, nabyte wyŜsze).
POWINNOŚĆ ang. duty; fr. le devoir; ran.
Schuldigkeit, das Sollen
et. —> Obowiązek potraktowany jako fakt,
dany pierwotnie w tzw. doświadczeniu
650
POWSZECHNIKI
moralnym, korelatywny z —> dobrem (3)
(wartością), które podmiot rozpoznał jako
godne zaafirmowania. RozróŜnia się:
a) p o w i n n o ś ć p o d m i o t o w ą —
wymagania stawiane samemu sobie, by
własne postępowanie było zgodne z okre-
ślonymi —> normami (1);
b) powinność przedmiotową — stan
rzeczy, jaki ma zaistnieć ze względu na
przyjęte normy.
W etyce terminów „powinność" i „obo-
wiązek" uŜywa się często zamiennie.
POWSZECHNIKI (uniwersalia) nłc.
universalia; ang. universals; fr. les universaux;
nm. Universalien (1), das Allgemeine (2)
1. t. pozn., mełaf. W przeciwstawieniu do
—> transcendentaliów (2) ------ > pojęcia (Ib)
uniwersalne (powszechne) oraz odpowia-
dające im -^ nazwy (Aa) ogólne, które dają się
orzekać o wszystkich jednostkach danej klasy
(rodzaju, gatunku).
Historyczny spór o uniwersalia, szczególnie
ś3nvy w średniowieczu, dotyczył nastę-
pującej kwestii: czy pojędom powszechnym
odpowiada coś w rzeczywistości i co mia-
nowicie? W związku z tym zagadnieniem —
o charakterze teoriopoznawczym i meta-
fizycznym — zaznaczyły się cztery zasadni-
cze stanowiska: -^ realizm (3) pojęciowy —
skrajny i umiarkowany, —> konceptualizm
(1), -^ nominalizm (1).
2. U G. W. F. HEGLA: p o w s z e c h n i k
konkretny {konkretes Allgemeine):
a) -^ idea (I) istniejąca niezaleŜnie od abs-
trahującego umysłu, np. idea platońska;
b) byt rzeczywisty, w którym koncentrują
się wszystkie wirtualności bytów jed-
nostkowych, np. Bóg, wola zbiorowa jakiejś
grupy ludzkiej;
c) wzór powszechny jako urzeczywist-
niony w określonej jednostce, osoba.
POWSZECHNOŚĆ nłc. universalitas; ang.
universality; fr. universalite; nm. Allgemein-
heit t. pozn., log. —> ~ Ogólność.
651
POZNANIE
POZNANIE gr. gnósis, heidesis; łc. cogni-
tio; ang. knowledge, cognition; fr. connais-
sance; nm. Erkenntnis
1. psych., t. pozn. Jako czynność (po-
znawanie): intencjonalne przyjęcie
przedmiotu przez podmiot, równoznaczne z
nadaniem mu nowego (intencjonalnego)
sposobu istnienia w psychice. Poznanie
ludzkie ma charakter świadomościowy
(niekiedy refleksyjny), asymilacyj-ny
(podmiot przyswaja sobie przedmiot),
intencyjny (podmiot odnosi się do przed-
miotu) i aspektywny (podmiot ujmuje
przedmiot tylko pod pewnym kątem). W
tradycji filozofii klasycznej zwykło się
przeciwstawiać poznanie -^ poŜądaniu i
wytwarzaniu {-^ twórczość /1 /).
W skład poznania jako czynności wchodzi
m. in.: -^ spostrzeganie, wyobraŜanie sobie {-^
wyobraŜenie), ujmowanie intelektualne (-
^ujęcie /I/), przypominanie sobie, -^ sądzenie,
dowiadywanie się, rozwaŜanie, —>
rozumowanie (1). Oprócz —> pojęć (IB), —>
sądów (1) i -> rozumowań (1, 2),
stanowiących łącznie typ p o z n a n i a
p o ś r e d n i e g o , wyróŜnia się poznanie
b e z p o ś r e d n i e , takie jak —> percepcja,
spostrzeganie (w róŜnych jego postaciach,
odpowiadających rozmaitym rodzajom ->
spostrzeŜeń /!/),-> pojęcia (lA) formalne, -^
wyobraŜenia.
Poznaniem bezpośrednim, w
przeciwieństwie do poznania pośredniego,
nazywamy takie poznanie, w którym nie
występuje czynnik pośredniczący między
poznającą świadomością a jej przedmiotem.
Trzeba przy tym rozróŜnić dwa rodzaje
czynnika pośredniczącego: pośrednik
przezroczysty {medium quo) (—> znak /la/
formalny) i pośrednik nieprzezroczysty
{medium quod) (—> znak /Ib/ in-
strumentalny). Są róŜne pojęcia bezpo-
średniości poznawczej, moŜna jednak ogólnie
określić poznanie bezpośrednie jako
poznawcze ujęcie czegoś bez pośrednika
nieprzezroczystego (a więc bez odniesienia do
sądów, bez rozumowania, dyskur-
652
POZNANIE
sywnego namysłu) i całościowo. Jeśli uŜywa
się przy tym instrumentów wytworzonych
przez człowieka (jak np. okulary czy
peryskop), dochodzi warunek braku zmiany
chatakterystyki czasoprzestrzennej
przedmiotu. Tradycj^nie rozróŜnia się:
A) P o z n a n i e t e o r e t y c z n e , osią
gane przez władzę poznawczą poznającą
dyskursywnie sam układ rzeczy. Według
ARYSTOTELESA cechuje je konieczność, po
wszechność, ogólność. W obrębie pozna
nia teoretycznego rozróŜnia się:
a) poznanie przednaukowe, charakte-
ryzujące się spontanicznością, niezorga-
nizowaniem, brakiem proporcjonalnego
uzasadnienia głoszonych tez;
b) poznanie naukowe, tzn. metodyczne,
zorganizowane, proporcjonalnie uzasadnione.
Poznanie naukowe moŜe być filozoficzne lub
niefilozoficzne, jak np. w naukach
przyrodniczych; poznanie filozoficzne, choć
dotyczy uniwersalnych aspektów
rzeczywistości, jest specjalistyczne, a nie
ogólne (tak jak poznanie potoczne), gdyŜ bada
rzeczywistość nie z jakiejkolwiek strony, lecz
pod kątem struktury bytowej i jej
ostatecznych uwarunkowań;
c) poznanie specjalistyczne — w odróŜ-
nieniu od poznania ogólnopotocznego — jest
to takie poznanie, które co do swej treści
ogranicza się do określonej dziedziny, a co do
formy odznacza się przynajmniej pewną
systematycznością i uzasadnieniem
teoretycznym.
B) P o z n a n i e moralnościowe
(etyczne), osiągane przez rozum dyskur-
sywny, o ile kieruje się on czymś, co uza
sadnia czyn moralny. W poznaniu moral-
nościowym rozum ma za zadanie wskazać
takie środki, które doprowadzą do obra
nego celu. Postępowanie etyczne polega
nie tylko na tym, Ŝe rozum prawidłowo
doprowadza działanie do skutku, ale i na
tym, Ŝe irracjonalna sfera poŜądań i afe
któw poddaje się kierownictwu rozumu.
653
POZYTYWIZM
C) Poznanie t w ó r c z e — konstruujące
poprawnie pojęcia w stosunku do obranego
kryterium, jak np. wartości artystycznych lub
technicznych.
W poznaniu pozanaukowym oprócz po-
znania potocznego (przednaukowego) moŜna
wyróŜnić: poznanie religijne (przez wiarę),
poznanie estetyczne, poznanie paranormalne
(np. telepatia, jasnowidzenie).
2. Jako wytwór — treść poznania w po-
wyŜszym (1) znaczeniu, na którą składają się
pojęcia, wyobraŜenia, sądy, pytania i ich
układy oraz językowe odpowiedniki, będące
rezultatem czynności poznawczych. Poznanie
jako wytwór pokrywa się w zasadzie z
poznaniem pośrednim.
-^ Teoria poznania.
POZYTYWIZM (fr. <posUivisme> z nłc. po-
sitivus — oparty, ustanowiony, dany, uza-
sadniony, potwierdzający) nłc. positivis-mus;
ang. positivism; nm. Positivismus
Termin pochodny od positif, przejęty przez
A. COMTE'A (1830) od saint-simoni-stów.
1. -> Filozofia pozytywna (positwe Phi-
losophie) A. COMTE'A, nazywana teŜ później
„pierwszym pozytywizmem", który ogra-
niczał się do programu metodologicznego i
był filozofią minimalistyczną o nastawieniu
nie tylko antymetafizycznym, lecz równieŜ
antyteoriopoznawczym i anty-
psychologicznym. Prograni ów wysuwał
postulat traktowania filozofii jako teorii nauki
ustalającej porządek logiczny i historyczny
poszczególnych dyscyplin naukowych.
Termin „pozytywizm" w szerszym znaczeniu,
niŜ go uŜywał sam Com-te, oznacza
zazwyczaj XlX-wieczną racjo-nalistyczno-
empirystyczną postawę wobec rzeczywistości.
Popularyzatorami myśli Comte'a byli
głównie E. LITTRŹ i P. LAFFITTE, a poprzed-
nikami — prepozytywiści: J. D'ALEMBERT, P.
S. LAPLACE, D. HUME, a takŜe J. ST. MILL, H.
SPENCER. Prepozytjm^^izm przejawiał się
654
POZYTYWIZM BOSKI
W -^ empiryzmie (2) epistemologicznym i w -
^ obiektywizmie (4) jako postawie od-
rzucającej dane subiektywne w uprawianiu
filozofii. W Polsce stanowisko pozy-
tywistyczne reprezentowali m. in. A. MAHR-
BURG, J. OCHOROWICZ, F. S. KRUPIŃSKI, W. M.
KOZŁOWSKI.
2. Pozytywizm epistemologiczny, tzw.
drugi pozytywizm, łączący się ze —> scjen-
tyzmem (1) — syn.—> empiriokrytycyzm (R.
AYENARIUS, E. MACH). W Polsce stanowisko
to reprezentował, zwłaszcza w psychologii,
W. HEINRICH.
3. Pozytywizm logiczny lub empiryzm
logiczny — tzw. trzeci pozytywizm, czyli
neopozytywizm — kierunek zainicjowany
przez Koło Wiedeńskie (M. SCHLICK, R. CAR-
NAP, O. NEURATH), które podjęło załoŜenia
pierwszego pozytywizmu nawiązując do -^
empiryzmu (3) metodologicznego. Głosząc
hasło „jedności nauki" neopozytywizm
formułował program sprowadzenia aparatury
pojęciowej wszystkich nauk przyrodniczych
do języka fizyki (—> fi-zykalizm /1 /).
Neopozytywiści rozwijali problematykę
epistemologiczną (teorię nauki) i uprawiali
logiczną analizę języka {—> filozofia
analityczna). śywe kontakty z powinno.
neopozytywizmem, przy zachowaniu własnej
odrębności, utrzymywała szkoła Iwowsko-
warszawska (m. in. K. TWARDOWSKI, K.
AjDUKiEwicz, T. KOTARBIŃSKI, S. LEŚNIEWSKI, J.
ŁUKASIEWICZ, H. MEHLBERG, A. TAR-SKI).
POZYTYWIZM BOSKI
1. teol. Uznawanie religii objawionej
(pozytywnej), w przeciwstawieniu do religii
rozumowej głoszonej przez —> racjonalizm
(6).
2. et. syn.-^ Teonomizm.
POZYTYWIZM PRAWNY ang. legał po-
sitivism; fr. positwismejuridiąue; nm. Rechts-
positivismus
a) Teoria nie uznająca nadrzędności -^
prawa (IB) naturalnego nad —> prawem (IC)
655
POZYTYWNY
pozytywnym, głosząca natomiast, Ŝe prawem
są jedynie normy postępowania ustanowione i
sarikcjonowane przez państwo (J. AUSTIN, N.
BOBBIO).
b) et. Związana z powyŜszym (fl) odmiana -
^ deontologizmu (a) heteronomi-cznego,
zwana teŜ deontologizmem społecznym lub
państwowym, upatrująca w decyzji władzy
państwowej kompetentną instancję, która
ustala, co jest moralnie dobre, a co złe (N.
MACHIAYELLI, TH. HOBBES).
POZYTYWNY (nłc. <positivus> = oparty,
ustanowiony, dany, uzasadniony, potwier-
dzający) ang. positive; fr. positif; nm. posi-
tiv: bejahend (1), vorhanden (3), tatsdchlich
(4), wirklich (5a), ausdrucklich (5b), zuver-
Idssig (5d)
1. W przeciwstawieniu do negatywnego —
potwierdzający, przyjmujący (hipotezę), np.
pozytywny wynik eksperymentu, pozytywna
odpowiedź.
2. W przeciwstawieniu do naturalnego —
mający za podstawę nie naturę rzeczy, lecz
czyjeś stanowienie, np. prawo pozytywne.
3. W przeciwstawieniu do normatywnego
— stwierdzający, jak jest, a nie jak być
4. Ujawniający lub uwydatniający jakiś
realny aspekt bytu.
5. U A. CoMTE'A i pozytywistów — ter-
min wieloznaczny:
a) rzeczywisty — odnoszony do rzeczy w
znaczeniu potocznym, czyli do rzeczywistości
materialnej; będący przedmiotem określanego
doświadczenia;
b) ścisły — w przeciwstawieniu do spe-
kulatywnego, wyobraŜeniowego, chime-
rycznego, problematycznego;
c) poŜyteczny — w przeciwstawieniu do
duchowego, idealnego, teoretycznego;
d) pewny — w przeciwstawieniu do
niepewnego, metafizycznego: nie pytający o
przyczyny (zwłaszcza pierwsze) czy teŜ o
istotę rzeczy;
656
POśĄDANIE PRACA

6. pozytywistyczny, tj. związany z po- miot — np. w ujęciu filozofii bytu — naleŜy
zytywizmem lub z filozofią pozytywną, np. do kategorialnej metafizyki. Koncepcja roli,
religia pozytywna, moralność pozytywna. wartości i godności pracy zaleŜy od przyjętej
koncepcji osoby. Na przykład konsekwencją
POśĄDANIE gr. dioksis; łc. appetitus, de- rozumienia człowieka — za PLATONEM,
siderium; nłc. concupiscentia; ang. concupi- AUGUSTYNEM, R. DESCARTES'EM — jako
scence, desire; fr. desir; nm. Begehren nieistotowego, paralelistycznego połączenia
Termin ten w uŜyciu filozoficznym nie ma duszy z ciałem jest traktowanie pracy jako
zabarwienia pejoratywnego, tak jak w języku działania, które nie doskonali podmiotu i jest
potocznym. wypełnieniem kary, elementem pokuty lub
metaf. DąŜenie ku poznanemu -> dobru (2, wstępnej ascezy. W ujęciu metafizyki
3B), bądź to poznawalnemu zmysłowo tomistycznej praca jako właściwe
(poŜądanie zmysłowe — pragnienie), bądź człowiekowi działanie w zakresie
duchowemu czy teŜ rozumowemu (poŜądanie postępowania i wytwarzania jest -^
rozumowe — wola). przypadłością (1) osoby, a więc bytem nie-
samodzielnym w istnieniu, i wprawdzie moŜe
PRACA gr. ergasia, to ergon, ho pónos; łc. być przedmiotem osobnej analizy, ale nie w
lahor, opera, -ae, opus; ang. labour, work; fr. oderwaniu od analizy osoby. Według tej
trayail; rm\. Arbeit koncepcji źródłem i przyczyną określonej
Świadoma i wolna (choć będąca Ŝyciową pracy, czyli określonego kształtowania relacji
koniecznością) działalność człowieka, społecznych, uzyskiwania wytworów i
połączona z ciągłym wysiłkiem, a mająca na nabywania róŜnych sprawności — tak
celu tworzenie wartości materialnych lub teoretycznych, jak i praktycznych — w
duchowych. Jest ona podstawą egzystencji zakresie właściwych człowiekowi uzdolnień
jest osoba ludzka jako samodzielnie istniejący
społeczności ludzkich i zarazem warunkiem
byt. Wynikiem pracy jest nie tylko
ich rozwoju. Z punktu widzenia
proporcjonalna doskonałość dzieła (finis
prakseologicznego praca jest działaniem
operis — dziedzina kultury), lecz równieŜ
heterotelicznym (tzn. skierowanym do
proporcjonalna doskonałość jego twórcy (finis
jakiegoś celu znajdującego się poza nim operantis — poziom duchowy), co uzasadnia
samym), w odróŜnieniu od —> zabawy, bę- w praktyce godność osoby ludzkiej i określa
dącej działaniem autotelicznym (tj. takim, zaleŜną od tej miary godność samej pracy.
które jest celem samo dla siebie). Pojęcie Dominujące współcześnie filozoficzne
pracy ludzkiej moŜna rozpatrywać przy- koncepcje pracy wyrukają na ogół z kultu-
najmniej w trzech aspektach: rowych koncepcji osoby ludzkiej i same mają
a) psychofizjologicznym — jako koniecz- orientację kulturową, aksjologiczną. Związane
ność natury, dzięki której człowiek rozwija z róŜnymi odmianami filozofii świadomości
swoje uzdolnienia, nabywa sprawności; czy filozofii wartości, w których przedmiotem
b) ekonomicznym — jako wysiłek zmie- analiz jest —> kultura (1) lub przeŜycia
rzający do osiągnięcia uŜytecznych społecznie człowieka, traktują pracę jako fakt w duŜym
dóbr i zaspokajający istotne potrzeby ludzkie; stopniu samodzielny ontycznie. Najbardziej
c) moralnym — jako akt ludzki (osobowy), charakterystyczne są trzy takie koncepcje:
a więc czynność świadomą (celową) i wolną, A) U K. MARKSA: praca to działanie uze-
podlegającą ocenie moralnej. wnętrzniające człowieka i jednocześnie
Problematyka pracy jest szczegółowym tworzące osobę ludzką, pojmowaną tu ja-
zagadnieniem filozoficznym, a jej przed-

657 658
22 — Słownik filozoficzny
PRAEAMBULA FlDEl
ko odbicie zacłiodzącycłi historycznie sto-
sunków społecznych, które są kształtowane
przez człowieka i same go z kolei kształtują.
Proces ów umoŜliwia samorealizację osoby
ludzkiej.
B) W strukturalizmie M. FOUCAULTA: pra-
ca jest czynnikiem powodującym wyod-
rębnianie się człowieka w strukturze spo-
łecznej, zbudowanej z osób i wiąŜących je
między sobą relacji. Czynnik ów wyznacza
określoną w danym momencie dziejowym -^
episteme (2), np. episteme XIX w., jako
historycznie zmienną strukturę myślenia.
C) U M.-D. CHENU: praca jest podstawo-
wym czynnikiem prawidłowego doskonalenia
się osoby ludzkiej we wspólnocie. Człowiek
postrzegany jest tu jako natura dynamiczna,
która podlega wielorakim procesom
historycznym, a na ich tle praca — jako dzieło
człowieka i zasada wspólnoty ludzkiej.
Przywraca ona osobie wartość i jeszcze ją
potęguje, wyznaczając człowiekowi właściwe
miejsce w całości wszechświata i pośród
innych ludzi, powiązanych ze sobą dzięki niej
poczuciem solidarności. W aspekcie
teologicznym Chenu określa pracę jako
kontynuację BoŜego dzieła stworzenia.
PRAEAMBULA FIDEI <nłc. <praeambula
fideh = to, co poprzedza wiarę, przesłanki
wiary)
teol. Dane rozumowe poprzedzające
przyjęcie wiary (chrześcijańskiej), a mające
na celu wykazanie wiarygodności Obja-
wienia. WyróŜnia się trzy podstawowe
przesłanki wiary: istnienie Boga, moŜliwość
Objawienia, faktyczność Objawienia.
PRAEDICABILIA <łc. <praedicabilia> = orze-
czniki) log., t. pozn. -^ Predykabilia.
PRAEDICAMENTA (nłc. <praedicamenta>
= kategorie logiczne) —> Predykamenty.
659
PRAGMATYZM
PRAGMATYCYZM <gr. pragmatikós =
zdolny do działania) ang. pragmaticism; fr.
pragmaticisme
—> Pragmatyzm (1) CH. S. PEIRCE'A W jego
własnej terminologii, nazwany tak przez niego
(1905) dla odróŜnienia od pragmatyzmu W.
JAMESA i innych pragmatystów. W ujędu
Peirce'a o kryterium prawdy stanowi
teoretyczna przydatność twierdzeń, nie zaś —
jak u Jamesa — przydatność praktyczna. —>
Synechizm, —> tychizm.
PRAGMATYCZNY (gr. <pragmatikós> =
zdolny do działania) nłc. pragmaticus; ang.
pragmatic, pragmatical; fr. pmgmatiąue; nm.
pragmatisch
1. NaleŜący do —> pragmatyki lub odno-
szący się do niej.
2. Odnoszący się do tego, co uŜyteczne,
praktyczne; praktycystyczny (-^ prakty-cyzm
/2/).
3. Odnoszący się do -> pragmatyzmu lub
nim będący, pragmatystyczny.
PRAGMATYKA (gr. pragmatikós = zdolny
do działania) ang. pragmatics; fr. la pra-
gmatiąue; nm. Pragmatik
Jeden z działów —> semiotyki (obok -^
semantyki 121 i ^ syntaktyki) zajmujący się
relacjami między językiem a podmiotami
posługującymi się nim w procesie
porozumiewania się między sobą. Do takich
relacji naleŜą: komunikowanie się, rozumienie
wyraŜeń, uznawanie zdań za prawdziwe, itp.
PRAGMATYZM (gr. pragma, -atos =
działanie, czynność; interes, potrzeba) ang.
pragmatism; fr. pragmatisme; nm. Pra-
gmatismus
1. Kierunek powstały pod koniec XIX w. w
Stanach Zjednoczonych (CH. S. PEIRCE, W.
JAMES), kontynuowany równieŜ w Europie,
zwłaszcza w Anglii (m. in. F. C. S. SCHILLER,
który swój pragmatyzm nazywał
hominizmem; -^ humanizm /4/) i we
Włoszech (m. in. G. PREZZOLINI), nawiązu-
660
PRAKSEOLOGIA
jacy do -^ empiryzmu (stąd teŜ inne jego
określenie: „empiryzm radykalny"), —> po
zytywizmu i —> utylitaryzmu. Według pra
gmatyzmu amerykańskiego prawda jest
relatywna: prawdziwe jest to, co prowadzi
do skutecznego działania, co się w takim
działaniu sprawdza, np. religia jako ze
spół przekonań i praktyk jest o tyle pra
wdziwa, o ile przynosi człowiekowi poŜy
tek. Od instrumentalnego traktowania
prawdy wywodzi się nazwa podstawowe
go nurtu w pragmatyzmie --------------->instru-
mentalizmu (2) (J. DEWEY). Szczególnym
przedmiotem zainteresowań pragmaty-stów
była metodologia i semantyka; na ich gruncie
wypracowali oni tzw. pragmatyczną teorię
prawdy {pragmatic theory of truth) (m. in. G.
H. MEAD, C. I. LEWIS, E. NA-GEL, CH. W.
MORRIS).
2. Pragmatyzm francuski — nazwa na-
dawana poglądom z zakresu etyki i religii,
według których prawda jest nierozerwalnie
związana z działaniem i dlatego uznanie
jakiejś prawdy polega na wcieleniu jej w
czyn. Reprezentantem pragmatyzmu
francuskiego jest E. LE ROY, którego pra-
gmatystyczny modernizm polega na prze-
konaniu, Ŝe religia chrześcijańska to przede
wszystkim sposób praktycznego po-
stępowania. Mianem pragmatyzmu określana
teŜ bywa —> filozofia czynu (3) M.
BLONDELA.
3. Ogólna nazwa rozmaitych poglądów,
według których intelekt słuŜy nie tyle do
poznawania rzeczywistości, ile do oddzia-
ływania na nią. W tym szerokim znaczeniu
elementy pragmatyzmu występują m. in. w
poglądach sofistów, humanistów Odrodzenia,
F. BACONA, H. BERGSONA.
PRAKSEOLOGIA <gr. praksis = działanie -
1- logos = słowo, nauka) ang. praxeolo-gy,
praxiology; fr. praxeologie, praxologie; nm.
Praxeologie, Praxologie
Nauka o sprawnym (tj. racjonalnym i
skutecznym) działaniu, którą ujął w ramy
systemu T. KOTARBIŃSKI {Traktat o dobrej
661
PRAKTYCYZM
robocie, 1982); pierwszy jej zarys powstał w
XIX w. (A.-V. EspiNAs). Prakseologia zaj-
muje się badaniem wszelkich form działal-
ności ludzkiej z punktu widzenia ocen
prakseologicznych, tj. skuteczności, eko-
nomiczności (oszczędności lub wydajności),
korzystności, racjonalności itp., i poszukuje
uogólnień teoretycznych. Integruje ona w
aspekcie filozoficznym i metodologicznym
odnoszące się do działalności ludzkiej wyniki
takich nauk szczegółowych, jak psychologia,
socjologia, ekonomia; z tego względu
nazywana jest teŜ —> metodologią (1)
maksymalnie ogólną, tj. nauką, która zajmuje
się metodami wszelkiego działania.
Współcześnie prakseologię wiąŜe się coraz
ściślej z -^ teorią decyzji (np. R. L. ACKOFF),
Z —> teorią gier, z teorią organizacji. Według
Kotarbińskiego prakseologia naleŜy do
szeroko rozumianej etyki (obok -
^felicytologii/2/ i etyki w sensie węŜszym,
czyli teorii Ŝycia godziwego).
PRAKSIS (gr. praksis = działanie)
Termin uŜywany na oznaczenie klasy
działań zmierzających do jakiegoś kon-
kretnego celu (naleŜących do -> praktyki III),
w przeciwstawieniu do „teorii", niekiedy do
gnósis (= poznania) lub do heksis (habitus).
Praksis oznacza przede wszystkim aktywność
spontaniczną, w której podmiot działający
sam ustanawia cele. W Etyce nikomachejskiej
ARYSTOTELESA pierwotną konotacją praksis
jest kształtowanie polityki.
PRAKTYCYZM (tłum. nm. <Praktizismus>,
z gr. praktikós = czynny, rzeczowy)
1. Ogólna nazwa przyznawana doktrynom
filozoficznym i religijnym głoszącym
niewystarczalność -^ systemów moralnych i w
ogóle wszelkiego teoretyzowania w dziedzinie
moralności oraz konieczność dopełnienia
teoretycznych wskazań praktyką.
2. Stanowisko wyraŜające się w uznawaniu
za celowe tylko takich działań, ba-
662
PRAKTYKA
dań naukowych, rozwaŜań itp., które przy-
noszą bezpośrednie korzyści praktyczne, przy
czym pomija się z reguły ich podbudowę
teoretyczną. —> Utylitaryzm, —> pra-
gmatyzm (1, 3).
PRAKTYKA (gr. praktikós = czyrmy, rze-
czowy) nłc. practica; ang. practice; fr. la pra-
tique; nm. Praxis, Ausiibung, Ubung
1. W filozofii marksistowskiej: całościo
wo ujęta w perspektywie społeczno-histo-
rycznej działalność człowieka, który prze
kształca otaczającą go rzeczywistość przy
rodniczą i społeczną zgodnie ze swymi
rozwijającymi się dynamicznie potrzeba
mi; w działalności tej jednocześnie on sam
się przekształca i tworzy samego siebie
(—> samorealizacja). Pojęcie to, stanowiące
jedną z podstawowych kategorii filozofii
marksistowskiej, moŜna rozpatrywać
w trzech aspektach:
a) w aspekcie ontologicznym — jako
proces przekształcania przez człowieka
obiektywnej rzeczywistości;
b) w aspekcie teoriopoznawczym — jako
kryterium prawdy, tj. sposób weryfikacji w
działaniu tego, co człowiek poznaje.
Przedmiotem poznania jest przyroda prze-
twarzana w wyniku ludzkiej działalności, a
ono samo ma charakter aktywny i dyna-
miczny;
c) w aspekcie socjologiczno-antropolo-
gicznym — jako proces praktycznego dzia-
łania (przede wszystkim w zakresie orga-
nizowania stosunków produkcji), przez które
człowiek przekształca stosunki społeczne,
tworzy instytucje i przeobraŜa własną
osobowość. Podstawową formą praktyki jest -
> praca (A) jako świadoma i celowa
działalność człowieka.
2. pot. Dziedzina aktywności człowieka
polegająca na realizacji zasad jakiejś naiiki,
sztuki, doktryny itp.; takŜe rezultat owego
działania, nabyte w nim doświadczenie.
PRASUMIENIE nłc. synteresis (z gr. syn-
teresis - zachowanie, utrzymanie, strzeŜe-
663
PRAWDA
nie); ang. synderesis, synteresis; fr. synderese;
nm. Synteresis
et. Wrodzona sprawność (cnota) rozumu
praktycznego umoŜliwiająca poznanie
pierwszych zasad działania {prima principia
practica), zwana równieŜ s u m i e niem
h a b i t u a l n y m ( w odróŜnieniu od —>
sumienia aktualnego). Prasumienie jest
naturalnym ukierunkowaniem ku dobru,
wyraŜającym się w sądzie: „Dobro naleŜy
czynić, a zła — unikać". Jest ono
podstawowym czynnikiem moralności, syn.^
Syntereza.
PRAWDA gr. etetymia; łc. veritas, verum
(Ila); ang. truth, true (Ha); fr. nerite, le vrai
(Ila); nm. Wahrheit, das Wahre (Ila)
I. t. pozn. P r a w d a p o z n a w c z a
(tzw. prawda logiczna — logical truth).
RozwaŜając pojęcie prawdy z epistemo-
logicznego punktu widzenia, zwykło się
rozróŜniać dwa zagadnienia: definicji prawdy
(the naturę oftruth) i kryteriów prawdy {the
tests for truth). Próby rozwiązywania tych
zagadnień reprezentowane są głównie przez
trzy trądyc)qne teorie prawdy — jedną
klasyczną i dwie tzw. nieklasyczne.
1. Koncepcja klasyczna (arystoteleso-wska),
zwana t e o r i ą z g o d n o ś c i (sądu z
rzeczywistością). W ujęciu ARYSTOTELESA
przedstawia się ona następująco: prawda jest
powiedzeniem o tym, co jest, Ŝe jest, a o tym,
co nie jest, Ŝe nie jest; w sformułowaniu zaś
TOMASZA Z AKWINU (korzystającego z
formuły IZAAKA BEN SALOMONA IsRAELi,
zawartej w Liber de defini-tionibus, dziele
będącym kompilacją tekstów Arystotelesa i
neoplatońskich): „ve-ritas est adaeąuatio
intellectus et rei, se-cundum quod intellectus
dicit esse, quod est, et non esse, quod non
est". Definicja Izaaka korzeniami swymi sięga
tekstów Metafizyki Arystotelesa, zwłaszcza
księgi r, gdzie Stagiryta omawia zagadnienie
zasady niesprzeczności: „Stwierdzać, Ŝe byt
nie jest albo Ŝe niebyt jest — to fałsz; Ŝe zaś
byt jest, a niebyt nie jest — to prawda. I tak
664
PRAWDA
mówiący o tym, Ŝe coś jest albo Ŝe nie jest,
będzie się wypowiadał prawdziwie ałbo
fałszywie" {Metaf. TH, 7, 1011 b 26-28). For-
muła Arystotelesa i idącego za nią Tomasza
jest jedynie teoretycznym uogólnieniem
sytuacji, jakie wyraŜa istniejąca w języku
starogreckim syntaktyczna forma
prawdziwościowa, która wskazuje na ścisły
związek pojęcia prawdy z systemem znaczeń i
funkcji czasownika 'być'. Tam, gdzie forma ta
występuje w pełnym rozwinięciu, uŜycie
czasownika einai {estin) charakteryzuje się
wyraźnym porównaniem
— za pomocą przysłówków houtos ... hos
— zdania zawierającego czasownik estin ze
zdaniem intensjonalnym, które zawiera
czasownik wyraŜający mówienie lub my-
ślenie. Formuły te wskazują, Ŝe istnieje jakaś
relacja tego, co się myśli lub mówi, do tego,
co zachodzi w świecie przedmiotowym, i Ŝe
moŜliwe jest porównanie jednego z drugim,
prawda zaś polegałaby na pewnego rodzaju
styczności jednego terminu porównania z
drugim. -^ Adekwa-cja, —> adekwatność (1).
Współcześnie koncepcja klasyczna, zwana
teŜ teorią korespondencyjną prawdy {the
correspondence theory oftruth), uzyskała w
języku polskim m. in. następujące sfor-
mułowania: „Myśl M jest prawdziwa wtedy i
tylko wtedy, gdy myśl M stwierdza, Ŝe jest tak
a tak, i tak a tak jest właśnie" (K.
AjDUKiEWicz); „Sąd S jest prawdziwy, jeŜeli
stan rzeczy wyznaczony przez jego treść
zachodzi niezaleŜnie od istnienia sądu S w
obrębie tej dziedziny bytu, w której dany sąd
go umieszcza" (R. INGARDEN).
Jako sprecyzowanie klasycznej koncepcji
prawdy na gruncie semantyki, ograniczone
jednak do języków sztucznych, a co najwyŜej
do wydzielonych fragmentów języka
potocznego (o ile przygotuje się dla nich
stosowny metajęzyk), przedstawiana bywa
definicja prawdy pochodząca od A.
TARSKIEGO. Konstruując taką definicję Tarski
wskazał jednocześnie na ograni-
665
PRAWDA
czenia, jakim musi ona podlegać, aby mogła
zabezpieczać przed paradoksami w rodzaju
antynomii kłamcy (^ antynomie /la/
semantyczne). OtóŜ temu, by jakieś wyraŜenie
stwierdzało coś o samym sobie (czego
ilustracją są właśnie róŜne wersje antynomii
kłamcy), moŜna zapobiec odróŜniając język
przedmiotowy od metajęzyka. Zasadnicza
myśl definicji Tarskiego jest więc
następująca: zdanie p jest prawdziwe wtedy i
tylko, gdy (jest tak, Ŝe) p. Na przykład zdanie:
„KsięŜyc jest kulisty" (metajęzyk) jest
prawdziwe wtedy i tylko, gdy (istotnie)
KsięŜyc jest kulisty (język przedmiotowy).
2. Tak zwane nieklasyczne teorie (kon-
cepcje) prawdy.
a) T e o r i a k o h e r e n c y j n a {the co-
herence theory oftruth) — ujmująca prawdę
jako wewnętrzną spójność danego systemu
twierdzeń (O. NEURATH, B. BLANSHARD, H.
H. JOACHIM) — spójność pojmowaną
niekiedy jako coś więcej niŜ tylko nie-
sprzeczność logiczna. Koncepcja ta prowadzi
do uznawania za prawdziwy kaŜdego takiego
układu wypowiedzi, który jest co najmniej
niesprzeczny, tj. spójny logicznie, nie
przyznaje zaś cechy prawdziwości
poszczególnym oderwanym zdaniom,
pozbawionym swego systemowego kontekstu.
b) T e o r i a p r a g m a t y c z n a {the
pragmatic theory of truth) — ujmująca pra-
wdę jako uŜyteczność poznawczą. W obie-
gowej wersji utylitarystycznej (w nawiązaniu
do W. JAMESA i J. DEWEYA) prawda
polegałaby na spełnianiu przez siebie roli
narzędzia sprawnego i skutecznego działania.
Pragmatystyczna w sensie szerszym jest
„personalistyczno-egzystencjalna" koncepcja
tzw. prawdy subiektywnej, osobowej, prawdy-
przeświadczenia czy pra-wdy-przekonania —
przeciwstawianej prawdzie obiektywnej,
rzeczowej. W nieco innym sensie
pragmatystyczna jest koncepcja prawdy jako
opinii większości itp.
666
PRAWDA
WyŜej wymienione i im podobne (ope-
racjonistyczna, konwencjonalistyczna,
praktycystyczna) koncepcje nieklasyczne
wiąŜą się zazwyczaj z tzw. relatywizmem
prawdy. Z punktu widzenia koncepcji
klasycznej są one sprowadzalne do jej własnej
teorii, gdyŜ tylko absolutyzują pewne
uwarunkowania ludzkiego poznania, np.
konherencyjna — fakt jego nieatomiczno-ści,
kontekstualności, systemowości, pra-
gmatystyczne — psychosocjologiczną re-
latywizację faktycznych przebiegów po-
znawczydi. Z tego punktu widzeiua koncepcje
nieklasyczne dotyczą nie tyle definicji
prawdy, co jej róŜnych, nie wykluczających
się zresztą wzajemnie, kryteriów; natomiast
według rzeczników owych koncepcji chodzi
w nich o nowe, konkurencyjne rozumienie
prawdy, a tym samym o nowe jej definicje.
Klasyczna teoria jest próbą zdefiniowania
prawdy, ale nie poprzez jej kryteria w
rozumieruu niekla-sycznym; za jedyne
kryterium prawdy uznaje ona -^ oczjmdstość
(lA, IBa) przedmiotową (dla R. DESCARTES'A
jest nim -^ oczywistość /IBb/ podmiotowa). W
koncepcji praktycystycznej (reprezentowanej
przez filozofię marksistowską) za kryterium
prawdy uznaje się -^ praktykę (1).
RozróŜnia się (głównie za G. W. LEIBNI-
ZEM) prawdy rozumowe (racjonalne, my-
ślowe, formalne, analityczne itp.) i prawdy
faktyczne (rzeczowe, empiryczne, materialne,
syntetyczne itp.), przy czym jedni, np.
filozofowie klasyczni, utrzymują dychotomię
podziału, irmi, np. empiryści, sprowadzają
pierwsze do drugich, jeszcze irmi, np.
racjonaliści, sprowadzają drugie do
pierwszych (czynił tak m. in. Leibniz, który
oparcie dla prawd rozumowych znajdował w
zasadzie sprzeczności, a dla prawd
faktycznych — we wprowadzonej przez siebie
zasadzie racji dostatecznej). —> Prawdziwość
(1).
Terminu „prawda" uŜywa się często jako
skrótu wyraŜeń „zdanie prawdziwe", „teza
prawdziwa" itp. (oznaczanego sym-
667
PRAWDA
bolami y /od łc. neruml lub 1). Przeciwień
stwem prawdy poznawczej jest us—> fałsz.
II. metaf. Tak zwana p r a w d a on
t y c z n a ----- > prawdziwość (2) samej rze
czywistości, tradycyjnie określana jako
adaeąuatio rei et intelledus, tzn. zgodność
rzeczywistości z intelektem. W tym zna
czeniu rozróŜnia się:
a) prawdę t r a n s c e n d e n t a l n ą —
akcentującą ogólnie związek bytu z po-
znaniem. Według teorii bytu prawda jest
transcendentalną własnością bytu (—> trans-
cendentalia /I, 2/), analogiczną do innych jego
własności, takich jak rzecz, jedność, coś,
dobro, piękno, własnością za-miermą z
samym bytem, co wyraŜa klasyczna dewiza
metafizyczna: „ens et verum convertuntur";
b) prawdę o n t o l o g i c z n ą — wy-
raŜającą przyporządkowarue bytu do inte-
lektu, ustalającą bliŜej jego relacje do róŜnych
intelektów: BoŜego, ludzkiego.
Pojęcia prawdy transcendentalnej i prawdy
ontologicznej są synonimiczne.
W tradycji filozofii arystotelesowsko--
tomistycznej zwraca się ponadto uwagę na
moŜliwość ujmowania prawdy ontycznej w
trzech aspektach:
1) fundamentalnym — prawda ontyczna u
samych swych podstaw jest bytowośdą, jeśli
tylko ta ostatnia nie jest w naszym ujęciu
przyporządkowana do czegokolwiek;
2) formalnym — prawda ontyczna jest
bytowością formalnie, jeśli tylko ta byto-wość
jest przyporządkowana do intelektu;
3) kauzalnym — prawda ontyczna, roz-
patrywana w kategoriach przyczynowo-ści,
jest bytowością rzeczy jedynie w jej
pojęciowej relacji do intelektu, nie zaś w
relacji rzeczywistej.
Prawda ontyczna oznacza strukturalną
racjonalność (inaczej: —> inteligibilność)
bytu, czego epistemologicznym wyrazem są
zasady toŜsamości i niesprzeczności, po-
zwalające sformułować zasadę -^ racji (lA)
bytu: to, bez czego dany byt nie mógłby być
tym, czym jest.
668
PRAWDOMÓWNOŚĆ
PRAWDOMÓWNOŚĆ gr. tó apseudes; nłc.
yeradtas; ang. veracity, truthfulness, truth-
telling; fr. veracite; nm. Wahrheitsliebe,
Wahrhaftigkeit
1. et. Cnota polegająca na wypowiadaniu
zgodnie z wewnętrznym przekonaniem osoby
mówiącej posiadanych przez nią wiadomości
z wyjątkiem tych, które są objęte
obowiązkiem zachowania sekretu.
Przeciwieństwem prawdomówności jest
kłamstwo, a prócz tego przeciwstawia się jej
nieoględność w mowie i wyjawienie sekretu,
czyli niedyskrecję.
2. W logice tradycyjnej: zgodność —> zna-
ku (Ib) instrumentalnego, np. mowy, pisma,
ze -> znakiem (la) formalnym (myślą), a tego
ostatniego — z obiekt3m^ną rzeczywistością.
Prawdomówność jest odmianą —> prawdy (I)
logicznej.
PRAWDOPODOBIEŃSTWO gr. to ei-
kós, eikotologia; łc. probabilitas; ang. probabi-
lity; fr. probabilite, vraisemblance; nm. Wahr-
scheinlichkeit
1. mat. W najogólniejszym ujęciu, tzw.
aksjomatycznym — miara zdarzeń losowych
(przypadkowych), spełniająca następujące
warunki, sformułowane przez A. N.
KOŁMOGOROWA i powszechnie przyjęte w
teorii prawdopodobieństwa: a) pra-
wdopodobieństwo zdarzenia pewnego jest
równe jedności, b) prawdopodobieństwo
zdarzenia niemoŜliwego jest równe zeru, c) w
ciągu zdarzeń losowych, w którym
jednoczesne zachodzenie określonych dwóch
zdarzeń jest niemoŜliwe (zdarzenia wyłączają
się parami), prawdopodobieństwo alternatywy
tych dwóch zdarzeń jest równe sumie
prawdopodobieństw pierwszego i drugiego
zdarzenia i jest liczbą zawartą pomiędzy O a
1. JeŜeli więc prawdopodobieństwo jakiegoś
zdarzenia losowego wynosi x, to prawdopo-
dobieństwo zdarzenia przeciwnego, czyli
tego, Ŝe owo zdarzenie losowe nie zajdzie,
wynosi 1 - x. PowyŜsze sformułowanie bywa
nazywane za R. M. FRECHE-
669
PRAWDOPODOBIEŃSTWO
TEM, który podał interpretację aksjoma-tyki
Kołmogorowa, zmodernizowanym
aksjomatycznym ujęciem prawdopodo-
bieństwa.
2. mat. W ujęciu klasycznym (pocho-
dzącym od P. S. DE LAPLACE'A) — prawdo-
podobieństwo aprioryczne {prior probabili-
ty), dawniej zwane prawdopodobieństwem
matematycznym, obliczane według wzoru p
— mjn, gdzie m oznacza liczbę przypadków
wyróŜnionych (w sformułowaniu klasycznym
— przypadków sprzjqających), n — liczbę
ogółu określonych przypadków moŜliwych,
wśród których znajdują się przypadki
wyróŜnione. Na przykład
prawdopodobieństwo uzyskania w rzutach
kostką sześcioboczną szóstki (w grze jest to
przypadek sprzyjający) wynosi 1/6.
Prawdopodobieństwo to nazywa się
prawdopodobieństwem apriorycznym,
poniewaŜ moŜe być obliczane bez
odwoływania się do obserwacji, np. rzutów
kostką. Przy jego obliczaniu powinna być
zachowana zasada jednorodności: wyrzucenie
kostką do gry szóstki jest równie moŜliwe jak
wyrzucenie jedynki, dwójki itd.
3. mat. Prawdopodobieństwo częstościo-
we, aposterioryczne, zwane teŜ statystycznym
— granica częstości występowania jakiegoś
zdarzenia losowego A, które następuje bądź
nie następuje w ciągu powtarzanych n razy
doświadczeń (zdarzeń) B, przy czym B to
tyle, co suma A i nie-A (zdarzenie przeciwne);
p(A) = = lim m{A)/n{B), gdy n(B) zmierza do
nieskończoności (L. VON MISES). Na
przykład: B — rzut kostką (wyrzucenie
szóstki i nie-szóstek), A — wyrzucenie
szóstki; im liczba rzutów n{B) będzie
większa, tym bardziej m{A)/n{B) zbliŜać się
będzie do 1/6, poniewaŜ licznik wskazujący
liczbę uzyskanych szóstek n{A) w stosunku do
wszystkich rzutów — zbliŜać się będzie do 1.
Prawdopodobieństwo statystyczne odnosi się
nie tylko do zdarzeń, lecz równieŜ do
określonych cech przedmiotów w jakimś
670
PRAWDZIWOŚĆ
wyróŜnionym ich zbiorze, np. braków w partii
wyrobów (ale moŜna je teŜ rozpatrywać jako
zdarzenia).
4. log. Stosunek między zdaniem a prze-
słankami, z których ono wynika (J. M. KEY-
NES); jeŜeli przesłanki wykluczają zdanie,
prawdopodobieństwo jest zerowe (pewność
negatywna), jeŜeli zaś implikują, pra-
wdopodobieństwo jest całkowite (pewność
pozytywna). Do prawdopodobieństwa
logicznego w tym znaczeniu nawiązuje ujęcie
prawdopodobieństwa jako stopnia
uzasadnienia twierdzenia: twierdzenie im
lepiej uzasadnione, tym prawdopodobniej sze.
5. log. Stosunek między funkcjami zda-
niowymi (H. REICHENBACH): prawdopodo-
bieństwo jest częstością względną w zbiorze
wartości argumentu, które spełniają furikcję
zdaniową, stanowiącą poprzednik oraz
następnik owego stosunku prawdo-
podobieństwa.
6. UD.HUMFA: prawdopodobieństwo su-
biektywne — siła przekonania, Ŝe określone
zdarzenie nastąpi; przekonanie to wzrasta, gdy
wśród zdarzeń moŜliwych zwiększa się liczba
zdarzeń sprzyjających. Na przykład indukcja,
w której wszystkie przypadki sprzyjające są
zarazemi zdarzeniami moŜliwymi, staje się
indukcją zupełną (bezwyjątkową), i wówczas
prawdopodobieństwo osiąga wartość
graniczną, tj. pewność.
Współcześrue próbuje się konstruować
matematyczną teorię prawdopodobieństwa
subiektywnego, w której rozwaŜa się
przekonarue idealnego podmiotu, zacho-
wującego się według praw prawdopodo-
bieństwa matematycznego lub logicznego (L.
J. SAVAGE).
PRAWDZIWOŚĆ łc. yeritas; ang. truth-
fulness; fr. verite; nm. Wahrheit
1. t. pozn. Prawdziwość w sensie logicznym
— relacjonalna cecha językowych struktur
asertywnych (ściśle biorąc cecha taka
przysługuje jedynie osądom /!/,
671
PRAWDZIWOŚĆ
zdaniom zaś o tyle, o ile są językowymi
odpowiednikami sądów). W ujęciu klasy-
cznym cechę tę wyznacza aspektywna
zgodność treści poznania z jego przedmiotem,
tzn. zgodność pod określonym względem
(aspektem), rozumiana jako identyczność
owej treści z przedmiotem poznawanym
jedynie w pewnym zakresie. NaleŜy odróŜniać
zgodność poznawczą jako adekwatność
aspektywna od -^ adekwatności (1) w sensie
właściwym., polegającej na ujmowaniu
danego przedmiotu we wszystkich
stosujących się do niego aspektach
(prawdziwość absolutna, równoznaczna z
prawdziwością w sensie ontologicznym —
zob. wyŜej /2/). Według ^ absolutyzmu (1)
teoriopoznaw-czego zgodność poznawcza jest
niesto-pniowalna, niezmienna, niezaleŜna od
tego, kto i w jakich okolicznościach uznaje
dany sąd.
Od prawdziwości materialnej
(empirycznej), która polega na zgodności sądu
z jego przedmiotem formalnym i jest cechą
zdań uznawanych na podstawie do-
świadczenia, odróŜnia się (I. KANT) pra-
w d z i w o ś ć f o r m a l n ą (analityczną),
czyli prawidłowość poznania, występującą
wówczas, gdy nie zostały naruszone logiczne
reguły związków między elementami
poznania. Prawdziwość analityczna jest bądź
prawdziwością -^ tautologii (1) logicznych,
bądź ich podstawień, bądź zdań analitycznych
w sensie węŜszym (np. „śadne czerwone nie
jest zielone"). O prawdziwości formalnej
rozstrzyga się wyłącznie za pomocą środków
logiczno--językowych, ^. na podstawie
rozumienia wyraŜeń i prześledzenia ich
formalnej struktury, natomiast o prawdziwości
materialnej rozstrzyga się korzystając ponadto
z metod doświadczalnych. Kryterium
prawdziwości twierdzeń uznawanych za
prawa nauki stanowi ich zgodność z rze-
czywiście występującymi prawidłowościami
opis5m'anymi przez te prawa. —> Prawda (I)
poznawcza.
672
PRAWIDŁOWOŚĆ
2. metaf. Prawdziwość w sensie ontologi-
cznym — zgodność danego bytu z jego wła-
sną naturą lub z wzorcem (np. z zamysłem
artysty). W wypadku bytów przygodnych
zgodność ta jest -^ toŜsamością (3) relatywną,
niepełną^ proporcjonalną i stanowi rację ich
zrozumiałości {-^ inteligibilnośd). -> Prawda
(n) ontyczna.
PRAWIDŁOWOŚĆ łc. consecjuentia; ang.
regulańty; fr. regularite; nm. Regelmdfiigkeit,
Gesetzmdfiigkeit
Stale powtarzające się współzaleŜności cech
i zdarzeń, które występują w rzeczywistości,
wyraŜane bądź ilościowo, bądź jakościowo
przez prawa, reguły. Zgodność twierdzeń
uznawanych za prawa nauki z rzeczywiście
występującymi prawidłowościami stanowi
kryterium prawdziwości tych praw. RozróŜnia
się:
a) prawidłowości przyczynowe, polegające
na tym, Ŝe po określonym, zdarzeniu
wcześniejszym{-^ przyczjma Ul)stale
następuje określone zdarzerue późniejsze
(wskutek/2/);
b) prawidłowości strukturalne, polegające
na tym, Ŝe przynajmniej dwa zdarzenia stale
występują łącznie, tworząc pewne
(prawidłowe) struktury;
c) prawidłowości funkcjonalne, wystę-
pujące wówczas, gdy określonym zmianom
pewnych cech odpowiadają w regularny
sposób zmiany innych cech, często mające
postać funkcji lub korelacji.
PRAWO gr. nómos, arche (2); łc. lex (= pra-
wo przedmiotowe, treść prawa), ius (= prawo
podmiotowe), principium (2); ang. law, right,
principle (2, 4); fr. loi, le droit, principe (2, 4);
nm. Gesetz, Recht, Grund (2), Prinzip (2),
Grundsatz (4)
1. Rozumne ustalenie obowiązującego po-
rządku. W zaleŜności od tego, kto go ustala,
dla kogo i w jakim zakresie, czy i jak jest for-
mułowany, itp., rozróŜrua się:
A) metaf., teol. Odwieczne prawo BoŜe {lex
divina) — istniejący w Bogu odwiecz-
673
PRAWO
ny plan {lex aeterna — prawo wieczne) rzą-
dzenia wszystkim, realizowany Jego wolą.
B) metaf., et. Prawo n a t u r a l n e lub
prawo przyrodzone {lex naturalis, ius natu-
rale /nativum) — ogół norm obiektywnych i
niezmiennych, które wynikają z natury
człowieka, poznawanych przez niego dzięki
naturalnemu światłu rozumu. Prawo naturalne
jest odzwierciedleniem w umyśle ludzkim
prawa odwiecznego.
O et, teol. Prawo poŜytywne(stanowione)
{lex positiya, ius positivum):
a) prawo Boskie {ius divinum) — nakaz
BoŜy uzupełniający prawo naturalrie, prze-
kazany ludziom poprzez Objawienie;
b) prawo ludzkie {lex humana) — nakaz
rozumu wypływający z wolnej woli człowieka
(prawodawcy), będący konsekwencją prawa
naturalnego.
D) et. i w prawodawstwie: prawo przed
miotowe {lex) — treść prawa, czyli to, co
ono głosi, w przeciwstawieniu do —> upra
wnienia, czyli prawa podmiotowego {ius)
— prawa do czegoś, np. do czynienia albo
nieczynienia czegoś, do posiadania albo
nieposiadania czegoś. Zarówno prawo
przedmiotowe, jak i podmiotowe moŜe
być czyrine lub bierne.
E) W prawodawstwie: reguły obowią
zujące na terenie danego państwa i egze
kwowane wobec podmiotów prawa, sfor
mułowane (prawo pisane) w kodeksach:
cywilnym (prawo cywilne), karnym (pra
wo karne), administracyjnym (prawo ad
ministracyjne).
F) Prawo międzynarodowe — zasady
stosunków między państwami, przyjęte
i respektowane przez jakąś grupę państw.
G) Prawo narodów {ius gentium) w od
róŜnieniu od prawa obowiązującego na te
renie jednego państwa {ius civile) — w uję
ciu H. GROTIUSA: prawo wyrukające z pra
wa naturalnego, powstające w wyniku
zwyczajów wspólnych wielu narodom.
H) Prawo zwyczajowe {ius consuetudi-
narium) — powstałe w wyniku zwyczajów
społecznych i stosowanej praktyki;
674
PRAWO SPRZECZNOŚCI
najczęściej jest to tzw. prawo niepisane (ius
traditum).
Prawem w powyŜszych znaczeniach, w
szczególności (E), (F), (G), zajmuje się fi-
lozofia prawa.
2. metaf. —> Zasady bytu (pierwsze zasa-
dy, np. zasada toŜsamości, zasada niesprze-
czności, zasada przyczynowości, zasada racji
bytu) — absolutne warunki —> inteUgibE-
nośd jakiegoś bytu, naleŜące do jego istoty.
3. metod. Prawa nauk empirycznych —
sformułowane w języku danej nauki ujęcie
relacji współwystępowania lub następstwa
zjawisk. RozróŜnia się prawa ściśle ogólne,
czyli bezwyjątkowe, np. prawo równowaŜ-
ności masy i energii, oraz prawa statystyczne,
opierające się na prawdopodobieństwie, np.
prawo określające prawdopodobieństwo
śmierci w przypadkach zachorowania na
określoną chorobę. Prawa przyrody mogą być
ujmowane od strony nauk przyrodniczych, od
strony filozofii przyrodoznawstwa i od strony
filozofii przyrody.
4. log. Twierdzenia logiki formalnej, czyli -
^ tautologie (1).
PRAWO SPRZECZNOŚCI ang. law of
contradiction; nm. Gesetz des Widerspruchs
log. syM.-^ Zasada (prawo) /nie-/sprze-
czności (1).
PRAWO WYŁĄCZONEGO ŚRODKA
ang. law of excluded middle; fr. principe de
milieu exclu
log. W tradycyjnej logice nazywane ter-
tium non datur, zapisywane w niej: „A jest B
lub A nie jest B" — jedno z praw klasycznego
—> rachunku zdań, mające formę: „p V ~p",
gdzie p reprezentuje dowolne zdanie, np.
„Pada lub nie pada", „KaŜda liczba większa
od 2 jest sumą dwóch liczb pierwszych lub
rueprawda, Ŝe kaŜda liczba większa od 2 jest
sumą dwóch liczb pierwszych". Drugi z
podanych przykładów podstawienia w
schemacie prawa wyłączonego środka
ilustruje powody, dla których prawo to nie
jest przyjmowane
675
PRADYKABILIA
W logice —> intuicjonizmu (6): nie potrafimy
wskazać ogólnej metody, która by dla
dowolnej liczby większej od 2 pozwoliła nam
rozstrzygnąć, czy jest ona sumą dwóch liczb
pierwszych, ale równieŜ nie potrafimy
udowodnić, Ŝe druga, tj. przecząca część
alternatywy jest prawdziwa (w tym sensie, Ŝe
jej odrzucenie prowadzi do sprzeczności). Nie
moŜna zatem zaakceptować Ŝadnego z dwóch
członów alternatywy, wzajemnie ze sobą
sprzecznych, gdy tymczasem prawo
wyłączonego środka powiada, Ŝe z dwóch
zdań sprzecznych przynajmniej jedno
zasługuje na akceptację jako prawdziwe. Z
powodu rozbieŜności z postulatami
intuicjonizmu prawo wyłączonego środka nie
znajduje się na liście intuicjonistycznych praw
logiki, składających się na pewnego rodzaju
—> logikę wielowartośdową; nie jest ono
takŜe twierdzeniem uwzględnianym w
niektórych innych logikach
wielowartościowych.
PREADAPTACJA <łc. prae- = wprzód +
nłc. adaptatio = przystosowanie) ang. pre-
adaptation; fr. preadaptation
Mol. Termin CH. B. DAYENPORTA przyjęty
na określenie przystosowania się pewnych
organizmów do warunków Ŝycia bez
uprzedniego wpływu owych warunków na te
organizmy.
Teoria preadaptacji została sformułowana w
związku z —> ewolucjonizmem (2)
darwinowskim — bądź jako jego uzupeł-
nienie, bądź w opozycji do niego. Współ-
cześnie najbardziej znanym przedstawicielem
teorii preadaptacji, zwłaszcza preadaptacji
genetycznej, jest L. C. CUENOT.
PREDESTYNACJA (nłc. <praedestinatio> =
przeznaczenie) ang. predestination; fr. pre-
destination; nm. Prddestination syn.—^
Przeznaczenie.
PREDYKABILIA (nłc. <praedicabilia> =
orzecznik!) gr. kategoroumena; ang. predi-
cables; fr. predicables; nm. Prddikabilien
676
PREDYKABILIA
1. W logice tradycyjnej: pięć pojęć, za
pomocą których od czasów PORFIRIUSZA
ustalano odmienność róŜnych sposobów
przysługiwania orzecznika podmiotowi
{modi praedicandi), konieczną zwłaszcza do
utworzenia poprawnej definicji. Są to:
1) rodzaj (genos, genus), 2) gatunek {eidos,
species), 3) róŜnica gatunkowa {eidopoios
diaphord, differentia specifica), 4) właściwość
{idion, proprietas), 5) przypadłość {symbebe-
kós, accidens). Na przykład: Piotr jest czło
wiekiem (gatunek), tzn. jest istotą Ŝyjącą
(rodzaj), rozumną (róŜnica gatunkowa),
zdolną do mówienia (właściwość) i rze
czywiście w danej chwili mówi (przypad
łość). PowyŜszy zestaw sposobów orzeka
nia pochodzi od Porfiriusza (Isagoga), któ
ry opierając się na ARYSTOTELESIE zmienił
jednak zarówno ich liczbę, jak i kolejność,
ustaloną w Topikach (I, 4,101 b 17-25) jak
następuje: 1') właściwość {idion), 2') defini
cja {hóros), 3') rodzaj {genos), 4') przypad
łość lub cecha przypadkowa {symbebekós).
W zestawieniu tym Arystoteles pomija,
uwzględnioną później przez Porfiriusza,
„róŜnicę gatunkową", uwaŜając, Ŝe mieści
się ona juŜ w „rodzaju", choć w późniejszej
tradycji łączono ją z „definicją".
Wymienione przez Porfiriusza pojęcia
nazywano tradycyjnie „pięcioma słowami"
{pente phonón, ąuinąue voces), tj. wyrazami,
które wyodrębnił on z dzieł Arystotelesa,
głównie z Topik, i podał ich definicje,
przeprowadzając zarazem analizę istniejących
między nimi podobieństw i róŜ-ruc.
Szczególnie dwa spośród „pięciu słów" —
„rodzaj" i „gatunek", zapoczątkowały w
średniowieczu spór o uniwersalia, dotyczący
kwestii: czy w rzeczywistości istnieją
wyłącznie byty jednostkowe, czyli indywidua,
czy teŜ oprócz nich takŜe byty ogólne jako
odpowiedniki pojęć uniwersalnych i nazw
ogólnych, które dają się orzekać o wszystkich
jednostkach danej klasy („rodzaju",
„gatunku").
2. U I. KANTA: W przeciwieństwie do —>
predykamentów — pochodne i podrzędne
677
PREDYKAT
pojęcia czystego intelektu {Prddikabilien des
reinen Yerstandes) {Krytyka czystego rozumu,
A 82, B 108). Są to: w kategorii przyczyno-
wości — 1) siła {Kraft), 2) działanie {Hand-
lung), 3) doznawanie (Leiden); w kategorii
wspólnoty — 4) obecność {Gegenwart lub —
zaleŜnie od odczytania rękopisu Kanta —
Gegenwirkung = 'przeciwdziałanie'), 5) opór
{Widerstand); w kategorii modalności — 6)
powstawanie {Entstehen), 7) przemijanie
(Yergehen), 8) zmiana {Yerdnderung).
3. U A. SCHOPENHAUERA {Die Welt, suppl.,
I, 6 — w nawiązaniu do 1. KANTA): praedi-
cabilia a priori — zestaw wszystkich zdań
ogólnych, które mogą być przyjęte a priori w
odniesieniu do przestrzeni {Raum), czasu
{Zeit) i materii {Materie).
PREDYKACJA (nłc. <praedicatio>, od łc.
praedicatum = orzeczenie) ang. predication;
fr. predication; nm. Prddikation log. syn.—>
Orzekanie.
PREDYKAMENTY (nłc. <praedicamenta>
= kategorie logiczne (ARYSTOTELES)) ang.
predicaments; fr. predicaments; nm. Prddika-
menten
syn.-^ Kategorie; utworzony na pniu ła-
cińskim równoznacznik greckiego słowa
kategoriai, rozpowszechniony od czasów
średniowiecza.
PREDYKAT (nłc. praedicatum = orzeczenie,
od łc. praedicare = orzekać) gr. tó kate-
goroumenon, kategórema; ang. predicate; fr.
predicat; nm. Prddikat, Begriffsausdruck, Be-
griffswort (G. FREGE)
1. log. WyraŜenie, które jest —> funkto-
rem (1) współtworzącym razem z -^ nazwami
0edną lub kilkoma) -^ zdanie proste lub —>
formułę (b) zdaniową prostą; np. w
matematyce: < (znak mniejszości). Predykaty
są więc funktorami zdanio-twórczymi od
argumentów nazwowych i dzielą się na
jednoargumentowe {one-pla-ce predicate),
dwuargumentowe {two-place predicate) itd.
678
 PREEGZYSTENCJA
2. log. —> Formuła (b) zdaniowa ze zmien-
nymi wolnymi, w której występuje predykat
w powyŜszym (1) sensie.
-^ Orzecznik.
PREEGZYSTENCJA <łc. prae- = wprzód +
nłc. existentia = istnienie) ang. pre-exist-ence;
fr. preexistence; nm. Praexistenz
Istnienie kogoś lub czegoś poprzedzające
jego obecne istnienie, a konkretniej —
istnienie duszy człowieka przed zaistnieniem
jego ciała. Preegzystencja moŜe dotyczyć albo
uprzedniego istnienia duszy w jakimś ciele
{—> reinkarnacja), albo jej istnienia
bezcielesnego. Wiara w preegzystencję,
niezgodna z -^ kreacjonizmem (2), jest treścią
preegzystencjalizmu.
PREFERENCJA (fr. <preference> z łc. prae-
ferre = stawiać coś ponad czymś) ang. pre-
ference; nm. Preferenz
W teorii decyzji: relacja porządkująca zbiór
wartości przypisywanych wynikom działania,
a za ich pośrednictwem — samym działaniom
(wyŜej ceni się to działanie, które przynosi
lepszy wynik). RozróŜnia się preferencję
m o c n ą i s ł a b ą : w sensie mocnym
zwrot: „preferuję x nad y" znaczy tyle, co:
„wolę x niŜ y"; w sensie słabym natomiast jest
to alternatywa: „bądź wolę x niŜ y, bądź cenię
V je na równi". Posiadanie określonych
preferencji jest koniecznym warunkiem
podejmowania decyzji.
W tych naukach społecznych, które dąŜą do
ujęć ilościowych (psychometria, socjo-metria,
ekonometria), pojęcia preferencji uŜywa się
dla określenia, co jednostka lub jakaś grupa
woli bardziej od czegoś innego. MoŜna
budować skale preferencji i przewidywać
pewne zachowania w określonych sytuacjach.
PRESTABILIZM (nłc. praestabilitus = z gó-
ry ustanowiony) ang. praestabilism; fr. pre-
stabilisme; rim. Prastabilismus metaf. Pogląd
G. W. LEIBNIZA, przyjmu-
679
PROBABILIZM
jący —> harmoruę przedustawną {harmonia
praestabilita).
PRESUPOZYCJA (łc. prae- = wprzód +
nłc. suppositio = podkładanie) ang. presup-
position; fr. presupposition; nm. Prasupposi-
tion
1. log. Zdanie, którego prawdziwość jest
warunkiem koniecznym prawdziwości lub
fałszjm^^ości innego zdania: (p A ~p) —> q.
—> Implikacja.
2. metod., psych. Sąd nie wyraŜony, któ
rego prawdziwość zakładamy w kaŜdej
wypowiedzi lub sądzie wyraŜonym, ukry
ta przesłanka stanowiąca warunek konie
czny utrzymania danej wypowiedzi.
-^ Supozycja (2).
PREWIDYZM (łc. praevidere = przewidy-
wać)
t. pozn. Termin zaproponowany przez W.
BIEGAŃSKIEGO na określenie projektowanej
przez niego teorii poznania, budowanej przy
załoŜeniu, Ŝe poznanie nie tyle odzwierciedla
rzeczywistość, co ją przewiduje.
PROBABILIORYZM (łc. probabilior = bar-
dziej prawdopodobny) ang. probabiliorism;
fr. probabiliorisme; nm. Probabiliorismus
et. Jeden z tzw. —> systemów moralnych,
stwierdzający, Ŝe człowiekowi przysługuje
moŜność postępowania niezgodnego z normą
—> prawa (IC) pozytywnego, co do której
zachodzi wątpliwość, ale przysługuje mu ona
tylko wtedy, kiedy racje przeciw
obowiązywalności owej normy są bardziej
prawdopodobne (probabilior) aniŜeli za jej
obowiązy walnością. W przypadku równego
prawdopodobieństwa tych racji naleŜy się
dostosować do wymogów prawa.
PROBABILIZM (łc. probabilis = prawdo-
podobny) ang. probabilism; fr. probabilisme;
run. Probabilismus
1. t. pozn. Doktryna kwestionująca wartość
poznania, odbiegająca jednak zarów-
680
PROBABILIZM
no od skrajnego -^ sceptycyzmu (1), jak i od
teoriopoznawczego ^ dogmatyzmu (2).
Według probabilizmu teoriopoznawczego
umysł ludzki nie moŜe osiągnąć wiedzy
bezwzględnie pewnej, lecz tylko mniej lub
bardziej prawdopodobną. Probabilizm w tej
postaci był reprezentowany w Nowej
Akademii (ARKEZYLAOS, KARNEADES).
2. metod. Pogląd, według którego wyni
ki badań naukowych zarówno empirycz
nych, jak i formalnych są tylko prawdopo
dobne. Taki charakter mają równieŜ pra
wa przyrody, a zdania uwaŜane za pra
wdziwe są jedynie w wysokim stopniu
prawdopodobne. Podobnie i w filozofii
naleŜy zadowalać się rozwiązaniami naj
bardziej prawdopodobnymi (A. A. COUR-
NOT). Według współczesnego probabili
zmu rozstrzygnięcia definitywne są upra
womocnione jedynie na terenie nauk for
malnych, czysto analitycznych; wiedza
dotycząca rzeczywistości transcendentnej,
odwołująca się do bezpośredniego pozna
nia jest obalalna, a wszelkie weryfikacje
i falsyfikacje przeprowadzane na jej tere
nie są jedynie prawdopodobne lub upraw-
dopodabniające (H. REICHENBACH, T. CZE-
śOWSKl).
3. et. Jeden z tzw. —> systemów moral
nych, zajmujący pośrednie miejsce między
-> tucjoryzmem a -^ laksyzmem (2), naj-
powszechniej uznawany przez katolickich
etyków i moralistów. Podstawowa teza
probabilizmu etycznego stwierdza, Ŝe
w przypadku pojawienia się wątpliwości
co do obowiązywalnośd normy -prawa
(IC) pozytywnego Ŝywiącemu taką wąt
pliwość wolno kierować się własnym zda
niem wówczas, kiedy racja przeciwko
obowiązywalności owej normy jest rze
czywiście prawdopodobna, a takŜe i wów
czas, kiedy racja za jej obowiązywalnością
jest równie, a nawet bardziej prawdopo
dobna. Reguła ta opiera się na załoŜeniu,
Ŝe prawo pozytywne wątpliwe nie obo
wiązuje {lex dubia non obligat), a poza tym
zmierza ona do uniknięcia dodatkowych
681
PROBLEMATYCZNY
trudności praktycznych, jakie wynikają z
niemoŜności wywaŜenia, czy racje są równie
prawdopodobne bądź teŜ która z nich jest
bardziej, a która mniej prawdopodobna. W
kaŜdym zatem wystarczająco uzasadnionym
przypadku, kiedy zachodzi wątpliwość co do
mocy obowiązującej danej normy prawa
pozytywnego, przysługuje człowiekowi
wolność decyzji, byleby kierował się racjami
rozumnymi i poczuciem odpowiedzialności.
W przypadku zaś, kiedy wątpliwości, nawet z
duŜym prawdopodobieństwem uzasadnione,
odnoszą się do —> prawa (IB) naturalnego,
zwolennicy probabilizmu przyjmują, zgodnie
z załoŜeniami —> tucjoryzmu, zasadę
większego bezpieczeństwa moralnego.
PROBLEM (gr. <próblema> = to, co się ma
przed sobą, przeszkoda, pytanie) łc. quae-stio;
ang. problem; fr. probleme; nm. Problem
1. Zagadnienie teoretyczne, tj. pytanie t3^u:
„jaki jest stan rzeczy?", lub praktyczne, tj.
pytanie typu: „jak postępować, Ŝeby osiągnąć
zamierzony stan rzeczy?". Rozwiązywanie
problemów dokonuje się w sposób czysto
rozumowy (jak np. w matematyce) lub
empiryczny. Zagadnienie naukowe moŜe mieć
charakter bardziej teoretyczny lub bardziej
praktyczny, moŜe teŜ mieć charakter bądź
przedmiotowy (empiryczny, czyli szukania
danych doświadczenia, lub konceptualny, gdy
wyjaśniamy czy teŜ konstruujemy język),
bądź proceduralny (metodologiczny lub
naleŜący do dziedziny szacowania pojęć
naukowych).
2. U G. MARCELA: W przeciwstawieniu do -
^ tajemnicy (1) — zewnętrzny w stosunku do
podmiotu i obojętny mu przedmiot
poznawczy, dotyczący sfery —> posiadania
(2).
PROBLEMATYCZNY <gr. <problematikós>
= niepewny, odnoszący się do pytań) ang.
problematic (1), problematical (2); fr. proble-
matique; nm. problematisch
682
PROCES
1. log. MoŜliwościowy, tzn. dotyczący
tego, co moŜliwe, a więc tego, co moŜe być
prawdziwe, a czego zaprzeczenie nie musi
być fałszywe. Epistemologicznymi poję
ciami moŜliwości i konieczności oraz za
chodzącymi między nimi stosunkami zaj
muje się -^ logika modalna.
a) W logice tradycyjnej: określenie jednego
z trzech rodzajów sądów — obok sądów
asertorycznych i sądów apodyktycznych — w
ich podziale według —> modal-ności (2).
Sądy problematyczne mają strukturę zdań: A
moŜe być B, i wyraŜają moŜliwość
przysługiwania orzecznika podmiotowi. Dla
sądów problematycznych ARYSTOTELES
utworzył specjalną logikę.
b) U I. KANTA: proUematische Urteile —
określenie sądów wyraŜających jedną z trzech
kategorii —> modalności (1), mianowicie
moŜliwość {Moglichkeit), która w jego
zestawie apriorycznych kategorii umysłu
przeciwstawiona jest kategoriom rzeczywi-
stości (sądy asertoryczne) i konieczności (są-
dy apodyktyczne). Sądami problematycznymi
nazywa Kant talde sądy, w których
stwierdzenie lub zaprzeczenie przyjmuje się
jedynie za moŜliwe (dowolne).
2. pot. Wątpliwy, mało prawdopodob
ny, nasuwający problem, dla którego brak
rozwiązania.
PROCES (łc. processus = postępowanie
naprzód) ang. process; fr. processus; nm.
Prozess, Yerlauf
Ukierunkowany ciąg zdarzeń następujących
po sobie w czasie, tworzących naturalną lub
myślową całość; zdarzenia te są powiązane
wzajemnymi zaleŜnościanni przyczyno-wjoni
lub strukturalno-funkcjonaln}m:u.
W ujęciu R. INGARDENA: niesamodzielny
bytowo przedmiot składający się z faz, z któ-
rych jedna, teraźniejsza, jest aktualna. Do
swego istnienia wymaga on przynajmniej
jednego przedmiotu, który trwa w czasie, jako
własnego podmiotu cech. Procesy zachodzą
jedynie w obrębie bytu realnego.
1. fiz. Ciąg zmieniających się stanów ja-
683
PROJEKCJA
kiegoś układu — przy rozumieniu układu jako
zbioru pewnych cech, przysługujących mu w
danej chwili oraz koniecznych i
wystarczających do określenia go w danej
chwili i w danym odniesieniu.
2. psych. Proces psychiczny rozumiany
jako:
a) przeŜycie (zjawisko) psychiczne o treści
uświadomionej;
b) przeŜycie (zjawisko) psychiczne o treści
uświadomionej lub nieuświadomionej;
c) niekiedy: proces nerwowy z zakresu tzw.
wyŜszych czynności nerwowych (I. P.
PAWŁÓW).
P r o c e s poznawczy — jeden z kilku
zasadruczych procesów psychicznych (takich
np. jak procesy emocjonalne, dąŜe-niowe),
dzięki któremu podmiot uzyskuje wiedzę o
otaczającym świecie. Do procesów
poznawczych zalicza się: odbieranie —>
wraŜeń, —> spostrzeganie, -^ myślenie (2), -^
uczenie się, zapamiętywanie (—> pamięć /1/).
—> Poznarue (1).
3. soc. Proces społeczny — seria zjawisk
wzajemnych oddziaływań ludzi na siebie
lub teŜ zjawisk, które zachodzą w organi
zacji i strukturze grup, zmieniająca sto
sunki między ludźmi lub stosunki między
składowymi elementami zbiorowości.
PROFANUM (łc. <profanum> = to, co nie
uświęcone)
Sfera doświadczenia przyrodzonego,
świeckości {vs^ sacrum).
Podstawowy termin w filozofii religii (R.
K. L. OTTO).
PROJEKCJA (łc. proiectw = rzucanie przed
siebie) ang. projection; fr. projection; nm.
Projektion
1. psych. Mechanizm obronny oparty na
represji (—> wyparcie), polegający na przy-
pisywaniu innym własnych nie akcep-
towanych przez siebie cech, postaw lub
motywów.
2. t. pozn. Jeden z etapów procesu pozna-
nia, który według teorii projekcji (przeciw-
684
PROMETEIZM
stawnej —^ percepcjonizmowi /2/) polega na
tym, Ŝe proste wraŜenia, będące stanami su-
biektywnymi, są obiektywizowane przez
podmiot, który je uwaŜa za postrzegany
przedmiot zewnętrzny (ś. DE CONDILLAC).
PROMETEIZM (od imienia mitycznego
bohatera greckiego, Prometeusza, który
nauczył ludzi umiejętnego uŜywania ognia,
sztuk i rzemiosł) fr. prometheisme
Twórcza, dynamiczna postawa człowieka
wobec zastanej rzeczywistości i samego
siebie, mobilizująca go do opanowywarua i
przekształcania świata; takŜe będący wyrazem
takiej postawy nurt myśli humanistycznej,
szczególrue Ŝywy w dobie Odrodzenia, potem
w scjentyzmie (prometejski charakter nauk
ścisłych), w marksizmie (element etyki), w
społecznej myśli chrześcijańskiej.
PROPORCJONALNOŚĆ <nłc. <proportio-
nalitas> = właściwy stosunek, współmier-
ność; harmonia, symetria) ang. proportio-
nality; fr. proportionalite; nm. Proportiona-
litat
Współmierność, wzajemna odpowied-niość,
wzajemne ustosunkowanie części jakiejś
całości.
1. estet. Proporcjonalność właściwa —
syn.—> harmonia (2); obejmuje ona jakie-
kolwiek stosunki, zarówno ilościowe, jak i
jakościowe, jeŜeli tylko odpowiadają formie
rzeczy. Określona w kanonach sztuki,
wymieniana w definicjach —> piękna (1) —
w koncepcji pitagorejsko-platońskiej jako
jego istota (symetria), w ujęciu TOMASZA z
AKWINU jako jeden z jego obiektywnych
warunków (obok zupdności-całkowitości i
blasku formy).
2. metaf. -^ Analogia (II-lBb) propor-
cjonalności ogólnej (analogia proportionali-
tatis).
PROSTOTA gr. haplótes, to apeńsson; łc.
simplidtas; ang. simplicity; fr. simplicite; nm.
Einfachheit
685
PROTOTETYKA
1. metaf. NiezłoŜoność absolutna (Bóg) lub
względna, wolna od róŜnorodnycłi elementów
(np. monada u G. W. LEIBNIZA), odlaywana w
wyniku analizy (np. u R. DES-CARTES'A
natury proste jako przedmiot poznania: figury,
ruch, rozciągłość). Ta druga moŜe być cechą
przedmiotu nie złoŜonego w jakimś
rozpatrywanym aspekcie, a co za tym idzie —
niepodzielnego, lub złoŜonego ze względnie
małej liczby elementów; w prz}^adku
przedmiotów złoŜonych z tej samej liczby
elementów prostszy z nich jest ten, w którym
zachodzi mniejsza liczba relacji pomiędzy
elementami.
2. filoz. przyr. Z a s a d a p r o s t o t y
(principio di semplicita) — sformułowana m.
in. przez GALILEUSZA, który stwierdzał, Ŝe
natura wszędzie tam, gdzie tylko moŜe się
posłuŜyć niewielką liczbą przyczyn, nie
stosuje większej ich liczby. Zasadę tę ilustruje
np. spadanie ciał, które się dokonuje po
najkrótszej drodze.
3. estet. W odniesieniu do wytworów
ludzkich — materialnych lub intelektualnych:
cecha całości tworzącej harmonijną jedność,
którą moŜna uchwycić w syntetycznej intuicji.
PROTENCJA (łc. protenus = przed sobą,
naprzód, zaraz, natychmiast) fr. proten-tion;
nm. Protention
W fenomenologii: moment aktu (stanu)
świadomości będący otwarciem się na ciąg
dalszy przeŜywanego aktu, niejako ocze-
kiwanie kontynuacji strumienia świadomości,
i^s—> Retencja.
PROTOTETYKA (gr. prótos = pierwszy -I-
thetikós = zdolny do ustalania) ang. pro-
tothetics
log. Jedna z trzech teorii logicznych S. LE-
ŚNIEWSKIEGO (obok -^ ontologii /7/ i -> me-
reologii); prototetyka obejmuje —> rachunek
zdań, rachunek zdań z kwantyfika-torami oraz
nadbudowaną nad tymi rachunkami teorię
funkcji zdaniopochod-nych.
686
PRÓG PRYWACJA

PRÓG ang. threshold; fr. seuil; nm. Schwel-le nego gazu. Dzisiaj, zgodnie z mechaniką
psych. Pojęcie z zakresu psychofizyki: kwantową m.oŜna twierdzić, Ŝe przestrzeń rue
wyznaczone statystycznie minimalne na- jest pusta; współczesna fizyka posługuje się
tęŜenie bodźca zdolnego do wywołania pojęciem tzw. próŜni fizycznej, które oznacza
określonej reakcji organizmu (próg absolutny podstawowy stan pola fizycznego,
/absolute Schwelle/, czyli próg wraŜliwości, charakteryzujący się energią potencjalną
zwany teŜ progiem pobudliwości bądź umownie równą zeru, istnieniem cząstek
progiem podniety / Reizschwelle/) lub wirtualnych i drgań tzw. zerowych.
minimalna róŜnica między bodźcami Rekapitulując kwestię istnienia próŜni, w
zdolnymi do wjrwołania takiej reakcji (próg świetle współczesnej wiedzy przyrodniczej
róŜnicy / Unterschiedsschwelle/, czyli próg moŜna wyróŜnić dwa aspekty tego pojęcia:
czułości). 1) p r ó Ŝ n i a a b s o l u t n a , doskonała —
obszar całkowicie pozbawiony cząstek
PRÓG ŚWIADOMOŚCI ang. threshold oj materialnych, nie istniejący w przyrodzie;
consciousness; fr. seuil de la conscience; run. 2) p r ó Ŝ n i a w z g l ę d n a — obszar
Schwelle des Bewufitseins, Bewufitseins- wypełniony gazem o ciśnieniu niŜszym od
schwelle ciśnienia atmosferycznego (próŜnia niska —
W psychoanalizie: granica między zja- do lO'^ paskali, próŜnia średnia — 10^-10"^
wiskami aktualnie uświadamianymi sobie Pa, próŜnia wysoka —10'^-10"^ Pa, próŜnia
przez podmiot i zjawiskami (procesami) bardzo wysoka — poniŜej 10'^ Pa).
psychicznymi nie uświadamianymi. Granica
ta dzieli świadomość od ^przed-świadomości PRYNCYPIALIZM (nłc. principialis = po-
(1) i jest przekraczalna. czątkowy, od łc. principalis = naczelny)
et. Postawa, w której motywacja zachowań
PRÓśNIA gr. to kenón; łc. vacuum, vacui- sprowadza się w kaŜdym przypadku do
tas; ang. vacuity, vacuum, the void; fr, la vide; wierności raz przj^ętej zasadzie postę-
nm. Leere powania. Pryncj^ializm moralny jest postawą
filoz. przyr. Pusta przestrzeń, pozbawiona kogoś, kto działa nie ze względu na
jakiejkolwiek materii, puste miejsce, które zamierzone skutki swych czynów lub kierując
mogłoby zawierać materię, ale jej nie zawiera. się dbałością o czystość intencji, lecz dla
Koncepcję próŜni jako absolutnej pustki formalnego zachowania zgodności z tą zasadą
rozwijał m. in. EPIKUR, LUKRECJUSZ, moralnego postępowania, która raz została
GALILEUSZ, P. GASSENDI, I. NEWTON. MoŜli- uznana przez niego za właściwą.
wość istnienia próŜni odrzucał m. in. PAR-
MENiDES (utoŜsamiający próŜnię z nieby- PRYWACJA (łc, <privatio> = pozbawienie
tem), ARYSTOTELES (teza o „lęku natury" (czegoś)) gr. steresis; ang. deprivation (1),
przed próŜnią — horror vacui; —> plenizm), privation; fr. privation; nm. Beraubung (1),
R. DESCARTES (który utoŜsamiał materię z Privation (2)
rozciągłością, a zatem pojęcie absolutnej 1. U ARYSTOTELESA {Metaf., V, 22, pocz.; X,
próŜni uwaŜał za sprzeczne). Dla LEUKIPPO- 4,1055 b 4-6; Kateg., 10,12 b 26 -12 a 5): ste-
SA i atomistów próŜnia była przestrzeruą, w resis w przeciwstawieniu do heicsis (= po-
której się poruszają atomy. siadanie, stan posiadania) — brak określonej
Dopiero w XVII w. moŜliwość istnienia cechy w jakimś podmiocie zmian, przy czym
względnej próŜni wykazali doświadczalnie E. brak ten moŜe być spowodowany róŜnymi
ToRRicELLi (1643) i O. VON GUERICKE (1650), uwarunkowaniami podmiotu:
uzyskując stan wysoce rozrzedzo- 1) brak cechy, której podmiot wskutek

687 688
PRZECIWIEŃSTWO
niedoskonałości swej istotowej natury nie
moŜe posiadać (np. brak wzroku u roślin);
2) brak cechy, którą podmiot, zgodnie ze
swą istotową naturą, mógłby posiadać, lecz
której nie posiada wskutek niedoskonałości
związanej nierozłącznie ze swym gatunkiem
(np. brak wzroku u kreta);
3) brak cechy, której podmiot jeszcze nie
posiada, lecz którą w pewnym momencie
posiądzie (np. brak wzroku u dziecka przed
urodzeniem, a u niektórych zwierząt — takŜe
po urodzeniu);
4) brak cechy, której podmiot aktualnie nie
posiada, choć powinien ją posiadać i chociaŜ
osiągnął w swoim rozwoju odpowiedni do
tego moment (np. brak wzroku u człowieka
ślepego).
Ostatni przypadek unaocznia właściwe
znaczenie pojęcia prywacji, które ma nie tylko
aspekt logiczny (zob. niŜej 121), lecz takŜe
ontyczny i fizyczny. WiąŜe się ono ściśle z
arystotelesowską teorią powstawania {-
^generatio III), poniewaŜ punktem wyjścia
dla wszelkiego powstawania w sensie
biologicznym czy konceptualnym jest
prywacja przyszłej formy w podmiocie zmian,
który zdolny jest do jej posiadania i w swoim
rozwoju zmierza do tego, by ją uzyskać.
2. W logice tradycyjnej: taki stosunek
między orzecznikiem a podmiotem zdania, Ŝe
orzecznik nie przynaleŜy do definicji
podmiotu, choć nie jest niezgodny z Ŝadną z
cech współkonstytuujących jego istotę.
PRZECIWIEŃSTWO gr. to enantion, en-
antia (ARYSTOTELES), enantiótes; nłc. contra-
rietas; ang. contrary; fr. contrariete, le con-
traire; nm. Gegensatz, Gegenteil
1. log. Stosunek między zdaniami kate-
gorycznymi o tym samym podmiocie i
orzeczniku, z których jedno jest ogólno-
twierdzące (SaP — kaŜde S jest P), a drugie
ogólnoprzeczące {SeP — Ŝadne S nie jest P);
mogą one być zarazem fałszywe, ale nie mogą
być zarazem prawdziwe. —> Kwadrat
logiczny.
689
23 — Słownik filozoficzny
PRZECIWSTAWNOSC
2. U G. W. F. HEGLA: sprzeczność między
kolejnymi etapami rozwijającej się myśli (—>
triada).
3. W materializmie dialektycznym: ka-
tegoria heglowska (odnoszona do pojęć)
przeniesiona do sfery zjawisk materialnych,
wyraŜona w dialektycznym prawie „jedności i
ścierania się przeciwieństw" (prawa —>
dialektyki /7b/). W filozofii marksistowskiej
przeciwieństwa traktuje się jako źródła -^
ruchu (2) i rozwoju materii; mogą to być stany
rzeczy, tendencje, procesy jako szersze (co
najmniej dwuczłonowe) układy
rzeczywistości o charakterze dynamicznym.
RozróŜnia się przy tym przeciwieństwa
wewnętrzne — stanowiące dany układ, oraz
przeciwieństwa zewnętrzne — między
jednym a drugim układem.
Prawo jedności i ścierania się przeci-
wieństw znajduje zastosowanie m. in. w
materializmie historycznym w odniesieniu do
rzeczyTvistości historycznej i społecznej.
Rozwój społeczny ujmuje się tam jako
dialektyczny proces powstawania i zanikania
przeciwieństw we wzajemnym oddziaływaniu
człowieka i przyrody, sił wytwórczych i
stosunków produkcji, bazy ekonomicznej i
nadbudowy in-sty tucjonalno-ideologicznej.
PRZECIWSTAWNOSC gr. antikemena;
nłc. oppositio, antiperistasis (F. BACON); ang.
opposition; fr. opposition; nm. Gegensatz, Ge-
gensetzung, Opposition
metaf. Uwyraźnienie nietoŜsamośd dwóch -
> stanów (1) bytowych przez zastosowanie do
nich pojęda —» sprzecznośd (2), która jako
dotycząca -^ bytu i ~> niebytu (1) jest prze-
ciwstawnością naczelną, wszystkie zaś inne
przeciwstawności opierają się na niej. Ściśle
biorąc, przedwstawność sprzeczności prze-
kreśla podmiot (lub jego aspekt), w którym
miałaby się realizować (-> zasada /nie-/
sprzeczności); inne przeciwstawności, wią-
Ŝące się ze złoŜeniem bytowym, opartym na
nietoŜsamośd czynników współstano-
690
PRZECZENIE
wiących byt (np. forma - materia), mogą
istnieć w rzeczywistym podmiocie nie ni-
szcząc jego bytowości.
Podział przeciwstawności według ARY-
STOTELESA {Mełaf., I, 4; Kałeg., 10 i 11):
1) przeciwstawność stosunku, np. pod-
wójny - pojedynczy;
2) przeciwstawność przeciwieństwa, np.
dobry - zły;
3) przeciwstawność braku (pozbawienia
/prywacji/ i posiadania), np. ślepy -
posiadający wzrok;
4) przeciwstawność sprzeczności (twier-
dzerua i przeczenia), np. siedzi - nie siedzi.
PRZECZENIE gr. apóphasis; łc. negatio;
ang. negation, denial; fr. negation; nm. Nega-
tion, Yerneinung
1. log. syn.-> Negacja.
2. U I. KANTA: Negation — jedna z trzech
kategorii jakości (obok realności i ograni-
czenia).
PRZEDMIOT gr. antikeimenon, aisthetón;
nłc. obiectum; ang. object; fr. objet; nm. Ob-
jekt, Gegenstandt
1. Cokolwiek, np. jakiś byt realny, ale teŜ
np. byt moŜliwy lub intencjonalny (w
fenomenologii przyjmuje się niekiedy
przedmioty nie istniejące i wówczas nie kaŜdy
przedmiot jest bytem).
2. t. pozn., metod. W przeciwstawieniu do -
^ podmiotu (2) — to, co poznawane lub po-
znane, to, do czego odnoszą się akty świado-
mości (jakiejkolwiek władzy poznającej).
Przedmiot moŜe oznaczać to, czego istnienie
jest ruezaleŜne od poznania przez podmiot
(w—>realizmie/IA/ poznawczym) albo to, co
jest przedstawione (przedmiot przedstawienia)
jako róŜne od aktu, przez który jest
przedstawione, w odróŜnieniu od —> rzeczy
samej w sobie.
Podstawowe rozróŜnienie:
A) przedmiot m a t e r i a l n y — ja-
kikolwiek byt ze wszystkimi cechami, jakie
tylko posiada;
B) przedmiot formalny (sc. przed-
691
PRZEDMIOT
miot formalny simpliciter, tj. bez bliŜszego
określenia) — aspekt lub strona tak czy ina-
czej poznawanego przedmiotu materialnego,
ujmowana w danym akcie czy badana w danej
nauce. MoŜe to być z kolei:
a) przedmiot formalny quo — to, czym się
poznaje, z czym się przystępuje do badania;
b) przedmiot formalny quod — to, co się
chce poznać, czego się szuka w badanym.
Ponadto w filozofii bytu rozróŜnia się:
c) przedmiot formalny adekwatny (do
intelektu ludzkiego) — zawartość poznania,
jaką stwierdza intelekt kaŜdorazowo w akcie
poznawczym: przedmiotem tym jest byt jako
byt;
d) przedmiot formalny właściwy (inte-
lektowi ludzkiemu) — aspekt sposobu ujęcia
przez intelekt treści poznania: przedmiotem
tym jest istota bytu materialnego.
PowyŜsze rozróŜnienia są epistemologi-
cznym uogólnieniem metodologicznej analizy
przedmiotu wiedzy (obiectum scien-tiae) w
ujęciu TOMASZA Z AKWINU. Przedmiot
wiedzy (nauki), odróŜniony w tym ujęciu od
jej —> podmiotu (1) {subiectum scientiae),
moŜna rozpatrywać, podobnie jak i podmiot,
w dwóch aspektach: a) materialnym — jako
to, co dana nauka mówi, i b) formalnym —
jako to, ze względu na co wyprowadza ona
swe wnioski. A więc:
A') przedmiotem materialnym jest to, co
dana nauka stwierdza, treść tej nauki, czyli
właściwe jej wnioski;
B') przedmiotem formalnym jest określony
układ wiedzy. Układ taki jest wyznaczany
przez pewne nierozdzielnie związane ze sobą
czynniki, do których naleŜą:
a') formalna racja nauki, tj. zasady, z któ-
rych {quo) i według których {sub quo) otrzy-
muje się twierdzenia. Jest to przedmiot
formalny quo. Oprócz formalnej racji nauki
wymienia się właściwą dla danej nauki
metodę dowodzenia oraz rozwaŜny dobór
środków {media probativa);
h') przedmiotowy cel wiedzy, czyli jej
przedmiot właściwy. Jest to przedmiot
formalny quod.
692
PRZEDSTAWIENIE
Przedmiot formalny quo i quod rozróŜniają
metodologowie nawiązujący do tradycji
scholastycznej. Wzajemne przeciwstawienie
przedmiotu materialnego i przedmiotu
formalnego inaczej rozumieją feno-
menologowie (A. PFANDER, R. INGARDEN).
3. estet. P r z e d m i o t e s t e t y c z n y
— przedmiotowy korelat -> przeŜycia (3)
estetycznego, a więc to, wobec czego moŜna
zająć postawę estetyczną lub to, co zostało
ujęte z estetycznego punktu widzenia — w
szczególności dzieło sztuki; takŜe: nosiciel -^
wartości (3) estetycznej. Przedmioty
estetyczne mogą być specjalnie
przygotowanymi w tym celu wytworami
— takimi np. są dzieła sztuki, lub teŜ po-
wstawać niezaleŜnie od intencji estetycznych
— jak twory natury czy artefakty cywilizacji.
Według R. INGARDENA przedmiot estetyczny
niekoniecznie identyfikuje się z obiektywnie
istniejącym dziełem sztuki, które moŜe się
przejawiać poprzez wiele róŜnych
przedmiotów estetycznych.
4. pot. Rzecz materialna, która moŜe
podlegać ludzkiej działalności.
PRZEDSTAWIENIE gr. hapeikasia, phan-
tasia; łc. repraesentatio; nłc. praesentatio; ang.
presentation, representation; fr. presenłation,
representation; nm. Yorstellung, Prasentation,
Reprasentation
psych, t. pozn. Wszelki akt poznania zmy-
słowego lub pojęciowego sprawiający, iŜ jakiś
przedmiot staje się dany świadomości
podmiotu; takŜe sam ów przedmiot
przedstawiony — wyobraŜenie lub pojęcie.
RozróŜnia się:
a) przedstawienia oglądowe (naoczne), do
których się zalicza —> spostrzeŜenia i —>
wyobraŜeiua;
b) przedstawienia nieoglądowe (abstra-
kcyjne), do których naleŜą -^ pojęcia (1).
PRZEDŚWIADOMOŚĆ ang. the prae-
conscious; fr. lepreconscient (1), pre-conscien-
ce (2); nm. Yorbewufitsein, Yorbewufite 1. W
psychoanalizie: termin S. FREUDA
693
PRZEKŁADALNOSC
(Yorbewufitsein) wprowadzony na oznaczenie
aktualnie nie uświadamianej sobie przez
podmiot sfery psychiki, której treści mogą
jednak w sposób mimowolny lub teŜ dzięki
intencjonalnemu zwróceniu uwagi
przekroczyć próg świadomości. Sfera ta jest
umiejscawiana pomiędzy świadomością a -^
nieświadomością (1). Termin
„przedświadomość" bywa zastępowany
terminem „podświadomość" (nie uŜywanym
przez Freuda).
2. Termin P. TEILHARDA DE CHARDIN {pre-
conscience) przyjęty na oznaczenie fazy
ewolucji poprzedzającej pojawienie się
świadomości. Przedświadomość bywa przez
niego pojmowana niekiedy jako zespół
przejawów przemian przygotowujących
bezpośrednio pojawienie się świadomości,
niekiedy zaś jako potencja czy racja
zarodkowa świadomości, tkwiąca od początku
w materii oŜywionej.
PRZEDWIEDZA nłc. praesdentia; ang.
prescience, fore-knowledge; fr. prescience; nm.
Prdscienz, Yorherwissen
1. t. pozn. Wrodzona znajomość czegoś,
wiedza aprioryczna.
2. teol. Doskonała znajomość rzeczy
przyszłych — jeden z atrybutów tradycyjnie
przyznawanych Bogu. Boska przed-wiedza
wynika z BoŜej wszechwiedzy.
PRZEDśYCIE ir.preuie
Termin P. TEILHARDA DE CHARDIN przyjęty
na oznaczenie tej fazy ewolucji, która poprze-
dziła pojawienie się organizmów Ŝywych, w
której jednak dokon5mrały się na poziomie
molekularnym przemiany pociągające za sobą
wytworzenie się form materii nadających się
do oŜywienia, a nawet posiadających juŜ
pewne cechy materii oŜywionej.
PRZEKŁADALNOSC ang. translatabili-ty;
fr. traduisibilite; nm. Ubersetzbarkeit
metod. -^ Relacja (2) równowaŜnościowa
{eąuivalence relation) zachodząca między
wyraŜeniami tego samego języka lub
694
PRZEKONANIE
między wyraŜeniami róŜnycłi języków.
Przykładem takiej relacji jest stosunek
równości między zakresami zwrotu definio-
wanego i zwrotu definiującego w -> definicji
normalnej.
PRZEKONANIE gr. td pepeisthai; nłc.
convictio; ang. conviction, belief; fr. convic-
tion; nm. Uberzeugung, Uberfuhrung, Gesin-
nung
1. psych. Stan umysłu u kogoś, kto właśnie
uwaŜa, Ŝe coś jest prawdziwe lub słuszne.
2. metod. To, o czego prawdziwości lub
słuszności podmiot Ŝywi —> przekonanie w
powyŜszym (1) znaczeniu, np. przekonania
religijne, przekonania polityczne.
Pojęcie przekonania naleŜy zarówno do
psychologii, jak do metodologii nauk, po-
niewaŜ uzasadnianie, które jest przedmiotem
metodologii, moŜe być ujmowane jako
operacja prowadząca do przekonań, czyli do
twierdzeń uznawanych w jakimś systemie.
Problem przekonań naleŜy równieŜ do działu
logiki filozoficznej zwanego —> logiką
epistemiczną lub logiką przekonań.
Psychologiczny i logiczny punkt widzenia
pokrywają się ze sobą wówczas, kiedy w
psychologii operuje się teoretycznym
modelem przekonania, stanowiącym —>
idealizację (1), do której w róŜnym stopniu
przybliŜają się przeŜjm^ane realnie
przekonania. Większość rozpatrywanych
modeli zawiera następujące dwa postulaty,
które charakteryzują sens zwrotu „X jest
przekonany (uwaŜa, sądzi), Ŝe p", w skrócie:
U^p-
I. U^p -> ~Ux~V (czyt.: jeśli ktoś sądzi, Ŝe
p, to nie jest tak, Ŝe sądzi, Ŝe nie-p) — psy
chologiczna zasada niesprzeczności.
II. Ujip -^ ą) A UxP -^ Uxq (czyt.: jeśli
ktoś sądzi, Ŝe jeśli p t o q , a przy tym sądzi,
Ŝe p, to sądzi, Ŝe q) — psychologiczny od
powiednik logicznej reguły odrywania.
W zaleŜności od tego, jakie dalsze postulaty
dołączy się do teorii, powstają róŜne
koncepcje przekonania. Na przykład dołą-
czenie postulatu:
695
PRZEMIANA
III. Ax{UxP -^ p) (czyt.: jeśli ktokolwiek
sądzi, Ŝe p, to /istotnie zachodzi/ p) —jest
charakterystyczne dla stanowiska episte-
mologicznego, według którego poznanie lub
przynajmniej jakiś jego rodzaj (określony
przez zakres dopuszczalnych podstawień za
zmienne zdaniowe) odznacza się
niezawodnością (zwolennikiem takiego
poglądu był m. in. R. DESCARTES).
Irma koncepcja przekonania, nie zawie-
rająca powyŜszych postulatów, dotyczy
przekonań prawdopodobnych. MoŜna ją
utoŜsamić z teorią subiektywnego —^ pra-
wdopodobieństwa (6), teorią indukcji lub
pewnym zastosowaniem teorii decyzji, w
którym traktuje się przekonania (prawdziwe
lub w jakiś sposób uŜyteczne) jako rodzaj
dóbr. Prekursorem ujęcia probabilistycznego
był D. HUME, prekursorem ujęcia
decyzyjnego — B. PASCAL (-^ „zakład"
Pascala), w nowszych zaś czasach koncepcja
przekonania rozwijana była na gruncie —>
pragmatyzmu (1).
PRZEKONYWANIE (perswazja) łc.per-
suasio; nłc. persuasibilitas (= sztuka przeko-
nywania), persuasus; ang. persuasion; fr.
persuasion; nm. Uberzeugen
metod., psych. Wpływanie na kogoś argu-
mentami w celu -^ przekonania (1) go.
PRZEKSZTAŁCANIE nłc. transformatio;
ang. transformation; fr. transformation; nm.
Transformation
log. Zmiana jakiegoś wyraŜenia w inne
wyraŜenie przez zastosowanie reguł de-
dukcyjnych, takich jak —> odrywanie (2), -^
podstawianie, -^ zastępowanie (1) itp.
PRZEMIANA gr. metabole (1), metastasis
(1), metdnoia (3); łc. immutatio; nłc. transfor-
matio; ang. transformation; fr. transforma-
tion, variation; nm. Transformation, Um-
wandlung, Wechsel
1. mefa/, filoz. przyr. syn.^ Zmiana (a) sub-
stancjalna (istotowa) (w odróŜnieniu od —>
zmiany /b/ przypadłościowej).
696
PRZESŁANKA
P r z e m i a n y c h e m i c z n e ^ — zmiany
zachodzące w —> substancjach (2) na skutek
reakcji chemicznych, polegające na
przekształceniu cząsteczek; przemiany
f i z y c z n e — zmiany zachodzące w
ciałach, w których cząsteczki nie zmieniają
swojej budowy, zmieniają się natomiast cechy
fizyczne, takie jak stan skupienia, twardość
itp.
2. U C. G. JUNGA: przemiana psyche, prze-
miana psychiczna — zmiana postawy Ŝy-
ciowej i pojmowania Ŝycia poprzez dopro-
wadzenie do świadomości procesów doko-
nujących się w —> nieświadomości (1).
3. teol. Metdnoia (w Piśmie Świętym =
przemiana myśli i postępowania, zmiana
usposobienia) — nawrócenie, powrót czło-
wieka do Boga poprzez wiarę. Pojęcie reli-
gijne, odnoszone do człowieka we wszystkich
jego wymiarach, głównie jednak oznaczające,
Ŝe prawdziwe nawrócenie jest przemianą
serca.
PRZESŁANKA gr. prótasis, lemma; łc.
praemissa; ang. premise, premiss; fr. premisse;
nm. Pramisse, Yordersatz
log. Zdanie przyjęte w rozumowaniu jako
podstawa do uznania —> wniosku. WyróŜnia
się przesłanki ostateczne, tj.:
a) aksjomaty — w naukach formalnych,
b) twierdzenia oparte bezpośrednio na
doświadczeniu — w naukach empirycznych.
W logice tradycyjnej: przesłanki -4 sylo-
gizmu — dwa jego pierwsze człony: prze-
s ł a n k a w i ę k s z a — zawierająca ter-
miny średni (M) i większy (P), przes ł a n k a
mniejsza — zawierająca terminy
mniejszy (S) i średni (M). Obydwie przesłanki
tworzą poprzednik, z którego wynika
wniosek. W —> polisylogizmie przesłanką
jest kaŜdy jego człon poprzedzający wniosek.
PRZESTRZEŃ łc. spatium; ang. space; fr.
espace; nm. Raum 1. filoz. przyr.
P r z e s t r z e ń abso-
697
PRZESTRZEŃ
lutna (wyimaginowana) — rozciągły, nie
mający granic zbiornik, w którym mieszczą
się wszystkie ciała (Wszechświat) z
pominięciem ich samych; -^ próŜnia.
P r z e s t r z e ń e u k l i d e s o w a — śro-
dowisko jednorodne, ciągłe i nieograniczone,
trójwymiarowe (długość, szerokość,
wysokość); przez punkt znajdujący się w
przestrzeni moŜna przeprowadzić tylko trzy
proste prostopadłe.
a) U PLATONA: zbiornik, w którym mie-
szczą się zarówno przedmioty dostępne
poznaniu zmysłowemu, jak i -^ idee (la).
b) U ARYSTOTELESA: konieczna i powsze-
chna forma rzeczy materialnej. Uwarun-
kowanie przestrzenne (umiejscowienie) jest
właściwością bytu materialnego, polegającą
na tym, Ŝe jego powierzchnia jest ograniczona
powierzchnią innych ciał, które znajdują się w
określonej relacji do jakiegoś względnie
nieruchomego ośrodka; stanowi ono jedną z
Arystotelesowskich -^ kategorii (1),
mianowicie -^ przypadłość (1) relacyjną ubi
(—> miejsce).
c) U R. DESCARTES'A: to, co wypełniają so-
bą przedmioty materialne (przy załoŜeniu, Ŝe
nie istnieje próŜnia); przestrzenność (dla
Kartezjusza — synonim —> rozciągłości) jest
zatem atrybutem materii.
d) U I. NEWTONA: analogiczny do czasu
byt substancjalny, niezaleŜny od materii,
nieruchomy, niezmienny, wymierny.
e) U G. W. LEIBNIZA: relacje między przed-
miotami fizycznymi.
O U I. KANTA: forma doświadczenia zmy-
słowego (forma naoczności — Anschau-
ungsforme); jako taka jest podobnie jak —>
czas (Ib) warunkiem moŜliwości doświad-
czenia zmysłowego.
2. mat. Zbiór elementów, który spełnia
pewne określone warunki. Przez przestrzeń
topologiczną rozumie się parę uporządkowaną
złoŜoną ze zbioru i rodziny podzbiorów
otwartych danego zbioru, spełniającej trzy
aksjomaty: 1) zbiór pusty i cała przestrzeń są
zbiorami otwartymi; 2) suma mnogościowa
dowolnej liczby
698
PRZESTRZEŃ MINKOWSKIEGO
zbiorów otwartych jest zbiorem otwartym; 3)
część wspólna skończonej liczby zbiorów
otwartych jest zbiorem otwartym. Wśród
wielu typów przestrzeni wyróŜnia się:
metryczne, liniowe, euklidesowe,
nieeuklidesowe, skończenie wymiarowe,
nieskończenie wymiarowe itp. Przykładem
przestrzeni nieskończenie wymiarowej jest
przestrzeń Hilberta; innym waŜnym
przykładem przestrzeni są przestrzenie
Banacha.
PRZESTRZEŃ MINKOWSKIEGO
syn.—> Czasoprzestrzeń.
PRZEZNACZENIE (predestynacja) gr.
Motra, heimarmene [sc. aisa], he pepromene
[sc. aisa]; łc. fatum; nłc. praedestinatio; ang.
destination, predestination, destiny; fr. desti-
nation, predestination; nm. Bestimmung, Prd-
destination
1. Ogół zdarzeń niezaleŜnych od woli
człowieka, jakie się dokonują w toku Ŝycia
ludzkiego, rozpatrywanych bądź jako nie-
uchronny przebieg według z góry ustalonego
planu, bądź jako pewien zespół faktów; —>
fatum, -^ los. Na przeznaczenie składa się to,
czego człowiek nie wie i czego poznać nie
moŜe. Przeznaczenie dokonuje się w czasie,
który jest nieodwracalny. W konkretnym
doświadczeniu przybiera ono postać —>
kairós, tj. nie dającej się przewidzieć i jedynej
w swoim rodzaju chwili obecnej.
2. To, do czego ktoś jest powołany i co
powinien urzeczywistniać poprzez osobiste
działanie; cel ostateczny człowieka.
3. W teologii katolickiej: odwieczne po-
stanowienie Boga kierujące człowieka ku
zbawieniu; w niektórych kierunkach teologii
protestanckiej: odwieczne postanowienie
Boga kierujące człowieka do zbawienia lub
przesądzające o jego potępieniu. W historii
teologii: predestynację poprzedza
przewidzenie zasług jednostek wybranych (m.
in. tomizm); według moli-nizmu —
odwrotnie. Według teorii nieor-
699
PRZYCZYNA
todoksyjnych Bóg z góry skazuje niektóre
jednostki na potępienie jeszcze przed prze-
widzeniem ich złych uczjmków (LUCIDIUSZ,
GoTszALK Z ORBAIS, J. KALWIN).
PRZEśYCIE ang. experience; fr. experience
vecue; nm. Erlebnis
1. psych. Doznawanie przez podmiot
wraŜeń w zetknięciu się ze światem zew-
nętrznym, z tym, Ŝe w określeniu „przeŜycie"
akcent znaczeniowy pada na —> do-
świadczenie (1) wewnętrzne treściowo zna-
czące, odczuwane jako wzbogacenie własnej
osobowości.
2. W filozofii (w sensie fenomenologicz-
nym): treść lub zawartość -^ świadomości (1,
2a). W przeŜyciu następuje jak gdyby
utoŜsamienie się umysłu z własnymi od-
czuciami i emocjami, co pozwala w jakimś
stopniu przezwycięŜyć charakterystyczny dla
aktów poznania dualizm podmiotu i
przedmiotu, i w t}^! sensie przeŜycie prze-
ciwstawiałoby się —> poznaniu (1), przynaj-
mniej poznaniu pośredniemu.
3. estet. P r z e Ŝ y c i e e s t e t y c z n e —
szczególnego typu świadomościowe doznanie
(zwane teŜ estetycznym odczuciem,
obcowaniem, doświadczeniem), związane z
poczuciem -^ wartości (3) estetycznej i
przynoszące zazwyczaj satysfakcję
poznawczą, wzbudzane przez —> przedmiot
(3) estetyczny. Za charakterystyczny
wyróŜnik przeŜycia estetycznego zwykło się
uwaŜać (za I. KANTEM) jego
bezinteresowność. Istnieją róŜne teorie
przeŜyć estetycznych; w Polsce ich analizą
zajmowali się głównie: R. INGARDEN, L. BLAU-
STEiN, W. TATARKIEWICZ, S. OSSOWSKI, M. WAL-
Lis, S. SZUMAN, H. ELZENBERG. -
PRZYCZYNA gr. aitia, to aition (PLATON);
łc. causa; ang. cause; fr. cause; nm. Ursache,
Grund
1. metaf. —> Zasada (IB) udzielająca ist-
nienia temu, czego jest zasadą; czyrmik, od
którego coś realnie pochodzi i jest od tego
czynnika zaleŜne w swoim istnieniu {arche,
700
PRZYCZYNA
pńncipium). RozróŜnia się (za ARYSTOTELE-
SEM, Metaf., I, 3, 983 a; V, 2, 1013 a): cztery
przyczyny: dwie w e w n ę t r z n e (ma-
terialną i formalną) — współdziałające w
ustanawianiu jakiegoś bytu, i dwie ze-
w n ę t r z n e (sprawczą i celową) —
współdziałające w jego powstawaniu.
A) Przyczyna materialna (okre
ślenia Arystotelesa: he hyle, to hypokeime-
non; określenie scholastyczne: causa mate-
rialis) — to, z czego coś powstaje i dzięki
czemu trwa. Jest ona:
a) zdolnością przyjmowania nowej formy
substancjalnej w miejsce formy ustępującej;
b) łączeniem się z formą substancjalną i
konstytuowaniem przez to bytu złoŜonego
{ens compositum);
c) podmiotem zmian substancjalnych.
B) Przyczyna formalna (określe
nia Arystotelesa: he ousia, tó tt en etnai lub
teŜ tó eidos, tó parddeigma; określenie schola
styczne: causa formalis), którą moŜna przed
stawić w dwóch aspektach:
a) jako przyczynę formalną wewnętrzną —
aktualizowanie materii przez ukon-
stytuowanie jej treści i usunięcie poprzedniej
formy. Przyczyna formalna umieszcza byt w
danym —> gatunku (1, 2);
b) jako przyczynę formalną zewnętrzną (=
p r z y c z y n a wzorcza) — dopełniającą w
wytwarzanych bytach działanie przyczyny
formalnej wewnętrznej; zewnętrzną w
stosunku do skutku.
C) Przyczyna sprawcza (określe
nie Arystotelesa: he arche tes kineseos; określe
nia scholastyczne: causa effickns, causa agens)
— dokonująca tego, Ŝe dany byt się urzeczy
wistnia, powodująca zaistnienie rzeczy.
D) Przyczyna celowa (określenia
Arystotelesa: tó hau heneka, tagathón, tó te-
los; określenie scholastyczne: causa finalis)
— to, ze względu na co jakiś byt powstaje,
racja bytu dla działania sprawczego.
A oto dalsze rozróŜnienia dotyczące pojęcia
przyczyny sprawczej, poczynione przewaŜnie
na gruncie scholastycznym:
701
PRZYCZYNOWOSC
Przyczyna pierwsza (prima causa)------- > Po-
ruszyciel (a) nieruchomy, —> Absolut (1);
przyczyna wtórna, przyczyna druga (causa
secundaria) — działająca jedyrue w za-
leŜności od jakiejś przyczyny wyŜszej.
Przyczyna sprawcza główna (causa prin-
cipalis) — wytwarzająca skutek swą własną
mocą; przyczyna sprawcza narzędna (causa
instrumentalis) — taka, która nie działa
własną mocą, lecz jedynie mocą pochodzącą
od czynnika głównego.
Przyczyna właściwa (causa per se) — wy-
twarzająca właściwy sobie skutek; przyczyna
przypadłościowa (causa per accidens)
— taka, która wytwarza jakiś skutek nie
zamierzony ani nie przewidywany, dołą-
czający się ubocznie do skutków zamie-
rzonych. Przyczyna właściwa moŜe być
bezpośrednia (causa directe) — taka, od
której bezpośrednio zaleŜy skutek; dalsza
— taka, która znajduje się na początku ja-
kiegoś szeregu przyczynowego; pośrednia
(causa indirecte) — przeciwieństwo bezpo-
średniej (rozróŜnienia TOMASZA Z AKWINU).
2. W przeciwieństwie do przedstawionego
wyŜej (1), tradycyjnego pojmowania
przyczyny jako zasady transcendentnej w
stosunku do zjawisk, od XVII w., zwłaszcza
od czasów I. NEWTONA, „przyczyna" zaczęła
oznaczać ich cz5mnik immanentny.
W przyrodoznawstwie: stale występujący
poprzednik jakiegoś zjawiska lub grupy
zjawisk; równoznacznik określenia: ogół -^
warunków (2). Niekiedy takŜe: stosunek
między zjawiskami wyraŜający się w postaci
funkcjonalnej (—> funkcja /!/, —-prawo /3/).
PRZYCZYNOWOSC nłc. causalitas; ang.
causality, causation; fr. causalite; nm. Kausa-
litdt
1. metaf. Związek przyczynowy (między
bytami), stosunek -> przyczyny (1) do —>
skutku (1). Pojęcie przyczynowości zakłada:
a) powstawanie istnienia — b) w jakimś
podmiocie — c) w wyniku oddziaływania
czynnika zewnętrznego. Odpowie-
702
PRZYCZYNOWOSC
dnio do czterech typów przyczyn rozróŜnia
się (za ARYSTOTELESEM) przyczynowość
sprawczą, celową, formalną i materialną, choć
zasadniczo pojęcie przyczynowości wiąŜe się
z dzialaruem przyczyn zewnętrznych, a w
sensie właściwym — z przyczyną sprawczą
(przyczynowość sprawcza).
Z a s a d a przyczynowości, która naleŜy do
pierwszych -> zasad bytu i reguł
rozumowania i stanowi epistemologi-czny
wyraz działania przyczyny sprawczej,
formułowana jest m. in. — w tradycji filozofii
arystotelesowsko-tomistycznej —
następująco: „to, co się staje [tzn. skutek], ma
(swoją) przyczynę" (umieszczone w contingency; fr. contingence; nm. Kontingenz
nawiasach słowo 'skutek' jest tylko dodanym
objaśnieniem, w zasadzie zbędnym, a nawet
ryzykownym, gdyŜ w przypadku opuszczenia
nawiasów formuła zamieniłaby się w
zwyczajną tautologię; podobnie ujęty w
nawiasy zaimek 'swoją', który pojawia się ze
względów stylistycznych, mógłby sugerować,
Ŝe chodzi nie o zasadę przyczynowości, lecz
po prostu o ogólne prawo następstwa).
W filozofii nowoŜytnej zasadę przyczy-
nowości formułowali m. in. B. SPINOZA
{Etyka, I, Aksjomat 3 i 11), G. W. LEIBNIZ
{Teodycea, § 44). Krytykami zaś pojęcia
przyczynowości byli głównie D. HUME i I.
KANT. Hume odrzucał związek przyczynowy
między zjawiskami twierdząc, Ŝe
doświadczenie mówi jedynie o następstwie
zjawisk. Kant potraktował przyczynowość
jako kategorię aprioryczną, dzięki której
rozum ujmuje poszczególne zjawiska jako
powiązane przyczynowo.
2. fiz. ZałoŜenie fizyki klasycznej, Ŝe układ
dokładnie określonych warunków
początkowych wywołuje w późniejszym
czasie dokładnie te same skutki.
Na gruncie fizykalnym zasada przyczy-
nowości moŜe być formułowana bądź w
terminach filozofii przyrody, bądź w ter-
minach fizyki. I tak:
a) w ujęciu filozofii przyrody: „bieg
zdarzeń w rzeczywistości jest tak zdeter-
703
PRZYJEMNOŚĆ
minowany, Ŝe taka sama przyczyna w takich
samych warunkach zawsze i z konieczności
wywołuje taki sam skutek";
b) w ujęciu fizycznym: „jeśli dany jest stan
układu materialnego w teraźniejszości, to tym
samym dane są stany tego układu w
przeszłości i w przyszłości".
Elementami składowymi zasady przy-
czynowości są: 1) -> schemat (2) przewi-
djm^ania (uwaŜany czasem za wyraz -^ de-
terrrunizmu /2/) oraz 2) dynamiczna współ-
zaleŜność zjawisk.
PRZYGODNOŚĆ nłc. contingentia; ang.
Niekiedy błędnie utoŜsamiana z —> przy-
padkowością.
1. metaf. Niekonieczność istnienia czegoś,
co nie zawiera racji swego istnienia, brak —>
konieczności (lAb) ontycznej wynikający z
faktu złoŜoności bytu przygodnego z -> istoty
(Ic) i —> istruenia (1), między którymi
zachodzi -^ róŜnica (lA) realna. We wszelkich
bytach stworzonych, które faktycznie istnieją,
chociaŜ nie muszą istnieć, elementy
konstytutywne bytu, jakimi są istota i
istnienie, są ze sobą powiązane przygodnie, tj.
w sposób niekonieczny; tak więc według
tomizmu przygodne są wszystkie byty oprócz
Boga (dowód na istnienie Boga z
przygodności).
2. U E. E. BouTROUX — przygodność praw
natury: wzrastająca złoŜoność zjawisk pociąga
za sobą istnienie form, które nie dają się
sprowadzić do form niŜszych, a tym samym,
jako takie, są coraz mniej zdeterminowane.
PRZYJEMNOŚĆ gr. hedone; łc. voluptas,
deliciae (= przyjemności zmysłowe); ang.
pleasure; fr. plaisir; nm. Lust, Yergniigen
Termin określający, podobnie jak „zado-
wolenie", jak „ból" czy „cierpienie", jeden z
podstawowych stanów sfery zmysłowo--
emocjonalnej; pomimo istnienia wielu jego
definicji często uwaŜa się go, jak i pozostałe
terminy, za w grucie rzeczy niedefi-
704
PRZYMIOT
niowalny. Przyjemność naleŜy odróŜniać od
—> zadowolenia, a zwłaszcza nie mieszać jej
pojęcia z pojęciem —> szczęścia.
psych. W przeciwieństwie do przykrości —
przeŜycie zadowolenia z osiągniętego —>
dobra (3B), doznawane dzięki zmysło-wo-
poŜądawczym władzom człowieka.
Przyjemność ma zatem cłiarakter zmysłowy i
doznaniowy. Z fizjologicznego punktu
widzenia przyjemności zmysłowe moŜna
podzielić na k o n i e c z n e — towarzyszące
zaspokajaniu potrzeb biologicznych, i
n i e k o n i e c z n e — nie związane z
zaspokajaniem niezbędnych do Ŝycia potrzeb,
a nawet łączące się z czynnościami
szkodliwymi dla zdrowia. W ujęciu etyki
chrześcijańskiej o moralnej wartości
przyjemności decyduje cel i sposób korzy-
stania z nich.
—> Rachunek przyjemności, —> hedonizm.
PRZYMIOT mełaf. syn. ^ Atrybut.
PRZYPADEK gr. tyche, to autómaton, sym-
bebekós; łc. casus, fortuitus; nłc. accidens;
ang. chance; fr. hasard; nm. Zufall
W kulturze hellenistycznej tyche moŜe być
pojmowana jako siła boska, a ściślej — jako
siła boska nie dająca się zrozumieć; tyche lub
tó autómaton to tylko jeden aspekt tej siły,
która moŜe teŜ być pojmowana jako boskie
tchnienie [pneuma) lub nous, który kieruje
wszystkim.
1. filoz. przyr. Wypadkowa działania wielu
—> przyczyn (IC) sprawczych nie-
uporządkowanych względem siebie i nie-
zaleŜnych od siebie w swoim działaniu (w
sformułowaniu A. A. COURNOTA: „spotkanie
zjawisk, które naleŜą do niezaleŜnych od
siebie łańcuchów związków przy-
czynowych"). Przypadek nie ma jakiejś
jednej, swej własnej przyczyny, której byłby
bezpośrednim skutkiem, lecz zakłada wiele
przyczyn właściwych, nie związanych ze sobą
w działaniu; pojęcie przypadku dotyczy
jedynie przyczyn wtórnych.
705
PRZYPADŁOŚĆ
2. mat. Zdarzenie losowe (= przypadkowe),
dające się ująć w rachunku —> pra-
wdopodobieństwa.
PRZYPADKOWOŚĆ gr. automatismós;
ang. randomness; fr. lefortuit; nm. Zufdllig-
keit
Przypadkowości nie naleŜy utoŜsamiać z —
> przygodnością.
metaf. Ontyczna niekonieczność czegoś, co
pojawia się w wyniku zakłócenia —>
przyczyny (IC) głównej przez przyczyny
dodatkowe (prz5^adłościowe). W prze-
ciwieństwie do —> konieczności (lA) onty-
cznej przypadkowość dotyczy: a) tego, co nie
zawiera racji swego jakościowego uposaŜenia,
bądź b) tego, co nie zawiera racji swojej
obecności, bądź wreszcie c) tego, co nie
zawiera racji swego współistnienia z innymi
bytami.
a) Z przypadkowością u p o s a Ŝ e n i a
czegoś mamy do czynienia wówczas, gdy z
jego istoty niepodobna wywieść cechujących
je własności.
b) Zprz5^adkowością i s t n i e n i a czegoś
mamy do czynienia wówczas, gdy jego
faktyczna obecność nie jest współ-
warunlcowana jego istotą.
c) Z przypadkowością z d a r z e n i a s
i ę czegoś mamy do czynienia wówczas, gdy z
jego istoty niepodobna wnosić o
współistnieniu z innymi bytami.
W takiej mierze, w jakiej orzekamy
przypadkowość (w kaŜdym z trzech po-
wyŜszych znaczeń) na podstawie obie-
ktywnego badania danego bytu, ma ona
charakter ontologiczny, nie zaś epistemo-
logiczny (jak np. w doktrynie B. SPINOZY).
PRZYPADŁOŚĆ (akcydens) gr. symbe-
bekós; nłc. accidens; ang. accident; fr. acci-
dent; rmv. Akzidens, unwesentliches Merkmal
(2)
1. metaf. Przypadłość realna (katego-rialna,
predykamentalna) — właściwość ->
substancji (1), a więc to, co przy zachowaniu
toŜsamości danego bytu jest w nim
706
PRZYPADŁOŚĆ
zmienne, przemijające, niesamodzielne
bytowo; to, czemu przysługuje istnienie w
czymś innym jako podłoŜu (w -^ substancji
/la/ jednostkowej; —>inherencja), czyli to,
czego esse jest inesse i co owo podłoŜe bliŜej
określa.
Za ARYSTOTELESEM {Kateg., IV, 1 b; Topiki,
IX, 103 b), który w wyniku przeprowadzonej
przez siebie najogólniejszej klasyfikacji bytu
wyróŜnił dziesięć jego —> kategorii (1), czyli
zasadniczych sposobów bytowania rzeczy,
wymienia się, poza —> substancją (1) —
kategorią naczelną, dziewięć pozostałych
kategorii, jakimi są właśnie przypadłości:
1) ^ jakość (1) — ąualitas,
2) —> ilość (1) — ąuantitas,
3) -^ relację (IB) — relatio,
4) określenie czasowe — quando (—> czas
/la/),
5) określenie przestrzerme — ubi (—> miej-
sce),
6) -> ułoŜenie części względem całości —
situs,
7) -> działanie (1) — actio,
8) -^ doznawanie (1) — passio,
9) -^ posiadanie (1) czegoś — habitus.
(Na róŜnych listach kategorii ontologi-
cznych, jakie przekazała nam historia filo-
zofii, takŜe tych podanych przez samego
Arystotelesa, kolejność wyszczególnianych
przypadłości jest róŜna; ich greckie nazwy,
pochodzące od Arystotelesa, przytoczone
zostały wyŜej, w haśle -> „kategoria" /I/.)
W tradycji filozofii klasycznej ilość i jakość
nazywane są przypadłościami ab-
s o l u t n y m i , poniewaŜ modyfikują one
substancję bezpośrednio — bądź w aspekcie
materii (ilość), bądź w aspekcie formy
(jakość); pozostałe przypadłości nazywa się
relacyjnymi, poniewaŜ dotyczą
substancji poprzez ilość i jakość. W obrębie
przypadłości występuje najczęściej swoiste
nakładanie się właściwości, w wyniku czego
mamy do czynienia z tzw. mo-dalnościami,
czyli takimi stanami bytowy-
707
PRZYŚWIADCZENIE
mi, w których właściwości spiętrzają się i
„doskonalą" przez to, Ŝe zachodzi ciąg
„przypadłościowania" samych przypadłości.
2. W logice tradycyjnej (u PORFIRIUSZA i w
scholastyce): niekonieczny sposób przy-
sługiwania orzecznika podmiotowi w zdaniu,
np. „Piotr jest cnotliwy" (—> predyka-bilia /1
/). W tym znaczeniu termin symbe-bekós-
accidens tłumaczony jest niekiedy jako „cecha
przypadkowa" (T. CZEśOWSKI, K. LEŚNIAK).
W związku z logicznym znaczeniem tego
terminu Porfiriusz rozróŜniał (Isagoga, V, 4 a
24):
1) orzeczniki dające się oddzielić od pod-
miotu bez jego przekreślenia (np. w zdaniu
„Piotr jest śpiący"); oraz
2) orzeczniki nie dające się oddzielić (np.
w zdaniu „Etiopczyk jest czarny", gdzie
czarność jest cechą stałą, która jednak moŜe
zanikać, a bez której Etiopczyk przestałby być
Etiopczykiem).
Obydwu przykładom Porfiriusza, ko-
mentatora ARYSTOTELESA, miałyby odpo-
wiadać u Stagiryty (Meto/., IV, 30, 1025 a 14
i 31) takie oto przykłady: 1) „Pewien-muzyk
jest biały" i 2) „Kąty trójkąta są równe dwom
kątom prostym". OtóŜ drugi przykład nie
potwierdza definicji Porfiriusza, gdyŜ
Euklidesowy trójkąt nie byłby w ogóle
trójkątem, gdyby suma jego kątów nie
równała się dwom kątom prostym.
PRZYRODA
syn.^ Natura (1); syn.^ świat (2).
PRZYŚWIADCZENIE łc. consensio, con-
sensus; ang. assent, consent; fr. consentement;
run. Zustimmung, Einwilligung
psych. Akt rozumu lub woli, przez który
umysł akceptuje jakieś ^przekonanie (=
przyświadczenie wiedzy) lub jakąś —> de-
cyzję (= przyświadczenie wiary).
U J. H. NEWMANA: przyświadczenie poję-
ciowe {national assent) — odnoszące się do
prawdy obojętnej dla władz uczuciowych,
708
PSYCHE
oraz przyświadczenie realne (real assent) —
odnoszące się do prawdy, z którą się wiąŜe
silny stan uczuciowy.
PSYCHE (gr. <psyche> = pierwiastek Ŝycia,
dusza) łc. mens; ang. psyche; fr. psyche; nm.
Psyche
Słownik języka polskiego J. KARŁOWICZA,
A. KRYŃSKIEGO i W. NIEDŹWIEDZKIEGO (tzw.
Warszawski, 1912) jako odpowiednik gr.
psyche odnotowuje słowo 'Psycha', podając
jego znaczenie: „dusza, duch, pierwiastek
Ŝycia".
W mitologii greckiej — personifikacja
duszy ludzkiej; w kulturze i sztuce euro-
pejskiej — uosobienie piękna, delikatności i
nieśmiertelności.
U greckich filozofów przyrody: pierwsza
substancja — źródło Ŝycia i świadomości (—
> dusza III).
U PLATONA: dusza niematerialna i nie-
śmiertelna; osobowość ludzka w róŜnych
swoich aspektach: charakter, duch, męstwo,
odwaga, rozsądek, poczucie moralne.
U ARYSTOTELESA: zasada Ŝycia; przyczyna
formalna ciała organicznego, jego istota i
doskonałość.
W neoplatonizmie: nazwa drugiej z kolei
hipostazy wyemanowanej z Jedni.
PSYCHICY (gr. psychikós = dotyczący
duszy) nłc. psychici; ang. psychics; fr. les
psychiques; nm. Psychiker
W terminologii gnostycznej i wczesnego
chrześcijaństwa, przejętej przez okultyzm:
jeden z trzech stopni uduchowienia czło-
wieka, zajmujący pośrednie miejsce w do-
skonałości duchowej między —> pneuma-
tykami a -^ somatykami (hylikami).
PSYCHIKA (gr. psychikós = dotyczący
duszy) ang. -psychism; fr. -psychisme, ~
psyche; nm. ~ Psychismus, ~ Psyche
Termin, który wyparł stopniowo w nauce
takie wcześniejsze określenia, jak „dusza" czy
„duch".
709
PSYCHIKA
Słowo 'psychika' odnotowane zostało w
Słowniku języka polskiego J. KARŁOWICZA, A.
KRYŃSKIEGO i W. NIEDŹWIEDZKIEGO (tzw.
Warszawskim, 1912) obok takich słów, jak
'psychizm' i 'psychologia'. Dla pierwszego
('psychika') Słownik ten podaje znaczenie:
„Ŝycie psychiczne Ŝywotworów", zwracając
przy okazji uwagę na „psychikę je-
dnokomórkowców"; dla drugiego ('psy-
chizm'): „nauka o duszy, o psyche"; dla
trzeciego ('psychologia'): „część filozofii
traktująca o duszy i jej objawach".
1. psych. Pojęcie zakorzenione w tradycji
filozoficznej, w której w ramach —> psy-
chologii (1) filozoficznej starano się opisać
„czynności duszy"; wprowadzone do —>
psychologii (2) empirycznej na oznaczenie
całości obejmującej procesy i właściwości
człowieka i zwierzęcia związane z wyŜszymi
czynnościami nerwowymi. W odniesieniu do
człowieka procesy te i właściwości bada się
bądź przez —^ introspekcję (-> metoda
introspekcyjna), bądź przez obserwację
zachowań (^ behawioryzm) jednostek czy
określonych grup, wyróŜniając np. psychikę
dziecka, psychikę dorosłego, psychikę
zbiorową. W badaniach psychiki ludzkiej
szczególnie doniosłe było odkrycie przez —>
psychoanalizę sfery nieświadomości; odkryciu
temu zawdzięczamy klasyczne dziś
rozróŜnienie procesów i zjawisk psychicznych
świadomych i nieświadomych.
Samo pojęcie psychiki jako ogółu zjawisk
związanych z wyŜszymi czynnościami
nerwowymi, nazywanych w tradycji
filozoficznej zjawiskami duchowymi, nie
sugeruje jeszcze —> dualizmu (Ib), chociaŜ
wskazuje na duchowy aspekt jednostki lu-
dzkiej w przeciwstawieniu do jej aspektu
cielesnego (np. w ujęciu materializmu dia-
lektycznego psychika otrzymuje interpretację
monistyczną: określana jest tam jako cecha
wysoce zorganizowanej materii, która na
określonym poziomie rozwoju Ŝycia staje się
pewną formą odbicia rzeczywistości).
710
PSYCHOANALIZA
Pojęcia bliskoznaczne: —> dusza (2), -^ ja
(9), —> umysł.
2. W marksistowskiej teorii świadomości
społecznej: p s y c h i k a s p o ł e c z n a —
postawy, przekonania, opinie wspólne całym
grupom społecznym, warstwom,
społeczeństwom, narodom. W odróŜnieniu od
-^ ideologii (II) do psychiki społecznej zalicza
ona te formy —> świadomości społecznej,
które nie są zwerbalizowane lub są
zwerbalizowane w niewielkim tylko stopniu.
PSYCHOANALIZA <gr. psyche = dusza +
andlysis = rozkładanie, rozbiór) ang. psy-
choanalysis; fr. psychanalyse; nm. Psychoana-
lyse
1. Teoria S. FREUDA dotycząca nieświa-
domej warstwy psychiki wraz z opartą na tej
teorii, zastosowaną przez jej twórcę, metodą
terapeutyczną. Podstawowe dla psychoanalizy
Freuda są pojęcia nieświadomej motywacji,
konfliktu i symbolizmu.
2. syn.^> Psychologia głębi (obejmująca
m. in. psychoanalizę S. FREUDA, -^ psycho-
logię indywidualną A. ADLERA, —> psycho-
logię analityczną C. G. JUNGA).
3. Technika badania i terapii zaburzeń
psychicznych, oparta głównie na analizie
snów i swobodnych skojarzeń, doprowa-
dzająca pacjenta do rozumienia własnej
sytuacji, co juŜ jest jej naprawą. W ujęciu S.
FREUDA terapia nie wyczerpuje się w akcie
rozumienia, a kluczową rolę terapeutyczną
odgrywa u ruego tzw. transfer, który jest
aktem egzystencjalnym, nie zaś intele-
ktualnym.
4. U J.-P. SARTRE'A: p s y c h o a n a l i z a
e g z y s t e n c j a l n a — zmierzająca do
odkrycia pierwotnego projektu, który nie-
świadomie wyznacza szczegółowe deter-
minacje egzystencji (—> analiza egzysten-
cjalna III).
PSYCHOFIZYKA ang. psychophysics; fr.
la psychophysique; nm. Psychophysik psych.
Termin G. Th. FECHNERA (1860)
711
PSYCHOLOGIA
określający dziedzinę badań nad zaleŜnością
między cechami bodźców (takimi jak
natęŜenie, częstotliwość) a wywoływanymi
przez nie wraŜeniami. ZaleŜności te, a więc
stosunek między światem fizycznym i
psychicznym, formułowano w postaci tzw.
praw psychofizycznych (E. H. WEBER),
widząc w ich ustalaniu właściwy przedmiot
psychologii (^ paralelizm /2/ psychofizyczny).
Psychofizyka, która dla róŜnych bodźców
fizycznych ustaliła —> próg wraŜliwości,
zwany teŜ progiem czułości, przycz3miła się
do zapoczątkowania -^ psychometrii.
PSYCHOLOGIA (gr. psyche = dusza + lo-
gos = słowo, nauka) nłc. psychologia; ang.
psychology; fr. psychologie; nm. Psychologie
Dosłownie: nauka o duszy — nazwa się-
gająca XVI w. (R. GocLENius /1590/), a utr-
walona w w. XVIII (CH. WOLFF, Psychologia
empirica 117321, Psychologia rationalis
117361) i rozpowszechniona w XIX we
Francji (MAINE DE BIRAN) na oznaczenie do-
ciekań dotyczących —> duszy (2) jako pod-
miotu Ŝycia psychicznego człowieka.
1. P s y c h o l o g i a f i l o z o f i c z n a —
jeden z tradycyjnych działów filozofii kla-
sycznej, zaliczany do -^ metafizyki (1)
szczegółowej. Przyjmując za punkt wyjścia
dane doświadczenia wewnętrznego,
psychologia ta starała się za pomocą in-
strospekcji określić w sposób racjonalny
naturę i pochodzenie, a więc status onto-
logiczny zasady, do której odnosiła fakty
świadomości, a przy tej okazji opisywała
róŜne prawidłowości Ŝycia psychicznego.
Współcześnie przez psychologię filozoficzną
rozumie się filozofię duszy ludzkiej i
umieszcza się ją w obrębie —> antropologii
(3) filozoficznej (będącej po prostu
metafizyką człowieka, która bada swój
przedmiot jako szczególnego typu byt,
starając się poznać jego istotę i sposób
istnierua, jego ostateczne bytowe uwarun-
kowania).
Synonimami „psychologii filozoficznej"
712
PSYCHOLOGIA
są takie terminy, jak: „psychologia racjo-
nalna" (psychologia rationalis w odróŜnieniu
od psychologia empirica, CH. WOLFF),
„psychologia spekulatywna", „psychologia
metafizyczna", a współcześnie — „antropo-
logia filozoficzna".
2. Psychologia empiryczna — kształtują się róŜne specjalności w zakresie
samodzielna nauka opisowa oparta na in-
trospekcji lub ekstraspekcji, zajmująca się
badaniem faktów psychicznych i ustalaniem
rządzących nimi prawidłowości. W pewnych
ujęciach uwaŜa się ją za typową naukę
humanistyczną, w innych — ze względu na jej
metodologię — za naukę przyrodniczą.
Psychologia empiryczna przeszła od teorii
opartych na spontanicznej obserwacji zjawisk
psychicznych do metodycznego
eksperymentowania. Momentem zwrotnym w
rozwoju psychologii jako nauki było
rozdzielenie przedmiotu i podmiotu badania;
ostatecznie dokonało się to za sprawą
behawioryzmu, lecz zapoczątkowane zostało
jeszcze w okresie eksperymentalnej
psychologii introspe-kcyjnej. Irmym
zwrotnym momentem było załoŜenie przez
W. WUNDTA W Lipsku (1879) pierwszego
laboratorium psychologicznego — było to
przejście od psychologii spekulatywnej do
psychologii empirycznej. W trakcie rozwoju
psychologii empirycznej pojawiały się róŜne
jej kierunki: -^ asocjacjonizm, —> atomizm
(3), —> psychologia strukturalna, —>
psychologia funkcjonalna, -^ psychologia
postaci, -^ psychologia głębi, —>
behawioryzm.
Istnieje współcześnie kilka definicji psy-
chologii:
a) Nauka o świadomych oraz nieświa-
domych zjawiskach psychicznych.
b) Nauka badająca prawa, którym podlega
przystosowanie się człowieka do świata i
opanowywarue go.
c) Nauka zajmująca się opisem i wyjaś-
nianiem zachowań ludzi i zwierząt.
Podstawową metodą psychologii jest
obserwacja: bezpośrednia lub pośrednia (za
pomocą specjalnej aparatury); ilościo-
713
PSYCHOLOGIA DYNAMICZNA
wa (—> pomiar) lub jakościowa; zjawisk
zachowania w sytuacjach naturalnych lub
wywołanych eksperymentalnie. Współcześnie
zanika stopniowo tendencja do tworzenia się
odrębnych kierunków, natomiast róŜnicują się
problemy badawcze, w rezultacie czego
psychologii.
PSYCHOLOGIA ANALITYCZNA ang.
analytic(cd) psychology; fr. psychologie analy-
tiąue; nm. analytische Psychologie
Nazwa nadana przez C. G. JUNGA jego
własnej teorii psychologicznej, róŜniącej się
od -^ psychoanalizy (1) S. FREUDA po-
szerzeniem zakresu pojęcia -^ libido (b) i
wprowadzeniem oprócz nieświadomości
indywidualnej takŜe -^ nieświadomości
(1)zbiorowej (—> archetyp /2/).
PSYCHOLOGIA ANALITYCZNA IST-
NIENIA nm. daseinsanalytische Psychologie
syn.—> Analiza egzystencjalna (1).
PSYCHOLOGIA CAŁOŚCI fr. psychologie
de la totalite; run. Ganzeitspsychologie syn.^>
Psychologia postaci.
PSYCHOLOGIA DYNAMICZNA ang.
dynamie psychology, psychodynamics; fr. psy-
chologie dynamique, la psycho-dynamiąue;
nm. dynamische Psychologie, Psy chody namik
Kierunek zbliŜony do funkcjonalizmu (-^
psychologia furikcjonalna), a genetycznie
związany z —> psychologią głębi; psy-
chologia dynamiczna przyjm^uje, Ŝe w psy-
chice istnieje dynamizm regulujący jej
aktywność i tak nią kierujący, by utrzymywała
się równowaga psychiczna. W wyjaśnianiu
zachowania człowieka, jego rozwoju i zmian
osobowości psychologia dynamiczna
wskazuje na działanie mechanizmów
motywacyjnych (-^ motywacja 121) na
podłoŜu instynktów, popędów, potrzeb.
Psychologię dynamiiczną zapoczątkował R. S.
WOODWORTH.
714
PSYCHOLOGIA FUNKCJONALNA
PSYCHOLOGIA FUNKCJONALNA
ang. functional psychology; fr. psychologie
fonctionnelle; nm. Funktionspsychologie
Kierunek ukształtowany pod wpływem
darwinizmu i —> pragmatyzmu (1), pozo-
stający w opozycji do strukturalizmu psy-
chologicznego (—> psychologia struktural-
na); procesy psychiczne funkcjonaliści roz-
patrywali z punktu widzenia ich —> funkcji
(4) i charakteru przystosowawczego, np.
świadomość traktowali jako proces
psychofizjologiczny mający znaczenie dla
przystosowania organizmu do środowiska.
Według funkcjonalizmu kaŜdy proces spełnia
jakąś funkcję, tzn. zmierza do czegoś lub
czemuś słuŜy, coś umoŜliwia jako
samodzielny układ bądź jako część większej
całości. Psychologia funkcjonalna rozwinęła
się w 1. pot. XX w. głównie w Stanach
Zjednoczonych (W. JAMES, J. MCKEEN
CATTELL, J. R. ANGELL, J. DEWEY, H. A. CARR,
R. S. WOODWORTH) i w Europie (E. CLAPA-
REDE). RównieŜ współczesna obiektywizująca
psychologia ma tendencje funkcjo-
nalistyczne.
PSYCHOLOGIA GŁĘBI ang. depth-psy-
chology; fr. psychologie en profondeur, psycho-
logie des profondeurs, psychologie abyssale;
nm. Tiefenpsychologie
Ogólna nazwa teorii psychologicznych,
których przedmiotem są zjawiska zachodzące
w —> nieświadomości (1). NaleŜą tu: —>
psychoanaliza (1) S. FREUDA, —> psychologia
indywidualna A. ADLERA, —> psychologia
analityczna C. G. JUNGA, —> psychologia
analityczna istnienia. Równoznacz-nik
psychoanalizy w szerokim znaczeniu.
PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA
ang. humanistic psychology; nm. Psychologie
vom ganzen Menschen
Kierunek wywodzący się z fenomenologii i
egzystencjalizmu, powstały w latach
sześćdziesiątych XX w. w USA, związany z
nazwiskami A. H. MASŁOWA i C. R. Ro-
GERSA. Psychologia humanistyczna neguje
715
PSYCHOLOGIA OGÓLNA
zasadność podejścia neobehawiorystycz-nego
w badaniach nad jednostką i proponuje
zastąpienie podejścia atomistycznego (^
atomizm /3/) podejściem holistycznym
(^holizm /2/). Kładzie ona nacisk na twórcze
zdolności człowieka i jego dąŜenie do
samourzeczy wistnienia, akcentuje
niepowtarzalność jednostki, zwraca uwagę na
jej rozwój, który winien być niekiedy
wspomagany psychoterapią. Do nurtu tego
nawiązuje teoria —> dezintegracji (3) po-
zytywnej K. DĄBROWSKIEGO.
PSYCHOLOGIA INDYWIDUALNA
ang. individual psychology; fr. psychologie
individuelle; nm. Individualpsychologie
Teoria psychoanalityczna A. ADLERA, od-
rzucająca freudowską teorię instynktów, a
prz3^mująca za podstawę motywacji „dąŜenie
do mocy", które miałoby rekompensować
poczucie niŜszości. Człowiek dąŜy do
zdobycia uznania, wywołania podziwu lub
uczucia zazdrości u innych, przy czjmi stara
się uniknąć upokorzeń i broni się przed
ujawnieniem własnej słabości. W jego dąŜe-
niu do takich przede wszystkim wartości, jak
wielkość, siła czy władza, głównym motorem
postępowania jest ambicja. Towarzyszy temu
często poczucie niŜszości, które prowadzi go
do prób —> kompensacji (1). Psychologia
ind5^widualna rozpatruje człowieka jako
ind3aviduum w jego konkretnej złoŜoności i
stara się go przystosować do społecznych
warunków egzystencji.
PSYCHOLOGIA MATEMATYCZNA
ang. mathematical psychology; fr. psychologie
mathematique; nm. mathematische Psycholo-
gie
Zespół zagadnień psychologicznych, do
których stosuje się —> modele (2) matema-
tyczne, m. in. statystyczne.
PSYCHOLOGIA OGÓLNA ang. generał
psychology; fr. psychologie generale; nm.
allgemeine Psychologie Dział psychologii
zajmujący się ustala-
716
PSYCHOLOGIA PERSONALISTYCZNA
niem ogólnych —> prawidłowości zachowań
i postępowania ludzi dorosłych w stanie
zdrowia i normy psychicznej.
PSYCHOLOGIA PERSONALISTYCZNA
ang. personalistic psychology; fr. psychologie
personnaliste; nm. personalistische
Psychologie, Personalismus (2)
1. Punkt widzenia w badaniach psy-
chologicznych postulujący konieczność
uwzględniania w opisie -> funkcji (3) psy-
chicznych faktu, Ŝe ich podmiotem jest
konkretna —> osoba (3).
2. Krytyczny p e r s o n a l i z m (cri-tical
personalism) — kierunek zapoczątkowany
przez W. STERNA, pozostający pod wpływem
—> psychologii rozumiejącej; w badaniach
psychologicznych przyjmuje się tu za
podstawę pojęcie osoby z uwzględnieniem jej
niepowtarzalności.
PSYCHOLOGIA POLA ang. field theory
psychology; fr. theorie du champ; nm. psycho-
logische Feldtheorie syn.-> Psychologia
topologiczna.
PSYCHOLOGIA PORÓWNAWCZA
ang. comparative psychology; fr. psychologie
comparee; nm. vergleichende Psychologie
1. Dział psychologii zajmujący się po-
równywaniem zachowań jednostek, które
naleŜą do róŜnych gatunków, róŜnych ras w
obrębie jednego gatunku (np. róŜnych ras
ludzkich) lub porównywaniem róŜnych
stadiów rozwojowych jednostki; ten ostatni
dział nazywany bywa zwykle psyc h o l o g i ą
rozwojową.
2. W węŜszym znaczeniu: syn.^ psy-
chologia zwierząt.
PSYCHOLOGIA POSTACI (gesztal-tyzm,
psychologia całości) ang. gestalt--
psychology; fr. gestaltpsychologie, psychologie
de la formę; nm. Gestaltpsychologie
Kierunek przeciwstawiający się -^ ato-
mizmowi (3) psychologicznemu i —> aso-
cjacjonizmowi, postulujący traktowanie
717
PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA
całości (np. spostrzeŜeń) jako niesprowa-
dzalnej do sumy jej elementów składowych
(np. wraŜeń); —> postać. Właściwości części
są determinowane przez właściwości całości,
a nie odwrotnie. Inicjatorami (1912) tego
kierunku byli M. WERTHEI-MER, K. KoFFKA,
W. KoHLER. Do psychologii postaci nawiązuje
tzw. poznawczy kierunek psychologii
myślenia, który w teorii —> uczenia się (2)
modelowi asocjacyjnemu przeciwstawia
„całościowy" model rozwiązywania
problemów.
PSYCHOLOGIA RELIGII ang. psychology
of religion; fr. psychologie de la religion; nm.
Religionspsychologie
Dział psychologii zajmujący się opisem i
wyjaśnianiem przeŜyć i zachowań ludzkich
związanych z -> religią.
PSYCHOLOGIA ROZUMIEJĄCA ang.
psychology of understanding; fr. psychologie
comprehensive; nm. verstehende Psychologie,
geisteswissenschaftliche Psychologie
Nurt zapoczątkowany w 2. poł. XIX w.
przez W. DiLTHEYA, który kwestionował
stosowanie w naukach społecznych i hu-
manistycznych pojęć i metod właściwych
naukom przyrodniczym (-> antynatura-lizm),
zwracając m. in. uwagę na swoisty, intuicyjny
charakter poznania psychologicznego.
Poznanie owo winno prowadzić do
rozumienia pragnień i dąŜeń jednostki i
umoŜliwiać właściwą interpretację jej
przeŜyć. Z kolei E. SPRANGER postulował
idealne typy -^ osobowości (2,3), które by
reprezentowały podstawowe kategorie war-
tości (poznawczych, etycznych, estetycznych,
religijnych, społecznych, ekonomicznych,
politycznych) i pozwalały w ten sposób lepiej
rozumieć jednostkę.
PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA ang.
genetic psychology, development psychology;
fr. psychologie genetique; nm. genetische Psy-
chologie, Entwicklungspsychologie —^
Psychologia porównawcza (1).
718
PSYCHOLOGIA RÓśNIC INDYWIDUALNYCH
PSYCHOLOGIA ROZNIC INDYWIDU-
ALNYCH (psychologia róŜnicowa) ang.
dijferential psychology; fr. psychologie diffe-
rentielle; nm. dijferentielle Psychologie
Określenie wprowadzone przez W. STERNA
(1900).
Dział psychologii, którego zadaniem, w
przeciwieństwie do -^ psychologii ogólnej,
jest badanie róŜnic w zakresie cech
psychicznych między grupami ludzkimi, np.
róŜnic rasowych, płci, wieku, zawodu.
Podstawą tego typu badań jest -^ psycho-
metria (1).
PSYCHOLOGIA RÓśNICOWA
syn.—> Psychologia róŜnic indywidual-
nych.
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA (socjo-
psychologia) ang. social psychology; fr.
psychologie sociale; nm. Sozialpsychologie
Dział psychologii graniczący z socjologią
(zwykle rozróŜnia się przedmiot socjologii i
przedmiot psychologii społecznej
stwierdzając, Ŝe pierwsza interesuje się
zbiorowością, a druga — jednostką w tej
zbiorowości, choć rozróŜnienie to nie zawsze
jest ścisłe, mówi się np. o psychologii małych
grup). Psychologia społeczna zajmuje się
wpływem środowiska społecznego
(zbiorowości, kultury) na przebieg zjawisk
psychicznych jednostki, pozycją jednostek w
grupie, ich rolami społecznymi i wpływem na
całość grupy, analizą mechanizmów
psychicznych przejawiających się w Ŝyciu
społecznym, mechanizmów rządzących
zachowaniem tłumu, itp. W centrum
zainteresowania psychologii społecznej,
zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych,
znajdują się badania dotyczące kształtowania
się -^ postaw (1) i ocen społecznych.
PSYCHOLOGIA STRUKTURALNA
(strukturalizm psychologiczny) ang.
structural psychology; fr. psychologie structu-
rale; nm. Strukturpsychologie
719
PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA
Nazwa uŜywana jeszcze przed pojawieniem
się —> psychologii postaci, stosowana
wówczas na określenie róŜnych poglądów,
które przede wszystkim przeciwstawiały się
funkcjonalizmowi (-> psychologia
funkcjonalna), nie przywiązując większej
wagi do analizy świadomości, lecz
koncentrując się na problemach odnoszących
się do struktury psychiki, a w szczególności
— do struktury uzdolnień. Z czasem
strukturalizm w psychologii przestał
przeciwstawiać się funkcjonalizmowi i zaczął
uwzględniać funkcjonalność struktur oraz ich
d5mamiczność, przybierając w końcu postać
tzw. konstruktywizmu (J. PIA-GET).
PSYCHOLOGIA TOPOLOGICZNA
(psychologia pola, psychologia wektorów)
ang. topological psychology; fr. psychologie
topologique; nm. topologische Psychologie
Kierunek w obrębie —> psychologii postaci
zapoczątkowany przez K. LEWINA, który
teorię postaci zastosował do szerszej
dziedziny działalności człowieka i jego
osobowości, dokonując opisu i klasyfikacji
zjawisk psychicznych za pomocą terminów
zaczerpniętych z topologii, co umoŜliwiło
potem wyprowadzenie nowych, empirycznie
weryfikowalnych hipotez dotyczących tych
zjawisk. -^ Pole psychologiczne.
PSYCHOLOGIA WEKTORÓW ang.
vector psychology; nm. Yektor-Psychologie,
Yektorpsychologie syn.^ Psychologia
topologiczna.
PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA
ang. educational psychology; fr. psychologie
scolaire, psychologie pedagogiąue; nm. pdda-
gogische Psychologie, Psychagogik
Dział psychologii zajmujący się proble-
matyką procesów wychowawczych i metod
skutecznego oddziaływania na jednostkę lub
grupę.
720
PSYCHOLOGIA ZACHOWANIA
PSYCHOLOGIA ZACHOWANIA fr.
psychologie de comportement, psychologie ob-
jectiye, psychologie de reaction; nm. Yerhal-
tenspsychologie syn.—> Behawioryzm.
PSYCHOLOGIA ZWIERZĄT ang. ani-mal
psychology; fr. psychologie animale; nm.
Tierpsychologie
Dział psychologii zajmujący się opisem i
wyjaśnianiem zachowania indywidualnego i
grupowego róŜnych gatxmków zwierząt oraz
ustalający podobieństwa i róŜnice w
zachowaniach zwierząt i ludzi, szczególnie w
zakresie uczenia się (syn.^psychologia
porównawcza /2/). Za głównych
przedstawicieli tej dziedziny badań uwaŜa się
J. B. WATSONA i B. F. SKINNERA. —> Etolo-gia
(2), —> zoopsychologia.
PSYCHOLOGIZM ang. psychologism; fr.
psychologisme; nm. Psychologismus
Termin wprowadzony przez J. E. ERD-
MANNA (1878), rozpowszechniony na po-
czątku XX w.
Tendencja do wyjaśniania ogółu zjawisk
będących przedmiotem badań róŜnych nauk
humanistycznych, a nie tylko psychologii, na
gruncie tej ostatniej. Kierunki
psychologistyczne występowały w takich
szczegółowych dyscyplinach humanistyki, jak
np. językoznawstwo czy socjologia (która
fakty społeczne wyjaśniała za pomocą
psychologii jednostki).
W filozofii — tendencja do sprowadzania
zagadnień z róŜnych dyscyplin filozoficznych
do psychologii, którą traktuje się wówczas
jako dyscyplinę bardziej podstawową
zakładając, iŜ opis genezy jest równoznaczny
z określeniem istoty danego zjawiska.
Psychologizm sprowadza teorię poznania do
psychologii wraŜeń; logikę podporządkowuje
psychologicznym prawom myślenia; w etyce
przybiera postać —> subiektywizmu (3),
sprowadzając elementarne składniki
moralności, przede wszystkim dobro, do
kategorii przeŜyć
721
24 — Słownik filozoficzny
PYTANIE
psychicznych, a najczęściej — do przeŜywa-
nia przyjemności. Przedstawicielami psy-
chologizmu byli m. in.: J. ST. MILL, F. BREN-
TANO, TH. LIPPS, TH. ZIEHEN, W. WUNDT, G. DE
TARDE, G. LE BON, CH. SIGWART, M. SCHLICK,
w Polsce — L. PETRAśYCKI, który metodę
introspekcyjną uwaŜał za główny środek
poznawania zjawisk moralnych i prawnych.
PrzezwycięŜenie psychologizmu dokonało się
m. in. na grucie logiki (G. FREGE, E. HUSSERL,
J. ŁUKASIEWICZ, K. AJDUKIEWICZ /w
środkowym okresie swej działalności/, K. R.
POPPER); -> antypsychologizm (2).
PSYCHOMETRIA <gr. psyche = dusza -i-
metrein = mierzyć) ang. psychometrics; fr.
psychometrie; nm. Psychometrie
1. W szerszym znaczeniu: dziedzina psy-
chologii uprawianej za pomocą metod ilo-
ściowych, głównie statystycznych {—> anali-
za/5/ czyrmikowa); dotyczy ona wszystkich
działów psychologii, a w szczególności -^
psychologii róŜnic indyTvidualnych.
2. W węŜszym znaczeniu: dział psychologii
zajmujący się teorią —> pomiarów
psychologicznych, zwłaszcza testów, i ich
zastosowaniem.
PUNKT OMEGA h. point d'Omega
Termin P. TEILHARDA DE CHARDIN ozna-
czający szczytowy punkt rozwoju ludzkości,
tj. najwyŜszą doskonałość przyrodzoną,
uduchowienie i jedność, ostateczne spełnienie
i kres świata, oraz toŜsamy z nim „punkt
styczności immanencji z transcendencją".
PYTANIE gr. epótema, epótesis; łc. quae-
stio; ang. ąuestion; fr. ąuestion; nm. Frage,
Befragung
metod. Zdanie wyraŜające stan częściowej
niewiedzy oraz intencję uzyskania informacji,
która by uzupełniła w określonym punkcie
(wskazanym przez partykułę pytajną) lukę w
wiedzy pytającego.
Pierwszą czynnością naukotwórczą jest
postawienie —> problemu (1), czyli pyta-
722
PYTANIE
nia, które jednak nie moŜe być formułowane
w sposób dowolny, lecz winno spełniać
określone warunki, a mianowicie:
a) powaŜności — rue moŜe być retoryczne
ani dydaktyczne;
b) poprawności — winno być jednoznaczne
i precyzyjne (wolne od —> nieostrości);
c) trafności — załoŜenia pytania są zda-
niami prawdziwymi;
d) zasadności — na gruncie dotycłicza-
sowej wiedzy postawione pytanie ma co
najmniej dwie moŜliwe odpowiedzi;
723
PYTANIE
e) rozstrzygalności — istnieje efektywny
sposób okazania, Ŝe w zbiorze moŜliwych
odpowiedzi jest co najmniej jedna prawdziwa.
Warunki te, poza swą treścią, wyraŜoną
wprost, zakładają jeszcze, Ŝe przedmiot py-
tania naleŜy do przedmiotu danej nauki.
Tym, co pozwala zamieniać zagadnienia
naukowe w dostatecznie usprawiedliwioną (ze
względu na dane) odpowiedź naukową, jest
metoda naukowa (H. MEHL-BERG).
724

Q swymi alternatywnymi pro i sed contra —
QUADRIVIUM (nłc. <quadńvium> = dosł.
czwórdroŜe, z łc. quatuor viae = cztery dro-
gi>
Drugi, wyŜszy stopień studiów (po pod
stawowym ------- > trivium) na wydziale na
uk świeckich {Facultas Artium Liberalium)
średniowiecznego uniwersytetu, obejmu
jący dyscypliny matematyczno-przyrod
nicze: arytmetykę, geometrię, astronomię
i muzykę. Były to cztery (spośród sied
miu) —> sztuki wyzwolone tzw. realne (artes
quadriviales lub reales), poniewaŜ miały za
przedmiot świat rzeczy.
QUAESTIO (łc. <quaestio> = pytanie, ba-
danie)
Podstawowa metoda prowadzenia scho-
lastycznej dysputy w dziedzinie filozofii i
teologii, a zarazem typowy gatunek literacki
średniowiecznej scholastyki.
Jako metoda quaestio ukształtowała się w
ciągu XII i XIII w. w związku z odczy-
tywaniem i wyjaśnianiem tekstów autorów
staroŜytnych (auctores), obejmując zarówno
zagadnienia dialektyki (P. ABE-LARD) i
logicznych reguł dowodzenia, jak i
charakterystyczną dla Xlii w. problematykę
filozoficzną i teologiczną wiąŜącą się z
recepcją ARYSTOTELESA. Kwestie powsta-
wały na marginesie czytanego tekstu juŜ to w
związku z niejasnymi wyraŜeniami, które
wymagały sprecyzowania, juŜ to w związku z
rozbieŜnymi jego interpretacjami czy
przeciwstawnymi sobie „autorytetami"
(auctoritates), podającymi róŜne
725
QUIDD1TAS
rozwiązania jednego problemu. W swej
ewolucji i technicznym doskonaleniu się
quaestio odrywała się stopniowo od ko-
mentowanego tekstu, usamodzielniając się i
osiągając dojrzałą postać (np. u TOMASZA z
AKWINU) jako ąuaestio disputata z otwie-
rającym dyskusję stereotypowym Utruni, ze
rozwaŜanymi argumentami „za" i „przeciw"
oraz podsumowującą całość determi-natio —
doktrynalną konkluzją mistrza. Jako gatunek
literacki ów styl scholasty-czny ewoluował
przechodząc od lectio do quaestio, a następnie
od quaestio do disputa-tio, aby zamknąć się w
końcu w jednostce literackiej, jaką w obrębie
średniowiecznej sumy stanowił articulus.
QUATERNIO TERMINORUM (nłc. <qua-
ternio terminorum> = czwórmian terminów)
syn.^ Błąd czterech ternninów.
QUIDDITAS (nłc. <quidditas> (od łc. quid =
co) = istota, natura, substancja; forma;
gatunek) ang. ąuiddity; fr. quiddite; nm.
Quidditat, Washeit
Termin wprowadzony poprzez przekłady na
łacinę komentarzy AWICENNY do ARY-
STOTELESA, utworzony jako tłumaczenie Ary-
stotelesowskiego td ti en einai (dosłownie:
„bycie [teraz], czym [coś] było [przedtem]"),
w którym to wyraŜeniu niezwyczajne uŜycie
pytajnego zaimka h'jako zaimka względnego
wskazywałoby na jego epistemologiczną,
definicyjną i, najogólniej biorąc, językową
konotację.
metaf. Termin scholastyczny (występujący
m. in. u AWERROESA, ALBERTA WIELKIEGO,
TOMASZA Z AKWINU, W. OCKHAMA), sto-
sowany na określenie -^ istoty (1) w stanie
intencjonalnym, której elementami
ujmowalnymi pojęciowo, a realizującymi się
swoiście w konkretnej, realnej istocie, są:
a) zdeterminowanie kaŜdej istoty w sobie,
czyli istotowa toŜsamość (forma rzeczy);
726
QUIDD1TAS
b) aktualne przyporządkowanie takiej
zdeterminowanej w sobie istoty do rze-
czywistego istnienia, czyli istotowa kon-
kretność.
lstotę-quidditas naleŜy odróŜniać z jednej
strony od -> istoty (Ib) w stanie jednost-
727
QUIDD1TAS
kowym, tj. istoty, która istnieje w rzeczywi-
stym konkrecie, z drugiej zaś — od —> istoty
(la) samej w sobie, istoty w Ŝaden sposób nie
zdeterminowanej, zawierającej tylko cechy
konstytut3m'ne, które wchodzą w skład
definicji.
728

R wyraŜeniami zdań prostych ze względu na ich
RACHUNEK łc. calculus; ang. calculus; fr.
calcul; nm. Kalkiil
log. System symboli oraz reguł określa-
jących działania na tych symbolach, przy
czym reguły odwołują się wyłącznie do
kształtu wyraŜeń, a nie do ich znaczenia. W
przypadku, gdy wszystkie symbole są
terminami logicznymi, system taki nazywa się
r a c h u n k i e m logicznym.
RACHUNEK FUNKCYJNY ang. functio-
nal calculus log. syn.^ Rachunek
kwantyfikatorów.
RACHUNEK KLAS ang. calculus ofclas-
ses; nm. Klassenkalkul, Klassenlogik log. syn.^
Rachunek zbiorów.
RACHUNEK KWANTYFIKATORÓW
(rachunek predykatów, rachunek fun-
kcyjny) ang. ąuantification logie
log. Teoria logiczna, w której przyjmuje się
wszystkie terminy i twierdzenia —> rachunku
zdań, a ponadto wprowadza się, jako
specyficzne dla niej symbole stałe, tzw.
kwantyfikatory. Są one odpowiednikami
potocznych słów „kaŜdy" (—> kwan-tyfikator
/a/ ogólny, czyli duŜy) i „pewien" (—
>kwantyfikator/b/szczegółowy, czyli mały).
Symbole zmierme (—> zmienna) rachunku
kwantyfikatorów dzielą się na zmierme
indywidualne, reprezentujące nazwy ->
indywiduów (2a), oraz zmierme predykatowe,
reprezentujące predykaty (tj. wyraŜenia
odnoszące się do własności
729
RACHUNEK KWANTYFIKATORÓW
indywiduów i do relacji między indywi-
duami).
Język rachunku kwantyfikatorów pozwala
badać nie tylko te związki, które są
uwarunkowane budową zdań złoŜonych (co
jest ograniczeniem cechującym rachunek
zdań), ale i związki, jakie zachodzą między
wewnętrzną budowę. Niech np. x będzie
zmienną indywidualną, a Q — zmienną
predykatową; wtedy jedną z zaleŜności
między pewnym rodzajem zdania ogólnego a
pewnym rodzajem zdania szczegółowego
wyrazi formuła: Ax Q{x) -^ Vx Q(x) — czyt:
JeŜeli dla kaŜdego x Q{x), to istnieje takie x,
Ŝe Q(x). Pewne zaleŜności, w których wystę-
puje negacja, ujmują tzw. prawa De Morgana:
~Vx Q{x) —> Ax ~Q{x) — czyt.: Jeśli
nieprawda, Ŝe istnieje takie x, Ŝe Q{x), to dla
kaŜdego x: nieprawda, Ŝe Q(x); oraz: ~Ax
Q{x) -^ Vx ~Q{x). Na przykład interpretując
Q jako predykat „jest geniuszem", a jako
zakres zmiennej x przyjmując zbiór ludzi,
otrzymamy zdanie: „Jeśli nieprawda, Ŝe
istnieje człowiek będący geniuszem, to o
Ŝadnym człowieku nie jest prawdą
twierdzenie, Ŝe jest geniuszem" (krócej: „Jeśli
nie istnieją geniusze, to nikt nie jest
geniuszem").
PowyŜsze wyraŜenia, jako prawdziwe przy
kaŜdej interpretacji zmiennych, są przykładem
-^ tautologii (1) rachunku kwantyfikatorów.
Podobnie jak tautologie rachunku zdań,
dostarczają one schematów wnioskowania
dedukcyjnego, a oba rachunki łącznie,
tworzące tzw. klasyczny —> rachunek
logiczny, wystarczają do analizy wszystkich
wnioskowań, jakie występują w matematyce.
Teoria kwantyfikatorów wchodząca w skład
klasycznego rachunku logicznego nazywa się
rachunkiem pierwszego rzędu; rachunek taki
odznacza się tym, Ŝe kwantyfikatory odnoszą
się w nim tylko do zmiennych indywi-
dualnych, a nie do zmiennych predykato-
wych. Rachunki, w których pod kwantyfi-
730
RACHUNEK LOGICZNY
katorami występują równieŜ zmienne pre-
dykatowe, nazywają się rachunkami wyŜ-
szych rzędów. Dla rachunku kwantyfika-
torów nie ma takiej uniwersalnej metody,
która pozwoUłaby w skończonej ilości kro-
ków rozstrzygnąć o kaŜdym wyraŜeniu, czy
jest lub nie jest tautologią.
Początki rachunku kwantyfikatorów, po-
dobnie jak rachunku zdań, przypadają na 2.
poł. XIX w., kiedy pojawiła się potrzeba
ściślejszego niŜ przedtem formułowania
twierdzeń matematycznych. Tradycyjny -^
rachunek nazw, zawierający -^ sylogi-stykę,
okazuje się niewielkim fragmentem rachunku
kwantyfikatorów, co staje się widoczne, gdy
prawa tradycyjnego rachunku, zapisane w
specyficznym dla niego języku, przełoŜy się
na język rachunku kwantyfikatorów.
RACHUNEK LOGICZNY ang.logicalcal-
culus, logistic system; mn. Logikkalkiil
log. Rachunek, którego symbole naleŜą do
—> stałych (a) logicznych. Zbiór stałych
logicznych najdogodniej jest określać przez
wylicznie, którego dokonuje się przy okre-
ślaniu słownika danego rachunku; np. dla
pewnych rachunków ustala się, Ŝe stałymi
logicznymi o charakterze terminów pier-
wotnych są symbole -^ implikacji i —> ne-
gacji (1) (wszystkie pozostałe definiuje się za
ich pomocą). Wśród rachunków logicznych
wyróŜnia się k l a s y c z n y rac h u n e k
logiczny, na który składają się
dwuwartościowy —> rachunek zdań i —>
rachunek kwantyfikatorów pierwszego rzędu.
Klasyczny rachunek logiczny wystarcza do
sformalizowania wszystkich rodzajów
roziimowań występujących w matematyce.
Dla celów filozoficznych mogą się okazać
przydatne pewne rachunki nieklasy-czne, np.
wielowartościowy rachunek zdań, modalny
rachunek zdań, rachunek kwantyfikatorów
wyŜszych rzędów (tj. taki, w którym wiąŜe się
kwantyfikatorami nie tylko zmienne
indywidualne, lecz równieŜ zmienne
predykatowe).
731
RACHUNEK UNIWERSALNY
RACHUNEK NAZW (logika nazw, teoria
nazw)
log. Jeden z działów -^ logiki formalnej
zajmujący się formułami, w których wy-
stępują —> zmienne nazwowe (tzn. za
zmienne moŜna w nim podstawiać tylko —>
nazwy), zazwyczaj opatrzone —> kwan-
tyfikatorami. Rachunek nazw jako -> sylo-
gistyka (ARYSTOTELES) powstał wcześniej od
—> rachunku zdań, ruemniej rachunek zdań
jest traktowany jako teoria w pewnym sensie
nadrzędna wobec rachunku nazw.
RACHUNEK PREDYKATÓW ang. cal-
culus ofpredicates, predicate calculus; fr. cal-
cul des predicats; nm. Pradikatenkalkiil, Prd-
dikatenlogik log. syn.^> Rachunek
kwantyfikatorów.
RACHUNEK PRZYJEMNOŚCI ang. cal-
culus ofpleasure, hedoni{sti)c calculus, felicific
calculus
et. W -^ hedoniznue (1) J. BENTHAMA: cal-
culus ofpleasure — obliczanie bilansu przy-
jemności i przykrości, pozwalające trafnie
oceniać rzeczy oraz postępowanie własne, jak
równieŜ innych. Rachunek ten jest u
Benthama oparty na zasadzie uŜyteczności
(utility calculus), która uznaje lub potępia
postępki według tego, czy zdają się
zwiększać, czy teŜ zmniejszać szczęście osób
zainteresowanych. Rachunek przyjemności
wymaga uwzględnienia wielu kryteriów, z
których najwaŜniejsze określa się jako
„zasadę maksymalizacji szczęścia we
wszechświecie".
RACHUNEK RELACJI ang. relational cal-
culus, calculus of relations, algebra of rela-
tions; run. Relationenkalkiil
log. Dział —^ teorii relacji zajmujący się
działaniami na -^ relacjach (2).
RACHUNEK UNIWERSALNY ang. uni-
versal calculus syn.—> Mathesis universalis.
732
RACHUNEK ZBIORÓW RACHUNEK ZDAŃ

RACHUNEK ZBIORÓW (rachunek klas, Według tab. 1 gdy p przybiera określoną

algebra zbiorów) ang. theory ofclass wartość logiczną, to zaprzeczenie zdania p
log. Podstawowa część —> teorii mnogo- przybiera drugą z dwóch wartości logicznych.
ści, zajmująca się działaniami na —^ zbiorach Według tab. 2 koniunkcja jest prawdziwa
(1) (dodawarue, mnoŜenie, dopełnianie i in.). wtedy i tylko wtedy, gdy oba jej składniki są
Twórcą rachuriku zbiorów jest G. BooLE, prawdziwe, według zaś tab. 3 alternatywa jest
pewne zaś prekursorskie idee znajdują się u fałszywa wtedy i tylko wtedy, gdy oba jej
G. W. LEIBNIZA. składniki są fałszywe. Analogicznych danych
dostarczają pozostałe tabelki (co się tyczy
RACHUNEK ZDAŃ (logika zdań, teoria spójnika implikacji, to przy odczytywaniu go
zdań) ang. propositional calculus, sentential za pomocą potocznego spójnika „jeśli..., to..."
calculus, algebra of propositions; fr. calcul des powstają problemy znane pod nazwą -^ pa-
propositions, calcul propositionnel; nm. Aus- radoksu implikacji). W niektórych ujęciach
sagenkalkiil rachunku zdań uwzględnia się jeszcze inne
log. Podstawowa teoria logiczna, dotycząca rodzaje złoŜeń, ale te, które zostały wyŜej
związków międzyzdaniowych w obrębie zdań przedstawione, naleŜą do najczęściej
złoŜonych, w której się rozwaŜa, w jaki spotykanych.
sposób wartość logiczana (tj. prawdziwość lub WyraŜenia rachunku zdań, które zawsze (tj.
fałszywość) zdania złoŜonego zaleŜy od przy dowolnych wartościach składników)
wartości logicznej zdań składowych. Na język przybierają wartość prawdy, nazywają się —^
rachunku zdań składają się -^ zmienne tautologiami (1) lub prawami rachunku zdań.
reprezentujące zdania, oraz spójniki logiczne. Przykłady: p v ~p; p ^ p ; { p ^ q ) ^ {~q -^
Oznaczywszy symbolem 1 wartość logiczną ~p); {p A ~p) -^ q;
prawdy, a symbolem O wartość logiczną lip -^ i) ^ ii ^ J")] ^ (P -> r); ~{p A -p); p =
~{~p).
fałszu, charakteryzuje się sens
Rachunek zdań jako pewna teoria zdań
poszczególnych spójników za pomocą niŜej
złoŜonych jest zarazem teorią —> wniosko-
podanych tabelek (1-5), gdzie p i q
wań dedukcyjnych, poniewaŜ w tautologiach
reprezentują dowolne zdania, a pozostałe
o budowie iniplikacji moŜna przy
symbole są, odpowiednio, spójnikami: (1) —
podstawieniu za zmienne zdaniowe kon-
negacji (czyt.: nieprawda, Ŝe p), (2) —
kretnych zdań potraktować poprzednik
koniunkcji (czyt.: p oraz q), (3) —
implikacji jako zespół przesłanek, a jej na-
alternatywy (czyt.: p lub q), (4) — implikaqi
stępnik — jako wniosek. Jeśli dobierze się
(czyt.: jeśli p, to q), (5) — równowaŜności
podstawienie w taki sposób, Ŝeby przesłanki
(czyt.: p zawsze i tylko wtedy,
były prawdziwe, to fakt, Ŝe korzysta się z
gdy q)- tautologii, czyli z prawa logiki, gwarantuje
tab. 1 tab. 2 tab. 3
prawdziwość wniosku, bo implikacja będąca
P ~V P H V ^H P '^ P'^ ^ tautologią, a więc implikacją zawsze
1 0 11 1 11 1 prawdziwą, nie moŜe mieć fałszywego
0 1 1 0 0 1
0 1 następnika przy prawdziwym poprzedniku
0 1 0 10 1
0 0 0 00 0
(por. tab. 4); zatem rozumowanie opierające
tab. 4 tab. 5
się na tautologii w opisany wyŜej sposób
charakteryzuje się niezawodnością właściwą
P 1 p-^q P 1 P=1
wnioskowaniom dedukcyjnym.
1 1 1 1 1 1 Do powstania rachunku zdań, sięgające-
1 0 0 1 0 0
0 1 1 0 1 0
0 0 1 0 0 1

733 734
RACJA
go swymi początkami 2. poł. XIX w., przy-
czynili się G. FREGE, B. RUSSELL i in., a za je-
go prekursorów uwaŜa się staroŜytnych
stoików i scholastycznych logików ze schyłku
średniowiecza. Rachunek zdań w doprowadzają intelekt do uznania czegoś za
dwuwartościowej logice stoickiej odkrył J.
ŁUKASIEWICZ, badania zaś nad śred-
niowiecznym rachunkiem zdań zapocząt-
kowali K. MICHALSKI i J. SALAMUCHA. Z filo-
zoficznego punktu widzenia rachunek zdań
jest interesujący jako przykład teorii, w której
kaŜdy problem typu: „czy dane wyraŜenie jest
tautologią?" da się rozstrzygnąć przez
mechaniczne sprawdzenie (za pomocą
tabelek), czy całe wyraŜenie przybiera
wartość prawdy przy podstawieniach jego
składowych (wartości 1 i 0) za zmienne; tego
rodzaju teorie noszą miano rozstrzygalnych.
Oprócz klasycznego rachunku zdań, w
którym występują tylko dwie wartości
logiczne i tylko spójniki będące —> funkto-
rami ekstensjonalnymi, istnieją rachunki
wielowartościowe, zapoczątkowane przez E.
PosTA i J. ŁUKASIEWICZA (gdzie np. trzecią
wartość interpretuje się jako moŜliwość) oraz
rachunki z ńanktorami nieekstensjo-nalnymi,
np. rachunki modalne C. I. LEWISA (z
funktorami „moŜliwe, Ŝe", „konieczne, Ŝe"
itp.). Rachunki wielowartościowe i modalne
łączą się z waŜną problematyką filozoficzną,
pozwalają np. sprecyzować takie pojęcia
filozoficzne, jak moŜliwość, konieczność itp.
Do przeprowadzania wnioskowań
stosowanych w matematyce wystarcza
rachunek klasyczny.
RACJA (nłc. <ratio> (1) = rachunek, rozum,
rozsądek) gr. logos; łc. principium (1); ang.
reason (1); fr. raison (1); nm. Ratio (1),
Grund (1)
1. metaf. W filozofii bytu: to, co w jaki-
kolwiek sposób warunkuje byt (racja onty-
czna, ratio quoad se) i tym samym go wyjaś-
nia {ratio quoad nos); to, co umoŜliwia zro-
zumienie lub co uzasadnia, zasada lub środek
wyjaśniania — przyczyna, powód.
735
RACJA
motyw. Pojęcie racji ma szerszy zakres niŜ
pojęcie przyczyny. Racje są danymi —> zdro-
wego rozsądku (1) lub jego zasadami i jako
takie są racjonalne, oczywiste w swej treści i
prawdę. RozróŜnia się:
1) racje bezpośrednie — stanowiące za-
razem dane nauk szczegółowych;
2) racje ostateczne i najogólniejsze —
wynik filozoficznego opracowania racji
bezpośrednich. Do racji ostatecznych i naj-
ogólniejszych zalicza się następujące -^ za-
sady: toŜsamości, /nie-/sprzeczności, wy-
łączonego środka, przyczynowości, celowości,
bytowości (= racji dostatecznej). Ostatnią
zasadę moŜna rozpatrywać dwojako: bądź
jako A) rację bytu, bądź jako B) rację
dostateczną.
A) Racja bytu — podkreślana w stwier-
dzeniu faktycznej —> inteligibUnośd bytu, tj.
tego, Ŝe dla intelektu ludzkiego byt jest zro-
zumiały sam w sobie i Ŝe jako adekwatny
przedmiot intelektualnego poznania wytłu-
maczalny jest tylko przez byt, wobec czego
nie moŜna go utoŜsamiać z -^ niebytem (lA).
Racja bytu jest pierwotną intuicją bytu jako
przedmiotu ludzkiego poznania,
uświadamianą intelektualnie. Zasada racji
bytu stwierdza, Ŝe dla wszelkiego bytu uza-
sadnienie jego bytowości znajdujemy bądź w
nim sam5an — co dotyczy jego elementów
konstytutywnych, bądź poza nim—jak to
widzimy we wszelkich ionych przypadkach;
uzasadnienie tego naleŜy do zasady
wyłączonego środka oraz do —> zasady / nie-
/ sprzeczności.
B) R a c j a d o s t a t e c z n a moŜe być
bądź a) wewnętrzna, bądź b) zewnętrzna.
a) Racja dostateczna wewnętrzna (for-
malna) — podkreślana w stwierdzeniu, Ŝe
kaŜdy byt ma swoją zdeterminowaną naturę
— ma ją sam w sobie, tj. przez swe elementy
konstytutywne. Naturę tę, czyli istotę rzeczy,
tłumaczy —> forma (lA), która jest
czynnikiem organizującym treść rzeczy od
wewnątrz: dzięki formie dana rzecz jest tym
właśnie, czym jest. Wewnę-
736
RACJE ZARODKOWE
trzną rację bytu stanowi —> przyczyno-wość
(1) formalna wewnętrzna, która wyraŜa się w
zasadzie toŜsamości oraz w
pochodnej od niej zasadzie
substancjalności.
b) Racja dostateczna zewnętrzna — pod-
kreślana w stwierdzeniu, Ŝe niekonstytu-
tywne elementy jakiegoś bytu, zasadniczo
róŜne od jego cech konstytutywnych, wy-
magają — jako swego ontycznego i zarazem
poznawczego uzasadnienia — bytu, z którym
byłyby związane w sposób istotny. Związek
taki zakłada czynniki-przy-czyny,
powodujące realne bytowanie. W tradycji
arystotelesowskiej czynniki tego rodzaju
sprowadzają się do czterech dziedzin
przyczynowości, określającej zewnętrzną
rację bytu, a mianowicie: 1) do
przyczynowości sprawczej — sprawca sta-
nowi rację bytu skutku; 2) do przyczynowości
celowej — cel stanowi rację bytu środków,
które do niego wiodą; 3) do przyczynowości
wzorczej (tj. formalnej zewnętrznej) — idea
stanowi rację bytu wytworów; 4) do
przyczynowości materialnej — podmiot
(substancja) stanowi rację bytu
przypadłościowych właściwości.
Sformułowanie z a s a d y r a c j i do-
s t a t e c z n e j (czyli r a c j i bytu): „to, bez
czego dany byt nie mógłby być tym, czym
jest". Typowym przykładem jej zastosowania
jest uzasadnienie istnienia bytu absolutnego
na podstawie stwierdzenia nietoŜsamości
istoty i istnienia w bytach przygodnych {-^
Bóg / I-I /). Zasady tej nie naleŜy mylić z
zasadą racji dostatecznej w sformułowaniu G.
W. LEIBNIZA, według którego wszystkie
prawdy są ze sobą racjonalnie powiązane, a
racją kaŜdego faktu jest jego celowość i
odpowiedniość.
2. log. -^ Poprzednik (1) w —> implikacji
będącej —> tautologią (1); jej następnik na-
zywa się n a s t ę p s t w e n n (logicznym).
RACJE ZARODKOWE gr. spermatikoi ló-
goi, gennetikoi lógoi; nłc. rationes seminales;
ang. seminal reasons; fr. raisons seminales
737
RACJONALIZM
1. U stoików: nasiona, z których pochodzą
wszelkie istoty Ŝyjące. Prazasadą zawierającą
zaląŜki kaŜdej moŜliwej rzeczy jednostkowej
jest —> pneuma (1) — rozum świata.
2. U PLOTYNA: rozumne wątki rodne, wy-
odrębniające się z materii i tworzące indy-
widualne ciała; stanowią one o róŜnicach
indywidualnych i o wszelkich jakościach ciał
zmysłowych.
3. U AUGUSTYNA: „ziarna" zawierające po-
tencjalnie wszystkie rzeczy, jakie się z nich
rozwiną; zarodki bytów stworzonych w
sposób niewidzialny, potencjalny i przy-
czynowy. Rationes seminales są odpowied-
nikiem rationes aeternae — pierwowzorów
(idei) istniejących odwiecznie w umyśle
BoŜym.
4. U BONAWENTURY: myśli BoŜe zaszcze-
pione w ciałach, stanowiące zarodki rzeczy,
utoŜsamione z ich formami.
RACJONALIZACJA (nłc. rationalis = ro-
zumny, rozsądny) ang. rationalization; fr.
rationalisation; nm. Rationalisation
psych. Dobór argumentów do danego
przekonania — mechanizm obrormy pole-
gający na nieświadonnym czy podświado-
mym lub częściowo świadomym przypi-
sywaniu własnemu działaniu akceptowanych
przez siebie motywów w miejsce motywów
nieakceptowanych.
RACJONALIZM (nłc. <rationalismus> od
nłc. rationalis = rozumny, rozsądny) ang.
rationalism; fr. rationalisme; nm. Rationalis-
mus
Termin występujący juŜ u F. BACONA
(1612, rationales — racjonaliści), uŜywany w
Anglii (rationalists) w odniesieniu do sekt nie
uznających Objawienia, rozpowszechniony w
XIX w. w swym znaczeniu teologicznym
(zob. niŜej /6/).
Doktryna lub postawa uznające prymat —>
rozumu, często na niekorzyść innych władz
lub źródeł poznania, określana teŜ jako
antyempiryzm, antyirracjonalizm.
738
RACJONALIZM
1. t. pozn. R a c j o n a l i z m g e n e t y czny
(natywizm) — pogląd dotyczący genezy
poznania, przeciwstawny —> em-piryzmowi
(1) genetycznemu, przyjmujący tezę, Ŝe umysł
ludzki dzięki swej strukturze posiada wiedzę
wcześniejszą od doświadczenia zmysłowego
(jak np. platońskie idee, idee wrodzone u R.
DESCARTES'A, formy a priori u I. KANTA),
która to wiedza bądź sama w sobie
(racjonalizm absolutny), bądź wraz z danymi
doświadczenia zmysłowego (racjonalizm
względny, racjonalizm empiryczny) jest
źródłem poznania. Racjonalizm względny
wiąŜe się z umiarkowanym empiryzmem
genetycznym, według którego
kształtowaniu pojęć uczestniczy nie tylko
doświadczenie zmysłowe, lecz równieŜ rozum
jako władza odrębna od zmysłów (m. in.
DEMO-KRYT, ARYSTOTELES, TOMASZ Z AKWINU).
2. t.pozn., metod. Racjonalizm me-
t o d o l o g i c z n y (aprioryzm) — pogląd
przyznający dominującą rolę w poznaruu
rozumowi, nie zaś doświadczeniu. Rozum jest
nie tylko koniecznym, ale i wystarczającym
warunkiem poznania, doświadczenie zaś słuŜy
jedynie uświadomieniu sobie przez umysł
danycłi wcześniejszych od doświadczenia
(racjonalizm skrajny — m. in. PARMENIDES,
PLATON), bądź teŜ rozum jest koniecznym
warunkiem wiedzy pochodzącej
doświadczenia, choć nie zawsze jest jej
warunkiem wystarczającym (racjonalizm
umiarkowany — m. in. R. DES-CARTES, G.
W. LEIBNIZ, 1. KANT). Racjonalizm ten
przyjmuje istnienie wiedzy spełniającej
wymagania rozumu: w zasadzie daje się ona
intersubiektywnie zakomunikować
skontrolować co do uzasadnienia oraz
refleksyjnie ocenić; w swym programie zaś
Ŝąda niezaleŜności wiedzy od wiary.
Racjonalizm przyjmujący za jedyną podstawę
prawomocnego poznania poprawne
rozumowanie i doświadczenie, moŜe być, jeśli
chodzi o przyjmowanie samych reguł
rozumowania: a) dogmatyczny
(neopozytywiści), b) sceptyczny (np.
739
RACJONALIZM
W. VAN ORMAN QUINE), C) krytyczny (np.
K. R. POPPER); ponadto racjonalizm tego typu
ujmuje poprawne rozumowanie szerzej lub
węziej zaleŜnie od tego, czy uwaŜa, Ŝe ma się
ono opierać tylko na związkach formalnych,
czy teŜ i na związkach treściowo-rzeczowych,
ujętych w akcie intelektualnej intuicji.
3. t. pozn. W przeciwstawieniu do z;s—> ir-
racjonalizmu (2) — stanowisko, według
którego rozum (poznanie intelektualne)
stanowi ostateczną instancję w ocenie war-
tości ludzkiego poznania; zgodnie z tym
formułuje się tzw. racjonalną koncepcję nauki,
wysuwając postulat kierowania się w
w poznaniu i działaniu kryteriami -^ ra-
cjonalności (2), jaka powinna cechować ba-
danie naukowe. Racjonalizm w tym znaczeniu
bywa teŜ określany mianem antyir-
racjonalizmu (K. AJDUKIEWICZ).
4. metaf. Stanowisko przyjmujące —> ra-
cjonalność (1) całej rzeczywistości, a zatem i
racjonalność poznania, opierające się na
stwierdzeniu, Ŝe zarówno rzeczywistością
pozapodmiotową, jak i myśleniem rządzą
racjonalne zasady, wśród których wymienia
się na ogół: zasadę toŜsamości, zasadę /nie-
/sprzeczności, zasadę racji dostatecznej.
Konsekwencją tego stanowiska jest
z epistemologiczne twierdzenie, Ŝe rozum
ludzki zdolny jest poznać obiektywną
rzeczywistość i wyrazić ją adekwatnie w
formie pojęciowej (m. in. PARMENIDES,
PLATON, ARYSTOTELES, TOMASZ Z A-KwiNU, R.
DESCARTES, B. SPINOZA, G. W. LEIBNIZ, J. G.
FiCHTE, G. W. F. HEGEL, J. M. HOE-NE-
i WROŃSKI, H. COHEN, P. NATORP, E. HUS-
SERL).
5. et., psych. Pogląd, Ŝe Ŝycie psychiczne
sprowadza się do sfery intelektualnej, nie
uwzględniający autonomii czy odrębności
sfery wolitywnej i uczuciowej. Według tego
poglądu (głoszonego głównie przez
SOKRATESA) postawa moralna człowieka
zaleŜy jedynie od jego wiedzy na temat dobra
(cnota = wiedza). Racjonalizm tego typu
nazywa się skrajnym intelektu-
740
RACJONALNOŚĆ
alizmem moralnym, w odróŜnieniu od ra
cjonalizmu umiarkowanego ------------>intele-
ktualizmu (2), według którego konstytucja
strukturalna człowieka stanowi jedność
poznania zmysłowego i intelektualnego oraz
woli i uczuć, przy czym intelekt ma wśród
tych władz funkcję kierowniczą (tomizm).
6. Stanowisko wobec religii objawionej,
według którego rozum jest podstawowym
czynnikiem poznania rzeczywistości reli-
gijnej. RozróŜnia się:
a) racjonalizm absolutny — odrzucający
wszelkie twierdzenia, których nie moŜna
uzasadnić w sposób czysto rozumowy, np.
dogmaty;
b) racjonalizm względny — według któ-
rego rozum jest niezbędnym, choć nie zawsze
wystarczającym warunkiem uzasadnienia i
zrozumienia prawd wiary.
RACJONALNOŚĆ <nłc. <rationalitas> =
rozum, rozwaga, rozsądek) ang. rationali-ty;
fr. rationalite; nm. Rationalitdt, Yernunft-
massigkeit
1. metaf., t. pozn. a) Racjonalność bytu
— cecha bytu polegająca na tym, Ŝe pod
kaŜdym względem (racjonalność całkowi
ta) lub pod niektórymi względami (racjo
nalność częściowa) ma on w sobie lub po
za sobą -^ rację (1) tego, czym jest i Ŝe jest.
b) Racjonalność poznania — cecha po-
znania polegająca na tym, Ŝe jest ono tym,
czym jest, a więc informacją o jakimś przed-
miocie, i jako takie jest intersubiektjrwnie
komunikowalne i zasadniczo sprawdzalne co
do swej wartości.
2. Cecha myślenia lub działania polega
jąca na tym, Ŝe spełnia ono pewne kryteria:
dla myślenia kryteria te są formułowane
w szeroko pojmowanej logice, dla działania
— w -^ prakseologii i w -> teorii decyzji.
RASA gr. tó ethnos; ang. race; fr. race; nm.
Rasse
1. biol. NiŜsza systematycznie od —> ga
tunku (3) (najczęściej-------- > populacja /3/)
741
REAKCJA
grupa organizmów nie róŜniących się od
siebie wyraźnie pod względem morfologi-
cznym, występujących na tym samiym ob-
szarze, mających podobne wymagania
biologiczne. W cechach zewnętrznych (fe-
notypie) ujawnia ona wyraźne przystosowanie
do warunków lokalnych. Charakteryzuje się
częstością występowania cech genetycznych,
które nie u wszystkich jej członków
przejawiają się w jednakowy sposób. W
naukach biologicznych terminu „rasa" uŜywa
się często w znaczeniach: rasy geograficzne,
rasy ekologiczne, pod-gatunki, gatunki
bliźniacze, itp.
2. W antropologii: podgatunek gatunku
Homo sapiens, wyróŜniający się częstością
występowania niektórych cech dziedzicznych.
ZróŜnicowanie dziedziczne ludzi na grupy jest
uwarunkowane czynnikami ge-netyczno-
środowiskowymi (mutacje, fluktuacje
genetyczne, migracje i krzyŜowanie się
powodujące —> zmienność /b/, izolacja
geograficzna lub społeczna). Obecnie
wyróŜnia się następujące rasy ludzkie:
europejską, afrykańską (negroidalną),
azjatycką (mongoloidalną), ameroindiań-ską,
australoidalną, melanezyjską, polinezyjską.
Od słowa 'rasa' pochodzi pojęcie rasizmu,
wprowadzone przez A. DE GOBINEAU (1855),
zakładające nierówność ras pod względem
intelektualn3an, organizacji społecznej czy
moralnym i oparte na przekonaniu o
wyŜszości „rasy nordyckiej". Pogląd taki nie
ma Ŝadnego uzasadnienia biologicznego.
Rasizm w skrajnej formie wystąpił pod
postacią faszyzmu hitlerowskiego.
REAKCJA (nłc. <reactio> = oddziaływanie,
przeciwdziałanie) ang. reaction; fr. re-action;
nm. Reaktion, Riickwirkung, Gegen-wirkung
psych. Odpowiedź (zazwyczaj ruchowa)
jakiejś istoty Ŝywej na —> bodziec.
Psychologia S-R (stimulus — response) —
—> behawioryzm klasyczny, który za pod-
742
 REALIZM
stawowy cel badań przyjął wykrywanie
związków między bodźcami i reakcjami
(schemat S -^ R).
REALIZM (nłc. <realismus> od nłc. realis =
rzeczowy, odnoszący się do rzeczy) ang.
realism; fr. realisme; nm. Realismus
1. W przeciwstawieniu do -> idealizmu (I)
— stanowisko uznające:
A) metaf. istnienie rzeczywistości obie-
ktywnej, transcendentnej w stosunku do
poznającego podmiotu i niezaleŜnej od aktów
świadomości; syn.^> transcenden-talizm (2);
B) t. pozn. poznawalność przedmiotów
zewnętrznych względem poznającego pod-
miotu.
RozróŜnia się:
a) r e a l i z m n a i w n y — uznający,iŜ
rzeczy są dokładnie takie, jakimi je spostrze-
gamy i pojmujemy. Jest to dosyć ogólne za-
patrywanie naturalne, choć Ŝaden filozof nie
przyznawał się do niego wprost;
b) r e a l i z m krytyczny (nazwany przez I.
KANTA W odniesieniu do jego własnego
stanowiska „realizmem empirycznym" —
empirisch Realismus) — oparty na rozumowej
krytyce procesu poznania i na określonych
zdolnościach intelektu.
Realizm w powyŜszych znaczeniach (A, B)
reprezentuje głównie filozofia arystote-
lesowsko-tomistyczna oraz materializm
dialektyczny, poza tym zwolennikami realizmu
krytycznego są niektórzy filozofowie
analityczni (m. in. R. W. SELLARS), niektórzy
fenomenologowie oraz egzysten-cjaliści.
Filozofia arystotelesowsko-tomi-styczna i
materializm dialektyczny róŜnią się w
określeniu przedmiotów istniejących
obiektywnie: dla pierwszej byt realny to byt
bądź fizyczny — dostępny doświadczeniu,
bądź związany genetycznie z tym, co dostępne
doświadczeniu, bądź istniejący jako konieczna
przyczyna tego, co dostępne doświadczeniu;
dla drugiego byt . obiektywnie istniejący to
wyłącznie byt fizyczny. Na gruncie filozofii
analitycznej
743
REALIZM
realizm przejawia się jako stanowisko w
filozofii nauki (realizm eksplikatywny),
według którego nauka wiąŜe w swym ujęciu
za pomocą obserwacyjno-teoretyczne-go
języka świat obiektywny i podmiotowe do
niego podejście, realizując zadanie wy-
jaśniania danych doświadczenia, takŜe po-
średniego (R. CARNAP — po 1950 r., W. VAN
ORMAN QUINE, W. SELLARS, M. B. HESSE, R.
HARRE, J. J. C. SMART i in.). Realizm feno-
menologów łączy się z intencjonalnym ro-
zumieniem świadomości: za realne, istniejące
niezaleŜnie od świadomości uwaŜa się tam
przede wszystkim przedmioty spostrzegane.
Nawiązujący do E. HUSSERLA M. SCHELER,
M. HEIDEGGER i N. HARTMANN przeszli od
czystej analizy treści aktu in-tuic5qnego do
analizy bytu i istnienia, czyli od ontologii
ejdetycznej do ontologii w tradycyjnym
znaczeniu (neoontologia niemiecka).
2. metaf. Realizm ontologiczny (idealizm
obiektywny) — doktryna platońska, według
której -^ idee (la) bytują samoistnie jako takie
w świecie poznawalnym umysłowo, lecz
pozaempirycznym, stanowiąc odrębny
porządek substancjalny. Według E. HUSSERLA
i innych fenomenologów byt idealny nie jest
ani realny, ani nierealny, lecz irrealny, istnieje
bowiem obiektywnie, aczkolwiek nie
substancjalnie, i nie daje się umiejscowić ani
w umyśle, ani w świecie zewnętrznym, ani
poza światem. Odpowiednikiem platońskich
idei w filozofii współczesnej są np. wieczne
esencje G. SANTAYANY, stanowiące świat
moŜliwości i pozostające w określonym
stosunku do materialnej rzeczywistości.
3. R e a l i z m p o j ę c i o w y — stano-
wisko w średniowiecznym sporze o uni-
wersalia (—> powszechniki /1 /), przeciw-
stawne -^ nominalizmowi (1), utrzymujące, Ŝe
pojęcia ogólne posiadają właściwą sobie,
pozaumysłową — wyjąwszy intelekt Boga —
rzeczywistość. Zanim pojawił się nominalizm,
czyli nominalistyczny antyrealizm,
normalnym stanowiskiem
744
REALIZM
we wczesnym i nawet w późniejszym śred-
niowieczu był realizm dogmatyczny, re-
prezentowany np. przez FREDEGISUSA, JANA
SZKOTA ERIUGENĘ, REMIGIUSZA Z AUXERRE, GER-
BERTA Z AURILLAC, ANZELMA Z CANTERBURY.
Początkowo był to nawiązujący do PLATONA i
PLOTYNA (fl) realizm skrajny, który potem,
wraz z recepcją ARYSTOTELESA, został
zmodyfikowany, uzyskując postać (b) re-
alizmu umiarkowanego.
a) Realizm skrajny — przekonanie, Ŝe
odpowiedniki nazw i pojęć ogólnych istnieją
poza umysłem: bądź w intelekcie Boga {antę
rem), bądź jako ta sama forma w róŜnych
rzeczach (m re), bądź jako istoty same w
sobie w porządku czystej moŜliwości (in se).
Za typowego reprezentanta realizmu
skrajnego uwaŜa się WILHELMA z a) istniejącego obiektywnie, tzn. nieza-
CHAMFEAUX.
b) Realizm umiarkowany, nawiązujący do
tradycji arystotelesowskiej — przekonanie, Ŝe
nazwy i pojęcia ogólne są wynikiem
abstrakcji z danych doświadczenia (post rem);
w świecie empirycznym istnieją tylko rzeczy
jednostkowe określonej natury. Stanowisko to
znalazło klasyczne sformułowania u ALBERTA
WIELKIEGO i TOMASZA Z AKWINU. W Polsce
realizm pojęciowy reprezentował szkotysta
MICHAŁ z BIESTRZYKOWA.
W filozofii nowoŜytnej realizm pojęciowy
znalazł wyraz w koncepcji „prawd w sobie"
B. BOLZANA i w neokantyzmie; współcześnie
elementy realizmu pojęciowego pojawiły się
w fenomenologii, u G. SAN-TAYANY i w -^
filozofii matematyki.
4. estet. Teoria twórczości artystycznej
dotycząca określenia natury prawdy arty-
stycznej, tzn. prawdy w odtwarzaniu rze-
czywistości przez artystę w dziele sztuki.
Określenie to wiąŜe się z pojęciem sztuki jako
naśladowania rzeczywistości (-^ mimesis) i
jest róŜnie interpretowane: jako prawda
subiektywna (szczerość wypowiedzi,
autentyczność), prawda obiektywna
(dosłowny czy adekwatny opis rzeczy-
wistości, ukazywanie tego, co typowe lub
tego, co istotne), jako warunek spełniania
745
REALNY
przez dzieło sztuki podstawowych funkcji
społecznych i kulturowych (m. in. infor-
matywność, komunikatywność).
REALIZM KRYTYCZNY ang. critical re-
alism; iv. realisme critique; nm. kritischer Re-
alismus ł. pozn. -^ Realizm (IBb).
REALIZM NAIWNY ang. crude realism,
naive realism; fr. realisme naif; nm. naiver Re-
alismus t. pozn. —> Realizm (IBa).
REALNOŚĆ nłc. realitas; ang. reality, ac-
tuality, actualness; fr. realite; nm. Realitdt,
Wirklichkeit
1. metaf. —> Rzeczywistość (2) jako stan
bytu:
leŜnie od poznającej świadomości;
b) aktywnego (skutkotwórczego), sta-
nowiącego ośrodek własnego działania;
c) jednostkowego.
Taki stan bytu przeciwstawia się temu, co
pozorne, urojone, jedynie pomyślane,
wyobraŜone.
2. metaf. —> Rzeczywistość (1) w znacze-
niu konkretnym, tj. zbiór bytów realnych lub
jakiś byt realny, w przeciwstawieniu zarówno
do pozoru, jak i do tego, co moŜliwe.
3. U I. KANTA: Realitdt — jedna z trzech
kategorii jakości (obok przeczenia i ogra-
niczenia).
REALNY (nłc. <realis> = rzeczywisty, fa-
ktyczny, rzeczowy) ang. real, actual; fr. reel;
nm. wirklich, real
1. Rzeczywisty — w przeciwstawieniu do
pozornego, nie będącego takim, jakim się
wydaje albo będącego tylko wytworem
wyobraźni.
2. W przeciwstawieniu do idealnego —
istniejący niezaleŜnie od poznającego pod-
miotu i poznawalny zmysłami.
3. W przeciwstawieniu do nominalnego
746
RECEPTOR
— rzeczowy, dotyczący rzeczy, np. definicja
realna.
RECEPTOR (łc. receptor = ten, który przyj-
muje) ang. receptor, receiver, fr. recepteur;
nm. Rezeptor
1. W fizjologii — wyspecjalizowana stru-
ktura wraŜliwa na -^ bodźce o określonej
jakości, mająca zdolność przekształcania ich
w impulsy chemiczne i elektryczne, prze-
wodzone przez substancje hormonalne i
włókna nerwowe (—> efektor /1 /).
2. W cybernetyce — wejście informacyjne
układu względnie odosobnionego; moŜe nim
być zarówno narząd zmysłowy, jak i
urządzenie przetwarzające sygnały (np.
komórka fotoelektryczna w urządzeniu
samoczyrmym otwierającym drzwi).
RECEPTYWNOŚĆ <nłc. receptio = przy-
jęcie) ang. receptivity; fr. receptivite; nm.
Rezeptivitat, Empfanglichkeit
1. t. pozn. W tradycji arystotelesowsko--
tomistycznej: określenie charakteru poznania
ze względu na to, Ŝe nie jest ono wytwórcze,
lecz recepcyjne, tzn. polega na formalnym
(nie zaś materialnym) ujęciu przez poznający
podmiot treści przedmiotu, który w akcie
poznania jest obecny w intelekcie przez swą
postać zastępczą — species (—> odbitka /3/).
Receptjrwność jest uwaŜana za cechę nie
tylko poznania intelektualnego, lecz równieŜ
zmysłowego, gdyŜ zarówno intelekt, jak i
zmysły nie wytwarzają swego przedmiotu
poznania, lecz przyjmują fakt jego istnienia.
2. U I. KANTA: zdolność przyjmowania
przedstawień (recept5m^ność wraŜeń), zdol-
ność poznawania jakiegoś przedmiotu za
pośrednictwem owych przedstawień (spon-
taniczność pojęć).
REDUCTIO AD ABSURDUM <nłc. <re-
ductio ad absurdum> = sprowadzenie do nie-
dorzeczności) gr. apagoge eis to adynaton
(ARYSTOTELES); fr. reduction a l'absurde log.
syn.^> Dowodzenie nie wprost.
747
REDUKCJA FENOMENOLOGICZNA
REDUKCJA (nłc. <reductio> = sprowadze-
nie do mniejszej miary, ograniczenie,
zmniejszenie) gr. anagoge; ang. reduction; fr.
reduction; run. Reduktion
1. W logice tradycyjnej — syn.-^ dowód
(1), np. redukcja trybów syłogistycznych do
trybów pierwszej figury oznacza dowodzenie
na podstawie trybów pierwszej figury,
przyjętych jako aksjomaty. Redukcja do
absurdu (reductio ad absurdum) — syn.-^
dowód nie wprost.
2. metod. Rozumowanie redukcyjne —
uznawanie racji na podstawie następstwa
uznanego za prawdziwe (-> sprawdzanie, —>
wyjaśnianie /1/); i;s-> dedukcja (1).
3. metod. Czynność konstruowania —> de-
finicji redukcyjnej.
4. metod. Redukcja t e o r i i — czynność
sprowadzania jednej teorii do drugiej,
polegająca na wykazaniu, Ŝe jedna teoria z
drugiej wynika albo Ŝe wynika po takich to a
takich uzupełnieniach, itp. MoŜe zachodzić
redukcja teorii Tj do T2, gdy słownik Tj
zawiera się w słowniku T2 (redukcja przez
rozszerzenie teorii) albo gdy słowniki obu
teorii są róŜne (redukcja niejednorodna, np.
optyki fizycznej do teorii pola
elektromagnetycznego). RozróŜnia się
redukcję niejednorodną słabszą (J. G.
KEMENY — P. OPPENHEIM), gdy Tj zostaje
tylko częściowo potwierdzona przez T2, oraz
mocną (E. NAGEL), gdy Tj ma pełne
potwierdzenie w T2.
—> Redukcjonizm.
REDUKCJA EJDETYCZNA ang. eidetic
reduction; fr. reduction eidetiąue; nm. eideti-
sche Reduktion -^ Redukcja
fenomenologiczna (a).
REDUKCJA FENOMENOLOGICZNA
ang. transcendental-phenomenological reduc-
tion; fr. reduction phenomenologiąue, redu-
ction transcendentale; nm. transzendental--
phanomenologische Reduktion
Ogólna nazwa zabiegów poznawczych
mających na celu dotarde do samych przed-
748
REDUKCJA FENOMENOLOGICZNA
miotów i zapewnienie przedmiotowego
ugruntowania wiedzy przez eliminację
(„wzięcie w nawias") wszelkich nie wy-
znaczonych przez sam przedmiot i przez
sposób jego prezentacji — a więc przez to, co
i jak dane — wtrętów, nastawień, pre-
supozycji. WyróŜnia się przede wszystkim: a)
redukcję ejdetyczną i b) redukcję
transcendentalną.
a) R e d u k c j a e j d e t y c z n ą {eideti-
sche Reduktion) — operacja dochodzenia do -
^ oglądu (d) ejdetycznego; rozpatruje ona
jedynie istoty naleŜące do obiektywnie
istniejącej sfery idealnej, która zawiera czyste
konieczności i czyste moŜliwości, nie zaś
fakty w ich konkretnym zindywi-
dualizowaniu.
b) R e d u k c j a t r a n s c e n d e n t a l - n a
(transzendental-phanomenologische Redu-
ktion) — właściwa redukcja fenomenologi-
czna: wstrzymanie się od uznania tez nie
zagwarantowanych przez zawartość prze-
biegów czystej świadomości (np. tezy o ist-
nieniu świata zewnętrznego). Redukcja ta
traktuje dane doświadczenia — zarówno
wewnętrznego, jak i zewnętrznego — je-
dyrue jako -> zjawiska (5); wyklucza ona
negację istnienia świata (łącznie z istnieniem -
> ja /2/ empirycznego) i pociąga za sobą -^
„wzięcie w nawias" tej kwestii. Nazywa się
transcendentalną dlatego, Ŝe prowadzi do
rzeczywistości nie podlegającej juŜ redukcji,
tj. do —> ja (7) czystego
(transcendentalnego). -^ Epoche (2) feno-
menologiczne.
W ujęciu E. HussERLA proces oczyszcza-
nia przedmiotów myśli z elementów ubo-
cznych składa się z następujących etapów:
A) Redukcja psychologiczna, która pro-
wadzi do —> ideacji (1) świadomości.
B) Redukcja ejdetyczną, która prowadzi do
ideacji przedmiotów świadomości.
C) Pierwsza redukcja fenomenologiczna,
która prowadzi do uchwycenia czystego
podmiotu.
D) Druga redukcja fenomenologiczna.
749
REFLEKSJA
która prowadzi do uchwycenia czystej su-
biektywności.
E) Pierwsza redukcja transcendentalna,
której kresem jest ja transcendentalne.
F) Druga redukcja transcendentalna, któ
rej kresem jest Ŝycie transcendentalne („czy
sty strumień świadomości").
REDUKCJA TRANSCENDENTALNA
ang. transcendental reduction; fr. reduction
transcendentnie; nm. transzendentale Redu-
ktion —> Redukcja fenomenologiczna (b).
REDUKCJONIZM ang. redudionism, re-
ductivism; nm. Reduktionismus
metod. Stanowisko postulujące —> redu-
kcję (4) określonej teorii do teorii uznanej za
bardziej podstawową, np. teorii psycho-
logicznej do biologicznej (-^biologizm /3, 4/)
lub biologicznej do fizykochemicznej (^
fizykalizm). Według fizykalizmu język kaŜdej
nauki powinien być redukowalny do języka
fizyki juŜ to za pomocą —> definicji
normalnych (wersja radykalna), juŜ to za
pomocą -^ definicji redukcyjnych (wersja
umiarkowana). Postulat redukcji naleŜy takŜe
do programu —> psychologi-zmu,
głoszącego, iŜ twierdzenia określonych nauk
humanistycznych powirmy być uzasadniane
za pomocą twierdzeń psychologii.
REFERENCJA (łc. refem = odnoszę) ang.
reference; fr. reference; nm. Referenz syn.—>
Odniesienie (2).
REFLEKSJA (nłc. <reflexio> = zginanie w
tył, odbicie promieni; odwracanie się za
siebie) gr. didnoia (PLATON), symhouleusis;
ang. reflection; fr. reflexion; nm. Reflexion,
Uberlegung, Besinnung (W. DILTHEY)
Termin stosowany zwłaszcza przez J. Lo-
CKE'A, B. SPINOZĘ i G. W. LEIBNIZA.
1. psych. Odwrócenie uwagi od świata
zewnętrznego i skoncentrowanie jej na
własnych aktach i stanach psychicznych
750
REFLEKSOLOGIA
dla wyraźniejszego uświadomienia ich sobie,
dla przeanalizowania i śledzenia ich ewolucji.
2. t. pozn. Zwrócenie się myśH ku własnej
aktjmnności, stanowiące podstawę poznarua
refleksj^nego, które moŜe być wyłącznie
jednostkowe, w odróŜnieniu od refleksyjne
go poznania ogólnego w znaczeniu psycho
logicznym (zob. wyŜej /!/). Refleksja jed
nostkowa (doświadczalna) moŜe być:
a) aktualna — poznanie własnego istnienia
w aktualnym spostrzeganiu swych
intelektualnych funkcji (species impressa i
expressa jako sama inteligencja) lub własnej
natury (species expressa róŜna od aktu
poznania);
b) habitualna — poznanie własnego —> ja
(1) metafizycznego jako podłoŜa aktów psy-
chicznych.
3. pot. UwaŜne rozpatrywanie jakiegoś
przedmiotu myśli, aŜeby go lepiej zrozu
mieć; równoznacznik namysłu i —> medy
tacji.
REFLEKSOLOGIA <nłc. reflexus = na-
chylenie, nagięcie, odbicie się światła; odruch
nieświadomy + gr. logos = słowo, nauka) ang.
reflexology; fr. reflexologie; nm. Reflexologie
Termin utworzony przez W. M. BECHTE-
REWA (1921) w odniesieniu do reprezen-
towanej przez niego samego odmiany
psychologii obiektywnej, nazwanej najpierw
(1913) psychorefleksologią.
Kierunek psychologii, według którego całe
zachowanie moŜna wyjaśnić w terminach —>
odruchów, zwłaszcza warunkowych (I. M.
SiECZENOw, W. M. BECHTEREW).
REGRESSUS AD TNFINITUM <nłc. <re-
gressus ad infinitum> = cofanie się w nie-
skończoność) ang. infinite regress
metod. Łańcuch rozumowań nie mający
końca z tego powodu, Ŝe kaŜde twierdzenie
poprzedzone jest uzasadnieniem, które z kolei
równieŜ wymaga uzasadnienia, itd. w nie-
skończoność. Tego rodzaju regresu próbuje
751
REINKARNACJA
się uniknąć przez przyjęcie ^aksjomatów (1),
pojęć prostych, pierwotnych, przez
ograniczenie się do problematyki naleŜącej do
jednej tylko nauki szczegółowej, itp.
REGUŁA (łc. reguła = pręt, sznur pomia-
rowy, prawidło) ang. rule; fr. regle; nm.
Kegel
1. metod. Przepis poprawnego postępo-
wania, roztimowania itp., np. reguły wnio-
skowania (rules of inference), reguły składni,
reguły decyzji. Reguły nazywa się równieŜ -^
dyrektywami.
2. pot. Twierdzenie ogólne opisujące
zachodzenie określonych związków.
REIFIKACJA (łc. res, rei = rzecz + facio =
czynię) ang. reification; fr. reification; nm.
Yerdinglichung
metod. Błąd polegający na uznawaniu
jakiegoś bytu myślnego za rzecz. Reifika-cja,
nosząca w niektórych kontekstach takŜe
miano -> hipostazy (3) lub -^ hiposta-
zowania, zaliczana jest do błędów mate-
rialnych, a więc nieformalnych. —> Izomor-
fizm (1) lingwistyczno-ontologiczny.
W marksistowskiej teorii formacji społe-
cznych: świadomość zreifikowana — forma
—^ świadomości społecznej ukształtowana
przez kapitalistyczną produkcję rynkową, w
której stosunki między ludźmi ujmuje się tak,
jakby to były stosunki między rzeczami.
REINKARNACJA (nłc. <reincarnatio> =
ponowne wcielenie) ang. reincarnation; fr.
reincarnation; nm. Reinkarnation, Wiederein-
korperung
Wcielenie się duszy po śmierci człowieka w
irme ciało ludzkie. Reinkarnacja oznacza
wędrówkę duszy w obrębie jednego gatunku,
w odróŜnieniu od -^ transmigra-cji i —>
metempsychozy. Wiara w reinkarnację (obca
chrześcijaństwu i nie dająca się z nim
pogodzić) wyraŜa ideę wielokrotnych
narodzin mających na celu dobro moralne
(pokuta, doskonalenie się).
752
REIZM
REIZM (łc. res, rei = rzecz)
1. metaf. Pogląd, według którego istnieją
tylko rzeczy pojmowane jako przedmioty
konkretne, 1^. dała (przedmioty fizyczne) i
osoby, zaprzeczajcy zaś realnemu istnieniu
przedmiotów innych kategorii on-
tologicznych, takich jak cechy, stosurrki,
zdarzenia, stany rzeczy i wszelkiego rodzaju
przedmioty abstrakcyjne.
2. metod. Dyrektywa semantyczna będąca
konsekwencją reizmu jako poglądu
ontologicznego (zob. wyŜej III), zalecająca
formułowanie wypowiedzi jako tzw.
W3rpowiedzi zasadniczych, tj. takich, w któ-
rych nie będą występowały nazwy pozorne
(—> onomatoidy) lub wyraŜerua odnoszące
się do cech, stosunków, zdarzeń i innego
rodzaju przedmiotów abstrakcyjnych.
Wypowiedzi, w których występują nazwy
pozorne oraz wyraŜenia odnoszące się do
przedmiotów abstrakc5qnych, naleŜy
traktować jako zastępcze skróty wypowiedzi
zasadniczych, sformułowanych za pomocą
nazw rzetelnych, a więc odnoszących się do
rzeczy.
Rzecznikiem reizmu w obydwu wersjach i
twórcą samej nazwy jest T. KOTARBIŃSKI,
poglądy zaś tak nazwane zapoczątkował F.
BRENTANO, a rozwijali jego uczniowie,
zwłaszcza O. KRAUS. Kotarbiński nazywał
reizm równieŜ konkrety-zmem,
pansomatyzmem, radykalnym realizmem.
RELACJA (stosunek) (łc. <relatio> = sto-
sunek) gr. tó pros ti; ang. relation; fr. rela-
tion; nm. Relation, Beziehung
1. metaf. Jakiekolwiek przyporządkowanie
czegoś czemuś, rozumiane bądź jako
czynność odniesienia, bądź jako sposób
bytowania pomiędzy kresami odniesienia. W
przyporządkowaniu takim wyróŜnia się
następujące składniki: 1) podmiot relacji —
to, co jest przyporządkowane; 2) kres
(przedmiot) relacji — to, czemu przypo-
rządkowany jest podmiot; 3) powód relacji
{ratio ad i ratio in) — to, ze względu na
753
25 — Słownik filozoficzny
RELACJA
co zaistniało przyporządkowanie. RozróŜnia
się:
A) R e l a c j e myślne — występujące tylko
w porządku myśli, mianowicie wówczas, gdy:
1) oba kresy relacji (= korelaty) są bytami
myślnymi; 2) relacja jest następstwem aktu
myślenia; 3) mamy do czynienia z pozorną
relacją bytu do niebytu, ujętą w akcie
myślenia; 4) relacja zachodzi między
róŜnoporządkowymi stanami bytowymi,
mianowicie gdy jeden kres relacji jest bytem
realnym, a drugi tylko bytem myśln)^!.
Prawidłowością struktur poznawczych, tj.
relacjami myślnymi, zajmuje się logika.
B) R e l a c j e r e a l n e — zachodzące w
porządku realnym, będące przedmiotem
badań metafizyki. Wśród relacji realnych
rozróŜnia się dwa ich typy: a) relacje
konieczne — konstytuujące bytowość, i b)
relacje niekonieczne — dołączające się do
bytu juŜ ukonstytuowanego.
a) R e l a c j e k o n i e c z n e — konsty
tuują byt w dwojakim aspekcie:
1) jednostkowo-konkretnym, jako jakąś
treść, która bytuje sama w sobie. Relacja taka
zawiera ratio in i wyraŜa się w czynnikach
bytowych wewnętrznych (materia z
uwarunkowaniem ilości i forma z uwa-
runkowaniem jakości), czyli w grupie ary-
stotelesowskich przyczyn wewnętrznych i ich
koniecznych uwarunkowań;
2) transcendentalnym, jako odniesienie
kaŜdej istniejącej treści bytowej do jej kore-
latu, konstytuujące byt jako byt, tj. jako byt
istniejący. R e l a c j a t r a n s c e n d e n talna
zawiera ratio ad i wyraŜa się w czynnikach
bytowych zewnętrznych — o tyle, o ile
ujmuje się je jako czyrmiki ostateczne, czyli
naleŜące do grupy arystotele-sowskich
przyczyn zewnętrznych (spraw-czość, wzór,
cel). ■
b) R e l a c j e n i e k o n i e c z n e (kate-
gorialne) — stanowią osobną, wyróŜnio
ną przez ARYSTOTELESA kategorię bytową,
mianowicie kategorię przypadłościową
(—> przypadłość III), która określa spo-
754
RELACJA
sób bycia wyraŜający się całkowicie w czy-
stym przyporządkowaniu bytu do czegoś
innego: to pros ti, w znajdowaniu się w sto-
sunku przypadłości do czegoś. Arystoteles
wymienia tu: 1) posiadanie — heksis, 2) stan
— didthesis, 3) spostrzeŜenie — ai-sthesis, 4)
wiedzę — episteme i 5) ułoŜenie — thesis.
Podstawę zaistnienia relacji kate-gorialnej
stanowi jakakolwiek jedność (np.
substancjalna, jakościowa, ilościowa, cza-
sowa, miejsca), łącząca kresy relacji, czyli
korelaty; zazwyczaj podkreśla się w relacjach
kategorialnych jedność działania i pokrewieństwa;
doznawania, jedność zbieŜności i roz-
bieŜności. Relacja kategorialna zawiera ra-tio
ad.
2. log. Jakikolwiek związek między przed-
miotami; pojęcie relacji przyjmowane jest
jako pierwotne, a wyjaśnia się je przez po-
danie egzemplifikacji: relacją jest np. równość
albo proporcja między liczbami, odcinkami,
kątami, pokrewieństwo między ludźmi,
wynikanie logiczne między zdaniami.
Relacjami zajmuje się -^ teoria relacji,
działaniami na relacjach — naleŜący do niej
rachunek relacji, w którym stosuje się zapis
symboliczny: xRy; R{x, y); <x, y> e R (czyt.:
X znajduje się w relacji R do y). W
powyŜszym przykładzie relacja jest
dwuczłonowa; pierwszy człon (x) nazywa się
poprzednikiem, drugi człon (y) — na-
stępnikiem. Zbiór poprzedników stanowi -^
dziedzinę (1), zbiór następników —
przeciwdziedzinę; zbiór będący sumą
dziedziny i przeciwdziedziny nazywa się
polem relacji (field ofa relation). Teoria relacji
zajmuje się przede wszystkim relacjami
dwuczłonowymi, toteŜ teoria relacji dwu-
członowych jest bardziej rozwinięta niŜ teoria
relacji wieloczłonowych. Relacja
dwuczłonowa traktowana jest jako para
uporządkowana (relacja w takim ujęciu jest
zbiorem par uporządkowanych), trój-
członowa — jako trójka uporządkowana,
czteroczłonowa — jako czwórka, itd. Do
najwaŜniejszych relacji dwuczłonowych
naleŜą:
755
RELACJA
a) r e l a c j a z w r o t n a {reflexive rela-
tion) — zachodząca między kaŜdym ele-
mentem (danego zbioru) a nim samym, np.
relacją zwrotną jest toŜsamość;
b) r e l a c j a p r z e c i w z w r o t n a (ir-
reflexive relation) — taka, która nie zachodzi
między Ŝadnym elementem zbioru a rum
samym, np. relacja mniejszości, relacja
większości;
c) r e l a c j a s y m e t r y c z n a (symme-
tric/al/ relation) — jeŜeli zachodzi między X i
y, to zachodzi takŜe między y ix, np. relacja
d) r e l a c j a a s y m e t r y c z n a {asym-
metric/al/ relation) — jeŜeli zachodzi między
x i y , t o nie zachodzi między y i x, np. relacja
zwierzchnictwa, relacja podwład-ności;
e) r e l a c j a s p ó j n a {connectedrela-
tion) — występująca wtedy, gdy dla do-
wolnych dwóch elementów x, y z danego
zbioru zachodzi xRy lub yRx, np. w zbiorze
liczb naturalnych (1, 2, 3) w kaŜdej dowolnej
parze liczb zachodzi relacja większości lub
mniejszości;
f) r e l a c j a p r z e c h o d n i a {transitive
relation) — jeŜeli zachodzi między x i y oraz
między y i z, to zachodzi między x i z, np.
jeŜeli x>y oraz y>z, to x>z.
Na podstawie wyŜej wymienionych pojęć
relacji definiuje się pewne waŜne dla jej
zastosowań odmiany, m. in.: relację rów-
nowaŜnościową (eąuivalence relation) —
zwrotną, symetryczną i przechodnią; relację
porządkującą (ordering relation) częściowo
— asymetryczną i przechodnią, i po-
rządkującą liniowo — asymetryczną, prze-
chodnią i spójną. Przyporządkowaniem
nazywa się: relację jednoznaczną (wielo-
jednoznaczną — many-one relation) —
przyporządkowującą kaŜdemu elementowi
dziedziny jeden i tylko jeden element
przeciwdziedziny; relację wzajemnie jed-
noznaczną (jednojednoznaczną — one-one
relation) — przyporządkowującą kaŜdemu
elementowi dziedziny jeden i tylko jeden
element przeciwdziedziny oraz kaŜdemu
756
RELACJONALNOSC
elementowi przeciwdziedziny dokładnie jeden
element dziedziny.
RELACJONALNOSC (relacyjność) <łc.
relatio = stosunek) ang. relationality
W filozofii biologii: związana z podejściem
całościowym właściwość pojęć biologicznych
polegająca na tym, Ŝe konstruując te pojęcia i
dokonując opisu struktury lub procesów
Ŝyciowych bardziej elementarnych odnosi się
je zawsze do struktur i procesów wyŜszego
stopnia (—> całość /3c/ organiczna).
Odmiennie niŜ przy podejściu mecha-
nistycznym postuluje się we współczesnej
biologii — całościowej, organizmalnej, sy-
stemowej — definiowanie części (komórki,
organizmu, gatunku itp.) w terminach takich
własności, które nazywa się własnościami
relacjonalnymi, odnosząc}^™ daną część do
większej całości. To metateo-retyczne
twierdzenie, głoszące niemoŜność
uniezaleŜnienia się w —> wyjaśnianiu (2C)
biologicznym od pojęcia danej całości, jest
ściśle związane z innym^i cechami pojęć
biologicznych, zwłaszcza z funkcjonalnością i
—^ politypicznością.
Podstawy biologii relacyjnej opracowali m.
in. N. RASHEYSKY, R. ROSEN.
RELACYJNOŚĆ syn.^ Relacjonalność.
RELATYW (nłc. relativus = odnoszący się
do czegoś, warunkowy, względny) gr. tó pros
ti; ang. the relative; fr. le relatifi nm. der
Relativ, der Beziiglich (2)
1. Termin zaleŜny od innego terminu, który
jest jego odrotaym znaczeniowo od-
powiednikiem, a bez którego to, czego ten
termin dotyczy, byłoby niezrozumiałe,
niemoŜliwe lub niewłaściwe.
2. metaf. Rzecz relatywna, której dotyczy
termin relatywny w powyŜszym (!) znaczeniu.
Rzeczy relatywne są współzaleŜne; są to te
rzeczy, których stosunek do czegoś jest
koniecznym warunkiem ich istnienia; są one
ogólne lub jednostkowe.
Przykłady relatywów podaje ARYSTOTE-
757
RELATYWIZM
LES w Kategoriach, rozwaŜając kategorie ilo-
ści i stosunku. vs-^ Absolut.
RELATYWIZM (nłc. relativus = względny)
ang. relativism; fr. relativisme; nm. Rela-
tivismus, Relationalismus
1. t. pozn. Przeciwstawny -^ absoluty-
zmowi (1) epistemologicznemu pogląd,
według którego wartość ludzkiego poznania
jest względna i subiektywna — bądź dlatego,
Ŝe nie moŜe ono osiągnąć prawdy (-^
sceptycyzm /1 /), bądź dlatego, Ŝe nie moŜe
dotrzeć do istoty rzeczy (—> krytycyzm /3/
kantowski, —> pozytywizm). Relatywizm
odrzuca moŜliwość obiektywnego kryterium
prawdy, uzaleŜniając jej ujęcie od konstytucji
umysłu i narządów zmysłowych
poszczególnych podmiotów poznających, od
środowiska społecznego, wanin-ków
historycznych (np. ^ konwencjona-Uzm /2/,
—> pragmatyzm /!/). Relat5Tvizm
epistemologiczny wiąŜe się z -^ subiekty-
wizmem (1, 2), —> psychologizmem, -> hi-
storyzmem (2).
2. et. Pogląd, według którego wartości
etyczne, dyrektywy i oceny moralne mają
charakter względny, zmieniają się w róŜnych
czasach i okolicznościach, przy czym owe
znuany nie składają się na proces, który
moŜna by uznać za postęp. Ogół kierunków
etycznych przyjmujących ten pogląd bywa teŜ
nazywany „etyką relatywistyczną".
Relatywizm moralny wiąŜe się bądź z
twierdzeniem, Ŝe a) zachodzą róŜnice w
poglądach na moralność ze względu na to, iŜ
co dla jednych jest dobre, dla drugich jest złe,
bądź Ŝe b) oceny moralne są zmierme w
zaleŜności od warunków, w jakich znajduje
się ten, kto wypowiada ocenę, i od jego
moralnego nastawienia, bądź Ŝe c) dwie
nieintrospekcyjne oceny sprzeczne mogą być
jednocześnie i pod tym samym względem
prawdziwe lub fałszywe; to ostatnie
twierdzenie stanowi relatywizm w ściślejszym
znaczeniu. —> Subiektywizm (3) etyczny.
758
RELEWANCJA
3. estet. Pogląd zaprzeczający istnieniu
niezmiennych obiektywnych wartośd este-
tycznych i obiektywnego kryterium piękna
oraz ocen estetycznych.
4. Relatywizm fizykalny — podstawa dla
t e o r i i w z g l ę d n o ś c i A. EINSTEINA
szczególnej i ogólnej. Stanowisko teorii
względności jest przeciwstawne stanowisku
fizyki klasycznej, przyjmującej stałość i
bezwzględność czasu i przestrzeni.
a) Teoria względności szczególna {die
spezielleRelatwitdtstheorie, 1905) — zrywała
z pojęciem czasu absolutnego i wysuwała
nową koncepcję czasu i przestrzeni, łącząc
przestrzeń i czas w czterowymiarową cza-
soprzestrzeń.
b) Teoria względności ogólna {die allge-
meine Relativitdtstheorie, 1916) — stanowią-
ca uogólnienie teorii grawitacji NEWTONA,
zastępująca w niej mechanikę geometrią
(geometrie nieeuklidesowe), przewidywała
efekty grawitacyjne zaleŜne od krzywizny
czasoprzestrzeni (m. in. zakrzywienie
promieni świetlnych w polu grawitacyjnym,
potwierdzone doświadczalnie i obserwacyjnie
w 1919 r.).
RELEWANCJA (ang. relevant = stosowny,
będący na miejscu, trafny, od nłc. rele-vans, -
antis = ustawiający, naprostowują-cy) ang.
relevancy; fr. pertinence; nm. Rele-vanz
W językoznawstwie strukturalnym — jedna
z podstawowych zasad, polegająca na
uwzględnianiu w opisie systemu językowego
elementów istotnych, które pełnią określone
funkcje, tzn. słuŜą bezpośrednio lub pośrednio
celom komunikacji językowej, przy
jednoczesnym abstrahowaniu od elementów
nieistotnych, nie pełniących określonej
funkcji w danym układzie.
RELIGIA <łc. <religio» - bojaźń, cześć)
ang. religion; fr. religion; nm. Religion
Dziedzina swoistego poznania (opartego
najczęściej na -> wierze /2/ lub do-
świadczeniu osobistym) i działania ludz-
759
RELIGIA
kiego, skierowanych ku mniej lub bardziej
określonemu Bytowi absolutnemu, zwykle
transcendentnemu (—> Bóg). Jako zjawisko
społeczne stanowi odrębną dziedzinę kultury,
a w Ŝyciu osobowym staje się zasadniczym
wymiarem egzystencji. MoŜe teŜ stanowić
centrum lub jeden z czynników -^
światopoglądu. Rzeczywistość religijną
tworzy zespół egzystencjalnych faktów,
jakimi są realne osobowe relacje człowieka z
Bogiem, wyraŜających się zazwyczaj w
adoracji, ufności i miłości, niekiedy w bojaźni
i lęku. Człowiek w akcie religijnym oddaje się
całym sobą Bogu jako swemu Stwórcy i
Zbawcy; wartością aktywności w tej
dziedzinie jest świętość. W kaŜdej religii
podkreśla się istotną róŜnicę między tym, co
święte (—> sacrum), a tym, co nieświęte {-^
profanum), i dąŜy się do wzajemnego
ustosunkowania tych sfer, do uświęcania
nieświętego. Rozumienie tych relacji,
informacja o sposobach ich nawiązywania jest
zadaniem —> teologii (w chrześcijaństwie —
teologii faktu zbawienia i teologii uświęcenia
wraz z teologią sakramentów); ujęcia
teologiczne mają kaŜdorazowo swą wersję
kulturową.
W skład ukształtowanych historycznie
religii wchodzą na ogół:
a) doktryna zawierająca twierdzenia o
Bogu lub świętości z określeniem ich relacji
do świata i człowieka;
b) kult bóstwa lub boskości określający
sposób nawiązywania i utrzymywania kon-
taktu z Bogiem, uświęcania człowieka;
c) zespół norm postępowania, wyzna-
czający motywowaną religijnie obyczajowość
i moralność;
d) instytucje społeczne związane z fun-
kcjami określania i przekazywania doktryny i
moralności, sprawowania kultu (funkcje
proroków, kapłanów, teologów).
Poznanie religijne, tj. poznanie przez wiarę,
róŜru się od poznania naukowego źródłem,
zasięgiem przedmiotu, zupełnie innym
przedmiotem formalnym i typem asercji. Jeśli
chodzi natomiast o potrzeby
760
RELIGIJNOŚĆ
psychiczne i poznawcze, zarówno u podstaw
religii, jak i u podstaw filozofii znajdują się te
same przeŜycia egzystencjalne człowieka:
stwierdzenie przygodności i ograniczoności
istnienia i działania, doświadczenie
niepewności warunków egzystencji i Bogiem w religii chrześcijańskiej.
znikomości dóbr, pragnienie lepszego stanu
egzystencji, fascynacja nieskończonością, lęk
przed nieznanym, itp.
Daną religię, historycznie ukształtowaną,
moŜna ujmować zastanawiając się nad jej
istotą (aspekt filozoficzny), rozpatrując ją jako
wydarzenie z dziejów Objawienia, a więc
analizując jej wiarygodność, jej treść
doktrynalną — jako formę zobowiązania
(aspekt teologiczny); zjawiska religijne moŜna
studiować jako fakt społeczny, w tym równieŜ
jako wydarzenie kulturotwórcze (aspekt
socjologiczny), a takŜe od strony
osobowościowo-psychicznej, koncentrując się
na doznaniach i przeŜyciach osoby religijnej
(aspekt psychologiczny). Rozmaite
moŜliwości studiowania religii wskazują na
jej wielce złoŜony charakter. Religia jest
przedmiotem badań filozofii religii,
psychologii religii, socjologii religii,
religiologii.
Tak zwana r e l i g i a n a t u r a l n a —
taka, do której człowiek mógłby dojść sa-
modzielnie, wykrywając istnienie Boga je-
dynie za pomocą przyrodzonych sił rozumu,
bez odwoływania się do Objawienia (^deizm
Ul).
RELIGIJNOŚĆ nłc. religiositas; ang. reli-
giousness; fr. religiosite; nm. Religiositdt
Cnota moralna związana ze —> sprawie-
dliwością (1), polegająca na okazywaniu -^
Bogu naleŜnej Mu czci poprzez kult we-
wnętrzny (adoracja, ufność, miłość, niekiedy
bojaźń i lęk), a takŜe poprzez zorganizowany
publicznie kult zewnętrzny (liturgia,
sakramenty, asceza).
U S. A. KffiRKEGAARDA: religijność A, reli-
gijność B:
R e l i g i j n o ś ć A — przeŜywanie przez
człowieka zagroŜenia, jakie odczuwa on
761
REPREZENTOWANIE
wobec nieskończoności, pochłaniającej
skończoność jego Ŝycia.
R e l i g i j n o ś ć B — przeŜywanie przez
człowieka spotęgowanego zagroŜenia nie-
skończonością, gdy utoŜsamia się ona z
Człowiek broni się przed tymi zagroŜeniami
przyjmując trzy róŜne postawy:
e s t e t y c z n ą — przez wypełnienie psy-
chiki jakimiś fascynacjami (ucieczka przed
zagroŜeniem); e t y c z n ą — analizując
swój lęk i jego źródła, rozwaŜając swoją
relację z nieskończonością (stawianie czoła
problemowi zagroŜenia); r e l i g i j n ą —
przyjmując Boga, którego nieskończoność
wnika w człowieka i pochłania jego Ŝycie.
REPRESJA (nłc. repressio = odepchnięcie,
stłumienie) ang. repression; fr. repression (1),
refoulement (2); nm. Unterdriickung (1),
Yerdrdngung (2)
1. psych. W piśmiermictwie francuskim
termin repression moŜe oznaczać świadome i
dobrowolne odrzucenie danej motywacji
{syn.^ tłumienie), w przeciwstawieniu do
refoulement (= 'wyparcie'; zob. niŜej /2/),
pojmowanego jako odrzucenie nieświadome i
niedobrowolne.
2. psych. W piśmiennictwie anglojęzy-
cznym termin repression jest stosowany
równieŜ jako określenie podstawowego ->
mechanizmu obronnego (1), dzięki któremu
nasze „ja" odrzuca automatycznie i
nieświadomie daną motywację, emocję, ideę,
jeśli tylko budzą w nim one poczucie winy lub
zagroŜenia. W tym znaczeniu termin ten byłby
odpowiednikiem polskiego terminu syn.—>
„wyparcie" (fr. refoulement, nm.
Yerdrangung).
REPREZENTOWANIE <łc. <repraesentatio>
= przedstawienie, obraz, idea) ang. repre-
sentation; fr. representation; nm. Repriisen-
tation, Yertretung, Yorstellung
1. psych., t. pozn. Czynność przedstawiania
sobie czegoś, tzn. sprawianie, Ŝe jakiś
762
RES COGITANS - RES EKTENSA
przedmiot staje się dany świadomości pod-
miotu; czynność ta obejniuje akty poznania
zmysłowego łub pojęciowego (—> przed-
stawienie).
2. log. Stosunek zacliodzący między -^
zmienną a tymi wyraŜeniami, które według
reguł odpowiedniego —> języka sfor-
malizowanego wolno podstawiać pod daną
zmienną (—> podstawianie). Zmienna
zdaniowa reprezentuje zdania i formuły (tj.
wyraŜenia ze zmiennymi) zdaniowe, zmienna
nazwowa reprezentuje nazwy i formuły
nazwowe.
RES COGITANS - RES EXTENSA <nłc.
<res cogitans> = rzecz myśląca; nłc. <res ex-
tensa> = rzecz rozciągła)
Określenia pochodzące od R. DESCARTES'A,
a dotyczące dwóch rodzajów —> substancji
(1) stworzonej, mianowicie duszy (świa-
domości) w przeciwstawieniu do rozciągłości,
które to rodzaje nie kontaktują się ze sobą (—
> dualizm /Ib/ psychofizyczny, paralelizm /1
/).
RESIDUUM (łc. residuum = reszta, pozo-
stałość) ang. residue; ix. residu; nm. Residu-
um
1. W psychosocjologii V. PARETA: residua
(dosłownie: osad psychiczny) — utrwalone w
psychice wyobraŜenia i towarzyszące im
przekonania o podłoŜu uczuciowym, które
przejawiają się często jako irracjonalne
postawy i wpływają silnie na ludzkie
postępowanie jako rzeczywiste, choć nie
zawsze uświadamiane motywy. Mają one
istotne znaczenie dla kształtowania się i
utrzymywania układów społecznych. W
psychice jednostki nawarstwiają się coraz to
nowe osady tego rodzaju, chociaŜ częstokroć
są one wzajemnie przeciwstawne, i dlatego
powodowane przez nie zachowania mają
nieraz charakter sprzeczny, dopóki nie
osiągną w wyniku derywacji dostatecznej
spójności logicznej (—> derywat /2/).
2. W fenomenologii u E. HUSSERLA: czy-
763
REWOLUCJA NAUKOWA
sta świadomość jako pozostałość po zabie-
gach poznawczych (-> epoche 121), odsła-
niana w wyniku kolejnych redukcji trans-
cendentalnych (—> redukcja fenomenolo-
giczna /A-F/).
RETENCJA (łc. retentio = zatrzymanie,
powstrzymanie) ang. retention; fr. reten-tion;
nm. Retention
W fenomenologii: moment aktu (stanu)
świadomości będący jak gdyby zatrzymaniem
w obrębie aktualnego przeŜycia tego, co mija
lub właśnie odeszło w przeszłość;
pozostawanie w aktualnie zachodzącej fazie
strumienia świadomości i pogłos tego, co staje
się lub co stało się dopiero co przeszłością.
Wraz z us—> protencją retencja określa
intencjonalną dwukierun-kowość czy teŜ
dwubiegunowość strumienia świadomości.
RETROSPEKCJA <nłc. <retrospectio> = rzut
oka wstecz, w przeszłość) ang. retrospec-tion;
fr. retrospection; nm. Riickhlick
t. pozn. Odmiana —> introspekcji (1) po-
legająca na obserwowaniu przez podmiot
swoich własnych minionych przeŜyć, od-
twarzanych aktualnie w polu świadomości.
REWOLUCJA NAUKOWA <nłc. revolu-
tio = obrót, przewrót) ang. scientific revolu-
tion; fr. revolution scientifique; nm. Revolu-
tion der Wissenschaft, wissenschaftliche Revo-
lution
Istotna zmiana w rozwoju jakiejś nauki
polegająca na tym, Ŝe nie tylko dawną teorię
zastępuje się nową, ale wraz z nią ulegają
zmianie podstawowe dla danej nauki
załoŜenia metodologiczne i filozoficzne.
Przykładem: fizyka NEWTONA, która wyparła
fizykę ARYSTOTELESA, a W XX W. — teoria
względności. W naukach humanistycznych za
zdarzenie o charakterze rewolucyjnym uwaŜa
się wprowadzenie do językoznawstwa pojęć i
metod logiczno--matematycznych połączone z
moŜliwością enapirycznego sprawdzania
teorii
764
RODZAJ
lingwistycznych dzięki powiązaniu tych
metod z techniką: stosowanie maszyn cy-
frowych do przekładu, indeksowania, stre-
szczania itp. (-> gramatyka generatywna).
Podobnie jak w dziedzinie politycznej, tak i w
rozwoju nauki rewolucyjny przełom jest
zwykle poprzedzony okresem narastającego
kryzysu dotychczasowych struktur (w nauce:
pojęć, teorii i metod).
ZbliŜone do „rewolucji naukowej" jest
pojęcie rewolucji naukowo-technicznej,
będące równieŜ kategorią ekonomiczną i
polityczną. Rewolucja ta polega na głębokich
przemianach zachodzących w społeczeństwie
za sprawą nauki oraz na radykalnych
zmianach wewnątrz samej nauki, związanych
z tym, Ŝe stała się ona siłą współdecydującą o
dobrobycie społeczeństw dzięki ogromnemu
zakresowi zastosowań technicznych i pewna przydawka naleŜy do pewnego
produkcyjnych. Sytuacja taka nie wpływa
bezpośrednio na treść teorii naukowych, ale
wpływa na skalę zadań, stwarza nowe
problemy organizacyjne, jak np. zagadnienie
doboru i kształcenia uczonych czy problem
przyswojenia narastającej lawinowo
informacji naukowej (—> na-ukoznawstwo).
RODZAJ gr. genos; łc. genus; ang. genus,
kind; ix. genre; nm. Gattung
1. metaf. Idea ogólna dotycząca, podobnie
jak korelatywny —^.gatunek (1), istoto-wych
struktur bytowych, lecz w odróŜnieniu od
niego ujmująca w konkretnych rzeczach
cechy bardziej potencjalne, wspólne kilku
gatunkom.
2. W logice tradycyjnej: jeden z pięciu
wyróŜnionych przez PORFIRIUSZA i przyjętych
w scholastyce typów orzeczników {pente
phonon, quinque voces), słuŜących do
orzekania pojęć ogólnych o jednostkowym
przedmiocie (^ predykabilia /1 /). RozróŜnia
się {-^ „drzewo Porfiriusza"):
a) r o d z a j b l i Ŝ s z y {genusproximum) —
ten, który jest bezpośrednio wyŜszy w
stosunku do danego gatunku;
765
ROZCIĄGŁOŚĆ
b) rodzaj najwyŜszy {genus supremum) —
obejmujący wszystkie gatunki, taki, którego
nie obejmuje Ŝaden inny.
3. biol. Jednostka systematyki obejmująca
pewną liczbę -^ gatunków (3) (rzadziej jeden)
o niektórych cechach wspólnych lub
zbliŜonych.
ROSZCZENIE PRAWDZIWOŚCIOWE
łc. ~ ajfirmatio (TOMASZ Z AKWINU); ang.
truth-daim
Podstawowa i pierwotna funkcja seman-
tyczna zdań oznajmujących (o strukturze
podmiotowo-orzecznikowej: S jest P), zwią-
zana z czasownikiem -^ 'być', a polegająca na
wyraŜaniu w nich kategorycznego
twierdzenia. Łącznik zdaniowy 'jest' w swym
elementarnym uŜyciu znaczy po prostu, Ŝe
podmiotu; z metajęzykowego punktu
widzenia łącznik ów wyraŜa roszczenie
prawdziwości zdania, w którym właśnie
występuje (w trybach i formach
zmodyfikowanych wyraŜa on to roszczenie w
róŜnych epistemicznych i intencjonalnych
modalnościach). NaleŜy podkreślić, Ŝe ta rola
łącznika 'jest' stanowi cechę zdania, a nie
czyjejś wypowiedzi. Nie chodzi więc w
przypadku truth-daim o roszczenie w sensie
aktu mowy czy intencji wypowiadającego się,
lecz o to, co w samej strukturze języka
sprawia, Ŝe asercja i negacja są w ogóle
moŜliwe. W formalnej strukturze języka
zdania oznajmujące pełnią taką właśnie
funkcję, zajmując określone miejsce w
systemie kontrastowych trybów oznajmiarria,
pytania, wyraŜania rozkazu, Ŝyczenia itp. -^
Asercja (2).
ROZCIĄGŁOŚĆ gr. megethos; nłc. exłen-
sio; ang. extension; fr. extension, 1'etendue;
nm. Ausdehnung
filoz. przyr. Cecha rzeczy, których części są
umieszczone w przestrzeni jedne na zewnątrz
drugich; fragment przestrzeni zajmowany
przez jakąś rzecz, wymiary tej rzeczy.
Korelatywnym pojęciem odnoszo-
766
ROZŁĄCZNOSC
nym do czasu jest -> trwanie. R. DESCARTES
utoŜsamiał rozciągłość z materialnością (-^
res extensa).
ROZŁĄCZNOSC nłc. exclusio; ang. ex-
clusion, disjoint; fr. exclusion; nm. Ausschlie-
fiung
log. Stosunek między zbiorami, zwany teŜ
w y k l u c z a n i e m się, polegający na tym,
Ŝe dane zbiory rue mają elementów
wspólnych.
Rozłączność podziału to właściwość po-
prawnego -^ podziału logicznego (obok jego -
> adekwatności /3/), polegająca na tym, Ŝe
dwa podzbiory będące członami podziału
wykluczają się, tj. Ŝaden z elementów jednego
podzbioru nie naleŜy do drugiego podzbioru, i
odwrotnie. Gwarancją rozłączności jest
stosowarue tylko jednej zasady podziału.
ROZMAITOŚĆ (róŜnorodność) gr. hete-
rótes; łc. diversitas; ang. varieły; fr. dwersite;
nm. Yerschiedenartigkeit, Mannigfaltigkeit
W logice tradycyjnej: ruetoŜsamość —> ro-
dzajów, negacja toŜsamości między rodza-
jami. Rozmaitość dotyczy rodzajów, tak jak
próŜnica gatunkowa — gatunków, a -»
odrębność — jednostek.
ROZPACZ łc. desperatio; ang. despair; fr.
desespoir, nm. Yerzweiflung
1. Stan ducha u kogoś, kto zwątpił w sens
wszystkiego; poczucie absurdalności płynące
ze świadomości całkowitego osamotnienia.
Stan taki moŜe być wynikiem utraty wiary w
Boga (S. A. KIERKEGAARD) lub zaufania do
ludzi w następstwie utraty ideałów lub nadziei
na ich urzeczywistnienie (A. CAMUS).
2. teol. Całkowita utrata ufności pokładanej
w Bogu (utrata -^ nadziei /1 / jako cnoty
teologalnej), uwaŜana w Kościele za jeden z
najcięŜszych grzechów.
ROZSĄDEK gr. phrónesis; łc. prudentia,
mens sana, sensus sanus; nłc. intellectio; ang.
767
ROZTROPNOŚĆ
sense, judgement; fr, raison, sens, jugement;
nm. Yerstand
1. Bez bliŜszych określeń — zazwyczaj
tyle, co -> zdrowy rozsądek, szczególnie w
znaczeniu tego terminu wyróŜnionym jako
pierwsze (2).
2. U I. KANTA: Yerstand (= 'intelekt' w
tłum. R. INGARDENA) — zdolność tworzenia
pojęć na podstawie danych zmysłowych, w
odróŜnieniu od rozumu {Yer-nunft), który jest
od doświadczenia niezaleŜny. Rozsądek
zespala wielość wyobraŜeń w jedność poprzez
aprioryczne kategorie odpowiadające zasadom
czystego doświadczenia.
ROZSTRZYGALNOŚĆ ang. decidability;
fr. decidabilite; nm. Entscheidbarkeit
metod. Własność teorii sformalizowanej:
teoria (system twierdzeń) jest rozstrzygal-na,
gdy istnieje metoda (tzw. efektywna), która
pozwala w skończonej liczbie kroków
stwierdzić, czy dane wyraŜenie jest, czy nie
jest twierdzeniem tej teorii. Przykładem teorii
rozstrzygalnej moŜe być —> rachunek zdań,
dla którego efektywną metodą rozstrzygania
jest metofa zero-je-dynkowa.
Podobnie, przez wskazanie na efektywną
metodę {—> algorytm) rozstrzygania, określa
się cechę rozstrzygalności w odniesieniu np.
do zbiorów przeliczalnych (tj. równolicznych
ze zbiorem liczb naturalnych), do jakiejś klasy
pytań, itp.
ROZTROPNOŚĆ gr. phrónesis; łc. pru-
dentia; ang. prudence; fr. prudence; nm.
Klugheit
1. et. -> Cnota (2a) intelektualna z grupy
cnót praktycznych, mająca kierować
działaniem w dziedzinie tego, co przygodne i
konkretne, przez uwzględnierue moralnie
znaczących czyrmików i ustalenie, co w danej
chwili jest słuszne zgodiue z wymaganiami
norm moralnych i regułą umiaru.
2. et. Jedna z czterech cnót kardynal-
768
ROZUM
nych (z grupy nabytych -> cnót /2b/ mo-
ralnycłi).
ROZUM gr. nous, nóesis, didnoia, logos,
phrónesis; łc. ratio; ang. reason; fr. raison;
nm. Yernunft
t. pozn., psych. -^ Władza (2) poznawcza,
właściwa w szczególności człowiekowi,
określanemu jako animal rationale (choć ro-
zum w ogólności nie musi być w swej istocie
identyczny z rozumem ludzkim; -^ logos, -^
nous III), przejawiająca się w odrębnej i
wyŜszej od poznania zmysłowego zdolności
abstrakcyjnego i dyskursywne-go myślenia, tj.
ustalania koniecznych relacji między
przedmiotami {-^ rozumowanie) oraz
formułowania zasad, praw, co w sumie
stanowi podstawę komuniko-walnej wiedzy.
Rozum poznaje jakąś rzecz lub formułuje
jakieś prawo za pomocą myślowego —>
dyskursu (1), przechodząc od przesłanek do
wniosków. Działa w sposób metodyczny, a
nawet — niekiedy — w jakiejś mierze
mechanicznie, w odróŜnieniu od —> intelektu
(1), który będąc podmiotowo tą samą władzą
umysłowo-poznawczą, co rozum, róŜni się od
ruego pod względem funkcjonalnym. Inne,
oprócz intelektu, funkcjonalne nazwy tej
samej władzy umysłowo-poznawczej: -^
pamięć (Ib), -^ umysł (1), -> inteligencja (lA,
2), -^ świadomość (1), -> sumienie, -^
sjaitereza.
Cechy charakterystyczne rozumu ludz-
kiego:
1) niematerialność pomimo związania z
poznaniem zmysłowynm;
2) receptywność obok spontaniczności;
3) transcendentność w działaniu przy
zachowaniu immanentności.
Ze względu na przedmiot rozróŜnia się:
a) r o z u m spekulatywny — mający na
celu myślenie teoretyczne, słuŜące
porządkowaniu pojęć;
b) r o z u m p r a k t y c z n y — odno-
szący się do działania.
W zaleŜności od rodzaju prawd, które
769
ROZUM SZCZEGÓŁOWY
rozum poznaje, w tradycji chrześcijańskiej
rozróŜnia się:
a') r o z u m wyŜszy — zajmujący się
prawdami BoŜymi bądź przez to, Ŝe je po-
znaje, bądź przez to, Ŝe w świetle praw Bo-
Ŝych układa postępowanie (^ mądrość II,
31);
b') r o z u m n i Ŝ s z y — zajmujący się
sprawami doczesnymi (—> wiedza 11,11).
I. KANT wyróŜnia c z y s t y r o z u m
{reine Yernunft) lub po prostu rozum — to, co
w myśli jest aprioryczne, czyli niezaleŜne od
doświadczenia; rozum ten nie przeciwstawia
się rozumowi praktycznemu. Rozum moŜe
mieć według Kanta: a) charakter teoretyczny
(theoretisch) czy teŜ spekulatywny
(spekulatw) — wówczas, gdy jego aktywność
podporządkowuje się jedynie poznaniu, lub b)
charakter praktyczny (praktisch) — wówczas,
gdy podporządkowuje się działaniu mo-
ralnemu. W pierwszej z tych dwóch postaci
moŜe on być bądź czysty, bądź oparty na
doświadczeniu. Rozum praktyczny
{praktische Yernunft) jest zawsze czysty.
Czysty rozum teoretyczny wyposaŜony jest w
apriorycznosc myśli. Czysty rozum
praktyczny ustanawia aprioryczną zasadę
aktywności moralnej, czyli —> imperatyw
kategoryczny.
ROZUM PARTYKULARNY nłc. ratio par-
ticularis t. pozn., psych. syn.—> Rozum
szczegółowy.
ROZUM PRAKTYCZNY ang. practical
reason; fr. raison pratiąue; nm. praktische
Yernunft t. pozn., psych. —> Rozum (b).
ROZUM SZCZEGÓŁOWY (rozum par-
tykularny) nłc. ratio particularis, vis cogita-
tiva
t. pozn., psych. Charakteryzowana na gru-
ncie tomistycznej teorii poznania specyficzna
władza poznawcza u człowieka, będąca
swoistą syntezą funkcji zmysłów i in-
770
ROZUMIENIE
telektu, analogiczna do władzy oceny zmy-
słowej u zwierząt (—> vis aestimatwa). Ist-
nienie takiej władzy przyjmuje się, aby
wyjaśnić genezę -^ sądów (IB) egzysten-
cjalnych o charakterze zmysłowo-intele-
ktualnym, w których zostaje stwierdzone
aktualne istnienie jakiejś konkretnej, danej
naocznie rzeczy materialnej. Rozum szcze-
gółowy poznając istniejący aktualnie konkret
miałby łączyć ujęte bezpośrednio w
płaszczyźnie intelektualnej istnienie z
materialną treścią, której przedstawienie
pochodzi z poznania zmysłowego, co w sumie
stanowiłoby podstawę wspomnianych sądów
egzystencjalnych. Przyjęcie tego rodzaju
aktów poznawczych słuŜy tworzeniu
realistycznych pojęć, w szczególności zaś ma
odgrywać istotną rolę w wypracowywaniu
metafizycznego pojęcia bytu jako bytu (->
separacja). Teorię rozumu szczegółowego w
nawiązaniu do tekstów TOMASZA Z AKWINU
rozwinął M. A. KRĄPIEC.
ROZUMIENIE gr. didnoia (PLATON), epi-
stetne (ARYSTOTELES); nłc. intellectio; ang. un-
derstanding (1), comprehension; fr. entende-
ment (1), comprehension, intellection; nm.
Yerstand (1), Yerstdndnis
Termin zaczerpnięty z języka potocznego,
stosowany szeroko w naukach huma-
nistycznych, w psychologii i socjologii, a
takŜe w filozofii (np. metoda rozumienia
wewnętrznej struktury zjawisk duchowych W.
DiLTHEYA / -^ psychologia rozumiejąca/).
1. t. pozn., psych. Poznanie przyczyn lub
właściwości tego, co się rozpatruje, uchwy-
cenie związków między bytami, przed-
miotami, zjawiskami itp.; wyjaśnianie sa-
memu sobie. Niekiedy w przeciwstawieniu do
—> wyjaśniania — poznawanie przez intuicję
syntetyczną, głównie dzięki przeŜytemu
doświadczeniu. Rozumienie bywa traktowane
jako typ poznania pośredniego lub typ -^
poznania (1) bezpośredniego.
771
ROZUMOWANIE
2. psych. Postawa kogoś, kto wczuwa-jąc
się dzięki —> sympatii (2) w połoŜenie
innych ocenia ich z większą Ŝyczliwością.
ROZUMNOŚĆ gr. synesis; nłc. mtionali-tas;
ang. rationality; fr. mtionalite; nm.
Rationalitat, Yernunftmcifiigkeit
metaf., t. pozn. W tradycji arystoteleso-
wsko-tomistycznej: aktualizowana przez
określoną formę duchową (np. przez tę oto
istotę duszy ludzkiej lub przez istotę anioła)
moŜność, która tę formę ogranicza
(jednostkuje; —> ograniczenie /1 /), a zara-
zem otwiera na przyjęcie treści poznawczych,
nie pozwalając jej w ten sposób być aktem
pełnym i zamkniętym. Rozumność wchodzi w
skład definicji człowieka jako określenie
róŜnicy gatunkowej i oznacza zasadniczo
dyskursywność intelektu, która polega na jego
przechodzeniu ze stanu potencjalności do
stanu aktualności; przechodzenie to dokonuje
się fazami — od jednego elementu poznania
do drugiego, i jest funkcjonalnie zaleŜne od
poznania zmysłowego.
ROZUMOWANIE gr. didnoia; łc. ratioci-
natio, discursus; nłc. speculatio; ang. reaso-
ning; fr. raisonnement; rmi. Yernunfłschlufi
1. psych. Dyskursywna czynność myślowa
polegająca na przechodzeniu od jakiegoś sądu
do innego sądu, który wiąŜe się w pewien
sposób z pierwszym. OdróŜnia się
rozumowanie kontrolowane, będące
rozwiązywaniem zadania stojącego przed
podmiotem, od rozumowania spontanicznego,
w którym podmiot nie rozwiązuje świadomie
zadania ani nie stosuje świadomie jakichś
reguł. Ze względu na liczbę etapów rozróŜnia
się rozumowania proste (jednoetapowe, np.
zwykłe rozwiązanie zagadnienia,
wnioskowanie) oraz rozumowania złoŜone
(wieloetapowe, np. dowodzenie, wyjaśnianie,
rozstrzyganie).
2. metod. Czynność polegająca na tym, Ŝe z
jednych zdań, zwanych przesłankami,
wyprowadza się według reguł logiki
772
ROZWÓJ
inne zdania, zwane wnioskami lub kon-
kluzjami. RozróŜnia się m. in. rozumowania
dedukcyjne i rozumowania redukcyjne, jedne
i drugie oparte na stosimku ^wynikania
logicznego, którego pierwszy człon nazywa
się racją, drugi zaś (wynikający z racji) —
następstwem.
a) Rozumowanie jest d e d u k c y j n e ,
gdy racja uzasadnia następstwo (np.
twierdzenia systemu dedukcyjnego uzasadnia
się aksjomatami, które są dla tych twierdzeń
racjami logicznymi). Rozumowanie
dedukcyjne jest niezawodne, tzn. Ŝe od
prawdziwych przesłanek prowadzi zawsze do
prawdziwych wniosków, poniewaŜ przesłanki
są tu racją, a prawdziwa racja nie moŜe mieć
fałszywych następstw (zgodnie z definicją
wynikania).
b) Rozumowanie jest r e d u k c y j n e ,
gdy następstwo uzasadnia rację. Na przykład
w pewnym typie indukcji uzasadnia się zdanie
ogólne na podstawie zdań stwierdzających
poszczególne przypadki prawidłowości
stwierdzanej przez to zdanie ogólne; zdanie
ogólne jest dla nich racją, poniewaŜ wynikają
one z tego zdania logicznie. Rozumowanie
redukcyjne pozbawione jest cechy
niezawodności, gdyŜ moŜe się zdarzyć, Ŝe
przy prawdziwym następstwie racja będzie
fałszywa, a więc jedynie upraw-dopodabnia
ono swój wniosek. Na przykład zdanie
prawdziwe: „Pewni ludzie są filozofami"
wynika logicznie ze zdania fałszywego:
„Wszyscy ludzie są filozofami".
W powyŜszej klasyfikacji, w której zasadą
podziału jest stosunek kierunku rozumowania
do kierunku wynikania logicznego, nie
mieszczą się rozumowarua statystyczne i
inne, w których między przesłankami i
wnioskiem nie zachodzi stosunek wynikania
logicznego.
3. metod. Zespół zdań jako zapis rozu-
mowania w powyŜszym (2) znaczeniu.
ROZWÓJ gr. genesis; łc. evolutio; nłc. ge-
neratio; ang. development; fr. developpement;
nm. Entwicklung
773
RÓWNOWAśNOŚĆ
Termin development stosowany był przez
H. SPENCERA (1855), zanim autor ten zaczął
się posługiwać terminem evolution.
1. Przejście od tego, co wirtualne (-^ wir-
tualność) do tego, co aktualne (np. rozwój
organizmu, rozwój doktryny); zakłada ono
substancjalną toŜsamość tego, co minione i
tego, co obecne.
2. Sekwencja zmian zachodzących w ja-
kimś układzie według określonych praw
biologicznych, psychologicznych itp. W
szczególności zmiany prowadzące do
zróŜnicowania i zwiększenia złoŜoności
układu; w tym znaczeniu termin ten miewa
charakter wartościujący. TakŜe: wynik zmian
w powyŜszych znaczeniach.
3. biol. Stopniowy proces zmian kierun-
kowych, najczęściej nieodwracalnych, do-
konujących się pod wpływem róŜnych
czynników wewnętrznych i środowiskowych.
RozróŜnia się:
a) r o z w ó j ontogenetyczny
(osobniczy) — który dotyczy zmian wła-
ściwości strukturalno-funkcjonalnych or-
ganizmu, jakie zachodzą w ciągu całego jego
Ŝycia (-4 ontogeneza);
b) r o z w ó j f i l o g e n e t y c z n y (ro-
dowy) — który dokonuje się w następujących
po sobie pokoleniach w ramach —> populacji
(1) i prowadzi do powstania nowych ->
gatunków (3) (—> filogeneza).
Pojęcie rozwoju zakłada pojęde -^ zmien-
ności, a często i —> postępu (3). Współcześ-
nie w biologii podkreśla się całościowy
charakter procesów rozwojowych onto-i
filogenetycznych.
RÓWNOWAśNOŚĆ ang. equivalence; fr.
equivalence; nm. Aquivalenz
log. Zdanie złoŜone, będące połączeniem
dwóch zdań za pomocą symbolu = z ->
rachunku zdań, mające postać p = q (czyt.: p
wtedy i tylko wtedy, gdy q), gdzie symbole p,
q są zmiennymi reprezentującymi zdania; w
innych notacjach pisze się: p <=> q, Epq.
RównowaŜność jest zdaniem prawdziwym
wtedy i tylko wtedy, gdy
774
RÓśNICA
oba zdania składowe, tj. zdania po obu
stronach symbolu równowaŜności, mają tę
samą wartość logiczną, czyli są oba pra-
wdziwe lub oba fałszywe. Symbol równo-
waŜności jest więc —> funktorem eksten-
sjonalnym. RównowaŜność p = q wyraŜa to
samo, co -> koruunkcja dwóch -^ implikacji,
mianowicie: (p —> <j) A ((j —> p). Od-
zwierciedla się to w sposobie czytania
równowaŜności, poruewaŜ formuła p -^ ^
znaczy: „wtedy gdy p, to q" ('wtedy' jest
synonimem 'jeśli'); natomiast implikacja
odwrotna: (? -> p — to tyle, co: „tylko wtedy
gdy p, to q". Mówiąc jeszcze inaczej: za
pomocą zwrotu p ^> cj stwierdzamy, Ŝe p jest
warunkiem wystarczającym dla q; za pomocą
zwrotu ^ —> p stwierdzamy, Ŝe p jest
warunkiem koniecznym dla q. RównowaŜność
p = q stwierdza przeto, iŜ p jest dla q
warunkiem wystarczającym i zarazem
koniecznym; to samo odnosi się do relacji q
względem p.
RÓśNICA gr. didkrisis, diorismós, diapho-rd
(2); łc. distinctio (1), differentia (2), diversi-
tas; ang. distiction (1), dijference (2); fr. di-
stinction (1), difference (2); nm. Unterschei-
dung (1), Unterschied (2), Differenz (2), Ver-
schiedenheit
1. metaf. Distinctio (= rozróŜnienie, od-
rębność) — stosunek odmienności, nietoŜ-
samości między przedmiotami (pomiędzy
czymkolwiek a czymkolwiek), które mogą
mieć zarazem elementy takie same. W tra-
dycji filozofii klasycznej rozróŜnia się:
A) r ó Ŝ n i c ę r z e c z o w ą (realną)
{distinctio realis) — taką, jaka zachodzi
między jedną -> rzeczą (1) a drugą, między
bytami realnymi. MoŜe ona być negatywna
(rzecz - jej zaprzeczenie) bądź pozytywna, i ta
ostatrua moŜe być większa, czyli realna
(między dwiema rzeczami), lub mniejsza,
czyli modalna (rzecz - jej modalność).
RóŜnica większa moŜe być adekwatna (rzecz
- rzecz) lub nieadekwatna (rzecz - jej część,
zazwyczaj integralna);
775
RÓśNICA GATUNKOWA
B) r ó Ŝ n i c ę myślną(pojęciową){distinctio
rationis) — zachodzącą między treściami
pojęć. MoŜe być ona poznawcza — gdy jakieś
pojęcie zostaje utworzone ze względu na samą
rzecz, bądź wytwórcza, która z kolei moŜe
być bez podstawy w rzeczy albo mieć
podstawę w innej rzeczy. RóŜnica poznawcza
moŜe być większa — zachodzi ona między
treśdami -^ pojęć (IBb) uniwersalnych, albo
mniejsza — zachodzi między treściami ->
pojęć (IBa) transcendentalnych.
PowyŜszy podział nawiązuje do tradycji
szkotystycznej, w której uwzględniano osiem
rodzajów rozróŜnień: distinctio 1) rationis,
2)formaUs, 3) ex natura rei, 4) modalis, 5)
realis, 6) essentialis, 7) subiectiva, 8) obiec-
tiva.
2. W logice tradycyjnej: differentia {= róŜ-
nica, rozmaitość) — cechy jednego przed-
miotu porównywanego z drugim przed-
miotem, który tych cech nie posiada. Roz-
róŜnia się róŜnicę jakościową i róŜnicę ilo-
ściową. RóŜnicy przeciwstawia się -^ iden-
tyczność (1), ^toŜsamość, —> podobieństwo.
—> RóŜnica gatunkowa.
RÓśNICA GATUNKOWA gr. eidopoió
diaphord; łc. differentia specifica, differentia
constitutiva; ang. specific difference; fr. dif-
ference specifique; nm. artbildender Unter-
schied
W logice tradycyjnej: jeden z pięciu wy-
róŜnionych przez PoRFiRiuszA i przyjętych
w scholastyce typów orzeczników {pente
phonón, quinque voces), słuŜących do orze-
kania pojęć ogólnych o jednostkowym
przedmiocie {—> predykabilia /1 /). W od-
róŜnieniu od —> odrębności dotyczącej jed-
nostek i —> rozmaitości dotyczącej rodzajów
róŜnica gatunkowa oznacza cechę, którą dany
gatunek róŜni się od innych gatunków tego
samego rodzaju {-^ definicja klasyczna).
ARYSTOTELES W swoim zestawie orzeczni-
ków {Topiki, I, 4, 101 b 17-25) nie wyod-
rębnił róŜnicy, uwaŜając, Ŝe jest ona tej sa-
776
RÓśNORODNOŚĆ
mej natury, co rodzaj, choć wydawałoby się,
Ŝe powinna być zawarta w definicji.
Odmienność gatunkową określił jako hetera
to eidei.
RÓśNORODNOŚĆ ang. heterogeneity; fr.
heterogeneite; nm. Ungleichartigkeit syn.—>
Rozmaitość.
RUCH gr. phord (= kinesis póthen pot, ARY-
STOTELES, Etyka nikomach., X, 4, 1174 a 30);
łc. motus, motio; ang. movement, motion; fr.
mouvement; nm. Bewegung
1. metaf., filoz. przyr. W tradycji arysto-
telesowsko-tomistycznej: wszelkie przejście
od moŜności do aktu (—> akt i moŜność)
rozpatrywane tylko jako przejście.
Bliskoznacznikami „ruchu" są pojęcia —>
zmiany i -^ stawania się. Według określenia
ARYSTOTELESA ruch jest aktualizacją tego, co
jest w moŜności — w takiej mierze, w jakiej
to coś jest jeszcze w moŜności. Jako realizacja
—> ilości (1) ciągłej, której poszczególne fazy
nie istnieją jednocześnie {continuum płynne i
sukcesywne; —> ciągłość /1 /), ruch jest
procesem aktualizacji (realizacji) moŜności
trwającym tak długo, jak długo moŜność ta
jest jeszcze obecna i nie została całkowicie
zrealizowana. Aby lepiej zrozumieć swoistą
rzeczywistość ruchu, naleŜy uwzględnić trzy
jej elementy: 1) -^ podmiot (1) będący w
moŜności; 2) akt niepełny, doskonalący
moŜność; 3) akt pełny, doskonały, który jest
kresem aktu niepełnego. Ruch jest zmianą
jawiącą się jako ciąg cząstkowych,
sukcesywnych realizacji. Jako coś
pośredniego pomiędzy moŜnością i aktem
ruch zakłada pojęcie realnego bytu
moŜnościowego. Do zaistnienia ruchu
konieczne są: podmiot podlegający zmianie,
źródło ruchu (przyczyna), czas, punkt wyjścia
i punkt dojścia. Ruch moŜe przejawiać się w
kategoriach: -^ ilości (1), ^jakości (1),
umiejscowienia (—> miejsce) — i w związku
z tym wyróŜnia się: ruch i l o ś c i o w y —
przyrost lub ubytek ruchu; ruch
jakościo-
777
RUCH
wy — przemianę substancji; ruch lokalny —
przejście z jednego miejsca na inne.
W irmym aspekcie wyróŜnia się:
a) ruch p r z e c h o d n i (motus trans-ienś)
— którego źródło znajduje się poza ciałem
podlegającym zmianie; właściwy bytom
nieoŜywionym;
b ) r u c h w s o b n y {motus immanens),
nazywany teŜ —> działaniem (Ic) immanen-
tnym lub czynnością wsobną (immanentną) —
ruch pochodzący od podmiotu i w nim
pozostający, nie udzielony z zewnątrz przez
jakiś inny byt. Prowadzi on do wewnętrznego
doskonalenia i maksymalnego rozwoju, jaki
dany byt (Ŝywy) moŜe osiągnąć. Czysto
immanentne działanie dokonuje się bez za-
istruenia skutku w czymś na zewnątrz; dzia-
łaniem takim jest np. kontemplacja prawdy
czy intuicyjna wizja intelektualna rzeczj^^i-
stośd — obydwie nie kończące się wytwo-
rzeniem jakiegoś skutku poza samym aktem
poznania. Współcześnie, w związku z
wynikami badań nad budową atomu (np. ruch
elektronu wokół jądra) toczy się w to-mizmie
dyskusja, czy ruch wsobny jest wyłącznie
cechą istot Ŝywych i czy stanowi adekwatne
kryterium dla ich odróŜnienia od bytów
nieoŜywionych.
Działanie i doznawanie to dwie kategorie,
które integrują przyczynowanie sprawcze (—
> przyczynowość /!/), dokonujące się poprzez
ruch. Źródłem ruchu powodującego
zaistnienie nowego bytu — substancjalnego
lub przypadłościowego — jest przyczyna
sprawcza; jej działanie ma zwykle dwa kresy
odniesienia: 1) punkt wyjścia — od przy-
cz5my sprawczej i 2) pimkt dojścia — w po-
staci przemienienia podmiotu, w którym
kształtuje się nowy skutek. W przypadku
działania czysto unmanentnego punkt dojścia
nie odgrywa roli.
Wychodząc od analizy ruchu jako swoistej
realizacji aktu i moŜności ARYSTOTELES
sformułował następujące dwie zasady: 1)
„Wszystko, co jest w ruchu, poruszane jest
przez coś innego" oraz 2) „Szereg
77S
RYGORYZM
czynników poruszających i poruszanych nie
moŜe się ciągnąć w, nieskończoność". Na
podstawie tych zasad doszedł on do pojęcia
Pierwszego —> Poruszyciela (a) jako
ostatecznej racji ruchu.
2. W ontologii marksistowskiej: atrybut
materii, czyli taka jej właściwość, która nie
moŜe istnieć bez materii (podobnie jak i
materia nie moŜe istnieć bez ruchu). Poprzez
ruch dokonuje się rozwój materii: powstają jej
nowe układy, struktury istotnie róŜne od
dotychczasowych. F. ENGELS wyróŜnił pięć
rodzajów ruchu (zmian): 1) mechaniczny, 2)
fizyczny, 3) chemiczny, 4) biologiczny, 5)
społeczny.
3. fiz. Zmiana połoŜenia jednego ciała
względem drugiego — tego, które dowolnie
przyjmuje się za nieruchome. Według I.
NEWTONA moŜna mówić o ruchu absolutnym
(bezwzględnym), który odbywałby się w
stosunku do bezwzględnego układu
odniesienia. Współcześnie przyjmuje się, Ŝe
kaŜdy ruch jest względny; pojęcie ruchu
absolutnego nie zawiera Ŝadnej treści
fizycznej. Zasada nieoznaczoności
Heisenberga wskazuje, jak dalece moŜna
posługiwać się opisem klasycznym przy
wyjaśniaruu ruchu w mikroświecie. W fizyce
współczesnej: ruch rzeczywisty — taki, który
daje się odnieść do określonego puriktu w
czasoprzestrzeni.
RYGORYZM (łc. rigor = sztywność, su-
rowość) ang. ńgorism; fr. rigorisme; nm. Ri-
gorismus
et. Stanowisko w etyce normatjOYnej po-
stulujące bezwzględne i ścisłe przestrzeganie
prawideł etycznych. Na przykład według I.
KANTA postępowanie etyczne to takie
postępowanie, które jest zgodne z prawem
moralnym (—> imperatyw kategoryczny) bez
względu na okoliczności, przy czjntn decy-
dującym motywem ma być poszanowanie
owego prawa i poczucie obowiązku, nie zaś
czyjeś dobro, szczęście, przyjaźń, miłość
bliźniego czy nawet miłość Boga {-^ tucjo-
ryzm bezwzględny). Rygoryzm przeciw-
779
RZECZ SAMA W SOBIE
stawny jest -^ hedonizmowi, —> eudajmo-
nizmowi, —> utylitaryzmowi.
RZECZ gr. pragma, chrema; łc. res; ang.
thing; fr. chose; nm. Ding, Sache (3)
1. metaf. -^ Byt ujęty jako pozytywnie
określona w sobie, toŜsama z sobą i w sobie
niesprzeczna -^ treść (1), która istnieje; gdy
treść ta staje się przedmiotem poznania
pojęciowego i jest definiowalna, nosi nazwę -
> istoty (la). „Rzecz" jest pierwszym po
„bycie" pojęciem transcendentalnym (—>
transcendentalia 11,11); jego epi-
stemologicznym wyrazem jest relatywna
zasada toŜsamości, w której sformułowaniu
zaakcentowany zostaje esencjalny aspekt
bytu: „KaŜdy byt jest tym, czym j e s t".
2. Równoznacznik —> substancji (1), jed-
na z kategorii ontologicznych występująca w
wielu ich róŜnych zestawach. ARYSTOTELES
dzielił rzeczy na 1) rzeczy pierwsze (= —>
substancje/la/jednostkowe) — przedmioty
indywidualne, i 2) rzeczy wtóre (=
^substancje /Ib/ drugie) — powszechniki.
Najczęściej jednak z zakresu tego pojęcia
wyłącza się substancje rozumne i wówczas, w
przeciwstawieniu do —> osoby (1), oznacza
ono to wszystko, co nie jest osobą, będąc -
^podmiotem (1), a więc — przedmioty
martwe oraz rośliny i zwierzęta.
3. t. pozn. Równoznaczruk —> przedmiotu
(2) — wszystko to, co moŜe być ujmowane
pojęciowo, wyobraŜane, pomyślane,
stwierdzone lub zaprzeczone, jako prze-
ciwstawne lub zewnętrzne w stosunku do —>
podmiotu (2).
U I. KANTA — przeciwieństwo czystego
przedmiotu, tzn. przedmiotu myślnego, i z tej
racji coś nadrzędnego w stosunku do
przedstawienia; -^ rzecz sama w sobie.
RZECZ SAMA W SOBIE ang. thing in
itselfi fr. chose en soi; nm. Ding an sich
Pojęcie wprowadzone przez I. KANTA w
jego teorii poznania: przeciwstawił on
780
RZECZYWISTOŚĆ
rzeczy same w sobie, czyli —> noumeny (1)
— zjawiskom, czyli -> fenomenom (2), które
w przeciwieństwie do pierwszych są jedynie
konstrukcjami umysłu. Rzeczy same w sobie
jako to, co obiektywne, są dla umysłu
ludzkiego niepoznawalne, poniewaŜ zdolny
on jest poznawać tylko własne konstrukcje,
powstałe z materiału dostarczanego przez
zmysły, tj. zjawiska (—> fe-nomenalizm Ul).
Ta dwoistość dotyczy równieŜ samego
człowieka, jest on bowiem jednocześnie
rzeczą samą w sobie i zjawiskiem. Jako
podmiot działający moralnie i wolny jest
rzeczą samą w sobie, a jako zjawisko jest
podporządkowany prawom przyczynowości.
RZECZYWISTOŚĆ gr. ón; łc. res (sing. i
pL); nłc. realitas, actualitas (J. DUNS SZKOT);
ang. reality, actuality, actualness; ix. realite, le
reel; nm. Realitdt, Wirklichkeit, Aktualitat
1. metaf. To, co istnieje na jakiejkolwiek
zasadzie i jest realne — w przeciwstawieniu
do tego, co pozorne, nie będące takim, jakim
się wydaje, albo będące tylko wytworem
wyobraźni, a takŜe w przeciwstawieniu do
tego, co —> idealne (1, 2) — zarówno w
sensie obiektywnym, jak i subiektywnym (np.
jako treści przeŜyć). Tak określona
rzeczywistość moŜe być ujmowana jako:
a) zbiór obejmujący wszelkie -> byty (A)
realne (istniejące obiektywnie lub subie-
ktywnie);
b) jakaś dziedzina takich bytów;
c) jakiś jeden byt (obiektywny lub su-
biektywny).
Rzeczywistość w pierwszym znaczeniu
781
RZECZYWISTOŚĆ
(fl) moŜna rozumieć bądź jako -^ zbiór (1) w
sensie dystrybutywnym, tzn. rzeczywistość
ujętą pluralistycznie pod względem bytowym,
bądź jako -^ zbiór (2) w sensie kolektywnym,
tzn. rzeczywistość jako jednorodną, spójną
całość, i wówczas znaczenie pierwsze {a)
utoŜsamiałoby się ze znaczeniem trzecim (c),
tzn. rzeczywistości jako jednego bytu. Pojęcie
rzeczywistości w drugim znaczeniu (b)
utoŜsamia się w zasadzie z pojęciem —>
świata w róŜnych jego znaczeniach.
Dystrybutywne ujęcie rzeczywistości
charakterystyczne jest dla —> pluralizmu
metafizycznego, a jej ujęcie kolektywne —
dla —> monizmu. Rzeczywistość w znaczeniu
dystrybutywnym ma szeroki bytowo zakres
odniesienia: od Absolutu {ens a se) poprzez
substancje {ens in se) i przypadłości {ens in
alio) do relacji {ens ad aliud). RozróŜnia się
na ogół rzeczywistość transsubiektywną, po-
zapodmiotową, ekstramentalną — niezaleŜną
w swym istnieniu od myśli, i rzeczywistość
poznawczo-psychiczną, intencjonalną —
posiadającą wyłącznie istnienie wtórne,
zaleŜne od istnienia podmiotowego,
substancjalnego.
2. metaf. Stan bytu jako czegoś istniejącego
— w przeciwstawieniu z jednej strony do
tego, co pozorne, urojone, jedynie pomyślane,
wyobraŜone, a z drugiej — do tego, co
jedynie moŜliwe. W przeciwstawieniu do
tego, co pozorne, rzeczywistość znaczy tyle,
co -^ realność (1); w przeciwstawieniu zaś do
tego, co moŜliwe, rzeczywistość znaczy tyle,
co aktualność (—> aktualny /1 /), a więc tyle,
co -^ istnienie (1).
782

s
SACRUM <nłc, <sacrum> = to, co święte,
święty przedmiot, rzecz poświęcona; święta
czynność) nm. Heilige vs^ Profanum.
1. W filozofii religii: to, co święte, świę
tość, sakralność — podstawowy w niej ter
min {das Heilige), wprowadzony przez R. K.
L. OTTA (1917) na oznaczenie tajemniczej,
utoŜsamianej z boskością mocy, która łą
czy w sobie grozę {mysterium tremendum)
i oczarowanie {mysterium fascinosum),
a objawia się jako rzeczywistość całkowi
cie innego porządku niŜ rzeczywistość
naturalna.
a) W znaczeniu obiektywnym — wyod-
rębniony przedmiot objawiający coś świętego
(np. święte drzewo), który staje się przez to
czymś zupełnie irmym niŜ był, mimo Ŝe nadal
naleŜy do swego środowiska naturalnego, a
nic zewnętrznego nie świadczy o jego
„inności".
b) W znaczeniu subiektywnym — swoiste
odczucie świętości, domagające się kontaktu
z -^ numinosum.
Kategorię świętości jako rzeczy samej w
sobie, apriorycznej i nieredukowalnej do sfery
profanum, rozwinął M. ELIADE, który w
swych analizach sacrum, nazwanych
„morfologią świętości", zaprezentował
wieloaspektowe jego ujęcie zarówno w
płaszczyźrue czasowej, jak i przestrzennej,
przedstawiając dialektykę manifestowania się
jego form.
2. soc. W szerszym znaczeniu, nie od
noszącym się tylko do kontekstu religii: to.
783
SAMODZIELNOŚĆ (BYTOWA)
co czczone, szanowane, nienaruszalne; cha-
rakter sacrum mogą zyskać róŜne obiekty,
praktyki, miejsca, idee — zarówno religijne,
jak i niereligijne.
Opozycja: sacrum - profanum występuje w
koncepcji społeczeństwa fi. DURKHEIMA,
gdzie charakter sakralny mają te rzeczy,
których wyobraŜenia zostały wytworzone
przez społeczeństwo, w przeciwieństwie do
rzeczy świeckich, których wyobraŜenia
opierają się na indywidualnym doświadczeniu
jednostek i nie mają takiego znaczenia, jak
wyobraŜenia zbiorowe.
SAMOAFIRMACJA ('samo'- + łc. ajfir-
matio = potwierdzenie)
psych., et. Pozytywne ustosunkowanie się
osoby ludzkiej do faktu własnego istnienia.
Wśród warunków osiągnięcia tego rodzaju
nastawienia egzystencjalnego wymienia się:
odnalezienie sensu istnienia, przezwycięŜanie
pesymizmu i negacji wynikających z
ograniczonych moŜliwości poznawczych, z
problematyczności szczęścia, z niepowodzeń
losowych. Według S. SzuMANA, który w
takim właśnie znaczeniu uŜywa określenia
„afirmacja Ŝycia", samoafirmację moŜna
osiągnąć poprzez: a) naturalne odczucie
radości Ŝycia, czemu towarzyszy oceruanie go
jako daru; b) pełny rozwój osobowości,
realizowanej w działaniu i twórczości; c)
odnalezienie transcendentnego sensu Ŝycia w
miłości bliźniego i w zjednoczeniu z Dobrem
NajwyŜszym.
W literaturze marksistowskiej terminów
„samoafirmacja" bądź „afirmacja", zbliŜo-
nych do pojęcia samorealizacji {-^ samo-
urzeczywistnienie /2/), uŜywa się w tym
znaczeniu, Ŝe człowiek potwierdza (afir-muje)
siebie jako istotę społeczną.
SAMODZIELNOŚĆ (BYTOWA) ang. self-
dependence; fr. independance; nm. Selbst-
dndigkeit
U R. INGARDENA: aspekt bytowy przeja-
wiający się w takim sposobie istnienia
784
SAMOISTNOSC
przedmiotu, Ŝe przedmiot ów ze swej istoty
nie wymaga istnienia jakiegoś innego
przedmiotu, z którym musiałby współistnieć
w obrębie jednej całości. Zachodzi
stopniowanie zarówno samodzielności, jak i
niesamodzielności bytowej.
SAMOISTNOŚĆ gr. = hypóstasis; nłc. sub-
sistentia, supposiłum; ang. self-existence; fr.
existence par soi-meme; nm. Selhstdndigkeit
1. metaf. Sposób istnienia przysługujący -^
substancji (1), polegający na tym, Ŝe dany byt
jest ostatecznjmi podmiotem swego istnienia,
tzn. Ŝe posiada z natury istnienie samodzielne,
odrębne {-^ subsy-stencja /1 /). Na
samoistność wskazuje się zwłaszcza
podejmując metafizyczną charakterystykę -^
osoby (1).
2. U R. INGARDENA: -^ autonomia (3) by-
towa, moment bytowy charakterystyczny dla
absolutnego i idealnego sposobu istnienia,
występujący równieŜ w sposobie istnierua
tego, co realne w teraźniejszości i co realne w
przeszłości. Coś istnieje samoistnie, jeŜeli jest
samo w sobie imma-nentnie określone.
Przeciwieństwem sa-moistności jest bytowa
niesamoistność (—> heteronomia /3/).
SAMOPOZNANIE ang. self-knowledge; fr.
connaissance de soi-meme; nm. Selbsterkennt-
nis
1. Słynna maksyma wyroczni delfickiej:
gnóthi seautón —■ „poznaj siebie samego";
najwcześniejsze jej zastosowanie przypisuje
się TALESOWI. Dla SOKRATESA „poznanie
siebie" było celem filozofii.
2. Dla AUGUSTYNA samopoznanie („po-
szukiwanie siebie") było nie tylko drogą
wiodącą ku szczęśliwości, lecz ostatecznie
takŜe drogą do zbawienia.
SAMOURZECZYWISTNIENIE ang. self--
realization, self-fulfillment; fr. autorealisa-
tion; nm. SelbsWerwirklichung
Termin wprowadzony przez K. GOLD-
STEINA (1939).
785
26 — Słownik filozoficzny
SAMORÓDZTWO
1. psych. Realizowanie przez jednostkę
-^ wzoru osobowego; punktem wyjścia
tego procesu jest —> samoafirmacja, po
zwalająca korzystać z posiadanych zdol
ności i umiejętności.
U A. H. MASŁOWA: potrzeba „samospeł-
nienia" — Ŝywione przez człowieka pra-
gnienie stawania się coraz bardziej tym, czym
juŜ jest on na swój własny sposób i czym
jeszcze potrafi się stać. Potrzeba ta, określana
przez Masłowa jako potrzeba wyŜsza,
właściwa jedynie człowiekowi, w
przedstawionej przez niego hierarchii potrzeb
podstawowych wymieniona została na piątym
miejscu, po potrzebach: 1) fizjologicznych, 2)
bezpieczeństwa, 3) przynaleŜności i miłości,
4) szacunku.
2. W marksistowskiej antropologii filo
zoficznej i etyce: samorealizacja — ideał
człowieczeństwa i jednocześnie postulat
moralny dotyczący jak najpełniejszego re
alizowania moŜliwości człowieka (zarów
no w aspekcie gatunkowym, jak i indywi
dualnym) poprzez zaspokajanie jego po
trzeb i wytwarzanie potrzeb jakościowo
nowych. Środkiem umoŜliwiającym sa
morealizację jest -^ praca (A). Przeciwień
stwem samorealizacji jest odrzeczywist-
nienie (-> alienacja /3/).
SAMORÓDZTWO gr. automdte genesis;
nłc. generatio aequivoca, generatio spontanea;
ang. equivocal generation, spontaneous gene-
ration; fr. generation equivoque, generation
spontanee; nm. Urzeugung, Archigonie, Au-
togonie
filoz. przyr. Samorzutne powstawanie or-
ganizmów Ŝywych z materii nieoŜywionej.
Termin z czasów średniowiecznych, oparty na
wypowiedziach ARYSTOTELESA i innych
myślicieli staroŜytnych; oznacza on
utrzymujący się przez wieki (m. in. ALBERT
WIELKI, PARACELSUS, J. B. VAN HELMONT)
pogląd przyjmujący nagłe i samorzutne
powstawanie z gnijących lub martwych
substancji organicznych — niŜszych zwierząt
i roślin, a od czasu wynalezienia mi-
786
SAMOŚWIADOMOŚĆ
kroskopu — powstawanie drobnoustrojów.
Wytworzenie się takiego poglądu na pod-
stawie bezpośredniej obserwacji było uwa-
runkowane nieznajomością procesów roz-
mnaŜania się i rozwoju, przesądzającą o na-
iwności tej obserwacji. Samorództwo przez
długi czas pełniło rolę teorii wyjaśniającej
powstanie Ŝycia na Ziemi. To, Ŝe „fakt" sa-
morództwa został obalony doświadczalnie
przez L. PASTEURA W warunkacłi aktual-nydi,
nie oznacza jeszcze, iŜ uczony ten dowiódł
niemoŜliwości przekształcenia się materii
martwej w Ŝywą w pierwotnych warunkach
naszego globu; stąd współcześnie terminowi
„samorództwo" nadaje się czasem sens
naukowy (np. A. J. OPARIN), zbliŜony do
pojęcia -> abiogenezy (1).
SAMOŚWIADOMOŚĆ ang. self-consdous-
ness, self-awareness; fr. moi-conscience; nm.
Selbstbewufitsein
Rozmaite sposoby i akty poznawania
własnej psychiki, takie jak —> introspekcja, -
^ refleksja (2b), —> intuicja (5), -^ psycho-
analiza (3), —> redukcja fenomenologiczna
(redukcja transcendentalna), prowadzące do
ujęcia -^ „ja".
Samoświadomości raczej nie naleŜy utoŜ-
samiać ze świadomością spontaniczną, dzięki
której podmiot zdaje sobie sprawę z własnej
toŜsamości mimo zachodzących w nim zmian
(—> ja /9/).
SANKCJA (łc. <sanctio> = uświęcenie, ze-
zwolenie; obwarowanie prawem, ustano-
wienie kary) ang. sanction; fr. sanction; nm.
Sanktion
1. ef. S a n k c j a m o r a l n a — nastę-
pstwo przestrzegania lub nieprzestrzegania -^
norm (1) moralnych: w pierwszym przypadku
jest nim nagroda, tj. niekoniecznie
zamierzony przez podmiot, korzystny dla
niego skutek czynu chwalebnego, w drugim
— kara, przeciwieństwo nagrody. Jedno z
podstawowych pojęć etyki; system etyczny
bez sankcji i powinności budował J. M.
GuYAU.
787
SĄD
2. soc. Nagroda lub kara stosowane w celu
uzyskania zachowań zgodnych z normami
uznanymi za poŜądane przez daną grupę
społeczną. Sankcja pozytywna — reakcja na
poŜądany sposób zachowania; sankcja
negatywna — reakcja na niepoŜądany i nie
pochwalany sposób zachowania.
3. W prawodawstwie: kara, jaką społe-
czeństwo nakłada na tych, którzy naruszają
prawo. Zarówno nagroda, jak i kara są
stopniowalne.
SĄD gr. apóphansis; łc. iudicium, existima-
tio; ang. judgement, proposition (2); fr. juge-
ment; nm. Urteil, Gedanke (2)
1. t. pozn., psych. W ujęciu egzystencjalnej
filozofii bytu (S. KAMIŃSKI, M. A. KRĄ-
piEc): druga czynność intelektualna (pierwszą
jest poznawanie pojęciowe; -^ pojęcie /1 /),
będąca aktem poznawczym, w którym intelekt
bądź to stwierdza rzeczywiste istnienie
jakiegoś przedmiotu, ustalając jednocześnie
zgodność takiego stwierdzenia z obiektywną
rzeczywistością (sąd egzystencjalny — zob.
niŜej, punkt B), bądź to ustala związki między
—> pojęciami (IB), dokonując wzajemnego
przyporządkowania sobie lub rozdzielenia
jakichś treści poznawczych na podstawie ich
zgodności z istniejącym stanem rzeczy (sąd
orzecznikowy; -^ prawdziwość /1 /). TakŜe:
wynik —> sądzenia.
A) W logice tradyc5^nej wyróŜnia się sądy
o r z e c z n i k o w e (atrybuty w-ne), tzn.
takie, w których stwierdzamy stosunek
toŜsamości bądź przynaleŜności czegoś do
czegoś (np. indywiduum do zbioru, cechy do
podmiotu). Tym, co zasadniczo odróŜnia sąd
orzecznikowy od aktu prostego ujęcia treści,
czyli od —> przedstawienia sobie czegoś, jest
dokonywana w sądzie asercja lub negacja.
Sądy te mają strukturę podmiotowo-
orzecznikową i dzieli się je:
a) pod względem jakości — na t w i e r -
dzące i przeczące;
788
SĄD
b) pod względem ilości —^ na j e d n o -
s t k o w e , w których podmiot oznacza
jednostkę, s z c z e g ó ł o w e , w których
podmiot odnosi się do pewnej ilości de-
sygnatów danego pojęcia, i o g ó l n e , w
których podmiot odnosi się do wszystkich
desygnatów danego pojęcia;
c) pod względem kategoryczności (—> mo-
dalność /2/) — n a a s e r t o r y c z n e ,
a p o d y k t y c z n e i p r o b l e m a t y czne.
Wszystkie te aspekty zachodzą na siebie, i
tak np. wśród sądów (zdań) kategorycznych
rozróŜnia się ogólnotwierdzące (SaP),
szczegółowotwierdzące (SiP), ogól-
noprzeczące (SeP) i szczegcSowoprzeczą-ce
(SoP); —> kwadrat logiczny.
Klasyczny jest podział sądów podmioto-
wo-orzecznikowych oraz innych dających się
do nich sprowadzić na sądy analityczne i sądy
syntetyczne.
a') W s ą d a c h a n a l i t y c z n y c h
treść orzecznika zawiera się w treści pod-
miotu; sądy te są sądami apriorycznymi, gdyŜ
rozumiejąc znaczenie ich terminów moŜna
rozpoznać prawdziwość tych sądów a priori,
czyli bez odwoływania się do doświadczenia.
Na przykład w sądzie: „Człowiek jest
śmiertelny" — pojęcie śmiertelności jest
zawarte w pojęciu człowieczeństwa.
b') W s ą d a c h s y n t e t y c z n y c h
natomiast treść orzecznika nie zawiera się w
treści podmiotu; sądy te są sądami apo-
steriorycznymi, gdyŜ analiza ich terminów nie
pozwala jeszcze rozpoznać, czy sądy te są
prawdziwe. Ich prawdziwość lub fałszy-wość
moŜna stwierdzić jedynie wposteriori, czyU
odwołując się do doświadczenia. Na przykład
prawdziwość sądu: „Jan jest filozofem" —
raoŜna stwierdzić tylko na podstawie nabytej
wiedzy o działalności Jana.
c') 1. KANT przyjmował sądy s y n t e -
t y c z n e fl p r i o r i {synthetischeUrteile
/Satze/ a priori), w których, choć treść orze-
cznika nie zawiera się w treści podmiotu (tzn.
orzecznik dodaje coś do pojęcia pod-
789
SĄD
miotu), syntezy tych treści dokonuje się
apriorycznie, a to dlatego, Ŝe sądy takie
zakładają udział apriorycznej formy intelektu
(^władza /3/ sądzenia), a ich powszechność i
konieczność przekraczają nieskończenie dane
doświadczenia. Oto podane przez Kanta
przykłady sądów syntetycznych a priori: „7 +
5 = 12"; „Wszystko, co zaczyna istnieć, ma
przyczynę" (zasada przyczynowości). Sądy te
moŜna jednak traktować jako sądy analityczne
— w takiej mierze, w jakiej orzecznik stwier-
dza istotną właściwość podmiotu i o ile jej
związek z podmiotem ujmuje się jako
obiektywną konieczność.
B) Na gruncie filozofii tomistycznej pod-
kreśla się współcześnie (JŚ. GILSON, M. A.
KRĄPIEC) swoisty charakter oraz szczególne
znaczenie sądów egzystencjalnych, poniewaŜ
powinny one stanowić — zdaniem tomistów
egzystencjalnych — punkt wyjścia dla
metafizyki pojętej jako filozofia bytu, która
stara się analizować i tłumaczyć istniejącą
rzeczywistość bez prz5^mo-wania
jakichkolwiek uprzednich załoŜeń co do jej
charakteru. Sądy egzystencjalne jako akty
poznawcze, których wynikiem ma być
stwierdzenie aktualnego istnienia jakiegoś
konkretu, nie zawierają, tak jak sądy
orzecznikowe, wzajemnego przypo-
rządkowania sobie jakichś przedstawień
pojęciowych, gdyŜ istnienie w odróŜnieniu od
treści bytowej nie moŜe być przedstawione w
pojęciu. W ujęciu Krąpca sądy egzystencjalne
mają postać: „a istnieje" (fl — zmienna
oznaczająca określony byt konkretny) i
róŜniąc się od sądów pod-miotowo-
orzecznikowych „S jest P" zarówno strukturą
(nie ma w nich orzecznika), jak i przedmiotem
afirmacji, nie dają się do nich sprowadzić.
Autor ten rozróŜnia:
a) sądy egzystencjalne b e z p o ś r e d nie
— stwierdzające bezpośrednio istnienie
jakiegoś bytu. Mogą to być bądź sądy z m y s
ło w o - in t e 1 e k t u a In e — gdy
stwierdzają istnienie jakiegoś przed-
790
SĄDY EGZYSTENCJALNE
miotu materialnego danego naocznie, bądź
sądy c z y s t o i n t e l e k t u a l n e — gdy
sam intelekt dokonując refleksji nad własnymi
aktami stwierdza np. istnienie któregoś z nich;
b) sądy egzystencjalne p o ś r e d n i e —
będące wynikiem złoŜonych zabiegów po-
znawczych, jak np. sąd: „Dusza istnieje".
Podstawą tworzenia realistycznych pojęć
byłyby sądy egzystencjalne zmysłowo--
intelektualne, stanowiące syntezę poznania
zmysłowego i poznania intelektualnego. Dla
wyjaśnienia genezy tych sądów przyjmuje się
na gruncie tomistycznej teorii poznania
istnienie specyficznej władzy poznawczej,
która byłaby swoistą funkcją zmysłów i
intelektu — tzw. —> rozum szczegółowy {vis
cogitativa) (teorię rozumu szczegółowego
rozwinął M. A. KRĄPIEC).
Dychotomiczny podział sądów na orze-
cznikowe i egzystencjalne nie znajduje po-
twierdzenia w wynikach badań współcze-
snego językoznawstwa, opartych na analizach
porównawczych wielu języków naturalnych,
w tym języka starogreckiego. W świetle tych
badań tzw. sądy (zdania) egzystencjalne — z
punktu widzenia lingwistycznego — rue są
zdaniami elementarnymi, lecz zdaniami
nadbudowanymi na systemie zdań
elementarnych. I tak zawarte w nich
orzeczenie „istnieje" nie jest w języku
naturalnym predykatem pierwotnym, a takie
np. zdanie jak „Zeus nie istnieje" jest w
świetle analiz językoznawczych zdaniem
niezmiernie złoŜon)^!, a tylko
powierzchniowo skonstruowanym na
podobieństwo zdań elementarnych.
2. log. Znaczenie —> zdania w sensie lo-
gicznym. Według niektórych ujęć (B. BOL-
ZANO, G. FREGE) tak rozumiane sądy naleŜą
do —> bytów (D) idealnych.
3. pot. Ocena, opinia, zdanie.
SĄDY EGZYSTENCJALNE ang. existen-
tial judgements; fr. jugements d'existence;
nm. Existenzurteile t. pozn., psych. -^ Sąd
(IB).
791
SCEPTYCYZM
SĄDZENIE ang. judgement, judicial proce-
eding; fr. jugement; nm. Urteilen
t. pozn., psych. W egzystencjalnej filozofii
bytu: proces myślowy, poprzez który intelekt
stwierdza realność jakiegoś przedmiotu bądź
dokonuje —> afirmacji (1) (asercji lub
negacji) danego układu —> pojęć (IB),
stwierdzając lub negując jego zgodność z
istniejącym stanem rzeczy. W ujęciu filozofii
arystotelesowsko-tomistycznej proces ten w
przypadku —> sądów (lA) orzecznikowych
obejmuje:
1) przedstawienie sobie czegoś z jedno-
czesnym dostrzeŜeniem stosunku przyna-
leŜności lub toŜsamości;
2) dokonanie aktu refleksji nad układem
przyporządkowanych sobie przedstawień;
3) poznanie zgodności układu treści po-
znawczych z obiekty wnjTTi stanem rzeczy;
4) stwierdzenie albo zaprzeczenie czegoś,
czyli wydanie sądu.
SCEPTYCYZM <gr. skeptikós = wątpiący,
krytykujący) nłc. scepticismus; ang. scepti-
cism, skepticism; fr. scepticisme; nm. Skepti-
zismus
1. W przeciwstawieniu do -> dogmaty-zmu
(2) — stanowisko odrzucające moŜliwość
osiągnięcia -^ pewności (1) w dziedzinie
poznarua teoretycznego lub praktycznego i w
związku z tym zalecające powstrzymanie się
od wypowiadania wszelkich sądów o naturze
rzeczy (dokładniej: sądów, które by dotyczyły
nie samych zjawisk, lecz ich przyczyn).
Sceptycyzm staroŜytny (PiRRON, TYMON)
był krytyką wiedzy ludzkiej, mającą na celu
wykazanie, Ŝe nie jest ona moŜliwa w Ŝadnej
dziedzinie iwŜadnejpostaci(sceptycyzm
s k r a j - ny);według s c e p t y c y z m u umiar-
kowanego (ARKEZYLAOS, KARNEADES; —>
probabilizm /1 /) moŜliwa jest tylko wiedza
mniej lub bardziej prawdopodobna, a nie
bezwzględnie pewna.
RozróŜnia się:
a) Sceptycyzm teoriopoznawczy, we-
792
SCHEMAT SCHOLASTYCZNY

dług którego nie istnieje kryterium prawdy myśli, ukierunkowanej jednak i aktywnej,
(m. in. z powodu względności poznania słuŜący np. przypominaniu sobie czegoś,
znnysłowego, nieprawomocności indukcji; - rozumieniu tego, co się słyszy lub czyta,
»tropy). Niekiedy sceptycyzm ten ogranicza pomagający w rozwiązywaniu zagadnień.
się do tezy o niepoznawal-ności przedmiotu Schematyczne przedstawienia, których
transcendentnego lub elementy wzajemnie się przenikają, prze-
obiektywnie
istniejącego, nie negując po-znawalności kształcają się w przedstawienia obrazowe,
świadomości poznającego podmiotuktórych części występują obok siebie.
(^idealizm /1-2A/ immanen-tny, —> 2. filoz. Tprzyr. S c h e m a t p r z e w i -
solipsyzm III). dywania — taka współzaleŜność cech lub
b) Sceptycyzm metodyczny — poszu- stanów, Ŝe na podstawie znajomości jednego z
kujący niepodwaŜalnych podstaw wiedzy (np. elementów {x) i związku xRy moŜna
niezawodnej metody rozumowania), a jednoznacznie wyznaczyć drugi element (y).
odrzucający wszystko, co budzi wątpliwości Schemat przewidywania wchodzi w skład
poznawcze; —> wątpienie (1) metodyczne u zasady —> przyczynowości (2) i jest niekiedy
R. DESCARTES'A jako sposób ukry-tycznienia uwaŜany za wyraz —> deter-minizmu (2).
wiedzy. Niektórzy uczeni, np. W. C. HEISENBERG,
c) Sceptycyzm etyczny — podwaŜający lub utoŜsamiali schemat przewidywania z
odrzucający uznane wartości moralne, fizykalną zasadą przyczjmowo-ści, co jednak
niejednokrotnie łączący się z spotkało się z krytyką, wskazującą, Ŝe taka
ich
przewartościowaniem (sofiści, F. W. NIE- interpretacja prowadziłaby do pominięcia
TZSCHE). dynamicznej współzaleŜności zjawisk jako
d) Sceptycyzm religijny — odrzucający drugiego istotnego składnika zasady
przyczynowości i do zastąpienia związków
dogmaty przyjęte w danej religii lub religijne
uzasadnienie światopoglądu (L. przyczjmowych przez związki funkcjonalne.
A.
FEUERBACH). 3. psych. Schemat S -^ R{stimulus —>
2. pof. Postawa Ŝyciowa polegająca na response) — wykrywanie związków między
podawaniu w wątpliwość — w większym lub bodźcami i reakcjami, podstawowy program
nmiejszym zakresie — wiedzy, moralności, badań klasycznego behawioryzmu, zwanego
obyczajów, ocen estetycznych itp. stąd niekiedy psychologią S —> R.
4. U I. KANTA: schematy transcendentalne
SCHEMAT <gr. schema = kształt, figura, {transzendentale Schematu) — to, co po-
obraz) nłc. schema; ang. scheme, schema; fr. średniczy między zjawiskiem spostrzeganym
scheme, schema; nm. Schema przez zmysły i kategoriami, za pomocą
1. Schemat intelektualny — forma przy- których intelekt ujmuje róŜnorodność zjawisk.
swajania sobie nowych wiadomości, pole-
gającego na włączaniu ich w system juŜ SCHOLASTYCZNY <łc. <scholasticus> =
ukształtowanych pojęć i uogólnień. Ujęcie szkolny, z gr. scholastikós = naleŜący do
takie jest w kaŜdym przypadku uwarun- szkoły) ang. scholastic; fr. scolastique; nm.
kowane rozległością i głębokością posiadanej scholastisch
wiedzy i osobistych doświadczeń jednostki. 1. NaleŜący do nauczania filozofii w śred-
Proces przyswajania prowadzi od wyobraŜeń i niowiecznych szkołach klasztornych, bi-
pojęć w ich pierwotnej postaci typu skupich i pałacowych, a od XIII w. aŜ do
s5mkretycznego do ściśle sformułowanych czasów nowoŜytnych równieŜ na uniwer-
pojęć i twierdzeń naukowych. sytetach. (Istnieje równieŜ scholastyka
UH. BERGSONA: schemat dynamiczny
{schema dynamiąue) — niejasny stan

793 794
SCJENTYZM
późniejsza, a tradycja scholastyczna w pew-
nym sensie trwa do dziś.) Charakterysty-
cznymi cechami tego nauczania były: z jednej
strony — komentowanie znanych w owej
epoce autorów staroŜytnych, zwłaszcza
ARYSTOTELESA, i odnajdywanie tych samych,
wieczystych problemów w róŜnych systemach
filozofii (według M. DE WULFA) oraz ich
syntetyzowanie (-^ filozofia wieczysta), z
drugiej strony — zaleŜność od religii,
nastawienie na potrzeby teologii, czego
wyrazem było m. in. wyodrębnienie zespołu
problemów filozoficznych stanowiących
punkt wyjścia dla teologii (według W.
WINDELBANDA, F.-J. PICA-VETA) i w
konsekwencji uzaleŜnianie teologii od
stosowanej aparatury filozoficznej.
Posługiwano się przy tym jako główną
metodą argumentacją polegającą na redu-
kcyjnym ustalaniu przyczyn dla danych
skutków (według M. GRABMANNA). Według
J. LE GOFFA nauczanie scholastyczne było
realizacją sformułowanego przez BOECJUSZA
postulatu łączenia w jedną całość wiedzy
zdobytej rozumem z wiedzą objawioną.
Spełniano ten postulat od X do ok. XVIII w.
w dwojaki sposób: a) łączono filozofię z
teologią i tymi samymi metodami uprawiano
obie te dyscypliny; b) uznawano odrębność
przedmiotu badań i uzasadnień w filozofii i w
teologii, a tylko wyniki badań łączono w
jeden obraz świata, co np. u TOMASZA Z
AKWINU zwało się -^ mądrością (1).
2. pot. Nazbyt formalistyczny, stosujący
nadmiar podziałów, rozróŜnień; uprawiający
bezprzedmiotowe analizy, spekulację
niezaleŜną od doświadczenia; przejawiający
mentalność szkolarską^ skłonność do zamy-
kania się w tezach niegdyś sformułowanych
zamiast odnawiania ich w bezpośrednim
kontakcie z obserwacją i Ŝyciem.
SCJENTYZM (łc. scientia = wiedza) ang.
scientism; fr. scientisme; nm. Szienti(fi)smus
Termin wprowadzony przez CH. RENOU-
VIERA.
795
SCJENTYZM
1. Rozpowszechniony dość szeroko w 2.
poł. XIX w. pogląd, według którego: a) je
dyną drogą do uzyskania wartościowej wie
dzy jest poznanie naukowe, tzn. poznanie
t3^u matematyczno-przyrodniczego; b) na
uka jest jedynym sposobem usunięcia
wszelkich niedostatków zarówno w Ŝyciu
jednostek, jak i w Ŝyciu społeczeństw. Ja
ko światopogląd, ze swą wiarą w naukę,
ze swymi ideałami ewolucji, scjentyzm
wiązał się z -^ pozytywizmem, -^ materia
lizmem (1), -> ewolucjonizmem (1), —> uty-
litaryzmem; jako zaś pewna ideologia,
z ideałami organicznej organizacji spo
łecznej i liberalnej polityki, upatrywał
szansę urzeczywistnienia postępu społe
cznego w rozwoju nauk oraz w indu
strializacji.
Główni przedstawiciele: A. BAIN, K. PEAR-
SON.
2. Scjentyzm metodologiczny — stanowi
sko, według którego pojęcia, teorie i metody
nauk matematycznydi i przyrodniczych ma
ją zasięg uniwersalny; stąd postulat stoso
wania we wszelkich badaniach naukowych
metod matematycznych i empirycznych (fi
zyki i biologii), a w związku z tym — ogra
niczenia poznania naukowego do tzw. nauk
ścisłych. Postulat ten dotyczy równieŜ filo
zofii, nauk społecznych i humanistyki. Tak
Ŝe zagadnienia metafizyczne naleŜy rozwią
zywać albo eliminować za pomocą metod
właściwych naukom formalnym lub przy-
rodniczjmi.
Scjentystyczna tendencja do ogranicza-rua
wiarygodnego poznania i wiedzy wyłącznie
do metod i osiągnięć naukowych, przede
wszystkim matematyczno-przyrodniczych,
jest na ogół oceniana pejoratywnie ze względu
na swój minimalizm, wyraŜający się m. in. w
odrzucaniu tych wszystkich osiągnięć
poznawczych, których nie da się ująć w
kategoriach właściwych naukom ścisłym.
Pomimo panujących jeszcze w XX w.
tendencji scjentysty-cznych przetrwało po
dziś dzień przekonanie, Ŝe nauka nie
wyczerpuje wszyst-
796
SELEKCJA
kich problemów ludzkiego istnienia, które
kryje w sobie wartości wyŜsze i trwałe, takie
np. jak wolność i twórczość — te wartości, w
których dopiero człowiek moŜe odnaleźć
siebie.
SELEKCJA (łc. selectio = wybór) ang. se-
lection; fr. selection; nm. Auslese, Zuchtwahl
Termin uŜywany pierwotnie w dziedzinie
agrykultury i hodowli, zaczerpnięty stamtąd i
wyostrzony znaczeniowo przez CH. DARWINA
{natura! selection), szeroko stosowany — pod
wpływem darwinizmu — w teorii ewolucji i
w naukach biologicznych, rozszerzony
następnie i uzyskujący specjalistyczne
modyfikacje takŜe w innych naukach, np. w
psychologii, socjologii.
hiol. S e l e k c j a n a t u r a l n a — zjawisko
zróŜnicowanej wydajności reprodukcyjnej
genotypów populacji czy gatunku pod
wpływem róŜnych czynników środo-
wiskowych (CH. DARWIN, 1858). Selekcja
naturalna eliminuje genotypy gorzej przy-
stosowane, faworyzuje natomiast i rozpo-
wszechnia genotypy biologicznie korzystne
(tj. o wyŜszej Ŝywotności, lepszej prze-
Ŝywalności), przyczyniając się w ten sposób
do powstawania cech dziedzicznych o
charakterze przystosowawczym. W obrębie
selekcji naturalnej wyróŜnia się:
a) selekcję kierunkową — która powoduje
przesuwanie się częstości genów w
określonym kierunku;
b) selekcję stabilizującą — która zmierza
do utrzymania średnich wartości, eliminując
skrajne warianty wytworzone poprzez -^
mutacje;
c) selekcję rozdzielającą — która eliminuje
formy pośrednie i sprzyja utrzymywaniu się
genotypów skrajnych lepiej przystosowanych.
Selekcja naturalna jest zasadniczym czyn-
nikiem kierunkowych zmian ewolucyjnych na
róŜnych poziomach organizacji materii Ŝywej
(od genów do gatunków). -^ Ewolucja (II), —
> specjacja.
797
SEMIOLOGIA
SEMANTYKA (gr. semantikós = oznacza-
jący) ang. semantics; fr. la semantique; nm.
Semantik, Bedeutungslehre, Zeichenlehre
Termin la semantiąue wprowadził M. BRE-
AL (1883, 1897), który wskazywał na jego
grecki odpowiednik: semantike techne (= na-
uka o znaczeniach), przeciwstawny fonetyce
(= nauka o dźwiękach mowy); samą se-
mantykę traktował jako dział semiotyki,
będącej z kolei częścią językoznawstwa.
Współcześnie terminu tego uŜywa się w
dwóch, a nawet trzech znaczeniach (/3/ —
semantyka lingwistyczna), zasadniczo
zgodnych z jego rozumieniem przez Breala.
1. W szerszym znaczeniu; ogólna teoria -^
znaku; -^ semiotyka.
2. W węŜszym znaczeniu: jeden z działów -
^ semiotyki (obok -^ syntaktyki i -^
pragmatyki), zajmujący się badaniem relacji
między znakami a tym, do czego się one
odnoszą, takimi jak —> oznaczanie (1),
denotowanie (-^ denotacja /1 /), konoto-wanie
(—> konotacja), stosunek —> prawdziwości
(1).
3. Semantyka lingwistyczna, czyli s e -
m a z j o l o g i a — dział językoznawstwa
zajmujący się znaczeniem wyrazów w ję-
zykach naturalnych; bada znaczenia słów w
tych językach w ujęciu bądź synchronicznym,
bądź diachronicznym (historia znaczeń
wyrazów).
SEMAZJOLOGIA (gr. semasia = dawanie
znaku + logos = słowo, nauka) ang. se-
masiology; fr. semasiologie; nm. Semasiologie
syn.-^ Semantyka (3) lingwistyczna.
SEMIOLOGIA (gr. semeion = znak -i- logos
= słowo, nauka) ang. sem{e)iology, se-
m{e)iotics; fr. sem{e)iologie; nm. Semiologie,
Semiotik
Termin stosowany zwłaszcza na gruncie
piśmiennictwa francuskiego.
1. W ujęciu F. DE SAUSSURE'A: nauka zaj-
mująca się powstawaniem, funkcjonowaniem
i zanikaniem systemów znaków
pozajęzykowych jako faktami związany-
798
SEMIOTYKA
mi z Ŝyciem społecznym. Tak rozumianą
semiologię de Saussure zaliczał do psy-
chologii społecznej.
2. Zespół rozwaŜań o rozmaitym chara-
kterze — logicznych, lingwistycznych, cy-
bernetycznych, psychologicznych, socjo-
logicznych — dotyczących —> znaków. Przy
takim określeniu terminu „semiologia"
obydwa jego bliskoznaczniki: —> semantyka
(1) i -> semiotyka (jedna i druga rozumiana
jako ogólna teoria znaków), odnosi-tyby się
do tych dyscyplin jako tylko części
semiologii.
SEMIOTYKA (gr. semeiotikós = zdolny do
obserwowania; to semeiotikón = diagnostyka)
ang. sem{e)iotics; iv. la sem{e)iotique; nm.
Semiotik
Termin zaproponowany przez CH. W.
MORRISA na oznaczenie ogólnej nauki o zna-
kach.
Ogólna teoria —> znaku, zajmująca się jego
definiowaniem, typologią róŜnych postaci i
odmian znaków, rolą, jaką one pełnią w
procesie porozumiewania się; obejmuje —>
semantykę (2), —> syntaktykę i —»
pragmatykę. Do twórców semiotyki naleŜą m.
in. CH. S. PEIRCE, CH. W. MORRIS. Na rozwój
semiotyki wpłynął rozkwit językoznawstwa,
które poprzez nią właśnie zrewolucjonizowało
wiele dziedzin nauki.
SEMIOZA <gr. semeiosis = oznaka, wska-
zywanie) ang. semiosis
W ^ semiotyce — proces funkcjonowania
czegoś w roli -^ znaku (1), np. pełnienie przez
znak (w sytuacji komunikac)^-nej) funkcji -^
oznaczania (1), konotowa-nia (-> konotacja),
denotowania (—> deno-tacja /1 /), ^
wyraŜania, symbolizowania, —>
reprezentowania (2), itd., a więc funkcji
obejmowanych wspólną nazwą funkcji se-
miotycznych.
SEMIPANTEIZM (łc. semi- = pół + ^
'panteizm') syn.-^ Panenteizm.
799
SENSOWNOŚĆ
SENS (łc. <sensus> = zmysł, pojmowanie)
gr. adianóeta; ang. sense, meaning; fr. sens;
nm. Sinn
Pojęcie wieloznaczne i niedookreślone,
wiąŜące się ściśle z -^ „rozumieniem" (1),
precyzowane w filozofii języka; współcześnie
szeroko stosowane.
1. W szerszym rozumieniu: właściwość
wyraŜenia mającego —> znaczenie (1); syn.^
sensowność (1).
2. W węŜszym rozumieniu: właściwość
tego, co ma jakiś cel, czego cel daje się
określić, np. sens Ŝycia, sens jakiegoś dzia-
łania; syn.—> sensowność (2).
3. W przeciwstawieniu do —> znaczerua
(1) (według wprowadzonego przez G. FRE-
GEGO /1892/ odróŜnienia sensu I Sinn I wy-
raŜenia od jego —> odniesienia /!/— Bedeu-
tung): sposób, w jaki dane wyraŜenie przed-
stawia swe odniesienie do wskazywanego
przedmiotu. Sens wyraŜeń wyznacza myśl
zawartą w zdaniu, w którym te wyraŜenia
występują, odniesienie zaś wyznacza wartość
logiczną zdania.
4. W fenomenologii: przedmiot inten-
cjonalny jako korelat —> czystej świado-
mości.
5. W hermeneutyce (postępującej tu za
fenomenologią): to, co ma być odsłonięte w
indywidualnym przedmiocie jako zdarzeniu
(w wypowiedzi, w dziele) dzięki sztuce
interpretacji, a co jest niereduko-walne do
zewnętrznego w stosunku do tego przedmiotu
systemu znaczeniowego; przy czym odkrycie
sensu dzieła jest jednocześnie rozpoznaniem
sensu własnej, dialogowej tutaj, sytuacji
interpretatora w odniesieniu do
interpretowanego dzieła. „Cała hermeneutyka
wywodzi się z owego przejścia zdarzenia w
sens") (P. RICOEUR, Egzystencja i
hermeneutyka).
SENSOWNOŚĆ ang. meaningfulness, sig-
nificance
1. log. Właściwość kaŜdego wyraŜenia
mającego -^ znaczenie (1); niekiedy: syn.-^
spójność (2) syntaktyczna.
800
SENSUALIZM
2. Właściwość działania celowego (ra-
cjonalnego).
3. metod. S e n s o w n o ś ć e m p i r y czna
(empirical meaningfulness) — właściwość
zdania spostrzeŜeniowego polegająca na tym,
Ŝe jest ono weryfikowalne empirycznie (R.
CARNAP).
4. W fenomenologii: objawianie -^ sensu
(4).
SENSUALIZM (nłc. sensualis = zdolny do
odczuwania, zmysłowy, sensualitas =
wraŜliwość, zmysłowość) nłc. sensualismus;
ang. sensualism; fr. sensualisme; nm. Sensu-
alismus
Termin ukształtowany na początku XIX w.
w Anglii i we Francji; początkowo posłu-
giwano się określeniami równowaŜnymi:
sensationnisme (O. HAMELIN), sensationism
(H. L. MANSEL) lub sensationalism (G. H. LE-
WES, J. M. BALDWIN, J. DEWEY), wcześniej zaś
G. BERKELEY słowem sensualist określał he-
donistę — zwolennika przj^emności zmy-
słowych, a nowołaciński termin sensualismus
w jednym ze swych znaczeń wskazywał na
system etyczny upatrujący w zaspokojeniu
zmysłów cel Ŝycia i największe dobro.
1. t. pozn. Pogląd, według którego po-
znarue zmysłowe jest koniecznym i zarazem
wystarczającym warunkiem wszelkiego
poznania. MoŜna rozwaŜać ten pogląd
odróŜniając: sensualizm genetyczny,
sensualizm epistemologiczny oraz sensualizm
jako zapatrywanie na naturę spostrzeŜenia.
Sensualizm w swej wersji nowoŜytnej jest
odmianą -> empiryzmu (1) genetycznego
(sensualizm empiryczny — m. in. TH.
HOBBES, E. DE CONDILLAC) i przeciwstawia
się —^ natywizmowi (1) i —> racjonalizmowi
(1), wiąŜe się zaś m. in. z materializmem (np.
materializm francuskiego Oświecenia),
idealizmem subiektywnym (G. BERKELEY, D.
HUME), empiriokrytycyzmem (R.
AYENARIUS, E. MACH) i neo-pozytywizmem.
W czasach staroŜytnych sensualizm zaznaczał
się w poglądach so-
801
SEPARACJA
fistów, cyników, cyrenaików, w stoicyzmie i
w epikureizmie; w średniowieczu — m. in. u
TOMASZA Z AKWINU.
2. estet. Pogląd, według którego piękno
utoŜsamia się z przyjemnością (J. M. GUYAU).
SEPARACJA (łc. <separatio> = oddziele-
nie, rozłączenie) ang. separation; fr. separa-
tion
Termin występujący u TOMASZA Z AKWI-
NU, oznaczający m. in. czynność intelektu
wypracowującego metafizyczne pojęcie —>
bytu jako bytu, stosowany współcześnie w
egzystencjalnej filozofii bytu.
Według interpretacji tego terminu po-
dejmowanej na gruncie tomizmu egzy-
stencjalnego (M. A. KRAPIEC) i w rozwinięciu
związanej z nim problematyki episte-
mologicznej proces separacji przebiegałby w
trzech etapach:
1) stwierdzenie -> istnienia (1) za pomocą
—> sądów (IB) egzystencjalnych;
2) stwierdzenie, za pomocą orzeczniko-
wych sądów negatywnych, Ŝe w konkretnych
bytach pomiędzy -4 istotą (Ibc) kaŜdego z
nich a proporcjonalnym do tej istoty
istnieniem zachodzi związek niekonieczny;
3) utworzenie toŜsamościowego sądu re-
latywnego, w którym zawiera się stwier-
dzenie, Ŝe jakakolwiek —> treść (1) i współ-
mierne z nią istnienie tworzą razem —> by-
towość (1) rzeczy.
Za pomocą orzecznikowych sądów ne-
gatywnych intelekt „wydziela" (separuje)
pojęcie bytu jako bytu z danych zawartych w
sądach egzystencjalnych, stwierdzających
istnienie zdeterminowanych bytów; w
czynności separacji nie odłącza on pojęcia
bytu jako bytu od poszczególnych kon-
kretnych bytów, lecz tylko stwierdza, Ŝe by-
towość nie wyczerpuje się w Ŝadnym z nidi.
Proces separacji róŜni się w sposób dość
istotny od procesu -^ abstrakcji (I-I): podczas
gdy abstrakcja dokonywana jest na poziomie
tworzenia pojęć, separacja przebiega na
poziomie sądzenia. W abstrakcji odrywa się
pewne elementy od danej cało-
802
SERCE
ści, aby je lepiej poznać, i dlatego po czyn-
ności odrywania następuje kontemplacja
oderwanego elementu, który, jako pojęcie
uniwersalne, odznacza się właściwą sobie
jednością i jasnością; w separacji natomiast, w
wyniku stwierdzenia w konkretnych bytach
niekoniecznego powiązania istoty z budzeniami sfery poŜądliwej (zmysłowej) —
istnieniem, oddzielanie prowadzi — przez
dostrzeŜenie wielości i bytowego pluralizmu
— do utworzenia niejasnego pojęcia bytu jako
bytu. Tak zwana abstrakcja metafizyczna,
będąca oddzielaniem przez pojęciowanie, a
nie przez sądzenie, miałaby prowadzić do
utworzenia transcendentalnego pojęcia bytu
dzięki pomijaniu wszelkich jego
jednostkowych i kate-gorialnych określeń, co
w rezultacie dałoby pojęcie bytu nie
róŜniącego się od nicości. Natomiast w
pojęciu uzyskiwanym przez separację nie
abstrahuje się od Ŝadnego z jego desygnatów,
lecz przyjmuje się wszystkie desygnaty;
zostaje w nim ostatecznie zaakcentowane nie
„oddzielanie", lecz powiązanie kaŜdej
bytowej treści ze współmiernym z nią
istnieruem.
SERCE gr. kardia, thymós; łc. cor, pectus;
ang. heart; fr. cosur; rwa. Herz
Obydwa terminy greckie występują u HO-
MERA; w filozofii greckiej — tylko termin
thymós.
1. Siedlisko uczuć i namiętności.
U HERAKLITA Z EFEZU: uczuciowość i wola
bądź teŜ namiętność (będąca „zwilgoce-niem"
duszy), przeciwstawne w psychice człowieka
rozumności.
U DEMOKRYTA: sfera woli (chcenia) iu-
czuć — środkowa część trójdzielnie uhie-
rarchizowanej duszy, lokalizowana w klatce
piersiowej (poniŜej części górnej — rozumnej
/nous, logos, phren/, umieszczanej w mózgu,
a powyŜej dolnej — poŜądliwej /epithymies
aition/, umieszczanej w brzuchu). Wola i
uczucia w tym układzie podlegają rozumowi,
a panują nad poŜądaniami. Dzięki owej
dwoistości: panowania -podlegania, „serce" w
człowieku jest czymś
803
SERMONIZM
niezdeterminowanym — w tym sensie, Ŝe
jest dwukierunkową potencjalnością. „Do
broć serca" ------- > euthymia.
U PLATONA: sfera impulsywności (zapal-
czywości, gniewliwosci) — tó thymoeides (=
namiętność), pośrednicząca między po-
tó epithymetikón (= zdolność poŜądania) a
pobudzeniami sfery rozumnej — tó logi-
stikón (= zdolność rozumowania). Cnotą
właściwą impulsywnej części duszy jest
męstwo.
2. Siedlisko myśli albo niedyskursywnej
władzy poznawczej, lub teŜ innych władz
duchowych.
U ARYSTOTELESA: miejsce rozumności w
człowieku.
U B. PASCALA: władza poznawcza u czło-
wieka, ni intelektualnej, ni zmysłowej natury,
utoŜsamiająca się z intuicją i odnosząca się do
jego wewnętrznego Ŝycia duchowego.
U P. TEILHARDA DE CHARDIN: miejsce wol-
nej decyzji, siedlisko wolności w człowieku,
zwanej przez Teilharda „trzecią nie-
skończonością" (w nawiązaniu do dwóch
nieskończoności Pascala: mikro- i makro-
kosmosu).
3. pot. Symbol uczuciowości; metafory
czne określenie intuicji.
SERMONIZM (łc. sermo = mowa, roz-
mowa) nłc. sermocinalismus; nm. Sermonis-
mus
W średniowiecznym sporze o uniwersalia
(—> powszechniki /1 /) stanowisko pośrednie
między skrajnym —> realizmem (3a) pojęcio-
wym a -> nominalizmem (1), zajmowane
przez P. ABELARDA i jego zwolenników, któ-
rzy twierdzili, Ŝe pojęda ogólne nie są jedynie
wymawianymi dźwiękami, głosami (w cz)^!
oddnali się od nominalizmu J. Ro-SCELINA),
lecz dźwiękami mającymi określone
znaczenie, czyU wyrazami (nie vox, lecz
sermo). Podstawą do orzekania pojęć ogól-
nych odnoszących się do rzeczy jednostko-
wych jest to, Ŝe jednostki jednego gatunku
804
SIĘ
mają pewną formę wspólną (forma commu-
nis), która pozwala nadawać jednostkom
wspólną nazwę. Powszechnikiem jest więc
tylko znaczenie tej nazwy, nie zaś jakiś ist-
niejący byt realny lub idealny.
SIĘ (nominalizacja zaimka zwrotnego 'się',
mającego formę biernika) fr. l'on; nm. das
Man
Określenie wypreparowane z języka po-
tocznego i zastosowane przez M. HEIDEG-
GERA {das Man), a takŜe przez G. MARCELA
{l'on) na określenie funkcjonującego ano-
nimowo w świadomości zbiorowej bez-
osobowego podmiotu utartych -^ opinii,
stereotypów i nawyków myślowych, ogólnie
przyjętych konwenansów. Wymienieni
filozofowie interpretują „się" jako wyraz
nacisku grupy społecznej na jednostkę i
zarazem jako miarę nieautentyczności jej
Ŝycia (os—> autentyczność I lad).
SKŁADNIA ang. syntax; fr. syntaxe; nm.
Syntax
1. Dziedzina gramatyki zajmująca się
strukturą zdań jakiegoś języka, tj. regułami,
według których z jednostek mowy
(morfemów, słów) tworzone są człony zdań i
całe zdania.
2. W semiotyce — wymiar syntaktycz-ny
znaków, który przedstawia ich wzajemne
relacje. —> Syntaksa logiczna.
SKŁADNIA LOGICZNA
syn.^> Syntaksa logiczna.
SKOJARZENIE ang. association; fr. asso-
ciation; nm. Assoziation
psych. Wzajemne powiązanie zjawisk
psychicznych (wyobraŜeń, pojęć, uczuć)
polegające na tym, iŜ wystąpienie jednego z
nich wywołuje pozostałe. -> Kojarzenie.
SKOK łc. saltus; ang. kap; fr. saut; nm.
Sprung
1. W materializmie dialektycznym: nagłe
przejście —> ilości (3) w —> jakość (4), bę-
805
SŁOWNIK
dące kulminacją procesu nasilania się pod
pewnymi względami jakichś cech czy as-
pektów danego zjawiska; proces ten dopro-
wadza do pojawienia się nowej struktury
materialnej. Poprzez zmiany ilościowe
(„ewolucyjne formy ruchu") i jakościowe
(„rewolucyjne formy ruchu") dokonuje się
rozwój materii; -^ ruch (2).
2. W egzystencjalizmie (S. A. KIERKEGA-
ARD): wybór jako akt implikujący w myśli lub
w Ŝyciu zerwanie ciągłości i zasadniczą
nowość; jest on nie następstwem, lecz
zaprzeczeniem stanu dotychczasowego.
Jedyną jego racją jest wolna wola podmiotu,
który dokonując tego wyboru wybiera samego
siebie.
SKUTEK łc. effectus; ang. ejfect; fr. effet,
nm. Wirkung, Effekt
1. metaf. Wynik działania —> przyczyny
(IC) sprawczej. Skutkiem moŜe być zarówno
istnienie jakiegoś bytu, jak i charaktery-
styczna dla tego bytu zmiana. Istnienie czegoś
jako skutku jest niezrozumiałe bez istnienia
czegoś innego jako współmiernej z tym
skutkiem przyczyny. Wszystko, co się staje
(zmienia), ma swoją przyczynę (treść zasady ^
przyczjnowości /!/), i jest albo przyczyną
wtórną, albo skutkiem, przy czym skutek
moŜe być z kolei przyczyną jakiegoś innego
skutku. Pomiędzy pojęciami przyczyny i
skutku zachodzi nierozerwalna łączność w
tzw. związku przyczynowym.
2. KaŜde następstwo w łańcuchu zdarzeń.
SŁOWNIK ang. vocabulary; fr. vocabulaire;
nm. Wortschatz
Zasób wyraŜeń prostych danego ^języka
(2), z których na podstawie reguł składni (—>
syntaksa logiczna) konstruuje się wyraŜenia
złoŜone pewnych typów, takie jak zdania
proste, zdania złoŜone itp. W językach
naturalnych słownikami są zasoby słów tych
języków, natomiast w językach sztucznych
(np. w języku nauk matematycznych)
słowniki języka składa-
806
SŁOWO
ją się z prostych symboli. Słowniki języków
sformalizowanych nazywa się —> alfabetami
tych języków.
Mowa ludzka w danym języku zawiera
ogromną liczbę jednostek leksykalnych (słów,
morfemów), a zadaniem słownika jest
sporządzenie ich listy, zaopatrzonej w róŜne
informacje (fonologiczne, synta-ktyczne,
semantyczne itp.) o tym, jakie miejsce w
systemie tego języka zajmuje kaŜda z owych
jednostek. Od słowników praktycznych
(dictionaries) naleŜy odróŜniać słowniki
teoretyczne (nazywane takŜe leksykonami —
lexicons), które są częścią składową teorii
lingwistycznych i odtwarzają wiedzę
uŜytkownika danego języka o jego
jednostkach leksykalnych.
SŁOWO gr. logos, rhema (= 'czasownik'); łc.
verbum; ang. word; fr. parole, verbe; nm.
Wort
1. Dźwięki —> mowy będącej znakiem
wewnętrznego przeŜycia; wyraz — kon
strukcja zbudowana według praw danego
^języka z morfemów, tj. najmniejszych
cząstek znaczących.
2. Uświadomienie sobie i wypowiedze
nie czegoś; znak czegoś przeŜytego intele
ktualnie, wyraŜony w mowie lub w pi
śmie. S ł o w o myśli {verbum mentis)
----- > pojęcie.
3. -^ Logos; w teologii chrześcijańskiej:
Słowo BoŜe — druga Osoba Trójcy Świętej.
SŁUSZNOŚĆ łc. iustitia; ang. right full-ness,
validity; fr. justesse; nra. Richtigkeit
et. Moralny aspekt prawdy. W odróŜnieniu
od -^ prawdziwości — wartość przypisywana
wypowiedziom, które ze stanowiska
niekognitywistycznego (tzn. zaprzeczającego
moŜliwości zbudowania naiikowego systemu
etyki normatywnej) nie są zdaniami w sensie
logicznym, a więc przypisywana takim np.
zdaniom etycznym, jak oceny, dyrektjHYy,
normy. Imperatyw kategoryczny I. KANTA
byłby w powyŜszym serisie słuszny, nie zaś
prawdziwy. Słuszność to coś
807
SOCJOLOGIA
mniej lub bardziej oczjrwistego i jednozna-
cznego; nie jest ona zjawiskiem intelektu-
alnym, lecz etycznym.
SOCJALIZACJA <nłc. socialitas = społe-
czność, związek społeczny, towarzystwo) ang.
socialization, social learning; fr. socialisa-tion;
nm. Sozialisation, Sozialisierung, Sozia-
lisierungsprozefi, Yergesellschaftung
1. soc, psych. S o c j a l i z a c j a jed-
n o s t k i — uspołecznienie, proces przy-
swajania sobie przez jednostkę wartości i
norm grupowych, ról społecznych, postaw,
wzorów zachowania; -^ internalizacja
wartości i norm grupowych odbywa się przez
udział w społecznych interakcjach.
Socjalizacja odnosi się głównie do dzieci i
obejmuje proces wpajania im umiejętności
niezbędnych w Ŝyciu ludzi dorosłych, ale
moŜe równieŜ odnosić się do osób w
dowolnym wieku, wchodzących do nowych
grup społecznych i przyswajających sobie
wartości tych grup.
2. U P. TEILHARDA DE CHARDIN: tworzenie
coraz silniej zintegrowanych społeczności (—
> kolektywizacja) ze szczególnym uwz-
ględnieniem więzi wewnętrznych i potrzeby
jednoczesnej -^ personalizacji (B).
SOCJOLOGIA (łc. sociietas) = społeczeń-
stwo + gr. logos = słowo, nauka) ang. socio-
logy; fr. sociologie; mn. Soziologie
Nazwa uŜyta juŜ w 1836 r. przez J. CH. L.
SiMONDE'A DE SiSMONDi, a rozpowszechnio-
na przez A. COMTE'A jako określenie nauki o
społeczeństwie (rozumianej przez niego jako
„fizyka społeczeństwa" — physiąue sociale,
tzn. nauka o zjawiskach społecznych
rozpatrywanych na wzór zjawisk fizycznych i
biologicznych). Jako odrębna dyscyplina
naukowa socjologia ukształtowała się w 2.
poł. XIX w. Początkowo zajmowała się
najogólniejszymi problemami społeczeństwa,
jego strukturą i rozwojem, z czasem w jej
ramach rozwinęły się badania empiryczne w
poszczególnych dziedzinach zjawisk
społecznych. W trakcie
808
SOCJOLOGIA
rozwoju socjologii róŜnie określano swoistość
jej przedmiotu i odpowiednie do niego
metody, zakres badań i stosunek tej
dyscypliny do innych dyscyplin społecznych;
do dziś problemy te nie zostały ściśle
sprecyzowane i takŜe obecnie nie są uj-
mowane jednolicie.
RozróŜnia się teoretyczną s o c j o l o gię
ogólną i empiryczną s o c j o l o gię
szczegółową. Zainteresowania
socjologii zarówno w płaszczyźnie teorety-
cznej, jak i w płaszczyźnie empirycznej sku-
piają się wokół następujących problemów:
a) relacja: jednostka - społeczeństwo,
jednostka a grupa społeczna (zaleŜność czło-
wieka od środowiska społecznego, wzajemne
oddziaływania, formy kontroli);
b) problemy struktury społecznej (stosunki,
zaleŜności, oddziaływania między
zbiorowościami i grupami społecznymi);
c) społeczne uwarunkowania wytworów
ludzkich (socjologia kultury, nauki, religii
jako rzeczywistości ludzkiej).
Główne jednostki w analizach socjologi-
cznych: systemy społeczne, instytucje spo-
łeczne, struktury społeczne, grupy społeczne,
stosunki społeczne. W obrębie socjologii
szczegółowej wyróŜnia się działy zajmujące
się badaniem instytucji społecznych, róŜnych
typów grup społecznych, procesów
spc^ecznych. W obrębie socjologii ogólnej
wyróŜnia się:
1) teorię struktur społecznych, zajmującą
się badaniem prawidłowości wszelkich form
Ŝycia zbiorowego i zasad ich funkcjonowania;
2) teorię rozwoju społecznego, zajmującą
się badaruem prawidłowości zmian, jakie
zachodzą w zbiorowościach ludzkich, praw
rozwoju i przekształceń struktur społecznych;
3) teorię zachowania jednostki w grupie;
4) teorię zachowania grup i zbiorowości.
W historii socjologii do waŜniejszych
kierunków i teorii, nawiązujących często-
809
SOCJOLOGIA
kroć do określonych doktryn filozoficznych,
naleŜą m. in.: naturalistycznie zorientowane
kierunki nawiązujące do róŜnych nauk
przyrodniczych (biologii, antropologii,
geografii); ewolucjonistyczna teoria rozwoju
społecznego (H. SPENCER, L. H. MORGAN);
marksistowska teoria rozwoju społecznego
(G. W. PLECHANOW, K. KAUTSKY, L.
KRZYWICKI); kierunki psycholo-gistyczne (—
> psychologizm); —> socjolo-gizm E.
DURKHEIMA, załoŜyciela francuskiej szkoły
socjologicznej; antypozytywistycz-na
socjologia humanistyczna, wyrosła z
metodologicznych załoŜeń W. DILTHEYA
dotyczących podstaw humanistyki (F. W.
ZNANIECKI — socjologia roziuniejąca, W. I.
THOMAS, M. WEBER), -^ antjmaturalizm; so-
cjologia formaUstyczna, ograniczająca się do
badania form wspólnych róŜnym grupom
społecznym (F. TONNIES, G. SIMMEL, L. VON
WIESE); teoria socjologiczna V. PARETA; so-
cjologia wiedzy (M. SCHELER, K. MANNHEIM,
TH. W. ADORNO), dotycząca róŜnych aspe-
któw umysłowego Ŝycia społeczeństw (wpływ
ideologii na społeczeństwo, społeczne
uwarunkowania zdobywania i przekazywania
wiedzy, rola inteligencji jako warstwy
społecznej) i akcentująca, wbrew
epistemologii tradycyjnej, która się wspiera na
transcendentalności -^ prawdy (1)
poznawczej, rolę czynników społecznych i
kulturowych w formowaniu się meritum
wiedzy.
We współczesnej socjologii wyróŜnia się:
behawioryzm społeczny, funkcjona-lizm
(strukturo-funkcjonalizm), instytucjonalizm,
socjologię marksistowską. Współczesna
socjologia nauki bada współzaleŜności
między nauką a innymi dziedzinami kultury,
między rozwojem nauki a rozwojem
społeczeństw, strukturę i funkcjonowanie
instytucji naukowych, pozycję społeczną
pracowników nauki oraz właściwą
humanizację i technizację nauki. Współczesną
socjologię charakteryzuje szeroki rozwój
badań empirycznych, operujących
róŜnorodnymi techni-
810
SOCJOLOGIZM
kami obserwacji, zbierania materiałów oraz
sposobami ich analizy.
SOCJOLOGIZM ang. sociologism; £r. so-
ciologisme; nm. Soziologismus
1. Kierunek przeciwstawny —> psycho-
logizmowi, traktujący wszystkie dziedzi
ny humanistyki (kulturę, religię, moral
ność, naukę, język) jako społecznie zdeter
minowane i w związku z tym postulujący,
aby były one badane za pomocą metody
socjologicznej i wyjaśniane prawami so
cjologii. Podstawy teoretyczne socjologi-
zmu rozwinął E. DURKHEIM.
Socjologizm w swej skrajnej postaci przy-
pisuje socjologii moŜność rozwiązania wę-
złowych zagadnień filozoficznych, np. w
teorii poznania, a w szczególności etycznych i
estetycznych.
a) Socjologizm etyczny — doktryna, we-
dług której poczucie obowiązku jest odbiciem
w indywidualnej świadomości wymagań
zbiorowości, a jedynym i ostatecznym celem
obowiązku jest społeczeństwo (E. DURKHEIM,
L. LĆYY-BRUHL).
b) Socjologizm estetyczny — doktryna,
według której poczucie estetyczne jest faktem
świadomości zbiorowej, a sztuka wytwarza
uczucia estetyczne o charakterze społecznym
(}. M. GUYAU).
2. soc. Tendencja do określania zjawisk
społecznych jako rzeczywistości pierwot
nej i autonomicznej i w związku z tym do
ich badania i wyjaśniania metodami i pra
wami socjologii bez uciekania się np. do
pojęć zaczerpniętych z filozofii, psycholo
gii, biologii, us—> Naturalizm (4).
SOCJOMETRIA (łc. soci{etas) = społe-
czeństwo + gr. metrem = mierzyć) ang. so-
ciometry; fr. sociometrie; nm. Soziometrie
Metody i techniki badania stosunków
między człorJcami grupy, pomiary ujmujące
ilościowe aspekty stosunków międzyludzkich
w kategoriach wzajemnych preferencji,
obojętności lub repulsji (J. L. MORENO).
811
SOFISTA
SOCJOPSYCHOLOGIA
syn.—> Psychologia społeczna.
SOFISTA (gr. <sophiste's> = znawca, bie-
gły; mędrzec; publiczny wykładowca, płatny
nauczyciel; oszust) łc. sophista; ang. Sophist;
fr. sophiste; nm. Sophist
Rodowód słowa sophistes związany jest
swoim rdzeniem z pierwotnym, szerokim
znaczeniem słowa sophia, które początkowo
oznaczało wszelką biegłość i umiejętność,
takŜe najprostszą, pospolitą, a dopiero z
czasem zaczęło oznaczać umiejętność
specjalną, jeśli za taką uznać filozoficzną
mądrość. I tak wyraz sophistes, znaczący
pierwotnie tyle, co 'biegły', zgodnie ze swą
etymologią oznaczał mędrca, znawcę wiedzy i
jej posiadacza, nacechowany więc był
zabarwieniem zdecydowanie pozytywnym.
Dopiero z czasem, co najmniej od czasów
Sokratesa, obarczony został w mowie
potocznej sensem pejoratywnym: 'mądrala',
'przemądrzały'. Negatywne znaczenie tego
wyrazu rozpowszechnił być moŜe SOKRATES,
a juŜ na pewno KsENOFONT i PLATON,
którzy prowadzili otwartą walkę ideologiczną
z sofistami, po Platonie zaś w negatywnym
świetle przedstawiał sofistów ARYSTOTELES.
1. W staroŜytnej Grecji (V-lVw. przed
Chr.): zawodowy, często wędrowny, płatny
nauczyciel wymowy i filozofii.
Sofiści przekazywali uczniom określoną
wiedzę teoretyczną, a oprócz tego ćwiczyli
ich w umiejętnościach praktycznych, szcze-
gólnie zaś wprowadzali w arkana sztuki
mówniczej (techne rhetorike), utoŜsamianej
— w związku z funkcjonowaniem w Atenach
demokracji bezpośredniej — z polityką.
Według oferowanego przez nich modelu
miało to być nauczanie mądrości, zdobywanie
cnoty-dzielności, wyrabianie sprawności na
polu działalności politycznej, w sumie —
kształcenie dobrych obywateli.
WyróŜnia się dwa podstawowe elementy
modelu wychowania realizowanego przez
sofistów:
812
SOFIZMAT
a) merytoryczny — wiedza o strukturze
rzeczywistości przyrodniczej i społecznej:
matematyka, astronomia, etyka, strategia,
polityka, własne koncepcje ontologiczne i
epistemologiczne, teorie dotyczące genezy
oraz natury państwa i prawa, natury czło-
wieka, pochodzenia religii, języka i kultury;
b) formalny — nauka dialektyki, retoryki,
erystyki, gramatyki i synonimiki.
Chwiejną z natury równowagę między tymi
dwoma elementami, sprowadzającą się do
tego, Ŝe strona formalna powinna być
podporządkowana stronie merytorycznej,
zdołało zachować tylko pierwsze pokolenie
sofistów (PROTAGORAS, GORGIASZ, PRODIKOS,
HiPPiASz). JuŜ w drugim pokoleniu (eryści)
nurt ten uległ wynaturzeniu: wykorzystując
metodę sofistyczną, sprowadzoną do czysto
formalnego aspektu, bez jakiegokolwiek
zainteresowania dla treści, przekształcili oni
dialektykę w sztukę logomachii.
2. Filozof-retor, który posługując się pe-
wnymi rozumowaniami, najczęściej po-
krętnymi, skrywa prawdę, a fałsz ubiera w jej
pozory — po to, aby do takiej rzekomej
prawdy przekonać swoich słuchaczy lub
rozmówców. Stąd określenie „sofistyka" (w
swym pejoratywnym znaczeniu) — sposób
przekonywania opartego na posługiwaniu się
—> sofizmatami, na werba-lizmie. —>
Erystyka.
SOFIZMAT (gr. <sóphisma> = wybieg,
podstęp (stosowany przez sofistów)) łc.
fallacia; ang. sophism, fallacy; fr. sophisme;
nm. Sophisma, Trugschlufl
Rozumowanie o pozorach poprawności, z
reguły konstruowane po to, aby wprowadzić
kogoś w błąd. W sofizmacie moŜe np.
zachodzić -^ wieloznaczność wypowiedzi lub
moŜe być w nim ukryty —> błąd (b)
formalny.
SOLIDARNOŚĆ <fr. <solidarite> = współ-
odpowiedzialność, z łc. soliditas — gęstość,
zwartość, moc, jedność) ang. solidańty; njcn.
Solidaritat
813
SOLIDARNOŚĆ
Termin pochodzenia prawniczego, utwo-
rzony w wyniku zniekształcenia łacińskiego
słowa solidum, które według prawników
rzymskich słuŜyło do określenia wspólnego
zobowiązania {in solidum obligatio); do
czasów Wielkiej Rewolucji prawnicy fran-
cuscy posługiwali się w tym znaczeniu
słowem solidite (na wzór łc. soliditas). W
kodeksie cywilnym słowo solidarite roz-
ciągnięte zostało z solidarności dłuŜników na
solidarność wierzycieli, obejmując później
takŜe solidarność osób innych kategorii. W
sensie szerszym, pozaprawniczym termin
ogólnie stosowany zwłaszcza od
czasów A. COMTE'A.
1. soc. Solidarność jako pewna dana, ja
ko fakt społeczny (solidańte-fait).
A) Solidarność „pozioma" — współza-
leŜność elementów danej całości społecznej,
powiązanych ze sobą w ten sposób, Ŝe to, co
się przytrafia jednemu z nich, odciska się na
pozostałych. E. DURKHEIM rozróŜnia: a)
solidarność mechaniczną {soli-
daritemecanique) — taką, która wiąŜe ze sobą
jednostki podobne, i b) solidarność organiczną
{solidarite organiąue) — która polega na
podziale zadań i pracy, bądź to z racji
związków biologicznych (np. rodzice -
dzieci), bądź związków socjalnych (np. oracz
- kowal).
B) Solidarność „pionowa", historyczna
(idea podkreślana przez A. COMTE-A) — za-
leŜność jednokierunkowa, polegająca na
ciągłości pokoleń. Stąd teŜ wyruka dług
moralny pokolenia teraźniejszego wobec
pokoleń minionych, a takŜe zobowiązanie
wobec pokoleń przyszłych, czy to w przy-
padku dziedzictwa biologicznego (rodzina,
ród), czy teŜ dziedzictwa kulturowego
(naród).
2. W znaczeniu społeczno-moralnym —
solidarność jako powinność {solidarite-de-
voir); jest postulatem płynącym z uświa
domienia sobie obowiązków, jakie łączą
kaŜdego człowieka z innymi ludźmi, zwła
szcza zaś z członkami tej samej społeczno
ści. Tak rozumiana solidarność stała się
814
SOLIPSYZM SPECJACJA

podstawą społeczno-politycznej i ekono- G. BERKELEYA, towarzyszył teŜ w tym cha-

micznej XIX-wiecznej doktryny soli-
d a r y z m u z jego tezą o nattiralnej wspól-
nocie interesów w obrębie określonego
społeczeństwa czy nawet całej ludzkości,
niezaleŜnie od przynaleŜności klasowej lub
zróŜnicowania majątkowego poszczególnych
jednostek i grup społecznych. So-lidarność-
powinność przeciwstawiana była
sprawiedliwości, którą miałaby zastąpić jako
pojmowaną zbyt wąsko; takŜe miłosierdziu
jako powirmości jednokierunkowej,
obarczającej bogatych w stosunku do
biednych.
Na gruncie m. in. ideałów solidaryzmu
zrodził się w Polsce ruch społeczny, który w
1980 r. przybrał organizacyjną formę
NiezaleŜnego Samorządnego Związku
Zawodowego „Solidarność". Jego dewizą
stały się słowa wypowiedziane przez Jana
Pawła II: „Nie ma wolności bez solidarności"
(1987); niejako kontrdewizą i zarazem
dopełnieniem tych słów były słowa, które
PapieŜ wypowiedział dwanaście lat później
wobec zmierzchu tego ruchu: „Nie ma
solidarności bez miłości" (1999).
JAN PAWEŁ II tak oto określa solidarność
społeczną: „Mocna i trwała wola angaŜo-
wania się na rzecz dobra wspólnego, czyli
dobra wszystkich i kaŜdego" (adhortacja
Evangelii nuntiandi, 42).
rakterze metodycznemu wątpieniu R. DES-
CARTES'A. Solipsyzmem byłaby skrajna od-
miana —> idealizmu (I-2A) immanentnego
(W. ScHUPPE, R. VON SCHUBERT-SOLDERN), wed-
ług której nie moŜna dowieść ani istnienia
świata zewnętrznego w stosunku do „ja", ani
realnego istnienia innych „ja" niŜ moje
własne.
3. et. Doktryna głosząca skrajny —> ego-
izm (2) i -^ egocentryzm (1) (M. STIRNER).
SOMATYCY (hylicy) (gr. somatikós = cie-
lesny, związany z ciałem)
W terminologii gnostycznej i wczesnego
chrześcijaństwa, przejętej przez okultyzm:
najniŜsza klasa duchów ludzkich, najbardziej
związanych z materią (w przeciwieństwie do
—> pneumatyków i —> psychików).
SORYT (łańcusznik) <gr. <sorites> = (w dia-
lektyce:) fałszywy wniosek z nagroma-
dzonych przesłanek, sylogizm łańcuchowy)
nłc. sorites; ang. sorite; fr. sorite; nm. Sorites
W logice tradycyjnej: —> sylogizm o licz-
bie przesłanek większej niŜ dwie, tworzących
jak gdyby łańcuch, w którym orzecznik
pierwszej przesłanki jest podmiotem
następnej, itd., zakończony wnioskiem, np.:
SaA, AaB, BaC, CaP, więc SaP (czyt.: kaŜde S
jest A, itd.).

SOLIPSYZM (łc. solus ipse = sam jeden) SPECJACJA (łc. species = gatunek) ang.
nłc. solipsysmus; ang. solipsism; fr. solipsis- spedation, species formation; fr. speciation,
me; nm. Solipsismus formation des especes; nm. Artbildung, Spe-
1. metaf. Stanowisko, według którego ziation
istnieje tylko aktualnie filozofujące „ja", i jest biol. Zasadniczy proces ewolucyjny (—> e-
to jedyny byt, jaki istnieje. Solipsyzm nie jest wolucja / I I / ) prowadzący do powstania
formułowany jako doktryna, lecz bywa nowych —> gatunków (3) pod wpływem —>
zakładany przez idealistyczne teorie poznania izolacji naturalnej i róŜnicowania się po-
i rzeczywistości. pulacji, w obrębie której (lub których) działa-
2. t. pozn. Stanowisko dotyczące przed- ją mechanizmy —> izolacji (c) rozrodczej (G.
miotu poznania — jedynym takim przed- G. SMPSON, 1944). WyróŜnia się:
miotem jest „ja", lub podmiotu poznania — a) specjację allopatryczną (geograficzną) —
jedynym takim podmiotem jest moje „ja". proces powstawania gatunku dokonujący się
Jako stanowisko tymczasowe zakładany był w dzięki wzrostowi mechanizmów
idealizmie immanentnym

815 816
SPEKULACJA SPOŁECZEŃSTWO

izolac5qnych w miarę zwiększania się od- czjmiś przypadłościowym czy nawet wręcz
ległości, jaka dzieli populacje; pozornym ( s p i r y t u a l i z m s k r a j n y ) ,
b) specjację sympatryczną — gatunek lub teŜ oprócz ciała współstanowi człowieka
powstaje przez tworzenie się izolacji (nie niematerialna dusza ( s p i r y t u alizm
geograficznej) w obrębie lokalnej grupy umiarkowany). Według tego ostatniego
wzajemnie płodnych osobników; poglądu przedstawienia i pojęcia, będące
c) specjację skokową — proces powsta- wytworem intelektualnej aktywności, akty
wania pojedynczego osobnika zapocząt- woli oraz inne przejawy Ŝycia psychicznego
kowującego nową populację. są niesprowadzalne do zjawisk
fizjologicznych (m. in. V. Cou-siN, J.
SPEKULACJA (nłc. <.speculatio> = wypa- LACHELIER).
trywanie, oglądanie) gr. theoria; ang. spe-
culation; fr. speculation; nm. Spekulation SPOŁECZEŃSTWO gr. koinonia; łc. socie-
Aktywność intelektualna mająca na celu tas; ang. society; fr. societe; nm. Gesellschaft
— w przeciwieństwie do działania prakty soc. Jedno z podstawowych pojęć w so-
cznego — jedynie czyste poznanie czy na cjologii, nie mające powszechnie przyjętej
wet, w znaczeniu pejoratywnym, poznanie definicji. W jednym z ogólniejszych znaczeń
pozbawione związku z rzeczywistością; określa się je jako zbiorowość ludzką o
takŜe sam wynik tego rodzaju aktywności. trwałości ponadpokoleniowej, posiadającą
U I. KANTA — dochodzenie prawd leŜących wspólną kulturę, tradycje, system wartości,
poza obrębem doświadczenia. podział funkcji, mechanizmy kontroli
zachowań oraz świadomość odrębności w
SPIRYTUALIZM <nłc. spiritualis = du- stosunku do innych zbiorowości.
chowy) ang. spiritualism; fr. spiritualisme; Według innych definicji społeczeństwo
nm. Spiritualismus bywa przykładowo określane jako:
metaf. Przeciwstawne —> materializmowi a) najszersza zbiorowość terytorialna i
(1) stanowisko przyjmujące istnienie całość związków między ludźmi (ludzkość);
substancji duchowej. RozróŜnia się: b) kaŜda zbiorowość ludzka o wyzna-
a) s p i r y t u a l i z m monistyczny, według czonych granicach, scalona określonym
którego istnieje jedynie substancja duchowa; układem stosunków, wyodrębniających ją i
b) s p i r y t u a l i z m d u a l i s t y c z n y sprawiających, Ŝe nie jest luźnym zbiorem
— przyjmujący istnienie dwóch substan jednostek, lecz spójną całością;
cji: duchowej, której istotnymi cechami są c) kaŜda względnie trwała zbiorowość
rozumność i wolność, oraz zasadniczo ludzka posiadająca odrębne instytucje i
róŜnej od niej substancji materialnej, której kulturę;
istotnymi cechami są rozciągłość i czysto d) zespół grup i zbiorowości ludzkich
mechaniczne przekazywanie ruchu (R. DES- niezaleŜnych od organizacji państwowej
CARTES); (społeczeństwo w przeciwstawieniu do
c) s p i r y t u a l i z m p l u r a l i s t y c z państwa);
ny — przyjmujący wielość substancji du e) zespół instytucji zapewniających lu-
chowych (-> monadologia /2/ G. W. LEIB dziom zorganizowane zaspokajanie potrzeb.
NIZA). Współcześnie w socjologii uŜywa się
Spirytualizm dualistyczny zaznaczył się (podobnie jak w definicji a) pojęcia „społe-
zwłaszcza w teorii człowieka jako stano- czeństwo globalne" na oznaczenie najszerszej
wisko, według którego człowiek jest samym zbiorowości ludzkiej, tworzącej
duchem, a jego związek z ciałem jest

817 818
27 — Słownik filozoficzny
SPONTANICZNOŚĆ
standardy kulturowe, wzory zachowania i
normy działania, instytucje, które zapewniają
integrację podmiotów uczestniczących w
wielu grupach o róŜnych systemach wartości.
Struktura społeczeństwa globalnego jest
luźna, gdyŜ moŜe ono obejmować
antagonistyczne grupy w obrębie jednej
kultury, jednego języka, wspólnej gospodarki.
SPONTANICZNOŚĆ <nłc. <spontaneiłas>
= własny popęd, samorzutność, od łc. sua
sponte = z własnej inicjatywy) ang. sponta-
neity; fr. spontaneite; nm. Spontaneitdt,
Selbsttdtigkeit
1. Samorzutność, tj. działanie dokonywane
bez interwencji jakiegoś czynnika z zewnątrz.
Spontaniczność nie utoŜsamia się z wolnością
ani z dobrowolnością, gdyŜ istnieją akty
spontaniczne, które nie są wolne, np. akty
instynktowne, nie przemyślane,
determinowane potrzebą lub poŜądaniem. Z
punktu widzerua psychologicznego przez
spontaniczność rozumie się występowanie
takich zachowań, które nie są wyznaczone
dającymi się zidentyfikować bodźcami.
2. Działanie dokonywane przez podmiot
bez zastanawiania się (refleksji) nad istotą
owego działania. Często równozna-cznik
mimowolności, impulsywności.
SPOSOBY ISTNIENIA gr. helcsis (= stan
czegoś) (ARYSTOTELES); nłc. modi essendi;
ang. modes of being; fr. modes d'existence;
nm. Seinsweisen
1. W metafizyce neoplatonizującej: spo
sób bytowania {modus essendi) — charakter
istnienia lub działania związany z naturą
tego, co bytuje (—> modus III).
(Uwaga: w filozofii tomistycznej nie mówi
się o sposobach istnienia, lecz o aktach
istnienia /realnego/, wyróŜniając: 1/ akt
absolutny, 2/ akt substancjalny, 3/ akt
przypadłościowy.)
2. Według R. INGARDENA kaŜdy byt ist-
rueje w jakiś sposób (Seinsweise); wyróŜnia
819
SPOSTRZEśENIE
on cztery zasadnicze sposoby istnienia: 1) ab-
solutny, 2) idealny (przysługujący ideom), 3)
realny, 4) czysto intencjonalny.
SPOSÓB nłc. modus; ang. course ofadion,
way; fr. le modę, manierę; nm. Weise, Art,
Mittel
Sposób działania, postępowania — dobór i
układ czynności zmierzających do osiągnięcia
określonego celu lub cecha znamienna takiego
układu. —> Metoda (1).
SPOSTRZEGANIE gr. katdlepsis; nłc. ap-
perceptio; ang. apperception; fr. aperception;
nm. Apperzeption
psych., t. pozn. Czynność, której wynikiem
jest —> spostrzeŜenie (lab, 2) zmysłowe.
Polega ona na ujmowaniu za pośrednictwem
zmysłów przez podmiot poznający faktów
zewnętrznych, a w szerszym znaczeniu —
równieŜ faktów wewnętrznych (—>
spostrzeŜenie/Ibc/ wewnętrzne). W
spostrzeganiu duŜą rolę odgrywa system
posiadanych pojęć i język podm.io-tu
spostrzegającego (-> schemat /1 / inte-
lektualny).
SPOSTRZEśENIE gr. aisthesis; łc. percep-
tio; ang. perception; fr. perception; nm. Pe-
rzeption, Wahrnehmung
1. psych., t. pozn. Pewnego rodzaju -^ po-
znanie (1) bezpośrednie, które polega na
ujęciu czegoś jednostkowego (bezpośrednio i
zazwyczaj naocznie) jako zastanego,
niezaleŜnego od postrzegającej świadomości,
aktualnie istniejącego. Przez spostrze-Ŝerue
moŜna rozumieć zarówno sam akt, jak i
rezultat takiego ujęcia. WyróŜnia się (co
najmniej):
a) s p o s t r z e Ŝ e n i e zmysłowe
zewnętrzne — dotyczące -^ ciał (1) ze-
wnętrznych;
b) s p o s t r z e Ŝ e n i e zmysłowe
w e w n ę t r z n e — dotyczące stanów
własnego organizmu podmiotu spostrze-
gającego;
c) s p o s t r z e Ŝ e n i e wewnętrzne
820
SPÓJNOŚĆ
— dotyczące czynności i własności psychi-
cznych podmiotu spostrzegającego. Szcze-
gólną postacią spostrzeŜenia wewnętrznego
jest „spostrzeŜenie immanentne" (u E.
HUSSERLA).
Elementami spostrzeŜeń zmysłowych są —
> wraŜenia zmysłowe. Za TH. REIDEM roz-
róŜnia się spostrzeŜenia naturalne i spo-
strzeŜenia nabyte:
a') s p o s t r z e Ŝ e n i a n a t u r a l n e —
jakości zmysłowe, które podmiot spo-
strzegający moŜe poznać dzięki swoistym
właściwościom danego zmysłu, bez konie-
czności uczenia się i odwoływania się do
pamięci. Takimi spostrzeŜeniami np. dla
wzroku są barwy, dla słuchu — intensywność
i wysokość dźwięków;
b') s p o s t r z e Ŝ e n i a n a b y t e —jakości
przedmiotów, które podmiot spostrzegający
poznaje za pośrednictwem zmysłów, lecz
jedynie dzięki uprzedniemu doświadczeniu,
na zasadzie wcześniejszych skojarzeń. Takimi
spostrzeŜeniami np. dla wzroku jest zimno
lodu, dla słuchu — wilgotność pluszczącej
wody.
SpostrzeŜenia zmysłowe zewnętrzne są
przedmiotem analiz i dyskusji szczególnie w
szkołach analityków brytyjskich i feno-
menologów. W nowszych czasach teorie
spostrzeŜenia rozwijali: fenomenalistycz-ną
— G. E. MOORE, fenomenologiczną — E.
HussERL, egzystencjalno-fenomenologi-czną
— M. MERLEAU-PONTY.
2. psych. Zjawisko psychiczne o chara-
kterze głównie poznawczym, ukształtowane w
wyniku aktualnie działających bodźców i
ubiegłych doświadczeń, co w sumie
umoŜliwia nadanie znaczenia zawartej w nim
konfiguracji wraŜeń.
SPÓJNOŚĆ ang. connexity, coherence, co-
herency, consistency; fr. coherence; nm. Kon-
nexeitat, Kohdrenz, Zusammenhalt
1. log. Własność pewnych —> relacji (2):
relacja jest spójna w określonym zbiorze, gdy
zachodzi między dwoma dowolnymi
(róŜnymi od siebie) elementami tego zbio-
821
SPRAWIEDLIWOŚĆ
ru; relacją taką jest np. relacja mniejszości w
zbiorze liczb całkowitych. -^ Teoria relacji.
2. log. S p ó j n o ś ć s y n t a k t y c z n a
{syntactic consistency) — własność wyraŜeń
złoŜonych polegająca na tym, Ŝe zbudowane
są one zgodnie z regułami danego języka;
bywa teŜ naz5avana -^ sensownością (1).
SPRAWDZALNOSC ang. testability
metod. Własność zdań polegająca na t5mi,
Ŝe mogą być one poddane sprawdzeniu
według reguł logicznych (logiki dedukcji łub
logiki indukcji).
Sprawdzalnosc empiryczna —
własność zdań (syntetycznych) polegająca na
tym, Ŝe wynikają one logicznie (-^ wynikanie
/b/ logiczne) ze zdań obserwacyjnych.
SPRAWDZANIE ang. verification, exami-
nation; fr. verification; nm. Bewahrung,
Prufung, Untersuchung
metod. Rozumowanie wykazujące pra-
wdziwość lub fałszywość zdania jeszcze nie
uznanego (—> uznawanie III), na podstawie
jego następstw logicznych, które juŜ zostały
uznane za prawdę lub fałsz (np. przez
odwołanie się do obserwacji). Sprawdzanie
zalicza się do rozumowania redukcyjnego,
gdzie do racji niepewnej dobiera się
następstwo, którego prawdziwość jest pewna.
SPRAWIEDLIWOŚĆ gr. dikaiosyne, dike,
dikaiótes; łc. iustitia; ang. justice; fr. justice;
nm. Gerechtigkeit
1. et. Jedna z czterech -^ cnót (2b) kar-
dynalnych polegająca na oddawaruu kaŜdemu
wszystkiego, co mu się naleŜy (su-um
cuique). W odróŜnieniu od caritas spra-
wiedliwość nie wykracza poza to, do czego
inny człowiek jest uprawniony.
a) Sprawiedliwość zamienna
(wymierma) {iustitia commutativa) — doty-
czy wymiany dóbr między osobami pry-
watnymi i równowartości tych dóbr, przy
822
SPRAWNOŚĆ
czym chodzi tu zarówno o dobra wewnętrzne,
jak i o dobra zewnętrzne.
b) S p r a w i e d l i w o ś ć prawna
(legalna) {iustitia legalis) — podporząd-
kowuje działanie członków społeczeństwa
dobru społecznemu.
c) S p r a w i e d l i w o ś ć r o z d z i e l cza
(dystrybutywna) {iustitia distributiya) —
dotyczy rozdziału dóbr, podziału pracy,
równomiernego rozłoŜenia cięŜarów, np.
podatków, dokonywanego przez społeczność
między jej członków. Częścią
sprawiedliwości rozdzielczej jest spra-
w i e d l i w o ś ć k a r z ą c a (iustitia vindi-
cativa) — która polega na stosowaniu kar za
naruszenie porządku moralnego.
d) S p r a w i e d l i w o ś ć społeczna
(iustitia socialis) — polega na przestrzeganiu
prawa naturalnego lub prawa pozytywnego,
regulującego stosunki między społecznością a
jednostkami, grupami, takŜe stosunki między
społecznościami.
2. W prawodawstwie: zasada polegająca na
określonym zastosowaniu idei równości,
traktowana jako idealna lub naturalna norma
—> prawa (1).
a) Sprawiedliwość formalna, czyli abstra-
kcyjna — zasada, zgodnie z którą wszystkie
osoby naleŜące do tej samej kategorii istotnej
powinny być traktowane jednakowo.
b) Sprawiedliwość konkretna — formuła
będąca uszczegółowieniem sprawiedliwości
abstrakcyjnej przez określenie, co jest
podstawą tworzenia kategorii istotnych, tzn.
cech charakterystycznych, jakie naleŜy brać
pod uwagę przy wymiarze sprawiedliwości,
bądź teŜ przez określenie sposobu
przynaleŜności do tej samej kategorii.
Przykłady róŜnych formuł konkretnych:
kaŜdemu to samo; kaŜdemu według zasług;
kaŜdemu według pracy; kaŜdemu według
potrzeb; kaŜdemu według jego pozycji;
kaŜdemu według prawa; itp. (CH. PERELMAN).
SPRAWNOŚĆ gr. didthesis, heksis; łc. ha-
bitus, virtus; nłc. habilitas; ang. habit, ejfi-
823
SPRZECZNOŚĆ
ciency (3); fr. habitude, efftcacite (3); nm. Ge-
wohnheit, Ejfizienz (3)
1. Trwała zdolność do czegoś, nabyta
poprzez działanie; moŜe być oceniana mo
ralnie dodatnio lub ujemnie (—> habitus).
Odpowiednio do rozmaitych władz i or
ganów, za pomocą których człowiek speł
nia właściwe sobie akty, rozróŜnia się:
a) sprawności o charakterze fizycznym (np.
bieganie, skakanie) bądź fizjologicznym (np.
usprawnienie czynności oddychania);
b) sprawności praktyczne — bądź tech-
niczne, np. umiejętności zawodowe (rze-
miosło, produkcja przemysłowa), bądź
estetyczne (np. malarstwo, rzeźbiarstwo);
c) sprawności intelektualne, np. opano-
wywanie wiedzy w określonych dziedzinach.
2. et. S p r a w n o ś ć m o r a l n a —
syn.—> cnota (2b) jako stała zdolność woli
człowieka do spełniania aktów moralnie
dobrych, odnoszona do właściwego sobie
dobra moralnego.
W piśmiennictwie polskim proponuje się (J.
WoRONiECKi) rodzajową cechę cnoty
moralnej wyraŜać terminem „sprawność" w
miejsce mniej odpowiedniego określenia —>
„nawyk", jednakŜe z tym zastrzeŜeniem (T.
ŚLIPKO), Ŝe cnoty moralne są tylko jednym z
wielu gatunków sprawności w znaczeniu
ogólnym (zob. wyŜej /!/).
3. W prakseologii: ogół walorów działa
nia wziętych razem, takich jak skutecz
ność, ekonomiczność (wydajność, osz
czędność), korzystność itd., lub teŜ kaŜdy
z tych walorów z osobna.
SPRZECZNOŚĆ gr. antiphasis; nłc. con-
tradictio (z łc. contradictio = sprzeciw); ang.
contradiction; fr. contradiction; nm. Kontradi-
ktion, Widerstreit, Widerspruch
1. log. Stosunek zachodzący między dwoma
zdaniami wówczas, gdy jedno jest za-
przeczeniem drugiego, np. między zdaniami
„2 jest większe od 1" i „2 rue jest większe od
1". Z dwóch zdań sprzecznych
824
SPRZECZNOŚĆ
dokładnie jedno jest prawdziwe, drugie zaś
fałszywe; pod takie określenie podpada
równieŜ stosunek sprzeczności z —>
kwadratu logicznego (między zdaniami SaP
— SoP i SeP — SiP). Jeśli dwa zdania
sprzeczne połączy się w jedno zdanie złoŜone,
to takie zdanie nazywa się wewnętrznie
sprzecznym. Jeśli stosunek sprzeczności
zachodzi w obrębie jakiegoś systemu
twierdzeń, system taki nazywa się
sprzecznym; sprzeczność systemu odbiera mu
wszelką wartość poznawczą, poniewaŜ z pary
zdań sprzecznych wynika dowolne inne
zdanie, w tym równieŜ dowolne zdanie
fałszywe (—> niesprzecz-ność /2/). ^Zasada
(prawo)/nie-/sprzeczności (2).
2. metaf. Naczelna —> przedwstawność
dotycząca bytu i niebytu. Niweczy ona
i przekreśla podmiot, w którym miałaby ist
nieć; pojęta w jakimś aspekcie, niweczy uję
ty w tym właśnie aspekcie podmiot. Na niej
opierają się wszystkie iime przeciwstawno-
ści. W tradycji arystotelesowskiej moŜna
wyróŜnić trojaką postać sprzeczności:
a) jako totalną negację bytu pojętego
metafizycznie, tj. bytu jako bytu, dającą w
rezultacie pojęde niebytu, nicości; —> zasada
(prawo) /nie-/sprzeczności (2);
b) jako negację poszczególnego bytu, np. w
stosunku do człowieka pojętego jako byt —
pies jako nie-człowiek jest niebytem (nie tym
bytem);
c) jako negację samego aktu, przez który
byt jest ukonstytuowany w danym aspekcie.
Aktem tym moŜe być to wszystko, dzięki
czemu moŜna coś nazwać, ujmując to w
aspekcie bądź esencjalnym, bądź eg-
zystencjalnym.
3. W dialektyce marksistowskiej: sprze
czność dialektyczna — termin z zakresu
teorii rozwoju rzeczywistości, określający
obecność w danym zjawisku czy procesie
cech, stron wzajemnie przeciwstawnych,
które we wzajemnym powiązaniu wyzna
czają określoną jakość. Istnienie sprzecz
ności typu dialektycznego uwaŜane jest za
825
STAŁA
źródło wszelkiego rozwoju (-» dialekty-ka /7/
— prawa dialektyki).
Z punktu widzenia socjologicznego roz-
róŜnia się w marksizmie dwojakiego typu
sprzeczności: antagonistyczne i nieanta-
gonistyczne. Sprzeczność antagonistyczna to
taka przeciwność, która moŜe być usunięta
jedynie przez unicestwienie strony
opozycyjnej (np. walka klas); natomiast
sprzeczność nieantagonistyczna moŜe być
rozwiązana poprzez pokojową współpracę, w
dąŜeniu do wspólnego celu i^.
SPRZĘśENIE ZWROTNE ang. feed back;
fr. contre-action, retro-action, action en retour,
nm. Riickkopplung
Relacja symetryczna między dwoma —>
układami, polegająca na tym, Ŝe gdy pierwszy
oddziałuje na drugi, to jednocześnie drugi
oddziałuje na pierwszy. SprzęŜenie zwrotne
moŜe być dodatnie albo ujemne: dodatnie
powoduje stopniowo coraz większe
odchylenie układu złoŜonego od stanu
równowagi funkcjonalnej przez wzmacnianie
oddziaływania; ujemne zachowuje ów stan
przez osłabianie oddziaływania (—
>homeostaza/I/). SprzęŜenie zwrotne ujemne
ma wiele zastosowań w technice (np. Ŝelazko
elektryczne z termoregulacją, chłodziarka); w
przyrodzie występuje powszechnie,
szczególnie gdy idzie o funkcjonowanie
Ŝywych organizmów (-^ homeostaza /2/).
SprzęŜenie zwrotne jest podstawowym
pojęciem cybernetyki; za jego pomocą opisuje
się róŜnego rodzaju zjawiska: fizyczne,
biologiczne, psychiczne, społeczne,
ekonomiczne.
STAŁA ang. constant; fr. la constante; nm.
Konstantę
log. WyraŜenie proste wchodzące w skład
—> języka sformalizowanego, nie będące -»
zmiermą ani znakiem interpunkcyjnym.
RozróŜnia się:
a) s t a ł e l o g i c z n e (logicalconstants),
naleŜące do —> alfabetu danego języka; za-
826
STAN
liczą się do nicłr: spójniki racłiunku zdań,
kwantyfikatory, a takŜe znak naleŜenia do
zbioru, operatory —> deskrypcji, znak iden-
tyczności, znak -^ abstrakcji (4), itp.;
b) stałe pozalogiczne, czyli stałe
deskryptywne — wyraŜenia proste, które
mimo Ŝe nie są zmiennymi ani stałymi lo-
giczn3m:u, wchodzą w skład języka. W przy-
padku języków sformalizowanych standar-
dowo stałe pozalogiczne składają się tylko z
predykatów, symboli funkcyjnych i fermów
prostych (nazw indywidualnych prostych).
Zachodzi ścisła odpowiedniość między
stałymi pozalogicznymi a -^ modelem (3)
języka, polegająca na tym, Ŝe predykaty
denotują relacje, symbole funkcyjne —
funkcje, a termy — elementy wyróŜnione w
danym modelu.
STAN gr. to echein, heksis (ARYSTOTELES),
stdsis, didthesis; łc. status; ang. state; fr. etat;
nm. Zustand, Bestand (1), Sosein (1)
Okres pomiędzy jedną zmianą a drugą; jest
to przeciwstawna —> ruchowi (1) względna
statyczność czegoś, co odznacza się
niezmiennością pod jakimś wyróŜnionym
względem, tzn. zachowaniem pewnych cech, i
czemu przysługuje mniej lub bardziej trwały
sposób bytowania. Stan czegoś (rzeczy)
przeciwstawia się —> zmianie, —> stawaniu
się, -^ działaniu (1). —> Fakt (1).
1. metaf. Stan bytowy — determi
nacja jako występowanie takiej a nie innej
struktury bytowej, to, co zachodzi realnie,
a co się stwierdza w sądzie (zdaniu), np.
istnienie lub zaistnierue czegoś, przysługi
wanie czegoś czemuś {-^ fakt /2/).
U brentanistów i fenomenologów: przed-
miotowy odpowiednik sądów, np. „bycie--
okrągły m-tego-oto-stołu".
2. psych. Stan p s y c h i c z n y — pro
ces psychiczny (zjawisko), w którym zmia
ny są tak powolne, Ŝe są prawie niedo
strzegalne (M. KREUTZ). Zmiany owe mogą
się dokonywać bądź w związku z jakimś
zdarzeniem poprzedzającym (determinizm
Ŝycia psychicznego), bądź teŜ w związku
827
STAN STACJONARNY
ze zdarzeniami, które mają lub mogą nastąpić
(celowościowy charakter Ŝycia psy-
chicznego).
UŜywa się teŜ określenia „ s t a n świa-
domości", np. charakteryzując tzw. strumień
świadomości jako ciąg stanów i aktów
uświadomionych, co mogłoby sugerować
podejście atomistyczne {-^ ato-mizm /3/
psychologiczny), nadające faktom
psychicznjnn charakter bierny i statyczny.
Przez stan świadomości moŜna rozumieć np.
konkretne przeŜycie w danej chwili,
charakteiyzujące się złoŜonością i niepo-
wtarzalnością (jakościową swoistością).
STAN NATURY łc. status naturae; ang.
state of naturę; fr. etat de naturę; nm. Natur-
zustand
1. Hipotetyczny stan, w jakim miała się
znajdować ludzkość przed osiągnięciem
organizacji społecznej, kiedy to jednostki
zdane były tylko na własne siły. Dla TH.
HoBBESA stan natury wyraŜał się walką
wszystkich ze wszystkimi. Powrót człowieka
cywilizowanego do ocenianego pozytywnie
stanu natury głosił zwłaszcza J. J. ROUSSEAU.
2. teol. W przeciwstawieniu do stanu —>
łaski (2) mówi się o stanie „natury czystej"
{natura pura); jest to stan hipotetyczny, w
jakim mogłaby się znajdować ludzkość,
gdyby rue została wyniesiona przez Boga do
porządku nadprzyrodzonego. -^ Natura ludzka
(b).
STAN STACJONARNY (stan równowagi
dynamicznej, nietrwałej) ang. statio-nary
state, steady state; fr. etat stationnaire; nm.
stationdrer Zustand
1. W ogólnej teorii systemów: obok —> e-
kwifinalności — podstawowa właściwość
kaŜdego systemu otwartego, który jako ca-
łość, mimo nieprzerwanego przeptywu skła-
dników, nie ulega zmianom, utrzymując lub
zwiększając własną organizację (równowagę
dynamiczną) kosztem dezorganizacji i
zwiększania entropii otoczenia.
828
STAN RÓWNOWAGI DYNAMICZNEJ
2. W astronomii: teoria stanu stacjonarnego
— jeden z wielu modeli Wszechświata,
odmienny od modeli ewolucyjnych,
zaproponowany przez F. HOYLFA, H.
BoNDiEGO, R. A. LYTTLETONA. Zakłada on, Ŝe
Wszechświat mimo swej zmienności, mimo
oddalania się galaktyk jednych od drugich i
powstawania nowych, jako całość jest czymś
stałym w przestrzeni i czasie. Straty jego
substancji, jego „starzenie się" czy
rozpraszanie galaktyk, kompensowane są w
myśl tej teorii niezmiernie powolnym i nie
dającym się obecnie stwierdzić tworzeniem,
się materii z niczego (H. BONDI).
STAN RÓWNOWAGI DYNAMICZNEJ
syn.^> Stan stacjonarny.
STAN ŚWIADOMOŚCI ang. state of con-
sciousness; fr. etat de conscience; nm. Bewuflt-
seinszustand —> Stan (2) psychiczny.
STAWANIE SIĘ gr. gignomai, genesis; łc.
fieri; ang. becoming; fr. le deuenir; run. Werden
Szereg —> zmian lub przechodzenie z jed-
nego -> stanu do drugiego. W ujęciu ary-
stotelesowskim — przechodzerue z moŜności
do aktu (—> akt i moŜność). -> Wa-riabilizm.
STOICYZM (gr. stoikós = pochodzący z
portyku; naleŜący do he stoa he poiktie —
Malowanego Portyku w Atenach) nłc. sto-
icismus; ang. stoicism; fr. stoicisme; nm. Stoa,
Stoizismus
1. Kierunek filozoficzny w staroŜytności,
reprezentowany m. in. przez ZENONA z
KinoN, CHRYZYPA, KLEANTESA, PANAITIOSA z
RODOSU, POSEIDONIOSA Z RODOSU, EPIKTETA i
MARKA AURELIUSZA.
2. pot. Postawa moralna polegająca na
panowaniu nad sobą we wszelkich okoli-
cznościach, zachowaniu równowagi du-
chowej, niewzruszonego spokoju, obojętności
wobec własnego cierpierua czy nieszczęścia
(—> ataraksja, —> apatia /1 /).
829
STRUKTURA
STOSUNEK metaf., log. syn.^ Relacja.
STOSUNKI SPOŁECZNE ang. interrela-
tions of human groups; fr. rapports sociaux;
nm. sozialen Beziehunge
soc. Oparte na —> komunikacji językowej i
zgodne z określonymi normami społecznymi
wzajemne oddziaływanie na siebie jednostek
oraz grup społecznych; moŜe mieć ono
charakter bezpośredni lub pośredni. Stosunki
społeczne w postaci utrwalonej i
zinstytucjonalizowanej tworzą —> strukturę
(4) społeczną danej zbiorowości.
STRUKTURA (łc. <structura> = budowa
architektoniczna) ang. structure; fr. structu-
re; nm. Struktur, Aufbau
W szerszym znaczeniu: całość, jaką tworzy
zbiór elementów wraz z zachodzącymi
między nimi relacjami; w węŜszym
znaczeniu: ogół relacji między elementami
jakiegoś —> systemu, ujmowanych jako
formalna budowa tego systemu, tzn. bez
uwzględniania, czym są owe elementy.
Rozpatrywane relacje są w istocie oddzia-
ływaniami jednych elementów systemu na
drugie, co wskazuje na jego aspekt całościowy
i zarazem dynamiczny.
RóŜnym teoriom, które koncentrują się na
strukturze badanych przedmiotów, nadaje się
miano —> strukturalizmu. Od pojawienia się
strukturalizmu w językoznawstwie struktura
stała się kategorią znajdującą zastosowanie
zarówno w naukach humanistycznych (W.
DILTHEY), jak i przyrodniczych (zwłaszcza w
chemii — wzory strukturalne), wyznaczającą
badania w tak róŜnych dziedzinach, jak
etnologia, psychologia czy matematyka. W
naukach przyrodniczych, ale teŜ np. w
ekonomii politycznej, struktura moŜe być
pojmowana jako pewien model teoretyczny,
najczęściej sformalizowany, o znaczeniu
heurystycznym. Natomiast w naukach
humanistycznych struktura traktowana jest
często jako model realny (np. w ujęciu C.
LEVI-
830
STRUKTURA
-STRAUSSA, który wzorował się na SAUSSURE'O-
wsKicH strukturach fonologicznych).
Biorąc pod uwagę szerokie zastosowanie
pojęcia struktury w badaniach naukowych,
równieŜ w dziedzinie ontolo-gii czy teorii
poznania, szczególnie zaś w dziedzinie nauk
humanistycznych i w odniesieniu do zjawisk
kultury, J. PIA-GET wymienia trzy pozytywne
cechy tego pojęcia:
1) struktura jest pewną całością, której
podporządkowany jest kaŜdy z jej elementów;
2) stanowi ona system przekształceń, które
mieszczą się w granicach tego systemu i nie
wymagają odwoływania się do elementów
spoza systemu;
3) stąd jest ona samosterownym układem o
charakterze teleologicznym.
WaŜniejsze wyróŜnienia:
1. S t r u k t u r a j ę z y k o w a — wza-
jemny stosunek poszczególnych elementów
języka na róŜnych jego płaszczyznach:
fonologicznej, morfologicznej, syn-
taktycznej, semantycznej.
Struktura powierzchniowa
{surface structure) — według określenia N.
CHOMSKY'EGO (1965): konkretna struktura
gramatyczna zdań, którą —> gramatyka
struktur frazowych przypisuje określonej
mowie z pomocą -^ analizy IC. W prze-
ciwieństwie do struktury głębokiej struktura
powierzchniowa przedstawia tylko
zewnętrzną, zjawiskową formę zdań i dlatego
nader często nie odzwierciedla wszystkich
niuansów znaczeniowych: róŜnic między
nimi, podobieństw i całej znacze-luowej
chwiejności.
S t r u k t u r a głęboka {deep structure) —
w gramatyce generatywno-transforma-cyjnej
Chomsky'ego (1965): znajdujący się u
podstaw konkretnej struktury powierz-
chniowej zdań abstrakcyjny system wzaje-
mnych relacji syntaktycznych, syntaktycz-no-
semantycznych lub semantycznych między
poszczególnymi składnikami (kon-
stytuentami), przedstawiany graficznie ja-
831
STRUKTURA SPOŁECZNA
ko —> baza (2) frazowa {basis phrase mar-
ker). Struktura głęboka określa i reprezentuje
znaczenie zdań, poniewaŜ zawiera wszystkie
leksykalne elementy znaczeniowe w ich
syntaktycznych odniesieniach. Przeniesienie
abstrakcyjnej struktury głębokiej w konkretną
strukturę powierzchniową odbywa się za
pomocą reguł transformacji.
2. metaf. S t r u k t u r a o n t y c z n a —
ogół relacji między poszczególnymi bytami
lub między elementami bytu: a) kon-
stytutywnymi, np. istota - istnienie (relacja
transcendentalna); b) konsekutywny-mi, np.
substancja - przypadłości (relacja
uniwersalna).
3. psych. S t r u k t u r a p s y c h i c z n a
{Gestalt) — układ elementów, np. osobo-
wości, inteligencji, pozwalający opisać,
wyjaŚTuć i przewid5rwać określone zacho-
wanie podmiotu. -^ Psychologia strukturalna.
4. soc. S t r u k t u r a s p o ł e c z n a ^ —
zespół względnie trwałych relacji między
elementami składowymi róŜnego rodzaju
zbiorowości społecznych; często takŜe układ
(zbiór elementów składowych) takiej
zbiorowości.
Makrostruktura — układ wielkich
elementów składowych danej zbiorowości,
takich jak klasy społeczne, warstwy, i zespół
ich wzajemnych relacji.
Mikrostruktura — układ małych,
niesformalizowanych grup, z których składa
się kaŜda większa zbiorowość, lub układ
pozycji społecznych i stanowisk w ramach
grupy.
STRUKTURA JĘZYKOWA ang. lingui-
stic structure; fr. structure linguistiąue; mn.
Sprachstruktur -^ Struktura (1).
STRUKTURA SPOŁECZNA ang. social
structure; fr. structure sociale; nm. gesell-
schaftliche Struktur, Sozialstruktur soc. -^
Struktura (4).
832
STRUKTURALIZM
STRUKTURALIZM (ang. <structuralism>
od łc. strudura = budowa) fr. struduralisme;
nm. Struktumlismus
Wywodzący się z językoznawstwa (F. DE
SAUSSURE), dość rozpowszechniony i uni-
wersalny kierunek w humanistyce i w innych
naukach (np. w teorii literatury, w
psychologii, socjologii, antropologii kul-
turowej, etnologii, biologii), postulujący
analizę strukturalną badanych przedmiotów
(m. in. C. LfivY-STRAUSs, R. BARTHES, L.
ALTHUSSER, M. FOUCAULT, J. LACAN). RóŜne
nurty strukturalizmu posługują się róŜnymi
koncepcjami struktury, i to zazwyczaj, choć
nie zawsze (np. stmkturalizm genetyczny L.
GoLDMANNA, J. PIAGETA) W prze-
ciwstawieniu do nurtów zajmujących się
głównie badaniem genezy czy funkcji.
Najogólniej stanowisko strukturalizmu moŜna
scharakteryzować w następujących aspektach:
a) ontologicznym — pogląd, Ŝe świat i
jego dziedziny, a zwłaszcza kultura, nie są
bezładnymi zbiorami elementów, ale
systemami stanowiącymi wyraźną całość,
której struktura nie jest jedynie sumą-układem
elementów, lecz nową jakością, a wszelkie w
niej zmiany mogą być wywołane tylko przez
przyczyny im-manentne;
b) epistemologicznym i metodologicznym
— przekonanie, Ŝe opisu struktury nie da się
zredukować do opisu jej elementów, a w
związku z tym postulat odwdy-wania się w
uzasadnianiu wiedzy humanistycznej o
elementach (czynnościach i wytworach) do
wiedzy o strukturze (całości), w świetle której
dopiero elementy te są zrozumiałe i dają się
scharakteryzować (J. PIAGET, J.-B. FAGES).
Podejściu struktura-listycznemu w tych
właśnie aspektach przeciwstawiana bywa -^
hermeneutyka (1, 2) jako metoda badań w
stosunku do niego al-temat}mna.
STRUKTURALIZM PSYCHOLOGICZNY
syn.-^ Psychologia strukturalna.
833
STWARZANIE
STRUMIEŃ ŚWIADOMOŚCI ang. stre-am
of consdousness, stream of thought; nm.
BewufStseinsstrom, „Strom" des Bewufitseins
1. U W. JAMESA: wprowadzone przez nie-
go metaforyczne określenie charakteru
świadomości, którą porównywał do płynącego
strumienia ze względu na jej zmienność,
ciągłość i jedność, przeciwstawiając się
asocjacjonistycznemu traktowaniu świa-
domości jako serii następujących po sobie
stanów.
2. U E. HUSSERLA: określenie empirycz-
nego Ŝycia świadomości, a po przeprowa-
dzeniu pierwszej i drugiej redukcji trans-
cendentalnej (^ redukcja fenomenologiczna
/E, F/) — transcendentalnego Ŝycia
świadomości czystej (reine Bewufitsein),
określanego jako „czysty strumień świa-
domości".
STWARZANIE łc. creatio; ang. creation; fr.
creation; nm. Schopfung
1. metaf. S t w o r z e n i e z n i c z e g o
{creatio ex nihilo) — a nie np. z istniejącej
przedtem materii {creatio ex praeiacente ma-
teria). W tradycji arystotelesowsko-tomi-
stycznej rozróŜnia się następujące aspekty
tego pojęcia:
1) Akt, poprzez który samoistny Byt pier-
wszy zapoczątkowuje istnienie bytów przy-
godnych. Tego —> istnienia (1), które stano-
wi wraz z —> istotą (Ic) czynnik współkom-
ponujący realny byt, nie wyprzedza Ŝadne
wcześniejsze od niego tworzywo. xNIiesamo-
istność tego istnienia (—> perseitas), poniewaŜ
jest ono ograniczone istotą, wskazuje na Ist-
nienie Samoistne {-^aseitas /!/, —>Bóg /I--
1/), będące -^ przyczyną (IC) sprawczą
przygodnych istnień bytów realnych. —> Kre-
acjonizm (la).
2) Rozpoznawalna wewnątrz kaŜdego bytu
egzystencjalnie niesamoistnego relacja
zaleŜności od Bytu samoistnego, który jest
przyczyną sprawczą zewnętrzną wobec bytu
stworzonego; ta zewnętrzność nie oznacza
odległości, lecz odrębność obszaru bytowego
stworzeń i Stwórcy.
834
SUBALTERNACJA
3) Stwarzanie ciągłe (creatio continua),
podtrzymywanie w istnieniu — akt, poprzez
który samoistny Byt pierwszy zachowuje w
istnieruu stworzone przez siebie niesamoistne
egzystencjalnie byty realne. —> Kreacja (1).
RóŜnica między bytem wiecznym a bytem
stworzonym, między istnieniem nie
uprzyczynowanym a istrueruem przyczy-
nowanym, stosunkowo mało dostrzegana w
myśH staroŜytnej, została w pdni zauwaŜona
dopiero w czasach chrześcijaństwa pod
wpływem Biblii i nabrała szczególnego
znaczenia w filozofii średniowiecznej.
2. U TEILHARDA DE CHARDIN: pojęcie ewo-
lucjonistyczne zbliŜone do metafizycznego
pojęcia creatio continua, lecz wyraŜone w
języku empirycznym nauk przyrodniczych,
oznaczające czyrmość współrozcią-głą z
całością trwania i z jego przekształceniami
zjawiskowymi, tak Ŝe nowe rzeczywistości
nie są pozbawione antecedensów i swym
pojawieniem się nie powodują zatrzymania
biegu zjawisk. Według Teilharda stwarzać —
to „ześrodkowywać, organizować,
jednoczyć". Stwarzanie, zwłaszcza to
„początkowe", jako jednoczenie, zakłada, Ŝe
nicość nie była czystą nicością, ale jakąś
pozytywną, nieskończenie roz-proszkowaną
mnogością. -^ Kreacjonizm (Ib).
SUBALTERNACJA (nłc. <subalternatio> =
podporządkowanie) ang. subalternation; fr.
subalternation; nm. Subalternation, Unter-
ordnung log. syn.^> Podporządkowanie (3).
SUBIEKTYWIZM (nłc. <subiecłivismus> od
nłc. subiectivus = podmiotowy) ang. sub-
jectwism; fr. subjectwisme; nm. Subjektmis-
mus
TO—> Obiektywizm.
1. t. pozn. Stanowisko uzaleŜniające proces
poznania od indywidualnych sposobów i
warunków percepcji przedmiotu przez
podmiot (np. od percepcji zmysło-
835
SUBIEKTYWIZM
wej, stanów uczuciowych i wolitywnych)
bądź w ogóle negujące obiektywne istnienie
przedmiotu poznania. Według subiektywizmu
gnozeologicznego podmiot poznaje
rzeczywistość tylko w takiej postaci, w jakiej
mu się ona przedstawia, tzn. podmiot nie
moŜe poznać nic więcej poza swymi
własnymi wyobraŜeniami. Subiektywizm ten
moŜe mieć postać indywidualną lub
gatunkową czy rodzajową (gdy relatywizuje
prawdziwość poznania do kategorii podmiotu
poznającego). WiąŜe się on w róŜnych swych
wersjach z —> relatywizmem (1)
teoriopoznawczym: moŜe być relatywizmem
biologicznym, socjologicznym, historycznym
itp.
2. metaf. Doktryna będąca konsekwen
cją subiektywizmu gnozeologicznego (zob.
wyŜej /I/), zwana subiektywizmem on-
tologicznym, sprowadzająca rzeczywi
stość do konstrukcji umysłu. Według su
biektywizmu ontologicznego istnieje tylko
— bądź dla podmiotu, bądź sama w sobie
— rzeczywistość subiektywna, tzn. istnieje
tylko podmiot myślący i jego przedstawienia
(-^ idealizm /I-IB/ absolutny) lub tylko
przedstawienia bez substancjalnego podmiotu
(^ fenomenizm). Subiektywizm ten wiąŜe się
z -^ immanenty-zmem (2), —> solipsyzmem
(2), -> agnosty-cyzmem.
3. W znaczeniu aksjologicznym: tenden
cja do uzaleŜniania sądów o wartościach
moralnych lub estetycznych od indywidu
alnych wraŜeń, reakcji emocjonalnych itp.
(np. subiektywizm etyczny u E. A. WESTER-
MARCKA, który sądy moralne odnosił do
uczuć aprobaty i dezaprobaty). Według
subiektywizmu oceny są zdaniami psy
chologicznymi, tj. wyraŜają jednostkowe
lub grupowe bieŜące doznania bądź dys
pozycje do tych doznań, sprawdzalnych
jedynie poprzez introspekcję lub ankiety.
W ocenach są wyraŜane doznania emocjo
nalne, czyli wzruszenia (subiektywizm
emocjonalny), doznania popędowe (subie
ktywizm woluntarystyczny), przeŜycia
836
SUBIEKTYWNOŚĆ
poznawcze (subiektywizm intelektualisty
czny).
4. pot. Dawanie pierwszeństwa elemen
tom subiektywnym przed obiektywnymi
w ustosunkowaniu się do jakiejkolwiek
rzeczywistości, branie pod uwagę jedynie
danych subiektywnych i kierowanie się
nimi w ocenach, itp.
SUBIEKTYWNOŚĆ <nłc. subiectivus =
podmiotowy) ang. subiedwity; fr. subjecti-
vite; nm. Subjektwitdt
1. W przeciwstawieniu do —> obiektyw-
ności (1) — rzeczywistość podmiotowa jako
zespół faktów psychicznych, ujmowana
poznawczo w zasadzie poprzez intro-spekcję;
inaczej: podmiotowość.
2. t. pozn. Cecha tego, co zrelatywizowa-ne
podmiotowo, właściwe tylko jednemu lub
kilku określonym podmiotom i nie
przysługujące wszystkim, np. wraŜenie,
doznanie, przeŜycie subiektywne.
3. pot. W przeciwstawieniu do —> obie-
ktywności (2) — uwarunkowanie sądów, ocen
podmiotowymi upodobaniami, nastawieniami,
nastrojami, emocjami, nawykami, popędami
itp.; stronniczość.
SUBLIMACJA (nłc. <sublimatm = wynie-
sienie, wywyŜszenie) ang. sublimation; fr.
sublimation; nm. Sublimierung
psych. Zaliczany nieraz do -> mechani-
zmów obrormych (2) nieświadomy proces
znajdowania akceptowanych społecznie form
dla realizacji nieakceptowanego —> popędu
(2). W psychoanalizie proces ten bywa
uznawany za mechanizm działań twórczych.
5. FREUD oparł swoją teorię sublimacji na
załoŜeniu represywnych funkcji kultury.
Tłumione, niezaspokojone instynktowe pra
gnienia jednostki — która według Freuda
jest antyspołeczna z natury — wydobywa
ją się na powierzchnię Ŝycia w obszarach
dozwolonych społecznie, stając się, jako
właśnie sublimacje, kulturalnie twórczy
mi. Powstałe w ten sposób wytwory kul-
837
SUBSTANCJA
tury są jednak jedynie namiastką niespeł-
nionych satysfakcji dla nie dających się
ujarzmić do końca popędów. Są one świa-
dectwem wzrastającego zniewolenia in-
stynktowych energii, sama kultura zaś — staje
się owego zniewolenia środkiem, przy czym z
postępem cywilizacji suma represji musi
wzrastać. W świetle teorii Freuda sublimacja
ma charakter substytu-tywny, a jako
spełnienie sfrustrowanych jednostkowych
pragnień — charakter iluzoryczny.
SUBSTANCJA <łc. <substantia> = istota,
treść, rzecz (od substare = znajdować się pod
czymś), takŜe: nłc. <substantia» = majątek,
mienie, bogactwo — jako odpowiednik gr.
<ousia> (ARYSTOTELES, W zestawie kategorii)
= własność, majątek, mienie; stałe istnienie,
realność; niezmienna rzeczywistość,
prawdziwa natura) gr. hypokeime-non,
hypóstasis; ang. substance; fr. subsłance; nm.
Substanz
1. metaf. W tradycji arystotelesowskiej: w
przeciwieństwie do —> przj^adłości (1) — to,
czemu z istoty przysługuje istnienie w samym
sobie, a nie w czymś innjnn, co miałoby być
jego podłoŜem. Owa -^ samo-istność (1) jest
racją toŜsamości bytu jako istniejącego
jednostkowo konkretu oraz racją jego
względnej niezmienności, a ponadto racją jego
poznawalności. Za ARYSTOTELESEM w filozofii
klasycznej rozróŜnia się:
a) s u b s t a n c j ę p i e r w s z ą (próte
ousia, substantia prima) — tzn. substancję
jednostkową, jaką stanowi kaŜdy istniejący
konkretnie byt jednostkowy;
b) s u b s t a n c j ę d r u g ą (inaczej: wtóra)
{deutera ousia, substantia secunda) —
substancję w sensie analogicznym, miano-
wicie gatunek lub rodzaj, wyabstrahowany z
samoistnych bytów jednostkowych.
Poza tym, ze względu na faktyczne istnienie
wielu róŜnych bytów-substancji, których
pluralizm moŜna wytłumaczyć jedynie ich
strukturalną złoŜonością, w filozofii
scholastycznej rozróŜnia się:
838
SUBSTANCJA
a') s u b s t a n c j ę z u p e ł n ą {substan-tia
completa) — czyli taką, której przysługuje
istnienie w sobie, odrębne i niezaleŜne w
samoistności od istnieiua czegoś irmego (np.
człowiek jako substancjalna całość);
b') s u b s t a n c j ę n i e z u p e ł n ą lub
niepełną {substantia incompleta) — czyli ta-
ką, która współistniejąc z inną substancją,
równieŜ niezupełną, tworzy łącznie z nią, tj. w
złoŜeniu substancjalnym, substancję zupełną
(np. w ludzkim compositum dusza i ciało,
tworzące razem jedność złoŜoną).
Wewnętrzne złoŜenie bytu-substancji polega
na tym, Ŝe jeden z elementów składowych ma
się do drugiego tak, jak akt do moŜności (—>
akt i moŜność), wobec czego zachowana
zostaje bytowa jedność złoŜenia; w przypadku
ludzkiego compositum dusza jest formą
(aktem), a ciało — materią (moŜnością). Owo
złoŜenie z niesamodzielnych bytowo części
— niesamodzielnych bądź to w bytowaniu
jednostkowym (substantia incompleta
individua), bądź to w bytowaniu gatunkowym
(substantia incompleta ratione spe-ciei), jak
np. dusza ludzka, która chociaŜ istnieje nadal
po> śmierci człowieka jako substancja
oddzielona od materii (substantia separata),
nie jest juŜ tym człowiekiem, lecz tylko formą,
przyporządkowaną transcendentalnie
oŜywieniu ciała — otóŜ złoŜenie to stanowi
podstawę zmian modyfikujących samo
substancjalne bytowanie.
W ujęciu ARYSTOTELESA substancja jest
pierwszą z dziesięciu wyróŜnionych przez
niego -^ kategorii (1), tj. zasadniczych spo-
sobów bytowania; według TOMASZA ZA-
KwiNU — jest rzeczą, której przysługuje
istnienie nie w czymś innym, lecz w sobie
samej.
Według R. DESCARTES'A substancja jest
tym, co do swego istnienia i poznawania nie
potrzebuje niczego irmego; taką substancją
jest Bóg (oprócz Boga przj^muje Kartezjusz
substancje stworzone — cielesną i duchową);
według B. SPINOZY substancja, będąc
podobnie jak dla Kartezjusza tym, co istnieje
samo przez się i co moŜe
839
SUBSTANCJALNOSC
być samo przez się pojęte, jest tylko jedna: nie
stworzona, niczym nie ograniczona i
nieskończona — jest nią Bóg.
Według I. KANTA i empirystów angielskich
(J. LocKE'A, D. HuME'A, G. BERKELEYA)
substancja jest tym, co trwałe w rzeczach,
które się zmieniają, tym, co stanowi wspólną
podstawę kolejnych atrybutów lub jakości,
mianowicie konieczne w bycie treściowe
czynniki strukturalne — to, co dzisiaj nazywa
się istotą.
Wbrew przyjmowanemu ogólnie aŜ po
czasy nowoŜytne stanowisku —> substan-
cjalizmu (1) pojęcie substancji poddał krytyce
D. HuME, a w nowszych czasach — R.
AYENARIUS.
2. fiz. Jednorodna materia o określonym
składzie chemicznym.
SUBSTANCJALIZM <nłc. substantialis =
istotny, prawdziwy, zdolny do istnienia) ang.
substantialism; fr. substantialisme; nm.
Substantialismus, Substanzialismus, Substan-
tialitatstheorie
1. metaf. Ogólna nazwa poglądów, którym
przeciwstawny jest —> fenomenizm,
przyjmujących istnienie —^ substancji (1) (m.
in. ARYSTOTELES, scholastycy, R. DESCAR-
TES, G. W. LEIBNIZ, B. SPINOZA, I. KANT, J. G.
FICHTE).
2. Określenie poglądu z zakresu psy-
chologii filozoficznej, według którego psy-
chika ludzka stanowi substancję duchową
odrębną od ciała i niezaleŜną od niego w
swym istnieniu i działaniu, TO—>Aktua-lizm
(2).
SUBSTANCJALNOSC <nłc. substantialis =
istotny, prawdziwy, zdolny do istnienia) nłc.
substantialitas; ang. substantiality; fr.
substantialite; nm. Substantialitat
1. metaf. Konstytutywna cecha tego, co jest
—> substancją (1) (np. substancjalność duszy
ludzkiej). Substancjalność określa więc status
bytowy tego, co będąc dzięki -> formie (lA)
substancjalnej tym, czym jest, ma w sobie swą
rację dostateczną
840
SUBSTRAT
(wewnętrzną). Rację tę stanowi przyczy-
nowość formalna wewnętrzna, wyraŜająca się
w zasadzie —> toŜsamości (3), której
pochodną jest właśnie z a s a d a sub-
s t a n c j a l n o ś c i . Ukonstytuowana sub-
stancja jest określonym gatunkowo pod-
miotem cech, któremu przysługuje egzy-
stencjalny charakter —> subsystencji (1).
2. U I. KANTA: paralogizm substancjalno-
ści (Paralogismus der Substantialitdt) — ro-
zumowanie, poprzez które czysty rozum
tworzy jedność transcendentalną (przedmiot),
łącząc róŜne elementy intuicji (a zwłaszcza
duszę-substancję, łącząc róŜne i wielorakie
stany świadomości).
SUBSTRAT (podłoŜe) (nłc. <substratum> =
podłoŜe, podstawa) gr. tó hypokemenon; ang.
substrate, substratum; fr. substrat, sub-
stratum; nm. Substrat, Substratum
metaf. To, co słuŜy czemuś za -> podmiot
(1), określając sposób jego istnienia jako
istnienie -> substancji (1), i jest tym, o czym
orzeka się inne rzeczy, jego samego natomiast
nie orzeka się juŜ o niczym innym.
ARYSTOTELES uŜywa terminu tó hypokei-
menon w trzech znaczeniach:
a) materii ihyle) jako realnego podmiotu
zmian, określanego przez formę;
b) substancji pierwszej {próte ousia), w któ-
rej zapodmiotowane są przj^adłości;
c) podmiotu logicznego, do którego od-
noszone są orzeczniki.
SUBSUMPCJA <nłc. <subsumptio> = pod-
porządkowanie) ang. subsumption; fr. sub-
somption, subsumption; nm. Subsumtion,
Unterordnung
W logice trądycj^nej: stosunek zawierania
się zachodzący między zakresami podmiotu i
orzecznika w zdaniu ogólnotwier-dzącym {-^
kwadrat logiczny).
SUBSYSTENCJA (nłc. <subsistentia> =
trwanie, istnienie, od łc. subsistere = trwać
nadal, istnieć w dalszym ciągu, ostać się.
841
SUMIENIE
przetrwać) gr. ousiosis, hypóstasis; ang.
subsistence; fr. subsistance; nm. Subsistenz
1. metaf. To, dzięki czemu —> substancja
(1) jest substancją — zasada trwałości
substancji w istnieniu; oddzielność.
2. U niektórych filozofów współczesnych
(np. u G. SANTAYANY): sposób bytowania
róŜny od egzystencji, przysługujący np. ideom
(w ujęciu Santayany — wiecznym esencjom,
które subsystują, podczas gdy rzeczy
materialne, realne — istnieją).
SUMIENIE gr. syneidesis; łc. conscientia;
ang. conscience; fr. conscience morale; nm.
Gewissen
et. Zdolność wydawania sądów dotyczących
wartości moralnej czynów ludzkich, a
zwłaszcza własnego postępowania podmiotu
(—> zmysł moralny). TakŜe: sam akt —>
rozumu praktycznego, spontaniczny i
bezpośredni, o charakterze normatywnym,
zwłaszcza ostateczny sąd praktyczny, w
którym wola decyduje o dokonaniu jakiegoś
czynu; określenie to stosuje się zarówno do
ujęć, które traktują sumienie jako zdolność
pierwotną, jak i do ujęć, według których ma
ono charakter pochodny. We współczesnych
teoriach osobowości pojęcie sumienia
zastępuje się niekiedy pojęciem -^ superego.
W etyce chrześcijańskiej: wartościująco--
imperatywny sąd człowieka o spełnianym
przezeń konkretnym akcie; jest to tzw.
sumienie aktualne lub szczegółowe
(conscientia) w odróŜnieniu od sumienia
habitualnego (syn.^ syntereza). Rozum
opierając się na —> prasumieniu (sumieniu
habitualnym) oraz na rozpoznaniu zewnę-
trznych i wewnętrznych okoliczności dzia-
łania dokonuje moralnej oceny czynów oraz
zobowiązuje podmiot do dokonania pewnych
czynów w przyszłości. Sumienie moŜe ulec
wypaczeniu, gdy rozum pod wpływem bardzo
róŜnych i częstokroć nie zawinionych przez
siebie przyczyn źle odczytuje ogólne normy
moralne i kieruje się w sądach sumierua
błędnym ich rozumie-
842
SUPEREGO
niem; wtedy sumienie określa się jako
b ł ę d n e {conscientia erronea) w przeciw-
stawieniu do p r a w d z i w e g o {con-
scientia vera), naleŜytego lub prawego {con-
scientia recta). RozróŜnia się takŜe:
a) sumienie przeduczynkowe {conscientia
antecedens) — nakłaniające do uczynienia
lub zaniectiania czegoś, oraz
b) sumienie pouczynkowe {conscientia con-
sequens) — aprobujące czyny dobre, a potę-
piające czyny złe (wyrzuty sumierua).
Istnieje teŜ podział na s u m i e n i e pewne
{conscientia certa) i s u m i e n i e wątpliwe
{conscientia dubia): jeŜeli człowiek w
formowanych przez siebie sądach sumienia
Ŝywi uzasadnione potocznie waŜnymi racjami
obawy, czy zamierzony czyn nie jest zły, to
jest to sumienie wątpliwe; jeŜeli tego rodzaju
obaw nie doświadcza, to ma sumienie pewne i
moŜe się nim w praktyce kierować, nawet
gdyby było błędne. Natomiast nie wolno mu
podejmować działania, jeśli przeŜywa uzasa-
dnione wątpliwości co do jego wartości
moralnej; powinien ten stan przezwycięŜyć
bądź korzystając z poradnictwa moralnego,
bądź odwołując się do własnej refleksji. W
tym drugim przypadku mogą mu pomóc
wypracowane przez etykę metody urabiania
sumienia pewnego, czyli tzw. —> systemy
moralne. ^Błędnesumienie.
SUPEREGO (nadjaiń) (te. super = ponad +
ego — ja) ang. superego; fr. sur-moi, surmoi;
nm. ilber-Ich
W psychoanalizie — jedna z warstw psy-
chiki ludzkiej (obok -^ ego i -> id), będąca
instancją moralną ukształtowaną poprzez
wzory i normy moralne przejęte w okresie
dzieciństwa, głównie od rodziców. Superego
dysponuje sankcjami — pozyt)mfnymi w
postaci zadowolenia z siebie, płynącego z
poczucia spełnionego obowiązku, nega-
tywnymi w postaci poczucia winy i wyrzutów
sumienia w wypadku przekroczenia owych
norm.
843
SUPRANATURALIZM
SUPOZYCJA (nłc. <suppositio> (1) = pod-
kładanie) ang. supposition; fr. supposition;
nm. Supposition, Yaraussetzung, Unterstel-
lung, Annahme
1. W logice tradycyjnej: stosunek mię
dzy nazwą jakiegoś języka a przedmio
tem, do którego ta nazwa jest odnoszona
(definicja łc: acceptio termini substantiyi pro
aliquo — „przyjęcie nazwy na oznaczenie
jakiejś rzeczy"); ta sama nazwa moŜe być
odnoszona do przedmiotów róŜnych kate
gorii. Na przykład termin „słoń" moŜe być
brany w następujących supozycjach:
a) w odniesieniu do wszystkich elementów
danego zbioru: „Słoń ma trąbę" w sensie:
„Wszystkie słonie mają trąbę" {suppo-sitio
naturalis);
b) jako nazwa pojedynczego elementu
danego zbioru, np. w kontekście zdania
„Widzę tego słonia" {suppositio personalis).
Ten sposób uŜycia zaznacza się w niektórych
językach za pomocą przedimka określonego
lub rodzajnika określonego;
c) jako nazwa gatunku, czyli powszech-
nika, np. w kontekście zdania „Słoń jest
gatunkiem roślinoŜernym" {suppositio sim-
plex, zwana teŜformalis);
d) jako nazwa wyraŜenia, np. „'Słoń' jest
wyrazem jednosylabowym" {suppositio
materialis).
Podane wyŜej ładńskie określenia odmian
supozycji pochodzą od PIOTRA HISZPANA.
2. metod. ZałoŜenie, czyli sąd przyjmo
wany nie ze względu na przekonanie o je
go prawdziwości, lecz z innych powodów,
np. dla celów dyskusji, dla poddania go
sprawdzeniu lub obaleniu, co wymaga ta
kiego zachowania się przez pewien czas,
jak gdyby się dany sąd uznawało (—> uzna
wanie /2/). Pojęcie supozycji od strony
psychologicznej analizował W. WITWICKI.
-> Asumpcja.
SUPRANATURALIZM (nłc. <supranatu-
ralismus> z łc. supra = nad + naturalis =
przyrodzony, naturalis) nłc. supernatura-
lismus; ang. supranaturalism; fr. supernatu-
844
SUPRESJA
ralisme, supranaturalisme, sumaturalisme; nm.
Supranaturalismus, Supernaturalismus
vs^ Naturalizm (1) skrajny.
Ogólna nazwa przyznawana doktrynom
przyjmującym istnienie świata nadprzy-
rodzonego i uznającym jego róŜność od
świata przyrodzonego, lecz nie określającym
bliŜej istoty bądź natury owej rzeczywistości
nadprzyrodzonej. Supranaturali-zmem w tym
znaczeniu jest np. neoplato-nizm, w którego
ujęciu byt boski przekracza wszelkie
kategorie poznania. Szczególnym
przypadkiem supranaturalizmu jest tzw.
naturalny supranaturalizm TH. CARLYLE'A,
według którego świat przyrodzony jest
emanacją Boga, emanatami zaś są wielcy
ludzie kształtujący historię.
SUPRESJA (nłc. suppressio = przytłumienie,
zatajenie) ang. suppression; fr. suppression;
nm. Unterdrtickung syn.-^ Tłumienie.
SYGNIFIKACJA <łc. <significatio> = wska-
zówka, znak, znaczenie) ang. signification; fr.
signification; nm. Bedeutung
1. W logice tradycyjnej: significatio —
znaczenie jakiejś nazwy. Termin stosowany
przez PIOTRA HISZPANA i innych logików
terministycznych w przeciwstawieniu do
suppositio (-> supozycja /!/).
2. W językoznawstwie: odnoszenie do
treści przedstawienia, symbolizowanego
przez dany znak.
SYLOGISTYKA (gr. syllogistikós = doty-
czący rozumowania, wnioskujący) ang.
syllogistics; fr. la syllogistique; nm. Syllogi-
stilc
Najstarszy system dedukcyjny zbudowany
metodą aksjomatyczną; stanowi on dział
logiki tradycyjnej obejmujący zasady
poprawnej budowy —^ sylogizmów (wnio-
skowanie pośrednie) oraz prawa wniosko-
wania bezpośredniego (prawa -> kwadratu
logicznego i in.). Twórcą teorii sylogi-zmu
jest ARYSTOTELES. WaŜnym osiągnię-
845
SYLOGIZM
ciem w rozwoju sylogistyki była jej aryt-
metyczna interpretacja, dokonana przez G. W.
LEIBNIZA. Współcześnie sylogistyka
otrzymała postać sformalizowanej teorii
dedukcyjnej. Uogólnieniami sylogistyki są np.
-^ algebra Boole'a i —> ontologia (7) S. LE-
ŚNIEWSKIEGO.
SYLOGIZM (gr. (syllogismós> = rozumo-
wanie; wniosek dedukcyjny) nłc. syllogis-
mus; ang. syllogism; fr. syllogisme; nm. Syllo-
gismus
log. Dwie —> przesłanki i wyprowadzony
z nich —> wniosek; sylogizm skrócony — —
> entymemat, sylogizm rozszerzony
----- > poUsylogizm, —> soryt. Zgodnie z
tra-
dycyjną —> sylogistyka w przesłankach
większej i mniejszej występują zmienne S, M,
P, czyli -^ termin (1) większy, średni i
mniejszy, a we wniosku tylko S i P, czyli
terminy skrajne, połączone ze sobą orze-
czeniami kategorycznymi, wyraŜanymi
skrótowo literami a, i, e, o (—> kwadrat lo-
giczny), stąd nazwa „sylogizm kategoryczny".
Ze względu na pozycję zajmowaną przez S, M
i P w obu przesłankach oraz we wniosku,
wyróŜnia się cztery figury sylo-gizmu:
I M-P II P-M III M-P
S-M S-M M-S
IV P-M
M-S
S-P S-P S-P
S-P
Po połączeniu zmiennych orzeczeniami
kategorycznyiru otrzymujemy 256 trybów
sylogistycznych, z których tylko 24 (po sześć
z kaŜdej figury) jest tiybami poprawnymi
(tezami sylogistyki), co znaczy, Ŝe jeśH prze-
słanki są prawdziwe, to i wniosek jest pra-
wdziwy. Dla owych poprawnych sylogizmów
uŜywa się tradycyjnie następujących nazw
(wziętych ze znanego wiersza mne-
motechnicznego): Barbara — MaP, SaM,
SaP; Celarent — MeP, SaM, SeP; itd.; wy-
mienione dwa tryby, Barbara i Celarent, wy-
róŜnił ARYSTOTELES spośród trybów popra-
wnych jako doskonałe, tj. nie wymagające
dowodu i stanowiące aksjomaty systemu.
846
SYMBOL
Sylogistyka jest pewnego rodzaju —> ra-
chunkiem nazw. Terminami sylogizmu są
nazwy niepuste i nienajOgólniejsze (nazwą
najogólniejszą jest np. 'byt'). We współczesnej
logice sylogizmem nazywa się pewne formuły
racłiunku zdań, mianowicie tzw. prawo
sylogizmu hipotetycznego koniunkcyjnego:
[{p —> (j) A (<j —> r)] -^ -^ {p ^ r) (czyt.:
jeŜeli z p wynika qiz q wynika r,to zp wynika
r) oraz prawo sylogizmu hipotetycznego
bezkoniunkcyj-nego: (p -^ q) -^ [{q ^ r) —> (p
—> r)] (czyt.: jeŜeli z p wynika q,to zq
wynika r, co implikuje, Ŝe z p wynika r), a
takŜe zdanie złoŜone powstałe przez
podstawienie zdań w miejsce zmiennych
jednej lub drugiej formuły sylogizmu.
SYMBOL (gr. <symbolon> = znak umowny)
nłc. symbolum; ang. symbol; fr. symbole; nm.
Symbol
1. ^ Znak (1) umowny, utworzony sztu
cznie na oznaczenie określonego przedmio
tu; oznacza zwłaszcza wyraŜenia języka ja
ko znaki typu konwencjonalnego.
a) log. Symbol funkcyjny — wy
raŜenie proste języka, które umieszczone
obok odpowiednich wyraŜeń, będących
argumentami, tworzy ^ termin (1) lub
—> funkcję nazwową, np. V — znak pier
wiastka, H -----znak dodawania. Symbole
funkcyjne dzielą się na jedno-, dwu- lub
kilkuargumentowe. Są one —> funktora-mi
(2a) nazwotwórczymi od argumentów
nazwowych. W —> językach sformalizowa-
nych standardowo symbole funkcyjne
wchodzą w skład stałych pozalogicznych
języka, naleŜąc do jego alfabetu.
b) W naukach fizykalnych — wyraŜe
nie jakiegoś dającego się mierzyć aspektu
rzeczywistości, ujętego szeregiem aktów
pomiarowych w określonych warunkach
za pomocą specjalnych przyrządów.
2. Znak szczególnego typu (najczęściej
ikonograficzny), przedstawiający jakąś
rzecz dzięki odpowiedniości analogicznej.
W odróŜnieniu od znaku, który tylko na
847
SYMBOLIZM
coś wskazuje, sjmibol oprócz funkcji wska-
zywania takŜe przedstawia jakąś rzecz i
określa jej sens, tj. w pewien sposób zawiera
rzecz oznaczaną, otwierając się na irmą
aniŜeli on sam rzeczywistość, której nie da się
inaczej wyrazić. Z tej istotnej cechy symbolu
wynika, Ŝe odkrywa on pewne zakresy
rzeczywistości, które wymykają się innym
środkom wyraŜania myśli. Jako przedmiot
hermeneutyki symbol w powiązaniu z
obrzędami i mitami jest elementem języka
sakralnego, stanowiąc znak sensu dosłownego
i jawnego, który dzięki swej pierwotnej
intencjonalności wprowadza w inny, niejako
ukryty w jego obrębie sens, o intencjonalności
prowadzącej juŜ poza symbol. WyróŜnia się
symbole osobowe, czyrmościowe, rzeczowe.
Symbol metaforyczny — pełniący funkcje
pewnych nieznaków, np. nna-rzeń sennych,
mitów, lub będący figurą retoryczną zbliŜoną
do alegorii, typem określonej struktury
językowej w poetyce. Symbole w tej funkcji
mają odsłaniać mgliście i nie wprost jakieś
głębsze warstwy psychiki, a takŜe
rzeczywistości zewnętrznej (teoria kultury,
psychoanaliza).
SYMBOLIKA (gr. symbolikós = symboli-
czny, obrazowy) ang. symbolics; fr. la sym-
bolique; nm. Symbolik
1. Układ —> symboli stosowany w jakiejś
nauce, teorii, dziele literackim itp., np.
symbolika logiczna (notation); zbiór lub
zestaw symboli obecny w jakiejś kulturze.
2. Treść tego, co reprezentuje symbol lub
zestaw symboli.
SYMBOLIZM ang. symbolism; fr. symbo-
lisme; nm. Symbolismus
1. t. pozn. Teoria, według której funkcje
poznawcze umysłu polegają na posługiwaniu
się formami symbolicznymi danymi mu a
priori; poprzez te formy umysł integruje i
syntetyzuje całość ludzkiego doświadczenia
(szkoła marburska).
848
SYMPATIA
2. Teoria kultury w ujęciu E. CASSIRERA,
obejmująca rozwaŜania nad jej istotą i stru-
kturą oraz analizę poznawczych funkcji kul-
turowych wraz z poszukiwaniem prawid-
łowości w całości zjawisk kultury. Według
Cassirera wytwory kultury pełnią określoną
funkcję symboliczną; wszystkie zjawiska
kultury kształtują pewien obraz świata,
spełniając jednolitą funkcję poznawczą.
3. estet. Przeciwstawny estetyce natura-
lizmu i pozytywizmowi pogląd, według
którego dzieło sztuki ma wartość nie tyle ze
względu na to, Ŝe stanowi wierny wyraz lub
znak zewnętrznej wobec niego rze-
czywistości, ile ze względu na to, Ŝe ma
wartość autonomiczną, swoistą. Dzieło takie
zdolne jest wyrazić treści, które nie mają
odpowiedników w istniejącym systemie
językowym, np. dzięki odrębności własnego
języka poetyckiego, polegającej na jego
aluzyjności, wieloznaczności, muzyczności.
Podstawowym środkiem ekspresji jest tutaj -^
symbol (2), mający wyraŜać analogie między
rzeczywistością empiryczną a transcendentną,
dostępną według symbolizmu jedynie
poznaniu intuicyjnemu i emocjonalnemu.
Poznanie to dotyczy zagadnień absolutu,
nieskończoności, głębszych warstw psychiki
(stany podświadomości, snu, halucynacje,
świadomość mitologiczna).
SYMPATIA (gr. <sympdtheia> = współod-
czuwanie; odpowiadające sobie cechy, po-
krewieństwo; współdźwięczność) łc. sym-
pathia; nłc. compassio; ang. sympaihy; fr.
sympathie; nm. Sympathie, Mitgefiihl
1. W dawnej filozofii przyrody: wewnę-
trzny związek między wszystkimi skład-
nikami świata, wyjaśniany jako wynik
przenikających je tchnień boskich (—> pne-
uma /l/y, zasada wiąŜąca części wzajemnie ze
sobą, tak Ŝe tworzą harmonijną całość
(PLOTYN, G. PICO DELLA MIRANDOLA, PA-
RACELSUS).
2. Zdolność podzielania uczuć i wzruszeń,
jakie przeŜywają inni ludzie, współ-
849
28 — Słownik filozoficzny
SYNECHIZM
odczuwanie z nimi. Według ARYSTOTELESA
poprzez sympatię dochodzi się do —> kd-
tharsis (2).
3. W przeciwstawieniu do -^ egoizmu (2)
— stały wrodzony element natury ludzkiej
wyraŜający się w -^ Ŝyczliwości, litości, chęci
niesienia pomocy itp. Postulaty etyki
Ŝyczliwości, zwanej niekiedy teorią
s y m p a t i i (A. SMITH), moŜna napotkać
m. in. u D. HUME'A, A. SUTHERLAN-DA, w.
MCDOUGALLA, E. A. WESTERMARCKA, M.
SCHELERA, a w Polsce — u Cz. ZNAMIE-
ROWSKIEGO.
SYMULACJA (łc. simulatio = udawanie) ang.
simulation; fr. simulation; nm. Simula-tion
metod. Naśladowanie zachowania się ja-
kiegoś przedmiotu lub przebiegu jakiegoś
procesu, za pomocą innego przedmiotu lub
procesu, np. zjawisk elektrycznych za pomocą
zjawisk gazowych. Przedmiot naśladowany
zwie się oryginałem, a przednriot naśladujący
— modelem; oryginał jest symulowany przez
model. „Oryginał" i „model" są to pojęcia
względne: jeden i ten sam przedmiot moŜe
być traktowany raz jako oryginał, innym
razem — jako model. Symulacja ułatwia
zrozumienie funkcjonowania rozwaŜanego
przedmiotu; bywa równieŜ stosowana w
celach ćwiczeniowych, a takŜe tiłatwia
podejmowanie decyzji. MoŜe być do-
kon3m'ana na maszynach cyfrowych (symu-
lacja maszynowa).
SYNECHIZM (gr. syneches = ciągły, spój-
ny, ścisły) ang. synechism, synechistic philo-
sophy; fr. synechisme; nm. Synechismus
Termin CH. S. PEIRCE'A określający jego
własną doktrynę epistemologiczną, według
której idea ciągłości ma podstawowe
znaczenie w filozofii, w szczególności w
kształtowaniu hipotez ogólnych. Do ->
pragmatyzmu (1) termin ten wprowadził W.
JAMES, określając nim względną współ-
zaleŜność składników rzeczywistości, cały ów
proces przenikania się sąsiadujących
850
SYNGULARYZM
ze sobą elementów złoŜonej rzeczywistości,
którą pojmował pluralistycznie. Uzu-
pełnieniem synechizmii był -> tychizm,
nazywany przez Jamesa równieŜ fortuity-
zmem.
SYNGULARYZM <łc. singularis = poje-
dynczy) ang. singularism; fr. singularisme;
nm. Singularismus
Bliskoznacznik —> ~ monizmu; niekiedy
odróŜnia się monizm od syngularyzmu,
odnosząc ten ostatni termin do poglądów
jońskich filozofów przyrody, którzy przyj-
mowali jedną zasadę w wyjaśnianiu rze-
czywistości, np. TALESA (woda), ANAKSY-
MANDRA (—> dpeiron), ANAKSYMENESA (po-
wietrze).
SYNKATEGOREMATYCZNY <gr. syn =
współ + kategórema, -atos = orzeczenie) nłc.
syncategorematicus; ang. syncategorema-tic;
fr. syncategorematique; nm. synkategore-
matisch
W logice tradycyjnej: nazwa terminów,
które pełnią funkcję semantyczną tylko
wówczas, gdy występują razem z innymi
terminami; terminami synkategorematy-
cznymi są np. przyimki, spójniki. i;s^ Ka-
tegorematy czny.
SYNKRETYZM (gr. sygkretismós = sojusz
wojenny, połączenie się w walce (dwóch
przeciw trzeciemu — na sposób kreteń-ski))
nłc. syncretismus; ang. syncretism; fr.
syncretisme; nm. Synkretismus
Połączenie róŜnych i niejednokrotnie nie-
zgodnych, a niekiedy nawet sprzecznych
doktryn w niespójną całość. Synkrety-zmem
nazywano np. łączenie w późnej staroŜytności
doktryn religijnych z systemami
filozoficznymi, a w XVI w. — plato-nizmu z
arystotelizmem. Syrikretyzmu nie naleŜy
utoŜsamiać z -^ eklektyzmem, który róŜni się
od tego pierwszego przede wszystkim tym, Ŝe
z róŜnych systemów filozoficznych wybiera
tezy, które uwaŜa za prawomocne, podczas
gdy synkretyzm
851
SYNTAKTYKA
nie ma charakteru metodycznego i łączy
róŜnorodne elementy bezkrytycznie.
SYNONIMY <gr. <ta synónyma> = wyrazy
o róŜnej postaci, a pokrewnym znaczeniu;
rzeczy mające wspólną nazwę i definicję
(ARYSTOTELES)) łc. synonyma; nłc. univoca;
ang. synonyms; fr. synonymes; nm. Synony-me
1. U ARYSTOTELESA {Kałeg., 1 a 6): w od-
róŜnieniu od —> homonimów (1) i —> paro-
nimów (1) — róŜne rzeczy mające wspólną
nazwę o tym sam.ym znaczeniu, np. człowiek
i wół, obejmowani pospołu nazwą 'Ŝywina'
(dzdon), do której naleŜy tak samo
definiowana istota.
2. Współcześnie: wyrazy róŜnokształt-ne i
róŜnobrzmiące o tym samym znaczeniu (=
wyrazy równoznaczne),
wymienne we wszelkich kontekstach, lub
przynajmniej wyrazy równowaŜne, zbliŜone
do siebie znaczeniowo, tak Ŝe w pewnych
kontekstach mogą występować za-mierunie.
W tym drugim przypadku nazywa się je
w y r a z a m i bliskoznacznymi.
RóŜnica pomiędzy znaczeniem Ary-
stotelesowskim (1) a znaczeniem współ-
czesnym (2) polega na tym, Ŝe pierwsze
dotyczy nie samych nazw, tak jak drugie, lecz
przede wszystkim oznaczanych przez nie
rzeczy.
SYNTAKSA LOGICZNA (składnia logi-
czna) (gr. syntaksis = konstrukcja grama-
tyczna, składnia + logos = słowo, nauka) ang.
logical syntax; fr. syntaxe logiąue; nm.
logische Syntax
Teoria obejmująca reguły poprawnego
konstruowania i przekształcania wyraŜeń -^
języka sformalizowanego. Syntaksa logiczna
naleŜy do —> semiotyki.
SYNTAKTYKA (gr. syntaktikós = układa-
jący, porządkujący) ang. syntactics; fr. la
syntactique; nm. Syntaktik Jeden z działów —
> semiotyki (obok -^ se-
852
SYNTEREZA
mantyki /2/ i ^pragmatyki), zajmujący się
badaniem relacji między znakami naleŜącymi
do jakiegoś języka, a w szczególności do —>
języka sformalizowanego.
SYNTEREZA (nłc. <synteresis> z gr. synte-
resis = zachowanie, utrzymanie) ang. syn-
deresis, synteresis; fr. synderese; nm. Syntere-
sis, Synderesis
et. Świadomość moralna, zwana teŜ
sumieniem habitualnym {syn.^> prasu-
mienie) w odróŜnieniu od —> sumienia
aktualnego, będąca zdolnością poznawania
pierwszych zasad porządku praktycznego, tzn.
działania ocenianego moralnie (^ rozum
praktyczny). Synterezę nazywano równieŜ
„iskrą sumienia" {scintilla conscientiae —
HIERONIM, ALEKSANDER z HALES).
SYNTEZA (gr. <synthesis> = składanie ra-
zem, zestawianie) nłc. synthesis; ang. syn-
thesis; fr. synthese; nm. Synthese, Synthesis
1. W przeciwstawieniu do —> analizy (1)
— tworzenie jakiejś całości z elementów,
dokonywane:
a) w myśli ( s y n t e z a t e o r e t y c z - n
a), np. synteza wielu poglądów;
b) w rzeczywistości ( s y n t e z a pra-
ktyczna), np. synteza chemiczna.
2. metod. Proces intelektualny polegający
na całościowym ujęciu przedmiotu i poznaniu
go jako całości po uprzednim zaznajomieniu
się z częściami (synteza poprzedzona analizą
— zasada R. DESCAR-TES'A: przechodzenie
od zagadnień łatwiejszych do zagadnień
trudniejszych).
3. Rozumowanie uogólniające ---------- > in-
dukcja (1, 3).
4. S y n t e z a d i a l e k t y c z n a {Aufhe-
bung) — połączenie -> tezy (3) i —> antyte-.
zy (3), trzeci człon —> triady dialektycznej
(G. W. F. HEGEL). W procesie dialektycznym
(przebiegającym zarówno w dziedzinie myśli,
jak i w porządku natury) synteza zawiera i
udoskonala tak tezę, jak i antytezę.
853
SYSTEM
SYNTEZA EMERGENTNA ang. emer-
gent evolution; fr. synthese emergente; nm.
auftauchenlassenden Entwicklung syn.-^
Emergentyzm.
SYSTEM (gr. <systema> = całość złoŜona z
róŜnych części) nłc. systemu; ang. system; fr.
systeme; nm. System
Termin uś3rwany często zamiennie z ter-
minem „układ", lecz odnoszony raczej do
dziedziny filozofii i nauk formalnych („u-
kład" występuje częśdej w naukach przy-
rodniczych i w naukach społecznych).
Zespół elementów powiązanych ze sobą
ściślej aniŜeli w —> układzie; jeŜeli jakieś
przedmioty wraz z łączącymi je relacjami
tworzą z pewnego punktu widzenia całość, w
której ich miejsce względem siebie jako
poszczególnych części owej całości da się
dokładnie określić, to mówimy, Ŝe mamy do
czynienia z systemem. System rozpatrywany
od zewnątrz stanowi całość, która jest
jakościowo róŜna od nieskoordynowanego
nagromadzenia elementów jakiegoś agregatu;
rozpatrywany od wewnątrz — jest zbiorem
elementów, do którego przynaleŜność
określają relacje wiąŜące ze sobą wszystkie
elementy. Bez elementów nie ma systemu,
chyba Ŝe dla wygody wypowiedzi
wprowadzimy pojęcie systemu pustego, tzn.
takiego, który nie zawiera Ŝadnego elementu.
Ogół elementów systemu nazywa się jego
składem, ogół relacji między elementami,
uwarunkowanych przez swą przynaleŜność do
systemu —jego s t r u k t u r ą .
Pojęcie systemu jest pojęciem względnym:
ten sam zespół elementów wraz z relacjami
między nimi moŜe być w jednym przypadku
rozpatrywany jako samodzielny system, w
innym zaś — jako część większego systemu,
czyli jako podsystem, a nawet jako element.
Wśród systemów wyróŜnia się systemy
rzeczywiste (zwane częściej układami) i
systemy myślne. Wśród tych pierwszych
wyróŜnia się systemy nietecłiniczne i sy-
854
SYSTEM DEDUKCYJNY SYSTEMY MORALNE

stemy techniczne. Systemy myślne to twory w miast —> rachunek kwantyfikatorów nie jest
zasadzie czysto intelektualne (jak np. nauka; rozstrzygalny. NiemoŜliwości istnienia
proponuje się traktować naukę jako pełnego systemu sformalizowanego dowiódł
samoorganizujący się system, którego rozwój H.GoDEL (1931).
jest sterowany strumieniami informacji).
Badaniem systemów zajmuje się —> ogól- SYSTEM FILOZOFICZNY fr. systeme
na teoria sytemów. philosophique
Uporządkowany, zazwyczaj jednorodny
SYSTEM DEDUKCYJNY ang. deductme zbiór twierdzeń filozoficznych, stanowiący
system, deductme theory; fr. theorie axioma- pewną całość myślową, zwłaszcza taką, która
tiąue; nm. deduktive Theorie obejmuje wszystkie lub przynajmniej
metod. Zbiór twierdzeń złoŜony z —>aksjo- podstawowe działy filozofii {—> ma-
matów (2), tj. zdań przyjętych bez dowodu, ksymalizm /1 /). Według niektórych autorów
oraz twierdzeń pochodnych, tj. zdań system filozoficzny powinien być zwartą
udowodnionych na podstawie aksjomatów. W całością w takim sensie, w jakim jest nią ^
systemie asertoryczno-dedukcyj-nym system dedukcyjny; program taki odnaleźć
aksjomaty i ich konsekwencje stwierdza się, moŜna m. in. u ARYSTOTELESA, TOMASZA Z
czyli uznaje; w systemie hipotety-czno- AKWINU i u racjonalistów XVII w., spośród
dedukcyjnym aksjomaty, podobnie jak reguły których najpełniejszą próbę jego realizacji
wyprowadzania, przyjmuje się bez ich podjął B. SPINOZA w swej etyce
uznawania. Wśród systemów dedukcyjnych przedstawionej „sposobem geometrycznym"
wymogom ścisłości odpowiadają {morę geometrico), czyli dedukcj^nie. Tego
w
najwyŜszym stopniu systemy sformułowane w rodzaju program metodologiczny dla filozofii
odŜył w XX w. w związku z bujnym
-> języku sformalizowan)^!, zwane
rozwojem systemów dedukcyjnych w logice i
systemami s f o r m a l i z o wanymi
matematyce. Pogląd opozycyjny głosi, Ŝe
(formalized systems). W systemach tych
system filozoficzny nie da się przedstawić w
wylicza się w sposób pełny wszystkie
formie dedukcyjnej, tym zaś, co nadaje mu
wyraŜenia proste, podaje się wszystkie reguły charakter jednorodnej całości, jest to, Ŝe
oraz formułuje reguły -> dowodzenia (2), wyraŜa on jakąś naczelną intuicję filozoficzną
które odwołują się wyłącznie do kształtu swego autora; pogląd taki reprezentował
wyraŜeń, czyli do ich formy, a nie do treści szczególnie dobitnie H. BERGSON. Istnieją
(jak np. stosowane w —> rachunku zdań takŜe kierunki filozoficzne głoszące
reguły odiywania i podstawiania). Systemy programowo rezygnację z tworzenia
asertoryczno-dedu-kcyjne mogą być
systemów i ograniczające zadanie filozofii do
sformalizowane lub nie-sformalizowane, analizy pojęć; obejmuje się je łącznym
natomiast systemy hipo-tetyczno-dedukcyjne mianem -^ filozofii analitycznej.
są tylko sformalizowane. W teorii systemów
dedukcyjnych bada się tzw. metalogiczne SYSTEM SFORMALIZOWANY ang.
własności systemów, jak m. in. —> formalized system
niesprzeczność (2), -^ zupełność (2), —> metod. -^ System dedukcyjny.
rozstrzygalność. Od kaŜdego systemu
wymaga się niesprzecz-ności; irme własności SYSTEMY MORALNE nm. Moralsyste-me
są poŜądane, ale ich brak rue czyni systemu et., w szczególności zaś w katolickiej te-
bezwartościowym poznawczo. Rachunek zdań ologii moralnej: teorie filozoficzno-etycz-
np. posiada wszystkie wymienione własności,
nato-

855 856
SYTUACJA
ne, których zadaniem jest dostarczenie ra-
cjonalnej metody rozstrzygania wątpliwości -^
sumienia, odnoszących się do moralnej oceny
konkretnego czynu; wątpliwości wynikają
stąd, Ŝe istnienie danej normy —» prawa (IC)
pozytywnego, na podstawie której formułuje
się tę ocenę, nie jest oczywiste lub teŜ jej treść
nie jest wystarczająco jasna. Do waŜniejszych
systemów moralnych naleŜą: -^ tucjoryzm, —
> ekwiprobabilizna, —> probabilizm (3), ->
probabilioryzm i —> laksyzm (2).
SYTUACJA (nłc. situatus = umieszczony)
ang. situation; fr. situation; nm. Lagę, Situ-
ation
1. et. Okoliczności aktu moralnego, w
konkretnym działaniu tworzące wraz z nim
jedną całość (-> sytuacjonizm).
2. W egzystencjalizmie: sytuacja pod-
stawowa {situation fondamentale) — fakt
uwikłania podmiotu ludzkiego w konkretną
rzeczywistość, która nie jest ani wyłącznie
psychiczna, ani wyłącznie fizyczna i
wyznacza granice i pole empirycznego
działania dla bytu ludzkiego. Sytuacje są
między sobą powiązane, wciąŜ się w swym
układzie zmieniają i odnawiają, a zadaniem
podmiotu jest ich przekształcanie (M.
HEIDEGGER, K. JASPERS).
SYTUACJA GRANICZNA ang. ultimate
situation; fr. situation-limite; nm. Grenzsitu-
ation
Nieprzekraczalny i nie dający się zmienić
sposób ludzkiego bytowania. Wśród sytuacji
granicznych wymienia się: śmierć, cierpienie,
walkę, winę.
SYTUACJONIZM (etyka sytuacyjna)
ang. situationism
et. Stanowisko, według którego człowiek
powinien kierować się w swym —> działaniu
(2) jedynie rozeznaniem konkretnej -^ sytuacji
(1), kaŜdorazowo zawierającej
niepowtarzalny zespół cech o istotnym
znaczeniu moralnym. Z tego względu nie
857
SZTUKA
sposób sformułować jakiekolwiek ogólnie
waŜne prawo moralne, które mogłoby pełnić
rolę kryterium dobra i zła.
SZCZĘŚCIE gr. eudaimonia; łc. felicitas;
ang. good łuck, happiness; fr. bonheur; nm.
Gltick, GlUckseligkeit
psych., et. RóŜnie pojmowany podmiotowy
stan świadomości, utoŜsamiany m. in. z -^
przyjemnością, -> uŜytecznością (1), —>
cnotą, —> doskonałością (2), niekiedy
rozumiany jako obiektywnie uzasadniony stan
zadowolenia danej osoby ludzkiej z Ŝycia
wziętego w całości.
W etyce chrześcijańskiej: świadome uŜy-
wanie —^ dobra (3B) doskonalącego czło-
wieka i wyzwalającego w nim przeŜycia
radości i przyjemności (beatitudo); od strony
podmiotowej — wynikający stąd stan —»
zadowolenia. Dostępne człowiekowi stany
szczęścia zaleŜą od róŜnego rodzaju
moŜliwych do osiągnięcia dóbr i w związku z
tym, w zaleŜności od stopnia udoskonalenia
człowieka, rozróŜnia się: szczęście
niedoskonałe, szczęście relatywnie najwyŜsze
i szczęście doskonałe.
W —> eudajmonizmie uwaŜa się szczęście
za najwyŜszy cel człowieka, motyw jego
działania oraz kryterium dobra moralnego.
Według innych ujęć etycznych {-^ de-
ontologizm, personalizm) szczęście nie pełni
tych funkcji, w szczególności nie jest celem
działania moralnie dobrego, choć moŜe być
jego owocem.
SZTUKA gr. techne; łc. ars; ang. art; fr. art;
nm. Kunst
1. W staroŜytności i średniowieczu, takŜe w
renesansie: techne, ars — nazwy obejmujące
szeroki zakres ludzkiej działalności, takiej jak
róŜne rzemiosła, architektura, przemysł,
medycyna, prawo, wychowanie itp. (^ sztuki
wyzwolone). WyróŜnikiem tej działalności,
podejmowanej dla przeciwstawienia się
procesom Ŝywiołowym zachodzącym w
naturze i dla stworzenia warunków
egzystencji korzystniej-
858
SZTUKA
szych dla działającego niŜ sytuacja naturalna,
jest to, Ŝe jej przebieg jest świadomie
kontrolowany przez inteligentny podmiot
działający. Według ARYSTOTELESA sztuka jest
celowym wytwarzaniem opartym na wiedzy;
do arystotelesowskiej teorii sztuki nawiązał
TOMASZ z AKWINU, określając sztukę jako
intelektualną sprawność wytwarzania czegoś,
tzn. cnotę tworzenia dzieł doskonałych (reda
ratio /orthos logos/ factibilium).
2. estet. S z t u k i p i ę k n e — „odtwa-
rzanie rzeczy bądź konstruowanie form, bądź
wyraŜanie przeŜyć, jeśli wytwór tego
odtwarzania, konstruowania, wyraŜania jest
zdolny zachwycać bądź wzruszać, bądź
wstrząsać" (W. TATARKIEWICZ) (—> piękno
/!/, ^estetyka).
Pojęcie sztuk pięknych jako odrębnych od
rzemiosł i nauk, tj. od sztuki praktycznej,
mającej na celu wytwarzanie przedmiotów
uŜytkowych, pojawiło się dopiero w czasach
nowoŜytnych. Zaczęło się ono kształtować w
okresie renesansu i było róŜnie określane w
zaleŜności od rozwoju wiedzy o zmienności
kryteriów oceniania estetycznego, reakcji
estetycznych i rozmaitości stylów sztuki w
róŜnych czasach i róŜnych środowiskach.
Współcześnie moŜna zaobserwować ponowne
rozszerzenie czy nawet rozbicie pojęcia sztuk
pięknych. Klasyfikacja sztuki będącej
przedmiotem filozofii sztuki bywa doko-
nywana ze względu na rozmaite zasady
podziału, np. ze względu na: a) to, jakie
zmysły angaŜuje (G. W. F. HEGEL, J. VOL-
KELT, O. KuLPE, E. DELACROIX); b) rodzaj
wyobraźni inspirującej sztukę: wizualnej,
słuchowej, fantastycznej (F. TH. YISCHER);
859
SZTUKI WYZWOLONE
c) środki wyrazu, jakimi się posługuje (B.
BOSANOUET); d) to, czy wymaga uŜycia
narzędzi (sztuka pośrednia), czy go nie
wymaga (sztuka bezpośrednia) (D. ADLER).
WyróŜnia się: sprawność (zdolność)
odpowiedniego wytwarzania dzieł sztuki,
sposób wytwarzania tych dzieł i same dzieła
sztuki.
SZTUKI PIĘKNE ang.fine arts;b.beaux--
arts; nm. schonen Kunste estet. —> Sztuka
(2).
SZTUKI WYZWOLONE Tńc. artes libera-
les; ang. liberał arts; fr. arts liberaux; nm. freie
Kunste
Dyscypliny nauczane na wydziale nauk
świeckich (stąd teŜ inne ich określenie: ar-tes
saeculares), które wraz z wydziałem teologii
stanowiły w średniowieczu uniwersytet; ich
wykaz i program zostały odziedziczone po
schyłku staroŜytności (BOE-cjusz i in.). Przed
XIII w. były często identyfikowane z filozofią
(która obejmowała całość wiedzy naukowej),
a po zasymilowaniu w średniowieczu
spuścizny ARYSTOTELESA pozostały
propedeutyczną częścią filozofii.
Sztuki wyzwolone (w liczbie siedmiu)
dzieliły się na trivium — sztuki humanisty-
czne (gramatyka, retoryka i dialektyka) i
quadrivium — sztuki matematyczno-
przyrodnicze, czyli sztuki realne (arytmetyka,
geometria, astronomia i muzyka). Sztuki
wyzwolone przygotowywały do wolnych
zawodów i przeciwstawiane były sztukom
mechanicznym, które przygotowywały do
rzemiosł.
860

S 1. W filozofii — w sensie fenomenologi-
ŚCISŁOŚĆ ang. precision, preciseness; fr.
precision; nm. Prdzision, Genauigkeit
Cecha wypowiedzi lub czynnośd badaw-
czych spełniających warunki poprawności
metodologicznej (^jasność /4/ i wyraź-ność
/2/ wypowiedzi, adekwatność —> podziału
logicznego itp.).
ŚMIERĆ gr. ihdnatos; łc. mors; ang. death;
fr. mort; nm. Tod
1. hiol. Ustanie wszystkich czynności Ŝy-
ciowych organizmu, w szczególności —
przemiany materii, jako fakt nieodwracalny.
2. W tradycji filozofii klasycznej: oddzie-
lenie —> duszy (1), pojętej jako zasada Ŝyda,
od —> dała (2). Zgodnie z tą zasadą z końcem
Ŝycia roślin i zwierząt ich dusze giną,
poniewaŜ nie mogą istnieć bez ciała, nato-
miast dusza ludzka, jako nieśmiertelna, po
śmierci człowieka rozpoczyna bytowanie
pozacielesne (^nieśmiertelność /2/, —>im-
mortalizm).
3. W egzystencjalizmie: treść Ŝycia in-
terpretowanego jako proces dągłego innie-
rania (K. JASPERS); unicestwienie, upadek w
nicość (M. HEEIEGGER, J.-P. SARTRE).
4. Śmierć mistyczna — stan podmiotu,
który łącząc się duchowo z Bogiem, jak
gdyby obumiera cieleśrue, nie odbiera juŜ
wraŜeń zmysłowych, traci poczucie upływu
czasu.
5. Śmierć cieplna Wszechświata — hi-
potetyczny stan niezróŜnicowania ener-
getycznego, jaki zgodnie z drugą zasadą ter-
modynamiki miałby nastąpić we Wszech-
861
ŚWIADOMOŚĆ
świecie w wyniku postępującego w nim
wzrostu —> entropii.
ŚWIADOMOŚĆ gr. syneidesis, heautou ai-
sthdnesthai (ARYSTOTELES); łc. conscientia; ang.
consciousness; fr. conscience {psychologique);
run. Bewufitsein
cznym: bliskoznacznik słowa 'przytomność'
(np. w określeniu „stan przytomności"),
termin pierwotny oznaczający właściwe
podmiotowi poczucie aktualnego przeŜywania
lub bezpośredniego doznawania czegoś,
poczucie obecności czy zachodzenia czegoś w
polu jego wewnętrznej percepcji (—> pole
świadomości).
Świadomość bywa przyrównywana do
światła: jak ono — coś odsłania, wydobyTva
z mroku nieświadomości (nieuświadomie-
nia);,ma teŜ róŜne stopnie intensywności,
wyraźności, zasięgu. MoŜe ona oznaczać:
a) tzw. —> strumień świadomości, czyli
ciąg uświadamianych stanów i aktów przy-
naleŜnych do pewnego „ja";
b) ów rhoment kaŜdego stanu czy aktu
świadomego, dzięki któremu stan ten czy akt
jest właśnie świadomy — jest to świadomość
w ściślejszym znaczeniu;
c) zdolność do uświadamiania sobie cze-
goś, gotowość świadomego przeŜywania,
czyli przytomność.
Świadomości nie naleŜy utoŜsamiać z —>
sam.oświadomością rozumianą jako róŜne
sposoby poznawania własnej psychiki;
dotyczy to szczególnie świadomości
spontanicznej {conscience spontanee) —
świadomości samego siebie, dzięki której
podmiot zdaje sobie sprawę z własnej toŜ-
samości.
Świadomość moŜe mieć charakter aktowy
(np. akt poznania, akt decyzji, akt wyob-
raŜania sobie czegoś) lub nieaktowy (np. na-
strój, czysto bierne doznanie wraŜenia, świa-
domość tła tego, co aktowo dane).
AŜ po 2. poł. XIX w. utoŜsamiano świa-
domość z całością Ŝycia psychicznego pod-
miotu (R. DESCARTES np. utoŜsamiał świa-
862
ŚWIADOMOŚĆ
domość z myśleniem), bądź uwaŜając ją, jak
J. LocKE, za bezpośredruą wiedzę o za-
wartości własnego umysłu, bądź identyfi-
kując, jak psychologowie introspekcyjni (W.
WuNDT, E. B. TITCHENER), Z samą ową
zawartością; dopiero po K. MARKSIE (świa-
domość fałszywa) i F. W. NIETZSCHEM (zła
świadomość), a szczególnie po S. FREUDZIE i
C. G. JUNGU {-^ nieświadomość /1 /) pod-
waŜono to przekonanie, zawęŜając w końcu
stosowalność pojęcia świadomości do jego
uchwytnego empirycznie i weryfikowalnego
desygnatu — pola świadomości
indywidualnej w danym momencie. Współ-
cześnie wyróŜnia się następujące koncepcje
świadomości: doznaniową, przeŜy-waniową
(fosforencyjną), intencjonalną, refleksyjną
{conscience reflechie), behawioralną,
odzwierciedleniową, negatywną.
2. psych, a) Z punktu widzenia intro-
spekcyjno-fenomenologicznego: świadomość
subiektywna {conscience subjectwe) —
specyficzna dla człowieka cecha przeŜycia,
ujawniająca się jako doznanie określonej
treści. Świadomość w tym znaczeniu jest w
przewaŜającej części skierowana ku
przedmiotom zewnętrznym (intencjonal-ność
świadomości).
b) Z punktu widzenia obiektywistycz-no-
funkcjonalnego: świadomość obiektywna
{conscience objective) — to, co stanowi
najwyŜszy poziom w regulacji zachowania
człowieka i ujawnia się jako dostępne
bezpośrednio tylko podmiotowi, specyficznie
wewnętrzne poznanie otoczenia, swej własnej
osoby oraz relacji: podmiot - otoczenie.
Regulacja ta dokonuje się w kilku wzajemnie
powiązanych warstwach, które od strony
treściowej występują jako świadomość
percepcyjna (obrazowa reprezentacja
otoczenia), abstrakcyjna (pojęciowo-
werbalna, czyli symboliczna reprezentacja
otoczenia) oraz samoświadomość (zwrotna
reprezentacja informacyjnej zawartości
niektórych treści z własnych niŜszych warstw
świadomości). Zarówno informacje, które
dochodzą
863
ŚWIADOMOŚĆ ZBIOROWA
do człowieka z otoczenia, jak i te, które po-
chodzą z wnętrza jego organizmu, określają
treść świadomości. Świadomość człowieka w
jego doświadczeniu wewnętrznym jawi się z
jednej strony jako strumień następujących po
sobie aktów, z drugiej zaś jako podmiot
własnych aktów psychicznych (—> ja /9/).
ŚWIADOMOŚĆ KLASOWA ang. class
consciousness; fr. conscience de classe; nm.
Klassenbewufitsein —> Świadomość
społeczna.
ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA
Termin występujący głównie w marksi-
stowskiej teorii formacji społecznych: w
odróŜnieniu od świadomości indywidualnej,
na którą składają się właściwe danej jednostce
idee, poglądy, treści i formy Ŝycia duchowego
ukształtowane przez byt indywidualny —
ogół idei i poglądów istniejących w
społeczeństwie w danej epoce historycznej,
związanych genetycznie, choć niekoniecznie
funkcjonalnie, ze sposobem jego produkcji
materialnej.
Typem świadomości społecznej jest
ś w i a d o m o ś ć k l a s o w a , polegająca
na poczuciu odrębności, czyli przynaleŜności
do określonej -^ klasy (3) społecznej, oraz
poczuciu wspólnoty interesów klasowych.
Świadomość taka, jako wyraz uświadomienia
sobie konfliktu klasowego, prowadzi do
powstania organizacji politycznej i ideologii
danej klasy.
ŚWIADOMOŚĆ TRANSCENDENTALNA
syn.^ Czysta świadomość.
ŚWIADOMOŚĆ ZBIOROWA ang. col-
lective consciousness; fr. conscience collective;
nm. Kollektivbewufltsein
Termin zaczerpnięty z fenomenologii i
psychologii, gdzie jednak odnoszony był
zwykle do jednostkowego podmiotu jako
termin pierwotny, przeniesiony stamtąd na
teren socjologii i humanistyki, gdzie stał się
864
ŚWIAT
obiegową kategorią holistyczną (—> holizm
III metodologiczny).
1. U ]Ś. DURKHEIMA: system wierzeń i uczuć
właściwy członkom danego społeczeństwa,
charakteryzujący się niezaleŜnością od stanów
psychicznych jednostek i zew-nętrznością
wobec ich psychiki.
2. U C. G. JUNGA: ogół tradycji, konwen-
cji, obyczajów, uprzedzeń, reguł i norm
zbiorowości ludzkiej, przejmowanych przez
członków danej grupy i tworzących świa-
domość tej grupy jako całości. vs-^ Nieświa-
domość (1) zbiorowa.
ŚWIAT gr. kosmos; łc. mundus; ang. world;
fr. monde; nm. Welt
1. Ogół wszystkiego, co istnieje (z wy-
jątkiem Boga, w panteizmie — wraz z Bo-
giem), o ile stanowi jakąś powiązaną we-
wnętrznie całość, bądź ogół przedmiotów tego
samego porządku, np. świat idei.
2. Przyroda, ogół przedmiotów mate-
rialnych istniejących w przestrzeni z tym
wszystkim, co bytuje w jego obrębie (rue
wyłączając ludzi).
3. Świat zewnętrzny w przeciwstawieniu
do wewnętrznego świata świadomości — ogół
przedmiotów spostrzeganych za pomocą
zmysłów, łącznie z własnym ciałem
spostrzegającego i narządami percepcji.
Istnienie czy teŜ realność świata zewnętrznego
stanowi podstawowy problem róŜniący w
swych rozwiązaniach —> realizm (1, 2,3) od
—> idealizmu (I).
4. W fenomenologii: ogół przedmiotów
moŜliwego doświadczenia i jego faktyczny
horyzont.
U R. INGARDENA: ogół bytów realnych, po-
wiązanych ze sobą związkami przyczyno-
wymi, stanowiących dziedzinę przedmiotową,
która ma swoje dzieje.
MoŜna mówić o warstwach świata (nie-
organiczna, organiczna, psychiczna), jego
dziedzinach (natura, kultura), obszarach
(mikrokosmos, kosmos, makrokosmos),
róŜnych stanach bytowych, aspektach i for-
mach rozwojowych.
865
ŚWIATOPOGLĄD
ŚWIATŁO gr. phós {phdos); łc. lumen, lux;
ang. light; fr. lumiere; nm. Licht
1. W scholastyce: przenośne określenie
władzy poznawczej u człowieka.
Ś w i a t ł o i n t e l e k t u a l n e (lumen
intellectuale) — własność —^ intelektu (Ib)
czynnego, którego swoistą funkcją jest
sprawianie, iŜ z obrazów dostarczanych przez
zmysły zostają wydobyte treści poznawalne
umysłowo.
2. teol. Ś w i a t ł o n a d p r z y r o d z o -
n e (lumen supranaturale), światło wiary (lu
men fidei) w przeciwstawieniu do świa
tła n a t u r a l n e g o (lumen natur ale) (tzn.
władz poznawczych przysługujących w spo
sób istotny naturze ludzkiej) — to samo, co
—> wiara (3a), uzdolnienie pozwalające na
turalnym władzom człowieka — intelekto
wi i woli — uznać BoŜe Objawienie.
Ś w i a t ł o chwały (lumen gloriae) —
uzdolnienie nadprzyrodzone, pozwalające
człowiekowi zbawionemu oglądać Boga
bezpośrednio („twarzą w twarz").
Ś w i a t ł o ś ć w i e k u i s t a (luxaeterna) —
przenośnie: Ŝycie wieczne w Bogu, zba-
wienie.
ŚWIATOPOGLĄD ang. world outlook,
world view; rmi. Weltanschauung
Termin powstały jako dosłowne tłuma-
czenie nm. Weltanschauung — określenia,
jakiego w XVIII w. uŜył F. E. D. SCHLEIER-
MACHER przez analogię do Weltbild („obraz
świata"), a rozpowszechnionego w 2. poł. XIX
w. przez W. DILTHEYA (posługiwał się nim
teŜ S. BRZOZOWSKI). Polskie słowniki
poprawnościowe wymieniają jako równo-
waŜnik znaczeniowy słowa 'światopogląd'
wyraŜenie „pogląd na świat".
Współcześnie: zespół ogólnych przekonań i
twierdzeń, które mają się składać na spójny
— przynajmniej w oczach jego zwolenników
czy wyznawców — i całościowy obraz
rzeczywistości (tego, co istnieje) oraz
związanych z tymi przekonaniami ocen i
norm, wyznaczających postawy i
ukierunkowujących postępowarue.
866
ŚWIATOPOGLĄD
O światopoglądzie moŜna mówić:
a) w sensie podmiotowym — jako o czy-
imś poglądzie na świat. Podmiotem moŜe tu
być zarówno indywidualny człowiek, jak i
określona grupa społeczna (klasa, pokolenie,
organizacja religijna, partia polityczna, szkoła
filozoficzna);
b) w sensie przedmiotowym — jako o
uporządkowanym zbiorze twierdzeń,
stanowiącym podstawę do budowania
zintegrowanego obrazu świata.
Konstrukcja światopoglądu jest wynikiem
tendencji ludzkiego myślenia do syn-
tetyzujących ujęć rzeczywistości, co uzyskuje
się przez integrację róŜnego rodzaju wiedzy
szczegółowej i potocznego do-świadczerua,
uogólnianych w pewien całościowy obraz.
Specyficzną cechą światopoglądu jest
niezupełność, będąca przejawem jego
naturalnej wewnętrznej dynamiki, podatności
na doskonalenie, podlegania ciągłemu
rozwojowi. Światopogląd jest z natury
systemem otwartym, niemniej ma on swe
centrum, które przesądza o sposobie
porządkowania całości. Centrum takim moŜe
być dana religia, filozofia czy system
religijno-filozoficzny (np. w światopoglądzie
materialistycznym, marksistowskim,
spirytualistycznym, chrześcijańskim, kato-
lickim itp.). Światopogląd nie jest czymś
jednoznacznie wyznaczonym przez wyniki
nauk szczegółowych — przyrodniczych,
humanistycznych — czy określonej filozofii,
sama bowiem wiedza, filozoficzna czy
867
ŚWIATOPOGLĄD
naukowa, nie wystarcza do tego, by zaan-
gaŜować całą osobowość ludzką, by podjąć
decyzję w sprawie wyboru i realizacji celu
Ŝycia. Troska o trafność i skuteczność tego
rodzaju decyzji prowadzi do racjonalizacji
światopoglądu, jednakŜe nie do utoŜsamiania
go z wiedzą, gdyŜ poza wiedzą pozostaje w
światopoglądzie jeszcze miejsce na wiarę w
coś albo w kogoś, miejsce na zaufanie.
Z tego punktu widzenia moŜna wyróŜniać
światopoglądy racjonalne i nieracjonalne,
scjentystyczne i niescjentystyczne, religijne i
niereligijne. Światopogląd rac j o n a l n y
odwołuje się do nauk szczegółowych i
filozofii zgodnie z zakresem ich
metodologicznych kompetencji i ogranicza w
swych podstawowych punktach wpływ
nawyków, popędów, nastrojów na
podejmowane decyzje. Światopogląd
s c j e n t y s t y c z n y buduje obraz świata
syntetyzując wyniki nauk szczegółowych i
ekstrapolując ich teorie i hipotezy na
problemy sensu świata, sensu Ŝycia,
moralności. Światopogląd r e l i g i j n y
wspiera się na zaufaniu do Boga, na oso-
bowym kontakcie z Nim, i odwołuje się do
Objawienia. Światopogląd chrze-
ś c i j a ń s k i jest światopoglądem religij-
nym i moŜe być zarazem światopoglądem
racjonalnym; składają się nań: wiara religijna,
wiedza filozoficzna (np. o istnieniu Boga, o
nieśmiertelności duszy ludzkiej) i wiedza
naukowa.
868

T 2. teol. syn.—> Misterium (2, zwłaszcza
TABULA RASA (nłc. dabula msa> (TOMASZ
z AKWINU) = wygładzona tablica woskowa,
na której niczego jeszcze nie zapisano) ang.
white paper (J. LOCKE); fr. tahle rasę
Obrazowe przedstawienie iimysłu, w któ-
rym pojęcia mogą powstawać wyłącznie pod
wpływem doświadczenia (^ empi-ryzm /!/
genetyczny). Samo wyraŜenie wywiedzione
zostało z następującego fragmentu De anima
ARYSTOTELESA: „hósper en grammatefo ho
methen hyparchei ente-lecheia gegrammenon"
(III, 4; 430 al); stanowi ono uwyraźnienie (w
słowie rasa) zawartej tam myśli,
wyakcentowane w ten właśnie sposób przez
TOMASZA Z AKWINU {QuaesHones disputatae
De anima, VIII, ad Resp.; zob. teŜ Suma teoL,
I, 89, 1, 3). ALEKSANDER z HALES komentując
ten fragnent, odnosi obraz niezapisanej tablicy
do relacji, w jakiej —> intelekt (la)
moŜnościowy pozostaje wobec —> intelektu
(Ib) czynnego. Do rozpowszechnienia się
obiegowej figury tabula rasa w języku
filozoficznym przyczynił się prawdopodobnie
G. W. LEIBNIZ, który krytykując wyraŜoną w
niej ideę u J. LOCKE'A, tę mianowicie, Ŝe
umysł ludzki w chwili narodzin wolny jest od
jakiejkolwiek wiedzy wrodzonej {white pa-
per), uwaŜa, iŜ jest to idea czysto fikc}^na.
TAJEMNICA gr. mysterion; łc. mysterium;
ang. mystery; fr. mystere; nm. Mysterium
1. U G. MARCELA: nieogarniona rozumem i
nieprzenikniona dla niego prawda, w której
człowiek jest pogrąŜony; inaczej:
869
TAUTOLOGIA
„metaproblem", w który człowiek włączony
jest osobiście i całkowicie, owa prawda
bowiem dotyczy jego istnienia. Tajemnica jest
tjan, co naleŜy do sfery istnienia, w od-
róŜnieniu od —> problemu (2), naleŜącego do
sfery posiadania. Tajemnice dotyczą spraw
wiary, miłości, wierności, nadziei, istnienia.
be); mówi się o tajemnicach wiary i te dzieli
się na takie, których bądź to samo istnienie,
bądź teŜ istnierue i natura są dla rozumu
ludzkiego niedostępne.
TAUTOLOGIA <gr. <tautologia> (2) = po-
wtarzanie tego, co juŜ zostało powiedziane)
nłc. tautologia (2); ang. tautology; fr.
tautologie; nm. Tautologie
1. log. Takie wyraŜenie zbudowane z
symboli —> zmiennych oraz ze -^ stałych (a)
logicznych, które przy kaŜdej interpretacji
zm.iennych staje się zdaniem prawdziwym;
innymi słowy: wyraŜenie prawdziwe w kaŜdej
niepustej dziedzinie. Na przykład wyraŜenie
„p lub nie-p", gdzie p jest zmienną
reprezentującą dowolne zdanie, jest
prawdziwe przy kaŜdej interpretacji p, a więc
jest prawdziwe dla kaŜdego zdania,
prawdziwego lub fałszywego, podstawionego
w miejsce p, czy będzie to zdanie z dziedziny
matematyki (np. 2 + 2 = 5 lub nieprawda, Ŝe 2
-I- 2 = 5), czy zoologii, meteorologii,
astrologii itp. Przykład tautologii ze
zmiennymi nazwo-wymi: Jeśli kaŜde A jest B,
to nieprawda, Ŝe pewne A nie jest B. Formuła
ta staje się prawdziwa niezaleŜnie od tego,
jakie nazwy zostaną podstawione za zmienne
Ai B, czyli prawdziwa w kaŜdej dziedzinie.
Zbiór tautologii pokrywa się ze zbiorem
twierdzeń klasycznego —> rachunku
logicznego, stąd tautologie nazywa się często
prawami logiki.
Termin „tautologia", zaczerpnięty z języka
potocznego i uŜyty na oznaczenie prawa
logiki, został wprowadzony do logiki w latach
dwudziestych XX w. dla
870
TEIZM
podkreślenia, Ŝe prawo takie nie dostarcza
Ŝadnej informacji o świecie, będąc prawdziwe
przy kaŜdym moŜliwym stanie rzeczy-
wistości; zachowuje się więc pod tym wzglę-
dem analogicznie jak nic nie mówiący układ
słów zwany tautologią na gruncie stylistyki
lub dawnej retoryki (zob. niŜej /2/). Z filo-
zoficznego punktu widzenia tautologie logi-
czne są najbardziej bezspornym przykładem
twierdzeń a priori, czyli takich, które są
prawdziwe niezaleŜnie od jakiegokolwiek
doświadczenia.
2. Wypowiedź, w której wyraz określający
nie wzbogaca treści wyrazu określanego, lecz
ją tylko powtarza; traktowana zwykle jako
figura retoryczna lub po prostu jako
stylistyczna nieporadność.
TEIZM (gr. theós; nic. theista = teista, ten
kto wierzy w Boga) ang. theism; b. theisme;
nm. Theismus
Termin „teista", pochodzenia angielskiego
(theist), powstał juŜ w XVI w., a rozpo-
wszechniony został przez R. CUDWORTHA w
XVII w. UŜywany w Anglii zamiennie z
terminem „deista" (deist), który jest pocho-
dzerua francuskiego (deiste), na przełomie
XVII i XVIII w. oznaczał postać niedowiar-
stwa, zachowującego wprawdzie wiarę w
istnienie Boga, lecz odrzucającego Obja-
wienie chrześcijańskie. Obydwa terminy (nm.
Theist — Deist) odróŜnił ostatecznie od siebie
dopiero w 1781 r. I. KANT {Krytyka czystego
rozumu, A 631, B 659).
Współcześnie: stanowisko będące odmianą
—^ monoteizmu, przyjmujące: a) istnienie
Boga (w przeciwieństwie do —> atei-zmu /a/)
— b) jedynego (w przeciwieństwie do —>
politeizmu), c) osobowego i transcendentnego
(w przeciwieństwie do -^ panteizmu), d)
będącego stwórcą świata (w przeciwieństwie
do -^ materializmu /1 /) i e) sprawującego nad
nim opatrznościową opiekę (w
przeciwieństwie do -> deizmu /I/; —>
Opatrzność /II/). Istotną tezą teizmu jest
twierdzenie, Ŝe Bóg jest bytem osobowym.
871
TEMPERAMENT
TELEOLOGIA <gr. teleos = doskonały,
osiągający cel + logos - słowo, nauka) nłc.
teleologia; ang. teleology; fr. teleologie; nm.
Teleologie
Termin utworzony w XVIII w. przez CH.
WOLFFA (Philosophia rationalis sive logica,
1728).
1. Dociekania dotyczące —> celu (1, 2) lub
-> celowości.
2. Równoznacznik -^ finalizmu, zwany teŜ
teleologizmem, tj. doktryna, według której
istnieje w świecie celowość, nakładająca się
na przyczynowość sprawczą; vs-^
mechanicyzm (2). RozróŜnia się:
a) teleologie metafizyczną — rozwój
świata podporządkowany jest ostatecznemu
celowi;
b) teleologie transcendentną — świat i
wszystkie rzeczy mają oprócz celów im-
manentnych cel znajdujący się poza nimi —
Boga;
c) teleologie immanentną — cel świata i
wszystkich rzeczy zawarty jest w nich sa-
mych;
d) teleologie antropocentryczną — czło-
wiek jest celem wszystkich rzeczy i siebie
samego; -^ antropocentryzm.
TELEOLOGIZM syn.-^ Finalizm.
TELEONOMIA (gr. telos = cel + nómos =
prawo) ang. teleonomy; fr. teleonomie, tele-
nomie
Termin wprowadzony przez C. S. Pii-
TENDRIGHA (1958) dla odróŜnienia właści-
wego naukom biologicznym pojęcia -^ fi-
nalizmu (3) od metafizycznego bądź teŜ
witalistycznego pojęcia —> teleologii (2);
współcześnie coraz częściej stosowany w
naukach przyrodniczych (m. in. przez J.
MONODA) na określenie właściwości przy-
stosowawczych uporządkowania, organizacji i
-^ homeostazy (2) struktur i funkcji
organizmów Ŝywych.
TEMPERAMENT (łc. temperamentum =
proporcjonalna mieszanina elementów ja-
872
TEOCENTRYZM
kiejś całości, umiar) gr. krasis; ang. temper,
fr. temperament; nm. Temperament
Zespół cech psychosomatycznych czło-
wieka, charakteryzujących głównie jego
emocjonalność, aktywność, plastyczność,
wytrwałość. Elementarne składniki tem-
peramentu są zaleŜne od wrodzonych cech
biochemicznych, anatomicznych i fizjolo-
gicznych, ale są teŜ w pewnym zakresie
modyfikowane przez wpływy środowisko wo-
kultur o we. —> Charakter (1).
TEOCENTRYZM <gr. theós = Bóg + ken-
tron (łc. centrum) = punkt środkowy) ang.
theocentrism
1. W historii filozofii — postawa będąca
wyrazem przekonania, Ŝe Bóg jest przyczyną,
ośrodkiem i ostatecznym celem wszystkiego,
co jest, i Ŝe w tej perspektywie powinny być
rozpatrywane zwłaszcza zagadnienia
dotyczące sensu istnienia, losu i (róŜniąca się od teologii jedynie sposobem
przeznaczenia człowieka.
2. Zasada strukturalna teologii chrześci-
jańskiej, akcentującej merytoryczne pier-
wszeństwo zagadnień dotyczących bez-
pośrednio Boga. Właściwie pojęty teocen-
tryzm nie przeciwstawia się tu antropo-
centryzmowi czy chrystocentryzmowi, gdyŜ
teologia ze względu na róŜne swe aspekty
moŜe być zarazem teocentryczna,
antropocentryczna i chrystocentryczna.
TEODYCEA (nłc. <theodicea> z gr. theós =
Bóg + dike = prawo, sprawiedliwość) ang.
theodicee, theodicy; fr. theodicee; nm. Theodi-
zee
Termin wprowadzony przez G. W. LEIB-
NIZA (1710) w tytule traktatu filozoficznego
poświęconego obronie sprawiedliwości BoŜej
w odpowiedzi na zarzuty przeciwko istnieniu
Opatrzności, oparte na stwierdzeniu istnienia
zła w świecie {Essais de Theodicee sur la
bonte de Dieu, la liberte de l'homme et forigine
du mai).
Od XIX w. — dział metafizyki, zwany
równieŜ teologią racjonalną lub teologią
naturalną (filozofią Boga), rozpatrujący
873
TEOLOGIA
zagadnienie istnienia Boga i Jego istoty.
Szukając ostatecznych racji istnienia cze-
gokolwiek, teodycea w powiązaniu z me-
tafizyką ogólną uzasadnia istnienie Bytu
absolutnego i wskazuje na szereg Jego
przymiotów.
TEOLOGIA (gr. <theologta> = wiedza o
sprawach boskich, od theós = Bóg -i- logos =
słowo, nauka) nłc. theologia, doctrina sacra;
ang. theology; fr. theologie; nm. Theologie
1. U ARYSTOTELESA: theologike — najwyŜ-
sza z nauk teoretycznych (zwana teŜ w ję-
zykach nowoŜytnych „teologiką"), zajmująca
się badaniem bytów oddzielnych i zarazem
nieruchomych, a więc pierwszych przyczyn,
które są wieczne. Bliskoznacznikiem
Arystotelesowskim „teologii" jest „filozofia
pierwsza", bliskoznacznikiem
poarystotelesowskim — „metafizyka"
poznania).
2. Odrębny typ poznania czerpiącego dane
ze źródeł nadprzyrodzonych (z Ob-jawierua),
mający na celu systematyczną interpretację
tych danych oraz racjonalną refleksję wokół
nich. RóŜne religie mogą inspirować swe
własne teologie, a nawet
— jak w przypadku religii chrześcijańskiej
— róŜne systemy teologiczne, jednakŜe w
odróŜnieniu od filozofii historycznie
ukształtowaną teologię moŜna uwaŜać za
specyficzny twór chrześcijaństwa w kulturze
europejskiej, w której dziejach łączyła się
ściśle z filozofią lub z humanistyką. Filozofia
dostarcza teologii odpowiedniej aparatury
pojęciowej (bez której nie moŜna by uprawiać
np. teologii dogmatycznej lub teologii
moralnej), a takŜe przesłanek metafizycznych
(—> teodycea), zwłaszcza zaś
antropologicznych.
We współczesnej teologii katolickiej, w
zaleŜności od zasady podziału, róŜni autorzy
wyodrębniają róŜne jej działy; m. in. Y.
CONGAR wyróŜnia następujące:
I. Teologia historyczna: A) historia biblijna,
do której naleŜą: a) wstęp do Pisma
874
TEOLOGIA APOFATYCZNA
Świętego, b) egzegeza — interpretacja Pisma
Świętego, c) teologia biblijna; B) historia
Kościoła.
II. Teologia doktrynalna: A) teologia
dogmatyczna, która stara się pogłębić zro-
zumienie tego, w co naleŜy wierzyć {cre-
denda); ze względu na metodę dzieli się ona
na: a) teologię pozytywną, czyli filolo-giczno-
historyczną interpretację danych Objawienia,
b) teologię spekulatywną, przedstawiającą
nadto racje rozumowe i łączącą poszczególne
wnioski w harmonijną całość; B) teologia
moralna, która wraz z teologią ascetyczną i
mistyczną ma za przedmiot to, co naleŜy
czynić {agenda) w dziedzinie moralno-
religijnej.
III. Teologia praktyczna: A) prawo kano-
niczne; B) teologia pastoralna, podająca za-
sady i wskazania dla pracy duszpasterskiej.
Współczesna teologia, której rozwój za-
znaczył się jeszcze przed soborem waty-
kańskim II, podejmuje nowe tematy, w
związku z czym mówi się np. o teologii
„rzeczywistości ziemskich" (G. THIELS), o
teologii pracy, teologii wyzwolenia, itp.
TEOLOGIA APOFATYCZNA (apofaza)
(gr. apophatikós = negatywny, przeczący)
ang. apophatic theology; fr. theologie apopha-
tique
Nurt teologii rozwijanej głównie w Ko-
ściele wschodnim, podkreślającej dystans
poznawczy ludzkiego umysłu wobec rze-
czywistości Boga; w poznawaniu natury Boga
stosuje ona metodę negacji uwaŜając, Ŝe same
tylko pojęcia nie wystarczają do określenia,
kim jest Bóg. W szczególności zakłada
egzystencjalną i osobową postawę człowieka
wobec poznawanej rzeczywistości Boga,
wyklucza moŜliwość jej poznania w sposób
czysto intelektualny i abstrakcyjny, a w
określaniu natury Boga posługuje się
antynomią i paradoksem. Teologię
apofatyczną, która podkreśla transcendencję
Boga, uzupełnia teologia
k a t a f a t y c z n a , która zwraca uwagę
na immanencję Boga, próbując
875
TEOLOGIA NEGATYWNA
określić Jego atrybuty na podstawie mani-
festacji Boga w bytach stworzonych.
-^ Apofatyzm zapoczątkowany został w
neoplatonizmie, zwłaszcza przez PLOTY-NA.
Tradycja uwypuklająca tajemnicę, od-
mienność i niepoznawalność Boga silniej się
zaznaczyła w kontemplacyjnym Kościele
prawosławnym Wschodu aniŜeli w racjo-
nalnie ukienmkowanym łacińskim Kościele
Zachodu. W t5mri ostatnim odpowiednikiem
teologii apofatycznej jest —> teologia nega-
t5rwna.
TEOLOGIA FUNDAMENTALNA <nłc.
<theologia fundamentalis>) ang. fundamental
theology; fr. theologiefondamentale; nm. Fun-
damentaltheologie
Teoria podstaw teologii. Posługując się
dan5ani naturalnymi i wykorzystując osiąg-
nięcia egzegezy i teologii biblijnej, bada ona
genezę i rozwój Objawienia chrześcijańskiego
oraz jego aktualizację w Kościele.
Na określenie przedmiotu i zakresu badań
teologii fundamentalnej uŜywano dawniej
nazwy „apologetyka". Współcześnie
określerue to jest coraz rzadziej stosowane ze
względu na obciąŜenie odnośnej dyscypliny,
rozumianej niegdyś przede wszystkim jako
apologia religii chrześcijańskiej, polemicznym
i spekulatywnym sposobem jej uprawiania.
TEOLOGIA KATAFATYCZNA <gr. ka-
taphatikós = twierdzący) —> Teologia
apofatyczną.
TEOLOGIA NATURALNA (teologia ra-
cjonalna) (nłc. dheologia naturalis>) ang.
natural theology, fr. theologie naturelle; nm.
natUrliche Theologie
syn.^> Teodycea w XIX-wiecznym uŜyciu
tego terminu.
TEOLOGIA NEGATYWNA (nłc. <theo-
logia negativa>) ang. negative theology; fr.
theologie negative; rim. negative Theologie
876
TEOLOGIA RACJONALNA
Tradycyjna nazwa metody myślenia o Bogu
zakładającej pojmowanie Boga przez
stosowanie doń kolejnych twierdzeń, które by
negowały wszelkie zrozumiałe o Nim
orzekanie. Zamiast przypisywać Bogu róŜne
doskonałości na zasadzie rozumowania przez
analogię do pozytywnych własności bytu
stworzonego, metoda ne-gatjrwna skupia się
na orzekaniu, czym Bóg nie jest, przez
wykluczanie z racjonalnego pojęcia o Bogu
wszelkich opisujących Go predykatów.
Logiczną konsekwencją tego byłoby
„zanegowanie" samego bóstwa jako
przedmiotu tej teologii, gdyŜ „bóstwo" to teŜ
określenie zrozumiałe, a zatem słowo
„teologia", czyli „nauka o Bogu", utraciłoby
swoją zasadność. Kresem metody negatywnej
jako metody racjonalnej jest dotarde do
rzeczywistości transcendentnej i odwołanie
się do intuicji, co juŜ jednak wykracza poza
granice ekspresji językowej i wiąŜe się z
mistycyzmem.
Teologia negatywna, rozwijana w Kościele
zachodnim, jest odpowiednikiem -> teologii
apofatycznej, charakterystycznej dla Kościoła
wschodniego. Trudno jest zdefiniować
wyraźnie status epistemo-logiczny teologii
negatywnej, którą do IV w. określano raczej
terminem aphairesis (m.etoda aferetyczna),
oznaczającym intelektualny akt abstrakcji,
aniŜeli terminem apóphasis. Metodę
aferetyczna w rozwijanej przez siebie teologii
stosowali m. in. AUGUSTYN, JAN SZKOT
ERIUGENA, ANZELM z CANTERBURY, TOMASZ
Z AKWINU, MIKOŁAJ z KuzY, ŚW. JAN OD
KRZYśA.
TEOLOGIA RACJONALNA <nłc. <theo-
logia rationalis>) ang. rational theology; fr.
theologie rationnelle
Teologia opierająca się w swych docieka-
niach wyłącznie na danych doświadczerua i
rozumie; syn.—> teologia naturalna.
TEONOMIZM <gr. theós = Bóg + nómos =
prawo) ang. theonomy; fr. theonomie; nm.
Theonomie
877
TEORIA
et. Odmiana —> deontologizmu (a) hete-
ronomicznego, według której normy moralne
zostały podyktowane wprost przez Boga. Jego
wolna decyzja jest źródłem i jedynym
uzasadnieniem wszelkich wartości moralnych
(J. DUNS SZKOT, W. OCKHAM). -^ Etyka (1)
(heteronomiczna).
TEORIA (gr. <theoria> (1) = oglądanie, ba-
danie; rozwaŜanie) nłc. theoria; ang. theo-ry;
fr. theorie; nm. Theorie
1. U ARYSTOTELESA: myślny ogląd wiecz
nego bytu (—> poznanie /lA/ teoretyczne).
U PLOTYNA: bezpośrednie poznanie i kon-
templacja świata umysłowego, osiągalnego
dla jaźni i duszy przez to, Ŝe odwracają się
one od danych zmysłowych i od swych
namiętności, a skupiają na trosce o siebie.
2. Jakikolwiek usystematyzowany zbiór
twierdzeń dotyczący jakiejkolwiek dziedziny.
W tym znaczeniu moŜna mówić równieŜ o
teoriach filozoficznych.
3. Rezultat działalności czysto badawczej,
pojmowanej w opozycji do działalności
praktycznej, czyli praktyki. Kategorie te
występują m. in. w filozofii marksistowskiej,
w której jednym z czołowych zagadnień
epistemologicznych jest stosunek teorii do —
> praktyki (1).
4. metod, a) W metodologii nauk dedu-
kcyjnych: zbiór twierdzeń obejmujący ak-
sjomaty oraz ich konsenwencje i nie za-
wierający poza tym Ŝadnych innych twier-
dzeń; inaczej: —> system dedukcyjny.
b) W metodologii nauk empirycznych: zbiór
pojęć i twierdzeń, które odnoszą się do
określonej dziedziny rzeczywistości. Oprócz
pojęć opisowych, tj. słuŜących do opisu
faktów doświadczenia, zbiór taki zawiera
takŜe pojęcia teoretyczne, które nie mają
bezpośredniego odniesienia do przedmiotów
danych w doświadczeniu. Przykłady pojęć
teoretycznych: siła, masa, libido (w
psychoanalizie), opirua publiczna (w
socjologii), itp. Pojęcia te występują w
twierdzeniach pełniących funkcję —> wy-
878
TEORIA DECYZJI
jaśniania (2) w stosunku do danych do-
świadczenia, np. prawa mechaniki operujące
pojęciem siły słuŜą do wyjaśniania zjawisk
ruchu. -> Redukcja (4) teorii.
TEORIA DECYZJI ang. decision theory; fr.
theorie de la decision; rm\. Entscheidungs-
theorie
Teoria matematyczna, mająca zastosowania
w ekonomii, psychologii, metodologii nauk,
strategii itp. -^ Decyzję (3) podejmuje się jako
rozwiązanie problemu decyzyjnego,
charakteryzowanego w tabeli zwanej macierzą
wyników, w której wymienia się w kolejnych
wierszach moŜliwe do podjęcia działania, w
kolumnach zaś stany rzeczy mające wpływ na
wyniki poszczególnych działań. Na
przecięciach wierszy i kolumn, np. wiersza d i
kolumny s, wpisuje się wynik działania d w
przypadku, gdy zajdzie stan s. Na przykład
gdy zabezpieczę się od włamania (działanie d)
i włamanie istotnie nastąpi (stan s), to
wynikiem będzie liczba wyraŜająca wysokość
odszkodowania.
RozróŜnia się trzy typy problemów decy-
zyjnych w zaleŜności od stopnia pewności
naszej wiedzy na temat stanów rzeczy:
a) Jeśli wiemy na pewno, jaki stan rzeczy
nastąpi przy danym działaniu (np. jeśli
kupując gazetę podamy złotówkę, to Ŝądaną
gazetę otrzymamy), to jest to decyzja w
warunkach pewności.
b) Jeśli znamy tylko prawdopodobieństwa
stanów rzeczy, od których zaleŜy wynik (np.
w grze w orła i reszkę), to jest to decyzja w
warunkach ryzyka.
c) Jeśli nie potrafimy przypisać nawet
prawdopodobieństwa stanom rzeczy, od
których zaleŜą wyniki poczynań, to jest to
decyzja w warunkach (zupebiej) niewiedzy;
tak bywa np. wtedy, gdy nie potrafimy
przewidzieć z jakimkolwiek prawdopodo-
bieństwem posunięć partnera w grze.
Zagadnienie decyzji w warunkach ryzyka
wywodzi się z sięgających jeszcze XVII w.
rozwaŜań matematyków, filozo-
879
TEORIA INFORMACJI
fów i ekonomistów. W dziejach filozofii
słyrmy stał się -^ „zakład" Pascala, dotyczący
decyzji przyjęcia wiary chrześcijańskiej,
traktowanego jako decyzja w warunkach
ryzyka. Kryteria decyzji w warunkach
niepewności zostały ujęte w teorię
matematyczną w XX w. w ramach -^ teorii
gier, rozwijanej w czasach drugiej wojny
światowej w związku z zagadnieniami
militarnymi. Teoria decyzji znajduje obecnie
zastosowanie w metodologii nauk, gdzie
rozpatruje się w jej kategoriach problem
racjonalnego przyjmowania hipotez, np.
zyskiem jest przyjęcie hipotezy prawdziwej, a
stratą przyjęcie fałszywej. Teoria decyzji
wnosi więc wkład do sprecyzowania
filozoficznej idei -> racjonalności (2).
Niektóre jej problemy są rozwaŜane równieŜ
na gruncie -> prakseologii.
TEORIA GIER ang. theory ofgames, gamę
theory; fr. theorie des ieux; nm. Theorie der
Spiele
Dział matematyki zajmujący się badaniem
modeli sytuacji konfliktowych. Obejmuje on
szereg róŜnych teorii, z których kaŜda zajmuje
się pewnym zakresem -^ gier (2).
TEORIA INFORMACJI ang. information
theory; fr. theorie de I'information; nm. Infor-
mationstheorie
Dyscyplina naukowa, dla której przedmio-
tem badań jest -^ informacja (1). W skład
teorii informacji wchodzą co najmniej trzy
działy:
a) jakościowa teoria ir\formacji, usiłująca
odpowiedzieć na pytanie: co to jest in-
formacja. Najpełniejszą próbę zbudowania
jakościowej teorii informacji zaprezentował
M. MAZUR;
b) teoria ilości informacji, wskazująca, w
jaki sposób mierzyć ilość informacji. Znane
jest podejście statystyczne (R. V. L. HARTLEY,
C. E. SHANNON, L. BRILLOUIN, N. WIENER) oraz
niestatystyczne (R. S. INGARDEN, K.
URBANIK);
880
TEORIA MNOGOŚCI
c) teoria wartości informacji, przypo-
rządkowująca informacji pewną wartość (A.
A. CHARKIEWICZ, M. M. BONGARD, E. KO-
FLER).
Najstarszym z tych działów jest teoria ilości
informacji, zwana takŜe skrótowo teorią
informacji. Teoria ilości informacji wyrosła z
potrzeb telekoniunikacji, czyli z problemów
przesyłania informacji na duŜe odległości;
pojawiły się one w związku z wynalazkiem
telegrafu i telefonu, a stały się jeszcze bardziej
aktualne dzięki wynalazkom radia, telewizji,
radaru. Pojęcie ilości informacji jest związane
z pojęciem nieokreśloności, nie zaś z
pojęciem wiedzy. Stanowi, którego
prawdopodobieństwo wynosi p,
przyporządkowuje się ilość informacji równą
-log p (ujemnemu logarytmowi z p).
Teoria informacji bywa traktowana jako
dział cybernetyki. W bardziej adekwatnym
ujęciu uwaŜa się teorię informacji za
samodzielną dyscyplinę naukową, aczkolwiek
pojęcie informacji jest jednym z odzwierciedlania (rekonstrukcji) w świa-
podstawowycłi pojęć cybernetyki. Z in-
formacjami bowiem ma się do czynienia takŜe
w przypadku obiektów, do którycłi nie
odnoszą się pojęcia łączności i stero-
wania.
TEORIA MNOGOŚCI ang. set theory; t.
theorie des ensembles; nm. Mengenlehre,
Mengentheorie
Zaliczana do matematyki lub do logiki
teoria zajmująca się -^ zbiorami (1) w sensie
dystrybutywnym. Obejmuje ona —> rachunek
zbiorów (algebrę zbiorów), —> teorię relacji,
-^ teorię zbiorów uporządkowanych oraz
teorię —> mocy zbiorów. Dwie pierwsze z
wymienionych teorii odnoszą się do
wszelkich zbiorów bez rozróŜniania zbiorów
skończonych i nieskończonych; dwie ostatnie
dotyczą zbiorów nieskończonych. Pod
pojęciem zbioru nieskończonego rozumie się
taki zbiór, który zawiera podzbiór będący jego
częścią właściwą; np. zbiór wszystkich liczb
parzystych jest czę-
881
29 — Słownik filozoficzny
TEORIA POZNANIA
ścią właściwą zbioru liczb całkowitych. Za
twórcę teorii mnogości uwaŜa się G. CAN-
TORA, chociaŜ pewne jej fragmenty były
konstruowane wcześniej, np. sam rachunek
zbiorów zapoczątkował G. W. LEIBNIZ.
TEORIA MODELI ang. theory of models,
model theory; rmi. Modell-Theorie
log. Dział —> logiki matematycznej (1)
obejmujący badania -> modeli (3) teorii de-
dukcyjnych. Termin wprowadzony przez A.
TARSKIEGO.
TEORIA MORALNOŚCI
Pojęcie obejmujące swym zakresem analizy
etyczne, etologiczne i metaetyczne.
TEORIA NAZW syn.^ Rachunek nazw.
TEORIA ODBICIA ma. Reflexionstheorie
Nazwa stanowiska w teorii poznania, według
którego poznanie jest procesem
domości człowieka istniejącej niezaleŜnie od
niego rzecz5rwistości przyrodniczej i spo-
łecznej. Stanowisko to utrzymywane jest
głównie przez przedstawicieli materializmu
dialektycznego.
TEORIA POZNANIA ang. theory ofknow-
ledge; fr. theorie de la connaissance; nm.
Erkenntnis theorie
Polski odpowiednik niemieckiego terminu
Erkenntnistheorie (według dawniejszej
pisowni: Erkenntnisstheorie), którego ukucie
przypisuje się K. L. REINHOLDOWI
(wcześniejsze jego określenia tego samego
przedmiotu: Theorie des menschlichen Vor-
stellungsvermógen — 1789, Wissenschaft des
gesammten Erkenntnissvermógens — 1791).
Nazwa spopularyzowana w 2. poł. XIX w.
przez E. ZELLERA (1862) na określenie dys-
cypliny filozoficznej nazywanej teŜ episte-
mologią, gnozeologią, noetyką, krytyką
(poznania), kryteriologią (w średniowieczu
problematykę mieszczącą się w ramach tej
dyscypliny określano nazwami
882
TEORIA POZNANIA
logica maior, logica mateńalis). Teoria po-
znania ukonstytuowała się jako odrębna nauka
filozoficzna w czasach nowoŜytnych w
związku z poglądem, iŜ poznanie bytu winno
być poprzedzone przez uprawomocnienie
(wykazanie wartości) tego po-znarua (R.
DESCARTES, I. KANT).
Teoria poznania jest jednym z podsta-
wowych działów filozofii, którego przed-
miotem jest poznanie ludzkie, tj. stosunki
zachodzące między podmiotem a przed-
miotem w akcie poznawania, w aspekcie jego
—> prawdziwości (1). MoŜna wyróŜ-nić.co
najmniej trzy zasadnicze koncepcje teorii
poznania. Są to:
1. Koncepcja teorii poznania jako auto-
nomicznej nauki filozoficznej, która bada
poznanie jako informatora (w aspekcie jego
prawdziwości) celem uzyskania ostatecznej
oceny — lub kryteriów oceny — wartości
poznawczej jego faktycznych rezultatów.
2. Metafizykalna koncepcja teorii poznania
jako teorii struktury bytowej czynności i
władz poznawczych (dział metafizyki
człowieka).
3. Koncepcja psychofizjologiczna, która
bada poznanie ludzkie jako fragment rze-
czywistości w świetle teorii przyrodniczych,
psychologicznych i socjologicznych.
4. Na gruncie pozytywistyczno-anali-
tycznym sprowadza się często teorię poznania
do logiczno-lingwistycznych analiz
wypowiedzi dotyczących poznania i jego
wartości.
MoŜna wyróŜnić następujące główne działy
teorii poznania:
a) rozwaŜania wstępne, dotyczące wyboru
punktu wyjścia i metody teorii poznania;
b) analizę i typologię czynności poznaw-
czych. Z tą problematyką wiąŜą się spory o
źródła poznania (aprioryzm - aposterio-ryzm,
racjonalizm - irracjonalizm);
c) zagadnienie przedmiotu (zakresu) po-
znania, z czym wiąŜą się spory między re-
alizmami i ideaUzmami róŜnych typów;
883
TEORIA PRZEDMIOTU
d) zagadnienia definicji, właściwości i
poznawalności (kryterium) prawdy: klasyczna
i nieklasyczne definicje prawdy (absolutyzm -
relatywizm, dogmatyzm -sceptycyzm,
agnostycyzm);
e) szczegółowe zagadnienia prawdziwości
poznania ludzkiego, np. zagadnienie
uniwersaliów.
Oprócz teorii poznania ogólnej wyróŜnia
się teorię poznania szczegółową.
Zakres i problematykę teorii poznania
moŜna bliŜej określić poprzez jej stosunek do
dyscyplin pokrewnych: metafizyki, logiki,
metodologii i psychologii. Zwłaszcza w
odniesieniu do metafizyki stosunek ten był
ujmowany rozmaicie: zgodnie ze sta-
nowiskiem R. DESCARTES'A, J. LOCKEA, I. KAN-
TA rozwaŜania nad moŜliwością i granicami
poznania (wiedzy) winny być pierwotne w
stosunku do dociekań nad naturą
rzeczywistości; kontrowersyjne względem
tego stanowisko reprezentowali m. in. B.
SPINOZA, G. W. F. HEGEL, następnie A. N.
WHITEHEAD, M. HEIDEGGER, Ć. GILSON, któ-
rzy dociekania teoriopoznawcze traktowali
jako wtórne wobec tez metafizycznych. Jeśli
chodzi o stosunek teorii pozna-rua do logiki i
psychologii, na ogół przyjmuje się, Ŝe kaŜda z
nich rozpatruje poznanie ludzkie z innego
punktu widzenia: logika dotyczy poprawności
czynności poznawczych; psychologia
analizuje powstawanie, rozwój i przebieg
procesów poznawczych; teoria poznania
dodeka istoty poznania prawdziwego i jego
wartości.
TEORIA PRZEDMIOTU (teoria przed-
miotów) ang. theory ofobjects; mn. Gegen-
standstheorie
Nazwa, jaką wprowadził A. MEINONG
(1904) na określenie wywiedzionej przez
niego jako wiedza a priori teorii dotyczącej
wszelkich przedmiotów, zarówno realnych,
jak i fikcyjnych, moŜliwych itp. Nazwa
zastosowana równieŜ do pewnej interpretacji
fragmentu logiki odnoszonego do tego, co jest
(S. KACZOROWSKI).
884
TEORIA RELACJI
TEORIA RELACJI ang. theory ofrelations
log. Część —> teorii mnogości zajmująca się
-^ relacjami (2) traktowanymi jako —> zbiory
(1) (dwójki uporządkowane, trójki
uporządkowane itd.). W obrębie teorii relacji
wyróŜnia się jako jej dział rachunek relacji;
niejednokrotnie teŜ cała teoria relacji bywa
nazjm^ana rachimkiem relacji.
TEORIA SYSTEMÓW (UKŁADÓW)
OGÓLNYCH
syn.-> Ogólna teoria systemów.
TEORIA TYPÓW ang. theoiy of types; Tan.
Stufenlogik
log. System dedukcyjny, na który składają
się -^ rachunek zbiorów i —> teoria relacji w
ujęciu B. A. RUSSELLA i A. N. WMTEHEADA
(prosta teoria typów) oraz L. CHWISTKA, F. P.
RAMSEYA (rozgałęziona teoria typów). Obec-
nie problematyka teorii typów, a zwłaszcza
prostej teorii typów, jest uprawiana w obrębie
—> teorii mnogości.
TEORIA WARTOŚCI ang. theory of va-
lue; nm. Werttheorie, Wertlehre syn.-^
Aksjologia.
TEORL^ WZGLĘDNOŚCI (zasada wzglę-
dności) ang. theory of relativity, relativity
theory; fr. theorie de la relativite; nm. Rela-
twitatstheorie
1. U CH. RENOUYIERA: twierdzenie, Ŝe
wszystkie rzeczy pozostają względem siebie
we wzajemnym stosunku, wobec czego nie
ma w świecie nic absolutnego; ujęcie bliskie -
^ relatywizmowi (1) epistemo-logicznemu.
2. Szczególna i ogólna teoria A. EINSTEI-
NA, z których pierwsza przynosi słynny
wniosek o równowaŜności energii i masy: E =
mc^ (równanie wiąŜące energię całkowitą E z
masą m, gdzie c oznacza prędkość światła w
próŜni), druga zaś traktuje o za-krzjmfieniu
przestrzenno-czasowym. —> Relatywizm (4)
fizykalny.
3. U A. N. WHITEHEADA: teoria, według
885
TERMIN
której wydarzenia mają pierwszeństwo przed
materią — alternatywna do teorii względności
fizykalnej, mniej funkcjonalna w swym
charakterze,.
TEORIA ZBIORÓW UPORZĄDKOWA-
NYCH ang. theory of ordered sets
Jeden z działów -^ teorii mnogości, zaj-
mujący się —> relacjami (2) porządkującymi
zbiór.
TEORIA ZDAŃ syn.^ Rachunek zdań.
TEOZOFIA <gr. theosophia = znajomość
spraw boskich) ang. theosophy; fr. theoso-
phie; nm. Theosophie
1. Nazwa ogólna nadawana róŜnym do
ktrynom zawierającym pierwiastki pantei-
zmu i mistycyzmu (mistyki naturalnej),
w szczególności zaś postulującym pozna
nie Boga i rzeczy boskich za pomocą sił
przyrodzonych, które pozostają w zasięgu
woli człowieka, przede wszystkim po
przez zgłębianie przezeń własnego Ŝycia
wewnętrznego. Nazwa odnoszona m. in.
do doktryn PARACELSUSA, J. BOHMEGO, E. SWE-
DENBORGA, J. G. HAMANNA, J. G. VON HERDE-
RA, F. H. JACOBIEGO, F. W. J. SCHELLINGA.
2. Doktryna metafizyczna i etyczna, bę
dąca mieszaniną teorii gnostycznych, neo-
platońskich i róŜnych nauk tajemnych,
propagowana przez załoŜone w 1831 r.
w Stanach Zjednoczonych przez H. P. BŁA-
WATSKĄ Towarzystwo Teozoficzne, które
w swym nauczaniu powoływało się na
związki z buddyzmem i lamaizmem.
TERM (ang. <term> = termin) fr. termę; nm.
Term
log. —> Stała (b) pozalogiczna będąca na-
zwą indywidualną lub —> zmienną na-
zwową.
TERMIN (łc. <terminus> = granica, kres)
gr. hóros; ang. scientific term; fr. termę scien-
tifiąue; nm. Terminus, Fachwort, Ausdruck
To, co wyodrębnia jakiś przedmiot my-
886
TERMIN
śli, wyznaczając określone pojęcie; to, co
wyraŜa jednoznacznie treść lub ją uściśla
— a więc przede wszystkim słowo, wyraz
lub zespół słów wyraŜających jakąś myśl
(terminologia), np. termin abstrakc5qny
w przeciwstawieniu do terminu konkret
nego, termin teoretyczny — do terminu
obserwacyjnego. Terminy są tworem sztu
cznym, juŜ to z powodu znaczeniowych
ograniczeń i zmodyfikowanych sensów na
kładanych na słowa zaczerpnięte z języka
potocznego, jtiŜ to dlatego, Ŝe przedtem nie
istniały w języku naturalnym.
1. log. syn.-^ Nazwa (1), w szczególno
ści nazwa uŜyta w przesłankach i we wnio
sku —> sylogizmu.
a) T e r m i n w i ę k s z y {terminus ma-
ior) — orzecznik wniosku, będący zaleŜnie
od figury sylogizmu podmiotem lub orze-
cznikiem przesłanki większej (P — praedi-
catum).
b) T e r m i n m n i e j s z y {terminus mi-
nor) — podmiot wniosku, zaleŜnie od figury
sylogizmu będący podmiotem lub
orzecznikiem przesłanki mniejszej (S —
subiectum).
c) T e r m i n ś r e d n i {terminus medius)
— termin powtarzający się w obu prze
słankach, lecz nie wchodzący do wniosku
(M — medius).
d) T e r m i n y s k r a j n e {termini ex-
tremi) — terminy wchodzące do wniosku
(S oraz P), które uprzednio znajdowały się
w przesłankach większej i mniejszej.
2. log. T e r m i n p i e r w o t n y {primi-
tive term, primitive nołion) — w systemie
dedukcyjnym wyraŜenie występujące w jego
—> aksjomatach (2), definiowane aksjo-
matycznie; t e r m i n w t ó r n y (pochodny)
{defined term) — wyraŜenie definiowane w
tymŜe systemie pośredruo lub bezpośrednio
za pomocą terminu pierwotnego (pośrednio
— tzn. za pomocą terminu wtórnego,
uprzednio zdefiniowanego przy uŜyciu
terminu pierwotnego).
3. log. T e r m i n o k a z j o n a l n y (m-
dexical term) — termin zmieniający swe od-
887
TERMIN
niesienie zaleŜnie od sytuacji, w jakiej został
uŜyty, np. „ja", „dziś", „jutro", „tu", „tam".
4. metod. Termin swoisty — termin na-
leŜący do określonej nauki, a nie naleŜący do
innych nauk lub przyjmowany przez nie w
znaczeniu zaproponowanym przez daną
naukę. Terminem swoistym np. dla fizyki jest
„siła", „energia", dla psychologii —
„wraŜenie", dla metafizyki — „byt".
a) T e r m i n t e o r e t y c z n y {theoreti-
cal term) (—> pojęcie /3/ teoretyczne) —
orzecznik odnoszący się do przedmiotów lub
cech niedostępnych obserwacji, definiowany
za pomocą terminów obserwacyjnych (zob.
niŜej /4b/), przy czym jego definicja ma
charakter -> definicji redukcyjnej. Odmianą
terminów teoretycznych są terminy
dyspozycyjne (zob. niŜej /4c/). Do
wyodrębnienia terminów (pojęć) teore-
tycznych w naukach przyczynił się zwłaszcza
-4 operacjonizm, na którego gruncie był
rozwaŜany problem, w jaki sposób moŜna
zagwarantować tym terminom sens
empiryczny. -> Definicje operacyjne
terminów teoretycznych to kryteria ich
stosowania. Wśród kryteriów empirycznej
sensowności terminów teoretycznych
wymienia się: wprowadzanie tych terminów
przez układ postulatów, ich uempi-rycznienie
bądź to za pomocą rozmaitych powiązań zdań
zawierających takie terminy ze zdaniami bez
tych terminów, bądź na podstawie modeli,
analogii (metafory), parafrazy itp.
b) T e r m i n o b s e r w a c y j n y (spo-
strzeŜeniowy, termin elementarny) {ele-
mentary term) — orzecznik oznaczający ob-
serwowalne cechy zjawisk lub relacje między
rzeczami, jak np. „dłuŜszy niŜ", „eliptyczny",
„niebieski". W odpowiednich warunkach i
opierając się na bezpośrednim doświadczeniu
moŜna rozstrzygnąć, czy dany termin
obserwacyjny przysługuje czemuś, czy nie.
c) T e r m i n d y s p o z y c y j n y {dispo-
sitional predicate) — termin teoretyczny od-
888
TERMINIZM
noszący się do jakiejś cechy nieobserwo-
walnej (jak np. rozpuszczalność), będącej
dyspozycją do określonych zachowań w
określonych warunkach. Zachowanie i
warunki określa odpowiednia definicja
terminu dyspozycyjnego. Dla neobeha-
wioryzmu określenia odnoszące się do stanów
psychicznych naleŜą do orzeczników
dyspozycyjnych definiowanych w terminach:
„bodziec" (warunki) - „reakcja" (zachowanie).
Jedni (R. CARNAP) zaliczają terminy (pojęcia)
dyspozycyjne do rozszerzonego języka
obserwacyjnego, inni (K. R. POPPER) uwaŜają,
Ŝe wszystkie terminy są dyspozycyjne, tyle
tylko, Ŝe w róŜnym stopniu.
TERMINIZM (nłc. <terminismus>) ang. ter-
minism; fr. terminisme; nm. Terminismus
Późniejsza odmiana —> nominalizmu (1)
(XIV-XVw.) jako stanowiska w średnio-
wiecznym sporze o uniwersalia (—> po-
wszechniki /1 /), które u W. OCKHAMA i jego
uczniów znalazło wyraz w rozwaŜaniach
logicznych („logika terministycz-na"), z
wyłączeniem kwestii metafizycznych, a
ograniczeruem się jedyrue do zagadnień
znaku językowego i jego znacze-rua. Znak
wraz z jego znaczeniem nazywano
„terminem", a sporną cechę ogólności
upatrywano w samym terminie, nie zaś w
zastępowanych przezeń rzeczach.
Terminizm rozwijał się w trzech fazach: a)
nominalizm dialektyczny, b) nomina-lizm
empiryczny, c) konceptualizm, i był
reprezentowany m. in. przez nominalistów
oksfordzkich i paryskich, a takŜe w Polsce.
TERTIUM NON DATUR <łc. <tertium non
datur> = trzecie nie jest dane)
log. Wyklucznie trzeciej moŜliwości; wy-
raŜenie uŜywane na określenie —> prawa
wyłączonego środka.
TETYCZNY <gr. <thetikós> (1, 2) = ustana-
wiający) ang. thetic; fr. thetiąue; nm. the-
tisch
889
TEZA
1. log. Stwierdzający coś, zawierający
moment —^ asercji (1).
2. metod. Ustanawiający coś, np. norma,
definicja syntetyczna (w odróŜnieniu od
definicji analitycznej).
3. W fenomenologii: charakterystyczny dla
aktowej struktury świadomości, wskazujący
na zajęcie jakiejś postawy wobec czegoś, na
uznanie (przez świadomość) tego czegoś w
bycie. Pojęcie przeciwstawne: nietetyczny,
czyli charakterystyczny dla nieaktowej
struktury świadomości czegoś, umoŜliwiający
jej skierowanie się w akcie ku temu czemuś
lub ku własnym, spełnianym właśnie aktom.
TEZA (gr. <thesis> (6) = postanowienie,
twierdzenie) ang. thesis; fr. these; nm. The-se
1. W dialektyce transcendentalnej I. KAN-
TA: twierdzenie przeciwstawne —> antytezie
(2) i równie uzasadnione jak ona; teza i
antyteza są członami -> antynomii (2).
2. W ^ triadzie HEGLOWSKIEJ (teza - an-
tyteza - synteza) — pierwsza faza procesu
dialektycznego, twierdzenie lub doświad-
czenie, któremu przeciwstawia się jego
przeciwieństwo (antyteza) aŜ do momentu
połączenia się tych przeciwieństw w syntezie.
3. W fenomenologii: szczególnego rodzaju
intencja przeŜycia, która doprowadza do
uznania jego przedmiotu w bycie; i szerzej:
formułowanie w myśli (tzn. wyobraŜanie
sobie) jakiejś idei lub rzeczywistości, nie
pociągające za sobą w sposób koTueczny
prawdziwościowego lub dialektycznego
stwierdzenia, które by dotyczyło owej idei lub
rzeczywistości.
4. metod. Teza s y s t e m u —• aksjomat
systemu lub zdanie dowiedzione w danym
systemie.
5. log. Następnik zdania warunkowego,
którego poprzednik nazywa się wówczas —>
załoŜeniem (2). Znaczenie wychodzące
obecrue z uŜycia.
6. pot. Twierdzenie uwaŜane za pra-
890
TŁUMACZENIE
wdziwe lub słuszne, zwłaszcza twierdzenie
dotyczące jakiegoś zagadnienia czy ro-
zumowania w istotnym jego punkcie.
TŁUMACZENIE
metod, syn.^ Wyjaśnianie (1).
TŁUMIENIE (supresja) ang. suppression;
fr. repression; nm. Unterdriickung
W psychoanalizie: świadome unikanie
myślenia o nie akceptowanych (z powodu
niezgodności z idealnym obrazem siebie)
pragnieniach, uczuciach, wydarzeniach itp.
Termin stosowany przez S. FREUDA.
TOLERANCJA (łc. łolerantia = znoszenie,
wytrzymywanie) ang. tolerance, toleration;
fr. tolerance; nm. Toleranz, Duldung
1. Postawa wyraŜająca się w przyznawaniu
innym prawa do wypowiadania własnych
poglądów i do zgodnych z nimi zachowań,
chociaŜ są odmierme od tego, co samemu
uwaŜa się za prawdziwe i słuszne. Postulat
tolerancji ukształtował się w okresie
reformacji jako przeciwstawienie takiej
właśnie postawy fanatyzmowi i prześlado-
waniu innowierców. Obecnie ze stanowiska
chrześcijańskiego, przynajmniej w katolicy-
zmie, tzw. cnotę tolerancji, utoŜsamianej w
końcu z postawą obojętności, uwaŜa się za
niewystarczającą dla ochrony odmiennych
wartości wobec niedostatku miłości bliźniego,
którą miałaby zastępować, a nawet za zbędną
tam, gdzie ma być realizowane ewangeliczne
przykazanie miłośd.
2. Z czasem pojęcie tolerancji nabrało
znaczenia wykraczającego poza stosunek do
religii, obejmując równieŜ stosunek do
odmiennych poglądów filozoficznych,
obyczajowości, stylu Ŝycia, zainteresowań,
smaku estetycznego itp. Postulowanie tak
szeroko rozumianej tolerancji jako pewnego
ideału w Ŝyciu społecznym moŜe iść w parze
z —> relatywizmem (1,2) epi-
stemologicznym i moralnym i utoŜsamiać się
z manifestacją -^ indyferentyzmu (II)
teoretycznego lub praktycznego. Z nadu-
891
TOśSAMOŚĆ
Ŝyciem pojęcia tolerancji mamy do czynienia
zwłaszcza wtedy, gdy ktoś w jej imię domaga
się wyrozumiałości i pobłaŜliwości dla
własnej oceny wykroczeń moralnych.
TOPIKA (gr. <(tó) topikd> (2) (ARYSTOTELES)
= metoda wnioskowania na podstawie zdań
ogólnie przyjętych, od topikós = odnoszący
się do miejsca) ang. topics; fr. la topiąue; nm.
Topik
1. W staroŜytnej i średniowiecznej retoryce
i logice: nauka o „wspólnych miejscach" {loci
communes), tj. mających powszechne
zastosowanie sposobach dowodzenia,
ujmowania zagadnień itp. Takich ogólnie
przj^ętych zwrotów czy sformułowań uczono
się na pamięć, by w odpowiednim miejscu
wywodu posłuŜyć się którymś z nich jako
argumentem.
2. Tytuł jednego z pism logicznych ARY-
STOTELESA wchodzących w skład Organonu.
Topika traktują o dowodzeniu prawdopo-
dobnym i o sztuce prowadzenia sporu.
TOTAŁIZACJA <fr. <totalisation> z łc. to-
talis = cały, dotyczący całości)
Termin P. TEILHARDA DE CHARDIN ozna-
czający naturalną dąŜność jednostek do łą-
czenia się w grupy, grup — w coraz szersze
społeczności, społeczności — w zjednoczoną
ludzkość (—> kolektywizacja, -> socjalizacja
121, —> planetyzacja).
TOśSAMOŚĆ gr. autótes; nłc. identitas;
ang. identity, identicality; fr. identite; nm.
Identitat, Geleichheit
1. Relacja między kaŜdym przedmiotem a
nim samym (tzn. kaŜdy przedmiot jest
toŜsamy /identyczny/ z samym sobą);
toŜsamość taka bywa nazywana toŜsamością
numeryczną.
log. Z a s a d a t o Ŝ s a m o ś c i (prawo
toŜsamości):
a) w rachunku zdań zapisuje się ją jako —>
równowaŜność: p = p (czyt.: p wtedy i tylko
wtedy, gdy p) lub jako implikację: p —> p
(czyt.: jeśli p, to p);
892
TOśSAMOŚĆ
b) W rachunku nazw — kaŜde S jest S przy
podstawieniu za S dowolnej nazwy.
2. ToŜsamość gatunkowa lub rodzajowa,
inaczej: takoŜsamość — zakłada róŜnicę
między indywiduami naleŜącymi do tego
samego gatunku, a więc toŜsamymi tylko
gatunkowo, lub między gatunkami
naleŜącymi do tego samego rodzaju, a więc
toŜsamymi tylko pod względem rodzaju.
3. metaf. W filozofii tomistycznej: toŜsa-
mość bytowa, stanowiąca podstawę jed-
noznaczności orzekania o bycie, jest toŜsa-
mością transcendentalną (analogiczną), która
zachodzi między wewnętrznymi elementami
bytu (gdyŜ w kaŜdym bycie jego elementy:
istota i istnienie, pełnią analogicznie
identyczną fiinkcję, tj. konstytuują kaŜdy byt
jako ten sam byt) oraz między
poszczególnymi bytami (gdyŜ kaŜdy byt jest
analogicznie w tym samym sensie bytem).
ToŜsamość taka jest identycznością relatywną,
niepełną, gdyŜ w konkretnych bytach między
istotą a istnieniem zachodzi identyczność
jedynie proporcjonalna: manifestuje się w
nich zjednoczenie egzystencjalnego elementu
z elementem esencjalnym tylko o tyle, o ile te
dwa elementy konstytuują realny byt.
ToŜsamość absolutna natomiast zachodzi w
tym przypadku, gdy istotą bytu jest jego
istnienie, a więc w bycie samoistnym i
samozrozu-miałym, jakim jest —> Bóg (I-I).
Funkcjonalne zdwojenie bytu jako czegoś
istniejącego, co posiada zdeterminowaną
treść, stanowi podstawę do skon-struowarua
z a s a d y relatywnej toŜs a m o ś c i , która to
zasada przybiera postać sądu pozornie
tautologicznego: „kaŜdy byt jest tym, czym
jest".
4. psych. P o c z u c i e t o Ŝ s a m o ś c i
— poczucie bycia sobą pomimo zmian
zachodzących w czasie (—> ja /9/). W pa
tologii, np. w schizofrenii, występuje nie
kiedy przekonanie, Ŝe jest się inną osobą
lub przedmiotem. — tzw. rozdwojenie
jaźni.
893
TRADYCJA
TRADUCJANIZM (tradukcjonizm)
(nłc. <traducianismus> od łc. traducere =
przekazywać) ang. traducianism; nm. Tra-
ducianismus, Tmduzianismus
Wywodzący się od TERTULIANA pogląd,
według którego —> dusza (3) ludzka nie jest
stwarzana bezpośrednio przez Boga, lecz
powstaje wraz z dałem w momencie poczęcia
człowieka (-^ generacjonizm /!/).
RozróŜnia się:
a) t r a d u c j a n i z m c i e l e s n y (m.in.
TERTULIAN) — dusza ludzka jest przekazy-
wana potomstwu wraz z ciałem przez za-
płodnienie cielesne {ex sentine corporali pa-
rentum);
b) t r a d u c j a n i z m duchowy(m.in.
AUGUSTYN) — dusza dziecka pochodzi od
duszy rodziców, a nasienie cielesne jest tylko
narzędziem, za pomocą którego ich duchowa
dusza daje początek duszy dziecka {per
traducem ąuendam spiritualem).
Obydwie te tezy — traducjanizm cielesny i
traducjanizm duchowy — zostały odrzucone
w Kościele.
TRADUKCJONIZM <łc. traductio = prze-
kazanie czegoś, przeprowadzenie, dopro-
wadzenie)
Termin utworzony prawdopodobnie pod
wpływem francuskiego określenia traduc-tion
des ames, które pochodzi od G. W. LEIBNIZA.
syn.^ Traducjanizm.
TRADYCJA (łc. <traditio> = przekazywa-
nie) ang. tradition; fr. tradition; rm\. Tradi-
tion, Uberlieferung
1. soc. A) W sensie czynnościowym: proces
przekazywania — zazwyczaj ustnego lub
pisemnego — z pokolenia na pokolenie
określonych treści kulturowych i sposobów
zachowania — działania, myślenia czy
wierzenia.
B) W sensie przedmiotowym (to, co jest
przekazywane): dziedzictwo kulturowe —
przekazywane z pokolenia na pokolenie
obyczaje, normy postępowania, poglą-
894
TRADYCJONALIZM
dy, wierzenia, sposoby myślenia i zacho-
wania, umiejętności, itp. Często: ta część
dziedzictwa kulturowego danej społeczności,
która została przez nią wyróŜniona na
podstawie określonej hierarchii wartości i
uznana za godną akceptacji oraz społecznie
doniosłą dla teraźniejszości i przyszłości. W
związku z wartościującym i selektywnym
podejściem do tradycji moŜna w niej
wyróŜnić dwie warstwy:
a) sferę określonej obyczajowości, zwią-
zaną z uwarunkowaniami kultiirowymi,
społecznymi, gospodarczymi — z natury
rzeczy zmiennymi, zaleŜnymi od kontekstu
historycznego;
b) wartośd generalne, które, iiznane przez
poprzednie pokolenia za istotne, waŜne, były
w przeszłości wartościami przewodnimi i mo-
gą być uwaŜane za reprezentatywne dla nich i
w jakiejś mierze wzorcowe.
W znaczeniu selektywnym tradycja to
często ogół tego, co naleŜy przede wszystkim
do porządku moralnego lub religijnego.
Powoływanie się na tradycję stanowi istotny
czyrmik samookreślenia się grup, klas,
warstw społecznych, całych narodów.
2. W teologii chrześcijańskiej tradycja
bywa pojmowana m. in. jako:
a) przekazywanie depozytu wiary dzięki
sukcesji apostolskiej (IRENEUSZ Z LYONU);
b) Objawienie chrześcijańskie, które nie
zostało spisane w Nowym Testamencie, a jest
przekazywane w Kościele (TERTU-LiAN,
HIPOLIT RZYMSKI, CYPRIAN Z KARTAGINY);
c) nie spisana przez Apostcd:ów wyMadnia
Pisma Świętego (KLEMENS ALEKSANDRYJSKI);
d) to, w co Kościół wierzy zawsze i wszę-
dzie (WINCENTY Z LERYNU).
Według soboru watykańskiego U zarówno
Pismo Święte, jak i tradycja wyraŜają Obja-
wienie BoŜe: Pismo wyro^o z tradycji i tra-
dycja zapewnia jego poprawne rozumienie.
TRADYCJONALIZM <nłc. traditiomlistae,
-arum = tradycjonaliści, zwolennicy trady-
cjonalizmu (w XIX w.)) ang. traditionalism;
fr. traditionalisme; nm. Traditionalismus
895
TRANSCENDENCJA
Doktryna filozoficzno-teologiczna uznająca
pierwotne Objawienie za jedyne źródło
poznania nie tylko religijnego i moralnego, ale
i metafizycznego, w tradycji zaś upatrująca
zasadnicze kryterium prawdy (L. G. A. DE
BONALD, F. R. DE LAMENNAIS); w ujęciu
umiarkowanym ograniczająca owe normy do
prawd moralnych i religijnych (L. E. M.
BAUTAIN, A. BONNETTY). U podstaw tych
poglądów, odrzuconych przez Kościół
katolicki, legło przekonanie o niezdolności
jednostkowego rozumu ludzkiego do
samodzielnego dotarcia do prawdy, która jako
zbiorowe dziedzictwo moŜe być przeka-
zywana tylko na zasadzie autorytetu i w ra-
mach wspólnoty.
TRAGIZM (gr. tragikós = wzniosły, wspa-
niały) ang. the tragic; fr. le tragiąue; nm. das
Tragische, Tragik
1. Cecha takiej sytuacji, która nieuchronnie
prowadzi do nieszczęśliwego końca, a
powstałej na skutek konfliktu moralnego.
MoŜe to być np. dylemat posłuszeństwa
wobec równowaŜnych, choć częstokroć
rozbieŜnych norm moralnych czy ścieranie się
woli ludzkiej z przemoŜnymi siłami
zewnętrznymi, z którymi walka, choć
beznadziejna, jest obowiązkiem moralnym.
2. Kategoria estetyczna opierająca się na
charakteryzowanej wyŜej (2) sytuacji.
TRANSCENDENCJA (nłc <transcenden-
tia> ~ przekroczenie, wyŜszość, z łc. trans-
cendens, -entis = przekraczający) ang. trans-
cendence; fr. transcendance; nm. Transzen-
denz
1. metaf. W przeciwstawieniu do -> im-
manencji (2) — status tego, co znajduje się
poza danymi bytami i posiada całkowicie
róŜną od nich naturę, jak np. transcendencja
Boga w stosunku do świata i do świadomości
(ujęcie takie wyklucza jakikolwiek panteizm).
2. t. pozn. To, co wykracza poza coś, czyli
znajduje się poza daną dziedziną, zwłaszcza
896
TRANSCENDENTALIA
zaś to, co się znajduje poza świadomością.
Niekiedy: akt transcendowania (przekra-
czania), gdy poznająca świadomość wychodzi
niejako poza siebie, ujmując coś drugiego,
zewnętrznego, i wtedy zachodzi
transcendencja przedmiotu wobec aktu świa-
domości lub wobec niej samej. „Ja" transcen-
dentalne jest transcendencją, lecz tylko w zna-
czeniu względnym, a nie absolutnym.
R. INGARDEN wyróŜnia szereg odmian
transcendencji w aspekcie teoriopoznaw-
czym. Są to:
a) transcendencja strukturalna w słabszej
postaci — całkowita odrębność przedmiotu
poznania od aktu świadomości;
b) transcendencja strukturalna w silniejszej
postaci — gdy między przedmiotem poznania
i aktem świadomości występuje utworzony
przedmiot czysto intencjonalny;
c) transcendencja radykalna — gdy akt
świadomości w samoistnym (a nie inten-
cjonalnym) przedmiocie poznania nie moŜe
wywołać Ŝadnej zmiany;
d) transcendencja pełni bytu — gdy akt
świadomości nie moŜe poznawczo wyczerpać
wszystkich własności przedmiotu
samoistnego;
e) transcendencja niedostępności po-
znawczej — niepoznawalność, np. w od-
niesieniu do -^ rzeczy samych w sobie u I.
KANTA.
TRANSCENDENTALIA (nłc. <transcen-
dentalia>) ang. transcendentals; nm. Trans-
zendentalien
Termin scholastyczny oznaczający po-
wszechne własności -^ bytu (A).
1. metaf. ^ Transcendentalne (1) własności
bytu, przysługujące kaŜdemu realnemu
bytowi jako bytowi. W tradycji filozofii
klasycznej wyróŜnia się następujące
transcendentalia: 1) byt (ens), 2) —> rzecz (1)
(res), 3) —> jedno (3) {unum), 4) -^ coś {ali-
ąuid) (= —> odrębność), 5) -^ prawda (Ila)
{verum), 6) —> dobro (2) (bonum), 7) -^ pię-
kno (2) (pulchrum) — przy czym porządek
wyszczególnienia nie jest dowolny, lecz
897
TRANSCENDENTALIZM
wynika z poznawczego procesu uwyraźniania
treści bytu jako bytu.
2. metaf. —> Pojęcia (IBa) transcenden
talnych własności bytu i odpowiadające
im nazwy, które w przeciwieństwie do uni-
wersaliów (—>powszechniki/!/) orzekają
o bycie analogicznie (-> analogia / II-2b /
proporcjonalności właściwej), przy czym
zakres ich orzekalności w miarę uwyraź
niania treści nie zmniejsza się, lecz pozo
staje ten sam. Pojęcia transcendentalne
charakteryzują się tym, Ŝe:
a) wykraczają poza kategorie ARYSTOTE-
LESA i nie stanowią rodzajów, lecz wyraŜają
własności wspólne wszystkiemu, co jest;
róŜnią się między sobą jedynie ze względu na
punkt widzenia (prawda to byt o tyle, o ile
urzeczywistnia on swój wzór; dobro to byt o
tyle, o ile zdolny on jest zaspokoić jakieś
dąŜenie... itd.);
b) ponadto mają tę samą treść realną, są
wzajemnie zamienne: byt jest prawdziwy,
dobry; prawda utoŜsamia się z bytem {ens et
verum conventuntur), z dobrem (ens et bonum
conyentuntur); dobro utoŜsamia się z bytem, z
prawdą {verum et bonum conven-tuntur, etc).
3. Pojęciem transcendentaliów posługu
je się m. in. T. CZEśOWSKI, według którego
są to beztreściowe (nie determinujące ka-
tegorialnie) „sposoby bycia", takie jak: ist
nienie, konieczność, moŜliwość, dobro,
piękno. Nie moŜna ich sobie przedstawić,
moŜna je jedynie uchw3'^cić w odpowied
niego typu doświadczeniu i stwierdzić
w sądzie lub w ocenie. Terminy dotyczące
tych sposobów bycia (a więc w jakimś sen
sie sposobów wiązania się własnośd w ob
rębie indywiduum, choć one same własno
ściami nie są) uŜyweme bywają jak nazwy,
faktycznie jednak są furiktorami zdanio-
twórczymi od argumentów zdaniowych.
TRANSCENDENTALIZM <nłc. transcen-
dentalis od łc. transcendens - przekraczający)
ang. transcendentalism; fr. transcenden-
talisme; nm. Transzendentalismus
898
TRANSCENDENTALNY
1. Zapoczątkowany w XIX w. przez R. W.
EMERSONA kierunek filozoficzno-reli-gijny
(nazwa przeniesiona z załoŜonego przez
Emersona i jego kolegów w 1836 r.
Transcendental Club), przyjmujący nie tylko
istnienie świata istot duchowych, który moŜe
być przedmiotem duchowego poznania, lecz
równieŜ tezę, Ŝe jedyną prawdziwą
rzeczywistością jest duch, wobec czego cel
Ŝycia człowieka polega na osiągnięciu przez
niego własnymi siłami osobistego
uduchowienia.
2. metaf. Pogląd przyjmujący istnienie
rzeczywistości niezaleŜnej od ludzkiego
poznania; syn.-^ realizm (lA).
3. Nazwa stosowana najczęściej w od-
niesieniu do -> idealizmu (I-2B) transcen-
dentalnego I. KANTA i róŜnych odmian
kantyzmu, a to ze względu na praktykowany
tam sposób filozofowania, uciekający się do
tzw. analiz transcendentalnych,
przeciwstawnych empirycznym metodom
badawczym. Według Kanta bowiem aprio-
ryczne formy poznania poprzedzają i wa-
runkują wszelkie doświadczenie.
4. Określenie stanowiska teoriopozna-
wczego reprezentowanego przez E. Hus-
SERLA, według którego fundamentem wszel-
kiego poznania, odkrywanym dzięki -^ re-
dukcji fenomenologicznej (zwanej teŜ trans-
cendentalną), po —> „wzięciu w nawias"
świata empirycznego, jest świadomość (^
czysta świadomość).
TRANSCENDENTALNY <nłc. <transcen-
dentalis> od łc. transcendens = przekraczają-
cy) ang. transcendental; fr. transcendental;
nm. transzendental
1. metaf. Przekraczający —> kategorie (1),
ponadrodzajowy, przysługujący kaŜdemu —>
bytowi (A), związany z —> transcenden-
taliami (1) (powszechnymi własnościami
bytu).
2. W kantyzmie: związany z -^ kategoriami
(2) fl priori, nie uzyskanymi z doświadczenia,
lecz je warunkującymi i stosowanymi tylko w
poznaniu doświadczalnym.
899
TRANSMIGRACJA
3. W fenomenologii: dotyczący metod i u-
jęć związanych z tzw. czystą świadomością,
tzn. świadomością wolną od wszelkich ele-
mentów i ujęć nie zagwarantowanych sa-
m5nm przebiegiem przeŜyć i tego, co w nich
immanentnie zawarte (—> czysta świado-
mość, czyli świadomość transcendentalna).
TRANSCENDENTNY <łc. transcendens =
przekraczający) ang. transcendent; fr. trans-
cendant; nm. transzendent
1. Znajdujący się poza lub ponad rozpa-
trywaną dziedziną i nie będący tej samej na-
tury, co ona, np. Bóg wobec świata; vs^> im-
manentny (1).
2. t. pozn. Zewnętrzny wobec aktu świa-
domości lub wobec poznającego podmiotu.
3. W kantyzmie: znajdujący się poza za-
sięgiem doświadczenia; inaczej: metafizy-
czny, noumenalny.
4. U M. HEIDEGGERA: wznoszący się ponad
poziom, na jakim sam się znajduje,
przewyŜszający siebie. W zbliŜonym zna-
czeniu posługuje się tym terminem TH. W.
ADORNO.
5. pot. Niekiedy: nadzmysłowy, duchowy.
TRANSFORMIZM (nłc. transformis = da-
jący się przekształcić; zmieniony) ang.
transformism; fr. transformisme; nm. Trans-
formismus, Transformationstheorie
1. biol. W przeciwstawieniu do —> fiksi-
zmu — teoria, według której gatunki biolo-
giczne podlegają zmianom i pojawiają się w
wyniku ewolucji form prostszych. Trans-
formizmem są m. in. darwinizm, lamar-kizm,
—> mutacjonizm, -^ ewolucjonizm (2).
2. U CH. RENOUYIERA: określenie -> wa-
riabilizmu, obejmującego w jego ujęciu nie
tylko heraklityzm, lecz takŜe ewolucjonizm
H. SPENCERA.
TRANSMIGRACJA (nłc. <transmigratio>
= wędrowanie) ang. transmigration of so-uls;
fr. transmigration des dmes
Wcielanie się duszy po śmierci człowieka w
inne ciała — ludzkie, zwierzęce, ro-
900
TRESC
Ślinne, nieoŜywione, bądź przybieranie przez
nią postaci demonów lub bogów. Pojęciem
węŜszym, bo odnoszącym się do wędrówki
duszy w obrębie jednego tylko gatunku, jest
—> reinkarnacja.
TREŚĆ łc. materia; ang. meaning, content,
matter, ix. contenu; nm. Gehalt, Inhalt
1. metaf., t. pozn. Zdeterminowana natura
bytu, stanowiąca jego zawartość i mogąca być
przedmiotem poznania pojęciowego i ujęć
definicyjnych.
2. log. Treść nazwy (i odpowiadającego jej
pojęcia) — wyróŜniony przez —> znaczenie
(Ic) danej nazwy zespół cech przysługujący
wspólnie wszystkim jej desyg-natom i tylko
im; syn.^ konotacja.
3. estet. To, co jest przedstawione lub
wyraŜone w dziele sztuki, w przeciwstawieniu
do -^ formy (4).
4. psych. W procesach psychicznych (my-
śleniu, dąŜeniu, emocjach itp.) obok strony
formalnej wyróŜnia się stronę treściową, czyli
to, o czym myślimy, do czego dąŜymy, co
przeŜywamy itp.
5. U F. BRENTANY: to, co znajduje się w
czymś innym, np. treść świadomości w danej
chwili to ogół faktów świadomości, które ją
wypełruają lub konstytuują.
6. Według K. TWARDOWSKIEGO: treść aktu
— to, dzięki czemu akt zmierza do danego
przedmiotu (u E. HUSSERLA jest to materia
aktu).
TRIADA (gr. <trids> = liczba trzy, trójka)
ang. triad; ix. triadę; nm. Triadę
Układ trzech elementów; np. triadę stanowi
sylogizm zbudowany z dwóch przesłanek i
wniosku. Analogicznym pojęciem jest —>
diada.
U G. W. F. HEGLA: dialektyczny trójsto-
pniowy rozwój myśli, a zarazem całej rze-
czywistości; obejmuje on następujące stadia:
1) tezę,2) a n t y t e z ę — zaprzeczenie tezy, i
ich 3) syntezę, która przedstawia jedność
poprzednich stopni, tyle tylko, Ŝe realizowaną
na wyŜszym pozio-
901
TRWANIE
mie, stanowiąc ich przezwycięŜenie i punkt
wyjścia dla nowej triady.
TRIYIUM (łc. <trivium> = rozstajne drogi,
miejsce, gdzie zbiegają się trzy drogi)
Pierwszy, podstawowy stopień studiów na
wydziale nauk świeckich (Facultas Ar-tium
Liberalium) średniowiecznego uniwersytetu,
obejmujący trzy przedmioty humanistyczne:
gramatykę, retorykę i dia-lektykę. Były to trzy
(spośród siedmiu) —> sztuki wyzwolone tzw.
racjonalne (artes triviales, sermonicales lub
rationales), a naj-waŜruejszą z nich była
dialektyka.
-^ Quadrivium.
TROPY (gr. <trópoi> = zwroty, obroty) ang.
tropes; ix. tropes; im\. Tropen
W staroŜytnym sceptycyzmie greckim:
nazwa argumentów uzasadniających ko-
nieczność powstrzymania się od wydawania
sądów apodyktycznych {trópoi fes epoches), a
takŜe nazwa róŜnych sposobów zbijania
twierdzeń. Tradycyjne dziesięć tropów
AINEZYDEMOSA sprowadzano często do
mniejszej ich liczby, np. do pięciu
(AGRYPPA): 1) niezgodność poglądów między
ludźmi, 2) cofanie się w dowodzeniu w
nieskończoność (-^ regressus ad infinitum), 3)
względność spostrzeŜeń, 4) przyjmowanie
nieuzasadnionych załoŜeń, 5) -^ błędne koło
(2) w dowodzeniu.
TRWANIE nłc. duratio; ang. duration; ix.
duree; nm. Dauer
1. Utrzymywanie się czegoś w —> czasie,
pozostawanie w nim. Niekiedy trwanie
utoŜsamiane jest z czasem, niekiedy zaś
uwaŜane za jego składnik:
a) czas absolutny jako środowisko ana-
logiczne do przestrzeni, obejmujące po-
szczególne czasy i w którym pojawiają się
kolejno okresy rozmaitych zdarzeń;
b) wyróŜniony fragment czasu absolutnego
oddzielający dwa zdarzertia; w tym znaczeniu
mówi się np. o trwaniu jakiegoś zjawiska.
902
TUCJORYZM
2. U AUGUSTYNA: treść terminu esse, które
jest przeciwstawione przeszłości i wyraŜa
teraźniejszość rozumianą jako aktualne
trwanie bytów zmiennych. W wyraŜeniu
Summum Esse zawiera się określenie natury
Boga, który jako absolutna teraźniejszość jest
niezmienn3Tn Trwaniem; niezmienność jest
więc cechą trwania Boskiego.
3. U H. BERGSONA: dure'e w przeciwsta-
wieniu do czasu: „czyste trwanie" {duree
pure), „trwanie przeŜyte" {duree vecue),
„trwanie rzeczywiste" {duree reelle), „trwanie
konkretne" {duree concrete), „trwanie jako
jakość" {duree qualite) — jakość właściwa
stanom psychicznym, które następując po
sobie nie zajmują miejsca obok siebie, lecz
przechodzą jedne w drugie. Jest to więc czas
przeŜyty, w przeciwieństwie do czasu jako
idei matematycznej lub mierzalnej wielkości
fizycznej.
TUCJORYZM (łc. tutior = pewniejszy,
bezpieczniejszy) ang. tutiorism; fr. tutiori-
sme; nm. Tutiorismus
et. Jeden z tzw. —> systemów moralnych,
według którego pomimo Ŝywionej wątpli-
wości co do obowiązywalności normy ja-
kiegoś prawa, równieŜ prawa pozytywnego,
naleŜy postępować zgodnie z tym prawem,
chyba Ŝe byłoby rzeczą moralnie pewną, iŜ
prawo to nie obowiązuje; dopiero wtedy
przysługuje człowiekowi wolność postę-
powania niezaleŜnego od owej normy.
T u c j o r y z m bezwzględny,zwany —>
rygoryzmem, został odrzucony przez Kościół
katolicki. Stanowiskiem przeciwstawnym
tucjoryzmowi jest vs—> la-ksyzm (1).
TWIERDZENIE gr. apóphasis, apóphansis;
łc. propositum; nłc. afftrmatio, propositio;
ang. affirmation, proposition, theorem (2); fr.
affirmation; nm. Affirmation, Bejahung, Be-
hauptung
1. metod. Sąd twierdzący lub przeczący
uznany przez kogoś za prawdziwy lub słuszny
{-^ asercja /!/,-» teza 161); tak-
903
TWÓRCZOŚĆ
Ŝe akt formułowania i wyraŜania (w mowie, w
piśmie) takiego sądu.
2. metod. WyraŜenie, które jest udowo-
dnione w systemie dedukcyjnym.
U I. KANTA: twierdzenie apodyktyczne —
wyraŜające konieczność i któremu nie moŜna
zaprzeczyć w przeciwieństwie do
asertorycznego i problematycznego; podobnie
u E. HUSSERLA: twierdzenie apodyktyczne —
całkowicie oczywiste, którego zaprzeczenia
nie da się pojąć.
TWORZYWO gr. hyle; łc. materia; ang.
stuff; fr. etoffe; nm. Stoff
1. Tworzywo wszechświata — termin E.
HAECKLA {Weltstoff), nabierający szcze-
gólnego znaczenia u P. TEILHARDA DE CHAR-
DiN {etoffe de l'univers), według którego
tworzywo wszechświata ma charakter za-
równo materialny, jak i duchowy (ducho-
materia), przy czym ewolucja polega na
stopniowej spirytualizacji materii aŜ po
całkowite uduchowienie rzeczywistości.
2. pot. TO, CO jest przedmiotem działania
zewnętrznym w stosunku do działającego
podmiotu (nawet sam podmiot urabiający
siebie, np. uczący się).
TWÓRCZOŚĆ gr. poiesis, demiourgta; łc.
creatio; nłc. creamen; ang. creativity; fr. cre-
ation; nm. Kreativitat
1. metaf. W odróŜnieniu od -> stwarzania
(1) — działanie polegające na przetwarzaniu
czegoś istniejącego, powodowanie
powstawania czegoś nowego jako oryginalnej
kompozycji tworzonej z rzeczy zastanych.
Jest to jedna z czystych -^ doskonałości (1),
dołączająca się do podstawowej doskonałości,
jaką jest istnienie.
2. W estetyce klasycznej i w etyce:
a) sprawność {-^ cnota /2a/) tworzenia
wytworów uŜytkowych i dzieł sztuki {bo-num
operantis);
b) dzieła uŜytkowe i dzieła sztuki {ho-num
operis).
3. psych. Zdolność do znajdowania no
wych rozwiązań problemów lub nowych
904
TYCHIZM
Środków artystycznego wyrazu; prowadzi do
wytworów nowych dla danej jednostki, lecz
niekoniecznie dla innych.
TYCHIZM <gr. tyche = przypadek) ang.
tychism; fr. tychisme; nm. Tychismus
Termin wprowadzony przez C. S. PEIRCE'A
(1892) na określenie jego własnego poglądu,
według którego nie ma w świecie absolutnego
zdeterminowania, co nie jest tylko wyrazem
naszej nieznajomości przyczyn, lecz zdaje się
stanowić rzeczywistą i obiektywną lukę w
systemie konieczności kosmicznych.
Niezdeterminowanie owo przejawia się
zwłaszcza we wzroście i róŜnicowaniu się
organizmów. Termin ten przejął od Peirce'a
W. JAMES.
TYP (gr. typos, łc. typus = odbicie, obraz)
ang. type; fr. type; nm. Typus, Typ
1. metod, syn.—> Model (1) — przedmiot
wzorcowy istniejący w rzeczywistości (typ
empiryczny) lub konstrukcja
pojęciowa (typ i d e a l n y ) ; tzw. pojęcie
typologiczne (-> typologia /1 /), umo-
Ŝliwiające grupowanie jakichś przedmiotów
ze względu na to, Ŝe posiadają cechy, jakie ma
przedmiot wzorcowy. WyróŜnienie typów
pozwala na uporządkowanie logiczne
zbiorów, w których trudno byłoby zastosować
—> klasyfikację ze względu na to, Ŝe nie ma
w nich dwóch podklas
905
TYPOLOGIA
z cechami wyłączającymi się, są natomiast
elementy posiadające określoną cechę w
róŜnym stopniu jej nasilenia. Pojęcie typu
stosowane jest m. in. w biologii, psychologii,
antropologii, socjologii, teorii sztuki.
2. log. Klasa przedmiotów rozpatrywana w
—> teorii typów.
3. biol. Jednostka taksonomiczna obej-
mująca gromady; wzorzec określający sposób
ścisłego stosowania nazwy gatunkowej,
rodzajowej, rodzinowej.
TYPOLOGIA (gr. typos = odbicie, obraz +
logos = słowo, nauka) ang. typology; fr.
typologie; nm. Typologie
1. metod. Zabieg polegający na wyróŜ-
nieniu -^ typów (1), tj. przedmiotów wzor-
cowych (realnych lub idealnych, ale posia-
dających wyraźne i wspólne cechy) w obrębie
jakiegoś zbioru przedmiotów, oraz na
grupowaniu reszty przedmiotów wokół tych
wzorców; takŜe układ wyróŜnionych typów,
np. typologia zabytków sztuki, typologia
języków.
2. psych. Nauka o typach ludzkich roz-
patrywanych z punktu widzenia ich budowy
fizycznej, z którą wiąŜą się określone
właściwości psychiczne, np. typologia Junga
(introwertyk, ekstrawertyk), typologia
Kretschmera (typ pykniczny, leptoso-miczny,
atletyczny).
906

U
UCZENIE SIĘ nłc. apprehensio; ang. the
learning; fr. apprentissage; nm. Lernen
psych. Wszelka modyfikacja —> zacho-
wania podmiotu, jaka zachodzi pod wpływem
jego kontaktu ze środowiskiem, z skutek poznania dobra lub zła), pragnienie i
wykluczeniem zmian wywołanych chorobą,
zmęczeniem, adaptacją sensoryczną; takŜe
sam proces, dzięki któremu owa modyfikacja
zachodzi. Uczenie się jako konsekwencja
wpływu doświadczenia bywa
przeciwstawiane dojrzewaniu, które jest
konsekwencją wpływu czynników wrodzo-
nych. Najdokładniej zbadane jest uczenie się
zwane —> warunkowaniem; prócz niego
znane są inne typy uczenia się, rządzone
prawdopodobnie irmymi prawami, takie jak
uczenie się werbalne, uczenie się ze
zrozumieniem, rozwiązywanie problemów,
itp.
UCZESTNICZENIE (uczestnictwo)
metaf. syn.—> Partycypacja.
UCZUCIE gr. pdthos; łc. affedus, affectio,
sensus; nłc. passio (1); ang. sentiment/feeling;
fr. sentiment; nm. Gefiihl, Gemut
1. W psychologii filozoficznej (w tomi-
zmie): poruszenie w poŜądawczo-zmysło-wej
sferze Ŝycia psychicznego podmiotu, który
dąŜy do jakiegoś dobra zmysłowego lub
duchowego (niektórzy tomiści przyjmują
istnienie „uczuć duchowych"), a unika zła.
W tradycji filozoficznej nawiązującej do
platońskiego podziału duszy na trzy
907
UJEDNOSTKOWIENIE
części: rozumną, impulsywną i poŜądaw-czą
— zaliczano uczucia do podstawowych władz
psychicznych obok rozumu i woli.
Od epikurejczyków datuje się sprowadzanie
uczuć do doznawania przyjemności lub
przykrości.
W tradycji arystotelesowsko-tomisty-cznej
utrzymuje się czwórpodział władz
umysłowych: z jednej strony — 1) poznanie
zmysłowe i 2) poznanie umysłowe
(intelektualne, rozumowe), z drugiej zaś — 3)
poŜądanie zmysłowe (uczucia) i 4) poŜądanie
umysłowe (wola).
TOMASZ Z AKWINU W zaleŜności od relacji
podmiotu do dobra lub zła rozróŜnia na-
stępujące uczucia: miłość i nienawiść (na
ucieczkę (czynna postawa wobec dobra lub
zła), radość i smutek (osiągnięcie lub
nieosiągnięcie dobra), nadzieję, rozpacz,
odwagę, strach, gniew.
Począwszy od I. KANTA odróŜnia się wra-
Ŝenia zmysłowe, czyli czucia, od uczuć
uwaŜanych odtąd za odrębny przejaw
świadomego Ŝycia.
U M. SCHELERA: uczucia zmysłowe —
wywoływane bezpośrednio przez wraŜenia;
uczucia witalne — regulujące stan organizmu
(np. uczucie zmęczenia); uczucia duchowe, a
wśród nich uczucia najgłębsze, jak poczucie
szczęścia, rozpacz, zachwyt, w których „ja"
zatraca świadomość swej odrębności.
2. psych. PrzeŜycie będące ustosunko-
waniem się do czegoś, dające się ocenić jako
pozytywne lub negatywne, przyjemne lub
przykre. W odróŜnieniu od -^ emocji, które są
przeŜyciami dokonującymi się na poziomie
zmysłowym, uczucia są przeŜyciami
wyŜszego rodzaju.
UJEDNOSTKOWIENIE nłc. indmidmtio
metaf. W filozofii scholastycznej: fakt
urzeczywistnienia w -^ jednostce (2) jakiegoś
wzoru gatunkowego. -> Indywidu-acja (1), -^
jednostkowienie.
908
UJĘCIE
UJĘCIE łc. perceptio, notio; nłc. apprehen-
sio, intentio actualis; ang. apprehension; fr.
apprehension; nm. Apprehension, Aujfassung
1. t. pozn. W odróŜnieniu od -^ sądze
nia i —> rozumowania — akt, poprzez któ
ry intelekt przyswajając sobie jakąś treść
dociera do przedmiotu poznania i tworzy
—> pojęcie (1), niczego jeszcze nie twier
dząc ani nie przecząc.
P r o s t e u j ę c i e (simplex apprehensio)
— termin scholastyczny określający pierwszą
z trzech operacji intelektu, jaką jest tworzenie
pojęć; polega ono na wyabs-trahowywaniu
przez —> intelekt (Ib) czynny z wyobraŜeń
elementów niekoniecznych i zmiennych (—>
abstrakcja /1 /), zatrzymywaniu zaś
elementów koniecznych i trwałych oraz na
przyjędu przez -> intelekt (la) bierny
uzyskanej treśd i kontemplatjmmym
zatrzymaniu się na niej (—> intuicja /1 /).
2. W opisach fenomenologicznych —
sposób potraktowania przez świadomość
(lub jej podmiot w akcie) tego, co dane, ob
ce, np. treści wraŜeniowej. Ujęcie jest prze
jawem aktywności podmiotu, chociaŜ mo
Ŝe być podyktowane przez naturę i sposób
dania tego, co ujmowane.
UKŁAD ang. system; fr. systee; nm. System,
Gestalt
Zespół elementów powiązanych ze sobą i
oddziałujących wzajemnie na siebie, dzięki
czemu stanowi on pewną całość. Związki
zachodzące między elementami układu, czyli
oddziaływania między nimi, decydują o jego
aspekcie dynamicznym. Aspekt całościowy i
aspekt dynamiczny rozpatrywanej
rzeczywistości pozwalają ujmować ją jako
pewien układ. Wszystko to, co się znajduje
poza układem, zwie się jego otoczeniem.
Układ wzięty „sam w sobie", tzn. bez
uwzględnienia jego otoczenia, jak teŜ
otoczenie rozwaŜane „samo w sobie", czyli
bez uwzględnienia układu, są abstrakcjami.
Ściśle biorąc, nie istnieje układ izolowany od
otoczenia ani teŜ otoczenie oderwane od
układu.
909
UKŁAD
„Układ" jest pojęciem względnym: zaleŜnie
od przyjętego punktu widzenia jeden i ten sam
zespół elementów moŜe być traktowany jako
układ samodzielny albo jako część większego
układu.
WyróŜnia się w układzie wejścia (te ele-
menty układu, przez które moŜna na niego
oddziaływać) oraz wyjścia (te elementy
układu, przez które on sam moŜe oddzia-
ływać). Wejścia i wyjścia mogą być we-
wnętrzne, kiedy na układ moŜe oddziaływać
tylko on sam lub kiedy układ tylko na siebie
moŜe oddziaływać, bądź zewnętrzne, kiedy
otoczenie oddziałuje na układ lub kiedy układ
oddziałuje na otoczenie. Z irmego punktu
widzenia wejścia i wyjścia mogą być bądź
informacyjne, gdy układ prz5^muje lub
przekazuje —> informacje (1), bądź
zasileniowe, gdy układ przyjmuje lub
przekazuje zasilenie.
WyróŜnia się rozmaite rodzaje układów; oto
waŜniejsze z nich:
• układy informowane, tj. mające co
najmniej jedno wejście zewnętrzne infor-
macyjne;
• układy informujące, tj. mające co naj-
mniej jedno wyjście zewnętrzne informa-
cyjne;
• układy informacyjne, tj. mające co naj-
mniej jedno wejście zewnętrzne informacyjne
i co najmniej jedno wyjście zewnętrzne
informacyjne;
• układy informatyczne, tj. skompute-
ryzowane układy informacyjne;
• układy cybernetyczne, tj. układy o duŜej
złoŜoności, posiadające własność
samoregulacji i w których stan wejść nie
wyznacza jednoznacznie stanu wyjść, a je-
dynie ich prawdopodobieństwo.
Mówi się takŜe o układach bezwzględnie i
względnie odosobnionych. Układ zwie się
bezwzględnie odosobnionym, jeŜeli nie ma
Ŝadnych wejść ani wyjść zewnętrznych; w
przeciwnjnn razie układ zwie się względnie
odosobnionym. Mówiąc krótko „układ", ma
się z reguły na myśli układ względnie
odosobniony.
910
UŁOśENIE
Pojęcie układu ma zastosowanie w naukach
przyrodniczych i w naukach społecznych. —>
System.
UŁOśENIE gr. keisthai; łc. situs; ang. situ-
ation; fr. situation; nm. Lagę
metaf. Jedna z dziesięciu wymienionych
przez ARYSTOTELESA —> kategorii (1) bytu,
mianowicie —> przypadłość (1) relacyjna
wyróŜniona ze względu na usytuowanie
(situm esse) róŜnych części integralnych ja-
kiegoś bytu jednych względem drugich.
UMIEJĘTNOŚĆ gr. techne; łc. ars; ang.
ability (1), science (2); fr. savoir-faire (1),
science (2); nm. Konnen (1), Fahigkeit (1),
Wissenschaft (2)
1. Praktyczna znajomość czegoś, zdolność
wykonania czegoś, np. inteligencja jako
zdolność trafnego wyzyskania posiadanej
wiedzy w nietypowej sytuacji.
2. Umiejętności — nadrzędna nazwa dla
dyscyplin naukowych zarówno teoretycznych,
jak i praktycznych (nauka, sztuka i tecłinika).
UMIEJSCOWIENIE metaf. syn.-^ Miejsce.
UMOWA SPOŁECZNA ang. social con-
tract; fr. contrat social, pacte social; nm. Ge-
sellschaftsvertrag, Yerabredung
Hipotetyczna zasada funkcjonowania spo-
łeczeństwa przyjęta w doktrynach prawa
natury. Wyjaśnia ona podstawę i początki
społeczeństwa — równieŜ podstawy władzy
politycznej — tym, Ŝe w przedpaństwo-wym
stanie naturalnym izolowane jednostki
połączyły się ze sobą zawierając umowę dla
zapewnienia sobie bezpieczeństwa lub
zagwarantowania praw naturalnych (TH.
HoBBES, J. J. ROUSSEAU).
UMYSŁ gr. nońs, phren; łc. animus, mens
(2); ang. mind; fr. esprit; nm. Geist (1),
Gemiit (2)
1. psych., t. pozn. Władze duchowej sfery
Ŝycia człowieka, tj. -^ intelekt i -^ wola.
911
UPRAWNIENIE
przejawiające się przede wszystkim w zdol-
ności poznawania i wyboru. —> Rozum, -^
cogitatio.
2. psych., t. pozn. Mens — zasada wy-
znaczająca całą sferę Ŝycia psychicznego
człowieka, tj. zarówno aktywności intele-
ktualnej i wolitywnej, jak i władz zmysło-wo-
poznawczych i poŜądawczych. W tradycji
arystotelesowsko-tomistycznej przyjmuje się
na ogół czwórpodział władz umysłowych: 1)
poznanie zmysłowe i 2) poznanie umysłowe
(intelektualne, rozumowe) oraz 3) poŜądanie
zmysłowe (uczucia) i 4) poŜądanie umysłowe
(wola).
UNIWERSALIA (nłc. <universalia> od łc.
universalis = powszechny) ang. universals; fr.
les universaux; nm. Universalien t. pozn. syn.-
^ Powszechniki.
UOGÓLNIENIE ang. generalization; fr.
generalisation; nm. Yerallgemeinerung
log. -^ Uznanie zdań ogólnych (^ ogólność /
2 /) na podstawie zdań jednostkowych (tj.
zdań o indywiduach). —> Indukcja.
syn.—> Generalizacja (1).
UPORZĄDKOWANIE (LOGICZNE)
ang. order
metod. Uszeregowanie elementów danego
—> zbioru (1) w taki sposób, by kaŜdy z nich
znalazł określone miejsce w szeregu ze
względu na jakąś —> relację (2) porządkującą
zachodzącą między nimi. Uporządkowanie
logiczne, obok —> typologii (1) i —>
klasyfikacji, jest zabiegiem, który sy-
stematyzuje przedmioty naleŜące do zakresu
danej nauki.
UPRAWNIENIE łc. ius; ang. right; fr. le
droit; nm. Recht, Berechtigung, Bemachtigung
et. -^ Prawo (ID) podmiotowe (ius) w od-
róŜnieniu od prawa przedmiotowego {lex),
wskazujące na dobra, jakie są naleŜne
podmiotowi i których respektowania moŜe on,
a nawet powinien się domagać od innych
ludzi. Uprawnienie jako subie-
912
UTOPIA
ktywny aspekt prawa moralnego wyraŜa to, co
się naleŜy danemu człowiekowi przede
wszystkim z tej racji, Ŝe jest człowiekiem, a
następnie Ŝe jest w takiej a nie innej sytuacji
Ŝyciowej (psychicznej, społecznej, politycznej
itp.), a takŜe z racji nałoŜonych obowiązków.
WyraŜa ono potrzeby człowieka w
perspektywie —> sprawiedliwości (1).
Pojęcie korelatywne z -^ obowiązkiem.
UTOPIA (gr. przeczenie ou- + topos =
miejsce — w sumie: nigdzie) ang. utopia; fr.
utopie; nm. Utopie
„Miejsce, którego nie ma" — nazwa po-
chodząca z tytułu dzieła TH. MORE'A (De
optinio reipuhlicae statu, deque nova insula
Utopia, 1516), w którym autor daje obraz
idealnego społeczeństwa, Ŝyjącego na fi-
kcyjnej wyspie.
1. Wizja lepszego społeczeństwa oparta na
krytyce aktualnie istniejących stosunków
społecznych i przeciwstawiająca im
propozycję nowego porządku społecznego (w
Utopii MORUSA: wspólna własność
wszystkiego, powszechny obowiązek pracy,
kolektywizm w produkcji dóbr, egalitaryzm w
ich konsumpcji), bez uwzględnienia przy tym
wszystkim realnych szans i moŜliwości jego
zaprowadzenia. (Wizja taka nie musi zresztą
ograniczać się do spraw porządku
politycznego.) Do bardziej znanych utopii
(będących przewaŜnie eutopiami, tzn. opisami
„dobrego miejsca") naleŜą: Rzeczpospolita
PLATONA, Cyropedia KSENOFONTA, Państwo
BoŜe AUGUSTYNA, Miasto słońca T.
CAMPANELLI, Nowa Atlantyda F. BACONA,
Mikołaja Doświadczyń-skiego przypadki I.
KRASICKIEGO (tytułowy bohater dostaje się
jako rozbitek na wyspę Nipu, na której panuje
sprawiedliwy ustrój i Ŝyje szczęśliwe
społeczeństwo), dzieła twórców utopijnego
socjalizmu (m. in. C. H. DE SAINT- -SIMONA,
R. OWENA).
2. pot. Nieziszczalne projekty, nierealne
pomysły i oczekiwania dotyczące przyszłości,
jak np. zbudowanie „raju na ziemi".
913
30 — Słownik filozoficzny
UWAGA
UTYLITARYZM <łc. utilitas = korzyść,
wygoda, poŜytek) ang. utilitańanism; fr.
utilitarisme; nm. Utilitarismus, Niitzlich-
keitstheorie
et. Odmiana —> eudajmonizmu upatrująca
w respektowaniu zasady —> uŜyteczności (1)
skuteczną drogę do osiągnięcia szczęścia.
UŜyteczność jest więc w utylita-ryzmie
podstawowym kryterium działania i jego
oceny. Do czołowych przedstawicieli
utylitaryzmu zalicza się J. BENTHA-MA i J.
ST. MILLA (twórców tego terminu), według
których: najwyŜszą wartość stanowi
uŜyteczność osobista rozumiana jako to, co
dostarcza największych (Bentham) lub
najwyŜszych (J. St. Mili) przyjemności
(utylitaryzm indywiduali-
styczny); poniewaŜ uzyskanie tych
przyjemności zaleŜy w znacznej mierze od
innych ludzi, rozsądną rzeczą jest starać się
takŜe o ich przyjemność jako o środek
umoŜliwiający uzyskanie większej przyje-
mności dla siebie (Bentham i J. St. Mili); tą
drogą dochodzi się do starania o cudzą
przyjemność w oderwaniu od dąŜenia do
korzyści osobistej (J. St. Mili); ów altruizm
jest celem, do którego winien zdąŜać człowiek
naprawdę moralny (utylitaryzm
s p o ł e c z n y ) . Za współczesną postać
utylitaryzmu moŜna uwaŜać -^ pragmatyzm
(1).
UWAGA łc. attentio; ang. attention; fr. at-
tention; nm. Aufmerksamkeit
1. psych. Proces psychiczny prowadzący do
ograniczania zakresu bodźców, na które
jednostka reaguje w danym momencie.
2. psych. Stan świadomości, dla którego
charakterystyczne jest uczynienie pewnych
treści, kosztem innych, wyrazistymi i
Ŝywymi.
W tradycyjnej psychologii rozróŜniano:
a) uwagę b i e r n ą — towarzyszącą
stanom świadomym, chociaŜ niekoniecznie
uświadamianą sobie przez podmiot;
b) uwagę c z y n n ą — będącą świa-
914
UZASADNIENIE
domą, wybiórczą koncentracją podmiotu na
określonym przedmiocie.
Uwagę czynną nazywano dowolną, w
przeciwstawieniu do uwagi mimowolnej
(biernej), poniewaŜ pierwszą z nich poprzedza
akt woli.
UZASADNIENIE ang. foundation; ir.fon-
dement; nm. Begrundung, Grundlegung
metod. Wykazanie, Ŝe jakaś wypowiedź
spełnia warunki pozwalające uznać ją za
twierdzenie prawdziwe lub słuszne (—> uz-
nawanie /2/).
RozróŜnia się:
a) u z a s a d n i e n i e b e z p o ś r e d nie
— polegające na odwołaniu się do
spostrzeŜeń, intuicji, konwencji terminolo-
gicznych. W przypadku —> tautologii (1)
polega ono na wykazaniu, Ŝe dana tautologia
ma określoną budowę;
b) u z a s a d n i e n i e p o ś r e d n i e —
polegające na odwołaniu się do twierdzeń
uprzednio przyjętych jako prawdziwe lub
słuszne.
Uzasadnienie moŜe teŜ być całkowi-t e, jak
w przypadku podania poprawnego —>
dowodu (1) w obrębie systemu dedukcyjnego,
lub c z ę ś c i o w e , jak w na-xikach
indukcyjnych, gdzie pozwala stwierdzić, Ŝe
dane twierdzerue jest tylko w jakimś stopniu
prawdopodobne.
UZDOLNIENIE nłc. aptitudo; ang. aptitu-
de,faculty; fr. aptitude; nm. Eignung
psych. Cecha ludzkiej osobowości wpły-
wająca na sposób i poziom rozwiązywania
róŜnych problemów: Ŝyciowych, orga-
nizacyjnych, naukowych, technicznych,
artystycznych i in. W ^ analizie (5) czyn-
nikowej uzdolnienia traktuje się jako pod-
stawowy czynnik stanowiący element stru-
ktury —> inteligencji (2).
UZNAWANIE gr. sygkatdthesis (= akt uz-
915
UśYTECZNOŚĆ
nania) (1); ang. acceptance, assent; fr. assenti-
ment; nm. Anerkennen, Setzung
1. W filozofii stoickiej: umysłowe po-
twierdzenie spostrzeŜeń.
2. metod. Przyjęcie zdania do -> systemu
dedukcyjnego lub do -^ teorii (4b) empiry-
cznej, podyktowane regułami uznawania {rule
of acceptance). Dla systemu dedukcyjnego są
to reguły dedukcyjne, dla teorii empirycznych
— reguły określające wanmki obserwacji
(upowaŜniające do przyjęcia zdań o faktach
doświadczenia) oraz reguły wnioskowania
charakterystycznego dla nauk empirycznych,
np. wnioskowania indukcyjnego. W ten
sposób pojęcie uznawania uzyskuje
charakterystykę pośrednią — poprzez
sformułowanie reguł uznawania. Inny sposób
definiowalna tego pojęcia polega na podaniu
odpowiedniej aksjomatyki. Jest ona róŜna u
róŜnych autorów, co prowadzi do powstania
wielu pojęć liznawania, ale sto-simkowo
często powtarzają się dwa aksjomaty: jeden
dotyczący niesprzeczności systemu
przekonań, a drugi — konsekwencji w
przyjmowaniu wniosków. Pierwszy mówi, Ŝe
jeśli uznaje się p, to nigdy nie jest tak, Ŝeby
uznawało się zarazem nie-p. Drugi mówi, Ŝe
jeśli uznaje się implikację i jej poprzednik, to
uznaje się równieŜ jej następnik. Jest to
wyidealizowane pojęcie uznawania (—>
idealizacja /I/), zakładające pełną -^ ra-
cjonalność (2) podmiotu uznawania.
UśYTECZNOŚĆ łc. utilitas; ang. utility;
fr. utilite; nm. Nutzlichkeit, Brauchbarkeit
1. et. Podstawowe pojęcie —> utylitary-
zmu, w myśl którego dokonuje się oceny
przedmiotu czynów ludzkich ze względu
na przyjemność, jaką zapewniają, i przy
krość, jakiej pozwalają uniknąć (J. BEN-
THAM, J. ST. MILL).
2. W ekonomii politycznej — zdolność
danego dobra do zaspokajania określo
nych potrzeb ludzkich.
916
 VIS COGITATIYA

MASZ Z AKWINU, F. SUAREZ) tzw. władzy oce-

ny zmysłowej, dzięki której zwierzęta mia-
łyby poznawać, co jest dla nich uŜyteczne, a
co szkodliwe (—> instynkt /I/). Władza ta —
według scholastyków — stwierdza istnienie
jakiejś wartości uŜytecznej dla natury

V
poznającego podmiotu, jeśli owa uŜyteczność
pobudza go do zdeterminowanego celowego
działania lub jeśli jest źródłem jego
szczegółowych doznań.

VIS COGITATIYA (nłc. wis cogitativa> =

VIS AESTIMATIYA (nłc. wis aestimativa> = władza myślenia)
władza osądu) nm. Urteilskraft Scholastyczne t. pozn., psych, syn.-^ Rozum szczegółowy.
określenie (AWICENNA, TO-

917 918

W WARIABILIZM (łc. variabilis = zmienny)
WADA gr. kakia; łc. vitium; ang. vice; fr.
vice; nm. Fehler
et. W przeciwstawieniu do -> cnoty (2) —
stała dyspozycja woli do spełniania
określonych aktów moralnie złych. W eu-
dajmonistycznej etyce ARYSTOTELESA cnoty i
wady nie są w stosunku do siebie przeciwne,
gdyŜ pierwsze nie potrzebują drugich do tego,
aby być sobą, i odwrotnie.
WALKA ang. struggle; fr. lutte; nm. Kampf
1. biol. Walka o byt {strugglefor ex-
istence, struggle for life) — jeden z czynni-
ków -^ ewolucji (II-2Ac), jaki stanowią
wszystkie przejawy Ŝyciowe organizmów
zwierzęcych i roślinnych, w przeciwstawne
czynnikom powodującym zwiększenie
śmiertelności wśród osobników danej po-
pulacji lub ograniczającym ich rozród. Walka
o byt jest podstawowym pojęciem
darwinizmu.
2. Walka (ścieranie się) p r z e c i -
w i e ń s t w {inter-peneration of opposites,
„Kampf" der Gegensatze) — jedno z ogól-
nych praw -^ dialektyki (7) marksistowskiej,
często formułowane jako „prawo jedności i
walki przeciwieństw", według którego zmiany
w podmiocie zachowującym toŜsamość
dokonują się przez pojawianie się nowych
cech, będących przeciwieństwem cech
ustępujących.
Walka klas {class struggle, Klassen-kampf)
— w marksistowskiej teorii klas społecznych:
walka między podstawowymi klasami danej
formacji, tj. między kla-
919
WARTOŚĆ
sami posiadającymi środki produkcji a kla-
sami nie posiadającymi tych środków i wy-
zyskiwanymi. Walka ta wynika z przeciw-
stawnych interesów klasowych i występuje w
trzech wzajemnie powiązanych pła-
szczyznach: ekonomicznej, ideologicznej,
politycznej.
ang. variability; fr. variabilite; nm. Yariabi-
litdt
filoz. przyr., metaf. W)mrodząca się od HE-
RAKLITA Z EFEZU ontologiczna teoria zmien-
ności wszechrzeczy. Według Heraklita cała
rzeczywistość wciąŜ się zmienia („Nie moŜna
wejść dwa razy do tej samej rzeki"; nb.
przypisywany Heraklitowi znany aforyzm
„wszystko płynie" I pdnta rhei I jest
wątpliwej autentyczności), nie ma w niej
trwania, lecz ciągłe stawanie się i przemijanie,
przy czym owa zmienność ma niejako
charakter cykliczny („Droga w górę i w dół
jedna i ta sama") i wskazuje na jedność
przeciwieństw. Wariabilizm wiąŜe się
najczęściej z przeciwstawiającą się sta-
tyczności dynamiczną koncepcją bytu (->
dynamizm /1 /), np. w heglizmie, marksizmie,
bergsonizmie. Elementy wariabili-zmu
występują równieŜ u M. E. DE MON-TAIGNFA,
A. N. WHITEHEADA, a takŜe u egzy-
stencjalistów (M. HEIDEGGER, J.-P. SARTRE).
WARTOŚĆ gr. he aksia, aksioma, aksiosis;
łc. valor; ang. value, worth; fr. valeur; nm.
Wert, Wahrheitswerte (4)
1. Cecha przysługująca danej rzeczy
(obiektywistyczne ujęcie wartości) lub teŜ
przypisywana jej przez podmiot — dowolnie
(ujęcie subiektywistyczne) bądź zgodnie z
przyjętymi w danej kulturze normami (ocena
mająca podstawę w rzeczach). MoŜe być
traktowana pozytywnie (wartość dodatnia) lub
negatywnie (wartość ujemna). W przypadku
przypisywania jakiejś rzeczy doskonałości
wartość nazywamy absolutną lub
bezwzględną. JeŜeli rzecz jest oceniana pod
jakimś wzglę-
920
WARTOŚĆ
dem, wartość określa się jako względną, np.:
ze względu na uŜyteczność xx&czy — wartość
utylitarna, ze względu na to, Ŝe rzecz moŜe
być środkiem prowadzącym do celu —
wartość instrumentalna, ze względu na to, Ŝe
rzecz dostarcza przyjemności — wartość
hedonistyczna, itd.
Termin „wartość" uŜywany był początkowo
w ekonomii i odnosił się do wartości
ekonomicznych, tj. zaspokajających
materialne potrzeby człowieka. Wprowa-
dzony do filozofii przez R. H. LOTZEGO, do-
tyczył wartości aksjologicznych, które
obejmują przede wszystkim wartości moralne
i estetyczne; ze względu na dziedzinę, do
której się odnoszą, do wartości
aksjologicznych zalicza się wartości religijne,
kulturalne, poznawcze itd. Tak zwane
wartości naczelne naleŜą do grupy wartości
bezwzględnych; zajmuje się nimi filozofia
wartości (—> aksjologia). Wartości
determinują diagnostycznie i operatywnie
kulturę jako przedmiot humanistyki. W hu-
manistyce wartości są nie tylko kryteriami
oceny zdarzeń, lecz takŜe przedmiotem badań.
2. metaf. W tomizmie — aspekt lub usz-
czegółowienie -> dobra (2) jako transcen-
dentalnej własności bytu, mające swoją rację
zarówno w naturze bytu wartościowanego, jak
i w naturze bytu wartościującego. W nowszej
filozofii (R. H. LOTZE, M. ScHELER, N.
HARTMANN) transcendentalne własności bytu
często odrywa się od niego samego i traktuje
jako tzw. wartości absolutne (nazjrwane teŜ
wartościami obie-ktywn3mii) na wzór
platońskich -^ idei (la), przy czym jako
główne wartości wymienia się najczęściej
prawdę, dobro, piękno, niekiedy teŜ świętość.
3. estet. W a r t o ś ć e s t e t y c z n a —
dana w —> przeŜyciu (3) estetycznym jako
coś, co specyficznie (właśnie estetycznie)
intryguje, fascynuje w ten sposób, Ŝe chcemy
się temu przypatrzyć, a przypatrując się —
niejako tym nasycić. JuŜ w staroŜytności
zauwaŜono, Ŝe istnieją róŜne warto-
921
WARUNEK
ści estetyczne, rozmaicie działające na od-
biorców. Współcześnie zwraca się uwagę na
wielość i róŜnorodność wartości estetycznych:
oprócz —> piękna (1) i jego pochodnych
(takich jak ładność, wdzięk, śli-czność i in.)
wymienia się np. wzniosłość, wspaniałość, a
takŜe -^ tragizm (2) i komizm, -^ brzydotę
(2B) (w jednym z jej znaczeń — jako to, co
estetycznie pozytywne). Przedmiotem
dyskusji jest sposób istnienia wartości
estetycznych, ich stosunek do wartości innych
typów, sposób ich poznawania. RozróŜnia się
(M. WALLIS) wartości estetyczne łagodne
(piękno, wdzięk) i wartości estetyczne ostre
(wzniosłość czy brzydota).
4. log. W a r t o ś ć l o g i c z n a {truth--
value) — prawdziwość lub fałszywość zdania
w klasycznym —> rachunku zdań; w logikach
wielowartościowych przyjmuje się więcej
wartości logicznych, np. w systemie logik
skończenie wielowartościowych J. SŁU-
PECKffiGO przyjmuje się dowolną ich liczbę,
byleby tylko była to liczba skończona.
WARUNEK gr. hypóthesis; łc. condicio;
ang. condition; fr. condition; nm. Bedingung
1. metaf. To, co determinuje działanie -^
przyczyny (IC) wywołującej -> skutek (1) —
bądź w sposób pozytywny (warunek
pozytywny), bądź w sposób negatywny, kiedy
niewystępowanie jakiegoś wa-rurJ<u
wywołuje określony skutek. W odróŜnieniu
od przyczyny, która jest tym, dzięki czemu
powstaje skutek, warunek nie wytwarza
skutku, lecz tylko umoŜliwia przyczynie jego
wytworzenie. Warunkami w tym znaczeniu są
wyróŜnione elementy rzeczywistości
obiektywnej lub subiektywnej.
2. metod. Pod wpływem -^ kondycjona-
lizmu zamiast pojęcia przyczyny uŜywa się
pojęcia ogółu warunków. W związku z tjmi
rozróŜnia się:
a) warunek k o n i e c z n y (niezbędny,
nieodzowny) (condicio sine ąua non; ne-
cessary condition; notwendige Bedingung):
922
WARUNKOWANIE
A jest warunkiem koniecznym dla B, gdy
prawdą jest, Ŝe jeśli nie zachodzi A, to nie
zachodzi B. Na przykład: jeśli się nie ma
matury, to nie dostanie się na studia wyŜsze
— gdzie A oznacza posiadanie matury, B zaś
— dostanie się na studia. —> Implikacja;
b) warunek wystarczający (do-
stateczny) (condicio sufftciens; sujficient con-
dition; hinreichende Bedingung): A jest wa-
runkiem wystarczającym dla B, gdy prawdą
jest, Ŝe ilekroć zachodzi A, to zachodzi B. Na
przykład: jeśli pada deszcz — A, to jest
mokro — B;
c) ponadto wyróŜnia się niekiedy wa-
r u n e k s p r z y j a j ą c y (wspomagający)
— zdarzenie A ułatwia wystąpienie zdarzenia
B. Na przykład: warunkiem koniecznym
gradobicia jest nadciągnięcie chmury
gradowej, ale jej obecność nie przesądza
jeszcze o tym, Ŝe spadnie grad; jeŜeli
nastąpiło gradobicie — nadciągnięcie chmury
gradowej było warunkiem koniecznym, a
zarazem wystarczającym; natomiast
warunkiem sprzyjającym był wiatr wiejący z
określonego kierunku.
WARUNKOWANIE ang. conditioning; £r.
conditionnement; nm. Konditionierung, Kon-
ditionieren, Konditionalitat, Bedingtheit
psych, a) Warunkowanie klasyczne (I. P.
PAWŁÓW) — proces prowadzący do zwię-
kszenia się repertuaru bodźców, które wy-
wołują reakcję organizmu (tzw. uczenie się
bodźców).
b) Warunkowanie instrumentalne (B. F.
SKINNER) — proces prowadzący do zwię-
kszenia się repertuaru reakcji, którymi
dysponuje organizm (tzw. uczenie się re-
akcji).
WĄTPIENIE łc. dubitatio; ang. douht; iv.
doute; nm. Zweifel, Bezweiflung
1. t.pozn. W przeciwstawieniu do—> pew-
ności (1) — brak -^ asercji (1) u kogoś, kto
się zastanawia, czy jakiś fakt rzeczywiście
występuje, czy jakieś zdanie jest prawdzi-
923
WERYFIKACJA
we, czy fałszywe. W ą t p i e n i e meto-
d y c z n e (doute methodique) było jednym z
załoŜeń filozofii R. DESCARTES'A (-> scep-
tycyzm /Ib/ metodyczny). WyróŜnia się
niekiedy w ą t p i e n i e r e f l e k s y j n e ,
będące wynikiem dokładnego zbadania
przeciwstawnych sobie stanowisk, oraz
w ą t p i e n i e s p o n t a n i c z n e — poda-
wanie w wątpliwość czegoś, co nam pod
jakimś względem nie odpowiada, co intui-
cyjnie wydaje się nieprawdziwe czy nie-
słuszne.
2. psych. Wewnętrzny konflikt między
tendencjami do akceptowania i nieakcepto-
wania pewnych twierdzeń lub między ten-
dencjami do przypisywania i odmawiania
jakiemuś zjawisku realnego istnienia.
WERYFIKACJA (nłc. <veńficatio> = spraw-
dzenie) ang. verification, confirmation; fr.
verification; nm. Yerifikation, Bewahrheitung
metod. Wykazanie prawdziwości danego
zdania.
Weryfikacja empiryczna —
wykazanie prawdziwości zdania na podstawie
danych doświadczenia, dokonywane w ten
sposób, Ŝe ze zdania poddawanego
weryfikacji wyprowadza się konsekwencje
dotyczące tych danych (tzw. zdania
obserwacyjne). Jeśli konsekwencje okaŜą się
zgodne z doświadczeniem, to zdanie takie
uznaje się za całkowicie lub częściowo
zweryfikowane (weryfikacja częściowa
nazywa się -^ konfirmacją). W odniesieniu do
twierdzeń dotyczących nieskończonej liczby
przypadków, a więc do praw nauki, moŜliwa
jest tylko weryfikacja częściowa.
Ze względu na to, Ŝe kaŜde zdanie (a więc
takŜe zdanie fałszywe) moŜna przeformuło-
wać tak, Ŝeby uzyskać dlań częściową we-
ryfikację, niektórzy metodologowie (m. in. K.
R. POPPER) postulują posługiwanie się
wyłącznie procedurą -> falsyfikacji.
Przedstawiciele empiryzmu logicznego za
wyłączne kryterium sensowności zdań uznają
ich weryfikowalność całkowitą —
924
WERYSYMILIZM
verifiability (L. WITTGENSTEIN, Koło Wiedeń-
skie w swym wcześniejszym okresie) lub
częściową — confirmahility.
WERYSYMILIZM <łc. veńsimilis = pra-
wdopodobny, mający podobieństwo do
prawdy)
t. pozn. Zaproponowana przez A. KRO-
KiEwiczA nazwa poglądu FILONA Z LARYSSY,
według którego istnieje rodzajowa — nie
obiektywna, lecz subiektywna — prawda
ludzka, narzucana poszczególn3n:n ludziom
przez ich rodzajową naturę i nie upowaŜ-
niająca nikogo do wydawania sądów apo-
dyktycznych.
(tłum. rmi. <Wesens-
WGLĄD W ISTOTĘ
schaii>) —>
Ideacja (1).
WIARA gr. pistis; ic.fides; ang.faith; b.foi;
nm. Glaube
1. W węŜszym znaczeniu: uznanie czegoś
za prawdę na podstawie argumentów, które
nie stanowią ścisłego dowodu, zwłaszcza zaś
na podstawie cudzego świadectwa.
2. W szerszym znaczeniu: postawa du-
chowa obejmująca akceptację i jednocześnie
dobrowolne zaangaŜowanie w stosunku do
porządku przekraczającego dziedzinę
doświadczenia i czystej racjonalności.
Według G. MARCELA: W przeciwstawieniu
do —> opinii (1) — Ŝywe złączenie się z —>
tajemnicą (1).
Według V. E. FRANKLA wiara nie jest my-
śleniem pomniejszonym o realność rzeczy
pomyślanej, lecz myśleniem pomnoŜonym
przez egzystencjalność myślącego.
3. teol. a) W dawniejszej teologii kato
lickiej: akt wiary — uznanie za prawdę
tego, co Bóg objawił, a Kościół podał do
wierzenia; c n o t a w i a r y (zwana cnotą
Boską lub teologalną) — skłaniająca do
wiary w powyŜszym znaczeniu. Od wiary
wyraźnie odróŜniano nadzieję i miłość;
teologia protestancka odróŜniając je, łączy
zawsze wiarę z nadzieją i miłością.
925
WIECZNOŚĆ
b) W nowszej teologii: akt i postawa całego
człowieka opowiadającego się z ufnością po
stronie Boga, który objawia się i zbawia w
Jezusie Chrystusie (osobowe ujęcie wiary).
Podkreśla się, Ŝe wiara chrześcijańska nie
jest -»ideologią (II) ani —> światopoglądem,
lecz przyjęciem dziejącego się w historii
BoŜego zbawienia.
Metodyczną refleksję nad wiarą stanowi -^
teologia (2).
WIDZENIE W BOGU (tłum. fr. <vision en
Dieu>}
Teoria N. DE MALEBRANCHE'A, według któ-
rej człowiek widzi w Bogu — poprzez -^ idee
(IIAa) — nie tylko „prawdy wieczne" czy teŜ
normy wyznaczające sądy o wartości
(doktryna AUGUSTYNA), lecz równieŜ rzeczy
materialne. W ten sposób kontakt poznawczy
człowieka z rzeczywistością od-b5rwa się za
pośrednictwem Boga. -^ Oka-zjonalizm.
WIECZNOŚĆ gr. aión; łc. aeternitas (la),
aevum (2b); nłc. sempiternitas; ang. eternity,
aeviternity (2b); fr. eternite; nm. Ewigkeit
1. filoz. przyr., metaf. Nieposiadanie cza
sowego początku ani końca — pojęcie od
noszone w staroŜytnej filozofii greckiej do
tworzywa świata (-^ chaos, pramateria)
i ruchu (jońscy filozofowie przyrody, stoi
cy) lub do samego świata (HERAKLIT Z EFE
ZU), do jego zasady, wzoru (PITAGORAS, PLA
TON), bytu (PARMENIDES), materii (ARYSTOTE
LES) itp.
2. metaf. W filozofii tomistycznej roz
róŜnia się: —> czas (la) (tempus), wieczność
{aemim), wiekuistość (aeternitas). Dwa pierw
sze pojęcia odnoszą się do bytów przy
godnych, natomiast wiekuistość, oznacza
jąca toŜsamość istnienia z istotą, dotyczy
tylko bytu koniecznego. Do pojęcia wiecz
ności moŜna więc przyporządkować:
a) wiekuistość (aeternitas) — przez którą
rozumie się pełnię bytu, czyli stan istnienia
polegający na niezmiennym i jed-
926
WIECZNY POWRÓT
noczesnym posiadaniu wszelkich doskona-
łości. Wiekuistość przysługuje tylko —> Bo-
gu (I), gdyŜ On jeden posiada — trwającą bez
początku i bez końca oraz zawsze i bez zmian
— pełnię doskonałości, czyli pełnię bytu. Stan
istnienia Boga jest niezmiennym „teraz", nie
m.a dla Niego przeszłości ani przyszłości;
b) nieposiadanie kresu {aevum), czyli
n i e ś m i e r t e l n o ś ć — trwanie stwo-
rzonych istot duchowych (aniołowie i dusze
ludzkie), których istnienie miało początek w
czasie, lecz nie będzie miało końca (tzw.
wieczność prospektywna).
Tajemnica wieczności BoŜej komplikuje się
niepomiernie przez fakt wejścia wieczności w
czas, a to ze względu na niewspół-mierność
wieczności Boga i czasowego trybu istnienia
stworzenia. Fakt ten to najpierw sam akt
kreacji, powtarzalny w nieskończoność jako
podtrzymjm^anie stworzenia w istnieniu
{creatio continua), a następnie akt Wcielenia
(styczność pojęć /a/ i /b/).
WIECZNY POWRÓT gr. apokatdstasis;
ang. endless return of everything; fr. retour
eternel, palingenese cyclique; nm. ewige Wie-
dergeburt, Kreislaufder Welt
1. W wyobraŜeniach kosmogonicznych
staroŜytnych Greków:
a) Jońska teoria „kołowrotu", wyraŜona
przez ANAKSYMENESA i ANAKSYMANDRA (któ-
rzy przyjmowali wielość światów): światy
okresowo powstają, rozwijają się i giną^ czy-
niąc to niezliczoną ilość razy, podlegają zatem
ustawicznemu ruchowi kolistemu; przez
kolistość naleŜy tu rozumieć przede
wszystkim cykliczność w —> czasie (A), jako
wieczne powtarzanie się tych samych
procesów.
b) Teoria pitagorejska („italska" w od-
róŜnieniu od „jońskiej"): świat jest skończoną
całością mieszczącą się w nieskończonej
próŜni, którą niejako „oddycha", wchłaniając
ją i wydalając; w ten sposób dzieje świata
przebiegają cyklicznie, podczas gdy on sam
jest wieczny.
927
WIEDZA
c). W wariabilizmie HERAKLITA Z EFEZU:
cykliczna zmienność wszystkiego, będąca
ustawicznym nawrotem. Jedną z faz zmien-
ności jest „zognienie" (ekpyrosis) widzial-
nego, skończonego przestrzennie świata, tzn.
przemiana go w ogień. -^ Apokata-staza (1).
d) U stoików — wizja okresowego trwania
świata, przejęta częściowo od pitago-
rejczyków, częściowo od HERAKLITA: pod-
legły ładowi, kulisty kosmos, otoczony
nieskończoną próŜnią, co pewien czas (zwany
Wielkim Rokiem, który wynosi tysiące lat)
trawiony jest poŜarem {ekpyrosis), ulegając
zniszczeruu. Ale z tego wyŜarzenia odradza
się on za kaŜdym razem na nowo, a to dzięki
boskiemu, niezniszczalnemu ogniowi, który
sam będąc ciałem, przemienia się w inne ciała
pierwotne (stoicheia), czyli w -^ Ŝywioły, te
zaś z kolei przemieniają się w ciała pochodne,
oŜywione i nieoŜywione. Wszystkie ciała po-
chodne są zniszczalne, tylko ogień jest wie-
czny, podobnie jak powstawanie ciał z ognia i
powtórne ich przemienianie się w ogień. W
ten to sposób dokonuje się cyklicznie (-» cykl
/1 /) wieczny powrót zdarzeń. -^ Palingeneza
(la).
2. Przesłanka w teorii -^ nadczłowie-ka (1)
F. W. NIETZSCHEGO, który podjął staroŜytną
ideę cyklicznego wiecznego powrotu zdarzeń,
nadając jej szczególne znaczenie moralne,
odŜegnywał się natomiast od chrześcijańskiej
koncepcji —> czasu (B) linearnego,
historycznego.
WIEDZA gr. eidesis, episteme; łc. scientia;
ang. knowledge (Ib); fr. savoir, connaissances;
nm. Wissen, Kenntnisse
1. Stan poznania mniej lub bardziej zin-
tegrowanego.
a) Odpowiednik terminów: gr. dóksa, łc.
opinio, ang. belief— oznaczający stan prze-
konania pozbawionego cechy niezawodności.
W tym znaczeniu mówi się o wiedzy
s u b i e k t y w n e j . SOKRATES utoŜsamiał
wiedzę etyczną z cnotą, ARYSTOTE-
928
WIELOŚĆ
LES i TOMASZ Z AKWINU wymieniali wiedzę
wśród sprawności, mianowicie pośród -^ cnót
(2a) intelektualnych (w grupie teoretycznych).
b) Odpowiednik terminów: gr. episteme, łc.
scientia, ang. knowledge — oznaczający
poznarue, którego prawdziwość jest zagwa-
rantowana przez jego naturę, np. przez
oczywistość. W tak rozumianym poznaniu
zawiera się cecha pewności i niezawodności.
W tym znaczeniu mówi się o wiedzy
o b i e k t y wnej, będącej faktem kulturowym,
tj. ogółem twierdzeń składających się na
naukę; często wiedza w tym sensie oznacza
określoną dyscyplinę naukową.
2. teol. Wiedza BoŜa ( w s z e c h w i e dza
— omniscientia) — akt, poprzez który Bóg
ujmuje w swej istocie w sposób pełny
wszystko, co jest lub co być moŜe.
WIELOŚĆ (mnogość) gr. ta polld, plethos;
nłc. mulłiplicatio, pluralitas; ang. multiplici-
ty, plurality; fr. multiplicite, pluralite; nm.
Yielheit, Mehrheit, Quantum
metaf. Przeciwieństwo os—> jedności (1);
—> pluralizm. W ujęciu filozofii arystotele-
sowsko-tomistycznej wielość jest nastę-
pstwem ograniczenia aktu przez moŜność {-^
akt i moŜność), powodowanego przez -^
materię (1).
WIELOZNACZNOŚĆ gr. homonymia; łc.
aequivocatio; ang. ambiguity; fr. l'eąuivoque;
nm. Yieldeutigkeit
metod. Cecha wyraŜenia lub sygnału po-
legająca na tym, Ŝe posiadają one nie tylko
jedno -^ znaczenie (1, 2), lecz dwa znaczenia
lub jeszcze więcej. Odmianami wielo-
znaczności są m. in. -^ amfibolia i -^ ekwi-
wokacja. Oprócz wyraŜeń wieloznacznych
(róŜnoznacznych), czyli —> homonimów (2),
spotyka się wyraŜenia częściowo wielozna-
czne, tj. o znaczeniach choć zasadniczo róŜ-
nych, to jednak pod pewnym względem takich
samych — są to pojęcia analogiczne (—>
analogia lYL-ll).
929
WITALIZM
Tak zwana wieloznaczność potencjalna jest
wieloznacznością danego wyraŜenia w jego
oderwaniu od kontekstu, który by rozstrzygał,
w jakim znaczeniu zostało ono uŜyte.
WIRTUALNOŚĆ <nłc. virtualis = zdolny
do działania; moŜliwy, mogący zaistnieć, od
łc. virtus = siła, moŜność) ang. virtuali-ty; fr.
virtualite; nm. Yirtualitdt
1. metaf. Cecha tego, co istnieje w stanie -^
moŜności (B) czynnej. Wirtualny element
bytu to element potencjalny bliski -^
aktualizacji, w przeciwstawieniu do elementu
czysto potencjalnego.
2. Cecha tego, co jest zaczątkiem lub co w
jakiś sposób zostało wcześniej ukształtowane,
bądź teŜ same owe wcześniej ukształtowane
elementy albo zaczątki.
3. Związanie z władzą podmiotu, ze
zdolnością do działania, do brania udziału w
jakiejś czynności.
WITALIZM (łc. vis vitalis = siła Ŝyciowa)
ang. yitalism; fr. vitalisme; nm. Yitalismus
filoz. przyr. Doktryna, według której istnieje
zasadnicza róŜnica pomiędzy materią
oŜywioną a nieoŜywioną, wobec czego
zjawiska Ŝyciowe są niesprowadzalne do
procesów fizykochemicznych. Według wi-
talizmu zjawiska te świadczą o istnieniu tzw.
zasady Ŝyciowej, róŜnie jednak pojmowanej w
róŜnych jego typach. Jest to więc:
A) niematerialna zasada Ŝycia, która
kształtuje i organizuje materię sprawiając, Ŝe
ta nabywa nowych cech; pod względem
fizycznym zasada ta nie róŜni się od materii.
Do tego rodzaju witalizmu moŜna zaliczyć m.
in. -> hylemorfizm, -^ organicyzm (1);
B) zasada Ŝyciowa róŜna od materii (P.--J.
BARTHEZ), a zarazem będąca czymś innym
niŜ -^ dusza (1). Neowitaliści, którzy
świadomie lub nieświadomie, począwszy od
G. E. VON RiNDFLEiscHA, nawiązywali do
witalistycznych poglądów panujących niemal
powszechnie wśród fizjologów od XVIII do 1.
poł. XlXw., nazywali zasadę Ŝycia
930
WIZJA
np. „entelediią" (H. DRIESCH), „siłą Ŝyciową"
(J. P. MULLER), „dominantą" (J. REINKE),
„duszą komórkową" (psychowitalizm). We-
dług witalizmu energetycznego (E. RIGNA-
No) w organizmie istnieje specjalna energia
fizyczna, której występowania nie udało się
stwierdzić w materii martwej.
W aspekcie filozoficznym moŜna wyróŜnić
dwa typy witalizmu:
a) w i t a l i z m o n t o l o g i c z n y —
doktryna, według której w naturze kaŜdego
organizmu tkwi pozaempiryczny czyrmik
witalny, nieredukowalny do zjawisk
fizycznych czy chemicznych i niesprawdzalny
na gruncie fizyki i chemii (H. DRIESCH);
b) w i t a l i z m metodologiczny,
który nie wypowiadając się w kwestii samej
istoty Ŝycia i organizmu twierdzi jedynie, Ŝe
do opisu zjawisk Ŝyciowych nie wystarczają
pojęcia zaczerpnięte z fizyki i chemii. Tak
zwany witalizm metodologi-czno-opisowy (J.
A. THOMSON) postuluje, by pozostając na
gruncie faktów empirycznych dowodzić
autonomii praw Ŝycia, tzn. opisywać Ŝycie nie
jedynie w terminach fizykochemicznych, ale
jako nową jakość z jej właściwościami i
historią.
W Polsce teorię hylemorfizmu w zasto-
sowaniu do istot Ŝywych rozwijał B. RUT-
KIEWICZ, który skłaniał się wyraźnie do
neowitalizmu Driescha.
WIZJA (łc. <visio> = widzerue) gr. hórama;
ang. vision; fr. vision; run. Yision (1, 2), Of-
fenbarung (3), Erscheinung (3)
1. psych., t. pozn. —> Przedstawienie (a)
wyobraŜeniowe mające pozory -^ percepcji
(1).
2. Obraz rzeczywistości lub jakiegoś jej
fragmentu utworzony przez twórczą wy-
obraźnię {visio imaginaria), opierającą się
jednak na konkretnej wiedzy, np. wizja
świata.
3. Poznanie rzeczywistości BoŜej {visio
divina) poprzez widzenie nadprzyrodzone,
zasadniczo o charakterze intelektual-
931
WŁASNOŚĆ
nym {visio intellectualis) (—> mistyka). Wi-
zja mistyczna moŜe mieć charakter zmy-
słowy, wyobraŜeniowy lub intelektualny.
WŁADZA gr. dynamis, dynasteia; łc. po-
tentia (1), virtus {2),facultas (2), vis (2), pote-
stas (4); ang. power (1, 4), faculty (2); fr. le
pouvoir (1, 4), faculte (2), puissance (2); nm.
Yermogen (1, 2), Macht (4), Gewalt (4), Herr-
schaft (4)
1. metaf. -^ MoŜność (B) czynna, będąca
odmianą —> jakości (Ib), usposabiająca jakiś
byt bezpośrednio do działania.
2. W psychologii filozoficznej: władze
d u s z y {potentiae animae, virtutes animae)
— zdolność do poznania intelektualnego
(intelekt, rozum) i zmysłowego (np. władza
oceny zmysłowej / —> vis aestimativa /), do
poŜądania rozumowego (wola) i zmysłowego
(pragnienie).
3. U I. KANTA: władza sądzenia (= władza
rozpoznawania) {Urteilskraft), tj.:
a) refleksyjna zasada, która wprowadza
harmonię między zmysłami, rozsądkiem
(Yerstand) i rozumem (Yernunft);
b) określona zasada podporządkowania
zjawisk jakimś pojęciom lub prawom.
W Krytyce władzy sądzenia Kant rozróŜnia
estetyczną i teleologiczną władzę sądzenia.
4. soc. Zdolność jednostki lub grupy do
wpływania na zachowania innych jedno
stek lub grup, zdolność do wywoływania
określonych działań innych ludzi i do
kontrolowania ich przebiegu.
Władza polityczna (często utoŜsamiana z
władzą państwową) — zdolność jednostki lub
grupy do zarządzania społeczeństwem i
kierowania jego działalnością. Jest to jedna z
podstawowych funkcji autonomicznej or-
ganizacji społecznej (władza prawodawcza,
wykonawcza i sądownicza — według kla-
sycznego trójpodziału władzy, zapropono-
wanego przez MONTESKIUSZA).
WŁASNOŚĆ łc. dominium (2); nłc. pro-
prium; ang. character (1), property; fr. le pro-
932
WŁAŚCIWOŚĆ
pre, caractere (1), propriete (2); nm. Charakter
(1), Eigentum (2)
1. metaf. a) W sensie węŜszym: syn.—> ce
cha (2) (nieistotna); —> przypadłość (1) (ac-
cidens).
b) W sensie szerszym: kaŜde określenie
przysługujące danemu przedmiotowi. W tym
sensie własność moŜna traktować jako rodzaj
w stosiinku do —> właściwości (1).
2. Jednostronna relacja między jakimś
przedmiotem a osobą, grupą, instytucją,
państwem, polegająca na przynaleŜności
przedmiotu do osoby (własność prywat
na), instytucji, państwa (własność społecz
na); takŜe owa rzecz, która naleŜy do ko
goś i którą właściciel moŜe dysponować.
Filozofia polityczna upatruje we własności
jedno ze źródeł nierówności między ludźmi;
kwestia, czy w świetle prawa naturalnego
własność prywatna jest prawomocna, a jeśU
tak, to w jakiej mierze, była jednym z pod
stawowych problemów dla teoretyków de
mokracji (m. in. J. J. ROUSSEAU) oraz dla twór
ców idei socjalizmu i komunizmu.
WŁAŚCIWOŚĆ gr. idion; łc. proprietas; nłc.
attributum, idiomu; ang. property, cha-
racteristic; fr. le propre; nm. Eigenschaft, Ei-
genheit, Beschajfenheit
1. W logice tradycyjnej: jakość istotna
konsekutywna danego przedmiotu (tzn.
będąca koniecznym następstwem jego cech
konstytutywnych) (->cecha/3a/). Według
ARYSTOTELESA we „właściwości" (idion)
naleŜy wyróŜnić dwa typy znaczeń: tó tien
einai, które stanowi przedmiot definicji, i inne
znaczenia tego słowa, dla których właśnie
powinno się je zachować; -^ atrybut (1).
Właściwość jest jednym z pięciu orzeczników
(pente phonon — quinque voces; —>
predykabilia /!/) wymienionych przez
PORFIRIUSZA i przyjętych w scholastyce
(proprietas, idioma) — tym, który wskazuje
cechę swoistą, przysługującą kaŜdej jednostce
danego gatunku; cecha ta, mimo Ŝe pozwala
odróŜnić gatunek, do jakiego naleŜy dana
jednostka, od
933
WNIOSKOWANIE
irmych gatunków, to jednak nie stanowi o
róŜnicy gatunkowej.
2. W reizmie: cecha przedmiotów abs-
trakcyjnych, np. pojęć, w odróŜnieniu od cech
rzeczy materialnych.
WNIOSEK (konkluzja) gr. synagogę; łc.
conclusio; ang. conclusion; fr. conclusion;
nm. Schlufi, Schlufisatz, Folgerung
log. Zdanie uznane za prawdziwe na
podstawie uznania prawdziwości innych zdań,
zwanych -> przesłankami danego wniosku.
Jeśli wniosek wynika logicznie (—>
wynikanie /b/ logiczne) z przesłanek, nazywa
się go wnioskiem wyprowadzonym
dedukcyjnie (—> wnioskowanie /1 /).
W skład wniosku wchodzą jedynie terminy
skrajne przesłanek sylogizmu: mniejszy (S) i
większy (P).
WNIOSKOWANIE gr. '^ synagogę; nłc.
deductio, illatio; ang. illation, inference; fr.
consecution; nm. Folgerung
1. metod. Proces rozumowy polegający na
tym, Ŝe na podstawie zdania lub zdań
uznanych za prawdziwe dochodzi się do
zdania nie uznanego dotąd za prawdziwe lub
wzmacnia się pewność zdania, które było juŜ
w jakimś stopruu uznane za prawdziwe. W
tym szerokim znaczeniu, zapropono-'WsnyTCi
przez K. AJDUKIEWICZA, wnioskowanie moŜe
być zarówno dedukcyjne (-^ dedukcja III), jak
i niededukc5qne, jak np. wnioskowanie
indukcyjne (^indukcja /!/ niezupełna),
wnioskowanie redukcyjne (^redukcja Ul),
wnioskowanie przez -^ analogię (I).
Wnioskowanie dedukcyjne jest
wnioskowaniem niezawodnym, wnioskowanie
niededukcyjne (uprawdopodab-niające) —
wnioskowaniem zawodnym.
2. log. Jeden z rodzajów —> rozumowania
(2) (obok sprawdzania, tłumaczenia i
dowodzenia), polegający na dobieraruu
następstwa dla zdań uznanych za prawdziwe,
czyli wyprowadzaniu wniosku na podstawie
przesłanek. Wniosek wynika (—> wynikanie
/b/ logiczne) z przesła-
934
WOLA
nek, które ze względu na jakieś prawo lo-
giczne stanowią rację dlą następstwa bę-
dącego tu wnioskiem; wnioskowanie takie jest
rozumowaniem niezawodnym. Jest to węŜsze
rozumienie wnioskowania, zaproponowane
przez J. ŁUKASIEWICZA. W logice tradycyjnej
rozróŜnia się:
a) w n i o s k o w a n i e pośrednie,
czyli wnioskowanie sylogistyczne — wy-
prowadzanie wniosku na podstawie dwóch
przesłanek (w skrajnych przypadkach moŜe to
być mniejsza (-^ entymemat /2/) lub większa
{-^ soryt) liczba przesłanek;
b) w n i o s k o w a n i e b e z p o ś r e d nie,
m. in. naleŜące do —> kwadratu logicznego.
WOLA gr. boulesis; łc. voluntas; ang. will;
fr. yolonte; nm. Wille
1. W psychologii filozoficznej: poŜądanie
umysłowe, tj. naturalna i konieczna dąŜność
człowieka do -> dobra (2). Obok intelektu jest
to wyŜsza władza duchowa człowieka, będąca
realną moŜnością działania, przejawiania
wewnętrznej energii bytu rozumnego. W
stosunku do dobra szczegółowego wola nie
jest determinowana, gdyŜ ma moŜność
swobodnego wyboru, jest natomiast —
według tomistów — determinowana w
stosunku do —> szczęścia (według
szkotystów — nie). Wobec bytu konkretnego
wola moŜe wyłaniać akty poŜądania, o tyle
jednak, o ile byt ten jest ukazany jako dobro.
Będąc władzą duchową, nieorganiczną, wola
jest zdolna do poŜądania nie tylko dóbr
materialnych, ale i duchowych, nie tylko
konkretnych, jednostkowych, ale i ujętych
ogólnie. Będąc specyficzną władzą człowieka,
pozostaje w ścisłym związku z innjnni jego
władzami: jako władza poŜądawcza — ze
zmysłowymi władzami poŜądawczymi, jako
władza duchowa — z intelektem; związek ten
nie jest ścisłą zaleŜnością, lecz tylko
moŜliwością wzajemnego wpływu. Władze
niŜsze (zmysłowe, wegetatywne), jeśli nie są
kontrolowane przez intelekt, prowadzą do za-
935
WOLA
groŜenia wolności woli (-^ wolna wola) oraz
do zła moralnego. Natomiast wpływ woli na
niŜsze władze — wywierany za
pośrednictwem rozumu — jest podstawą
samowychowania. Przyjmowane przez —>
intelektualizm (2) (wbrew —> wolun-
taryzmowi 121) świadome podleganie woli
rozumowi, tzn. akceptacja danych
poznawczych dotyczących działania i za-
stosowanie ich w działaniu, jest z jednej
strony podstawą dobra moralnego, w innym
zaś aspekcie — podstawą autodeter-minizmu.
Stanowisko przeciwne — uniezaleŜnienie się
w działaniu od intelektu — prowadzi do ->
aktywizmu (1, 4), moŜe teŜ być źródłem
samowoli i anarchii moralnej.
Wolę moŜna rozumieć a) szerzej — jako
ogół sił psychicznych wiodących do działania
(skłonności, poŜądania, namiętności), lub b)
węziej — jako władzę określania siebie na
podstawie motywów lub racji (w tym
znaczeniu wola róŜni się od impulsów lub
pobudek, które są same przez się irracjonalne,
jak np. skłormości, poŜądania, namiętności),
wreszcie jako c) właściwość charakteru —
stanowczość decyzji i konsekwencję w ich
realizowaniu. Akt władzy c h c e n i a to
przemyślana decyzja dokonania jakiegoś
działania. W przeciwstawieniu do zdolności
chcenia (woli konstytuującej) ów akt chcenia
moŜna określić jako wolę konstytuowaną.
2. psych. Współcześnie w psychologii okre-
śla się wolę jako dyspozycję do świadomego i
celowego kierowania swym postępowaniem,
do podejmowania decyzji i wysiłków w celu
realizacji pewnych działań, a zaniechania
innych. Dzięki zdokiośd selekcji motywów
człowiek moŜe w duŜym stopniu tiniezaleŜnić
się od niŜszych poziomów -^ motywacji i od
wpływów zewnętrznych, a kierować swym
postępowaniem zgodnie z przyjętą przez
siebie hierarchią wartości, czyli wypracować
własną autonomię.
3. U I. KANTA: w ł a s n a wola (WfZ/-kiir)
— zdolność postępowania wedle wła-
936
WOLA CHCĄCA —WOLA CHCIANA
snego upodobania; wola d o b r a , czyli wola
zgodna z wymaganiami moralności — taka,
która skłania do działania mającego na celu
podporządkowanie się prawu.
WOLA CHCĄCA - WOLA CHCIANA
(tłum. fr. wolonte voulante, volonte voulue>)
Pojęcia występujące u M. BLONDELA i E. LE
ROY: wolą chcianą człowiek dokonuje wy-
boru celów, które wyraźnie sobie przedstawia;
wola chcąca zmierza zawsze poza cele jego
doraźnych pragnień, ku dobru absolutnemu,
które zna on jedynie poprzez nieodpartą ku
temu dobru dąŜność.
WOLA MOCY (tłum. nm. <Wille zur
Machb) ang. will to -power; fr. volonte de
puissance
1. U F. W. NIETZSCHEGO: ukonkretniona
ScHOPENHAUEROWSKA —> wola Ŝycia, prze-
ciwstawiona DARWINOWSKIEJ —> walce (1) o
byt. Konkretyzacja ta polega na wskazaniu, Ŝe
człowiek chce nie tylko utrzymać się przy
Ŝyciu, lecz takŜe się rozwijać. Wola ta jest
właściwością silnych; tylko słabych cechuje
wola utrzymywania się przy Ŝyciu lub wola
uŜycia. Słabi przeciwstawiają woli mocy
silnych sojusz słabych. Poprzez moralność
chrześcijańską sojusz ten narzuca jednostkom
silnym obowiązek przychodzenia z pomocą
jednostkom słabym, które normalną koleją
rzeczy powinny zginąć.
2. U A. ADLERA: będąca rezultatem po-
czucia niŜszości dąŜność do dowarto-
ściowania siebie przez nadkompensację (—>
kompensacja /1 /).
WOLA śYCIA (tłum. mn. <Wille zum Le-
ben>) ang. will to live; fr. volonte de vivre,
vouloir vivre
U A. SCHOPENHAUERA: uniwersalna zasada
dotycząca istot Ŝywych, zgodnie z którą
wszystkie one dąŜą do utrzymania Ŝycia w
formie właściwej ich rodzajowi lub
gatunkowi; —> wola mocy (1).
937
WOLNOŚĆ
WOLNA DECYZJA łc. liberum arbitrium;
fr. libre-arbitre syn.^ Wolna wola.
WOLNA WOLA (wolna decyzja, wolność
woli) łc. liberum arbitrium; ang. free--will; fr.
libre-arbitre; nm. Willensfreiheit
Nieskrępowana niczym — szczególnie
wcześniejszymi uwarunkowaniami psy-
chicznymi czy fizjologicznymi — zdolność
wyboru (liberum arbitrium indifferen-tiae;
freedom of indifference) między jakimś
działaniem a powstrzymaniem się od niego
lub między jednym działaniem a drugim
{freedom of alternative) oraz wyboru sposobu
owego działania {-^ dobrowolność), a takŜe
zdolność do samookreślania się {freedom of
self-determination). Wolność woli jest tezą —
> indeterminizmu (2).
RozróŜnia się:
a) wolność woli o b i e k t y w n ą —
podmiot działa w sposób nie dający się
przewidzieć. Wolność ta nie jest sprzeczna z
poczuciem podmiotu, Ŝe jego działanie moŜe
być zdeterminowane czynnikami
zewnętrznymi;
b) wolność woli s u b i e k t y w n ą —
podmiot zgodnie ze swym wewnętrznym
przekonaniem uwaŜa, Ŝe nie jest w swym
działaniu zdeterminowany. Wolność ta nie
wyklucza -> determinizmu (1, 2).
WOLNOŚĆ gr. eleutheria (= wolność we-
wnętrzna — stoicy; wolność od zbędnych
potrzeb — EPIKUR; wolność polityczna —
ARYSTOTELES); łc. libertas; ang. liberty, fre-
edom; fr. liberte; rm\. Freiheit
1. metaf. Całkowita niezaleŜność istoty
Ŝywej od czegokolwiek; w tym znaczeniu
bezwzględnie wolny jest tylko —> Abso-lut
(1).
2. Nieskrępowanie człowieka (immuni-tas
a vinculo — uwolnienie z więzów), które w
zaleŜności od rodzaju skrępowania moŜe być:
a) fizyczne — przeciwstawiane przy-
musowi, lecz nie konieczności — zdolność
938
WOLNOŚĆ
do przejawiania aktywności fizycznej, do
poruszania się;
b) psychiczne — spontaniczność, akty-
wność zgodna z naturą podmiotu, który nie
ulega presjom zewnętrznym;
c) duchowe — wolność woli jako zdolność
do samookreślania się, do działania na
podstawie wyboru jednej z moŜliwości
działania nawet wbrew silniejszemu mo-
tywowi;
d) moralne — uprawnienie do czynienia
lub nieczynienia czegoś ze względu na normy
etyczne;
e) prawne — uprawnienie do czynienia lub
nieczynienia czegoś ze względu na normy
prawne. Wolność obywatelska jest pewnym
rodzajem wolności działania w granicach
zakreślonych prawem cywilnym,
zapewniającym moŜność np. zmiany miejsca
zamieszkania, pracy, zawierania umów.
W ujęciu tomistycznym rozróŜnia się
wolność od przymusu zewnętrznego (li-bertas
a coactione) i wolność od konieczności
{libertas a necessitate), przy czym człowiek,
mimo Ŝe posiada wolną wolę, nie dysponuje
wolnością od konieczności. MoŜe on mieć: 1)
wolność wykonania czegoś (libertas exercitn)
lub niewykonania (jest to wolność
sprzeczności — libertas contradictionis), 2)
wolność przeciwieństwa {libertas
contrarietatis), polegającą na wyborze między
dobrem a złem moralnym, wreszcie 3)
wolność wyboru określonego przedmiotu
działania (libertas spe-cificationis).
Od M. LUTRA bierze początek rozróŜnienie
między „wolnością od czegoś" a „wolnością
do czegoś", rozwinięte przez G. W. F. HEGLA,
który nawet wysunął tezę, Ŝe wolność jest
uznaniem konieczności, próbując w ten
sposób godzić XIX-wieczny liberalizm z
determinizmem. Pierwsza to wolność od
więzów, druga to wolność działania i
osiągania celów przez wykorzystanie praw
przyrody. „Wolność do czegoś" jest pojęciem
wywodzącym się z tradycji BA-
939
WOLUNTARYZM
coNOWSKiEj i ducha empiryzmu, zgodnie z
którym naturę moŜna opanować tylko
respektując jej prawa.
W zaleŜności od przedmiotu rozróŜnia się:
wolność myśli — prawo do myślenia tego, co
podmiot uwaŜa za słuszne, i do dzielenia się
swymi myślami z innymi; wolność sumienia
— prawo do postępowania zgodnie z
własnym —> sumieniem.
3. teol. Element konstytutywny natury
ludzkiej, stanowiący o tym, Ŝe nie jest ona
całkowicie zdeterminowana, Ŝe jest otwarta na
róŜne moŜliwości autorealizacji. Wolność
człowieka jest odblaskiem i podobieństwem
wolności Boga, ale — obciąŜona, jak całe
stworzenie, tym, Ŝe powstała z nicości dzięki
BoŜemu aktowi stwórczemu — jest
odblaskiem i podobieństwem niedoskonałym.
Wolność ludzka jest więc nacechowana
niedoskonałością przez sam fakt stworzenia ex
nihilo (AUGUSTYN, Państwo BoŜe). W ujęciu
Augustyna wolność na równi z rozumnością
jest cechą konstytutywną człowieka.
W katolickiej nauce społecznej wolność
określana jest jako dar Boga dla człowieka —
podstawa wszelkich jego działań, zasada —>
personalizmu. Istota ludzka nie moŜe być
ograniczona w swej wolności; będąc osobą —
jest podmiotem, najwaŜniejszym dobrem,
któremu winno być przyporządkowane
wszelkie działanie. Wolność człowieka,
będącego tworem na obraz i podobieństwo
Stwórcy, powiima być zagwarantowana
prawem do niezaleŜności postaw, myśli i
wyraŜania poglądów w słowie i piśmie.
WOLUNTARYZM <łc. voluntarius = za-
leŜny od woli) ang. yoluntarism; ix. volon-
tarisme; nm. Yoluntarismus, Ethelismus
Termin utworzony przez F. TONNIESA
(1883) {voluntaristisch — „wołuntarystycz-
ny"), a rozpowszeclmiony przez F. PAULSE-
NA (1892), odnoszony do róŜnych doktryn
filozoficznych (m. in. do poglądów staro-
Ŝytnych stoików, AUGUSTYNA, I. KANTA,
940
WRAśENIE
E. VON HARTMANNA, F. W. NIETZSCHEGO), we-
dług którycłi wola jest główną siłą psychi-
czną, która odgrywa pierwszoplanową rolę we
wszelkich aktach poznawczych, a takŜe w
Ŝyciu duchowym człowieka.
1. W przeciwstawieniu do —> idealizmu
(I-IA) — teoria, według której podstawą
rzeczywistości jest —>wola(l), nie zaś —>
idea (I) czy -^ przedstawienie (b) (A.
SCHOPENHAUER).
2. W przeciwstawieniu do -> intelektu-
alizmu (1, 2) — teoria przyznająca -> woli (1)
funkcje przypisywane zazwyczaj innym
władzom umysłu, zwłaszcza intelektowi (np.
dla R. DESCARTES'A sądy są aktami woli). Na
gruncie psychologii pogląd upatrujący w
procesach wolicjonalnych podstawę całego
Ŝycia psychicznego człowieka reprezentowali
m. in. W. WUNDT i W. JAMES.
3. Odmiana -> deontologizmu (a) hete-
ronomicznego, według której normy pra-
wdziwości i dobra zaleŜą od wolnej deter-
minacji woli BoŜej (J. DuNS SZKOT).
WRAśENIE gr. typosis, aisthesis; łc. sen-
sus; ang. sensation; fr. sensation; nm. Emp-
findung
psych., t. pozn. Elementarny fakt psychi-
czny wywołany przez pobudzenie któregoś z
organów zmysłowych danego podmiotu.
WraŜeniami są np. barwy, dźwięki, smaki,
zapachy. Dawniej wraŜenia nazywano —>
czuciami. WraŜenie jest podstawowym
składnikiem procesu poznania (—>
spostrzeŜenie /1 /), zawierającym jednakŜe, w
zmiennych proporcjach, elementy zarówno
przedstawieniowe, jak i afe-^Afwne; moŜe być
zatem zabarwione uczuciowo (wraŜenie
przyjemne bądź przykre). Według -^
sensualizmu (1) (E. DE CON-DiLLAc) cała
wiedza podnuotu wywodzi się z wraŜeń.
WRODZONY gr. emphytos; łc. innatus; ang.
innate; fr. inne; nm. angeboren, eingebo-ren
941
WSZECHŚWIAT
1. t. pozn., psych. W przeciwstawieniu do
nabytego — naleŜący do natury człowieka i
istniejący w niej od początku jego Ŝycia w
postaci bądź aktualnej (np. formy a priori
według I. KANTA), bądź wirtualnej (np. idee
wrodzone według R. DESCARTES'A), bądź
czysto potencjalnej (np. pierwsze zasady i
wiedza według TOMASZA Z AKWINU). —>
Natywizm.
2. psych. Odnoszący się do róŜnic w bu-
dowie lub zachowaniu organizmów tego
samego gatunku, poddawanych tym samym
wpływom środowiskowym.
WSZECHŚWIAT gr. kosmos, tó pan, tó hó-
lon; łc. universum; ang. universe; fr. uniyers;
nm. Universum, AU, Weltall
W odróŜnieniu od —> świata, który moŜe
stanowić tylko część Wszechświata — całość,
na jaką składają się wszystkie ciała niebieskie
wraz z otaczającą je przestrzenią kosmiczną,
tj. układ galaktyk, ich gromad lub struktur
wyŜszego rzędu. Mówi się o wielości
światów, istnieje jednak tylko jeden
Wszechświat. Jest on przedmiotem badań
astronomicznych; był równieŜ przedmiotem
dociekań filozoficznych (—> kosmos /2/).
Zgodnie z poglądami geocen-trycznymi, które
wynikały z załoŜeń -^ an-tropocentryzmu (a),
przez wiele wieków za ośrodek Wszechświata
uwaŜano Ziemię lub teŜ Układ Słoneczny
(heliocen-tryzm). Konsekwencją kosmologii
newtonowskiej był model Wszechświata
statycznego — doskonałej machiny, której
wszystkie części mają określone wielkości,
szybkość obrotów i pozycję względem są-
siednich ciał niebieskich, a relacje między
nimi są niezmienne. Kosmologia relatywi-
styczna wprowadziła model Wszechświata
ewoluującego (m. in. A. S. EDDINGTON, G. A.
GAMOW), przyjmując jego rozszerzanie się,
oraz model Wszechświata charakteryzującego
się „stanem stałym" {steady State theory).
Teoria stanu stałego, czyli teoria —> stanu
stacjonarnego (1) (m. in. H. BON-Di, F.
HoYLE, TH. GOLD), zakłada, Ŝe Wszech-
942
WSZECHWIEDZA
Świat jako całość moŜe być w szerokim
przedziale czasu przedstawiony w modelu
Wszechświata nie zmieniającego się, mimo Ŝe
poszczególne jego twory okresowo się
zmieniają. Istnieje takŜe teoria Wszechświata
ewoluującego sformułowana przez G. E.
LEMAITRE-A na podstawie rozwiązania
równania Einsteina przez A. A. FRIEDMANNA
oraz obserwacji E. P. HUBBLE'A; występuje
ona w dwóch wersjach: Wszechświata
pulsującego (przypadek periodyczny) oraz
Wszechświata jednego wahnięcia (przypadek
aperiodyczny).
WSZECHWIEDZA nłc. omniscientia, om-
nium rerum scientia; ang. omniscience; nm.
Allwissenheit, Omniszienz teol. syn.-^ Wiedza
(2) BoŜa.
WYJAŚNIANIE łc. explanatio; ang. expla-
nation; fr. explication; nm. Explikation, Er-
klarung, Entfaltung
1. metod. Tłumaczenie — rodzaj -> ro-
zumowania (2b) redukcyjnego, który polega
na dobieraniu racji do następstwa uznanego
skądinąd za prawdziwe.
2. metod. Podanie odpowiedzi na pytanie,
dlaczego jest tak, jak głosi dane twierdzenie.
Wyjaśnianie to ciąg lub zespół zdań po-
wiązanych pod względem systematycznym
dowodowo, a pod względem genetycznym —
motywacyjnie, zakończony zaś tzw.
explanandum.
WyróŜnia się rozmaite typy wyjaśniania; do
najczęściej spotykanych naleŜą:
A) uporządkowana, zwłaszcza formalnie,
wizja świata (systematyka, charakterystyka
porównawcza, uszeregowanie, typologia);
B) obraz konkretnych zdarzeń ludzkich
pozwalający je zrozumieć lub zasadnie ocenić
(wyjaśnianie pragmatyczne lub
aksjologiczne);
C) układ prawidłowości dotyczących
stanów lub procesów, a opierających się na:
943
WYOBRAŹNIA
a) uwarunkowaniu zjawisk (-> kondy-
cjonalizm) lub relacjach funkcyjnych między
nimi (-^ funkcjonalizm /2/);
b) zwykłym następstwie lub jednoczes-
ności zdarzeń (wyjaśnianie genetyczne lub
ewolucyjne);
c) związku przyczynowym (—> kauza-
lizm/1/);
d) związku elementów składowych i ich
całości (^indywidualizm /4/, ^holizm /2/);
e) związku struktury i funkcjonowania (—>
funkcjonalizm /2/, -> strukturalizm /b/);
f) celowości właściwej wszelkim orga-
nizmom zarówno pod względem budowy ich
narządów, jak i funkcjonowania oraz rozwoju
{—^ finalizm /3/).
WYNIKANIE nłc. resultatio; ang. follow,
implication (a, b), inference (c), illation (c); fr.
implication (a, b), inference (c), deduction (c);
nm. Implikation (a, b), Schluflfolgerung (c)
log. Następujące relacje między zdaniami:
a) wynikanie i m p l i k a c y j n e — zdanie
B wynika implikacyjnie ze zdania A, gdy ->
implikacja „jeśli A, to B" jest prawdziwa, tzn.
nie jest tak, Ŝe A jest prawdziwe, a B
fałszywe;
b) wynikanie l o g i c z n e — zdanie B
wynika logicznie ze zdania A, gdy implikacja
„jeśli A, to B" jest prawdziwa logicznie, tzn.
jest —^ tautologią (1) lub jej podstawieniem;
c) w y n i k a n i e i n f e r e n c y j n e —
zdanie B wynika inferencyjnie ze zdania A,
gdy moŜna otrzymać B z A w rezultacie
przekształceń określonych przez reguły
dedukcyjne (zwane teŜ inferencyjnymi):
regułę podstawiania, odrywania itp.
WYOBRAŹNIA gr. phantasia; łc. imagina-
tio; nłc. phantasia, vis imaginaria; ang. imagi-
nation; fr. imagination; nm. Phantasie, Einbil-
dungskraft
psych., t. pozn. W odróŜnieniu od poj-
mowania — zdolność przedstawiania so-
944
WYOBRAśENIE WYRAZNOSC

bie (^ przedstawienie 12il)v^ postaci ob- menologiczne, np. J.-P. SARTRE'A). OdróŜnia
razowej bądź to czegoś minionego, bądź się wyobraŜanie sobie czegoś od percepcji
czegoś nieobecnego lub nieuchwytnego dla czegoś w wyobraźni. To, co istnieje dzięki
zmysłów. Klasyczne jest rozróŜnienie — wyobraźni (przedmiot wyobraŜenia), istnieje
analogicznie do —> wyobraŜeń — wyobraźni często intencjonalnie.
odtwórczej i wyobraźni twórczej: WyobraŜenia e j d e t y c z n e {eide-tische
a) w y o b r a ź n i a o d t w ó r c z a {re- Anschauungsbilder)—wyraŜenie uŜyte przez
productive imagination; imagination repro- E. R. JAENSCHA na określenie wyobraŜeń,
ductrice) lub pamięć wyobraŜeniowa {me- które ze względu na swą Ŝywość i niemalŜe
moire imaginative) — zdolność przedstawia- halucynacyjną wyrazistość upodabniają się do
nia sobie przeszłości w konkretnych posta- spostrzeŜeń. Zdolność do przeŜywania
ciach, analogicznych do wraŜeń.; wyobraŜeń ejdetycznych występuje u dzieci,
b) wyobraźnia twórcza {creative, rzadko u dorosłych (osoba dorosła
productive imagination; imagination creatrice) przeŜywająca je zdaje sobie sprawę, Ŝe jest to
lub inwencja {imagination novatrice) — zdol- wyobraŜenie).
ność przedstawiania sobie przedmiotów lub
zdarzeń nigdy nie widzianych, pojmowania WYPARCIE ang. repression; fr. refoule-
stosunków nigdy nie obserwowanych. ment; nm. Yerdrdngung
psych. Podstawowy -^ mechanizm obronny
WYOBRAśENIE gr. ennoia, phantasia (u (1) naszego „ja", stanowiący podłoŜe innych
stoików: phantasia kataleptike = wyobraŜenie mechanizmów obrormych (takich jak —>
chwytne), phantasmós; łc. imago; nłc. projekcja /!/,—> racjonalizacja, -^ sublimacja,
phantasma; ang. image, representation; fr. -^ kompensacja /1 /); dzięki niemu róŜne
image, representation; nm. Einbildung, Vor- uczucia, myśli, wspomnienia związane z nie
stellung akceptowanym -^ popędem (2) zostają
psych., t. pozn. -^ Przedstawienie (a) oglą- odrzucone i są utrzymywane poza polem
dowe (naoczne) czegoś. U brentanistów i w świadomości. Wyparcie nie oddziałuje ani na
szkole lwowskiej wyróŜniano: uczucia, ani na popęd, lecz na wyobraŜenie
a) w y o b r a Ŝ e n i a s p o s t r z e g a wcze tego ostatniego. NaleŜy je odróŜniać od -^
(w związku z traktowaniem spostrzeŜenia tłumienia, będącego aktem świadomym i
jako splotu wyobraŜenia i sądu dobrowolnym, dzięki któremu podmiot
egzystencjalnego); rezygnuje z jakiegoś pragnienia potępianego
b) w y o b r a Ŝ e n i a o d t w ó r c z e — przez jego własną moralność. RozróŜnia się:
ponowne odtworzenie przedmiotów danych a) w y p a r c i e p i e r w o t n e — me-
niegdyś w spostrzeŜeniu lub w wyobraŜeniu; chanizm uniemoŜliwiający dopuszczenie do
c) w y o b r a Ŝ e n i a wytwórcze — świadomości popędowych impulsów i nie
utworzenie nowych układów z elementów akceptowanych treści;
niegdyś spostrzeŜonych lub odtwór-czo b) w y p a r c i e w t ó r n e — mecha-
nizm zapobiegający powrotowi do świa-
wyobraŜonych.
domości tego, co zostało z niej wcześniej
WyobraŜenia podlegają rozmaitym sche-
wyparte.
matyzacjom. Współcześnie zwraca się m. in.
syn.-^ Represja (2).
uwagę na doniosłość elementów intele-
ktualnych w wyobraŜaniu sobie czegoś, na
WYRAŹNOŚC ang. distinctness; fr. nette-
rolę wyobraŜeń w procesach poznawczych
te; nm. Deutlichkeit, Ausdrticklichkeit 1. U R.
(zagadnienie modelu; analizy feno-
DESCARTES'A: cecha pojęcia po-

945 946
31 — Słownik filozoficzny
WYRAśANIE
zwalająca odnosić je do jego przedmiotu i
odróŜniać ów przedmiot od kaŜdego in-ngo.
Jest to druga z postulowanych przez
Kartezjusza podstawowych cech pojęć (—>
idei /IVa/) jako tego, co jest obecne w umyśle
i jawi się w polu uwagi; pierwszą taką cechą
jest -> jasność (2). Jasne i wyraźne jest to, co
proste, a to, co jasne i wyraźne {clair et
distinct), jest takŜe pewne (jasność i
wyraźność idei jako kryterium pewności); coś
jednak moŜe być jasne nie będąc wyraźnym,
np. idea bólu, lecz nie na odwrót. Jasne i
wyraźne są zdaniem Kartezjusza wszelkie
przeŜycia pochodzące od res cogitans, czyli
od duszy, te natomiast, które pochodzą ze
związku duszy z ciałem, nie są takimi dla
intelektu.
2. U G. W. LEIBNIZA: cecha pojęcia po-
zwalająca nie tylko odnosić je do jego
przedmiotu i odróŜniać ów przedmiot od
kaŜdego innego, lecz ponadto jeszcze wskazać
jego cechy szczególne.
3. metod. Cecha wyraŜenia, które nie tylko
rozumiemy, lecz równieŜ potrafimy podać
jego —> znaczenie (1). Przeciwstawia się
znaczenie wyraźne jakiegoś wyraŜenia dla
danej osoby znaczeniu intuicyjnemu, kiedy ta
osoba, mimo Ŝe rozumie jego sens, rue potrafi
podać np. definicji terminów wchodzących w
skład owego wyraŜenia.
WYRAśANIE ang. expressing; fr. expres-
sion; rwa. Ausdruckung
W semiotyce logicznej — stosunek, jaki
zachodzi między wyraŜeniem języka lub
irmym znakiem (np. gestem) a przeŜyciami
osoby posługującej się tym znakiem: znak
wyraŜa myśli, uczucia, Ŝądania itp. W
logicznej teorii języka rozpatruje się w
szczególności funkcję wyraŜania pełnioną
przez —> zdania i —> nazwy: zdanie wyraŜa
jakąś myśl, czyli sąd, nazwa zaś wyraŜa
pojęcie. NaleŜy rozróŜniać dwie odmiany
wyraŜania stosownie do dwóch pojęć -^ sądu
(1,2): w sensie psychologicznym i w sensie
logicznym; wyraŜanie
947
WYRAśENIE
sądu w sensie psychologicznym lub innych
stanów psychicznych bywa nazywane —>
ekspresją. Gdy dwa wyraŜerua wyraŜają to
samo, uwaŜa sieje za równoznaczne.
WYRAśENIE łc. terminus, vox; nłc. ex-
pressio; ang. expression; fr. expression; nm.
Ausdruck
Środek wyrazu, taki np. jak dźwięk lub
jakiekolwiek irme zjawisko fizyczne, przez
które podmiot wyraŜa swoje przeŜycia:
pragnienia, Ŝądania, uczucia itp., głównie zaś
przeŜycia o charakterze epistemicznym —
wyobraŜenia, pojęcia, sądy; w szczególności
— środek wyrazu utrwalony, jak np. napis.
Z semiotyczno-logicznego punktu widzenia
interesujące są zwłaszcza wyraŜ e n i a
j ę z y k o w e jako swego rodzaju —> znaki
(l) konwencjonalne, które, podobnie jak i
języki, podlegają na ogół następującym
regułom: a) semantycznym — wyraŜenia na
coś wskazują, coś oznaczają; b)
syntaktycznym — kaŜde wyraŜenie znajduje
się w określonym stosunku do innych
wyraŜeń; c) pragmatycznym — wyraŜenia są
wypowiadane przez jakiś podmiot i
skierowane do drugiego podmiotu. Reguły te
dotyczą w zasadzie wyraŜeń naleŜących do
języków naturalnych; natomiast wyraŜenia,
które są elementami jakiegoś —> języka
sformalizowanego, mogą być pozbawione
interpretacji semantycznej i wówczas wymaga
się od nich jedynie, aby były skonstruowane
zgodnie z regułami składni tego języka.
WyraŜenie d e n o t u j ą c e {deno-
ting phrase) — termin B. A. RUSSELLA: wyra-
Ŝenie, które obejmuje zarówno ^deskry-pcję
(2a) określoną, jak i -> deskrypcję (2b)
nieokreśloną bez względu na to, czy rze-
czywiście coś denotuje.
WyraŜenie o k a z j o n a l n e (in-
dexical expression, token-reflexive word; okka-
sionelle Ausdruck) — takie wyraŜenie języka
naturalnego, które nie ma w nim stałego —>
odniesienia; odniesienie wyraŜenia
948

„WZIĘCIE w NAWIAS"
okazjonalnego zaleŜne jest od konkretnej
sytuacji, w jakiej wyraŜenie to zostało uŜyte,
np. od jego kontekstu, od miejsca i czasu
wypowiedzi, od tego, kto je wypowiada itp.
Do wyraŜeń okazjonalnych naleŜą przede
wszystkim zaimki i przysłówki, np. (w języku
polskim): „ja", „to", „tu", „potem", takŜe
przymiotniki, np. „dalszy", i formy osobowe
czasowników (te ostatnie z racji
towarzyszących im partykuł).
„WZIĘCIE W NAWIAS" (tłum. nm. <Ein-
klammerung>) ang. bracketed; fr. la misę en-
tre parentheses
Einklammerung, tzn. nieuwzględnienie
czegoś — wyraŜenie uŜywane przez E. Hus-
SERLA w sensie przenośnym; przyjęło się
ono w fenomenologii głównie jako określenie
redukcji transcendentalnej (—> redukcja
fenomenologiczna /b/). „Bierze się w nawias"
to wszystko, co nie jest wyznaczone w
procesie poznania przez to, co dane i przez
sam sposób dania.
WZNIOSŁOŚĆ gr. hypsos; nłc. sublimitas;
ang. sublimity; fr. le sublime, sublimite; rmi.
Erhabenheit
estet. Odrębna —> wartość (3) estetyczna,
charakteryzująca to, co wielkie, potęŜne,
wspaniałe, tajemnicze, niepokojące, groźne.
StaroŜytny traktat PSEUDO-LONGI-NOSA Perl
hypsous (O wzniosłości lub O gór-ności),
wydany w 1554 r. w Bazylei i skomentowany
w 1672 przez N. BOILEAU-DES-
949
L
WZÓROSOBOWY
PRŹAUX, oddziałał m. in. na J. ADDISONA,
H. HoME'A, E. BuRKFA, D. HuME'A. Burke
i I. KANT wyraźnie przeciwstawiali wznio-
słość pięknu, wielu jednak traktowało
wzniosłość jako odmianę piękna. Niektórzy
wyróŜniają pewne typy wzniosłości; oprócz
wzniosłości w sensie estetycznym mówi się
niekiedy o wzniosłości w sensie moralnym i o
wzruosłości w sensie religijnym.
WZÓR OSOBOWY
et. Moralno-społeczny model człowieka,
będący zespołem zalet cenionych w danym
środowisku i stanowiący personifikację
ideałów w procesie samourzeczywi-stnienia
lub w procesie wychowania. Cechy
partykularne wzoru osobowego bywają
uwarurikowane charakterem środowiska, w
którym ten wzór został ukształtowany.
DąŜenie do naśladowania jakiegoś wzoru
osobowego bywa jednocześnie manifestacją
odrębności i wyŜszości przedstawicieli
określonych środowisk, np. tych, które uznają
ukształtowany w średniowieczu wzór rycerza
czy w nowoŜytnej Anglii — dŜentelmena. W
XVI i XVII w. we Francji był
rozpowszechniony wzór człowieka łączącego
zalety umysłowe z fizycznymi, moralne z
estetycznymi, obycie towarzyskie z taktem i
uprzejmością (}ion-nete homme). Znane są
pewne wzory osobowe bardziej powszechne
pod względem czasu i przestrzeni, np. wzór
osobowy mędrca, świętego.
950

Z ZADOWOLENIE ang. satisfaction; fr. con-
ZABAWA gr. paidid; łc. ludus; ang. amuse-
ment; fr. amusement, divertissement; nm. Lust-
barkeit, YergnUgung
Działanie autoteliczne, tzn. takie, którego
główny cel (obejmujący równieŜ przyjemność
płynącą z takiego działania) leŜy w nim
samym, w przeciwstawieniu do
heterotelicznej (tj. mającej jakiś cel poza nią
samą) —> pracy. W odróŜnieniu od —> gry,
która jest zawsze ujęta w pewne reguły,
zazwyczaj określające zasady współzawod-
nictwa między graczami, zabawa ma na ogół
charakter improwizacji, reguły są w niej
ustalane spontanicznie i zostają przyjęte
dobrowolnie. Uczestnik zabawy odczuwa
przyjemne, radosne napięcie i czuje się w niej
kimś innym niŜ zwykle (J. Hui-ZINGA).
Zabawa spełnia istotną rolę szczególnie w
rozwoju i kształtowaniu się osobowości
dziecka, stanowiąc m. in. podstawowy
element w procesie -^ uczenia się.
ZACHOWANIE ang. behaviour; fr. com-
portement; nm. Yerhalten
psych. Reakcja organizmu lub jego części
na —> bodźce, będąca jego ustosunkowaniem
się do środowiska, bądź zbiór takich reakcji;
takŜe — wszelkie przejawy aktywności
(zwłaszcza ruchowej) organizmu. Pojęcie
zachowania jest podstawowym pojęciem —>
behawioryzmu, a takŜe jednym z wydania: fragm. 343--345, 451-456, 458,
podstawowych pojęć współczesnej
psychologii. Nie jest ono jednolicie
definiowane, szczególnie zaś istnieje wiele
węŜszych jego definicji. Próbuje się np.
951
„ZAKŁAD" PASCALA
nieraz rozróŜniać te formy zachowania, które
są przedmiotem psychologii, i te, które są
przedmiotem fizjologii. Zachowanie moŜe
być odruchowe, nieświadome, lub
intencjonalne, świadome, sensowne, i wtedy
określa się je jako działanie (tzn. zachowanie
intencjonalne i celowe).
tentement, satisfaction; nm. Zufriendenheit,
Befriedigung
psych., et. PrzeŜycie w sferze doznaniowej,
pojawiające się w wyniku osiągnięcia przez
podmiot zamierzonego celu, jakim jest jakieś
określone dobro.
ZAKAZ ang. prohibition, interdiction; fr.
interdiction; nm. Yerbot
et. Negatywne sformułowanie ^normy (1)
moralnej, zabraniające dokonywania czegoś,
np. przykazanie „nie zabijaj", w odróŜnieniu
od -^ nakazu jako pozytywnego
sformułowania normy moralnej. Zakaz
spełniania czynów złych wytycza dolną
granicę moralnego dobra. Negatywna norma
moralna obowiązuje kaŜdego człowieka w
kaŜdej sytuacji Ŝyciowej (zawsze i wszędzie
— tak w ujęciu tomistycznym).
„ZAKŁAD" PASCALA {tium.b.<paride
Pascah) ang. Pascal's wager
„Skoro trzeba koniecznie wybierać, jeden
wybór nie jest z większym uszczerbkiem dla
twego rozumu luŜ drugi [sc. czy Bóg jest, czy
Go nie ma]. To punkt osądzony. A twoje
szczęście? ZwaŜmy zysk i stratę zakładając
się, Ŝe Bóg jest. Rozpatrzmy te dwa wypadki:
jeśli wygrasz, zyskujesz wszystko; jeśli
przegrasz, nie tracisz nic. Zakładaj się tedy, Ŝe
jest, bez wahania" (B. PASCAL, Myśli, przeł.
T. śELEŃSKI /BOY/, III, fragm. 451 (wg
układu J. CHEYALIERA); irme miejsca tego
522).
Przedmiotem zakładu jest nie tylko kwestia
istnienia Boga, ale i duszy nieśmiertelnej —
dwóch problemów, których według
952
ZAKRES (NAZWY) ZASADA EKONOMICZNOSCI

Pascala rozum ludzki sam nie potrafi roz- niejszych wersjach: początek, pierwiastek.
strzygnąć. Relikt tradycji mitologicznej występujący w
początkach filozofii greckiej, głównie u
ZAKRES (NAZWY) ińc. extensio; ang. de- jońskich filozofów przyrody:
notation, extension; fr. denotation, extension; a) w znaczeniu czasowym — początek,
nm. Extension, Umfang źródło;
log. —> Zbiór (1) (w sensie dystrybutyw- b) w znaczeniu przyczynowym — to, co
nym) wszystkich -> desygnatów jakiejś -^ stanowi rację dostateczną czegoś, przyczyna
nazwy (i wyraŜanego przez nią pojęcia). -^ lub motyw (u człowieka).
Denotacja (1). 2. metod, a) Podstawowa przesłanka w
rozumowaniu w znaczeniu absolutnym
ZAŁOśENIE gr. hypóthesis; łc. pńndpium; (pierwsze zasady) lub względnym.
ang. assumption; fr. presupposition; nm. Vo- b) Bardzo ogólne twierdzenie w naukach
raussetzung empirycznych w postaci prawa lub hipotezy
1. metod. syn.-> Hipoteza (2). (np. zasady termodynamiki).
2. log. Przesłanka dowodzenia, dla której c) Podstawowa reguła (dyrektyTva) dzia-
nie wymaga się -^ asercji (1) (np. -^ dowód łania (np. zasada rozumowania albo zasada
apagogiczny). moralna).
3. log. Pierwszy człon twierdzenia wyra-
Ŝonego w postaci okresu warunkowego (je- ZASADA BYTOWOŚCI (racji bytu)
Ŝeli..., to...), np.: „JeŜeli jesień będzie ciepła i nłc. principium entitatis, ratio entis; nm. Seins-
dŜdŜysta (załoŜenie), to w lasach wyrosną prinzip metaf. —> Racja (lA) bytu.
grzyby". Termin wychodzący z uŜycia na
ZASADA CELOWOŚCI nłc. principium
rzecz terminu -> „poprzednik" (1).
finalitatis; ang. principle offinality; fr. prin-
cipe definalite; nm. Finalitdtsprinzip metaf. —
ZASADA gr. arche; łc. principium; ang.
> Celowość (1).
principle, ground; fr. principe; nm. Prinzip,
Ursprungsgrund, Grundsatz
ZASADA EKONOMICZNOSCI ang. law
To, co rozum odkrywa w wyniku analizy
ofparsimony, principle ofeconomy; fr. loi
jako pierwotne lub to, co przyjmuje za
{principe) de parcimonie, principe d'economie;
podstawę procesu syntezy.
nm. Prinzip der Sparsamkeit
Z a s a d y r o z u m o w e {principia ra-
NowoŜytne określerue metodologicznej
tionis) lub p i e r w s z e z a s a d y (prima
reguły, znanej wcześniej pod nazwą —> „brzy-
principia) — twierdzenia oczywiste i nie-
twy Ockhama", o brzmieniu następującym:
udowadrualne, przyjmowane jako załoŜenia
„entia non sunt multipUcanda praeter ne-
we wszelkiej aktywności rozumu, w
cessitatem" — „bytów nie naleŜy mnoŜyć
szczególności zaś w dociekaruach racji i
ponad konieczność"; wyraŜony w niej jest
przyczyny rzeczy. Występują takŜe jako
postulat nietworzenia i wręcz „obcinania"
reguty rozumowania, przyjmowane na og^
zbędnych pojęć (potraktowanych tu jako
milcząco. W tradycji arystotelesowsko-tomi-
byty). Zasada ta otrzymywała rozmaite na-
stycznej wyróŜnia się następujące pierwsze
zwy, np.: „zasady oszczędności" {law ofpar-
zasady bytu: toŜsamości, /nie-/sprzeczności,
simony; loi de parcimonie; Prinzip der Sparsam-
wyłączonego środka, bytowości (racji bytu),
keit) — z podkreśleniem aspektu epistemo-
racji dostatecznej, przyczynowości, celowości,
logicznego, „zasady -> prostoty" (2) (ang.
substancjalności.
principle of simplification; fr. principe de
1. metaf. Arche, praeprincipium — pra-
źródło, prapodstawa, prapoczątek; w póź-

953 954
ZASADA IMMANENCJI
simplicite; wł. principia di semplicita) — z pod-
kreśleniem aspektu kosmologicznego (GALI-
LEUSZ), itp. UI. KANTA: postulat ekonomii na-
ukowego myślenia {oekonomischer Handgrijf
der Yernunft) w Krytyce czystego rozumu; u E.
MACHA: zasada ekonomii myślenia {Prin-zip
der Ókonomie des Denkens), stawiająca teoriom
naukowym W5nTiaganie prostoty.
ZASADA IMMANENCJI ńr. principe d'im-
manence metaf., t. pozn. —> Immanencja.
ZASADA INTELIGIBILNOŚCI BYTU
(zasada racji bytu) fr. principe de l'univer-
selle
metaf. —^ Inteligibilność; —> racja (lA)
bytu.
ZASADA JEDNOSTKOWIENIA nłc.
principium individuationis (termin wprowa-
dzony do języka filozofii poprzez średnio-
wieczne tłumaczenia tekstów AWICENNY),
principium individui (G. W. LEIBNIZ); ang.
principle of individuation; fr. principe d'indi-
viduation; nm. Prinzip der lndividuation
metaf. —> Jednostkowienie.
ZASADA (PRAWO) /NIE-/SPRZECZ-
NOSCI nłc. principium contradictionis; ang.
law ofcontradiction (1), principle ofcontradic-
tion; fr. principe de contrariete (1), principe de
I non-1 contradiction; nm. Satz vom Wider-
spruch, Widerspruchsatz
1. log. Prawo -^ rachunku zdań: ~(p A ~p)
(czyt.: nieprawda, Ŝe p i zarazem nie-p); pra-
wo to stwierdza, Ŝe nie moŜe być prawdą
koniurikcja jakiegoś zdania i jego negacji.
2. metaf. Epistemologiczne uwyraźnienie
pojęcia ->bytu jako bytu w aspekde jego
transcendentalnej ^jedności (la). W zasadzie
niesprzeczności stwierdza się, Ŝe to wszystko,
co jest bytem, nie jest w sobie podzielone na
byt i niebyt, a więc uwyraźniając
transcendentalne pojęcie jedności oddziela się
w myśU byt od niebytu i stwierdza, Ŝe byt nie
jest w sobie złoŜony z bytu i niebytu.
955
ZASADA (PRAWO) WYŁĄCZONEGO ŚRODKA
Sformułowanie zasady niesprzeczności:
„byt nie jest niebytem"; wyraŜa ona nie-
moŜliwość połączenia w jednym zdaniu
twierdzenia i przeczenia tego samego o tym
samym przedmiocie. Zasada niesprzeczności
zawiera wtórną w stosunku do zasady -^
toŜsamości (1, 3) refleksję nad pojęciem bytu.
3. psych. W normalnym procesie myślenia
nie moŜemy być przekonani, Ŝe jest tak a tak,
jednocześnie zaś, Ŝe tak a tak nie jest.
ZASADA PRZYCZYNOWOŚCI nłc.
principium causalitatis; ang. principle ofcau-
sality, causal principle; fr. principe {loi) de
causalite; nm. Kausalitdtsprinzip, Kausal-
gesetz, Kausalitdtsgesetz metaf. —^
Przyczynowość (1).
ZASADA RACJI BYTU metaf syn.-^ Zasada
bytowości, syn.^ zasada inteligibil-ności; —>
racja (IB) dostateczna.
ZASADA RACJI /NIE-/DOSTATECZ-
NEJ nłc. principium rationis sufficientis; ang.
principle ofnon-sufficient reason, principle of
sufficient reason (G. W. LEIBNIZ); fr. principe
de raison suffisante; nm. Satz vom
zureichenden Grunde, Satz des zureichenden
Grundes metaf. -^ Racja (IB) dostateczna.
ZASADA SUBSTANCJALNOŚCI nłc.
principium substantialitatis; ang. principle of
substance; fr. principe de substance; nm. Sub-
stanzprinzip metaf. —> Substancjalność (1).
ZASADA (PRAWO) TOśSAMOŚCI
nłc. principium identitatis; ang. principle
(law) of identity; fr. principe d'identite; nm.
Identitdts-prinzip, Satz der Identitdt log.,
metaf. -> ToŜsamość (1, 3).
ZASADA (PRAWO) WYŁĄCZONEGO
ŚRODKA ang. principle (law) of excluded
middle; fr. principe du milieu exclu, principe
956
ZASADY ROZUMOWE
du tiers exclu; nm. Satz vom ausgeschlossenen
Dritten
Zasada wykluczania w myśleniu przy-
padków pośrednich między prawdą i fałszem
(w logice dwuwartościowej), między bytem i
niebytem (w metafizyce klasycznej).
1. log. —> Prawo wyłączonego środka; ->
zasada (prawo) /nie-/sprzeczności (1).
2. metaf. —> Zasada /nie-/sprzeczności
(2).
ZASADY ROZUMOWE ric. principia ra-
tionis; ang. laws of thought; fr. principes ra-
tionnels; nm. Denkgesetze —> Zasada.
ZASTĘPOWANIE ang. replacement; fr.
remplacement; nm. Yersetzung
1. log. Przekształcenie jakiejś formuły
zdaniowej w inną formułę zdaniową w ten
sposób, Ŝe zamiast wyraŜenia składowego
występującego w pierwszej formule umie-
szcza się w jego miejsce inne wyraŜenie, które
jest równowaŜnikiem definicyjnym wyraŜenia
zastępowanego. Reguła zastępowania
definicyjnego naleŜy do reguł dedukcyjnych
{rules of inference) obok -^ podstawiania i —
> odrywania (2).
2. Jedna z relacji semiotycznych znaku
polegająca na tym, Ŝe na jego miejsce moŜna
podstawić inny znak o tym samym znaczeniu,
nie zmieniając przy tym znaczenia danego
kontekstu.
ZBIÓR ang. set; fr. ensemble; nm. Kollek-
tiv, Menge
1. W sensie dystrybutywnym — pod-
stawowe, niedefiniowalne pojęcie -^ teorii
mnogości, zajmującej się szczególnie zbio-
rami nieskończonymi. Pojęcie zbioru określa
się w sposób pośredni, przez charakterystykę
następujących działań na zbiorach: mnoŜenia,
dodawania, dopełniania.
a) MnoŜerue zbiorów A, B jest to tworzenie
ich części wspólnej, tj. zbioru tych
przedmiotów, które naleŜą zarazem do A i B
(są ich elementami).
957
ZBIÓR
b) Dodawanie zbiorów A, B jest to two-
rzenie zbioru tych przedmiotów, które naleŜą
do przynajmniej jednego z nich: do A lub do
B (np. sumą zbiorów męŜczyzn i kobiet jest
zbiór ludzi, bo kaŜdy jego element jest
męŜczyzną lub kobietą).
c) Dopełnieniem zbioru A w obrębie zbioru
wszystkich rozwaŜanych przedmiotów,
zwanego uniwersalnym, jest zbiór tych
przedmiotów, które nie naleŜą do A.
Zbiorem w sensie dystrybutywnym jest
takŜe zbiór pusty, czyli pozbawiony ele-
mentów; takie np. działanie, jak mnoŜenie
zbioru przez jego dopełnienie, daje w wyniku
zbiór pusty. MoŜna teŜ pojęcie naleŜenia
elementu do zbioru, a przez to i pojęcie zbioru
wyjaśniać przez następujące odniesienie do
konstrukcji składniowych języka, np.
polskiego: x naleŜy do zbioru Z-ów to tyle, co:
x jest Z-em; np. x naleŜy do zbioru koru to
tyle, co: x jest koniem. W jeszcze innym
odniesieniu do języka zbiór utoŜsamia się z
zakresem nazwy. PrzynaleŜność jakiegoś
elementu do zbioru zapisuje się formułą x e Z.
2. W sensie kolektywnym (mereologicz-
nym) — całość złoŜona z jednorodnych
części, np.: bryła materialna dająca się dzielić
na elementy (części), te znowu na elementy
itd.; oś czasu złoŜona z odcinków czasu.
Niekiedy to samo określenie o postaci: „zbiór
Z-ów", np. „zbiór planet", moŜe być
rozumiane kolektywnie lub dystrybutywnie.
W rozumieniu kolektywnym zbiór planet jest
jedną bryłą, której elementami są nie tylko
poszczególne planety, lecz takŜe i pary planet,
połówki planet itd.; wszystkie one są częścia-
mi rozwaŜanego zbioru. Jeśli natomiast zbiór
planet pojmiemy dystrybutywnie, to zgodnie z
podanym wyŜej kryterium tylko poszczególne
planety będą elementami zbioru, bo np. Mars
jest planetą, ale ćwiartka (bryły) Marsa nie
jest planetą.
Teorią logiczną zbiorów w sensie kole-
ktywnym jest —> mereologia S. LEŚNIE-
WSKIEGO.
958
ZDANIE
ZDANIE gr. apóphansis, apophantikós logos;
łc. enuntiatio; nic. propositio; ang. propo-
sition, sentence; fr. proposition; nm. Satz, Pro-
position
log. Termin „zdanie" bez bliŜszego okre-
ślenia oznacza tzw. zdanie w sensie logi-
cznym (truth-apt), czyli zdanie oznajmują-ce.
O tym, czy dane wyraŜenie jest w jakimś
języku zdaniem, rozstrzygają reguły składni
owego języka. KaŜde zdanie zbudowane
zgodnie z regułami składni ma wartość
logiczną, co znaczy — w przypa-ku przyjęcia
dwóch wartości logicznych — Ŝe jest
prawdziwe lub fałszywe. Posiadanie wartości
logicznej jest charakterystyczne dla zdań i
odróŜnia je od nazw i innych wyraŜeń. WiąŜe
się to z tym, Ŝe zdania i tylko zdania nadają
się do tego, Ŝeby za ich pomocą wyraŜać —>
sądy.
W logice dokonuje się podziału zdań bądź
ze względu na ich budowę, bądź ze względu
na ich charakter metodologiczny lub
epistemologiczny. W pierwsz3Tn przypadku
wyróŜnia się z d a n i a p r o s t e , tj. nie
zawierające spójników międzyz-
daniowych,oraz z d a n i a z ł o Ŝ o n e ; w
klasie zdań prostych wyróŜnia się zdania
jednostkowe („Sokrates jest mądry"),
szczegółowe („Niektórzy ludzie są mądrzy") i
ogólne („Wszyscy ludzie są mądrzy"). Te trzy
odmiany naleŜą do klasy zdań
k a t e g o r y c z n y c h (->katego-ryczność /1
/).
W podziale typu epistemologicznego
szczególnie doniosłe jest rozróŜnienie zdań
analitycznych i zdań syntetycznych;
a) Z d a n i a a n a l i t y c z n e (analytic
sentences, analytische Satze), utoŜsamiane
przez niektórych autorów z apriorycznymi, są
niezaleŜne od doświadczenia, poniewaŜ są
prawdziwe na mocy znaczenia wyraŜeń, z
których są zbudowane; tak np. kaŜdy, kto
rozumie wyraŜerua „dziecko" i „dorosły",
naleŜące do języka polskiego, musi — na
mocy samego znaczenia tych wyraŜeń —
uznać za prawdę zdanie: „śadne dziecko nie
jest dorosłym"; jest to więc
959
ZDOLNOŚĆ
zdanie analityczne. Do zdań analitycznych
naleŜą —> tautologie (1) logiczne jako wy-
raŜenia, które są prawdziwe na mocy zna-
czenia -> stałych (a) logicznych; irmą od-
mianę zdań analitycznych stanowią -> de-
finicje realne. Konsekwencje logiczne zdań
analitycznych są takŜe analityczne.
b) Z d a n i a s y n t e t y c z n e (synthe-tic
sentences, syntetische Sdtze), zwane teŜ
empirycznymi, są uznawane za prawdziwe na
podstawie doświadczenia — czy to
bezpośrednio, jak zdania obserwacyjne
{obsenation sentences), czyli spostrzeŜeniowe
(perceptual statements), sprawozdawcze
{protocol statements; Protokollsatze), czy teŜ
pośrednio, jak prawa i hipotezy naukowe,
które się uzasadnia za pomocą zdań
obserwacyjnych.
ZDARZENIE gr. tó symbebekós, pdgma; łc.
eventum; ang. event; fr. evenement; nm.
Ereignis, Yorkommnis
1. Krótkotrwałe zjawisko lub fakt, wy
stępujące w określonym miejscu i czasie;
moŜe to być takŜe ich ciąg, traktowany ja
ko proces rozciągnięty w czasie. —> Ewen-
tyzm.
W prakseologii — zmiana lub utrzymujący
się w danym przedziale czasu niezmieniony
stan rzeczy; zdarzeniem jest to, co się dzieje z
jakąś rzeczą.
2. Element wyróŜniony w łańcuchu przy-
czynowb-skutkowym, a więc przyczyna lub
skutek.
3. Dany punkt w czasoprzestrzeni, czyli
układ czterech liczb (x, y, z, t).
4. W rachunku prawdopodobieństwa —
element przeliczalnie addytywnego ciała
podzbiorów przestrzeni (zdarzeń elemen-
tarnych).
ZDOLNOŚĆ gr. dynamis; ic. facultas; nłc.
capacitas; ang. capacity, ability, faculty; fr.
capacite, aptitude; nm. Fahigkeit
1. psych. -> Uzdolnienie.
2. psych. -^ Władza (2). Terminu „zdol-
ność" uŜywa się raczej na określenie siły
960
ZDROWY ROZSĄDEK
psychicznej w stanie czysto potencjalnym,
natomiast terminu „władza" — w stanie
wirtualnym (^ wirtualność) jako elementu
potencjalnego bliskiego aktualizacji.
ZDROWY ROZSĄDEK nłc. sensus com-
munis (1); ang. sense (1), good sense (1, 2),
common sense (3); fr. hon sens (1, 2), sens
commun (3); nm. gesunder Yerstand (1, 2),
gesunder Menschenverstand (1, 2), Gemein-
sinn {3),gemeiner Yerstand (3), einfacher Yer-
stand (3)
1. Tyle, co -^ rozsądek (1) (często bez
przymiotnika) — właściwa człowiekowi
zdolność przyswajania sobie, głównie przez
poznanie przednaukowe, róŜnych prawd
niezbędnych dla niego w zwyczajnych
okolicznościach Ŝycia, prawd samych przez
się oczywistych, a zdobywanych dzięki
normalnym funkcjom —> rozumu. Prawdy te,
nazywane danymi zdrowego rozsądku, mogą
się opierać bądź na oczywistości intuicyjno-
zmysłowej, bądź na oczywistości czysto
rozumowej, bądź wreszcie na bezpośrednich
następstwach danych intuicyjno-zmysłowych
i sądów oczywistych dla intelektu. -^
Filozofia zdrowego rozsądku (2).
2. U R. DESCARTES'A: hon sens ■—■ właściwa
wszystkim ludziom zdolność odróŜniania
prawdy od fałszu, równoznacznik rozumu.
3. U TH. REIDA i w szkole szkockiej: ogół
powszechych opinii, traktowanych jako
narzucające się kaŜdemu rozumnemu umy-
słowi i przyjmowanych nie tyle ze względu na
ich wewnętrzną oczjm^istość, ile na to, Ŝe
cieszą się uznaniem całej ludzkości jako
narzucone ludzkiej naturze z koniecznością
ślepego instynktu. —> Filozofia zdrowego
rozsądku (1).
ZJAWISKO gr. phainómenon; nłc. phaeno-
menon; ang. phenomenon; fr. phenomene; nm.
Phdnomen, Phdnomenon, Erscheinung
1. t. pozn., psych. To, co się ukazuje zmy-
słom lub świadomości.
2. filoz. przyr. —> Zdarzenie (1) w świecie
961
ZŁO
przyrody, z reguły występujące jako -^ proces
(1).
3. U I. KANTA: Erscheinung (jako pojęcie
korelatywne do Ding an sich) — to, co jest
przedmiotem moŜliwego doświadczenia, czyli
to, co moŜe być dane zmysłom; syn.—^
fenomen (2) w przeciwstawieniu do -^
noumenu (1).
4. U pozytjrwistów: zdarzenie dane w do-
świadczeniu zewnętrznym (zmysłowym).
5. W fenomenologii: to, co dane bezpo-
średnio i naocznie — syn.—> fenomen. Jest
to zatem zjawisko w wyróŜnionych wyŜej
znaczeniach 112, tyle Ŝe oczyszczone przez
—> „wzięcie w nawias" jego istnienia i przez
redukcję ejdetyczną (^ redukcja
fenomenologiczna /a/), albo teŜ dane
świadomości w postaci idealnego sensu.
6. W materializmie dialektycznym: ze-
wnętrzna strona obiekt3m'nej rzeczywistości
— ogół cech i relacji ujmowanych dia-
lektycznie obiektów, stanowiący punkt
wyjścia poznania naukowego i zarazem jego
przedmiot.
ZŁO gr. to kakón, kakia (Ib), tó phaulon; łc.
malum; ang. evil; fr. mai; nm. Uhel, Boses
1. metaf. Pozyt5^wna pod względem by-
towym natura, będąca następstwem po-
dzieloności bytu (—> niepodzieloność) i
skutkiem bytowej wielości (m. in. pitago-
rejczycy, PLATON, PLOTYN, FILON Z ALEKSAN-
DRII, ORYGENES, A. SCHOPENHAUER).
2. metaf., et. W koncepcji arystoteleso-
wsko-tomistycznej: brak określonego —> do-
bra (2,3), jakie przysługuje danemu bytowi
złoŜonemu odpowiednio do jego natury
(ARYSTOTELES, TOMASZ Z AKWINU).
RozróŜnia się:
a) zło f i z y c z n e — brak jakiejś cechy
bytu poŜądanej przez naturę danej suljstancji,
sam w sobie obojętny moralnie, lecz
naruszający pełność i kompletność
określonego porządku bytowego;
b ) z ł o m o r a l n e — które moŜe być
rozumiane juŜ to w sensie obiektywnym
962
ZŁUDZENIE
i materialnym, kiedy podmiot naruszający
obiektywną zasadę moralną jest tego naru-
szenia nieświadomy i dlatego nie ponosi za
nie odpowiedzialności, juŜ to w sensie pod-
miotowym i formalnym, kiedy oznacza wolną
i świadomą decyzję wbrew moralnemu dobru,
następnie zaś — wynikający stąd zewnętrzny
czyn oraz ugruntowujące się przyzwyczajenie
i wewnętrzną postawę.
3. U G. W. LEIBNIZA: zło metafizyczne (le
mai meta-physiąue) — brak jakiejkolwiek
doskonałej cecłiy bytu, związany z samą
skończonością bytu stworzonego.
ZŁUDZENIE gr. apte; łc. illusio; ang. illu-
sion, delusion; fr. illusion; nm. Illusion, Tau-
schung, Schein
t. pozn., psych. Wzięcie czegoś, co nie ist-
nieje, za rzeczywistość, lub błędne ujęcie
jakiegoś jej fragmentu, takie jak halucynacja,
—> iluzja itp., zwane przez analityków
brytyjskich deluzją (delusion). Złudzenie
moŜe nastąpić w trakcie spostrzegania — na
skutek zniekształconych danych zmysłowych
lub ich niewłaściwej interpretacji, a takŜe np.
w przypominaniu sobie czegoś.
ZMIANA gr. metabole, alloiosis, kinesis; łc.
immutatio, mutatio; nłc. alteratio (b); ang.
change, alteration; fr. changement; nm. Verm-
derung, Anderung, Alteration, Yariation
metaf., filoz. przyr. U ARYSTOTELESA: alloiosis
— fakt stawania się lub czynienia czymś
innym, naleŜący do kategorii —> jakości (1).
W arystotelizmie — przechodzenie (sam
proces) lub przejście (dokonanie się) czegoś z
moŜności do aktu (—> akt i moŜność).
RozróŜnia się:
a) zmianę s u b s t a n c j a l n ą (przemiana)
— polegającą na powstawaniu lub zanikaniu
—> substancji (1) i powstaniu na jej miejsce
nowej lub nowych substancji;
b) z m i a n ę przypadłościową
(—> ruch /1 /) — polegającą na powstawaniu
lub znikaniu jakiejś —> przypadłości
963
ZMIENNA
Nie nazywa się zmianą stworzenia bytu z
niczego (—> stwarzanie /1 /) lub jego cał-
kowitego unicestwienia. Na ogół uwaŜa się
zmienność za charakterystyczną cechę tego,
co istnieje realnie i niekoniecznie. W zmianie
rozumianej jako proces moŜna wyróŜnić trzy
fazy: 1) moŜliwość zmiany, 2) dokonywanie
się zmiany, 3) dokonanie się zmiany; pierwsza
do ostatniej ma się — pod pewnym względem
— tak, jak niebyt do bytu. Klasyczne teorie
zmiany pochodzą od ARYSTOTELESA, G. W. F.
HEGLA, H. BERGSONA. Dla tego ostatniego np.
zmienność ma charakter absolutny, tj. nie
dopuszczający istnienia jakiegokolwiek
elementu, który by się nie zmieniał;
rzeczywistość według Bergsona jest
niepodzielną zmianą, w której przeszłość i
teraźniejszość tworzą jedną całość.
ZMIENNA ang. the variable; fr. la variable;
nm. Yariable
log. WyraŜenie języka formalnego o postaci
pojedynczej litery, za które wolno podstawiać
wyraŜenia z określonej kategorii
syntaktycznej (^ kategorie semantyczne):
zdania za zmienną zdaniową {sen-tential
variable, propositional yariable), nazwy — za
zmienną nazwową {name yariable), itp. O
wyraŜeniach, które wolno podstawiać, mówi
się, Ŝe są reprezentowane przez daną zmienną,
a o przedmiotach, do których odnoszą się owe
wyraŜenia — Ŝe są wartościami zmiennej. Na
przykład w tradycyjnej formule „SaP" litery S
i P są zmiennymi nazwowymi, a ich
wartościami są desygnaty reprezentowanych
przez nie nazw. W formule —> rachunku
zdań „p lub nie-p" (—> prawo wyłączonego
środka) zmienną jest litera p, a jej wartościami
są prawdziwość i fałszywość. Niekiedy
wyraŜenie ma postać zmiennej, ale nią nie
jest, poniewaŜ z powodu związania jakimś —
> operatorem nie jest dopuszczalna w
odniesieniu do niej operacja podstawiania;
taką zmienną nazywa się pozorną lub
związaną (bound yariable, apparent yariable)
964
ZMIENNOŚĆ
W odróŜnieniu od zmiennej rzeczywistej,
czyli wolnej (free variable).
ZMIENNOŚĆ ang. variability, yariahle-ness,
changeability; fr. variabilite; nm. Varia-bilitdt,
Yerdnderlichkeit, Wankelmutigkeit, Wech-seln
1. Występowanie —> zmian (—> wariabi-
lizm).
2. biol. Związane ze wzrostem, a zwłaszcza
z -> rozwojem (3), powstawanie róŜnic w
cechach organizmów. Zwykle wyróŜnia się:
a) z m i e n n o ś ć o s o b n i c z ą (indy-
widualną), obejmującą —> modyfikacje (2) i
morfozy (modyfikacje nieprzystosowawcze)
jako zmienność niedziedziczną oraz mutacje i
rekombinacje, które są dziedziczne.;
b) zmienność populacyjną^ występującą
między osobnikami —> populacji (1) wskutek
nagromadzenia zmian mutacyjnych (pula
genowa). Na zróŜnicowany w ciągu pokoleń
skład genetyczny populacji działa dobór
naturalny {-^ selekcja) jako istotny czynnik —
> ewolucji (11), powodując zmiany
filogenetyczne (ewolucyjne).
ZMYSŁ gr. aisthesis, aistheterion (ARYSTO-
TELES); łc. sensus; ang. sense; fr. sens; nm.
Sinn
psych., t. pozn. Zdolność reagowania —»
wraŜeniami na określone kategorie bodźców,
uwarunkowana istnieniem odpowiednio
wyspecjalizowanego analizatora (w zakresie
odbioru wraŜeń, np. wzrokowych,
słuchowych, węchowych, smakowych,
dotykowych). W psychologii filozoficznej
rozróŜnia się: a) z m y s ł y z e w n ę t r z n e
— organiczne ośrodki poznania, które bezpo-
średnio kontaktują poznający podmiot z
przedmiotem materialnym. Oprócz pięciu
zmysłów wyróŜnionych juŜ przez ARY-
STOTELESA współczesna psychologia roz-
róŜnia szereg innych zmysłów, np. zmysł
bólu, temperatury, ustrojowy, cięŜaru;
965
ZMYSŁ WEWNĘTRZNY
b) zmysły w e w n ę t r z n e — ośrodki
poznania, które kontaktują poznający podmiot
z przedmiotem materialnym za
pośrednictwem aktów zmysłów zewnę-
trznych. Wśród zmysłów wewnętrznych
wymienia się: zmysł wspólny (zob. niŜej /c/),
wyobraźnię, instynkt (władza oceny
zmysłowej; -^ vis aestimativa), pamięć;
c) z m y s ł w s p ó l n y (świadomość
zmysłowa) — dokonujący syntezy wraŜeń
poszczególnych zmysłów zewnętrznych,
tłumaczący poznawanie tzw. -> jakości (2)
zmysłowych wspólnych, jak ruch, wielkość,
postać, trwanie, przestrzeń itp.
ZMYSŁ MORALNY (tłum. ang. <moral
sense>) ang. morał faculty; fr. sens morał;
run. morałisclter Sinn
et. Określenie uŜywane przez angielskich
moralistów (A. A. SHAFTESBURY, F. HUT-
CHESON, J. BUTLER) na oznaczenie zdolności
rozróŜniania dobra i zła za pomocą pewnego
rodzaju intuicji, która pozwala człowiekowi
dokonywać nieomylnego wyboru moralnego
bez odwoływania się do racji rozumu. Zmysł
moralny, utoŜsamiany niekiedy z -^
sumieniem, gdy dotyczy zachowań własnych
podmiotu, lub ze zdolnościami do pochwały i
nagany, gdy dotyczy zachowań cudzych,
współcześnie oznacza dyspozycję do
właściwych i słusznych reakcji moralnych.
Brak zmysłu moralnego określany jest jako ->
morał insanity.
ZMYSŁ PIĘKNA (tłum. ang. <sense ofbe-
auty>)
estet. Analogiczne do określenia -^ „zmysł
moralny" określenie wrodzonej wraŜliwości
człowieka na piękno, będącej warunkiem
przyjemności estetycznych, oraz jego zdolno-
ści do wydawania ocen estetycznych (A. A.
SHAFfESBURY, F. HUTCHESON).
ZMYSŁ WEWNĘTRZNY ang. inner sense,
internał sense; fr. sens intime, sens inte-rieur;
nm. innerer Sinn psycli., t. pozn. —> Zmysł
(b).
966
ZMYSŁ WNIOSKOWANIA
U J. LOCKE'A: internal sense — właściwsze
określenie tego, co on sam nazywa zazwyczaj
syn.^ refleksją (1).
U I. KANTA; innerer Sinn (w przeciwstawie-
niu do ausserer Sinn—zmysłu zewnętrznego)
— zdolność umysłu do poznawania samego
siebie lub swoich stanów wewnętrznych.
U MAINE DE BIRANA: sens intime — równo-
znacznik świadomości rozumianej jako zdol-
ność bezpośredniego ujmowania własnych
stanów wewnętrznych lub samego „ja".
ZMYSŁ WNIOSKOWANIA (tłum. ang.
<illative sense>) nm. Folgerungssinn, Folge-
rungsorgan
Termin J. H. NEWMANA utworzony na wzór
terminów -> „zmysł moralny" czy -> „zmysł
piękna" na oznaczenie właściwej
indywidualnemu podmiotowi zdolności do
godzenia zasad logiki, czyli dochodzenia
prawdy według reguł, z własnym sposobem
rozumowania, czyli dochodzeniem jej wprost,
tzn. bez reguł (stąd teŜ określenie „logika
osobista").
ZMYSŁ WSPÓLNY gr. koine aisthesis,
proton aisthetikón, kyrion aistheterion (ARY-
STOTELES); nłc. sensus communis (1), senso-
rium commune (1); ang. common sense; ix.
sens commun; run. Gemeinsinn, Gemeinschafts-
sinn
1. psych., t. pozn. Jeden ze zmysłów we
wnętrznych --------- > zmysł (c) wspólny jako
świadomość zmy^owa (za ARYSTOTELESEM).
2. syn.-> Zdrowy rozsądek (1, 3) — jako
po prostu rozsądek i jako ogół panujących
opinii.
ZMYSŁY ZEWNĘTRZNE ang. the sen-
ses, external senses; fr. les sens; rim. dussere
Sinne psych., t pozn. -> Zmysł (a).
ZNACZENIE łc. significatio, sensus; ang.
meaning, signification, sense; fr. signification,
sens; nm. Bedeutung, Sinn To, co pozwala
danemu pojęciu, słowu.
967
ZNACZENIE
znakowi itp. wyrazić jakiś stan rzeczy, na
który to słowo itd. wskazuje; w ten sposób
rzecz moŜe otrzymać znaczenie niezaleŜnie
od swych własności poprzez samo miejsce,
jakie zajmuje w określonym związku, takim
np. jak funkcja, działanie czy cel. Określany
jako znaczenie związek pomiędzy znakiem
(pojęciem, nazwą) i samym przedmiotem jest
ustalony arbitralnie (na zasadzie konwencji) i
pod tym względem „znaczenie" i —>
„oznaczanie" (1) są równoznacznikami.
1. log. Z n a c z e n i e w y r a Ŝ e n i a —
jedna z podstawowych własności seman-
tycznych —> wyraŜeń językowych; kluczowe
pojęcie semantyki lingwistycznej. Istnieją
róŜne teorie semantyczne dotyczące wyraŜeń;
do bardziej znanych naleŜą:
a) Koncepcja a s o c j a c j o n i s t y c z n a ,
według której znaczeniem wyraŜenia dla
danej osoby jest myśl skojarzona w jej umyśle
z tym wyraŜeniem. Definicja ta stanowi
główną ideę teorii znaczenia wywodzącej się
od J. LocKE'A, a związanej z dawniejszą
psychologią.
b) Koncepcja konotacyjna, według której
znaczeniem nazwy jest zespół cech
charakteryzujących desygnaty danej nazwy i
decydujących o przypisywaniu jej owym
desygnatom. Na przykład znaczeniem nazwy
„chlorofil" są te cechy, które decydują o tym,
Ŝe daną substancję nazwiemy chlorofilem: jej
skład chemiczny, jej rolę pełnioną w
organizmie rośliny itd. Ta koncepcja
znaczenia odnosi się tylko do wyraŜeń
mających desygnaty, a więc do nazw
niepustych. Pochodzi ona od teorii J. ST.
MILLA, który utoŜsamiał znaczenie nazwy z
jej —> konotacją (stąd określerue
„konotacyjna") i uwaŜał, Ŝe pozbawione
znaczenia są nazwy (imiona) własne. Zna-
czenie nazwy bywa teŜ określane mianem —>
pojęcia (2) (w sensie logicznym), a znaczenie
zdania — mianem -> sądu (2) (w sensie
logicznym).
c) Koncepcja K. AJDUKIEWICZA, zwana
dyrektywalną, która ogranicza się do
968
ZNAK
wyraŜeń będących zdaniami w sensie lo-
gicznym lub składnikami takich zdań,
sprowadzając ich znaczenie do pojęcia ję-
zykowych reguł uznawania zdań, takich jak
dyrektywy empiryczne, dedukcyjne czy
aksjomatyczne.
d) Koncepcja p r a g m a t y c z n a —
sposób rozumienia danego wyraŜenia prze-
pisany przez reguły języka, a przejawiający
się w posługiwaniu się owym wyraŜeniem. Na
przykład znaczenie nazwy „liczba pierwsza"
w języku polskim zna ten, kto stosuje ją do
Uczb pierwszych, a odmawia jej m. in.
liczbom parzystym itd.; znaczenie spójnika „i"
rozumie ten, kto posługuje się nim w ten
sposób, Ŝe zdanie utworzone za jego pomocą z
dwóch innych zdań uwaŜa za prawdziwe
wtedy i tylko wtedy, gdy uwaŜa za prawdziwe
oba zdania składowe. Przedstawione tu ujęcie
jest zbliŜone do koncepcji W. VAN ORMANA
QUINE'A dotyczącej znaczenia definiowanego
dla wyraŜeń języka potocznego przez
odwołanie się do zachowań jego
uŜytkowników (tzw. znaczenie empiryczne).
2. Z n a c z e n i e z n a k u — intencja
nadana —> znakowi (1) celem uŜycia go w
określonej dlań funkcji, i faktycznie przez ten
znak spełniana. Znaczenie znaku to ujęcie
przezeń przedmiotu, do którego odnosi on
nadaną sobie intencją. Znaczenie to jest
określane przez zespół funkcji semiotycznych
znaku, sprowadzal-nych do czterech:
przedstawiania, komunikowania, wyraŜania,
oddziaływania.
3. W językoznawstwie: treść przedsta-
wieniowa zawarta w znaku językowym.
ZNAK gr. sema, semeion; łc. signum, signi-
ficatio, nota; ang. sign; fr. signe; nm. Zeichen
Wszelki przedmiot, który w jakikolwiek
sposób odnosi swego uŜytkownika do czegoś
transcendentnego w stostmku do siebie
samego, stanowiąc środek w poznaniu czegoś
innego. Szerokie pojęde znaku obejmuje 1)
znaki konwencjonalne i 2) znaki naturalne.
969
ZNAK
1. Znak konwencjonalny — taki, któremu
na mocy wyraźnej lub domyślnej umowy
przyporządkowany jest jakiś przedmiot,
połączony z nim stosurtkiem oznaczania. W
tradycji klasycznej rozróŜnia się:
a) znak f o r m a l n y {medium quo) —
taki, który nie zatrzymuje na sobie uwagi
poznawczej, lecz skierowuje ją na samą rzecz;
nie musi być poznany przed ujawnieniem
samej rzeczy. Znakami formalnymi są —>
pojęcia (lA) i —> wyobraŜenia;
b ) z n a k i n s t r u m e n t a l n y , na-
rzędny {medium ąuod) — taki, który zatrzy-
muje na sobie uwagę poznawczą; musi być
wpierw sam poznany jako coś, i dopiero
wtedy słuŜy do poznania czegoś innego, tego
mianowicie, do czego jest przyporządkowany
na skutek mniej lub bardziej umownych
związków.
Do znaków konwencjonalnych naleŜą znaki
językowe. Znane są dwie interpretacje natury
znaków językowych: intencj^na i
skojarzeniowa.
A) Według teorii i n t e n c y j n e j znak
jest wytworem świadomości obdarzonym jej
specyficzną właściwością, jaką jest intencyjne
odniesienie do czegoś transcendentnego w
stosunku do niej samej. W skład poznania
znaku wchodzą treść i intencja, tj. odiuesienie
treści do przedmiotu oznaczonego przez znak.
W tym ujęciu język naturalny jest systemem
znaków formalnych.
W semiotyce wyróŜnia się dwa elementy
(warstwy) znaku. Są to:
1) nosiciel znaczenia (sensu). W przypadku
znaku językowego (języka mówionego)
nosicielem znaczenia jest dźwięk jako pewna
jakość postaciowa brzmienia (słowa czy
morfemu), naleŜąca do określonego,
właściwego danemu językowi, systemu
fonologicznego (nie zaś dźwięk jako indy-
widualny przedmiot materialny czy jaka-
kolwiek klasa takich przedmiotów);
2) znaczenie znaku — intencja nadana
znakowi przez świadomość znakotwór-
970
ZOOPSYCHOLOGIA
czą, uŜywającą znaku w nadanej mu funkcji, i
faktycznie przez ten znak spełniana.
B) Według teorii s k o j a r z e n i o w e j
znak jest postrzegalnym zmysłowo przed-
miotem wywołującym na mocy konwencji
myśl o czymś, co jest nieobecne; pełni on
funkcje znaczenia i oznaczania. Między myślą
o znaku a myślą o rzeczy istnieje skojarzenie.
W tym ujęciu język naturalny jest systemem
umownych znaków instrumentalnych.
2. Znak naturalny — taki, który pozostaje w
stosunku przyczynowym lub skutkowym (np.
objaw) do przedmiotu, do którego się odnosi.
Znak naturalny nazywa się teŜ —> oznaką (1)
lub wskaźnikiem.
Od C. S. PEIRCE'A wywodzi się szerokie
pojęcie znaku, obejmujące indeksy (sym-
ptomy, oznaki), ikony (obrazy) oraz symbole
(wyraŜenia językowe itp.).
R. INGARDEN wyróŜnia oznaki, znaki w
sensie właściwym, obrazy i wyraŜenia
językowe, i jest przeciwny posługiwaniu się
ogólnym pojęciem znaku.
ZOOPSYCHOLOGIA <gr. dzóon = zwierzę
+ —> 'psychologia') ang. zoopsychology
Dyscyplina biologiczna traktowana jako
nauka porównawcza o zachowaniach zwierząt
w aspekcie przystosowawczym i ewo-
lucyjnym. Obydwa aspekty wskazują na
odejście od mechanistycznego tłumaczenia
instynktu za pomocą wrodzoności oraz
bodźców, odruchów, tropizmów.
971
ZUPEŁNOŚĆ
a przyjęcie etologicznej koncepcji —> in-
stynktu (5), rozumianego szeroko z uwz-
ględnieniem ewolucji zwierzęcych zachowań i
ich roli w rozwoju przystosowań organizmów.
W szczególności zoopsycholo-gia dąŜy do
wyjaśnienia przyczyn i mechanizmów
zachowań obejmujących reakcje wrodzone i
nabywane poprzez uczenie się oraz zachowań
zwierząt skupiających się w róŜne grupy
społeczne (zooso-cjologia). Zachowaniami
zwierząt interesował się CH. DARWIN, a po
nim badali je C. O. WHITMAN, O. HEINROTH,
W. CRAIG i in. Badania zoopsychologii
pomagają wyjaśnić wiele zachowań ludzkich.
ZUPEŁNOŚĆ ang. completeness; fr. comple-
tude; nm. Yollstandigkeit
1. log. Własność —> systemu dedukcyj-
nego polegająca na tym, Ŝe dla kaŜdego
zdania zbudowanego w języku tego systemu
zachodzi jedno z dwojga: albo to zdanie, albo
jego zaprzeczenie jest tezą systemu. Własność
tę posiada np. -^ rachunek zdań, a nie posiada
jej -^ rachunek kwanty fikatorów.
2. log. Własność —> systemu dedukcyj-
nego, zwana często pełnością, polegająca na
tym, Ŝe z aksjomatów danego systemu dają się
wywieść wszystkie zdania, które w języku
tego systemu są prawdziwe. Cechę tę posiada
zarówno -^ rachunek zdań, jak i —> rachunek
kwantyfikatorów pierwszego rzędu.
3. estet. syn.-^ Całkowitość.
972

Z określa Ŝycie mianem „istnienie Ŝyciowe"
śYCIE gr. bios, dzoe, psyche; łc. vita; ang.
life; fr. vie; nm. Leben
1. biol. Sposób istnienia i funkcjonowa
nia wszelkich organizmów, charakteryzu
jący się przede wszystkim zdolnością przy
swajania substancji z zewnątrz, wzrostu,
rozmnaŜania się.
Obserwacji naukowej dotyczącej procesów
Ŝyciowych podlega wyłącznie zmiermy obraz
zachodzących zjawisk, istota Ŝycia natomiast
pozostaje nieznana i nie moŜe być objęta
metodyką właściwą naukom przyrodniczym.
Przedmiotem badań biologii jako nauki są
objawy Ŝycia, a nie samo Ŝycie.
2. filoz. przyr. Zasada zjawisk organicz
nych, czyli Ŝycia w znaczeniu biologicz
nym. Stosownie do trzech funkcji -^ du
szy (1) rozróŜnia się: 1) Ŝycie wegetatywne
(roślinne), 2) Ŝycie zmysłowe (zwierzęce),
3) Ŝycie rozumne, przysługujące człowie
kowi.
U TOMASZA Z AKWINU pojęcie Ŝycia wy-
stępuje w dwojakim aspekcie:
a) od strony poznawczej — jako uzdol-
ruenie podmiotu do wykonywania spon-
tanicznych czynności immanentnych, zwa-
nych -^ ruchem (Ib) wsobnym, tj. pocho-
dzących od podmiotu i w nim pozostających,
w odróŜnieniu od ruchu przechodniego,
pochodzącego z zewnątrz, któremu podlegają
przedmioty zarówno oŜywione, jak i martwe;
b) od strony ontycznej — określenie Ŝycia
ześrodkowuje się na bycie istoty Ŝywej i jest
orzekane o —> substancji (1), a nie
973
śYCZLIWOŚĆ
o samych —> przypadłościach (1), do jakich
naleŜą czynności immanentne. W aspekcie
substancjalnym, wychodząc z załoŜenia, Ŝe
istnienie róŜnicuje się według przyjmującej je
natury (która tym samym staje się
autodeterminacją konkretnego istnienia
partycypującego w danej rzeczy), Tomasz
{esse viventium), tzn. będące konkretnym
„rodzajem" istnienia substancji, która dzięki
złoŜeniu z materii pierwszej i dostosowanej do
niej formy substancjalnej staje się podstawą i
źródłem określonych wyŜej czyrmości
immanentnych. W aspekcie metafizycznym
Ŝycie jest jedną z czystych -^ doskonałości
(1).
Mimo Ŝe Tomasz w wielu tekstach wy-
raźnie podkreśla egzystencjalny charakter
bytu uzdolnionego do wykonj^wania czyn-
ności immanentnych, a tym samym łączy
obydwa wskazane ujęcia w jedno określenie
Ŝycia {vivere viventihus est esse — „Ŝycie jest
istnieniem bytów Ŝywych"), neoscho-lastycy
ograniczali często to określenie do samego
ujęcia poznawczego (zob. wyŜej, punkt /a/),
interpretując czynności immanentne w świetle
biologicznej teorii komórkowej.
3. Zycie duchowe — istnienie osobowe
polegające na aktach rozumu i woli — aktach,
które dotyczą poznania i miłości. Przysługuje
ono takŜe aniołom, w najwyŜszym zaś stopniu
— Bogu.
śYCZLIWOŚĆ gr. eunoia; łc. benevolentia;
ang. benevolence, goodwill; fr. bienveillance;
nm. Wohlwollen
et. Postawa wobec innych osób nace-
chowana gotowością czynienia im dobra.
Według ARYSTOTELESA Ŝyczliwość jest ro-
dzajem najbliŜszym przyjaźni i miłości.
Odosobniony pogląd, Ŝe Ŝyczliwość jest
jedynie objawem słabości, przeciwstawiający
jej wartość siły, reprezentuje F. W.
NIETZSCHE (-^ wola mocy /1 /).
śyczliwość powszechna — postulat wielu
systemów etyki normatywnej.
974
ZYWINA
W których się zakłada, Ŝe zdolność ludzi do
zajmowarua pozytywnych postaw we
wzajemnych stosunkach, bez ograniczania się
do zamkniętego kręgu osób, daje szansę
zharmonizowania stosunków międzyludzkich
(P. A. KROPOTKIN, A. SMITH, F. HUTCHESON)
i jest jedn}mi ze sposobów uzyskiwania
osobistej doskonałości lub złagodzenia
własnego cierpienia (A. SCHOPENHAUER). Na
idei Ŝyczliwości powszechnej oparł swój
system etyczny Cz. ZNAMIEROWSKI.
śYWINA gr. dzóon; łc. animal; nłc. vivum;
ang. the animal; fr. Vanimal; nm. Tier
Słowo odnotowane przez S. B. LINDEGO —
obok synonimicznych '(to) Ŝywię' i 'Ŝy-
wocina' — oznaczające „istotę Ŝyjącą".
Stosowane przez ruektórych polskich hi-
storyków staroŜytnej filozofii greckiej (A.
KROKIEWICZ, J. DOMAŃSKI) dla oddania ter-
minu dzóon.
975
śYWIOŁY
śYWIOŁY gr. stoicheta; łc. elementa; ang.
elements; fr. elements; nm. Elemente
Słowo 'Ŝywioł' albo 'Ŝywioła' odnotowane
przez S. B. LINDEGO jako „pierwiastek
jestestw, element", „początek, a jakoby
źrzódło kaŜdej rzeczy".
filoz. przyr. W starogreckiej kosmologii i
fizyce — pierwiastki pierwotnego tworzywa,
z którego powstał kosmos, np. według
EMPEDOKLESA cztery Ŝywioły to: woda,
powietrze, ogień, ziemia. Do tych czterech
Ŝywiołów dołączony został piąty (-^
kwintesencja /1 /), który w wyobraŜeniach
staroŜytnych Greków stanowiła
prawdopodobnie jakaś odmiana ognia (—>
eter /1 /). W kosmologii ARYSTOTELESA ów
piąty element, nie podlegający Ŝadnym
zmianom ani rozkładowi, wypełnia przestrzeń
ponadksięŜycową.
—> Elementy (la) jako równoznacznik
„Ŝywiołów".
976
INDEKS TERMINÓW ŁACIŃSKICH
Po lewej stronie podane zostały terminy łacińskie lub nowołacinskie, wymienione w główkach haseł Słownika, po
prawej — odpowiadające im terminy hasłowe, tj. występujące w Słowniku jako nagłówki haseł.
a posteriori [nłc] a posteriori a
priori [nłc] a priori abalietas
[nłc] abalietas absolutismus
[nłc] absolutyzm
(5) absolutum (ens) [nłc] absolut
absolutus [łc] absolutny
abstractio [nłc] abstrakcja; od-
rywanie (1) abstractio Jbrmae a
materia [nłc]
abstractio formae a materia
abstractio formalis [nłc] abs-
tractio formalis abstractio totalis
[nłc] abstractio totalis abstractio
totius [nłc] abstractio totius
absurditas [nłc] niedorzeczność
accidens [nłc] akcydens; przy-
padek; przypadłość actio [łc]
aktywność (2); czynność;
działanie (1) activitas [nłc]
aktywność; czynność actualis
[nłc] aktualny actualisałio [nłc]
aktualizacja actualitas [nłc]
czynność; rzeczywistość actus
[łc] akt; czyn; działanie actus et
połenłia [nłc] akt i moŜność
actus hominis [nłc] actus ho-
minis actus humanus [nłc]
actus łiu-
manus actus itwoluntarius
(privativus) [nłc] actus
involuntarius (privativus) actus
purus [nłc] akt czysty actus
voluntarius [nłc] actus
Yoluntarius adaeąuatio [nłc]
adekwacja; adekwatność
32 — Słownik filozoficzny
adaptatio [nłc] adaptacja
aeąuivoca [nłc] łiomonimy
aequivocałio [nłc] ekwiwoka-cja;
wieloznaczność
aesłhełica [nłc] estetyka
aestimatio [łc] ocena
aeternitas [łc] wieczność (2a)
aether [łc] eter
aevum [łc] eon; wieczność (2b)
affecłio/affectus [łc] afekt; u-
czucie
ajfirmatio [łc] aiirmacja; ~ ro-
szczenie prawdziwościowe;
twierdzenie
agens [nłc] czynnik
alietas [nłc] inność
alicjuid [łc] coś
alicjuod [łc] coś
alteratio [nłc] zmiana (b)
alteritas [nłc] irmość
amor [łc] miłość
analogia [łc] analogia
analogia entis [łc] analogia en-tis
analogicus [nłc] analogiczny
ancilla theologiae [nłc] ancilla
theologiae
angelus [nłc] anioł
anima [łc] dusza
animamundi [łc] dusza świata
animal [łc] Ŝywina
animal metaphysicum [nłc] ani-
mal metaphysicum
animal rationale [łc] animal
rationale
animal symbolicum [nłc] animal
symbolicum
animus [łc] umysł
antecedens [łc] poprzednik
anticipatio [łc] antycypacja
antiperistasis [nłc] przedwstaw-
apodicticus [nłc] apodyktyczny
apologetica [nłc] apologetyka
apperceptio [nłc] apercepcja;
spostrzeganie appetitus [łc]
poŜądanie apprehensio [nłc]
uczenie się;
ujęcie aptitudo [nłc] uzdolnienie
flrfcor Porphyriana [łc] „drzewo
Porfiriusza" archaeus [nłc]
archaeus archetypus [nłc]
archetyp argumentatio [łc]
argumentacja; dowodzenie
argumentum [łc] argument;
dowód ars [łc] sztuka;
umiejętność ars dialectica [łc]
dialektyka arfes liberales [nłc]
sztuki wyzwolone ascesis [nłc]
asceza aseitas [nłc] aseitas
asinus Buridani [nłc] „osioł
Buridana" assertio [łc] asercja
assertorius [nłc] asertoryczny
assumptio [łc] asrmipcja
atheismus [nłc] ateizm atomus
[łc] atom attenłio [łc] uwaga
attributio [łc] atrybucja
ałtributum [nłc] atrybut; wła-
ściwość auctoritas [łc] autorytet
benevolentia [łc] Ŝyczliwość
bonum [łc] dobro
calculus [łc] racłiunek CflwoM
[łc] kanon capacitas [nłc]
zdolność Caritas [łc]
miłosierdzie; miłość (bliźniego)
INDEKS TERMINÓW ŁACIŃSKICH
casualismus [nłc] kazuaUzna
casuistica [nłc] kazuistyka casus
[łc] przypadek categorematicus
[nłc] kategore-
matyczny categoria [łc]
kategoria catharma [nłc]
katliarsis causa [łc] przyczyna
causa sui [łc] causa sui
causalitas [nłc] przyczynowoić
certitudo [nłc] pewność c/iflos
[łc] cłiaos character [łc]
charakter chiliasmus [nłc]
cłiDiazm circulus in definiendo
[nłc] błędne koło w definiowaniu
circulus in demonstrando [nłc]
błędne koło w dowodzeniu
circulus in probando [nłc] błędne
koło w dowodzeniu circulus
logicus [nłc] błędne
koło circulus vitiosus [nłc]
błędne
koło circumstantiae [łc]
okoliczności civilisatio [nłc]
cywilizacja claritas [łc] blask;
jasność cogitatio [łc] cogitatio;
myśl;
myślenie cognitio [łc] poznanie
communicatio [łc] łączność
compassio [nłc] sympatia
conceptio / conceptus [nłc] po-
jęcie conclusio [łc] konkluzja;
wniosek concupiscentia [nłc]
poŜądanie condicio [łc] warunek
conditio humana [nłc] kondycja
ludzka conscientia [łc] sumienie;
świadomość conscientia erronea
[nłc] błędne sumienie consecutio
[łc] następstwo consecutivus
[nłc] konsekuty-
wny consensio / consensus [łc]
przyświadczenie consequens [łc]
następnik conseąuentia [łc]
konsekwen-
cja; następstwo; prawidłowość
consonantia [łc] łiarmonia (2)
conspectio [nłc] ogląd
constitutimis [nłc] konstytuty-
wny constructio [łc] konstrukcja
consuetudo [łc] habitus (4)
contemplatio [łc] kontemplacja
contingentia [nłc] przygodność
continuum [łc] ciągłość; con-
tinuum contradictio [nłc]
sprzeczność contradictio in
adiecto [nłc]
contradictio in adiecto
contradictio in terminis [nłc]
contradictio in terminis
contrarietas [nłc] przeciwień-
stwo conversio [nłc] konwersja
convictio [nłc] przekonanie
copula propositionis [łc] łącznik
zdaniowy cor [łc] serce
corporalis I corporeus [łc] ciele- nica gatunkowa differentia
sny corpus [łc] ciało correlatio
[nłc] korelacja corruptio [nłc]
corruptio cosmos [łc] kosmos
creamen [nłc] twórczość creatio
[łc] kreacja (1); stwarzanie;
twórczość criterium [nłc]
kryterium
datum [łc] dana
deductio [nłc] dedukcja; wnio- dystynkcja; oddzielanie; róŜnica
skowanie
defectus [łc] brak (czegoś)
definiendum [łc] definiendum
definiens [łc] definiens
definitio [łc] definicja; definicja teologia dogma [łc] dogmat
klasyczna
definitio nominalis [nłc] definicja dominium [łc] własność (2)
nominalna
definitio ąuid nominis [nłc] de-
finicja nominalna
definitio quid rei [nłc] definicja
realna
definitio realis [nłc] definicja
realna
deismus [nłc] deizm deliciae [łc]
przyjemność damiurgus /
demiurgus [łc] demiurg
democratia [nłc] demokracja
demonstratio [łc] dowodzenie;
dowód denominativa [nłc]
paronimy
(1) denotatio [łc] denotacja
descriptio [łc] deskrypcja; o-
pis desiderium [łc] poŜądanie
designatio [łc] desygnacja; oz-
naczanie desintegratio [nłc]
dezintegracja desperatio [łc]
rozpacz determinatio [nłc]
determinacja determinismus [nłc]
determi-
nizm DeMS [łc] Bóg dialectica
[łc] logika dialogus [łc] dialog
differentia [łc] róŜnica (2)
differentia constitutiva [łc] róŜ-
specifica [łc] róŜnica gatur\kowa
dignitas (hominis) [łc] godność
(człowieka) dilectio [nłc] miłość
(bezinteresowna) disciplina [łc]
dyscyplina; nauka discursus [łc]
dyskurs; rozumowanie disiunctio
[nłc] oddzielanie dispositio [łc]
dyspozycja; ha-
bihis (3) distinctio [łc]
(1) diversitas [łc] rozmaitość;
róŜnica diyisio [łc] podział
(logiczny) doctrina [łc]
doktryna doctrina sacra [nłc]
dogmatismus [nłc] dogmatyzm
dualismus [nłc] dualizm

dubitatio [łc] wątpienie
duratio [nłc] trwanie
ecceitas [nłc] ecceitas
ecstasis [nłc] ekstaza
effectus [łc] skutek
ego [łc] ego; ja
egoismus [nłc] egoizm
eidolum [łc] obraz (2)
elementa [łc] Ŝywioły
elementum [łc] atom; element
emanatio [nłc] emanacja
eminens [nłc] eminentny
emotio [nłc] emocja
empiria [nłc] empiria
empirismus [nłc] empiryzm
e«s [nłc] byt
endelechia / entelechia [nłc] en-
telediia
enthymema [nłc] entymemat
entitas [nłc] bytowość
enuntiatio [łc] zdanie
error [łc] błąd
esse [łc] być
essentia [nłc] esencja; istność;
istota; jestestwo
ethica I ethice [nłc] etyka
ethicus [nłc] etyczny
eudaemonismus [nłc] eudajmo-
nizm
euentum [łc] zdarzenie
euidentia [łc] oczywistość
euolułio [łc] rozwój
exclusio [nłc] rozłączność
exegesis [nłc] egzegeza
exemplatb/exemplatum [nłc] od-
bitka
existentia [nłc] egzystencja
existimatio [łc] sąd
experientia [łc] doświadczenie
(1)
expeńmentuin [łc] doświadczenie
(3); eksperyment
experimentum crucis [nłc] ex-
perimentum crucis; ekspery-
ment krzyŜowy
explanatio [łc] eksplanacja; wy-
jaśnianie
expressio [nłc] ekspresja; wy-
raŜenie
existentiaIexsistentia [nłc] ist-
nienie
INDEKS TERMINÓW ŁACIŃSKICH
exsistentialis [nłc] egzysten-
cjalny
ex-sistere [nłc] istnieć
extensio [nłc] rozciągłość; zakres
nazwy
facultas [łc] władza (2); zdolność
fallacia [łc] sofizmat
falsitas [nłc] fałsz (2); fałszy-
wość
falsum [łc] błąd; fałsz
fatalismus [nłc] fatalizm
/flfMm [łc] fatum; los; prze-
znaczenie
felicitas [łc] szczęście
/Ŝcfw [nłc] fikcja
/ides [łc] wiara
/ides ąuaerens intellectum [nłc]
fides ąuaerens intellectum
^'er! [łc] stawanie się
finalitas [nłc] celowość
^nis [łc] cel; definicja
/orm« [łc] forma
formalismus [nłc] formalizm
formuła [łc] formuła
fortitudo [łc] męstwo
fortuitus [łc] przypadek
generalitas [nłc] ogólność
generatio [nłc] rozwój generatio
aequiv ocal generatio spontanea
[nłc] samorództwo genesis [łc]
geneza §ewMS [łc] rodzaj
geometria [łc] geometria gnosis
[łc] gnoza gnosticismus [nłc]
gnostycyzm grammatica [łc]
gramatyka ^rahfl [łc] łaska
habilitas [nłc] sprawność
habitus [łc] dyspozycja (1); ha-
bitus; nawyk; posiadanie (1);
sprawność
haecceitas [nłc] tiaecceitas (ec-
ceitas)
harmonia praestabilita [nłc]
harmonia przedustawna; har-
monia z góry ustanowiona
hierarchia [nłc] hierarchia
historia [łc] łiistoria
homofaber [nłc] homo faber
/zomo sapiens [nłc] homo sa-
piens homonyma [łc] homonimy
(1) humanitas [łc]
człowieczeństwo hylicii [nłc]
hylicy hypostasis [nłc] hipostaza
(2) hypothesis [łc] hipoteza
idea [łc] idea; pojęcie irfeae
innatae [łc] pojęcia wrodzone
Mea/rs [nłc] idealny idealismus
[nłc] idealizm ideation [nłc]
ideacja ideatum [nłc] ideat
idemperidem [nłc] błędne koło
w definiowaniu; idem per idem
identitas [nłc] identyczność;
toŜsamość ideologia [nłc]
ideologia idioma [nłc]
właściwość idolum [łc] idol;
obraz (2) ignoratio elenchi [łc]
ignoratio
elenchi ignotum per ignotius
[łc] igno-
tum per ignotius ignotum per
ignotum [łc] ignotum per
ignotum f//flh'o [łc] illacja;
inferencja;
wnioskowanie illuminatio [łc]
iluminacja illusio [łc] iluzja;
złudzenie imaginatio [łc]
wyobraźnia imago [łc]
wyobraŜenie immanentia [nłc]
immanencja immanentismus [nłc]
imma-
nentyzm immedietas [nłc]
bezpośredniość immortalitas [łc]
nieśmiertelność immutabilitas
[nłc] niezmienność immutatio
[łc] niezmienność;
przemiana; zmiana impetus [łc]
impetus impressio [łc] impresja
impulsus [łc] impuls; popęd
inclusio [łc] inkluzja
INDEKS TERMINÓW ŁACIŃSKICH
incognoscibilitas [nłc] niepo-
znawalność
incommutahilitas [nłc] nie-
zmienność
indeterminismus [nłc] indeter-
minizmi
indifferentismus [nłc] indyfe-
rentyzm
individualismus [nłc] indywi-
dualizm
indwidualitas [nłc] indj^widu-
alność
individuatio [nłc] ind)rwidua-cja;
jednostkowienie; ujedno-
stkowienie
individuitas [nłc] t niepodzie-
loność
individuum [nłc] indywiduum;
jednostka
indivisibilitas [nłc] = niepodzie-
loność
inductio [nłc] epagoge; indukcja
infinitas [łc] nieskończoność
infinitio [łc] nieskończoność
innatus [łc] wrodzony
instans [łc] chwila
instantia crucis [nłc] ekspery-
ment krzyŜowy
instantiae crucis [nłc] instan-tiae
crucis
instigatio [łc] pobudka
instinctus naturalis [łc] popęd
institutio [łc] instytucja
instrumentum animae [łc] organ
integritas [łc] całkowitość
intellectio [nłc] intelekcja; roz-
sądek; rozumienie
intellectus [łc] intelekt
intelligentia [nłc] inteligencja
intelligibile [nłc] noumen
intelligibilitas [nłc] inteligibU-
ność
intentio [nłc] intencja
intentio actualis [nłc] ujęcie
introspectio [nłc] introspek-cja
intuitio [nłc] intuicja
intuitus [nłc] ogląd
zocMS [łc] gra
!ro«!fl [łc] ironia iudicium [łc]
ocena (2); sąd iws [łc] prawo;
uprawnienie iustitia [łc]
słuszność; sprawiedliwość
/fltor [łc] praca
to [łc] prawo
libertas [łc] wolność
liberum arbitrium [łc] wolna
decyzja; wolna wola
/rbido [łc] libido
limitatio [nłc] limitacja; ogra-
niczenie (1)
lingua [łc] język
/ocMS [łc] miejsce
logica [nłc] logika
logica maior [nłc] logika większa
Indus [łc] gra; zabawa
lumen [łc] światło
/MX [łc] światło
malum [łc] zło
materiał materies [łc] materia;
treść; tworzywo
mathematica [sc ars] [łc] ma-
tematyka
mathesis [łc] matematyka
mathesis universalis [nłc] ma-
thesis universalis; rachunek
uniwersalny
meditatio [łc] medytacja
memoria [łc] pamięć
mens [łc] myślenie; psyche;
umysł (2)
mens sana [łc] rozsądek
metaphora [łc] metafora
metaphysica, -ae [nłc] metafi-
zyka
metaphysicus [nłc] metafizyczny
metempsychosis [łc] metem-
psychoza
methodus [nłc] metoda
metonymia [łc] metonimia
microcosmus [nłc] mikrokos-
mos
miraculum [łc] cud
modernismus [nłc] modernizm
(2) modificatio [nłc]
modyfikacja
modf essendi [nłc] sposoby
istnienia
modus [nłc] modus (1); sposób
momentum [łc] chwila; moment
monotheismus [nłc] monoteizm
morale [nłc] morale
moralis [łc] moralny
moralitas [nłc] moralność
morę geometrico [łc] morę geo-
metrico
mors [łc] śmierć
moho [łc] ruch
motor [nłc] czynnik poruszający;
motor
OTotMS [łc] ruch
movens [nłc] czynnik poru-
szający; motor; poruszycie!
multiplicatio [nłc] wielość
mundus [łc] świat
mutatio [łc] mutacja; zmiana
mysterium [łc] misterium; ta-
jemnica
mystice [nłc] mistyka
mysticismus [nłc] mistycyzm
mythos [nłc] mit (1, 2)
natura [łc] natura
natura humana [łc] natura ludzka
natura naturans [nłc] natura
naturans - natura naturata
natura naturata [nłc] natura
naturans - natura naturata
necessitas [łc] konieczność
negatio [łc] negacja; przeczenie
nfti'/ [łc] nic
nihilismus [nłc] nihilizm
nomen [łc] nazwa
non ews, won res [nłc] nicość
norma [łc] norma
note [łc] cecha; znak
nofro [łc] pojęcie; ujęcie
numerus [łc] liczba
obiectivismus [nłc] obiektywizm
obiectivitas [nłc] obiektywność
obiectum [nłc] przedmiot
observatio [łc] obserwacja

obversio [łc] obwersja occasio
[łc] okazja occultismus [nłc]
okultyzm ojficium [łc]
obowiązek omniscientia/omnium
rerum scien-
tia [nłc] wszecłiwiedza
antologia [nłc] ontologia
ontologismus [nłc] ontologizm
(1) ontosophia [nłc] ontologia
opera, -ae [łc] praca operatio
[łc] działanie; [nłc]
czynność opinio [łc]
mniemanie; opinia oppositio [łc]
opozycja; prze-
ciwstawność opus [łc] praca
oratio [łc] mowa ordinatio [nłc]
porządek orrfo [łc] hierarchia;
porządek organisatio [nłc]
organizacja organum [nłc] organ
pantheismus [nłc] panteizm
paradigma [nłc] paradygmat
(1)
paronyma [łc] paronimy (1)
pars [łc] dziedzina; część
participatio [nłc] partycypacja
particularitas [nłc] odrębność
partitio [łc] partycja
pflssfo [łc] afekt; doznanie;
uczucie (1)
passivitas [nłc] bierność; pa-
sywność
pflx [łc] pokój
pectus [łc] serce
perceptio [łc] percepcja; spo-
strzeŜenie; ujęcie
perfectio [łc] doskonałość
perseitas [nłc] perseitas
persona [łc] osoba
persuasibilitas [nłc] przekony-
wanie
persuasio [łc] perswazja; prze-
konywanie
persuasus [nłc] przekonywanie
pessimismus [nłc] pesymizm
petzfeb principii [łc] petitio prin-
cipii
INDEKS TERMINÓW ŁACIŃSKICH
phaenomenon [nłc] fenomen;
zjawisko phantasia [nłc]
wyobraźnia phantasma [nłc]
obraz (2); wyobraŜenie
philosophema [nłc] filozofemat
philosophia [łc] filozofia
philosophia moralis [łc] etyka;
[nłc] filozofia moralności
philosophia naturalis [łc] filo-
zofia przyrody (1) philosophia
perennis [nłc] filozofia
wieczysta philosophia poietica
[nłc] filozofia pojetyczna
philosophia practica [nłc] filo-
zofia praktyczna philosophia
rationalis [nłc] logika
philosophia theoretica [nłc] fi-
lozofia teoretyczna physica [łc]
fizyka (1) plenitas
IplenitudoIpleroma [nłc]
pełnia pluralitas [nłc] mnogość;
wielość pneuma [nłc] pneilma
pneumatologia [nłc] pneuma-
tologia politica (sc ars) [nłc]
polityka polysyllogismus [nłc]
poUsylo-
gizm polytheismus [nłc]
politeizm positivismus [nłc]
pozytywizm positivus [nłc]
pozytywny possibilia [nłc]
possibilia possibilitas [nłc]
moŜliwość postpraedicamenta
[nłc] meta-kategorie;
postpredykamenty postulatum
[łc] postulat potentia [łc]
moŜność; potencja; władza (1)
potentialitas [nłc] moŜność; po-
tencja potestas [łc] władza (4)
practica [nłc] praktyka
praeambula fidei [nłc] prae-
ambula fidei praedestinatio
[nłc] predesty-
nacja; przeznaczenie
praedicabilia [nłc] praedicabi-
lia; predykabilia
praedicamentum, -a [nłc] kate-
goria; praedicamenta; predy-
kamenty
praedicatio [nłc] orzekanie; pre-
dykacja
praedicatum [nłc] orzecznik
praemissa [łc] przesłanka
praescientia [nłc] przedwiedza
praesentatio [nłc] przedsta-
wienie
pragmaticus [nic] pragmatyczny
przmfl philosophia [nłc] filozofia
pierwsza
prima principia [nłc] pierwsze
zasady
primum movens [nłc] pierwszy
motor
principia rationis [nłc] zasady
rozumowe
principium [łc] arche; prawo (2);
racja (1); załoŜenie; zasada
principium causalitatis [nłc] za-
sada przyczynowości
principium contr adictionis [nłc]
zasada sprzeczności
principium entitatis [nłc] zasada
by towości
principium finalitatis [nłc] zasada
celowości
principium identitatis [nłc] za-
sada toŜsamości
principium individuationis / prm-
cipium individui [nłc] zasada
jednostkowienia
principium rationis sufficientis
[nłc] zasada racji dostatecznej
principium substantialitatis [nłc]
zasada substancjalności
priuatio [łc] prywacja
probabilitas [łc] prawdopodo-
bieństwo
probatio [łc] dowód
probatio a contingentia mundi
[nłc] dowód kosmologiczny
profanum [łc] profanum
progressioIprogressus [łc] po-
stęp
proportio [łc] analogia
proportionalitas [nłc] propor-
cjonalność
INDEKS TERMINÓW ŁACIŃSKICH

propositio [nłc] twierdzenie; reductio ad impossibile [nłc] solipsysmus [nłc] solipsyzm

zdanie propositio per se nota dowodzenie nie wprost reflexio sophista [łc] sofista sorites [nłc]
[nłc] aksjomat propositum [łc] [nłc] odbicie; refleksja regressus soryt spatium [łc] przestrzeń
twierdzenie proprietas [łc] ad infinitum [nłc] re- species [łc] forma; gatunek;
właściwość proprium [nłc] gressus ad infinitum reincarnatio idea; obraz (1) speculatio [nłc]
własność providentia [łc] [nłc] reinkarnacja relatio [łc] rozumowanie;
opatrzność prudentia [łc] relacja religio [łc] religia spekulacja spes [łc] nadzieja
rozsądek; roztropność psychici religiositas [nłc] religijność spiritualitas [nłc] duchowość
[nłc] psychicy psychologia [nłc] repraesentatio [łc] przedsta- spiritus [łc] duch spontaneitas
psychologia pulchritudo [łc] wienie; reprezentowanie res [łc] [nłc] spontaniczność stetMs [łc]
piękno pulchrum [nłc] piękno rzecz; rzeczywistość res cogitans, stan status naturae [łc] stan
(2) res extensa [nłc] res natury stimulatio [łc] podnieta
cogitans, res extensa restitułio stimulus [łc] bodziec stoicismus
ąuadrivium [nłc] quadrivium [łc] apokatastaza resultatio [nłc] [nłc] stoicyzm structura [łc]
cjuaestio [łc] problem; ąuaestio wynikanie retrospectio [nłc] struktura subalternatio [nłc]
ąualitas [łc] jakość cjuantitas retrospekcja reuelatio [łc] podporządkowanie (3);
[nłc] ilość (1) ąuaternio objawienie subalternacja subcontrarietas
terminorum [nłc] błąd czterech [nłc] podprze-
terminów; ąuaternio terminorum sacrum [nłc] sacrum sfl/tMS [łc] ciwieństwo subiectivismus [nłc]
ąuidditas [nłc] istota; quiddi- skok sanctio [łc] sankcja subiektywizm subiectum [nłc]
tas quinqueviae [nłc] „pięć sapientia [łc] mądrość podmiot sublimatio [nłc]
dróg" cjuinquevoces [łc] „pięć scepticismus [nłc] sceptycyzm sublimacja sublimitas [nłc]
słów" ąuinta essentia [nłc] schema [nłc] schemat wzniosłość subordinatio [nłc]
kwintesencja scholasticus [łc] scholastyczny podporządkowanie (1,2)
scientia [łc] nauka; wiedza subsistentia [nłc] samoistność;
raf/o [nłc] dziedzina; pojęcie; segregatio [nłc] = oddzielanie subsystencja suhstantia [łc, nłc]
racja (1); rozum sempiternitas [nłc] wieczność hipostaza
ratio entis [nłc] zasada racji bytu sensorium commune [nłc] zmyd (2); istność; substancja
ratio parłicularis [nłc] rozum wspólny (1) sensualismus [nłc] substantialitas [nłc] substan-
partykularny; rozum szcze- sensualizm sensus [łc] czucie; cjalność substratum [nłc]
gółowy sens; uczucie; wraŜenie; zmysł; substrat subsumptio [nłc]
ratiocinatio [łc] dyskurs; rozu- znaczenie sensus communis [nłc] subsumpcja suppositio [nłc]
mowanie zdrowy rozsądek (1); zmysł supozycja (1) suppositum [nłc]
rationalismus [nłc] racjonalizm wspólny samoistność supernaturalismus I
ratwnalitas [nłc] racjonalność; (1) sensus sanus [łc] rozsądek supranatu-ralismus [nłc]
rozumność separatio [łc] = oddzielanie; se- supranatura-lizm syllogismus
rationes seminales [nłc] racje paracja sermo [łc] mowa [nłc] sylogizm symbolum [nłc]
zarodkowe sermocinalismus [nłc] sermo- symbol sympathia [łc] sympatia
reactio [nłc] reakcja nizm significatio [łc] syncategorematicus [nłc] syn-
realis [nłc] realny sygnifikacja; kategorematyczny syncretismus
realismus [nłc] realizm znaczenie; znak signum [łc] [nłc] synkretyzm synonyma [łc]
realitas [nłc] realność; rze- oznaka; znak similitudo [łc] synonimy synteresis [nłc]
czywistość podobieństwo simplicitas [łc] prasumienie; syntereza
reductio [nłc] redukcja simpUcitas simulacrum [łc]
reductio ad absurdum [nłc] do- obraz (2) s!fMS [łc] ułoŜenie
wodzenie nie wprost; reductio societas [łc] społeczeństwo
ad absurdum

synthesis [nłc] synteza
systema [nłc] system
tabularasa [nłc] tabularasa
tautologia [nłc] tautologia (2)
teleologia [nłc] teleologia
tempus [łc] czas terminatio [łc]
ograniczenie terminismus [nłc]
terminizm terminus [łc] cel;
termin; wyraŜenie tertium non
datur [łc] tertium
non datur theodicea [nłc]
teodycea theologia [nłc]
teologia theologia ascetica [nłc]
ascety-
ka theologia fundamentalis
[nłc]
teologia fundamentalna theologia
naturalis [nłc] teologia
naturalna theologia negativa
[nłc] teologia negatywna
theologia rationalis [nłc] teolo-
gia racjonalna theoria [nłc]
teoria totalitas [nłc] całość
INDEKS TERMINÓW ŁACIŃSKICH
totum [łc] całość
traditio [łc] tradycja
traducianismus [nłc] traducja-
nizm
transcendentalia [nłc] transcen-
dentalia
transcendentia [nłc] transcen-
dencja
transformatio [nłc] przekształ-
canie; przemiana
transmigratio [nłc] transmigra-
cja
trivium [łc] trivium
turpitudo [łc] brzydota
unicitas [nłc] jedyność unitas
[łc] jedność universalia [nłc]
powszechni-
ki; uniwersalia uniuersalitas
[nłc] d ogólność;
powszechność universum [łc]
wszechświat univoca [nłc]
synonimy univocatio I univocitas
[nłc] jednoznaczność M«Mm
[nłc] jedno; jedność utilitas [łc]
uŜyteczność
yacuitas / vacuum [łc] próŜnia
Dfl/or [łc] wartość
»e//e [łc] chcenie
yeracitas [nłc] prawdomówność
verbum [łc] słowo
yerificatio [nłc] weryfikacja
yeritas [łc] prawda; prawdziwość
yerum [łc] prawda (Ila)
OTrtMS [łc] cnota; dzielność;
sprawność; władza (2)
ww [łc] władza (2)
wis aestimatiya [nłc] vis aesti-
mativa
vis cogitatiya [nłc] rozum szcze-
gółowy; vis cogitativa
»is imaginaria [nłc] wyobraźnia
P!sw [łc] wizja
urffl [łc] Ŝycie
yitium [łc] wada
yiyum [nłc] Ŝywina
yoluntas [łc] wola
yoluptas [łc] prz)^emność
t7ox [łc] wyraŜenie
INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH
Po lewej strome umieszczone zostały (podane kursywą) terminy angielskie, wymienione w główkach haseł
Słownika, po prawej — odpowiadające im terminy hasłowe, tj. występujące w Słowniku jako nagłówki haseł.
abaliety abalietas
ability umiejętność (1); zdolność
abiogenesis abiogeneza
absolute absolutny
the Absolute absolut
absolute ethics etyka absolutna
absolutism absolutyzm
abstract abstrakt
abstraction abstrakcja; odry-
wanie (1)
abstractionism abstrakcjonizm
abstractness abstrakcja
absurd absurd
absurdity absurd; niedorzeczność
(1)
absurdness absurd
acceptance akceptacja; uzna-
wanie
accident akcydens; przypadłość
accommodation akomodacja
accountableness poczytalność
acosmism akosmizm
act akt; czyn
action akt; aktywność (2); czyn-
ność; działanie
activism aktywizm
activity aktywność; czynność
actual aktualny; realny
actualism aktualizm
actuality realność; rzeczywistość
actualization I actualizing aktua-
lizacja
actualness realność; rzeczywi-
stość
adaptation adaptacja
adeąuacy I adeąuateness adekwa-
tność
adeąuation adekwacja
adiaphora adiafora
aeon eon
aesthetic estetyczny
8'
aesthetic categories kategorie
estetyczne
aestheticism estetyzm
aesthetics estetyka
aetiology etiologia
aeviternity wieczność (2b)
affection afekt
ajfirmation afirmacja; twier-
dzenie
agent czynnik
aggregateI aggregation agregat
aggression agresja
agnosticism agnostycyzm
aim cel
algebra algebra
algebra of classes algebra zbio-
rów
algebra of logie algebra logiki
algebra of propositions rachunek
zdań
algebra of relations rachunek
relacji
algorithm algorytm
alienation alienacja
allegory alegoria
alphabet = vocabulary (in formal
grammar and logical syntax)
alfabet języka
alteration zmiana
alterity inność
alternation alternatywa
alternative denial dysjunkcja
alłruism altruizm
ambiguity wieloznaczność
amphibologism I amphibology am-
fibologia
amphiboly amfibolia
amusement zabawa
analogat analogat
analogous analogiczny
analogy analogia
analysis anediza
analytic definition definicja
analityczna; definicja leksy-
kalna
analytic method metoda anali-
tyczna
analytical philosophy fUozofia
analityczna
analytic{al) psychology psycho-
logia analityczna
analytics analityka
anamnesis anamneza
anarchism anarchizm
anarchy anarchia
angel anioł
the animal Ŝywina
animal psychology psychologia
zwierząt
annihilation anihilacja
anomia anomia
antecedent poprzednik
anthropocentrism antropocen-
tryzm
anthropogenesis antropogeneza
anthropologism antropologizm
anthropology antropologia
anthropomorphism antropomor-
fizm
anthropopathism antropopatyzm
anthroposophy antropozofia
anti-naturalism antynaturalizm
anticipation antycypacja
antilogism antylogizm
antilogy antylogia
antimatter antymateria
antinomy antynomia
antipsychologism antypsycholo-
gizm
antithesis antyteza
antiworld antyświat
anxiety lęk
apathy apatia
apocatastasis apokatastaza
apod /e/ictic apodyktyczny (1)
apodictical apodyktyczny (2)
 INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH

Apollinian/ Apollonian apolliń- atheism ateizm atom atom calculus of classes rachunek klas
ski atomism atomizm atomistic calculus of pleasure rachunek
apologetics apologetyka theory atomistyka (1) attention przyjemności
apophantic apofantyczny uwaga attitude postawa attribute calculus ofpredicates rachunek
apophatic theology teologia apo- atrybut attrihution atrybucja predykatów
fatyczna autarky autarkia authenticity calculus of relations rachunek
aporema aporemat autentyczność authority autorytet relacji
aporetic philosophy filozofia autogenesisIautogeny autoge- canon kanon
aporetyczna neza autogony autogonia canonics kanonika
aporetics aporetyka autological autologiczny capacity zdolność
aporia aporia automatism automatyzm casualism kazualizmi
appearance fenomen (2) automaton automat autonomy casuistry kazuistyka
apperception apercepcja; spo- autonomia axiology aksjologia categorematic kategorematy-
strzeganie axiom aksjomat; pewnik (2) czny
appreciation ocena axiomatic definition definicja categorial grammar gramatyka
apprehension ujęcie aksjomatyczna axiomatics kategorialna
approbation aprobata aksjomatyka categorical imperative impera-
approval aprobata tyw kategoryczny
apriorism aprioryzm the base / basis baza categoricity kategoryczność
aptitude uzdolnienie to be być category kategoria
archaesthełism archestetyzm the beautiful piękno catharsis katharsis
archetyp archetyp beauty piękno causal principle zasada przy-
archeus archaeus becoming stawanie się czynowości
architectonics architektonika begging the ąuestion petitio causality I causation przyczyn
area of consciousness pole świa- principii behaviorism owość
domości behawioryzm behaviour cause przyczyna
aretology aretologia zachowanie behaviourism cerebration cerebracja
argument argument; dowód behawioryzm being byt; certainty pewność (2)
argumentation argumentacja jestestwo belief przekonanie certitude pewność
aristocracy arystokracja benevolence Ŝyczliwość chance przypadek
arithmetics arytmetyka biocybernetics biocybernetyka change zmiana
arithmetization arytmetyzacja bioełhics bioetyka biogenesis changeability zmienność
art sztuka biogeneza biologism biologizm chaos chaos
artefact/ articraft j artifact arte- biology biologia bionics bionika character cecha; charakter; wła-
fakt biopoiesis biopoeza body ciało sność (1)
artistry artyzm Boolean algebra algebra Boole'a characteristic właściwość
asceticism ascetyzm bracketed „wzięcie w nawias" characterology charakterologia
ascetics asceza Buridan's ass {the concept ofa "li- charisma charyzmat
ascetism ascetyzm berty of indifference") „osioł charity miłosierdzie
aseity aseitas Buridana" chiliasm chUiazm
aspect aspekt Christian philosophy filozofia
assent przyświadczenie; uzna- calculus rachunek chrześcijańska
wanie circular evidence błędne koło w
assertion asercja dowodzeniu
assertoric asertoryczny circumstances okoliczności
assimilation asymilacja ciyilization cywilizacja
association asocjacja; kojarzenie; class klasa
skojarzenie class consciousness świadomość
associationism asocjacjonizm klasowa
assumption asumpcja; załoŜenie classical definition definicja
assurance pewność klasyczna
ataraxia ataraksja
INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH
classical logie logika klasyczna
classifieation klasyfikacja
clearness jasność clinamen
parenkliza codę kod
coenaesthesis cenestezja
eognition poznanie cognitivism
kognitywizm coherenceI
coherency spójność eollective
consciousness świadomość
zbiorowa collectiyism
kolektywizm command nakaz
common sensation cenestezja
common sense zdrowy rozsądek
(3); zmysł wspólny common
sense realism filozofia
zdrowego rozsądku (1)
communieation łączność
comparative psychology psy-
chologia porównawcza
compensation kompensacja
competence kompetencja (języ-
kowa) completeness zupełność
complex kompleks
compositionism kompozycjo-
nizm comprehension
rozumienie conceivable (=
naoczny) naocz-
ność concept/ conception pojęcie
conceptualism konceptualizm
conclusion konkltizja; wniosek
concrete konkret concrełism
konkretyzm concupiscence
poŜądanie condition warunek
conditioning warunkowanie
confirmation konfirmacja; we-
ryfikacja conformity konformizm
conjunction koniunkcja
connection łączność connexity
spójność connotation konotacja
conscience sumienie
conscientialism konscjencja-
lizm consciousness
świadomość consecutive
konsekutywny consent
przyświadczenie
lO''
conseąuence konsekwencja; na- critical personalism krytyczny
stępstwo consequent następnik personalizm
consistency kołierencja; nie- critical realism realizm kryty-
sprzeczność (2); spójność czny
constant stała criticism ~ krytycyzm (3); = kry-
constituent structure grammar tyka (4)
(CSgrammar) gramatyka struktur critique krytyka
frazowy cłi constitution crucial experiment eksperyment
konstytuowanie constitutionalism krzyŜowy
konstytucjonalizm constitutive crude realism realizm naiwny
konstytutywny construction culture kultura
konstrukcja constructionism cybernetics cybernetyka
konstrukcjo- cycle cykl
nizm constructiyism konstrukty- cynicism I cynism cynizm
wizm contemplation
kontemplacja content treść datum dana
contextual definition definicja death śmierć
kontekstowa contingency decidability rozstrzygalność
przygodność continuity ciągłość decision decyzja
contradiction sprzeczność decision theory teoria decyzji
contrary przeciwieństwo deduction dedukcja
convention konwencja deductionism dedukcjonizm
conventionalism konwencjona- deductive system / deductive theo-
lizm conversion konwersja ry system dedukcyjny
conviction przekonanie copula defect brak (czegoś) (2)
łącznik zdaniowy corpor{e)al defense mechanisms mechanizmy
cielesny correctness poprawność obronne
correlation korelacja corruption definition definicja
corruptio cosmogony definition by abstraction defini-
kosmogonia cosmological cja przez abstrakcję
argument argument definition by axioms definicja
kosmologiczny; dowód przez aksjomaty
kosmologiczny cosmology definition by composition defi-
kosmologia cosmos kosmos nicja indukcyjna
courage dzielność; męstwo definition by postulates definicja
course ofaction sposób creation przez postulaty
kreacja; stwarzanie creationism definition by recursion definicja
kreacjonizm creative euolution rekurencyjna
ewolucja twórcza creativity definition in use definicja kon-
twórczość criterion kryterium tekstowa
critical empiricism empiriokry- definition ofthe denotation defi-
tycyzm nicja zakresowa
deictic dejktyczny
deictic definition definicja dej-
ktyczna
deism deizm
delusion złudzenie
demiurge demiurg
democracy demokracja
demonstration dowodzenie; do-
wód
denial negacja (2, 3); przeczenie
 INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH

denotation denotacja; zakres disjunction alternatywa; od- emanation emanacja

nazwy dzielanie disposition dyspozycja emanationism emanacjonizm;
denotatum denotat dissociation dysocjacja emanatyzm
deontic logie logika deontyczna distinction dystynkcja; róŜnica emanatism emanatyzm
deontological ethics deontolo- (1) emergence emergencja
gia; etyka deontologiczna distinctness wyraźność emergent evolution synteza
deontologism deontologizm division podział (logiczny) emergentna
deontology deontologia doctrine doktryna emergent mentalism emergen-
depriyation prywacja (1) doctrine of difference indyfe- tyzm
depth-psychology psychologia rentyzm (I) eminent eminentny
głębi doctrine of immortality immor- emotion emocja
derivation derywacja talizm emotive theory of ethics emoty-
description deskrypcja; opis dogma dogmat wizm
description of the character cha- dogmatism dogmatyzm emotivism emotywizm
rakterystyka doing czynność empathy empatia
descriptiyism deskrypcjonizm domain dziedzina empiricism empiryzm
descripłum deskrypt doubt wątpienie empirio-criticism empiriokryty-
designate desygnat doxa dóxa cyzm
designation desygnacja; desy- dualism dualizm empiriomonism empiriomonizm
gnowanie; oznaczanie (1) duration trwanie end cel
designator desygnator duty obowiązek; powinność endless return ofeverything wie-
designatum desygnat dyad diada czny powrót
desire poŜądanie dynamie psychology psychologia energetism energetyzm
despair rozpacz dynamiczna energy energia
destination przeznaczenie dynamism dynamizm engram engram
destiny los; przeznaczenie entelechy entelechia
determination determinacja eclecticism eklektyzm enthymeme entymemat
determinism determinizm ecstasy ekstaza entity byt;bytowość
deyelopment rozwój ectogenesis ektogeneza entropy entropia
development psychology psy- educational psychology psycho- environmentalism enwironmen-
chologia rozwojowa logia wychowawcza talizm
dialectic logie logika dialekty- effect skutek eobiogenesis eobiogeneza
czna effectiveness I effectivity efekt)rw- eobiont eobiont
dialectics dialektyka ność epicheirema epicheremat
dialogue dialog effector (organ) efektor epiphenomenalism epifenome-
dichotomic partition dychotomia efficiency sprawność (3) nalizm
dichotomy dychotomia egalitarianism egalitaryzm epiphenomenon epifenomen
dictation nakaz ego ja epistemic logie logika episte-
difference róŜnica (2) egocentńsmi egocentrity egocen- miczna
differential psychology psycho- tryzm epistemicsl epistemology episte-
logia róŜnic indywidualnych egoism egoizm mologia
dignity godność (człowieka) eidetic ejdetyczny episyllogism episylogizm
dilemma dylemat eidetic reduction redukcja ejde- eąuality identyczność
Dionysian dionizyjski tyczna eąuifinality ekwifinakiość
directive dyrektywa eidetic science ejdetyka eąuiprohabilism ekwiprobabi-
discipline dyscyplina element element lizm
discourse dyskurs elementary particie cząstka ele- equivalence równowaŜność
disintegration dezintegracja mentarna equivocal generation samoró-
disinterestedness bezinteresow- elements Ŝywioły dztwo
ność elitę elita eąuiyocation ekwiwokacja
disjoint rozłączność elitism elłtaryzm eristic erystyka
erotetic logie logika erotetyczna

IV
INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH
eschatolog]/ eschatologia
essence istność; istota
essentialism esencjalizm
eternity wieczność
ether eter
ethical etyczny; moralny (2)
ethics etyka
ethics of situation etyka sytua-
cyjna
ethology etologia
eudaemonism I eudaimonism eu-
dajmonizm
eugenics eugenika
euphenics eufenika
euthenics eutenika
evaluation ocena
event zdarzenie
evidence oczywistość
evil zło
evolution ewolucja
evolutionism ewolucjonizm
examination sprawdzanie
excess nadmiar (czegoś)
exclusion rozłączność
exegesis egzegeza
exemplarism egzemplaryzm
exist istnieć
existence egzystencja; istnienie
existential egzystencjalny
existential analysis analiza eg-
zystencjalna
existential judgements sądy eg-
zystencjalne
existential philosophy filozofia
egzystencjalna
existentialism egzystencjaMzm
exobiology egzobiologia
expectation nadzieja
experience doświadczenie (1);
empiria; przeŜycie
experiment doświadczenie (3);
eksperyment
experimentalism eksperymenta-
lizm
explanation eksplanacja; wy-
jaśnianie
explication ekspUkacja
expressing wyraŜanie
expression ekspresja; wyraŜenie
extension ekstensja; rozcią-
głość; zakres nazwy
extensionality ekstensjonalność
IT
external senses zmysły zewnę- formal logie logika formalna
trzne extrapolation ekstrapolacja formalism formalizm
extraversion ekstrawersja formalization formalizacja
formalized language język sfor-
fad fakt malizowany
facticity faktyczność formalized system system sfor-
factor czynnik malizowany
factor(ial) analysis analiza czyn- formuła formuła
nikowa fortuitism fortuityzm
faculty uzdolnienie; władza (2); foundation uzasadnienie
zdolność four-term fallacy błąd czterech
faith wiara terminów
faith-philosophy ~ fideizm freedom wolność
fallacy błąd; sofizmat free-will = dobrowolność; wolna
false fałsz wola
falsifiability obalalność fullness pełnia
falsification falsyfikacja function funkcja
falsity fałsz; fałszywość functional calculus rachunek
fatalism fatalizm funkcyjny
fatalityIfate fatum functional psychology psycho-
feed back sprzęŜenie zwrotne logia funkcjonalna
feeling uczucie functionalism funkcjonalizm
felicific calculus rachunek przy- functor funktor
jemności functorial grammar gramatyka
fiction fikcja funktorowa
fictionalism fikcjonalizm fundamental theology teologia
fictionism fikcjonalizm; fikcjo- fundamentalna
nizm
fideism fideizm Gfactor czynnik G
field of consciousness pole świa- gamę gra
domości gamę theory teoria gier
field theory psychology psycho- generał biology biologia ogólna
logia pola generał psychology psychologia
finalism finalizm ogólna
finality celowość generał system(s) theory ogólna
fine arts sztuki piękne teoria systemów
finitism finityzm generality ogólność
first mover pierwszy motor generalization generalizacja;
first philosophy filozofia pierwsza uogólnienie
first principles pierwsze zasady genetic psychology psychologia
thefive ways „pięć dróg" rozwojowa
fixism fiksizm generative grammar gramatyka
follow wynikanie generatywna
fore-knowledge przedwiedza generative transformational
form forma; formuła; postać grammar gramatyka genera-
form oflife forma Ŝyda tywno-transformacyjna
formal grammar gramatyka for- genesis geneza
malna genetics genetyka
formal language język sforma- genotype genotyp
lizowany genus rodzaj
geometry geometria

gestalt-psychology psychologia
postaci gestaltism gesztaltyznni
the given dana gnosiology
gnozeologia gnosis gnoza
gnosticism gnostycyzm Gad
Bóg good dobro good łuck
szczęście good sense zdrowy
rozsądek
(1,2) good will dobra wola
goodwill Ŝyczliwość grace łaska
grammar gramatyka gramrtiar
of assent gramatyka
wiary; logika wiary
ground zasada group
grupa
habit habitus; nawyk; sprawność
haecceity haecceitas
happiness szczęście
harmony harmonia
harmony of the spheres harmonia
sfer
heart serce
hedonism hedonizm
hedoni{sti)c calculus rachunek
przyjemności
heredity dziedziczność
hermeneutic circle koło herme-
neutyczne
hermeneutics hermeneutyka
heterogeneity róŜnorodność
heterological heterologiczny
heteronomy heteronomia
heuristic heurystyka
hierarchy hierarchia
historicism historycyzm; hi-
storyzm
history historia
holism holizm
homeostasis / homoeostasis home-
ostaza
hominism hominizm
homology homologia
homonyms homonimy
homotheism homoteizm
hope nadzieja
INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH
hormic psychology hormizm
human naturę natura ludzka
humanitarianisme humanitaryzm
humanism humanizm humanistic
psychology psychologia
humanistyczna humanity
człowieczeństwo humanness
człowieczeństwo hylemorphism /
hylomorphism hy-
lemorfizm hylozoism hylozoizm
hypostasis hdpostaza hypothesis
hipoteza hypothetical imperative
imperatyw hipotetyczny
I ja
IC analysis (immediate constitu-
ent analysis) analiza IC
id id
idea dea; pojęcie
ideał idealny
the ideał ideał
idealism idealizm
idealization idealizacja
ideation ideacja
ideatum ideat
identicality toŜsamość
Identification identyfikacja
identity identyczność; toŜsamość
identity-philosophy filozofia toŜ-
samości
ideoexistentialism ideoegzysten-
cjalizm
ideology ideologia
idiographic idiograficzny
idiographism idiografizm
idol idol
idoneism idoneizm
illation iUacja; inferencja; wnio-
skowanie; wynikanie (c)
illative sense zmysł wniosko-
wania
illumination iluminacja
illuminism Uuminizm
illusion iluzja; złudzenie
image obraz; wyobraŜenie
imagination wyobraźnia
immanence immanencja
immanence philosophy filozofia
immanentna
immanent immanentny
immanentism immanentyzm
immaterialism immaterializm
immediacy bezpośredniość
immediate constituent structure
grammar (IC grammar) gra-
matyka struktur frazowych
immediateness bezpośredniość
immediatism immediatyzm
immoralism immoralizm
immortality nieśmiertelność
immutability niezmienność
implication implikacja; wyni-
kanie (a, b) implicit definition
definicja
aksj oma tyczna impulse
podnieta impression impresja
impressionism impresjonizm
impulse impuls incentive
bodziec; = pobudka inclusion
inkluzja incognisable (=
niepoznawalny)
niepoznawalność inconsistency
niedorzeczność (2)
indeterminism indeterminizm
indifference theory indyferen-
tyzm (I) indifferentism
indyferentyzm indirect
demonstration dowodzenie nie
wprost indirect proof
dowodzenie nie
wprost the individual
ind3rwiduum;
jednostka individual psychology
psychologia indywidualna
individualism indywidualizm
individuality indywidualność
individualization indywiduali-
zacja indimduation
indywiduacja; jed-
nostkowienie indivisibility ~
niepodzieloność induction
indukcja inductive definition
definicja
indukcyjna inference inferencja;
konsekwencja; wynikanie (c);
wnioskowanie infinite regress
regressus ad in-finitum
IS"*
INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH
infinitism infinityzm infiniłude
nieskończoność infinity
nieskończoność information
informacja information theory
informatyka; teoria informacji
inherence inherencja innate
wrodzony innate ideas pojęcia
wrodzone innateness theory I
innatism in-
natyzm inner sense zmysł
wewnętrzny insight intuicja
instant cłiwila instinct instynkt;
popęd institution instytucja
instrumentalism instrumenta-
lizm integration integracja
integratism integratyzm intellect
intelekt intellection intelekcja
intellectualism intelektualizm
intelligence intelekt; inteligencja
intelligentsia inteligencja (3)
intelligibility inteMgibilność
intensionality intensjonalność
intention intencja intentionalism
intencjonalizm intentionality
intencjonalność interactionism
interakcjonizm interdiction zakaz
internal sense zmysł wewnę-
trzny internalization
internalizacja interpretation
interpretacja interrelations of
human groups
stosunki społeczne
intersubjective cognition inter-
subiektywność (1)
intersubjective intercourse in-
tersubiektywność (2)
intersubjectivity intersubiekty-
wność intrinsic form forma
wewnętrzna introception
introcepcja introjection
introjekcja introspection
introspekcja introspectionism
introspekcjo-
14'f
introspective method metoda
introspekcyjna introversion
introwersja intuition intuicja
intuitionism / intuitionalism in-
tuicjonizm inversion
inwersja irony ironia
irrationalism irracjonalizm
isolation izolacja isomorphism
izomorfizm isonomy izonomia
judgement rozsądek; sąd; są-
dzenie judicial proceeding
sądzenie justice sprawiedliwość
kind rodzaj
knowledge poznanie; wiedza (Ib)
labour praca
lack brak (czegoś)
language język
language communication ko-
munikacja językowa
language-game gra językowa
law prawo
law of contradiction prawo
sprzeczności (1)
law of excluded middle prawo
wyłączonego środka
law ofidentity prawo toŜsamości
law of parsimony zasada eko-
nomiczności
law of the excluded middle prawo
wyłączonego środka
laws of thought zasady rozu-
mowe
leap skok
the learning uczenie się
legał philosophy filozofia prawa
legał positivism pozytywizm
prawny
legalism legalizm
legality legalność
lemma lemat
lexical definition definicja le-
ksykalna; definicja znacze-
niowa
lexicon alfabet języka
liability odpowiedzialność (2)
liberał arts sztuki wyzwolone
liberalism liberalizm
liberty wolność
life Ŝycie
light światło
likeness podobieństwo
limitation limitacja; ograniczenie
linguistic philosophy filozofia
lingwistyczna
linguistic structure struktura
językowa
linguistics językoznawstwo;
lingwistyka
link łączność
living body ciało (2)
logie logika
logical algebra algebra logiki
logical calculus rachunek logi-
czny
logical positivism neopozyty-
wizm
logical syntax syntaksa logiczna
logical theory of interrogatives
logika pytań
logicism logicyzm
logistic system rachunek logi-
czny
logistics logistyka
love miłość
macrocosm makrokosmos
maieutics majeutyka
manichaeism manicheizm many-
valued logics logiki wie-
lowartościowe master
morality moralność
panów materialism materializm
mathematical logie logika ma-
tematyczna mathematical
psychology psychologia
matematyczna mathematics
matematyka matter materia; treść
meaning sens; treść; znaczenie
meaningfulness sensowność
meaningless nonsens
meaninglessness absurd
measureImeasurement pomiar

mechanism mechanicyzm
meditation medytacja
meliorism melioryzm
memory pamięć
mental mioralny (3)
mentalism mentalizm
mereology mereologia
messianism mesjanizm
meta-ethics metaetyka
metalanguage metajęzyk
metalogic metalogika
metamathematics metamatema-
tyka
metametaphysics metametafizyka
metaphor metafora
metaphysic/ al / metafizyczny
metaphysics metafizyka
metasystem metasystem
metatheory metateoria
metempsydwsis metempsychoza
method metoda
method of introspecłion metoda
introspekcyjna
method of trial and error metoda
prób i błędów
methodology metodologia
metonymy metonimia
microcosm mikrokosmos
millenarian doctrineI millenaria-
nism millenaryzm
MiWs methods ar canons kanony
Milla
mind umysł
minimalism minimałizm
miracle cud
mnemism mnemizm
modal logie łogika modałna
modality modałność
modę modus (1^)
model modeł
model theory teoria modełi
modernism modernizm
modes of being sposoby istnienia
modification modyfikacja
molecular physics atomistyka (2)
molecule cząsteczka
moment chwila; moment
monad monada
monadiśm I monadology mona-
dologia
Monera I monerans monery
INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH
montsm momzm
monogenesis I monogenic theory
monogenizm
monophyletic euolution / monophy-
letism monofiletyzm
monopsychism monopsychizm
monotheism monoteizm
monotypie (= monotypiczny)
monotypiczność
mood modus (5)
morał moralny
morał faculty zmysł moralny
morał insanity morał insanity
morał philosophy filozofia mo-
ralności
morał sciences nauka o moral-
ności
morał sense zmysł moralny
morałe morale
morałityI morals moralność
motion ruch
motiyation motywacja
motive motyw
movement ruch
mover motor; poruszyciel
multiple-valued logics logiki
wielowartościowe
multiplicity wielość
m usic ofthe spheres muzyka sfer
mutation mutacja
mutation I istI theory mutacjo-
nizm
mystery tajemnica
mysticism mistycyzm; mistyka
myth mit
naive realism realizm naiwny
name nazwa
natiyism natywizm
natural philosophy filozofia
przyrody; fizyka (1)
natural theology teologia natu-
ralna
naturalism naturalizm
naturę natura
naturę "naturing" - naturę "natur
ed" natura naturans - natura
naturata
naturism naturyzm
necessitananism necessytaryzm
necessity konieczność
need potrzeba
negation negacja; przeczenie
negative theology teologia ne-
gatywna
neutralism neutralizm
nihilism nihilizm
noema noemat
noematic noematyczny
noesis noeza
noetic noetyczny
the noetic noetyka
nominał definition definicja no-
minalna
nominałism nominaUzm
nomogenesis nomogeneza
nomołogicał nomologiczny
nomothetic nomotetyczny
non-heing niebyt
non-contradiction niesprzecz-
ność (1, 3)
non-propositional function fun-
kcja nazwowa
nonsense nonsens
noołogy noologia
nodsphere noosfera
norm norma
normal definition definicja nor-
malna
nothing nic
nothingness nicość
notion pojęcie
noumenon noumen
number liczba
the numinous numinosum
ohject przedmiot objectivism
obiektywizm objectivity
obiektywność obligation
obowiązek observation
obserwacja obversion obwersja
Occam's razor „brzytwa Ock-
hama" occasion okazja
occasionalism okazjonalizm
occultism okultyzm omniscience
wszechwiedza the one jedno;
jedność oneness jedyność
ontic(al) ontyczny ontogermsis I
ontogeny ontogeneza ontological
ontologiczny ontological
argument argument
15*
INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH
ontologiczny; dowód ontolo-
giczny
ontologism ontologizm
ontology ontologia
operational definition definicja
operacyjna
operation{al)ism operacjonizm
operator operator
opinion mniemanie; opinia
opposition opozycja; przeciw-
stawność
optimism optymizm
order porządek; uporządkowanie
(logiczne)
organ organ
organie form forma organiczna
organicism organicyzm
organism organizm
organization organizacja
orthogenesis ortogeneza
ostensive definition definicja
ostensywna
otherness inność
overman nadczłowiek
palingenesis palingeneza
pallogisme panlogizm pancalism
pankalizm pancosmism
pankosmizm pan{-)entheism
panenteizm panlogism
panlogizm panpsychism
panpsychizm panspermism /
panspermy pan-
spermia pantheism panteizm
paradigm paradygmat paradox
paradoks paradox of implication
paradoks implikacji parallelism
paralelizm paralogism
paralogizm parapsychics
parapsychologia parapsychology
parapsychologia parenklisis
parenkliza paronyms paronimy
parousia paruzja part część
partial definition definicja czą-
stkowa participation
partycypacja the particular
indywiduum (2)
W
particularity odrębność
partition partycja
Pascafs wager „zakład" Pascala
passion doznanie
passiveness bierność
passivity bierność; pasywizm;
pas)rwność
peace pokój
perception percepcja; spostrze-
Ŝenie
perceptionism percepcjonizm
perennial philosophy filozofia
wieczysta
perfection doskonałość
perfectionism perfekcjonizm
performance performancja
performative use performatyw
Peripatetic school perypatetyzm
perseity perseitas
person osoba
personalism personalizm
personalistic psychology psy-
chologia personalistyczna
personality osobowość
perspectivalism I perspectivism
perspektywizm
persuasion perswazja; przeko-
nywanie
pessimism pesymizm
phenomenalism fenomenalizm;
fenomenizm
phenomenology fenomenologia
phenomenon fenomen; zjawisko
phenotype fenotyp
philosopheme / philosophema filo-
zofemat
philosophy filozofia
philosophy of action filozofia
czynu
philosophy of being filozofia bytu
philosophy of biology filozofia
biologii
philosophy of contingency kon-
tyngentyzm
philosophy of God filozofia Boga
philosophy of history filozofia
dziejów; filozofia historii
philosophy of human culture fi-
lozofia kultury
philosophy of language filozofia
języka
philosophy of life filozofia Ŝycia
philosophy of literaturę filozofia
literatury
philosophy of logie filozofia lo-
giki
philosophy of man filozofia czło-
wieka
philosophy of mathematics filo-
zofia matematyki
philosophy of naturę filozofia
przyrody
philosophy of reality filozofia
rzeczywistości
philosophy of religion filozofia
religii
philosophy of right filozofia
prawa
philosophy of science filozofia
nauki
philosophy ofthe spirit filozofia
ducha
philosophy of values filozofia
wartości
phrase structure grammar (PS
grammar) gramatyka struktur
frazowych
phylogenesis I phylogeny filoge-
neza
physicalism fizykalizm
physicoteleological argument
dowód fizyko-teleologiczny
physics fizyka
place miejsce
play gra
pleasure przyjemność
plenitude pełnia
pluralism pluralizm
plurality mnogość; wielość
pneumatics pneumatycy; pneu-
matyka
pneumatology pneumatologia
poietic philosophy filozofia po-
jęty czna
politics polityka
poły genie theory I polygenism po-
ligenizm
polymorphisme polimorfizm
polyphyletic evolutionIpolyphy-
letism polifiletyzm

polysyllogism polisylogizn\
polytheism politeizm
polytypic {- politypiczny) po-
litypiczność population
populacja positive pozytywny
positivism pozytywizm
possibility moŜUwość
postmodernism postmodernizm
postpredicaments postpredyka-
menty poststructuralism
poststruktu-
ralizm postulate postulat
postulational defłnition defini-
cja przez postulaty potency
moŜność; potencja power
władza (1,4) power ofa set
moc zbioru practical
philosophy filozofia
praktyczna practical reason
rozum praktyczny practice
praktyka the praeconscious
przedświa-
domość praestabilism
prestabilizm pragmatic{al)
pragmatyczny pragmaticism
pragmatycyzm pragmatics
pragmatyka pragmatism
pragmatyzm praxeology
Ipraxiology prakseologia
preadaptation preadaptacja
preciseness / precision ścisłość
predestination predestynacja;
przeznaczenie predicables
predykabilia predicament{s)
kategoria; pre-
dykamenty predicate
orzecznik; predykat predicate
calculus rachunek predykatów
predicate function funkcja pre-
dykatywna predicate-logic
function funkcja
propozycjonalna predication
orzekanie; predy-
kacja pre-established
harmony harmonia
przedustawna pre-existence
preegzystencja
33 — Słownik filozoficzny
INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH
preference preferencja premise
/ premiss przesłanka
prescience przedwiedza
presentation przedstawienie
presupposition presupozycja
prime mover pierwszy motor
principle prawo (2,4); zasada
principle of causality zasada
przyczynowości principle of
contradiction zasada
sprzeczności principle of
economy zasada
ekonomiczności principle of
finality zasada celowości
principle afidentity zasada toŜ-
samości principle of
individuation zasada
jednostkowienia principle of
non-sufficient reason
zasada racji (nie-)dostatecznej
principle of substance zasada
substancjalności principle
ofsufficient reason zasada racji
dostatecznej principle of
excluded middle zasada
wyłączonego środka privation
prywacja probabiliorism
probabilioryzm probabilism
probabUizm probability
prawdopodobieństwo problem
problem problematic
problematyczny (1)
problematical problematyczny
(2)
process proces
process of defining definiowa-
nie
process philosophy fUozofia
procesu
programming languages języki
programowania
progress postęp
prohibition zakaz
projecting definition definicja
projektująca
projection projekcja
proof dowód
property cecha (3); własność;
właściwość
proportionality proporcjonalność
proposition sąd (2); twierdze-
nie; zdanie
propositional calculus rachu-
nek zdań
propositional function funkcja
zdaniowa
propositional logie logika zdań
protothetics prototetyka
providence opatrzność
prudence roztropność
psyche psyche
psychic{al) research pćirapsycho-
logia
psychics psychicy
psychism ~ psychika
psychoanalysis psychoanaliza
psychodynamics psychologia
dynamiczna
psychological field pole psy-
chologiczne
psychologism psychologizm
psychology psychologia
psychology of religion psycho-
logia religii
psychology of understanding
psychologia rozumiejąca
psychometrics psychometria
psycho-physical parallelism pa-
ralelizm (2) psychofizyczny
psychophysics psychofizyka
pure actuality akt czysty
pure act akt czysty
pure experience czyste do-
świadczanie
pure flow of consciousness czy-
sta świadomość
pure idealism czysty idealizm
pure reason czysty rozum
purpose cel
purposefulness celowość
purposiveness celowość (1)
quality jakość ąuantification
kwantyfikacja quantification
logie rachunek
kwanty fikatorów
quantifier kwantyfikator
ąuantity ilość cjuestion
pytanie ąuiddity
quidditas quietism
kwietyzm ąuintessence
kwintesencja
17*
INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH

quotation mark cudzysłów relevancy relewancja self-realization samourzeczywi-

religion religia stnienie
race rasa religiousness religijność selfevident truth pewnik (1)
randomness przypadkowość replacement zastępowanie selfishness egoizm
rational theology teologia ra- reporting definition definicja semantic categories kategorie
cjonalna leksykalna semantyczne
rationalism racjonalizm representation przedstawienie; semantical definition definicja
rationality racjonalność; rozu- reprezentowanie; wyobraŜenie semantyczna
mność repression represja; wyparcie semantics semantyka
rationalization racjonalizacja resemblance podobieństwo semasiology semazjologia
reaction reakcja residue residuum sem(e)iology semiologia
real realny responsibility odpowiedzialność sem{e)iotics semiologia; se-
real definition definicja realna retention retencja miotyka
realism reaUzm retrospection retrospekcja semind reasons racje zarodkowe
reality realność; rzeczywistość revelation objawienie semiosis semioza
reason racja (1); rozum right prawo; uprawnienie sensation czucie; wraŜenie
reasoning rozumowanie rightfullness słuszność sense rozsądek; sens; zdrowy
receiver receptor rigorism rygoryzm rozsądek (1); zmysł; znaczenie
receptivity receptywnośc rule reguła sense ofbeauty zmysł piękna
receptor receptor rule of modus ponens odrywanie the senses zmysły zewnętrzne
recursive definition definicja (2) sensualism sensualizm
rekurencyjna sentence zdanie
reduction redukcja sanction ~ aprobata; sankcja sentence logie logika zdań
reduction sentence definicja re- satisfaction zadowolenie sentential calculus rachunek zdań
dukcyjna scepticism / skepticism scepty- sentential funetion funkcja zda-
reductional definition definicja cyzm schema / scheme schemat niowa
redukc)/jna scholastic scholastyczny science sentential logie logika zdań
reductionism / reductimsm redu- nauka; umiejętność (2) science of sentiment uczucie
kcjonizm science nauka o nauce scientific separation separacja
reference odniesienie; ozna- philosophy ~ filozofia set zbiór
czanie (2); referencja nauki scientific revolution set theory teoria mnogości
referential fiinction funkcja re- rewolucja shape forma (1); postać
ferencyjna naukowa scientific term termin sign znak
reflection refleksja scientism scjentyzm section significance sensowność
reflex odbicie część selection selekcja self ego; signification sygnifikacja; zna-
reflex action odruch ja; jaźń self-actualization ~ czenie
reflexology refleksologia autokreacja similarity podobieństwo
regularity prawidłowość (a) self-awareness / self- simplicity prostota
regulating/ regulative definition consciousness simulation symulacja
definicja regulująca samoświadomość self- singularism syngularyzm
reification reifikacja contradiction absurd self- situation sytuacja; ułoŜenie
reincarnation reirJcamacja dependence samodzielność situation ethics etyka sytuacyjna
rejection odrzucanie (bytowa) self-existence situationism sytuacjonizm
relation relacja samoistność self-fulfillment slave morality moralność nie-
relational calculus rachimek samourzeczywi- wolników
relacji stnienie self-knowledge soeial contract umowa społeczna
relationality relacjonalność samopoznanie social idealism idealizm społe-
the relative relatyw czny
relatiye ethics etyka relatywna
relativism relatywizm
relativity theory teoria względ-
ności

18"

social learning socjalizacja
social philosophy filozofia społe-
czna
social psychology psycłiologia
społeczna
social structure struktura społe-
czna
socialization socjalizacja
society społeczeństwo
sociologism socjologizm
sociology socjologia
sociometry socjometria
Socmtic method metoda sokra-
tejska
solidarity soUdamość
solipsism soUpsyzm
something coś
sophism sofizmat
Sophist sofista
sorite soryt
soul dusza
soulof the world dusza świata
sort gatunek
space przestrzeń
space-time czasoprzestrzeń
speciation specjacja
species gatunek; obraz (1)
speciesformation specjacja
specific difference róŜnica gatun-
kowa
speculation spekulacja
speech mowa
spirit duch
spirituality duchowość
spiritualism spirytuaUzm
spontaneity spontaniczność
spontaneous generation samo-
rództwo
square of opposition kwadrat
logiczny
standard norma
State posiadanie; stan
State of consciousness stan świa-
domości
State of naturę stan natury
stationary/steady state stan sta-
cjonarny
stimulus bodziec; ~ pobudka
stipulative definition definicja
projektująca; definicja synte-
tyczna
stoicism stoicyzm
INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH
stream of consciousness / thought
strumień świadomości
structural psychology psycho-
logia strukturalna
structuralism strukturalizm
structure struktura
struggle walka
stuff tworzywo
subalternation podporządkowa-
nie (3); subalternacja
the subconscious/subconscious-
ness podświadomość
subcontrary podprzeciwień-stwo
subject podmiot
subjectivism subiektywizm
subjectivity subiektywność
sublimation sublimacja
sublimity wzniosłość
subordination podporządkowanie
(1, 2)
subsistence subsystencja
substance istność; substancja
substantialism substancjalizm
substantiality substancjalność
substitution podstawianie
substrateI substratum substrat
substructure baza
subsumption subsumpcja
superego nadjaźń; superego
superman nadczłowiek
superstructure nadbudowa (spo-
łeczna)
supposition supozycja
suppression supresja; tłumienie
supranaturalism supranatura-
lizm
syllogism sylogizm
syllogistics sylogistyka
symbol symbol
symbolic{al) logie logika sym-
boliczna
symbolics symbolika
symbolism symboUzm
sympathy sympatia
symptom oznaka
syncategorematic synkategore-
matyczny
syncretism synkretyzm
synderesis I synteresis prasumie-
nie; syntereza
synechismIsynechistic philosophy
synechizm
synonyms synonimy
syntactical definition definicja
syntaktyczna
syntactics s)mtaktyka
syntax składnia
synthesis synteza
synthetic definition definicja
syntetyczna
synthetic philosophy filozofia
syntetyczna
system system; układ
tautology tautologia
teleological idealism idealizm
teleologiczny
teleology teleologia
teleonomy teleonomia
temper cecha (4); temperament
term term
terminism terminizm
testability sprawdzalność
theism teizm
theocentrism teocentryzm
theodicee I theodicy teodycea
theology teologia
theonomy teonomizm
theorem twierdzenie (2)
theoretical philosophy filozofia
teoretyczna
theory teoria
theory of class rachunek zbiorów
theory ofgames teoria gier
theory of knowledge teoria po-
znania
theory ofmodels teoria modeli
theory of objects teoria przed-
miotu
theory of ordered sets teoria
zbiorów uporządkowanych
theory ofrelations teoria relacji
theory of relativity teoria wzglę-
dności
theory oftypes teoria typów
theory ofvalue teoria wartości
thesis teza
theosophy teozofia
thetic tetyczny
thing rzecz
thing in itself rzecz sama w sobie
19"
INDEKS TERMINÓW ANGIELSKICH
thinking myślenie
thisness ecceitas, haecceitas
thought myśl
thought-forces idee-siły
threshold próg
threshold of consciousness próg
świadomości
the time czas
toleranceI toleration tolerancja
topics topika
topological psychology psycho-
logia topologiczna
totdity całość
tradition tradycja
traditionalism tradycjonalizm
traducianism traducjanizm
the tragic tragizm
transcendence transcendencja
transcendent transcendentny
transcendental transcendentalny
transcendental aesthetics este-
tyka transcendentalna
transcendental method metoda
transcendentalna
transcendental-phenomenological
reductwn redukcja fenomeno-
logiczna
transcendental philosophy filo-
zofia transcendentalna
transcendental reduction redu-
kcja transcendentalna
transcendentalism transcenden-
talizm
transcendentals transcendenta-
lia
transjbrmation przekształcanie;
przemiana
transformational grammar gra-
matyka transformacyjna
transformism transformizm
translatability przekładalność
transmigration of souls trans-
migracja
tree of Porphyry „drzewo Por-
firiusza"
triad triada
tropes tropy the yariable zmienna
true prawda (Ila) variableness zmienność
truth prawda variety rozmaitość
truth-claim roszczenie praw- vector psychology psychologia
dziwościowe wektorów
truthfulness prawdomówność; veracity prawdomówność
prawdziwość yerification sprawdzanie; we-
truth-telling prawdomówność ryfikacja
Turing's machinę maszyna Tu- vice wada
ringa yicious circle błędne koło
tutiorism tucjoryzm yicious circle in definition błęd-
tychism tychizm ne koło w definiowaniu
type typ yicious circle in proof błędne
typology typologia koło w dowodzeniu
yiew ogląd
ugliness I ugly brzydota yirtualiły wirtualność
ultimate situation sytuacja gra- yirtue cnota
niczna yision wizja
unconscious nieświadomość yital impetus elan vital
undecidability nierozstrzygal- yitalism witalizm
ność yocabulary słownik
understanding intelekt; inteli- the yoid próŜnia
gencja; rozumienie (1) yoluntarism woluntaryzm
understructure nadbudowa (spo-
łeczna) want brak (czegoś); potrzeba
uniqueness jedyność way sposób
unity jedność white paper tabula rasa
universal calculus rachunek wholeness całkowitość
uniwersalny will chcenie; wola
universality powszechność will to live wola Ŝycia
universals powszechniki; uni- will to power wola mocy
wersalia wisdom mądrość
universe wszechświat word słowo
univocation jednoznaczność word-thing definition definicja
unknowable (= niepoznawalny) semantyczna word-word
niepoznawalność definition definicja
utilitarianism utylitaryzm znaczeniowa
utility uŜyteczność work praca
utopia utopia world świat
world Outlook światopogląd
vacuity j vacuum próŜnia world-soul dusza świata
yagueness nieostrość yalidity world yiew światopogląd
poprawność; słuszność value worth wartość
wartość variability
wariabilizm; zmienność zoopsychology zoopsycholo-
gia
INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH
Po lewej stronie umieszczone zostały (podane kursywą) terminy francuskie, wymienione w główkach haseł
Słownika, po prawej — odpowiadające im terminy hasłowe, tj. występujące w Słowniku jako nagłówki haseł.
abaliete abalietas
abiogenese abiogeneza
absolu absolutny
1'absolu absolut
absolutisme absolutyzm
abstraction abstrakcja; odrywa-
nie (1)
abstractionnisme abstrakcjo-
nizm
1'absurde absurd
absurdite niedorzeczność
acceptation akceptacja
accident akcydens; przypadłość
accommodation akomodacja
acosmisme akosmizm
acte akt; czyn
acte pur akt czysty
actbn akt)rwność (2); czynność;
działanie
action en retour sprzęŜenie
zwrotne
actwisme aktywizm
activite aktywność
actualisation aktualizacja
actualisme aktuaUzm
actuation aktualizacja
actuel aktualny
adaptation adaptacja
adeąuation adekwacja; adekwa-
tność
affection afekt
ajfirmation afirmacja; twier-
dzenie
ragent czynnik
agnosticisme agnostycyzm
agregat agregat
agression agresja
aiguillon podnieta
algebrę algebra
algebrę de Boole algebra Boole'a
algebrę de la logiąue algebra lo-
giki
algorithme algorytm
alienation alienacja
allegorie alegoria
alterite inność
alternative alternatywa
altruisme altruizm
dme dusza
dme du monde dusza świata
amoralisme amoralizm
amorisation amoryzacja
amour miłość
amphibolie amfibolia
amphibologie amfibologia
amusement zabawa
analogie analogia
analogue analogiczny
analyse analiza
analyse existentielle analiza eg-
zystencjalna
analyse factorielk analiza czyn-
nikowa
l'analytique analityka
anamnese anamneza
anarchie anarchia; anarchizm
anarchisme anarchizm
ane de Buridan (argument pour la
«liberte d'indijference») „osioł
Buridana"
ange anioł
angoisse lęk
1'animal Ŝywina
annihilation ardhilacja
anomie anomia
1'antecedent poprzednik
anthropocentrisme antropocen-
tryzm
anthropogenese antropogeneza
anthropologie antropologia
anthropologisme antropologizm
anthropomorphisme antropomor-
fizm
anthroposophie antropozofia
anthropotheisme antropoteizm
anticipation antycypacja
antilogie anty logia
antimatiere antymateria
antinomie antynomia
antithese antyteza apathie
apatia
aperception apercepcja; spo-
strzeganie apodictique
apodyktyczny apollinien /
apollonien apolHński
l'apologetique apologetyka
apophantique apofantyczny
l'apophantique apofantyka
apophatisme apofatyzm aporeme
aporemat l'apore'tique aporetyka
aporie aporia appreciation
ocena apprehension ujęcie
apprentissage uczenie się
approbation aprobata apriorisme
aprioryzm aptitude uzdolnienie;
zdolność arbre de Porphyre
„drzewo Por-
firiusza" arche'e archaeus
archesthetisme archestetyzm
archetype archetyp
l'architectonique architektonika
argument argument argument
cosmologique argument
kosmologiczny; dowód
kosmologiczny argumentation
argumentacja aristocratie
arystokracja l'arithmetique
arytmetyka arithmetisation
arytmetyzacja art artyzm; sztuka
artefact/artifait artefakt arts
liberaux sztuki wyzwolone
ascese asceza ascetisme
ascetyzm aseite aseitas aspect
aspekt
2V
INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH
assentiment iiznawanie
assertion asercja
assertorique asertoryczny
assimilation asymilacja
association asocjacja; kojarzenie;
skojarzenie
associałionnisme asocjacjonizm calcul des propositions I calcul
assumption asumpcja
assurance pewność
ataraxie ataraksja
atheisme ateizm
atome atom
atomisme atomizm
ratomistique atomistyka
attention uwaga
attitude postawa
attribut atrybut
attribution atrybucja
autarc{h)ie autarkia
authenticite autentyczność
authorite autorytet
autogenese autogeneza
automate automat
automatisme automatyzm
autonomie autonomia
autorealisation samourzeczywi- causalisme kauzaUzm
stnienie
autoritarisme autorytaryzm
l'avoir posiadanie
axiologie aksjologia
l'axiomatique aksjomatyka
axiome aksjomat; pewnik (2)
base baza
lebeau/beaute piękno beaux-arts champ de conscience pole świa-
sztuki piękne behavio(u)risme
behawioryzm besoin potrzeba le champ psychologique pole psy-
bien dobro bienveillance
Ŝyczliwość biocybernetiąue
biocybernetyka la hioethiąue
bioetyka biogenese biogeneza
biologie biologia biologie
generale biologia ogólna
biologisme biologizm
biomorphisme biomorfizm
bioniąue bioruka bon sens
zdrowy rozsądek (1,2) bonheur
szczęście bonne volonte dobra
wola; ~ dobrowolność
22'f
but cel
le ca id
calcul rachunek
calcul des predicats rachunek
predykatów
propositionnel rachunek zdań
canon kanon
la canoniąue kanonika
capacite zdolność
caractere cecha; charakter; wła-
sność (1)
caracteristiąue charakterystyka
caracterologie charakterologia
casualisme kazuaUzm
casuistiąue kazuistyka
categorematiąue kategorematy-
czny
categorie kategoria
categories esthetiques kategorie
estetyczne
categories semantiques kategorie
semantyczne
catharsis katharsis
causalite przyczynowość
cause przyczyna
cenesthesie cenestezja
cercie herme'neutique koło her-
meneutyczne
cercie vicieux błędne koło
cerebrałion cerebracja
certitude pewność
domości
chologiczne
changement zmiana
chaos chaos
le charisme charyzmat
charite miłosierdzie
chose rzecz
chose en soi rzecz sama w sobie
cinq universaux „pięć słów"
circonstances okoliczności
civilisation cywilizacja
darte jasność
classe klasa
classification klasyfikacja
codę kod
coenesthese / coenesthesie cene-
stezja cceur serce
coherence koherencja; spójność
collectivisation kolektywizacja
collectivisme kolektywizm
commandement nakaz
communication łączność
communication linguistique ko-
munikacja językowa
compensation kompensacja
competence kompetencja (języ-
kowa) completude zupełność
complex kompleks
complexification kompleksyfi-
kacja comportement
zachowanie comprehension
rozumienie concept pojęcie
conceptualisation konceptuali-
zacja conceptualisme
konceptualizm conclusion
konkluzja; wniosek le concret
konkret condition warunek
condition humaine kondycja
ludzka conditionnement
warunkowanie confirmation
konfirmacja conformisme
konformizm conjonction
koniunkcja connaissance
poznanie connaissance de soi-
meme sa-
mopoznanie connaissances
wiedza connotation konotacja
conscience (psychohgique) świa-
domość conscience collective
świadomość zbiorowa conscience
de classe świadomość klasowa
conscience morale sumienie
conscience morale erronee błęd-
ne sumienie consecutif
konsekutywny consecution
wnioskowanie consentement
przyświadczenie consequence
konsekwencja; następstwo le
consequent następnik

consistance niesprzeczność (2)
la constante stała
constitutif konstytutywny
constitution konstytuowanie
constitutionnalisme konstytu-
cjonalizm
construction construction
contemplation kontemplacja
contentement zadowolenie
contenu treść
contingence przygodność
continuite ciągłość
contradiction sprzeczność
le contraire/contrariete prze-
ciwieństwo
contrat social umowa społe-
czna
contre-action sprzęŜenie zwro-
tne
conuention konwencja
conventionnalisme konwencjo-
nalizm
conversion konwersja
conviction przekonanie
copule łącznik zdaniowy
corporel cielesny
corps ciało
correction poprawność
correlation korelacja
corruption corruptio
cosme kosmos
cosmogonie kosmogonia
cosmologie kosmologia
cosmos kosmos
courage męstwo
creation kreacja; stwarzanie;
twórczość
creationisme kreacjonizm
critere kryterium
criteriologie kryteriologia
criterium kryterium
criticisme krytycyzm
la critiąue krytyka
culture kultura
cyhernetic\ue cybernetyka
cycle cykl
cynisme cynizm
decidahilite rozstrzygalność
decision decyzja
deduction dedukcja; inferen-
cja; wynikanie (c)
INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH
defaut brak (czegoś)
definition definicja
definition analytiąue definicja
analityczna
definition causale definicja re-
alna
definition classiąue definicja
klasyczna
definition constructive definicja
syntetyczna
definition de choses definicja re-
alna
definition de mots definicja no-
minalna
definition de nom ~ definicja
regulująca
definition essentielle ~ definicja
treściowa
definition explicative definicja
analityczna
definition indirecte ~ definicja
kontekstowa
definition inductive definicja
indukcyjna
definition nominale definicja
nominalna
definition normale definicja
normalna
definition par abstraction defi-
nicja przez abstrakcję
definition par postulats defini-
cja przez postulaty
definition projetante definicja
projektująca
definition recursive definicja
rekurencyjna
definition reelle definicja realna
definition synthetiaue definicja
syntetyczna
deisme deizm
demiurge demiurg
democratie demokracja
demonstration dowodzenie; do-
wód
demonstration par 1'ahsurde do-
wód przez sprowadzenie do
niedorzeczności -> dowodze-
nie nie wprost
denotation denotacja; zakres
nazwy
deontologie deontologia
deontologisme deontologizm
deriyation derywacja
description deskrypcja; opis
desespoir rozpacz
designation desygnacja; ozna-
czanie
desintegration dezintegracja
desinteressement bezinteresow-
ność
desir poŜądanie
destin los
destination przeznaczenie
la destinee los
determination determinacja
determinisme determinizm
developpement rozwój
le devenir stawanie się
le devoir powinność
la dialecticjue dialektyka
dialogue dialog
dichotomie dychotomia
Dieu Bóg
difference róŜnica (2)
difference specifiąue róŜnica ga-
tunkowa
dignite (humaine) godność (czło-
wieka)
dilemme dylemat
dionysiaąue 1 dionysien dioni-
zyjski
directive dyrektywa
discernement poczytalność
discipline dyscyplina
discours dyskurs; mowa
disjonction dysjunkcja; oddzie-
lanie
disposition dyspozycja
dissociation dysocjacja
distinction dystynkcja; róŜnica
(1)
diversite rozmaitość
divertissement zabawa
division podział (logiczny)
doctrine doktryna
doctrine millenaire / doctrine mil-
lenariste millenaryzm
dogmatisme dogmatyzm
dogme dogmat
domaine dziedzina
le donnę 1 la donnie dana
doute wątpienie
le droit prawo; uprawnienie
dualisme dualizm
23*
INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH
duree trwanie dyade diada
dynamisme d)mamizm
ecceite ecceitas
eclectisme eklektyzm
ecole Ecossaise filozofia zdro-
wego rozsądku (1)
economie de pensee ekonomia
myślenia
edogenese ektogeneza
ejfecteur (organe) efektor
ejfectwite efektywność
ejfet skutek
efficacite sprawność (3)
egalitarisme egalitaryzm
egocentrisme egocentryzm
egoisme egoizm
eidetique ejdetyczny
1'eideticjue ejdetyka
Aemeni element
elements Ŝywioły
elitę elita
elitisme elitaryzm
emanation emanacja
emanationnisme emanacjo-nizm
emanatisme emanatyzm
emergence emergencja
eminent eminentny
emotion emocja
empathie empatia
empirie empiria
empiriocriticisme empiriokryty-
cyzm
empirisme empiryzm
energetisme energetyzm
energie energia
engramme engram
enologie henologia
ensemble zbiór
entelechie entelechia
entendement intelekt; rozu-
mienie (1)
enthymeme entymemat
entite bytowość
entropie entropia
eobiogenese eobiogeneza
eobiote eobiont
eon eon
epichereme epicheremat
epiphenomene epifenomen
24*
śpiphenomenisme epifenomena- evolutionnisme ewolucjonizm
lizm exces nadmiar (czegoś)
epistemologie epistemologia exclusion rozłączność
episyllogisme episylogizm exegese egzegeza
equifinalite' ekwifinalność existence egzystencja; istnienie;
equiprobabilisme ekwiprobabi- istność; jestestwo
lizm existence par soi-meme samoist-
equivalence równowaŜność ność
l'equivoque ekwiwokacja; wie- existentialisme egzystencja-lizm
loznaczność existentiel egzystencjalny
l'eristique erystyka exister istnieć
erreur błąd experience eksperyment; do-
eschatologie eschatologia świadczenie
espace przestrzeń expe'rience cruciale ekspery-
espace-temps czasoprzestrzeń ment krzyŜowy
espece gatunek; obraz (1) experience pure czyste do-
esperance nadzieja świadczenie
espoir nadzieja experience vecue przeŜycie
esprit duch; umysł explication ~ eksplanacja; eks-
essence istota plikacja; wyjaśnianie
essentialisme esencjalizm expression ekspresja; wyraŜa-
esthetique estetyczny nie; wyraŜenie
l'esthetique estetyka extase ekstaza
esthetiąue transcendentale estety- extension ekstensja; rozciągłość;
ka transcendentalna zakres nazwy
esthetisme estetyzm extraversion ekstrawersja
etat stan extrospection ekstraspekcja
etat de conscience stan świado-
mości facteur czynnik
etat de naturę stan natury facteur G czynnik G
etat stationnaire stan stacjonarny facticite faktyczność
1'etendue rozciągłość faculte władza (2)
eternite wieczność lefait fakt
ether eter fatalisme fatalizm
ethique etyczny fatalite fatum
l'ethique etyka faussete fałsz (2); fałszyTvość
l'ethique normative etyka nor- lefaux fałsz
matywna fdicitologie felicytologia
ethologie etologia fiction fikcja
etiologie etiologia fideisme fideizm
etojfe tworzywo fin cel
etre być finalisme finalizm
1'etre byt; istność; jestestwo finalite celowość
eudemonisme eudajmonizm finitisme finityzm
l'eugenique eugenika fixisme fiksizm
eugenisme eugenika foi wiara
l'euristique heurystyka foncteur funktor
eve'nement zdarzenie fonction funkcja
evidence oczywistość fonctionnalisme funkcjonalizm
evolution ewolucja fondement uzasadnienie
evolution creatrice ewolucja formalisation formalizacja
twórcza

formalisme formalizm
formałion des especes specjacja
formę forma; postać formę de
la vie forma Ŝycia formę
interieure forma wewnętrzna
formę organiąue forma organi-
czna formule formuła lefortuit
przypadkowość
generalisation generalizacja; uo-
gólnienie
generalite ogólność
generation eąuivoąue samoró-
dztwo
generation spontanee abiogene-
za; samorództwo
genese geneza
la genetiąue genetyka
genotype genotyp
genre rodzaj
geometrie geometria
gestaltisme gesztaltyzm
gestaltpsychologie psychologia
postaci
gnose gnoza
gnoseologie gnozeologia
gnosticisme gnostycyzm
grace łaska
grammaire gramatyka
grammaire a consłituans im-
mediats gramatyka struktur
frazowych
grammaire categorielle grama-
tyka kategorialna
grammaire fonctorielle grama-
tyka funktorowa
grammaire formelle gramatyka
formalna
grammaire gene'rative gramaty-
ka generatywna
grammaire generative trans-
formationnelle gramatyka ge-
neratywno-transformacyjna
grammaire transformationnelle
gramatyka transformacyjna
groupe grupa
guillemet cudzysłów
habitude habitus; nawyk; spra-
wność
INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH
haecceite haecceitas
harmonie harmonia
harmonie preetablie harmonia
przedustawna
hasard przypadek
hedonisme hedonizm
henologie henologia
heredite dziedziczność
la hermeneutique hermeneu-
tyka
heterogeneite róŜnorodność
heterologiąue heterologiczny
heteronomie heteronomia
rheuristique heurystyka
hierarchie hierarchia
histoire historia
historicite historyczność
historisme historyzm
holisme holizm
homeostase/ homeostasie homeo-
staza
homologie homologia
homonymes homonimy
humanisme humanizm
humanitarisme humanitaryzm
humanite człowieczeństwo
hylemorphisme hylemorfizm
1'hyletiąue hyletyka
les hyliąues hylicy
hylozoisme hylozoizm
hypostase hipostaza
hypothese hipoteza
ide'al idealny
l'ideal ideał
idealisation ideaUzacja
idealisme idealizm
idealisme social idealizm społe- individualisation indywiduali-
czny
idealisme teleologique idealizm indywidualizm individualite
teleologiczny
ideat ideat
ideation ideacja
idee idea; pojęcie
idees-forces idee-siły
idees innees pojęcia wrodzone inferencja; wynikanie (c)
Identification identyfikacja
identite identyczność; toŜsamość infinite nieskończoność
ideoeiistentialisme ideoegzysten-
cjalizm
ideologie ideologia
idiographiąue idiograficzny
idole idol
idoneisme idoneizm illation
illacja illationisme iUacjonizm
illumination iluminacja
illuminisme iluminizm illusion
iluzja; złudzenie image obraz;
wyobraŜenie imagination
wyobraźnia immanence
immanencja immanent
immanentny immanentisme
immanentyzm immaterialisme
immaterializm immediatete
bezpośredniość immediation
bezpośredniość immediatisme
immediatyzm immoralisme
immoralizm immortalite
nieśmiertelność immutabilite
niezmienność imperatif
categoriąue imperatyw
kategoryczny imperatif
hypothetiąue imperatyw
hipotetyczny implication
implikacja; wynikanie (a, b)
impression impresja
impressionnisme impresjonizm
impulsion impuls; popęd
inclusion inkluzja
inconnaissahle (= niepoznawal-
ny) niepoznawalność
rinconscient nieświadomość
indecidabilite nierozstrzygal-
ność independance
samodzielność
(bytowa) indeterminisme
indeterminizm indifferentisme
indyferentyzm individu
indywiduum; jednostka
zacja individualisme
indywidualność indimduation
indywiduacja;jed-
nostkowienie indivisihilite ~
niepodzieloność induction
indukcja inference
l'infini nieskończoność
25''
INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH
infinitisme infinityzm
information informacja
l'informatiąue informatyka
inherence inherencja
innatisme innatyzm
inne wrodzony
inneisme innatyzm
instant chwila
instinct instynkt; popęd
institution instytucja
instrumentalisme instrumenta-
lizm
integralite całkowitość
integration integracja
integratisme integratyzm
intellect intelekt
intellection intelekcja; rozu-
mienie
intellectualisme intelektualizm
intelligence inteligencja
intelligentsia I intelligentzia inte-
ligencja (3)
intelligibilite inteligibilność
intensionalite intensjonalność
intention intencja
intentionnalite intencjonalność
interactionnisme interakcjo-nizm
interdiction zakaz
interpretation interpretacja
intersubjectiuite intersubiektyw-
ność
introjection introjekcja
introspection introspekcja
introversion introwersja
intuition intuicja
intuition empiriąue «naocz-ność
intuition{n)isme intuicjonizm
invariahilite niezmienność
inversion inwersja
ironie ironia
irrationalisme irracjonalizm
isolation izolacja
isomorphisme izomorfizm
isonomie izonomia
le «je» ja jeu
gra
jeu de langage gra językowa
jugement ocena; rozsądek; sąd;
sądzenie
26*
jugements d'existence sądy eg- la logistique logistyka
zystencjalne juridisme jurydyzm loi prawo
justesse słuszność justice loi de causalite zasada przy-
sprawiedliwość czynowości loi de parcimonie
zasada eko-
le laid brzydota nomiczności
laideur brzydota lumiere światło
langage język lutte walka
langage formalisee język sfor-
malizowany machinę de Turing maszyna
langages de programmation ję- Turinga
zyki programowania macrocosme makrokosmos
langue język maieutique majeutyka
lazisme laksyzm mai zło
legalite legalność manicheisme manicheizm
lemme lemat manierę sposób
liberalisme liberalizm manque brak (czegoś) (1)
liberte wolność materialisme materializm
libertisme libertyzm la (les) mathematique{s) mate-
libre-arbitre wolna decyzja; wo- matyka
lna wola matiere materia
lieu miejsce mecanicismeI mecanisme mecha-
limitation limitacja; ograniczenie nicyzm
la linguistique językoznawstwo; mecanismes de defense mecha-
lingwistyka nizmy obronne
logicisme logicyzm meditation medytacja
la logiąue logika meliorisme melioryzm
la logique classique logika kla- memoire pamięć
syczna mentalisation mentalizacja
la logique de lafoi logika wiary mentalisme mentalizm
la logique deontique logika de- messianisme mesjanizm
ontyczna mesure pomiar
la logique des modalites logika metalangage / metalangue meta-
modalna język
la logique dialectique logika la metalogique metalogika
dialektyczna la (les) metamathematique(s) me-
la logique epistemique logika tamatematyka
epistemiczna la metametaphysique metame-
la logique formelle logika for- tafizyka
malna metaphore metafora
la logique mathematique logika metaphysique metafizyczny
matematyczna la me'taphysique metafizyka
la logique modale logika mo- la me'taproble'matique metapro-
dalna blematyka
la logique symbolique logika la metapsychique parapsycho-
symboliczna logia
les logiques a plusieurs valeurs/les metapsychologie parapsychol
logiques plurivalentes /les logi- ogia
ques polyualentes logiki wielo- metasysteme metasystem
wartościowe metatheorie metateoria
metempsyc{h)ose metempsy-
choza

methode metoda
methode analytique metoda ana-
lityczna
methode des essais et erreurs
metoda prób i błędów
methode introspective metoda
introspekc)^na
methode socratiąue metoda so-
kratejska
methode transcendentale metoda
transcendentalna
methodologie metodologia
metonymie metonimia
microcosme mikrokosmos
miracle cud
la misę entre parentheses „wzię-
cie w nawias"
mnemisme mnemizm
le mobile pobudka
modaliti modalność
le modę modus; sposób
modele model
modernisme modernizm
modes d'existence sposoby ist-
nienia
modification modyfikacja
le moi ego; ja
moi-conscience samoświado-
mość
moiite = jaźń
molecule cząsteczka
moment chwila; moment
monadę monada
monadisme monadyzm
monadologie monadologia
monde świat
moneres monery
monisme monizm
monogenese monogenizm
monogenisme monogenizm
monophylie monofUetyzm
monopsychisme monopsychizm
monotheisme monoteizm
morał moralny
le morał morale
la morale moralność
morale de la situation etyka sy-
tuacyjna
moralisme moralizm
moralite moralność
mort śmierć
moteur motor
INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH
motif motyw motivation
motywacja mouvement rudh
multiplicite wielość mutation
mutacja mutationnisme
mutacjonizm mystere tajemnica
mysticisme mistycyzm la
mystique mistyka mythe mit
natiyisme natywizm
naturalisme naturalizm
naturę natura
naturę humaine natura ludzka
«nature naturante» - «nature na- operateur operator
turee» natura naturans - natura operationalisme / operationnisme
naturata
naturisme naturyzm
ne'ant nicość
necessitarisme necessytaryzm
necessite konieczność
negation negacja; przeczenie
nettete wyraźność
nihilisme nihilizm
noematiąue noematyczny
noeme noemat
noese noeza
noetiąue noetyczny
la noetiąue noetyka
nom nazwa
nombre liczba
nominalisme nominalizm
nomothetiąue nomotetyczny
non-contradiction niesprzecz- pancalisme pankalizm
ność (1, 3)
non-etre niebyt
non-sens niedorzeczność; non- panlogisme panlogizm
sens
noogenese noogeneza
noologie noologia
noosphere noosfera
normę norma
notion pojęcie
notionnisme konceptualizm (1)
noumene noumen
la numineuse numinosum
objectiyisme obiektywizm
objectivite obiektywność ohjet
przedmiot obligation obowiązek
obscurite nieostrość
obsewation obserwacja
obversion obwersja
occasion okazja
occasion{n)alisme okazjonalizm
occultisme okultyzm
I'on się
ontiąue ontyczny
ontogendse I ontogenie ontoge-
neza antologie ontologia
ontologiąue ontologiczny
ontologisme ontologizm
operacjonizm opinion
mniemanie; opinia opposition
opozycja; przeciw-
stawność optimisme
optymizm ordre porządek
organe organ organicisme
organicyzm organisation
organizacja organisme
organizm orthogenese
ortogeneza
pacte social umowa społeczna
paix pokój
palingenese palingeneza
palingenese cyclique wieczny po-
wrót palingenesie palingeneza
pampsychisme panpsychizm
pancosmisme pankosmizm
panentheisme panenteizm
panpsychisme panpsychizm
panspermie panspermia
pantheisme panteizm paradigme
paradygmat paradoxe paradoks
parallelisme paralelizm
parallelisme psychophysiologi-
ąuelpsychophysiąue paralelizm
(2) psychofizyczny paralogisme
paralogizm parapsychologie
parapsychologia pari de Pascal
„zakład" Pascala parole mowa;
słowo paronymes paronimy
27*
INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH
participation partycypacja
particularite odrębność particule
elementaire cząstka
elementarna partie część
partition partycja passion
doznanie passivite bierność;
pasywizm;
pasywność la pensie myśl;
myślenie perception percepcja;
spostrzeŜenie perceptionnisme
percepcjonizm perfection
doskonałość perfectionnisme
perfekcjonizm performance
performancja peripatetisme
perypatetyzm personnalisation
personalizacja personnalisme
personalizm personnalite
osobowość personne osoba
perspectivisme perspektywizm
persuasion perswazja; przeko-
nywanie pertinence relewancja
pessimisme pesymizm petition de
principe petitio
principii phenomenalisme
fenomenalizm phenomene
fenomen; zjawisko
phenomenisme fenomenizm
phenomenologie fenomenologia
phenotype fenotyp philosopheme
filozofemat philosophie filozofia
philosophie analytiąue filozofia
analityczna philosophie
aporetiąue filozofia
aporetyczna philosophie
chretienne filozofia
chrześcijańska philosophie de
1'action filozofia
czynu philosophie de l'art
filozofia
sztuki philosophie de 1'esprit
filozofia
ducha philosophie de, l'itre
filozofia
bytu philosophie de l'existence
filozofia egzystencji
28=*
philosophie de l'histoire filozofia
dziejów; filozofia historii
philosophie de l'homme filozofia
człowieka
philosophie de l'identite filozofia
toŜsamości
philosophie de la biologie filozo-
fia biologii
philosophie de la contingence
kontyngentyzm
philosophie de la culture filozofia
kultury
philosophie de la litterature filo-
zofia literatury
philosophie de la naturę filozofia
przyrody
philosophie de la realite filozofia
rzeczywistości
philosophie de la religion filozo-
fia religii
philosophie de la vie filozofia
Ŝycia
philosophie des sciences filozofia
nauki
philosophie des valeurs filozofia
wartości
philosophie du droit filozofia
prawa
philosophie existentielle filozofia
egzystencjalna
philosophie morale filozofia
moralności
philosophie ouverte filozofia
otwarta
philosophie perenne filozofia
wieczysta
philosophie poietiąue filozofia
pojęty czna
philosophie populaire filozofia
popularna
philosophie positive filozofia
pozytywna
philosophie pratiąue filozofia
praktyczna
philosophie premierę filozofia
pierwsza
philosophie seconde filozofia
druga
philosophie theoreticjue filozofia
teoretyczna
philosophie transcendentale filo-
zofia transcendentalna
phylogenese Iphylogenie filoge-
neza physicalisme fizykalizm
physiąue fizyka plaisir
prz)rjemność planetisation
planetyzacja plenitude pełnia
pluralisme pluralizm pluralite
mnogość; wielość la pneumatiąue
pneumatyka les pneumatiąues
pneumatycy pneumatologie
pneumatologia point d'Omega
punkt Omega la politicjue
polityka polygenetisme I
polygenisme po-
ligenizm polymorphisme
polimorfizm polyphyletisme
polifUetyzm polyrealisme
polirealizm polysyllogisme
poUsylogizm polytheisme
politeizm polytypisme
politypiczność population
populacja positif pozytywny
positiuisme pozytywizm
positivisme juridiąue pozyty-
wizm prawny possibilite
moŜliwość postmodernisme
postmodernizm post-
predicaments postpredyka-
menty poststructuralisme
poststruktu-
ralizm postulat postulat le
pouvoir władza (1,4)
pragmaticisme pragmatycyzm
pragmatique pragmatyczny la
pragmatique pragmatyka
pragmatisme pragmatyzm la
pratiąue praktyka prax{e)ologie
prakseologia preadaptation
preadaptacja precision ścisłość
prś-conscience przedświado-
mość (2) le preconscient
przedświado-
mość (1) pridestination
predestynacja;
przeznaczenie predicahles
predykabilia predicaments
predykamenty predicat
orzecznik; predykat

predication orzekanie; predy-
kacja
preexistence preegzystencja
preference preferencja
premier moteur pierwszy motor
premisse przesłanka
prescience przedwiedza
presentation przedstawienie
prestabilisme prestabilizm
presupposition presupozycja;
załoŜenie
preuve dowód
preuve cosmologique dowód
kosmologiczny
preuve ontologiąue dowód on-
tologiczny
preuve par l'ahsurde dowód
przez sprowadzenie do nie-
dorzeczności —> dowodzenie
nie wprost
preuve physico-t£eologicjue do-
wód fizyko-teleologiczny
previe przedŜycie
principe prawo (2,4); zasada
principe d'e'conomie zasada
ekonomiczności
principe d'identite zasada toŜ-
samości
principe d'immanence zasada
immanencji
principe d'individuation zasada
jednostkowienia
principe de causalite zasada
przyczynowości
principe de contrariete zasada
sprzeczności (1)
principe definalite zasada celo-
wości
principe de l'universelle zasada
inteligibilności bytu
principe de milieu exclu prawo
wyłączonego środka
principe de (non-)contradiction
zasada (nie-)sprzeczności
principe de parcimonie zasada
ekonomiczności
principe de substance zasada
substancjalności
principe de raison suffisante za-
sada racji dostatecznej
principe du milieu {du tiers) exclu
zasada wyłączonego środka
INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH
princtpes premiera pierwsze
zasady
principes rationnels zasady ro-
zumowe
privation prywacja
probabiliorisme probabilio-ryzm
probabilisme probabilizm
probabilite prawdopodobieństwo
problematique problematyczny
probleme problem
procede metoda
processus proces
progres / progression postęp
projection projekcja
prometheisme prometeizm
proportionalite proporcjonalność
proposition zdanie
le propre własność; właścir wość
propriete cecha (3); własność (2)
prołention protencja
proyidence opatrzność
prudence roztropność
psychanalyse psychoanaliza
psyche psyche; ~ psychika
les psychiąues psychicy
psychisme ~ psychika
la psycho-dynamique psycholo-
gia dynamiczna
psychologie psychologia
psychologie abyssale psychologia
głębi
psychologie analytiąue psycho-
logia analityczna
psychologie animale psychologia
zwierząt
psychologie comparee psycho-
logia porównawcza
psychologie comprehensive psy-
chologia rozumiejąca
psychologie de comportement
psychologia zachowania
psychologie de la formę psycho-
logia postaci
psychologie de la religion psy-
chologia religii
psychologie de la totalite psy-
chologia całości
psychologie de reaction psycho-
logia zachowania
psychologie des profondeurs
psychologia głębi
psychologie dijferentielle psycho-
logia róŜnic indywidualnych
psychologie dynamique psycho-
logia dynamiczna
psychologie en profondeur psy-
chologia głębi
psychologie fonctionnelle psy-
chologia funkcjonalna
psychologie generale psycholo-
gia ogólna
psychologie genetique psycho-
logia rozwojowa
psychologie individuelle psy-
chologia indywidualna
psychologie mathematique psy-
chologia matematyczna
psychologie objective psycholo-
gia zachowania
psychologie pedagogique psy-
chologia wychowawcza
psychologie personnaliste psy-
chologia personalistyczna
psychologie scolaire psychologia
wychowawcza
psychologie sociale psychologia
społeczna
psychologie structurale psycho-
logia strukturalna
psychologie topologique psy-
chologia topologiczna
psychologisme psychologizm
psychometrie psychometria
la psychophysique psychofi-zyka
puissance moŜność; potencja;
władza (2)
puissance d'un ensemble moc
zbioru
pulsion popęd
qualite jakość
quantificałeur kwantyfikator
quantificałion kwantyfikacja
quantite ilość quelque chose coś
quesłion pytanie quiddite
ąuidditas quiełisme kwietyzm
29=*
INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH
cjuintessence kwintesencja
race rasa
raison racja (1); rozsądek; rozum
raison pratiąue rozum prakty-
czny
raison pure czysty rozum
raisonnement dowodzenie; ro-
zumowanie
raisonnement apagogique dowód
apagogiczny
raisons seminales racje zarod-
kowe
rapports sociaux stosunki spo-
łeczne
rasoir d'Occam „brzytwa Ock-
hama"
rationalisation racjonalizacja
raiionalisme racjonalizm
rationalite racjonalność; rozu-
mność
reaction reakcja
realisme realizm
realisme critiąue realizm kry-
tyczny
realisme naif realizm naiwny
realite realność; rzeczywistość
recepteur receptor
receptiviti receptywnośc
reduction redukcja
reduction a 1'absurde reductio
ad absurdum
reduction eidetiąue redukcja ej-
detyczna
reduction phenomenologiąue re-
dukcja fenomenologiczna
reduction łranscendentale redu-
kcja fenomenologiczna; redu-
kcja transcendentalna
reel realny
le reel rzeczywistość
reference odniesienie; referencja
reflet odbicie
le reflexe odrucłi
reflexion refleksja
reflexologie refleksologia
refoulement represja (2); wy-
parcie
regle reguła
regularite prawidłowość
30*
reification reifikacja
reincarnation reinkarnacja
rejet odrzucanie
lerelatif relatyw
relation relacja
relativisme relatywizm
religion religia
religiosite religijność
remplacement zastępowanie
representation przedstawienie;
reprezentowanie; wyobraŜenie
repression represja (1); tłumienie
residu residuum
responsabilite odpowiedzialność
ressemblance podobieństwo
restitution apokatastaza
retention retencja
retour eternel wieczny powrót
retro-action sprzęŜenie zwrotne
retrospection retrospekcja
re'velation objawienie
reuolution scientifiąue rewolucja
naukowa
rien nic
rigorisme rygoryzm
sagesse mądrość sanction
sankcja satisfaction zadowolenie
saut skok savoir wiedza $avoir-
faire umiejętność (1) scepticisme
sceptycyzm schema I scheme
schemat science nauka;
umiejętność (2) sciences morales
nauka o moralności scientisme
scjentyzm scolastiąue
scholastyczny selection selekcja
la se'mantique semantyka
semasiologie semazjologia
sem(e)iologie semiologia la
sem(e)iotique semiotyka sens
rozsądek; sens; zmysł;
znaczenie les sens zmysły
zewnętrzne sens commun
zdrowy rozsądek (3); zmysł
wspólny
sens interieur/sens intime zmysł
wewnętrzny
sens morał zmysł moralny
sensation czucie; wraŜenie
sensualisme sensuaUzm
sentiment uczucie
separation separacja
seuil próg
seuil de la conscience próg świa-
domości
signe znak
signe naturel oznaka (1, 3)
signification sygnifikacja; zna-
czenie
similitude podobieństwo
simplicite prostota
simulation symulacja
singularisme syngularyzm
situation sytuacja; ułoŜenie
situation-limite sytuacja grani-
czna
socialisation socjalizacja
societe społeczeństwo
sociologie socjologia
sociologisme socjologizm
sociometrie socjometria
solidarite solidarność
solipsisme solipsyzm
sophisme sofizmat
sophiste sofista
sorite soryt
speciation specjacja
speculation spekulacja
spiritualisme spirytualizm
spiritualite dudnowość
spontaneite spontaniczność
le stimulant podnieta
stimulus bodziec
stoicisme stoicyzm
structuralisme strukturalizm
structure baza; struktura
structure linguistiąue struktura
językowa
structure sociale struktura spo-
łeczna
subalternation podporządkowa-
nie (3); subalternacja
subconscience I le subconscient
podświadomość
suhcontrariete podprzeciwień-
stwo
subjectivisme subiektywizm

subiectivite subiektywność
sublimation sublimacja
le suhlimeIsuhlimite wzniosłość
subordination podporządkowa-
nie (1, 2)
subsistance subsystencja
subsomption subsumpcja
substance substancja
substantialisme substancja-lizm
substantialite substancjalność
substitution podstawianie
substratIsubstratum substrat
subsumption subsumpcja
le sujet podmiot
supernaturalisme supranatura-
lizm
superstructure nadbudowa (spo-
łeczna)
supposition supozycja
suppression supresja
supranaturalisme supranatura-
lizm
surcompensation nadkompen-
sacja
surete pewność
surhomme nadczłowiek
sur{-)moi nadjaźń; superego
surnaturalisme supranatura-lizm
syllogisme sylogizm
la syllogistiąue sylogistyka
symbole symbol
la symbolique symbolika
symbolisme symbolizm
sympathie sympatia
syncategorematiąue synkatego-
rematyczny
syncretisme synkretyzm
synderese prasumienie; synte-
reza
synechisme synechizm
synonymes synonimy
la syntactiąue syntaktyka
syntaxe składnia
syntaxe logiąue syntaksa logi-
czna
synthese synteza
synthese emergente emergen-
tyzm; synteza emergentna
systeme system; układ
INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH
systeme philosophiąue system tradition tradycja
filozoficzny traditionalisme tradycjonalizm
traduisibilite' przekładalność
table rasę tabula rasa le tragiąue tragizm
tautologie tautologia transcendance transcendencja
teleologie teleologia transcendant transcendentny
tAe{o)nomie teleonomia transcendental transcendentalny
temperament temperament transcendentalisme transcenden-
temps czas talizm
termę term transformation przekształcanie;
termę scientifiąue termin przemiana
terminisme terminizm transformisme transformizm
theisme teizm transmigration des dmes trans-
theodicee teodycea migracja
theologie teologia travail praca
theologie apophatique teologia triadę triada
apofatyczna tropes tropy
theologie fondamentale teologia tutiorisme tucjoryzm
fundamentalna tychisme tychizm
theologie naturelle teologia na- type typ
turalna typologie typologia
theologie negative teologia ne-
gatywna l'un jedno; jedność unicite
theologie rationnelle teologia jedyność unitę jedność uniuers
racjonalna wszechświat uniuersalite
theonomie teonomizm powszediność /es universaux
theorie teoria powszechniki;
theorie axiomatiąue system de- uniwersalia univocation
dukcyjny jednoznaczność univocite
theorie de la connaissance teoria jednoznaczność utilitarisme
poznania utylitaryzm utilite uŜyteczność
theorie de la decision teoria de- utopie utopia
cyzji
theorie de la relativite teoria yaillance dzielność
względności valeur wartość
theorie de l'information infor- variabilite wariabilizm; zmien-
matyka; teoria informacji ność
theorie des ensembles teoria la yariable zmienna
nrmogości variation przemiana
theorie des jeux teoria gier yeracite prawdomówność
theorie du champ psychologia verbe słowo
pola yerification sprawdzanie; we-
theorie generale des systemes ryfikacja
ogólna teoria systemów verite prawda; prawdziwość
theorie hormiąue hormizm yerite evidente pewnik (1)
theosophie teozofia vertu cnota
these teza vice wada
thetiąue tetyczny la vide próŜnia
tolerance tolerancja
la topiąue topika
totalisation totalizacja
totalite całość
31"
INDEKS TERMINÓW FRANCUSKICH
vie zycie
virtualite wirtualność
vision wizja
vision en Dieu widzenie w Bo-
gu vitalisme witalizm
vocabulaire słownik
volition chcenie volontarisme
woluntaryzm volonte wola
yolonte de puissance wola mo-
cy volontede vivre wola Ŝycia
volontevoulante wola chcąca
yolonte'voulue wola chciana
youloir chcenie youloir vivre
wola Ŝycia le vrai prawda
(Ila) yraisemhlance
prawdopodobieństwo la vue
intuitive ogląd
INDEKS TERMINÓW N I E M I E C K I C H
Po lewej stronie umieszczone zostały (podane kursywą) terminy niemieckie, wymienione w główkach haseł
Słownika, po prawej — odpowiadające im terminy hasłowe, tj. występujące w Słowniku jako nagłówki haseł.
Abalietat abalietas Abanderung
modyfikacja Abbild odbicie
Abbildung obraz Abiogenese /
Abiogenesis abioge-
neza Ablehnung odrzucanie
Abłeitung dedukcja; derywacja
Absicht intencja absolut
absolutny das Absolute absolut
Absolutismus absolutyzm
abstrakte Kunst abstrakcjonizm
(1)
Abstraktion abstrakcja; odrywa-
nie (1)
Absurditat absurd
Abtrennungsregel odrywanie (2)
Abwehrmechanismen des Ich me-
chanizmy obronne
Adaptatwn/Adaption adaptacja
Addquatheit adekwatność
Adaquation adekwacja
Affekt afekt; emocja
Affektion afekt
Ajfirmation afirmacja; twier-
dzenie
Agens czynnik
Aggregat agregat
Aggression agresja
Agnostizismus agnostycyzm
Ahnlichkeit podobieństwo
Akkomodation akomodacja
Akosmismus akosmizm
Akt akt
Aktion czynność
Aktivismus aktywizm
Aktwitat aktywność
Aktualisierung aktualizacja
Aktualismus aktualizm
Aktualitat rzeczywistość
Aktualitiitstheorie aktualizm
34 — Słownik filozoficzny
aktuell aktualny Akzeptierung Anarchismus anarchizm
akceptacja Akzidens I Akzidenz AnderheitI Andersheit inność
akcydens; Anderssein innobyt; inność (2)
przypadłość Algebra algebra Anderung zmiana
Algebra der Logik algebra logiki Anerkennen uznawanie
Algorithmus algorytm AU Anfiihrungszeichen cudzysłów
wszechświat Allegorie alegoria angeboren wrodzony
Alleingkeit jedyność das angeborene Ideen pojęcia wro-
Allgemeine powszechnik dzone
(2) Angeborensein natywizm
allgemeine Biologie biologia Angelologie angelologia
ogólna Angleichung asymilacja
allgemeine Psychologie psycho- Angst lęk
logia ogólna Anlage dyspozycja
allgemeine Systemtheorie ogólna Annahme asumpcja; supozycja
teoria systemów Annihilation anihilacja
Allgemeinheit ogólność; pow- Anomie anomia
szechność Anpassung adaptacja; akomo-
Allwissenheit wszechwiedza dacja
Alteration zmiana Anreiz pobudka
Alternative alternatywa Anschauung intuicja; naocz-ność;
Altruismus altruizm ogląd
Amoralismus amoraUzm Antecedent poprzednik
Amphibolie amfibolia Anthropogenese antropogeneza
Amphibologie amfibologia Anthropologie antropologia
analog analogiczny Anthropologismus antropolo-
Analogat analogat gizm
Analogie analogia Anthropomorphismus antropo-
Analogon analogon morfizm
Analyse analiza Anthropopathismus antropopa-
Analytik analityka tyzm
analytische Definition definicja Anthroposophie antropozofia
analityczna Anthropotheismus antropote-izm
analytische Methode metoda Anthropozentrismus antropo-
analityczna centryzm
analytische Philosophie filozofia Antilogie antylogia
analityczna Antimaterie antymateria
analytische Psychologie psy- Antinomie antynomia
chologia analityczna Antipsychologismus antypsy-
Anamnese anamneza chologizm
Anarchie anarchia Antithese antyteza
Antiwelt antyświat
33"
INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH
Antizipation antycypacja
Antrieb impetus; podnieta
Anzahl Uość; liczba Anzeichen
oznaka Aon eon Apałhie apatia
apodiktisch apodyktyczny
Apokatastasis apokatastaza
apollinisch apoUiński Apologetik
apologetyka Apophantik
apofantyka apophantisch
apofantyczny Aporema
aporemat Aporetik aporetyka
aporetische Philosophie filozofia
aporetyczna Aporie aporia
Apperzeption apercepcja; spo-
strzeganie Apprehension ujęcie
Apriorismus aprioryzm
Aquifinalismus ekwifinalność
Aąuilihrismus ekwilibryzm
Aąuiprobahilismus ekwiproba-
bilizm Aąuivalenz
równowaŜność Arbeit praca
Archaeus / Archeus archaeus
Archetyp I Archehfpus eaónsiyc
Archigonie samorództwo
Architektonik architektonika
Aretologie aretologia Argument
argument Argumentation
argumentacja Aristokratie
arystokracja Arithmetik
arytmetyka Arithmetisierung
arytmetyza-
cja Art gatunek; sposób
aribildender Unterschied róŜnica
gatunkowa Artbildung specjacja
Artefakt artefakt Aseitat aseitas
Askese asceza Asketik ascetyzm
Aspekt aspekt Assertion asercja
assertorisch asertoryczny
Assimilation asymilacja
Assoziation asocjacja; kojarze-
nie; skojarzenie
34*
Assoziations-Psychologie asocja-
cjonizm
Asthetik estetyka
asthetisch estetyczny
asthetische Kategorien kategorie
estetyczne
Asthetizismus estetyzm
Aszese asćeza
Ataraxie ataraksja
Atheismus ateizm
Ather eter
Atiologie etiologia
Atom atom
Atomismus atomizm
Atomistik atomistyka
Attitude postawa
Attribut atrybut
Attribution atrybucja
Aufbau struktura
aufeinanderfolgend konstytuty-
wny - konsekutywny
Aujfassung ujęcie
Aufmerksamkeit uwaga
auftauchenlassenden Entwicklung
synteza emergentna
Augenblick chwila
Ausdehnung rozciągłość
Ausdruck ekspresja; termin;
wyraŜenie
ausdriicklich pozytywny (5b)
Ausdriicklichkeit wyraźność
Ausdruckung wyraŜanie
Auseinanderhaltung oddzielanie
Auslegung eksplikacja; inter-
pretacja
Auslese selekcja
Aussage orzekanie
Aussagenkalkiil rachunek zdań
Aussagenlogik logika apofan-
tyczna
Ausschlieflung rozłączność
dussere Sinne zmysły zewnętrzne
Ausiibung praktyka
Autarkie autarkia
Authentizitdt autentyczność
Autogenese autogeneza
Autogonie samorództwo
autologisch autologiczny
Automat automat
Automatismus automatyzm
Autonomie autonomia
Autoritat autorytet Axiologie
aksjologia Axiom aksjomat;
pewnik Axiomatik
aksjomatyka
Basis baza
Baum des Porphyrius „drzewo
Porfiriusza" Bedeutung
odniesienie (1); sy-
gnifikacja; znaczenie
Bedeutungslehre semantyka
Bedingtheit warunkowanie
Bedingung warunek Bediirfnis
potrzeba Befragung pytanie
Befriedigung zadowolenie
Begehren poŜądanie
Begeleiterscheinung epifeno-
men Begriff pojęcie
Begrijfsabgrenzung definicja
Begrijfsausdruck predykat
Begrijfsbestimmung definicja
Begrijfsbildung abstrakcja
Begriffswort predykat
Begrtindung uzasadnienie
Behauptung twierdzenie
Behauptungsatz asercja
Behaviorismus behawioryzm
Beifall aprobata bejahend
pozytywny (1) Bejahung
afirmacja; twierdzenie
Bemiichtigung uprawnienie
Beobachtung obserwacja
Beraubung prywacja (1)
Berechtigung uprawnienie
Bereich dziedzina Beschaffenheit
jakość; właściwość Beschrdnkung
limitacja; ograniczenie
Beschreibung deskrypcja; opis
Besinnung refleksja Besitz
posiadanie Besonderheit
odrębność Bestand stan (1)
Bestehen istność Bestimmtheit
determinacja Bestimmung
determinacja; przeznaczenie

Beurteilung ocena
Bewahrheitung weryfikacja
Bewdhrung sprawdzanie
Beweger motor
Beweggrund motyw
Bewegung ruch
Beweis argimient; dowód
Beweisfuhrung argumentacja;
dowodzenie
Bewertung ocena
Bewufitheit intelekcja
Bewufiłsein świadomość
Bewufltseinsschwelle próg świa-
domości
Bewufitseinsstrom strumień
świadomości
Bewufitseinsumfang pole świa-
domości
Bewufltseinszustand stan świa-
domości
Bezeichnung denotacja; ozna-
czanie
Beziehung relacja
Bezug odniesienie
der Beziiglich relatyw (2)
Bezweiflung wątpienie
Bild obraz
Bildung kultura
Billigung aprobata
Bioethik bioetyka
Biogenese biogeneza
Biokybernetik biocybernetyka
Biologie biologia
Biologismus biologizm
Bionik bionika
Boolesche Algebra algebra Bo-
ole'a
Bóses zło
Brauchbarkeit uŜyteczność
Cerebration cerebracja
Chaos chaos
Charakter cecha; charakter;
własność (1) Charakteristik
charakterystyka Charakterologie
charakterolo-
gia Chiliasmus chiliazm
christliche Philosophie filozofia
chrześcijańska Creatianismus
kreacjonizm Cynismus cynizm
INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH
Dasein byt; Dasein; egzystencja;
istnienie; istność; jestestwo
Daseinsanalyse analiza egzy-
stencjalna (2); analiza istnienia
daseinsanalytische Psychologie
psychologia analityczna ist-
nienia
Dauer trwanie
Deduktion dedukcja
deduktiye Theorie system de-
dukcyjny
Definition definicja
Definition durch Abstraktion
definicja przez abstrakcję
Definition durch Postulate defi-
nicja przez postulaty
Deismus deizm
Demiurg demiurg
Demokratie demokracja
Demonstration dowód
Denken myślenie
Denkgesetze zasady rozumowe
Denkokonomie ekonomia my-
ślenia
deontische Logik logika deon-
tyczna
Deontologie deontołogia
Deriyation derywacja
Designat desygnat
Deskription deskrypcja; opis
Determination determinacja
Determinismus determinizm
Deutlichkeit wyrainość
Deutung interpretacja
Dialektik dialektyka
Dialog dialog
Dichotomie dychotomia
Dieseinzigkeit haecceitas (ec-
ceitas)
Diesheit haecceitas (ecceitas)
differentielle Psychologie psy-
chologia róŜnic indywidualnych
Differenz róŜnica (2)
Dilemma dylemat
Ding rzecz
Ding an sich rzecz sama w sobie
dionysisch dionizyjski
Direktive dyrektywa
Disintegration dezintegracja
Disjunktion dysjunkcja Diskurs
dyskurs Disposition dyspozycja
Dissoziation dysocjacja Disziplin
dyscyplina Dogma dogmat
Dogmatismus dogmatyzm
Doppelsinn ekwiwokacja Doxa
dóxa Dualismus dualizm
Duldung tolerancja Dyade / Dy
as diada dynamische
Psychologie psychologia
dynamiczna Dynamismus
dynamizm
Effekt skutek
Ejfektivitat efektywność
Ejfektor efektor
Effizienz sprawność (3)
Egalitarismus egalitaryzm
Egoismus egoizm
Egozentrismus egocentryzm
Eidetik ejdetyka
eidetisch ejdetyczny
eidetische Reduktion redukcja
ejdetyczna
Eigenheit właściwość
Eigenname nazwa
Eigenschaft cecha (3); cnota (1);
właściwość
Eigentlichkeit autentyczność (2c)
Eigentum własność (2)
Eignung uzdolnienie
Einbildung wyobraŜenie
Einbildungskraft wyobraźnia
Eindeutigkeit jednoznaczność
Eindruck impresja
das Eine jedno
einfiłcher Yerstand zdrowy roz-
sądek (3)
Einfachheit prostota
Einfiihlung empatia
eingeboren wrodzony
Eińheit jedność
Einheitslehre henologia
Einigkeit jedyność
Einklammerung „wzięde w na-
wias"
Einschliessung inkluzja
Einsetzung podstawianie
35*
INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH

Einsfiihlung empatia Entwicklung ewolucja; rozwój Evolution ewolucja

Einsichtigkeit inteligibilność , Entwicklungspsychologie psy- Evolutionismus ewolucjonizm
Einteilung podział (logiczny) chologia rozwojowa Ewigkeit wieczność
Einwilligung przyświadczenie Entwicklungstheorie ewolucjo- Exegese egzegeza
Einzelne jednostka nizm Exemplarismus egzemplaryzm
Einzelwesen indywiduum; jed- Environmentalismus enwiron- Existentialanalyse analiza eg-
nostka mentalizm zystencjalna
Einzigkeit jedyność Enzephalisation cerebracja Existentialismus egzystencja-
Eklektizismus eklektyzm Eobiogenese eobiogeneza lizm
Ekstase ekstaza Eobiont eobiont Existentialphilosophie / Existenzial-
Ektogenese ektogeneza Epichereim I Epicheren / Epichirem philosophie egzystencjalizm
Element element epicheremat existentiell egzystencjalny
Elementarteilchen cząstka ele- Epiphdnomen epifenomen Existenz egzystencja; istaienie
mentarna Epiphdnomenalismus epifeno- Existenzanalyse analiza egzy-
Elemente Ŝywioły menalizm stencji
Elenktik elenktyka Epistemologie epistemologia Existenzialismus egzystencja-
Elitę elita Episyllogismus episylogizm lizm
Emanation emanacja Erblichkeit dziedziczność Existenzphilosophie egzysten-
Emanationslehre emanatyzm Ereignis zdarzenie cjalizm; filozofia egzysten-
Emanatismus emanatyzm Erfahrung doświadczenie (1); cjalna; filozofia egzystencji
Emergenz emergencja empiria Existenzurteile sądy egzysten-
Emergenzphilosophie emergen- Erfolgsorgan efektor cjalne
tyzm Erhabenheit wzniosłość existieren istnieć
Emotion emocja Erinnerung pamięć Experiment doświadczenie (3);
Emotionalismus emocjonaHzm Eristik erystyka eksperyment
Empfanglichkeit receptywnośc Erkenntnis poznanie Explikation ekspUkacja; wyjaś-
Empfindung czucie; wraŜenie Erkenntnistheorie epistemologia nianie
Empirie empiria (1); teoria poznania Extension zakres (nazwy)
Empirio-Kritizismus / Empirio- Erkldrung wyjaśnianie Extensionalitat ekstensjonal-ność
kritizismus empiriokrytycyzm Erlebnis przeŜycie Extrapolierung ekstrapolacja
Empiriomonismus empiriomo- Erlebnisausdruck ekspresja Extraversion ekstrawersja
nizm Erscheinung fenomen; wizja (3);
Empiriosymholismus empirio- zjawisko Fachwort termin
symbolizm Ersetzung podstawianie Fdhigkeit lamiejętność (1); zdo-
Empirismus empiryzm erst Beweger pierwszy motor lność
Ende cel erste Philosophie filozofia pier- Faktizitdt faktyczność
Energetismus energetyzm wsza Faktor czynnik
Energie energia Es id Faktorenanalyse analiza czynni-
Engel anioł Eschatologie eschatologia kowa
Engramm engram Essentialismus esencjalizm Faktum fakt
Entdufierung alienacja Ethelismus woluntaryzm Falsch fałsz
Entelechie entelecłiia Ethik etyka Falscheit fałsz (2); fałszywość
Entfaltung wyjaśnianie ethisch etyczny (1); moralny Falsifikation falsyfikacja
Entfremdung alienacja Ethologie etologia Fatalismus fatalizm
Enthymem entymemat Etwas coś Fatalitdt fatiun
Entitdt bytowość Euddmonismus eudajmonizm Fatum fatum
Entropie entropia Eugenetik eugenika Fehler wada
Entscheidbarkeit rozstrzygal- Eugenik eugenika Fehlschlufi paralogizm
ność Euthymie euthymia Felizitologie felicytologia
Entscheidung decyzja Evidenz oczywistość Fideismus fideizm
Entscheidungstheorie teoria de- ewige Wiedergeburt wieczny Fiktion fikcja
cyzji powrót

36=*
 INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH

Fiktionalismus fikcjonalizm; fi-Geduchtnis pamięć Geschichte historia

kcjonizm Gedanke myśl; sąd (2) Geschichtlichkeit dziejowość; hi-
Finalismus finalizm Gefiihl afekt; czucie; uczucie storyczność
Finalitdt celowość Gefiihlsphilosophie filozofia u- Geschichtsphilosophie filozofia
Finalitatsprinzip zasada celo- czucia dziejów; filozofia historii
wości das Gegebene / Gegebenheit dana Geschick los
Finitismus finityzm Gegensutz antyteza; opozycja; Gesellschuft społeczeństwo
Folgę konsekwencja; następstwo przeciwieństwo; przeciw- gesellschaftliche Struktur stru-
Folgerung inferencja; konse- stawność ktura społeczna
kwencja; wniosek; wniosko- Gegensetzung przeciwstaw-ność Gesellschaftsphilosophie filozofia
wanie Gegenstundt przedmiot społeczna
Folgerungsorgan / FolgerungssinnGegenstundstheorie teoria Gesellschuftsvertrag umowa
zmysł wnioskowania przedmiotu społeczna
Form forma Gegenteil przeciwieństwo Gesetz prawo
Formahnlichkeit izomorfizm Gegenwart paruzja Gesetz des Widerspruchs prawo
formule Grammatik gramatyka Gegenwirkung reakcja sprzeczności
formalna Gehalt treść Gesetzlichkeit legalność
formule Logik logika formalna Geist duch; umysł (1) GesetzmdJJigkeit prawidłowość
formulisierte Spruche/Forma- geistes moralny (3) Gesinnung przekonanie
lisiertespruche język sforma- geis teswissenschaftliche Psycho- Gestult forma (1); postać; u-
lizowany logie psychologia rozumiejąca kład
Formulisierung formalizacja Geistigkeit duchowość Gestultpsychologie psychologia
Formulismus formalizm Gelegenheit okazja postaci
die Formel formuła Geleichheit toŜsamość gesunder Menschenverstand
Fortschritt postęp gemeiner Yerstand zdrowy roz- zdrowy rozsądek (1, 2)
Fruge pytanie sądek (3) gesunder Yerstand zdrowy roz-
freie Kunste sztuki wyzwolone GemeingefUhl cenestezja sądek (1, 2)
Freiheit wolność Gemeinschuftssinn zmysł wspó- Gewalt władza (4)
Freiwilligkeit dobrowolność lny Gewissen sumienie
Friede pokój Gemeinsinn cenestezja; zdrowy Gewiflheit pewność
Fuhlen czucie rozsądek (3); zmysł wspólny Gewohnheit habitus; nawyk;
Fiille pełnia Gemtit uczucie; umysł (2) sprawność
Fundumentultheologie teologia Gemiitsbewegung emoq'a Glaube wiara
fundamentalna Genuuigkeit ścisłość Glaubensphilośophie ~ fideizm;
Funkłion funkcja Generulisution I Generulisierung filozofia wiary (1)
Funktionalismus funkcjonalizm generalizacja GleichsetzungI Gleichstellung
Funktionspsychologie psycholo- Generutionismus generacjonizm identyfikacja
gia funkcjonalna generutive Grummutik gramatyka GlUck/ Gluckseligkeit szczęście
Funktor funktor generatywna Gnude łaska
funktorielle Grummatik grama- generative Trunsformutions-Gram- Gnoseologie gnozeologia
tyka funktorowa mutik gramatyka generatyw-no- Gnosis gnoza
transformac3rjna Gnostizismus gnostycyzm
das Gunze całość Genese geneza Gott Bóg
Gunzeitspsychologie psychologia Genetik genetyka Grudualismus gradualizm
całości genetische Psychologie psycho- Grummutik gramatyka
Gunzheit całkowitość logia rozwojowa Grenzsituation sytuacja grani-
Guttung rodzaj Genotypus genotyp czna
Gebiet dziedzina Geometrie geometria Grofienlehre matematyka
Gebot nakaz Gepruge cecha Grund prawo (2); przyczyna;
Gebruuchsdefinition definicja Gerechtigkeit sprawiedliwość racja (1)
kontekstowa Grundlegung uzasadnienie
Grundsatz prawo (4); zasada

37*
INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH
Gruppe grupa
Gut dobro
das Gute dobro (2)
Haltung postawa
Handlung czynność; działanie
Harmonie harmonia
Harmonie der SphUren harmo-
nia sfer
das Hdfiliche / Hdfilichkeit brzy- Idee idea; pojęcie
dota
Hedonismus hedonizm
Heiłige sacrum
Henologie henologia
Hermeneutik hermeneutyka
hermeneutischer Zirkel koło
hermeneutyczne
Herrenmoral moralność panów
Herrschaft władza (4)
hervorragend eminentny
Herz serce
heterologisch heterologiczny
Heteronomie heteronomia
Heuristik heurystyka
Hierarchie hierarchia
Historiosophie historiozofia
Historizismus historycyzm
Historizitat historyczność
Historik historyka
Historismus historyzm
Hojfnung nadzieja
Holismus holizm
Hominismus hominizm
Homologie homologia
Homonyme homonimy
Homdostase / Homoostasie / Homó-
osłasis homeostaza
Homotheismus homoteizm
hormische Psychologie hor-mizm
Humanismus antropologizm;
humanizm
HumanitUt człowieczeństwo (3) Implikation implikacja; wyni-
Hyletik hyletyka
Hylomorphismus hylemorfizm
Hylozoismus hylozoizm
Hypostase hipostaza
Hypothese hipoteza
hypothetischer Imperatiy impe-
ratyw hipotetyczny
IC-Analyse analiza IC
38=*
IC-Grammatik gramatyka stru-
ktur frazowych
(das) Ich ego; ja
Ichheit ~ jaźń
ideał idealny
das Ideał ideał
Idealisierung idealizacja
Idealismus idealizm
Ideation ideacja
Ideeierung ideacja
Ideenkrdfte idee-siły
Identifizierung identyfikacja
Identitat identyczność; toŜsa-
mość
Identitatsphilosophie filozofia
toŜsamości
Identitats-prinzip zasada toŜsa-
mości
Identizieren identyfikacja
Ideoexistentialismus ideoegzy-
stencjalizm
Ideologie ideologia
idiographisch idiograficzny
idiographische Methode idio-
grafizm
Idol idol
Idoneismus idoneizm
Illumination iluminacja
Illuminismus Uuminizm
Illusion iluzja; złudzenie
immanent immanentny
Immanentismus immanentyzm
Immanenz immanencja
Immanenzphilosophie filozofia
immanentna
Immaterialismus immaterializm
immerwdhrende Philosophie fi-
lozofia wieczysta
Immoralismus immoralizm
Immortalitat nieśmiertelność
kanie (a, b)
implizite Definition definicja
kontekstowa
Impression impresja
Impressbnismus impresjonizm
Impuls impuls
Indeterminismus indetermi-
nizm
Indifferentismus indyferen-tyzm
indirekter Beweis dowodzenie
nie wprost Individualisierung
indywidualizacja Individualismus
indywidualizm Individualitiit
indywidualność
Individualpsychologie psycholo-
gia indywidualna Individuation
indywiduacja;
jednostkowienie individuelle
Eigentiimlichkeit
indywidualność Individuum
indywiduum; jednostka Induktion
indukcja Induktionismus
indukcjonizm induktive
Definition definicja
indukcyjna Induktivismus
indukcjonizm Infinitismus
infinityzm Informatik
informatyka Information
informacja Informationstheorie
informatyka; teoria informacji
Inhalt treść Inhdrenz inherencja
innere Form forma wewnętrzna
innerer Sinn zmysł wewnętrzny
Instinkt instynkt Institution
instytucja Instrumentalismus
instrumen-
talizm Integration integracja
Integratismus integratyzm
Intellekt intelekt; inteligencja
Intellektualismus intelektualizm
Intelligenz inteligencja; i. (3)
Intelligibilitat inteligibUność
Intensionalitat intensjonalność
Intention intencja
Intentionalismus intencjonalizm
Intentionalitdt intencjonalność
Interaktionismus interakcjo-
nizm Interpretation
interpretacja Intersubjektivitdt
intersubiekty-
wność Introjektion introjekcja
Introspektion introspekcja
Introspektionismus" introspek-
cjonizm Introyersion
introwersja

Introzeption introcepcja Intuition
intuicja Intuitionismus
intuicjonizm Irwersion inwersja
Ironie ironia
Irrationalismus irracjonalizm
Irrtum błąd Isolation izolacja
Isomorphismus izomorfizm
Isonomie izonomia Isosthenie
izostenia
Kalktil rachunek
Kalokagathie kalokagathia
Kampf walka
Kanon kanon
Kanonik kanonika
Kasualismus kazualizm
Kasuistik kazuistyka
kategorematisch kategorematy-
czny
Kategorie kategoria
kategorielle Grammatik grama-
tyka kategorialna
kategorischer Imperativ impe-
ratyw kategoryczny
Katharsis katharsis
Kausalgesetz zasada przyczy-
nowości
Kausalitdt przyczynowość
KausalitatsgesetzJ Kausalitdts-
prinzip zasada przyczyno-wości
Kenntnisse wiedza
Klarheit jasność
Klasse klasa
Klassenbewufitsein świadomość
klasowa
Klassenkalktil rachunek klas
Klassenlogik rachunek klas
Klassifikation klasyfikacja
klassische Definition definicja
klasyczna
klassische Logik logika klasyczna
Klugheit roztropność
Kodę kod
Kohdrenz spójność
KoinUsthesie cenestezja
Kollektiv zbiór
Kollektivbewufitsein świadomość
zbiorowa
INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH
Kollektivismus kolektywizm
Kompensation kompensacja
Kompetenz kompetencja (języ-
kowa)
Komplex kompleks
Konditionalismus kondycjona-
lizm
Konditionalitdt I Konditionieren I
IKonditionierung warimko-
wanie
Konditionismus kondycjona-lizm
Konfirmation konfirmacja
Konformismus konformizm
Konjunktion koniunkcja
Konklusion konkluzja
das Konkret I Konkretum konkret
Konnen moŜność; umiejętność
(1) Konnexeitdt spójność
konsekutiy konsekutywny
Konseąuent następnik
Konseąuenz konsekwencja; na-
stępstwo Konstantę stała
Konstanzannahme fiksizm
Konstituentenstruktur-Gramma-
tik gramatyka struktur frazowych
Konstituiren / Konstituierung
konstytuowanie
Konstitutionalismus konstytu-
cjonalizm Konstitutionslehre
konstytucjonalizm konstitutiy
konstytutjrwny Konstruktion
konstrukcja konstruktive
Definition definicja syntetyczna
Konstruktivismus konstrukty-
wizm Konszientialismus
konscjencja-
lizm Kontemplation
kontemplacja Kontingentismus
kontyngen-
tyzm Kontingenz przygodność
Kontinuitdt ciągłość Kontinuum
continuum Kontradiktion
sprzeczność Konvention
konwencja
Konyentionalismus konwencjo-
nalizm
Konyersion konwersja
Konzeptualismus konceptualizm
Kopula łącznik zdaniowy
Korper ciało
korperlich cielesny
Korrektheit poprawność
Korrelation korelacja
Kosmogonie kosmogonia
Kosmologie filozofia przyrody
(2); kosmologia
kosmologischer Beweis dowód
kosmologiczny
Kosmos kosmos
Kraft-Ideen idee-siły
Kreatianismus kreacjonizm
Kreatiuitdt twórczość
Kreis falscher Schlusse błędne
koło
Kreislauf der Welt wieczny po-
wrót
Kriterium kryterium
Kritik krytyka
kritischer Realismus realizm
krytyczny
Kritizismus krytycyzm
Kultur kultura
Kulturphilosophie filozofia kul-
tury
Kunde nauka
Kunst sztuka
das Kiinstlerische artyzm
Kunstphilosophie filozofia sztuki
Kybernetik cybernetyka
Lagę sytuacja; ułoŜenie
Laxismus laksyzm Leben Ŝycie
Lebensdrang elanvital
Lebensform forma Ŝycia
Lebensphilosophie filozofia Ŝy-
cia (2) Leere próŜnia Legalitdt
legalność Lehnsatz lemat Lehre
doktryna; nauka Leih ciało (2)
leiblich cielesny (3) Leiden
doznanie Leidenschaft doznanie
Lemma lemat
39='
INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH
Lernen uczenie się
Lexikon alfabet języka
Liberalismus liberalizm
Licht światło
Liebe miłosierdzie; miłość
Limitation limitacja; ograni-
czenie
Linguistik językoznawstwo; lin-
gwistyka
linguistische Philosophie filozo-
fia lingwistyczna
Logik logika
Logikkdkiil logistyka; racliunek
logiczny
logische Syntax syntaksa logi-
czna
Logistik logistyka
Logizismus logicyzm
Lust przyjemność
Lustbarkeit zabawa
Macht władza (4) Machtigkeit
einer Menge moc
zbioru Maeutik I Maieutik
majeutyka Makrokosmos
makrokosmos da$ Man się
Mangel brak (czegoś)
ManicMismus / Manichaeismus
manicheizm Mannigfaltigkeit
rozmaitość Materialismus
materializm Materie materia
Mathematik matematyka
mathematische Logik logika
matematyczna mathematische
Psychologie psychologia
matematyczna mathematisierte
Logik logika
matematyczna mechanistische
Weltanschauung
mechanicyzm Meditation
medytacja Mehrheit wielość
mehrwertige Logiken logiki
wielowartościowe Meinen I
Meinung mniemanie;
opinia Meliorismus melioryzm
Menge Uość; zbiór Mengenlehre
I Mengentheorie
teoria mnogości
40*^
Menscheit człowieczeństwo
(1,2) Menschennatur natura
ludzka Menschemoiirde godność
(człowieka) Mereologie
mereologia Merkmal cecha (3);
kryterium Messianismus
mesjanizm Messung pomiar
Metaethik metaetyka Metalogik
metalogika Metamathematik
metamatema-
tyka Metametaphysik
metametafi-
zyka Metapher metafora
Metaphysik metafizyka
metaphysisch metafizyczny
Metapsychik parapsychologia
Metasprache metajęzyk
Metatheorie metateoria
Metempsychose metempsycho-
za Methode metoda Methode
der Selbstbeobachtung
metoda introspekcyjna
Methodenlehre metodologia
Methodologie metodologia
Metonymie metonimia
Mikrokosmos mikrokosmos
Milleniumslehre millenaryzm
Mitbezeichnung konotacja
Mitgefiihl sympatia Mittel
sposób Mnemismus mnemizm
modale Logik logika modalna
Modalitat modalność
Modalitdtenlogik logika modalna
Modallogik logika modalna
Modeli model
Modell-Theorie teoria modeli
Modernę modernizm
Modifikation modyfikacja Modus
modus (1-4) Moglichkeit
moŜliwość Molekuł cząsteczka
Moment chwila; moment Monadę
monada Monadismius)
monadyzm Monadologie
monadologia Moneren monery
Monismus monizm
Monogenismus monogenizm
Monophylie monofiletyzm
Monopsychismus monopsy-
chizm
Monotheismus monoteizm
Morał moralność
die Morał morale
moralisch moralny
moralischer Sinn zmysł moralny
Moralismus moralizm
Morałitat moralność
Morałpkiłosophie filozofia mo-
ralności
Moralsysteme systemy moralne
Moralwissenschaft filozofia
moralności; nauka o moralności
Motiv motyw
Motivation motywacja
Mutation mutacja
Mutationstheorie mutacjonizm
Mysterium tajemnica
Mystik mistyka
Mystizismus mistycyzm
Mythos I Mythus mit
Nachschlufi episylogizm
naiver Realismus realizm na-
iwny
Name nazwa
Nativismus natywizm
Natur natura
Naturalismus naturalizm
Naturismus naturyzm
natiirliche Theologie teologia
naturalna
Naturphiłosophie filozofia
przyrody (2)
Naturzustand stan natury
Negation negacja; przeczenie
negative Theołogie teologia ne-
gatywna
Negierung negacja
Neopositivismus neopozyty-
wizm
Nichtigkeit nicość
Nichts nic
Nichtseiendes niebyt
niedere Protisten monery
Nihilismus nihilizm
Noema noemat

noematisch noematyczny Noesis
noeza Noetik noetyka noetisch
noetyczny NominaldefinitionI
nominale De-
finition definicja nominalna
Nominalismus nominaUzm
nomologisch nomologiczny
nomothetisch nomotetyczny
Noologie noologia Noosphdre
noosfera Norm norma
Normaldefinition/ normale Defi-
nition definicja normalna
Normativismus normatywizm
Notwendigkeit konieczność
Noumenon noumen das
Numinose numinosum
NUtzlichkeit uŜyteczność
Niitzlichkeitstheorie utyUtaryzm Panlogismus panlogizm
Objekt przedmiot
Ohjektiyismus obiektywizm
Objektiuitdt obiektywność
Obversion obwersja
Occasionalismus okazjonalizm
Ockhams Rasiermesser „brzytwa implikacji Paradoxon paradoks
Ockhama"
Ojfenbarung Objawienie; wizja
(3)
Okkasionalismus okazjonalizm
Okkultismus okultyzm
Okonomie des Denkens ekono-
mia myślenia
Omniszienz wszechwiedza
ontisch ontyczny
Ontogenese/ Ontogenesis / Onto- perfekcjonizm Perfektionismus
genie ontogeneza
Ontologie ontologia
ontologisch ontologiczny
ontologisch Beweis dowód on-
tologiczny
Ontologismus ontologizm
operationale Definition definicja
operacyjna
Operation{al)ismus operacjo-
nizm
Operator operator
Opposition opozycja; przeciw-
stawność
Optimismus optymizm
Ordnung porządek
INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH
Organ organ Organisation
organizacja organische Form
forma organiczna organismische
Auffassung or-
ganizmalizm Organismus
organizm Organizismus
organicyzm Ort miejsce
Orthogenesis ortogeneza
ostensive Definition definicja
ostensywna
pddagogische Psychologie psy-
chologia wychowawcza
Palingenesie palingeneza
Pampsychismus panpsychizm
Panentheismus panenteizm
Pankalismus pankalizm
Panpsychismus panpsychizm
Panspermie panspermia
Pantheismus panteizm
Paradigma paradygmat
Paradoxie paradoks Paradoxie
der Implikation paradoks
Parallelismus paralelizm
Paralogismus paralogizm
Parapsychologie parapsychologia
Paronyme paronimy Partition
partycja Partizipation
partycypacja (1) Parusie paruzja
Passivismus pasywizm Passivitdt
bierność; pasywizm;
pasywność Perfektiobilismus
perfekcjonizm Performanz
performancja peripatetische
Schule perypate-
tyzm Perseitdt
perseitas Person osoba
Personalismus personalizm; psy-
chologia personalistyczna (2)
personalistische Psychologie
psychologia personalistyczna
Personalitdt/ Personlichkeit oso-
bowość
Perspektiuismus perspektywizm
Perzeption percepcja; spostrze-
Ŝenie
Perzeptionalismus / Perzeptionni-
smus percepcjonizm
Pessimismus pesymizm
Petitio principii petitio princi-pii
Pflicht obowiązek
Pflichtenlehre deontologia
Phdnomen fenomen; zjawisko
Phdnomenalismus fenomena-
lizm; fenomenizm
Phdnomenologie fenomenologia
Phanomenon fenomen; zjawisko
Phdnotypus fenotyp
Phantasie wyobraźnia
Philosophem filozofemat
Philosophie filozofia
Philosophie der belebten Natur
filozofia przyrody oŜywionej
Philosophie der Geschichte filo- ■
zofia dziejów; filozofia historii
Philosophie der Kultur filozofia
kultury
Philosophie der Literatur filozo-
fia literatury
Philosophie der Mathematik fi-
lozofia matematyki
Philosophie der Natur filozofia
przyrody
Philosophie der Naturwissen-
schaft filozofia nauki
Philosophie der Tat filozofia
czynu
Philosophie der unbelebten Natur
filozofia przyrody nieoŜywionej
Philosophie des Geistes filozofia
ducha
philosophische Theologie filozo-
fia Boga
Phrasenstruktur-Grammatik gra-
matyka struktur frazowych
Phylogenese I Phylogenesis filo-
geneza
Phylogenie filogeneza
physicoteleologischer Beweis do-
wód fizyko-teleologiczny
Physik fizyka
41*
INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH
Physikalismus fizykalizm
Plumlismus pluralizm Pneumatik
pneumatyka Pneumatiken
pneumatycy Pneumatologie
pneumatologia poietische
Philosophie filozofia
pojęty czna Politik polityka
Polygenismus poligenizm
Polymorphie polimorfizm
Polyphylie polifiletyzm
Polysyllogismus polisylogizm
Polytheismus politeizm
polytypisch (= politypiczny)
politypiczność
Popularphilosophie fUozofia po-
pularna Population populacja
porphyrischer Baum „drzewo
Porfiriusza" positiy pozytywny
Positivismus pozytywizm
Possibilitat moŜliwość
Postmoderne postmodernizm
Postpradikamente postpredyka-
menty Poststrukturalismus
poststruk-
turalizm Postulat postulat
Potentialitdt moŜność; potencja
Potenz moŜność; potencja
Prddestination predestynacja;
przeznaczenie Prddikabilien
predykabilia Prddikamenten
predykamen-
ty
Prddikat orzecznik; predykat
Prddikatenkalkiil rachunek pre-
dykatów Prddikatenlogik
rachunek predykatów
Prddikation orzekarue; predy-
kacja Prdexistenz
preegzystencja Pragmatik
pragmatyka pragmatisch
pragmatyczny Pragmatismus
pragmatyzm praktische
Philosophie filozofia
praktyczna praktische Yernunft
rozum praktyczny
42*
Praktizismus praktycyzm
Prdmisse przesłanka
Prdscienz przedwiedza
Prdsentation przedstawienie
prastabilierte Harmonie harmo-
nia przedustawna
Prdstabilismus prestabiUzm
Prdsupposition presupozycja
Praxeologie prakseologia
Praxis praktyka
Praxologie prakseologia
Prdzision ścisłość
Preferenz preferencja
Prinzip prawo (2); zasada
Prinzip der Individuation zasada
jednostkowienia
Prinzip der Sparsamkeit zasada
ekonomiczności
Privation prywacja (2)
Probabiliorismus probabilio-
ryzm
Probabilismus probabilizm
Problem problem
problematisch problematyczny
ProgrammiersprachenI Program-
mierungssprachen języki pro-
gramowania
Projektion projekcja
projizierende Deftnition definicja
projektująca
Proportionalitdt proporcjonal-
ność
Proposition zdanie
Protention protencja
Prozess proces
Priifung sprawdzanie
Psychagogik psychologia wy-
chowawcza
Psyche psyche; = psychika
Psychiker psychicy
psychisches Feld pole psycho-
logiczne
Psychismus ~ psychika
Psychoanalyse psychoanaliza
Psychodynamik psychologia dy-
namiczna
Psychologie psychologia
Psychologie vom ganzen Men-
schen psychologia humani-
styczna
psychologische Feldtheorie psy-
chologia pola
psychologisches Feld pole psy-
chologiczne Psychologismus
psychologizm Psychometrie
psychometria Psychophysik
psychofizyka psychophysischer
Parallelismus paraleUzm (2)
psychofizyczny
Qualitdt jakość Quantifikation
kwantyfikacja Quantifikator
kwantyfikator Quantifizierung
kwantyfikacja Quantitdt ilość
Quantum wielość Quidditdt
quidditas Quietismus kwietyzm
Quintessenz kwintesencja
Rangordnung hierarchia
Rasse rasa
Ratio racja (1)
Rationalisation racjonalizacja
Rationalismus racjonalizm
Rationalitat racjonalność; ro-
zumność
Raum przestrzeń
Raum-Zeit czasoprzestrzeń
Reaktion reakcja
real realny
Realdefinition/reale Definition
definicja realna
Realismus realizm
Realitdt realność; rzeczywistość
Recht prawo; uprawnienie
Rechtsphilosophie filozofia pra-
wa
Rechtspositivismus pozytywizm
prawny
Redę mowa
Reduktion redukcja
Reduktionismus redukcjonizm
Referenz odniesienie (2); refe-
rencja
Reflex (Reflexbewegung) odruch
Reflexion odbicie; refleksja
Reflexionstheorie teoria odbicia
Reflexologie refleksologia
Regel reguła
Regelmafiigkeit prawidłowość
Region dziedzina (3)
 INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH

rein Akt akt czysty Satz vom Widerspruch zasada semantische Kategorien katego-
reine Bewufitsein czysta świa- sprzeczności rie semantyczne
domość Satz vom zureichenden Grunde Semasiologie semazjologia
reine Erfahrung czyste do- zasada racji dostatecznej Semiologie semiologia
świadczenie Satzlogik logika zdań Semiotik semiologia; semiotyka
reine Yernunft czysty rozum Schein złudzenie Sensualismus sensualizm
Reinkarnation reinkarnacja Schema schemat Sermonismus sermonizm
Reiz bodziec Schicksal los Setzung uznawanie
rekursive Definition definicja Schlufi inferencja; wniosek Sichverhalten posiadanie
rekurencyjna Schlufi vom Einzelnen aufdas Al- Simulation symulacja
Relation relacja gemeine indukcja Singularismus syngularyzm
Relationalismus relatywizm Schlufifolgerung inferencja; wy- Sinn sens; zmysł; znaczenie
Relationenkalkiil rachunek relacji nikanie (c) Sinnlos nonsens
der Relatiy relatyw Schlufimodus modus (5) sittlich moralny
Relativismus relatjrwizm Schlufisatz wniosek Sittlichkeit moralność
Relatwitiitstheorie teoria wzglę-scholastisch scholastyczny Situation sytuacja
dności das Schóne / Schónheit piękno Situationsethik etyka sytua-
Releyanz relewancja schónen Kiinste sztuki piękne C5^na
Religion religia schópferische Entwicklung e- Skeptizismus sceptycyzm
Rełigionsphilosophie filozofia re- wolucja twórcza Sklavenmoral moralność nie-
ligii Schopfung kreacja; stwarzanie wolników
Religionspsyekologie psycholo- schottische Schule filozofia sokratische Methode metoda
gia religii zdrowego rozsądku (1) sokratejska
ReligiositUt religijność Schuldigkeit powinność Solidaritdt solidarność
Reprdsentation przedstawierue; Schwelle próg Solipsismus soUpsyzm
reprezentowanie Schwelle des Bewufitseins próg das Sollen powinność
Residuum residutim świadomości Sophisma sofizmat
Retention retencja Seele dusza Sophist sofista
Revolution der Wissenschaft re- Seelenwanderung metempsy- Sorites soryt
wolucja naukowa choza Sosein stan (1)
Rezeptiyitit receptywnośc Seiendes byt sozialen Beziehunge stosunki
Rezeptor receptor sein być społeczne
Richtigkeit poprawność; słu- Sein byt Sozialisation/ Sozialisierungl So-
szność Seinsgrund pierwotność (bytowa) zialisierungsprozefi socjalizacja
Rigorismus rygoryzm Seinsprinzip zasada bytowości Sozialphilosophie filozofia spo-
Riickbiegung introwersja Seinsweisen sposoby istnienia łeczna
Riickblick retrospekcja Selbst ego; ja Sozialpsychologie psychologia
Ruckkopplung sprzęŜenie zwro- Selhstdndigkeit samodzielność społeczna
tne (bytowa); samoistność Sozialstruktur struktura społe-
Riickwirkung reakcja Selbstbeobachtung introspekcja czna
Selbstbewufitsein samoświado- Soziologie socjologia
Sache rzecz (3) mość Soziologismus socjologizm
Sanktion sankcja Selbsterkenntnis samopoznanie Soziometrie socjometria
Satz zdanie Selbstliebe egoizm Spekulation spekulacja
Satz der Identitdt zasada toŜsa- Selbstsucht egoizm (spekulativ-)dialektische Logik
mości Selbsttdtigkeit spontaniczność logika dialektyczna
Satz des zureichenden Grundes Selbstoerwirklichung samourze- Speziation specjacja
zasada racji dostatecznej czywistnienie Spezies gatunek (3); obraz (1)
Satz vom ausgeschlossenen Drit- Semantik semantyka Sphdrenharmonie harmonia sfer
ten zasada wyłączonego środka semantische Definition definicja Spiel gra
semantyczna Spiritualismus spirytuaUzm
Spontaneitdt spontaniczność

43"
INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH
Sprache język
Sprachphilosophie filozofia ję-
zyka
Sprachspiel gra językowa
Sprachstruktur struktura języ-
kowa
Sprachverkehr komunikacja ję-
zykowa
Sprachwissenschaft językozna-
wstwo; lingwistyka
Sprung skok
stationarer Zustand stan stacjo-
narny
Stellung postawa
Stetigkeit ciągłość
Stoa stoicyzm
Stoff materia; tworzywo
Stoizistnus stoicyzm
„Strom" des Bewufltseins stru-
mień świadomości
Struktur struktura
Strukturalismus strukturaUzm
Strukturpsychologie psychologia
strukturalna
Stufenlogik teoria typów
Subalternation podporządko-
wanie (3); subaltemacja
subcontrdre Gegensatz pod-
przeciwieństwo
Subjekt podmiot
Subjektiyismus subiektywizm
Subjektivitat subiektywność
Sublimierung sublimacja
Subordination podporządkowa-
nie (1,2)
Subsistenz subsystencja
Substantialismus substancja-lizm
Substantialitat substancjalność
Substantialitdtstheorie substan-
cjalizm
Substanz substancja
Substanzialismus substancja-
lizm
Substanzprinzip zasada sub-
stancjalności
Substitution podstawianie
SubstratI Suhstratum substrat
Subsumtion subsumpcja
Sukzession następstwo
Supernaturalismus supranatu-
ralizm
W
Supposition supozycja
Supranaturalismus supranatu-
ralizm
Syllogismus sylogizm
Syllogistik sy logistyka
Symbol symbol
Symbolik symbolika
symbolische Logik logika sym-
boliczna
Symbolismus symbolizm
Sympathie sympatia
Synderesis syntereza
Synechismus synechizm
synkategorematisch synkatego-
rematyczny
Synkretismus synkretyzm
Synonyme synonimy
Syntaktik syntaktyka
Syntax składnia
Synteresis prasumienie; syntereza
SyntheseI Synthesis synteza
synthetische Definition definicja
syntetyczna
System system; układ
Systemlehre ogólna teoria sy-
stemów
Szienti{fi)smus scjentyzm
Tapferkeit męstwo
Tat czyn
Tathandlung działanie
Tdtigkeit czynność
Tatsache fakt
tatsdchlich pozytywny (4)
Tduschung iluzja; złudzenie
Tautologie tautologia
Teil część
Teilhabe/Teilnahme partycypacja
Teilung partycja
Teleologie teleologia
teleologischer Idealismus ide- Transzendentalien transcend
alizm teleologiczny
Temperament temperament
Term term
Terminismus terminizm
Terminus termin
Theismus teizm
Theodizee teodycea
Theologie teologia
Theonomie teonomizm
theoretische Biologie biologia
teoretyczna
theoretische Philosophie filozo-
fia teoretyczna
Theorie teoria
Theorie der Spiele teoria gier
Theosophie teozofia
These teza
thetisch tetyczny
Tiefenpsychologie psychologia
głębi
Tier Ŝywina
Tierpsychologie psychologia
zwierząt
Tod śmierć
Toleranz tolerancja
Topik topika
topologische Psychologie psy-
chologia topologiczna
Totalitdt całość
Tradition tradycja
Traditionalismus tradycjonalizm
Traducianismus / Traduzianis-
mus traducjanizm
Tragikidas Tragische tragizm
Transformation przekształcanie;
przemiana
transformationelle Gramma-tikl
Transformationsgrammatik
gramatyka transformacyjna
Transformationstheorie I Transfor-
mismus transformizm
transzendent transcendentny
transzendental transcendentalny
transzendentale Aesthetik este-
tyka transcendentalna
transzendentale Methode metoda
transcendentalna
transzendentale Reduktion re-
dukcja transcendentalna
entalia
Transzendentalismus transcen-
dentalizm
transzendental-phdnomenologi-
sche Reduktion redukcja fe-
nomenologiczna
Transzendental-Philosophie filo-
zofia transcendentalna
Transzendenz transcendencja
Triadę triada

Trieb impuls; popęd
Tropen tropy
Trugschlufi sofizmat
Tiichtigkeit dzielność
Tugend cnota (2)
Tun aktywność (2); działanie
(1) Turing-Maschine maszyna
Tu-
ringa Tułiorismus
tucjoryzm Tychismus
tychizm Typ typ
Typologie typologia
Typus typ
Ubel zło
ilber-lch nadjaźń; superego
Uberbau nadbudowa (społe-
czna) Uhereińkunft konwencja
Uberflufi nadmiar (czegoś)
Uberfiihrung przekonanie
liberkompensation nadkompen-
sacja liberlegung refleksja
iiberlieferung tradycja Ubermafi
nadmiar (czegoś) iibermensch
nadczłowiek iiberragend
eminentny Ubersetzbarkeit
przekładal-
ność iiberzeugen perswazja;
przekonywanie iiberzeugung
przekonanie iibung praktyka
Umfang ekstensja; zakres nazwy
Umkehrung konwersja Umstande
okoliczności Umwandlung
przemiana unbedingt absolutny
Unbewufite nieświadomość
Uneigenniitzigkeit bezintereso-
wność Unendlichkeit
nieskończoność
Unentscheidbarkeit nierozstrzy-
galność unerkennbar (=
niepoznawalny)
niepoznawalność Ungereimtheit
absurd; niedorzeczność
Ungeteiltheit ~ rdepodzieloność
INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH
Ungleichartigkeit róŜnorodność
Universalien powszechniki (1);
uniwersalia Uniyersum
wszechświat Unmittelbarkeit
bezpośredniość Unsinn nonsens
Unsinnkeit niedorzeczność
Unsterblichkeit nieśmiertelność
Unteilbarkeit ~ niepodzieloność
Unterbewufite/ Unterbewufitsein
podświadomość Unterdriickung
represja (1); su-
presja; tłumienie Unterordnung
podporządkowanie (1, 2, 3);
subaltemacja; subsumpcja
Unterscheidung dystynkcja; ró-
Ŝnica (1) Unterschied róŜnica (2)
Unterstellung supozycja
Untersuchung sprawdzanie
Ununterbrochenheit ciągłość
Unveranderlichkeit niezmien-
ność unwesentliches Merkmal
przypadłość (2) Urbild archetyp
Urprinzipien pierwsze zasady
Ursache przyczyna
Ursprungsgrund zasada Urteil
sąd Urteilen sądzenie
Urteilskraft vis aestimativa
Urzeugung abiogeneza; samo-
rództwo Utilitarismus
utylitaryzm Utopie utopia
Yariabilitat wariabiUzm;
zmienność
Yariable zmierma
Yariation zmiana
Yektor-Fsyćhologie I Yektorpsycho-
logie psychologia wektorów
Yerabredung umowa społeczna
Yerdhnlichung asymilacja
Yerallgemeinerung generaliza-
cja; uogólnienie
Yeranderlichkeit zmienność
Yerdnderung zmiana
Yeranlassung okazja
Yerantwortlichkeit I Yerantwort-
ung odpowiedzialność
Yerduflerung alienacja
Yaraussetzung supozycja
Yerbindung łączność
Yerbot zakaz
Yerdinglichung reifikacja
Yerdrdngung represja (2); wy-
parcie
Yererbung dziedziczność
Yerfahren metoda
Yergehen corruptio
Yergesellschaftung socjalizacja
yergleichende Psychologie psy-
chologia porównawcza
Yergntigen przyjemność
Yergniigung zabawa
Yerhalten zachowanie
Yerhaltenspsychologie psycho-
logia zachowania
Yerhaltniswortchen łącznik zda-
niowy
Yerhdngnis fatum
Yerifikation weryfikacja
Yerlauf proces
Yermeinung mniemanie
Yermessung pomiar
Yermógen moŜność; władza (1,2)
Yemeinung negacja; przeczenie
Yernichtung anihilacja
Yernunft rozum
Yernunftmdssigkeit racjonalność;
rozumność
Yernunftschlufi rozumowanie
Yerpflichtung obowiązek
Yerschiedenartigkeit rozmaitość
Yerschiedenheit róŜnica
Yersetzung zastępowanie
Yerstand intelekt; inteligencja;
rozsądek; rozumienie (1)
Yerstandestdtigkeit intelekcja
Yerstdndnis rozumienie
yerstehende Psychologie psy-
chologia rozumiejąca
Yersuch eksperyment
Yersuch-Irrtums-Methode meto-
da prób i błędów
Yertrdglichkeit niesprzeczność
(2)
45=*
INDEKS TERMINÓW NIEMIECKICH

Yertretung reprezentowanie Weise sposób wissenschaftliche Revolution re-

Yerzweiflung rozpacz Weisheit mądrość wolucja naukowa
Yieldeutigkeit wieloznacznośćWelt świat Wissenschaftslehre epistemolo-
Yielheit mnogość; wielość Weltall wszechświat gia (2); nauka o nauce
Weltanschauung światopogląd
yielwertige Logiken logiki wie- Wissenschaftsphilosophie filozo-
lowartościowe Yirtualitdt Weltgeist duch świata fia nauki
wirtualność Yision wizja Weltseele dusza świata Wissenschaftstheorie nauka o
Yitalismus witalizm Yollheit Werden stawanie się nauce
pełnia Yollkommenheit Werkzeug organ Wohlthdtigkeit miłosierdzie
doskonałość Wert wartość Wohlwollen Ŝyczliwość
Wertlehre teoria wartości
Yollkommenheitstheorie perfek- Wollen chcenie
cjonizm Yollstiindigkeit Wertphilosophie filozofia war- Wollung chcenie
zupełność Yoluntarismus tości Wart słowo
woluntaryzm Yoraussetzung Wertschatzung ocena Wortschatz słownik
Werttheorie teoria wartości
asumpcja; załoŜenie Yorbewufite Wunder cud
/ Yorbewufltsein Wesen istota; jestestwo Wiirde des Menschen godność
przedświadomość Yordersatz Wesenheit bytowość (człowieka)
przesłanka yorhanden Wesensphilosophie esencja-lizm
pozytywny (3) yorhanden sein Wesensschau wgląd w istotę Zahl liczba
istnieć Yorherwissen Widersinn niedorzeczność Zeichen znak
przedwiedza Yorkommnis Widerspruch sprzeczność Zeichenlehre semantyka
Widerspruchsatz zasada (prawo)
zdarzenie Yorsehung opatrzność Zeit czas
Yorstellung idea (IV); przed- (nie-)sprzeczności Zeitpunkt chwila
stawienie; reprezentowanie; Widerspruchsfreiheit niesprze- Zerstorung anihilacja
wyobraŜenie Yorwegnahme czność (1, 3) Ziel cel
antycypacja Widerstreit sprzeczność Zirkelbeweis błędne koło w do-
Wiederherstellung integracja wodzeniu
das Wahre prawda (Ila) Wiedereinkórperung reinkarnacja Zirkeldefinition Wędne koło w
Wahrhaftigkeit prawdomówność Wille wola definiowaniu
Wahrheit prawda; prawdziwość Wille zum Leben wola Ŝyda Zirkelschlufi błędne koło
Wahrheitsliebe prawdomówność Wille zur Macht wola mocy Zivilisation cywilizacja
Wahrheitswerte wartość (4) Willensfreiheit wolna wola Zucht dyscyplina
Wahrnehmung percepcja; spo- wirklich pozytywny (5a); realny Zuchtiuahl selekcja
strzeŜenie Wirklichkeit rzeczywistość; re- Zufall przypadek
Wahrscheinlichkeit prawdopo- alność Zufdlligkeit przypadkowość
dobieństwo Wirklichkeitsphilosophie filozo- Zufriendenheit zadowolenie
Wankelmiitigkeit zmiermość fia rzeczywistości Zurechnungsfahigkeit poczytal-
Washeit ąuidditas Wirkung czynność; działanie; ność
Wechsel przemiana skutek Zusammenhalt spójność
Wechseln zmienność Wissen wiedza Zustand stan
Wechselrede dialog Wissenschaft nauka; umiejętność Zustimmung przyświadczenie
Weile chwila (2) zuverldssig pozytywny (5d)
Wissenschaft der Wissenschaften Zweck cel
naukoznawstwo Zweckmdfligkeit celowość
Zweideutigkeit ekwiwokacja
Zweifel wątpienie
Zyklus cykl
I N D E K S OSÓB
(rozwinięty)
Indeks ten jest alfabetycznym uporządkowaniem nazwisk występujących w tekstach artykułów hasłowych. Zamiast
numerów szpalt podawane są w nim nagłówki haseł, „rozwinięcie" zaś sprowadza się do podawania przy nazwiskach
imion w pełnym brzmieniu oraz granicznych dat biograficznych (oczywiście w miarę posiadania danych).
Abelard, Piotr (ok. 1079 -1142)
filozofia chrześcijańska (a)
dialog (1)
nominalizm (1)
postpredykamenty
quaestio
sermonizm
Ach, N.
intelekcja
metoda introspekcyjna
Ackoff, Russell Lincoln (*1919)
prakseologia Adamczyk,
Stanisław (1900--1971)
kosmologia (1) Addison,
Joseph (1672-1719)
wzniosłość Adelard z Bath
[Adelhardus Ba-thoniensis]
(1090-1160)
indyferentyzm (I) Adler,
Alfred (1870-1937)
analiza egzystencji
kompensacja (1)
motywacja
psychoanaliza (2)
psychologia głębi
psychologia indywidualna
wola mocy (2) Adler,
Dankmar (1844-1900)
sztuka (2) Adomo, Theodor
Wiesengrund (1903-1969)
socjologia
transcendentny (4)
Agryppa (II w. p.n.e.)
tropy Ainezydemos z Knossos
lub z Ai-gaj (ok. 80 - schyłek I w.
p.n.e.)
tropy Ajdukiewicz, Kazimierz
(1890--1963)
antypsychologizm
definicja klasyczna
eksperyment (b) krzyŜowy
filozofia analityczna, f. a. (b)
gramatyka funktorowa
idealizm (1-2)
intersubiektywność (1)
jasność 4a)
kategorie semantyczne
konwencjonalizm (1)
logika formalna
logika pytań
pojęcie (2)
pozytywizm (3) logiczny
prawda (I-I) poznawcza
psychologizm
racjonalizm (3)
wnioskowanie (1)
znaczenie (Ic) Alain [EmUe
Augustę Chartier] (1868-1951)
feHcytologia (1)
filozofia Ŝycia (1) Alanus ab
Insulis [Alain de Lille] (ok. 1128
- ok. 1203)
godność (człowieka) (1)
Albert Wielki [Albert von Boll-
stadt], Św. (ok. 1193-1280)
filozofia chrześcijańska (a)
cjuidditas
realizm (3b) pojęciowy
samorództwo Aleksander z
Afrodyzji (ok. 200 n.e.)
podprzeciwieństwo
Aleksander z Hales [Alexander
Halensis] (ok. 1180 - 1245)
hylemorfizm
syntereza
tahula rasa Alembert, Jean le
Rond d' (1717--1783)
pneumatologia (2)
pozytywizm (1) Alexander,
Samuel (1859-1938)
emergentyzm Alkmajon
[Alkmeon] z BCroto-nu (Vn w.
p.n.e.)
izonomia Alt, Albrecht
(1883-1956)
charyzmat Althusser, Louis
(1918-1981)
strukturalizm Amahryk z Bene
(pciowa XII w. -1206)
mistycyzm (1)
panteizm (b) Ampere, Andre
Marie (1775--1836)
cybernetyka
filozofia nauki Anaksagoras z
Klazomenaj (ok. 500 - ok. 428
p.n.e.)
infinityzm (a)
nous (1)
panspermia (1) Anaksymander
z Miletu (ok. 610-546p.n.e.)
ópeiron
arche
infinityzm (a)
syngularyzm
wieczny powrót (la)
47=f
INDEKS OSÓB

Anaksymenes z Miletu (ok. 585-- antropologia (3B) filozofia teoretyczna

525 p.n.e.) apofantyczny (1) finalizm (1)
arche apofantyka fizyka (1)
makrokosmos aporemat (2) forma (lAB)
syngularyzm aporia forma organiczna
wieczny powrót (la) architektonika (1) frónesis
Andronikos z Rodosu (I w. p jte.) arystokracja (2) generatio
metafizyka Angell, James atrybut (1) habitus{l)
Rowland (1869--1949) błąd haecceitas
psychologia funkcjonalna Bóg (1-2,1-2C) hermeneutyka (1)
Antystenes z Aten (ok. 444 - brak (czegoś) (2) homonimy (1)
- 365 p.n.e.) brzydota humanizm (2B)
cynizm (1) być hyle{l)
Anzelm z Canterbury [z Ao-sty], byt hylemorfizm
Św. (1033-1109) ancilla całość (3) idea, i. (II)
theologiae (1) Bóg (II) Cogito cecha przypadkowa ignoratio elenchi
dowód ontologiczny fides celowość (1) ilość (1)
quaerens intellectum filozofia cnota (1) immanentny
chrzecijańska (a, b) realizm continuum indukcja (3)
(3) pojęciowy teologia corruptio intelekcja (1)
negatywna cykl inteligencja (lA, IBa)
Aqvist, Lennart czas (A) cykliczny, cz. (la) istota
logika pytań cząstka elementarna jakość (1)
Arkezylaos z Pitane (ok. 316/5- definicja klasyczna kalokagathta
- ok. 241/40 p.n.e.) demokracja kategoria, k. (1,2)
probabilizm (1) dialektyka (3) kategorie semantyczne
sceptycyzm (1) doskonałość (1, 2) kdtharsis (2)
Armstrong, Dawid M. (*1924) doświadczenie (1) kondycja ludzka (1)
fizykalizm (2) Aron, „drzewo Porfiriusza" kojarzenie
Raymond (*1905) dualizm (la) konieczność (IB)
filozofia historii (1) dusza (1) korelacja (1)
Arrhenius, Svante August działanie (1) kwintesencja (1)
(1859—1927) element (1, Ic) liczba (3)
panspermia Arystoteles ze energia (1) logika erotetyczna
Stagiry [Stagiry-ta] (384/3-322 entelechia (1) logika formalna (a)
p.n.e.) epagoge logika modalna
abstrakcja (I-IB) formalna epicheremat (1) metafizyka, m. (1)
abstrakt erystyka metakategorie
absurd estetyka miejsce
agregat eter (1) mikrokosmos (1)
aksjologia eudajmonizm mimesis
akt, a. (1) fakt modalność (2)
akt czysty filozofemat (1, 2) moment
akt i moŜność filozofia motor
aktualizacja filozofia druga natura (II-I)
aktywność (2) filozofia języka nawyk
analityka (1) filozofia pierwsza nieskończoność (1)
analogia (I, Ib) filozofia pojetyczna nous (2)
animal rationale filozofia praktyczna, f. p. (2) Organon (1)
filozofia prawa „osioł Buridana"
filozofia przyrody paronimy (1)
filozofia społeczna perfekcjonizm (1)
48'*
 INDEKS OSÓB

perypatetyzm tabula rasa trwanie (2)

petitio principii teologia (1) utopia (1)
phrónesis teoria (1) widzenie w Bogu
pierwszy motor topika, t. (2) wolność (3)
piękno (1, 2) transcendentaUa (2) woluntaryzm Austin,
podobieństwo ułoŜenie John (1790-1859)
polityka (2) wada filozofia prawa
posiadanie, p. (1) wieczność (1) pozytywizm prawny (a)
postpredykamenty wiedza (la) Austin, John Langshaw (1911--
poznanie (lA) właściwość (1) 1960)
prdksis wolność filozofia języka
prawda (I-I) poznawcza zło (2) filozofia lingwistyczna
predykabilia (1) zmiana performancja
predykamenty zmysł, zmysł/y/ (a) zewnę- performatyw Avenarius,
problematyczny (la) trzne Richard (1843-1896)
próŜnia zmysł wspólny, z. w. (1) doświadczenie (1) czyste
prywacja (1) Ŝyczliwość empiriokrytycyzm
przeciwieństwo Ŝywioły Arystyp z Cyreny (ok. fikcjonalizm
przeciwstawność 435 - ok. 366 p.n.e.) introjekcja (1)
przestrzeń (Ib) łiedonizm (1) Augustyn pozytywizm (2) epistemolo-
przyczyna (1) [Aurelius Augusti-nus], Św. giczny
przyczynowość (1) (354-430) sensualizm (1)
przypadłość (1,2) byt substancja (1) Awerroes [Ibn
psyche Bóg (1-2, H) Ruszd] (1126--1198)
ąuaestio cnota (1) dusza (D)
quiddiłas dialog (1) monopsychizm
rachunek nazw doświadczenie (1) natura naturans - natura na-
racjonalizm (1, 4) dusza (1) tur ata {i)
reductio ad absurdum egzemplaryzm ąuidditas Awicenna [Ibn Sina]
relacja (IBb) esprit definesse (980--1037)
relatyw estetyka angelologia (1)
rewolucja naukowa filozofia chrześcijańska (a) anioł (2)
rozumienie generacjonizm (Ib) spirytu- byt
róŜnica gatunkowa alistyczny Bóg (1-2)
ruch, r. (1), r. (Ib) wsobny historiozofia gradualizm (a)
rzecz (2) idea (V) haecceitas
samorództwo iluminacja indywidualność
scholastyczny (1) Uuminizm (1) istota (1)
serce (2) infinityzm (c) jednostkowienie
sofista kondycja ludzka (1) konieczność (lA)
sposoby istnienia logos (5) moŜliwość (3)
stan łaska, ł. (1) natura (II-I)
substancja, s. (1) natywizm (1) oczywistość (lA)
substancjalizm (1) nieśmiertelność (1) ąuidditas
substrat palingeneza (la) vis aestimativa
sylogistyka partycypacja (2) zasada jednostkowienia Ayer,
sylogizm praca Alfred Jules (1910-1989)
sympatia (2) racje zarodkowe (3) aksjologia
system filozoficzny samopoznanie (2) emotyTvizm
sztuka (1) teologia negatywna kognitywizm
sztuki wyzwolone traducjanizm (b) duchowy
świadomość
35 — Słownik filozoficzny 49"
INDEKS OSÓB

Bachelard, Gaston (1884-1962) autentyczność (2c) Barthes, deontologia (2)

filozofia otwarta Bacon, Roland (1915-1980) hedonizm (1)
Francis (1561-1626) strukturalizm Barthez, Paul- rachunek przyjemności
antycypacja (2) Joseph (1734r-1806) utylitaryzm
eksperyment krzyŜowy witalizm (B) Bateson, uŜyteczność (1) Bergson,
ekwiwokacja William (1861-1926) Henri (1859-1941)
elitaryzm (1) genetyka biologizm (2)
etos (2) mutacjonizm Baumgarten, czas (Ic, 5)
idol (3) Alexander Gott-lieb (1714-1762) dana (1)
indukcjonizm (a) apercepcja (1) doświadczenie (1)
jaskinia (2) czynnik M dynamizm (1)
kairós (1) estetyka Bautain, Louis Eugene dysocjacja (1)
natura naturans - natura na- Marie (1796-1867) elan vital
turata (1) fideizm, f. (1) ewolucja twórcza
nauka (IB) tradycjonalizm Bavink, filozofia Ŝycia (2)
Organon (1) Bernhard (1879-1947) homofaber (1)
pragmatyzm (3) filozofia przyrody (3C) holizm (1)
przeciwstawność Bayet, Albert (1880-1961) hormizm
racjonalizm etologia (1) immediatyzm
utopia (1) etos (2) Bayle, Pierre instynkt (2)
wolność (2) Bacon, Roger (ok. (1647-1706) intuicja (3)
1210 -1294) deizm intuicjonizm (4)
iluminacja dualizm Bazarów, Władimir ja (6)
iluminizm (1) Baer, Karl Ernst Aleksandrowicz (1874-1939) kognitywizm
von (1792-1876) empiriomonizm Bazyli libertyzm
ortogeneza Bahr, Hermann Wielki (ok. 330 - 379) metafizyka
(1863-1934) demiurg (2) Bazylides z mistycyzm (1)
modernizm Bain, AIexander Aleksandrii (koniec Iw. n.e.) modernizm (1)
(1818-1903) gnostycyzm (1) moment (Ib) teraźniejszy
asocjacjonizm metempsychoza Beattie, ogląd (c) pozapojęciowy
etologia (1) James (1735-1803) pragmatyzm (3)
scjentyzm (1) Bakunin, Michaił filozofia zdrowego rozsad-ku(l) schemat (1) d)mamiczny
Aleksandrowicz (1814^1876) Bechterew, Władimir M. (1857-- system filozoficzny
anarchizm (b) kolektjrwisty- 1927) trwanie (3)
czny Baldwin, James Mark (1861- refleksologia Beckner, zmiana Berkeley, George
1934) Morton Orvan (*1928) (1685-1753)
akomodacja (2) politypiczność Bell, Arthur akosmizm
pankalizm aive Heward (1881--1964) dialog (1)
sensualizm Ballanche, Pierre formalizm (Ic) estetyczny epistemologia (2)
Simon (1776--1847) Belnap, Nuel Dinsmore (*1930) idea (IVc)
palingeneza (Id) Bardezanes logika pytań Benedict, Ruth idealizm (I-IB) subiektywny,
Syryjczyk [Bar Dai-san](154- F. (1887-1948) i. (I-2A) immanentny
ok.222) antropologia (2) kulturowa immanentyzm (2)
gnostycyzm (1) Bar-Hillel, postawa (2) apollińska - dio- immaterializm, i. (b)
Yehoshua (1915-1975) nizyjska Bentham, Jeremy (1748- mentalizm (1)
gramatyka fiinktorowa 1832) nominalizm (Ib) umiarko-
kategorie semantyczne wany
Barker, Stephen Francis (*1927) sensualizm, s. (1)
antyindukcjonizm Barth, soUpsyzm (2)
Heinrich (1890-1965) substancja (1) Bernard z
Clairvaux, św. (1090--1153)

SO''

mistyka (1) Bertalanffy, Ludwig
von (1901--1972) biologia
teoretyczna ekwifinalność
organizmalizm ogólna teoria
systemów Biegański, Władysław
(1857--1917) analogia (Ib)
prewidyzm Bieliński, Wissarion
G. (1811--1848) inteligencja (3)
Bierdiajew, Nikołaj Aleksan-
drowicz (1874-1948)
autentyczność (2c)
ja Binet, Alfred (1857-
1911)
metoda introspekcyjna
Binswanger, Ludwig (1881-1966)
analiza egzystencjalna (1,2)
Blanshard, Brand (1892-1987)
prawda (I-2a) poznawcza
Blaustein, Leopold (1905-1944)
naoczność
przeŜycie (3) estetyczne
BlechsChmidt, Erich
ontogeneza Bleuler, Eugen
(1857-1939)
mnemizm Blondel, Maurice
(1861-1949)
aktywizm (1)
filozofia czynu (3)
filozofia religii
immanencja (C)
modernizm (2)
pragmatyzm (2) francuski
wola chcąca - wola chciana
Bloomfield, Leonard (1887-1949)
filozofia języka
gramatyka struktur frazowych
Blount, Charles (1654-1693)
deizm (la, 2) Bławatska,
Helena Pietrowna (1831-1891)
teozofia (2) Boas, Franz
(1858-1942)
antropologia (2) kulturowa
Bobbio, Norberto (*1909)
pozytywizm prawny (a)
Boecjusz [Anicius Manlius Se-
verinus Boethius] (ok. 480 --
524)
asumpcja (a)
filozofia chrześcijańska (a)
konsekwencja (1)
mikrokosmos (1)
natura (II-I)
osoba (1)
scholastyczny (1)
sztuki wyzwolone Bogdanów,
Aleksandr Aleksandrowicz [A.
Malinowski] (1873--1928)
empiriomonizm Bohme,
Jakob (1575-1624)
emanatyzm
mistycyzm (1)
teozofia (1) Bohr, Niels
Henrik (1885-1962)
filozofia przyrody (3B)
mikrokosmos (2) Boileau-
Despreaux, Nicolas (1636-1711)
wzniosłość Bolingbroke, Henry
St. Jołm (1678-1751)
deizm (Ib, 2)
historiozofia Bolyai,
Janos (1802-1860)
geometria Bolzano, Bernard
(1781-1848)
fenomenologia (3)
heurystyka (1)
monady zm (1)
realizm (3) pojęciowy
sąd (2) Bonald, Louis Gabriel
Ambroise de (1754-1840)
tradycjonalizm Bonawentura
[Giovanni Fidan-za], Św. (ok.
1217-1274)
ancilla theologiae (1)
egzemplaryzm
estetyka
filozofia chrześcijańska (a, b)
hylemorfizm
Uuminizm (1)
mistyka (1)
racje zarodkowe (4)
Bondi, Hermann (*1919)
INDEKS OSÓB
stan stacjonarny (2)
Wszechświat Bongard,
Michaił Mojsiejewicz
teoria informacji (c) Bonnet,
Charles de (1720-1793)
ewolucja Bonnetty, Augustin
(1798-1879)
fideizm (1)
tradycjonalizm , Boole,
George (1815-1864)
algebra Boole'a
algebra logiki
logika formalna (b)
rachunek zbiorów Bopp,
Franz (1791-1867)
językoznawstwo Bosanquet,
Bernard (1848-1923)
idealizm (I-IB)
sztuka (2) Bosković, Rudjer
Josip (1711--1787)
atomizm (Ib) dynamiczny
Boutroux, Errule Etienne (1845--
1921)
Cogito
kontyngentyzm
przygodność (2) Bowne,
Borden Parker (1847--1910)
personalizm Boyle,
Robert (1627-1691)
atomizm
materializm
mechanicyzm Bradley, Francis
Herbert (1846--1924)
absolutyzm (4)
formalizm (Ic) estetyczny
idealizm (I-IB) subiektywny
Breal, Michel ([ules Alfred) (1832-
-1915)
semantyka Brentano, Franz
(1838-1917)
aksjologia
akt (2)
aprioryzm (Ib) umiarkowany
fenomenologia (3)
intencjonalizm (2)
intencjonalność
psychologizm
reizm
treść (5)
51*
INDEKS OSÓB
Bridgman, Percy William (1882-
-1961)
operacjonizm Brightman,
Edgar Sheffield (1884-1953)
personalizm Brillouin, Leon
(1889-1969)
teoria informacji (b) Broad,
Charles Dunbar (1887--1971)
emergentyzm Brouwer,
Luitzen Egbertus Jan (1881-
1966)
intuicjonizm (6) Brown,
Thomas (1778-1820)
filozofia zdrowego rozsad-
ku(l)
kojarzenie Brunner, Emil
(1889-1966)
aktualizm (3) Bruno,
Giordano (1548-1600)
hylozoizm
infinityzm (a)
mikrokosmos (1)
monada (1)
monadyzm (1)
panpsychizm
panteizm (b) Brunschvicg,
Leon (1869-1944)
idealizm (I-2B) krytyczny
Brzozowski, Stanisław Leopold
(1878-1911)
modernizm (1)
światopogląd Buber, Martin
(1878-1965)
filozofia religii
ja
miłość (3) kosmiczna
Buchner, Ludwig (1824-1899)
materializm (la) Buffier,
Claude (1661-1737)
filozofia zdrowego rozsad-
ku(l) Biihler, Karl Ludwig (1879-
1963)
metoda introspekcyjna
Bultmann, Rudolf (1884^1976)
hermeneutyka (3)
mit(l) Buridan, Jan (przed
1300 - po 1358)
ekwilibryzm
impetus
52''
„osioł Buridana" Burkę,
Edmund (1729-1797)
estetyka
wzniosłość Butler,
Joseph (1692-1752)
zmysł moralny
Cabanis, Pierre-Jean Georges
(1757-1808)
ideologia (I) Calderwood,
Henry (1830-1897)
filozofia zdrowego rozsad-ku(l) (1904-1965)
Callot, Śmile
filozofia biologii Campanella,
Tommaso (1568--1639)
mikrokosmos (1)
millenaryzm (2)
panteizm (b)
utopia (1) Camus, Albert
(1913-1960)
rozpacz (1) Cantor, Georg
(1845-1918)
idealizm (I-I A) obiektywny
teoria mnogości Cardano,
Gerolamo (1501-1576)
mikrokosmos (1) Carlyle,
Thomas (1795-1881)
aktywizm (1)
elitaryzm (2)
moralizm (1)
supranaturalizm Carnap,
Rudolf (1891-1970)
być
filozofia analityczna, f. a. (b)
fizykalizm (1)
funktor (1)
hipotetyzm
indukcjonizm (b)
nonsens (3)
pozytywizm (3) logiczny
reaUzm (1)
sensowność (2) empiryczna
termin (4c) dyspozyc5^ny
Carr, Harvey A. (1873-1954)
psychologia fimkcjonakia
Carrel, Alexis (1873-1944)
czas (4) Cassirer, Ernst
(1874-1945)
antropologia (3B) obiekty-
wistyczna
antynaturalizm
filozofia kultury
funkcjonalizm (1)
mit (1)
symbolizm (2) Cattell, James
McKeen (1860--1944)
psychologia funkcjonalna
Chalcydiusz (koniec HI lub po-
czątek IV w. n.e.)
opatrzność (I) Charkiewicz,
Aleksandr Aleksandrowicz
teoria informacji (c)
Chateaubriand, Francois Renę de
(1768-1848)
ideologia (I) Chenu, Marie-
Dominique (1895--1990)
personalizm
praca (C) Chevalier, Jacques
(1882-1962)
„zakład" Pascala Chmurzyński,
Jerzy Andrzej (n929)
instynkt (5) Chomsky, Noam
Avram (*1928)
antypsychologizm
baza (2)
filozofia języka
gramatyka (a) uniwersalna
gramatyka generatywna
gramatyka generatywno--
transformacyjna
językoznawstwo
kompetencja (językowa)
performancja
struktura (1) językowa Chryzyp
z Soloj (281/78-208/ /205 p.n.e.)
epoche
stoicyzm (1) Chubb, Thomas
(1679-1747)
deizm (2) al-Chwarizmi [al-
Chorezmi], Muhammad ibn Musa
(IX w. n.e.)
algebra
algorytm Chwistek, Leon
(1884-1944)
formizm (1)
polirealizm

teoria typów Cieszkowski,
August (1814-1894)
Bóg (1-2)
filozofia czynu (2)
historiozofia
mesjanizm
mistycyzm (1)
paUngeneza (le) Claparede,
Edouard (1873-1940)
ekstraspekcja
jaźń
mentalizacja
psychologia funkcjonalna
Ciarkę, Samuel (1675-1729)
deizm (2) Clauberg, Jean
(1622-1655)
okazjonalizm
ontologia Clausiiis, Rudolf
Emanuel (1822--1888)
entropia Clifford, William
Kingdom (1845-1879)
epifenomenalizm Cohen,
Hermann (1842-1918)
idealizm (I-IA) obiektywny
racjonalizm (4) Coleridge,
Samuel Taylor (1772--1834)
forma organiczna
pesymizm Collingwood, Robin
George (1889-1943)
historyzm Collins, John
Anthony (1676--1729)
deizm (2) Comte, Augustę
(1798-1857)
altruizm, a. (1)
filozofia pozytywna
finalizm (1)
fizyka (3) polityczna
humanitaryzm (2)
instrumentalizm (1)
metafizyka (3)
metoda introspekcyjna
niepoznawalność
nieśmiertelność (3) subiek-
tywna
organicyzm (2)
organizm (2)
postęp (2)
pozytywizm, p. (1)
pozytywny (5)
socjologia
soUdamość, s. (IB) Condillac,
Etienne Bennot de (1715-1780)
definicja nominalna
definicja realna
instytucja
nominalizm (la) radykalny
projekcja (2)
sensualizm (1)
wraŜenie Condorcet, Antoine
Nicolas (1743-1794)
historiozofia
perfekcjonizm (1)
Congar, Yves (1904-1995)
teologia (2) Comad-Martius,
Hedwig (1888--1966)
Dasein (1-2)
fenomenologia (3) Cooley,
Charles Horton (1864--1929)
grupa (2) społeczna
interakcjonizm (3) symboli-
czny Cope, Edward Drinker
(1840--1897)
archaeus
ortogeneza Cordemoy, Geraud
de (1620--1684)
okazjonalizm Cournot, Antoine
Augustin (1801-1877)
probabiUzm (2)
przypadek (1) Cousin, Yictor
(1792-1867)
eklektyzm (2)
percepcjonizm (1)
spirytualizm Couturat, Louis
(1868-1914)
algebra Boole'a (2)
algebra logiki
logistyka
Craig, W.
zoopsychologia Cramer,
Wolfgang (*1901)
filozofia transcendentalna (3)
INDEKS OSÓB
Cresswell, Maxwell J.
kategorie semantyczne Croce,
Benedetto (1866-1952)
ekspresja (1)
estetyka
filozofia kultury
filozofia sztuki (1)
historiozofia
historyzm
intuicja (4) Crusius, Christian
August (1715--1775)
noologia (1) Cudworth,
Ralph (1617-1688)
hylozoizm
teizm Cuenot, Lucien Claude
(1866--1951)
adaptacja (1)
preadaptacja Cyceron [Marcus
Tullius Cicero] (106-43 p.n.e.)
cnota (1)
humanizm
istota
izonomia (1)
moralny Cyprian z Kartaginy
[Caius Tha-sdus Caedlius
Cyprianus], św. (ok. 200/210-
258)
tradycja (2b) Czekanowski,
Jan (1882-1965)
antropologia (1) przyrodnicza
Czemyszewski, Nikołaj Gawri-
łowicz (1828-1889)
antropocentryzm (d) aksjo-
logiczny
antropologizm CzeŜowski,
Tadeusz (1889-1981)
abstrakcja (4)
aksjologia
formalizacja (1)
generalizacja(l)
probabilizm (2)
przypadłość (2)
transcendentalia (3)
Dante Alighieri (1265-1321)
miłość (3) kosmiczna „osioł
Buridana"
Darwin, Charles Robert (1809-
53"
INDEKS OSÓB

-1882) czna Dennett, Daniel metoda analityczna

biologizm (1, 2) (*1942) metoda transcendentalna
etologia (1) fizykalizm (2) Derrida, modus (2)
ewolucja Jacąues (*1930) morę geometrico
historyczność (3b) postmodernizm myślenie (3)
monery poststrukturalizm Descartes, natura (11-2)
polimorfizm (1) antropolo- Renę [Kartezjusz] (1596-1650) natywizm (1)
giczny apercepcja (1) nicość
selekcja, s. naturalna aprioryzm (Ib) umiarkowany nieskończoność (2A) aktualna
wola mocy (1) automatyzm (4) nominalizm (Ib) umiarko-
zoopsychologia Davenport, Bóg (1-2) wany
Charles Benedict (1866-1944) ciało (1) oczywistość (IBb) podmio-
preadaptacja Dawid z Dinant cogitałio (2) towa
(XII / XIII w., t ok. 1210) Cogito paralelizm (1)
hylemorfizm deizm (la, 2) paralogizm (2)
panteizm (b) Dawson, doskonałość (1) praca
Christopher (1889--1970) doświadczenie (1) prawda (I) poznawcza
filozofia historii (1) dowód ontologiczny prostota (1)
Dąbrowski, Kazimierz (1902-- dualizm (Ib) próŜnia
1980) dynamizm (2) przekonanie
dezintegracja (3) pozytywna dyskurs przestrzeń (Ic)
psychologia humanistyczna De eklektyzm (2) racjonalizm (1, 2, 4)
Morgan, Augustus (1806--1871) eminentny res cogitans, res extensa
algebra logiki Delacroix, epistemologia (2) rozciągłość
Eugene (1798-1863) filozofia chrześcijańska (b) sceptycyzm (Ib) metodyczny
sztuka (2) Deleuze, Gilles filozofia pierwsza soUpsyzm (2)
(1925-1995) filozofia procesu spitytualizm (b) dualistyczny
ewentyzm geometria substancja (1)
postmodernizm Demokryt z gramatyka (a) uniwersalna substancjalizm (1)
Abdery (ok. 465 -- ok. 360 p.n.e.) heurystyka (1) synteza (2)
ataraksja idea (IVa, V) świadomość (1)
atom (1) idealizm, i. (I), i. (1-2) teoria poznania
atomistyka (1) illacjonizm (1) wątpienie (1)
demokracja infinityzm (c) woluntaryzm (2)
dusza (1) instrumentalizm (1) wrodzony (1)
eutymia intelekcja (2) wyraźność (1)
hylemorfizm intelektualizm (3) zdrowy rozsądek (2)
idea (HI) interakcjonizm (1) obustronny Dessoir, Max (1867-1947)
idol(l) introspekcjonizm (2) filozofia sztuki (2)
materializm (la) intuicja (1) podświadomość (1) Destutt de
mikrokosmos ja (1) myślące Trący, Antoine Louis (1754-1836)
mimesis jasność (2, 3) ideologia, i. (I) Dewey,
odbitka (1) kategoria (1) John (1859-1952)
racjonalizm (1) kogitacjonizm aksjologia
serce (1) Dempf, Alois kojarzenie instrumentalizm (2)
(1891-1976) konceptualizm (1) pragmatyzm (1)
antropologia (3b) metafizy- kreacja (1) prawda (I-2b) poznawcza
materia (2) psychologia funkcjonalna
mathesis unwersalis sensualizm Dilthey, Wilhelm
mechanicyzm (1) (1833-1911)
metafizyka
54'^

antropologia (3A)
antynaturalizm
filozofia egzystencji
filozofia kultury
filozofia Ŝyda (2)
forma wewnętrzna
hermeneutyka (1,2)
historyczność (2)
historyzm, h. (4)
psychologia rozumiejąca
refleksja
rozumienie
socjologia
struktura
światopogląd Dingler, Hugo
(1881-1954)
konwencjonalizm (1) Diogenes
z Synopy (ok. 413 -- 323 p.n.e.)
cynizm (1)
filozofia Ŝycia (1) Dirac, Paul
Adrien (1902-1984)
antymateria Dobrow,
Gennadij Michajłowicz
naukoznawstwo Dobzhansky,
Theodosius (1900--1975)
ewolucja (II-2B)
ewolucjonizm (2b)
kompozycjonizm
DoUard, John (1900-1980)
agresja Domański,
Juliusz (*1927)
godność (człowieka) (1)
filozofia
necessytaryzm
Ŝywina
Donagan, A.
filozofia dziejów
filozofia historii (1)
Dray, W. H.
filozofia dziejów
filozofia historii (1)
Driesch, Hans (1867-1941)
entelechia (3)
witalizm, w. (B), w. (a) onto-
logiczny Drobisch, Moritz
Wilhelm (1802-1896)
analogia (Ib) Droysen, Johann
Gustav (1808--1884)
filozofia historii (1)
historyka Duhem, Pierre
(1861-1916)
energetyzm
instrumentalizm (3)
konwencjonalizm (1)
Duhring, Eugen (1833-1921)
filozofia rzeczywistości (2)
Dumery, Henry (*1920)
henologia Duns Szkot, Jan
[Johannes Duns Scotus] (ok. 1266
-1308)
angelologia (1)
Bóg (1-2)
„brzytwa Ockhama"
bytowość (2)
dowód ontologiczny
filozofia chrześcijańska (a)
haecceitas
hylemorfizm
jednostkowienie
modus (1)
natura (n-1)
nieskończoność (2A) aktualna
„osioł Buridana"
perseitas
rzeczywistość
teonomizm
woluntaryzm (3) Dupont de
Nemours, Pierre-Sa-muel (1739-
1817)
fizyka (3^ społeczna
Durkheim, Emile (1858-1917)
anomia (2)
etologia (1)
fakt (5) społeczny
kognitywizm
sacrum (2)
socjologia
socjologizm (1), s. (la) ety-
czny
soUdamość (lA)
świadomość zbiorowa (1)
Ebbinghaus, Hermann (1850--
1909) asocjacjoriizm Eckhart,
Johannes [Meister Eckhart] (ok.
1260 - ok. 1327) emanatyzm
mistycyzm (1)
INDEKS OSÓB
Eddington, Arfhiir Stanley (1882-
-1944)
Wszechświat
Eibl-Eibesfeldt,I.
etologia (2) Eimer, Theodore
(Gustav Heinrich) (1843-1898)
ortogeneza Einstein, Albert
(1879-1955)
czas (2b)
filozofia przyrody (3B)
kosmologia (2b)
relatywizm (4) fizykalny
teoria względności (2)
Eisler, Rudolf (1873-1926)
panpsychizm Eliade, Mircea
(1907-1986)
filozofia religii
mit (1)
sacrum (1) EHot, George [Mary
Ann Evans] (1819-1880)
melioryzm Elzenberg,
Henryk (1887-1967)
aksjologia
przeŜycie (3) estetyczne
Emerson, Ralph Waldo (1803--
1882)
mistycyzm (1)
transcendentalŁzm (1)
Empedokles z Aksargas (ok. 492
- ok. 432 p.n.e.)
element (la)
kwintesencja (1)
makrokosmos
metempsychoza
miłość (1)
odbitka (1)
Ŝywioły Engelhardt, Władimir
Aleksandrowicz (1894- )
integratyzm Engels, Friedrich
(1820-1895)
dialektyka (7)
ewolucjonizm (1)
ideologia (II)
materializm (Ib) dialektyczny
ruch (2) Epiktet z Hierapolis
(ok. 50 -- ok. 130)
filozofia Ŝycia (1)
stoicyzm (1)
55"
INDEKS OSÓB

Epikur (341-270 p.n.e.) -1887) werysymilizm Flewelling,

adiafora dusza świata (2) Ralph Tyler (1871--1960)
ataraksja finalizm (1) personalizm Focillon, Henri
atom (1) panpsychizm Joseph (1881--1943)
atomistyka (1) paraleMzm (2) formalizm (Ic) estetyczny
atomizm (la) mechanicysty- psychofizyka Fenelon, Fogazzaro, Antonio (1842-1911)
czny Francois de Salignac de la Mothe modernizm (2) Foucault,
element (la) (1651-1715) Michel (1926-1984)
hedonizm (1) egoizm (1) episteme (2)
idea (HI) kwietyzm (1) Fenichel, poststrukturalizm
idol (1) Otto (1897-1946) praca (B)
izonomia (1) mechanizmy obronne (Ib) strukturalizm Fouillee,
materializm (la) Ferguson, Adam (1723-1816) Alfred (1838-1912)
próŜnia funkcja (4) społeczna Ferrier, idee-siły (2)
wolność Erazm z Rotterdamu James Frederick (1808--1864) metafizyka (4) Fourier,
(1469-1536) epistemologia Feuerbach, Charles (1772-1837)
dialog (1) Erdmann, Johann Ludwig Andreas (1804-1872) filozofia czynu (2)
Eduard (1805--1892) alienacja (2) religijna Fourniere, Eugene
monadologia (2) antropocentryzm (d) aksjo- idealizm społeczny Fox,
panlogizm logiczny Sidney Walter (*1912)
psychologizm Eriugena, Jan antropologizm integratyzm
Szkot (ok. 810 --ok. 877) antropoteizm konstrukcjonizm (3) Franki,
ancilla theologiae (1) ateizm (a) teoretyczny Yictor E. (1905-1997)
apokatastaza (2) filozofia rzeczywistości (2) analiza egzystencjalna (1)
filozofia chrześcijańska (b) ja analiza egzystencji
immateriaUzm (a) personalizm duch (2)
mistycyzm (1) sceptycyzm (Id) religijny wiara (2) Franklin, Benjamin
panenteizm Feyerabend, Paul Karl (1924-- (1706-1790)
realizm (3) pojęciowy 1994) antropologia (SB)
teologia negatywna Espinas, anarchizm metodologiczny deizm (2)
Alfred-Yictor (1844--1922) antyindukcjonizm Fichte, homofaber (1) Frechet, Renę
prakseologia Eubulides z Johann Gottlieb (1762--1814) Maurice (1878--1973)
Miletu (IV w. p.n.e.) aktywizm (1) prawdopodobieństwo (1)
paradoks (1) Eucken, Rudolf antropocentryzm (c) teorio- Fredegisus (VIII w.)
(1846-1926) poznawczy realizm (3) pojęciowy
aktywizm (2) Bóg (1-2,1-2B) Fredro, Aleksander (1793-1876)
czyn (2) czyn (2) „osioł Buridana" Frege,
metafizyka (4) filozofia czynu (1) Gottlob (1848-1925)
noologia (4) Eudemos z idealizm (I-IB) antypsychologizm
Rodosu (IV/III w. p.n.e.) ja (4) absolutne asercja (1)
metafizyka Euklides (ok 365 - racjonalizm (4) filozofia języka
ok 300 p.n.e.) substancjalizm (1) Filon z logicyzm
element (Ib) Aleksandrii (ok. 25 p.ae.--50n.e.) logika formalna (b)
geometria demiurg (1) metajęzyk
gradualizm (a) pojęcie (2)
Fages, Jean-Baptiste logos (3) predykat
strukturalizm (b) Fechner, zło (1) Filon z Laryssy (II-I psychologizm
Gustaw Theodor (1801- w. p.n.e.) rachunek zdań
sąd (2)

56'

sens (3) Frenkel, Karol
(1891-1920)
nauka o moralności (2)
Freud, Sigmund (1856-1939)
agresja
analiza egzystencji
ego
eros (3)
filozofia kultury
id
instynkt (4)
libido (a)
miłość (5)
motywacja
nieświadomość (1) jednost-
kowa
popęd
przedświadomość (1)
psychoanaliza (1, 2, 3)
psychologia analityczna
psychologia głębi
sublimacja
świadomość (1)
tłumienie Friedmann,
Aleksander A. (1888--1925)
Wszechświat Frohschammer,
Jakob (1821--1893)
generacjonizm (1)
Fromm, Erich (1900-1980)
miłość (5) Fry, Roger
(1866-1934)
formalizm (Ic) estetyczny
Fulgencjusz z Ruspe (467-533)
generacjonizm (Ib) spirytu-
alistyczny
Gadamer, Hans George (1900--
1994)
hermeneutyka (3)
interpretacja (1) Galileusz
[GalUeo Galilei] (156^ -1642)
epistemologia (2)
prostota (2)
próŜnia
zasada ekonomiczności
Galois, Evariste (1811-1832)
grupa (1) Galton, Francis
(1822-1911)
eugenika
obraz (3) typiczny Gamow,
George Anthony (1904--1968)
Wszechświat Garin,
Eugenio (*1909)
humanizm (1) renesansowy
Garnier, Adolphe (1801-1864)
filozofia zdrowego rozsad-
ku(l) Gassendi, Pierre [P.
Gassend] (1592-1655)
atomistyka (1)
próŜnia Gawęcki, Bolesław
Józef (1889--1984)
energetyzm (b) dualistyczny
panpsychizm Geach, Peter
Thomas (*1916)
asercja
kategorie semantyczne
Gehlen, Arnold (1904-1970)
antropologia (3a) filozoficzna
GeUiusz [Aulus Gellius] (II w.)
humanizm Gentile, Giovanni
(1875-1944)
aktualizm (3), a. (4) episte-
mologiczny Geoffroy Saint-
Hilaire, Etienne (1772-1844)
etologia (2)
ontogeneza Gerbert z Aurillac
[papieŜ Sylwester II] (t 1003)
realizm (3) pojęciowy
Geulincx, Arnold (1624-1669)
okazjonalizm
Giedymin, Jerzy
antyindukcjonizm' Gilbert de
la Porree (ok. 1070 --1154)
konformizm (1) Gilson,
fitienne (1884-1978)
filozofia bytu
filozofia chrześcijańska, f. eh.
(b)
filozofia wieczysta
personalizm
sąd (IB)
teoria poznania Gioberti,
Yincenzo (1801-1852)
ontologizm, o. (1) Gobineau, 869)
(Joseph) Arthur de
INDEKS OSÓB
(1816-1882)
rasa Goclenius, Rodolphus
[Rudolf Gockel] (1547-1628)
eminentny
krytyka (2)
ontologia
psychologia Godeł, Kurt
(1906-1978)
arytmetyzacja
klasa (1)
system dedukcyjny Godwin,
William (1756-1836)
anarchizm (a) ind)?widuali-
styczny Goethe, Johann
Wolfgang von (1749-1832)
demiurg (2)
filozofia Ŝyda (2)
forma organiczna
forma wewnętrzna
humanizm (3)
nadczłowiek
panpsychizm Gogacz,
Mieczysław (*1926)
filozofia bytu Gogarten,
Friedrich (1887-1967)
aktualizm (3) Gold,
Thomas (n920)
Wszechświat Goldmann,
Lucien (1913-1970)
strukturalizm Goldschmidt,
Richard Benedikt (1878-1958)
ewolucja (n-2B)
ewolucjonizm (2a) Goldstein,
Kurt (1878-1965)
samourzeczywistnienie
Gonseth, Ferdinand (1890-1975)
aporia
filozofia otwarta
idoneizm Gorgiasz z Leontinoj
(ok. 475 -- ok. 375 p.n.e.)
humanizm (2A)
nihilizm (1)
sofista (1) Gotszalk
[Gottschalk] z Orbais (ok. 803-
przeznaczenie (3) Grabmann,
Martin (1875-1949)
scholastyczny (1)
57*
INDEKS OSÓB

Grave, Jean (1854-1939) homoteizm. intuicjonizm (4)

anarchizm (c) komunistyczny monery metafizyka (5)
Groddeck, George (1866-1934) ontogeneza ontologia (3)
id Grotę, George (1794-1871) palingeneza (2) realizm (1)
pankosmizm Grotius, Hugo tworzjrwo (1) Haldane, John wartość (2) Hartshome,
[Huig de Groot] (1583-1645) Burdon Sander-son (1892-1964) Charles (1897- )
filozofia prawa holizm (1) Hamann, Jean panenteizm Harvey, William
prawo (IG) narodów Georges (1730--1788) (1578-1657)
Grzegorz I Wielki, św. (590-604) filozofia wiary (1) ontogeneza Hebb, Donald
generacjonizm (Ib) spirytu- filozofia Ŝycia (2) Olding (^1904)
alistyczny Grzegorz z Nazjanzu, teozofia (1) Hamelin, Octave behawioryzm Hegel, Georg
św. (ok. 329 - ok. 390) (1856-1907) Wilhelm Friedrich (1770-1831)
apokatastaza (2) sensualizm Hamilton, alienacja, a. (1)
filozofia chrześcijańska (a) William (1788-1856) antropocentryzm (c) teorio-
Grzegorz z Nyssy, św. (335 --ok. filozofia zdrowego rozsad- poznawczy
399) ku(l) antyteza (3)
apokatastaza (2) noologia (3) apolliński
filozofia chrześcijańska (a) percepcjonizm (1) Bóg (1-2)
godność (człowieka) (1) Hampshire, Stuart N. (*1914) byt
immateriaUzm (a) Guardini, filozofia lingwistyczna Dasein, D. (1-2)
Romano (1885-1968) Handelsman, Marceli (1882-- dialektyka (6, 7)
filozofia religii Guericke, 1962) dowód ontologiczny
Otto von (1602-1686) filozofia historii (1) duch (3)
plenizm historyka Hare, Richard duch świata
próŜnia GuiKord, Joy Paul Mervyn (*1919) estetyka
(1897- ) emotywizm ewolucjonizm (1)
intelekt (2) Guillaume, Paul filozofia lingwistyczna fenomenologia (2)
(1878-1962) kognitywizm filozofia czynu (2)
ekstraspekcja Guizot, metaetyka filozofia ducha (1)
Francois (1787-1874) Harre, Romano filozofia dziejów
klasa (3) społeczna Guthrie, realizm (1) Hartley, David filozofia historii
Edwin Ray (1886-1959) (1705-1757) filozofia przyrody (2)
motywacja Guyau, Jean asocjacjonizm historiozofia
Marie (1854-1888) atomizm (3) Hartley, Ralph historyczność (2)
anomia (1) Yinton Lyon (1888- ) historyzm
biologizm (5) teoria informacji (b) idea (Ic)
etologia (1) Hartmann, Eduard von (1842-- idealizm (I-I A) obiektywny
sankcja (1) 1906) innobyt
sensualizm (2) aksjologia inność, i. (2)
socjologizm (Ib) estetyczny nieświadomość (2) kategoria (3)
panpsychizm materializm (Ib)
Haacke, Wilhelm (1855-1912) pesymizm (1) mentalizm (1)
ortogeneza Haeckel, Ernst woluntaryzm Hartmann, mesjanizm
(1834-1919) Nicolai (1882-1950) moralność panów - moralność
antropomorfizm aksjologia niewolników
autogonia (1) aporia niebyt (2)
ewolucjonizm (1) Dasein (1-2) panlogizm, p. (1)
filogeneza fenomenologia (3) panteizm (d)
filozofia przyrody (2) immanencja (C) postawa (2) apoUińska - dio-
niz)rjska
powszechniki (2)

58=*
 INDEKS OSÓB

przeciwieństwo (2) zoopsychologia Heisenberg, Herder, Johann Gottfried von

racjonalizm (4) Werner Carl (1901--1976) (1744-1803)
synteza (4) filozofia przyrody (3B) duch świata
sztuka (2) indeterminizm (Ib) em.ocjonalizm
teoria poznania schemat (2) przewidywania filozofia dziejów
teza (2) Hellin, Jose (1883- ) filozofia historii
triada kosmologia (1) Helmholtz, filozofia wiary (1)
wolność (2) Hermann Ludwig Ferdinand von filozofia Ŝycia (2)
zmiana Hegezjasz (III/II (1821-1894) historiozofia
w. p.n.e.) natywizm, n. (1) Helmont, Jan metempsychoza
pesymizm (1) Heidegger, Baptista van (1577--1644) nadczłowiek
Martin (1889-1976) archaeus panpsychizm
adekwacja samorództwo Helvetius teozofia (1)
aletheia jHelwecjusz], Claude Adrien Hermogenes (II w. n.e.)
alienacja (3) (1715-1771) gnostycyzm (1) Herodot
analityka (3) egzystencjalna egoizm (1) pierodotos z Hahkar-nasu] (485 -
analiza egzystencjalna (1,2) materializm (la) Hempel, ok. 425 p.n.e.)
antropocentryzm (b) ontolo- Carl Gustav (*1905) historia Herschel, John
giczny behawioryzm Hengstenberg, Frederick (William) (1792-1871)
antropologia (3b) metafizy- Hans-Eduard (*1904) indukcjonizm (b) Hertwig,
czna antropologia (3b) metafizyczna Oskar von (1849-1922)
antycypacja (4) Heraklit z Efezu (ok. 540 - 480 biologia ogólna Hess,
apofantyczny (2) p.n.e.) Moses (1812-1875)
autentyczność (2c) apokatastaza (1) filozofia czynu (2)
bycie arche Hesse, Mary B.
Dasein (II) być realizm (1) Hieronim
egzystencja (2) dusza (1) [Hieronymus], św. (ok. 331-420)
egzystencjalizm eon (1) syntereza Hilbert, David
faktyczność (2) filozofia języka (1862-1943)
fenomenologia (3) harmonia (1) deskr)^cja (2b)
filozofia egzystencji konieczność formalizm (2)
hermeneutyka (4) logos (1) liczba (4)
historyczność (2) makrokosmos metamatematyka Hintikka,
infinityzm (d) necessytaryzm (Kaarlo) Jaakko Q\x-hani)
interpretacja (1) serce (1) (n929)
izomorfizm (1) lingwistycz- wariabilizm indukcjonizm (b) Hipolit
no-ontologiczny wieczność (1) Rzjmiski, św. (III w. n.e.)
ontologia (1, 5) wieczny powrót (Ic, Id) tradycja (2b) Hippiasz z
postmodernizm Herbart, Johann Friedrich (1776-- Elidy (V-IV w. pji.e.)
realizm (1) 1841) sofista (1) Hobbes, Thomas
się apercepcja (1) (1588-1679)
sytuacja (2) asocjacjonizm biologizm (5)
śmierć (3) intelektualizm (4) egoizm (2)
teoria poznania monadyzm (1) filozofia prawa
transcendentny (4) pluralizm Herbert z Cherbury, kojarzenie
wariabilizm Heinrich, Edward (1583-1648) konwencjonalizm (2)
Władysław (1869--1957) deizm (la, 2) materializm (la)
immediatyzm polimorfizm (1) antropolo-
pozytywizm (2) epistemolo- giczny
giczny Heiruroth, O. pozytywizm prawny (b)

59=^
INDEKS OSÓB
sensualizm (1)
stan natury (1)
umowa społeczna Hodgson,
Shadworth HoUoway (1832-
1912)
epifenomenalizm Hoene-
Wroński, Józef Maria (1776-
1853)
autokreacja (a)
Bóg (1-2)
mesjanizm
racjonalizm (4) Hoenen,
Petrus (1880-1961)
kosmologia (1) Holbach, Paul
Henry Thiry d' (1723-1789)
hylozoizm
materializm (la) Home, Henry
[Lord Kames] (1696-1782)
wzniosłość
Homer
eon
serce Hook, Sidney
(n902)
instrumentalizm (2)
Hoyle, Fred (^1915)
stan stacjonarny (2)
Wszechświat Hraban Maur
[Hrabanus Mau-rus] (784-856)
indyferentyzm (I) Hubble,
Edwin Powell (1889--1957)
Wszechświat Huet, Pierre
Daniel (1630-1721)
fideizm (1) Huizinga, Johan
(1872-1945)
zabawa Hume, David (1711-
1776)
agnostycyzm (1)
asocjacjonizm
atomizm (3)
deizm (Ib)
doskonałość (2)
dusza (2)
emocjonalizm
fenomenalizm (2)
historiozofia
idea (IVd)
idealizm (I-2A) immanentny
immanentyzm (2)
ÓO"*
immediatyzm „wzięcie w nawias
impresja Hutcheson, Francis (1694-1746)
indukcja nauka emocjonalizm
(1-2) zmysł moralny
nominalizm (la) radykalny zmysł piękna
pozytywizm (1) Ŝyczliwość powszechna
prawdopodobieństwo (6) Hutton, James (1726-1797)
przekonanie przyczynowość (1) aktualizm (1) Huxley, Julian
sensualizm (1) substancja (1) Sorell sir (1887--1975)
sympatia (3) wzniosłość Husserl, ewolucjonizm (2b) Huxley,
Edmund (1859-1938) akt (2) Thomas Henry (1825--1895)
analiza egzystencjalna (1,2) abiogeneza
antycypacja (4) agnostycyzm
antypsychologizm apofantyka antropocentryzm (a) kosmo-
aspekt logiczny
byt (D) idealny epifenomen
cogitatio (2) dóxa epifenomenalizm
(2) ewolucjonizm (1)
doskonałość (2) eidos (2) Hyde, Thomas
ejdetyka (1) faktyczność dualizm
(1) fenomenologia (3, 4)
formalizacja (2) hyle (2) Ingarden, Roman (1893-1970)
hyletyka idealizm (I) aksjologia
intencja (3) artyzm
intencjonalizm (2) asercja
intencjonalność ja (7) autonomia (3)
czyste kategorie brzydota (2)
semantyczne moment (2) byt (C) intencjonalny, b. (D)
naoczność noemat idealny
ontologia (4) czas (5)
psychologizm doznanie (3)
racjonalizm (4) realizm dziedzina (3)
(1, 2) ejdetyka (1)
redukcja fenomenologiczna estetyka
residuum (2) fenomenologia (3)
spostrzeŜenie (1), s. (Ic) we- filozofia literatury
wnętrzne strumień świadomości forma (3)
(2) transcendentalizm (4) treść heteronomia (3)
(6) twierdzenie intencjonalność
materia (5)
moment (2)
moŜliwość (4)
natura (11-3)
ontologia (4)
pierwotność (bytowa)
prawda (I-I) poznawcza
proces
przedmiot (2), p. (3) estety-
czny
przeŜycie (3) estetyczne

rozsądek (2)
samodzielność (bytowa)
samoistność (2)
sposoby istnienia (2)
świat (4)
transcendencja (2)
znak Ingarden, Roman
Stanisław (*1920)
teoria informacji (b) Innocenty
XI [Benedetto Odes-calchi]
(1611-1689)
kwietyzm (1) Ireneusz z
Lyonu, Św. (II w. n.e.)
tradycja (2a) Izaak ben
Salomon Israeli (ok. 850-ok.
950)
prawda (I-I) poznawcza
Izokrates (436-338 p.n.e.)
humanizm (2A)
Jackson, John Hughlings (1835--
1911)
dezintegracja (3) Jacobi,
Friedrich Heinrich (1743--1819)
emocjonalizm
filozofia wiary (1)
nihilizm
teozofia (1) Jaeger, Werner
(1888-1961)
humanizm (2B) Jaensch, Erich
Rudolf (1883--1940)
ejdetyka (2)
wyobraŜenie ejdetyczne
James, William (1842-1910)
abstrakcjonizm
fortuityzm
funkcja (3) psychiczna
instrumentalizm (1)
metafizyka (4)
pluralizm
pragmatycyzm
pragmatyzm (1)
prawda (I-2b) poznawcza
psychologia fiinkcjonalna
strumień świadomości (1)
synechizm
tychizm
woluntaryzm (2) Jan od
KrzyŜa [Juan de Yepes
y Alvarez], św. (1542-1591)
ekstaza (3)
teologia negatywna Jan Paweł
II [Karol Wojtyła] (*1920)
cywilizacja (4) globalna
godność (człowieka) (1)
humanizm (2Bd)
soUdamość (2) Jaspers,
Karl (1883-1969)
antropologia (3b) metafizy-
czna
egzystencjalizm
filozofia egzystencji
filozofia wieczysta
historyczność (2)
metoda apofatyczna
mit (1)
personalizm
pokój
sytuacja (2)
śmierć (3) Jefferson, Thomas
(1743-1826)
deizm (2) Jevons, William
Stanley (1835--1882)
algebra logiki
indukcjonizm (b) Joachim,
Harold Henry (1868--1938)
prawda (I-2a) poznawcza
Johannsen, Wilhelm Ludwig
(1857-1927)
fenotyp
genotyp
mutacjonizm Jouffroy,
Theodore Simon (1796--1842)
filozofia zdrowego rozsad-
ku(l) Jung, Carl Gustav (1875-
1961)
anima
animus
archetyp (2)
charakterologia
ekstrawersja
hormizm
indywiduacja (3)
introwersja
lihido (b)
mit (4)
nieświadomość (1) zbiorowa
INDEKS OSÓB
przemiana (2) psychoanaliza (2)
psychologia analityczna
psychologia głębi świadomość (1)
świadomość zbiorowa (2)
Juszkiewicz, Paweł Solomono-
wicz (1873-1945)
empiriomonizm
empiriosymbolizm
Kaczorowski, Stanisław (1888--
1971)
teoria przedmiotu
Kahn, Charles H.
asercja
być Kajetan [Thomas de Vio]
(1468--1534)
abstrakcja (I-I)
Kalinowski, Jerzy (*1916)
filozofia bytu
logika deontyczna Kallen,
Horace Meyer (1882--1974)
instrumentalizm (2) Kalwin,
Jan [Jean Calvin] (1509--1564)
determinizm (8)
przeznaczenie (3) Kamiński,
Stanisław (1919-1986)
filozofia bytu
metametafizyka
sąd (1) Kant, Immanuel
(1724-1804)
a posteriori (3)
a priori (3)
adekwacja
agnostycyzm (1)
aksjomat (3)
analityka (2) transcendentalna
analogia (Ib)
antropocentryzm (c) teorio-
poznawczy
antycypacja (3, 4)
antynomia (2)
antyteza (2)
apercepcja (1)
apodyktyczny (Ib)
aprioryzm (Ib) umiarkowany
architektonika (2)
6r
INDEKS OSÓB

asertoryczny (b) konieczność (5) substancjalizm (1)

autonomia (2) konstrukcja (2) substancjakiość (2)
bezinteresowność (2) konstrukcjonizm (2) teizm
całość (4) kosmogonia (1) teoria poznania
cel (3) kosmologia (1) racjonalna teza (1)
czas (Ib) krytycyzm (3) transcendencja (2e)
czysty roziun krytyka (4) transcendentalizm (3)
Dasein, D. (I-I, 2) legalność (2) twierdzenie
dedukcja (2) transcendenta- materia (3) uczucie (1)
lna mesjanizm władza (3)
definicja realna metafizyka (2) wola (3) własna
deizm modalność (1) woluntaryzm
deontologia (2) monadologia (2) wrodzony (1)
deontologizm (b) moralizm (1) wzniosłość
dialektyka (5) natywłzm (1) zasada ekonomicznośd
dobra wola niepoznawalność zjawisko (3)
doskonałość (2) nominalizm (Ib) umiarko- zmysł wewnętrzny
dowód fizyko-teleologiczny wany Kantorowicz, Hermann lHrich
dowód kosmologiczny noologia (2) (1877-1940)
dusza (2) normatywizm filozofia prawa Kardiner,
dyskurs noumen (1) Abram (1891-1981)
epistemologia (2) ograniczenie (2) antropologia (2) kulturowa
estetyka Organon (2) osobowość (3) podstawowa
estetyka transcendentalna paralogizm (2) Karłowicz, Jan (1836-1911)
fatum perfekcjonizm (1) psyche
fenomenalizm (1) piękno (1) psychika Karneades z Cyreny
fenomenologia (1) pneumatologia (1) (ok. 214 -- ok. 129 p.n.e.)
fikcjonalizm pojęcie (1) probabiUzm (1)
filozofia przyrody (2) pokój sceptycyzm (1) Kautsky,
filozofia transcendentalna, postulat (1) Karl (1854-1938)
f.t.(l) prawdziwość (1) socjologia Kelsen, Hans
finalizm (1) predykabiUa (2, 3) (1881-1973)
forma (2) problematyczny (Ib) normatywizm Kelvin [William
formalizm (la) teoriopozna- przeczenie (2) Thomson] (1824-1907)
wczy; f. (Ib) etyczny przestrzeń (If) dynamizm (1) Kemeny, John
godność (człowieka) (2) przeŜycie (3) estetyczne George (*1926)
heteronomia (2) przyczynowość (1) indukcjonizm (b)
idea (IVe) racjonalizm (1, 2) redukcja (4) teorii Kepler,
idealizm, i. (I-2B) transcen- realizm (Bb) krytyczny Johannes (1571-1630)
dentalny realność (3) demiurg (2) Kerenyi, Karoly
immanentny (4) receptywność (2) (1897-1973)
imperat5rw hipotetyczny rozsądek (2) hermeneutyka (3) Keynes,
imperatyw kategoryczny rozum John Maynard (1883--1946)
intelekt (3) rygoryzm inwersja
introspekcja rzecz (3) prawdopodobieństwo (4)
intuicja (2) rzecz sama w sobie Keyserling, Hermann Alexan-der
ja (3) transcendentalne sąd (lAc-) von (1880-1946)
kanon (3) schemat (4) transcendentalny filozofia Ŝycia (2)
kategoria, k. (2) słuszność Kierkegaard, Saren Aabye (1813-
kategoryczność (3) spekulacja
kognitywizm substancja (1)
konceptualizm (1)

62*

-1855)
antropocentryzm (b) ontolo-
giczny
egzystencja (2)
egzystencjalizm
filozofia religii
filozofia wiary (2)
infinityzm (d)
ironia
pesymizm (1)
religijność
rozpacz (1)
skok (2) Klages, Ludwig
(1872-1956)
charakterologia
duch (2)
filozofia Ŝycia (2) Kleantes z
Assos (264-232 p.n.e.)
odbitka (1)
stoicyzm (1) Klee, Heinrich
(1800-1840)
generacjonizm (1)
Klein, Felix (1849-1925)
geometria
grupa (1) Klemens
Aleksandryjski [Titus Flavius
Clemens] (ok. 150 -- przed 215)
psychozofia
tradycja (2c) Kłósak,
Kazimierz (1911-1982)
antropogeneza (2) filozofi-
czna
filozofia przyrody (3A)
kreacjonizm (Ib)
Koffka, Kurt (1886-1941)
psychologia postaci
Kofler, Edward
teoria informacji (c) Kohler,
Wolfgang (1887-1967)
psychologia postaci
Kołmogorow, Andriej N. (1903--
1987)
prawdopodobieństwo (1)
Koneczny, Feliks (1862-1949)
historiozofia Kopernik,
Mikołaj (1473-1543)
demiurg (2) Kotarbiński,
Tadeusz (1886--1981)
absurd (I-I)
definicja klasyczna
feUcytologia (2)
filozofia analityczna
funktor (2)
kairós (1)
kompleks (1)
konkretyzm
materializm (Ic)
nominalizm (3) reistyczny
onomatoid
organizacja (1)
pansomatyzm
pozytywizm (3) logiczny
prakseologia
reizm Kozłowski, Władysław
Mieczysław (1858-1935)
pozytywizm (1) Kraft,
Yictor (1880-1975)
indukcjonizm (b) Krasicki,
Ignacy (1735—1801)
utopia (1) Krasiński,
Zygmunt (1812-1859)
mesjanizm Kraus, Oskar
(1872-1942)
reizm Krause, Karl Christian
Friedrich (1781-1832)
panenteizm Krąpiec,
Mieczysław Albert (*1921)
analogia (II)
antropologia (3) filozoficzna
filozofia bytu
filozofia przyrody (3A)
metametafizyka
partycypacja (2)
rozum szczegółowy
sąd (1, IB)
separacja Kretschmer, Ernst
(1888-1964)
charakterologia
konstytucjonalizm Kreutz,
Mieczysław (1893-1971)
stan (2) psychiczny Kripke,
Saul Aaron (*1940)
desygnator
filozofia języka Kristeller,
Paul Oskar (*1905)
humanizm (1) renesansowy
Kroeber, Alfred Louis (1876--
1960)
cywilizacja (3)
INDEKS OSÓB
Krokiewicz, Adam (1890-1977)
werysymilizm
Ŝywina Kropotkin, Piotr A.
(1842-1921)
anarchizm (c) komunistyczny
Ŝyczliwość powszechna
Krupiński, Franciszek Salezy
(1836-1898)
pozytywizm (1) Kryński,
Adam Antoni (1844--1932)
psyche
psychika Krzywicki, Ludwik
(Joachim Franciszek) (1859-
1941)
antropologia (2) kulturowa
socjologia Ksenofanes z
Kolofonu (ok. 570--470p.n.e.)
arche
filozofia języka Ksenofont
(ok. 430 - 355 p.n.e.)
sofista
utopia (1) Kubiński,
Tadeusz (*1923)
logika pytań Kuhn, Adalbert
(1812-1881)
naturyzm (2) Kuhn, Thomas
Samuel (*1922)
paradygmat Kiilpe, Oswald
(1862-1915)
metoda introspekcyjna
sztuka (2)
Kiing, Hans
charyzmat Kwintylian [Marcus
Fabius Ouintilianus] (ok. 35 - ok.
95)
byt
humanizm (2A)
istota
La Bruyere, Jean de (1645-1696)
charakterologia La Mettrie,
Julien Offray de (1709-1751)
hylozoizm
materializm (la) La
Rochefoucauld, Francois de
(1613-1680)
egoizm (1) Lacan, Jacąues
(1901-1981)
ÓS''
INDEKS OSÓB

strukturalizm Lachelier, Jules filozofia ducha (2) monadologia (2)

(1832-1918) Lederberg, Joshua (*1925) monadyzm (1)
neopozytywizm egzobiologia ontologia
spirytualizm Laffitte, Pierre eufenika Leeuw, Gerardus van optymizm, o. (1) absolutny
(1823-1903) der (1890--1950) panlogizm
pozytywizm (1) Lalande, filozofia religii Leibniz, paralelizm (1)
Andre (1867-1963) Gottfried Wilhelm (1646-1716) perfekcjonizm (1)
logistyka Lamarck, Jean apercepcja (1) pluralizm
Baptiste de (1744--1829) aprioryzm (Ib) prawda (I) poznawcza
biologia atomizm (2) prestabilizm
Lambek, Joachim Bóg (1-2) prostota (1)
gramatyka funktorowa brak (czegoś) (2) przestrzeń (le)
Lambert, Johann Heinrich ciągłość (5) przyczynowość (1)
(1728^1777) definicja realna rachunek zbiorów
fenomenologia (1) Lamennais, determinizm (9) racja (1)
Felicite Robert de (1782-1854) dóxa (2) racjonalizm (2,4)
fideizm (1) dowód ontologiczny refleksja
liberalizm (3) religijny dualizm spirytualizm (c) pluralisty-
tradycjonalizm Lande, dynamizm (2) czny
Jerzy (1886-1954) dyskurs substancjaUzm (1)
filozofia prawa Lange, eklektyzm (2) sylogistyka
Friedrich Albert (1828--1875) emanacja (2) tabula rasa
fikcja entelechia (2) teodycea
fikcjonalizm Łapie, Paul epistemologia (2) teoria mnogości
(1869-1927) fatalizm (2) tradukcjonizm
aksjologia Laplace, Pierre filozofia transcendentalna (3) wyraźność (2)
Simon de (1749--1827) filozofia wieczysta zasada jednostkowienia
kosmogonia (1) finalizm (1) zasada racji dostatecznej
pozytywizm (1) funkcja zło (3) Lelewel, Joachim
prawdopodobieństwo (2) geometria (1786-1861)
Lavelle, Louis (1883-1951) harmonia (1) filozofia łustorii (1)
filozofia ducha (2) Lazari- harmonia przedustawna historyka Lemaitre, Georges
Pawłowska, Ija (1921--1994) harmonia z góry ustanowiona Śdouard (1894-1966)
emotywizm Le Bon, Gustave heurystyka (1) Wszechświat Lenin, Władimir
(1841-1931) idealizm lljicz [W. L LUja-now] (1870-
psychologizm Le Goff, identyczność 1924)
Jacques (*1924) illacja dialektyka (7)
scholastyczny (1) Le Roy, indywidualność empiriomonizm
Edouard (1870-1954) infinityzm (b) materia (4)
immanencja (C) intuicja (1) materializm (Ib) dialektyczny
konwencjonaUzm (1) jasność (3) Lessing, Gotthold Ephraim
modernizm (2) język (Cc) (1729-1781)
neopozytywizm konceptualizm (1) deizm (2)
nominalizm (2) naukowy logika formalna estetyka
pragmatyzm (2) francuski materializm metempsychoza Leśniak,
wola chcąca - wola chciana mathesis universalis Kazimierz (1911-1987)
Le Senne, Renę (1882-1954) mechanicyzm (1) przypadłość (2) Leśniewski,
mentalizm (1) Stanisław (1886--1939)
moment (la) teraźniejszy być
monada (2)
64*
 INDEKS OSÓB

funktor (2) rowicz (1829-1903) Lorenz, Konrad Zacharias (1903-

kategorie semantyczne organicyzm (2) Linde, Samuel -1989)
mereologia Bogumił (1771--1847) antropologia (3a) filozofi-
metajęzyk bycie czna
ontologia (7) byt etologia (2)
pozytywizm (3) logiczny istnieć instynkt (5) Lotze, Rudolph
prototetyka istność Hermann (1817--1881)
sylogistyka jestestwo aksjologia
zbiór (2) Letourneau, Charles- Ŝywina finalizm (1)
Jean-Ma-rie (1831-1902) Ŝywioły Linneusz, Karol [Carl idealizm teleologiczny
etologia (1) Leukippos z Linne] (1707-1778) interakcjonizm
Abdery [Leucyp] (V w. p.n.e.) homo sapiens, h. s. (1) monadyzm (1)
atom (1) Linton, Ralph (1893-1953) panpsychizm
atomistyka (1) antropologia (2) kulturowa wartość (1, 2) Luddiusz (2.
atomizm (la) mechanicysty- osobowość (3) podstawowa poł. V w. n.e.)
czny Lipps, Theodor (1851-1914) przeznaczenie (3) Lukacs,
próŜnia Levi-Strauss, Claude empatia (2) Georg (Gyorgy) (1885--1971)
(*1908) psychologizm Littre, alienacja (3) Lukrecjusz [Titus
antropologia (2) kulturowa Ćmile (1801-1881) Lucretius Carus] (ok. 95 - ok. 55
filozofia kultury deontologia p.n.e.)
funkcja (4) społeczna pozytywizm (1) Locke, atomistyka (1)
kultura (1) John (1632-1704) idol (1)
natura ludzka (a) asocjacja obraz
struktura atom (2) próŜnia Luter, Marcin [Martin
strukturalizm Levy-Briihl, atomizm (3) Luther] (1483-1546)
Lucien (1857-1939) deizm (Ib) wolność (2) Lutosławski,
etologia (1) demokracja (2) Wincenty (1863--1954)
etos (2) filozofia prawa mesjanizm
kognitywizm filozofia zdrowego rozsad- metempsychoza Lyell,
socjologizm (la) etyczny ku(l) Charles (1797-1875)
Lewes, George Henry (1817-- idea (IVb), i. (II Ab) abstra- aktualizm (1) Lyotard, Jean
1878) kcyjna Francois (*1924)
emergencja idealizm postmodernizm Lyttleton,
sensualizm Lewin, Kurt impresja Raymond Arthur
(1890-1947) introspekcja stan stacjonarny (2)
pole psychologiczne intuicja (1)
psychologia topologiczna jakość (3) Łobaczewski, Nikołaj I. (1792--
Lewis, Clarence Irving (1883-- język (Ca) 1856)
1964) kategoria (1) geometria Łomonosow,
implikacja kojarzenie Michaił W. (1711--1765)
logika modalna konceptualizm (1) materializm (la)
pragmatyzm (1) refleksja Łukasiewicz, Jan (1878-1956)
rachunek zdań Libelt, substancja (1) antypsychologizm
Karol (1807-1875) świadomość (1) asercja(l)
filozofia czynu (2) tabula rasa filozofia analityczna (a)
inteligencja (3) teoria poznania logiki wielowartośdowe
mesjanizm Lie, Marius zmysł wewnętrzny modalność (2)
Sophus (1842-1899) znaczenie (la) Loisy,
grupa (1) LiUenfeld-ToaHles, Alfred (1857-1940)
Paweł Fiedo- modernizm (2)

36 — Słownik filozoficzny 65=*

INDEKS OSÓB
pozytywizm (3) logiczny
psychologizm rachunek zdań
wnioskowanie (2) Łiinaczarski,
Anatolij W. (1875--1933)
empiriomonizm
Mach, Ernst (1838-1916)
ekonomia myślenia
empiriokrytycyzm
energetyzm
fikcjonalizm
filozofia przyrody (2)
pozytywizm (2) epistemolo-
giczny
sensualizm (1)
zasada ekonomiczności
Machiavel]i, Niccoló (1469-1527)
pozytywizm prawny (b)
Mackintosh, James (1765-1832)
filozofia zdrowego rozsad-
ku(l) Mahrburg, Adam (1855-
1913)
pozytywizm (1) Maine de
Biran [Marie Francois Pierre
Gonthier de Biran] (1766--1824)
apercepcja (1)
fakt (3) pierwotny
ja (5)
psychologia
zmysł wewnętrzny
Malebranche, Nicolas de (1638--
1715)
egzemplaryzm
filozofia chrześcijańska (b)
iluminizm (1)
infinityzm (b)
kreacja (1)
okazja (2)
okazjonalizm
ontologizm (2)
opatrzność (11-2)
paralelizm (1)
widzenie w Bogu Malinowski,
Bronisław Kasper (1884-1942)
antropologia (2) kulturowa
funkcjonalizm (5)
Mandelbaum, Maurice (*1908)
filozofia dziejów
óó'*
filozofia historii (1)
Mandeyille, Bernard de (1670--
1733)
egoizm (1) Mani [Manes] (ok.
216 - ok. 276)
manicheizm, m. (1)
Mannheim, Karl (1893-1947)
historyzm
ideologia (II)
socjologia Mansel, Henri
Longueville (1820--1871)
filozofia zdrowego rozsad-
ku(l)
sensualizm
Marbe, K.
metoda introspekcyjna
Marcel, Gabriel (1889-1973)
alienacja (3)
antropologia (3b) filozoficzna
autentyczność (2c)
egzystencja (2)
egzystencjalizm
infinityzm (d)
istnienie (2)
ja
kondycja ludzka (2)
metaproblematyka
opinia (1)
personalizm
posiadanie (2)
problem (2)
się
tajemnica (1)
wiara (2) Marcjon
(II w. n.e.)
gnostycyzm (1) Marcuse,
Herbert (1898-1979)
antropologia (3b) metafizy-
czna
filozofia kultury Marek
Aureliusz [Marcus Au-relius
Antoninus] (121-180)
stoicyzm (1) Maritain,
Jacąues (1882-1973)
filozofia bytu
fOozofia chrześcijańska (b)
filozofia przyrody (3A)
humanizm (2Ba) integralny
oczywistość (lA)
personalizm
piękno (2) Marków, Andriej
A. (1856-1922)
algorytm Marks, Karol [Karl
Heinrich Marx] (1818-1883)
alienacja, a. (3)
ateizm (a) teoretyczny
baza (1)
ewolucjonizm (1)
ideologia (II)
klasa (3) społeczna
materializm (Ib) dialektyczny
osoba (1)
praca (A)
świadomość (1) Marrou, Henri
Irenee (1904--1977)
filozofia historii (1)
Martin, G.
aporia Mascall, Erich Lionel
(*1905)
filozofia bytu Maslow,
Abraham Harold (1908--1970)
psychologia humanistyczna
samourzeczywistnienie (1)
Mayr, Ernst (*1904)
ewolucja (n-2B)
ewolucjonizm (2b)
Mazur, Marian (*1909)
teoria informacji (a)
McDougaU, WiUiam (1871-1938)
hormizm
instynkt (3)
moty^wacja
sympatia (3) Mead, George
Herbert (1863--1931)
interakcjonizm (3) symboli-
czny
pragmatyzm (1) Meckel,
Johann Friedrich (1781--1833)
ontogeneza Mehlberg,
Henryk (1904^1979)
nonsens (3)
pozytywizm (3) logiczny
pytanie Meinecke, Friedrich
(1862-1954)
historyzm Meinong (von
Handschuchshe-

im), Alexis (1853-1920)
asercja
asum.pcja (c)
teoria przedmiotu
Melissos (V w. p.n.e.)
infinityzm (b) Melsen,
AJndreas Gerardus van (H-1912)
filozofia przyrody (3A)
Mendel, Gregor Jołiann (1822--
1884)
mutacjonizm Mendelssohn,
Moses (1729-1786)
deizm (2)
filozofia popularna Mercier,
Desire Joseph (1851--1926)
illacjonizm (1)
kosmologia (1)
kryteriologia Merleau-Ponty,
Maurice (1908--1961)
antycypacja (4)
autentyczność (2c)
egzystencjalizm
fenomenologia (3)
filozofia egzystencjalna (1)
historyczność (2)
spostrzeŜenie (1) Merton,
Robert King (*1910)
funkcjonaUzm (6) Meyer-
Abich, AdoK (1893- )
holizm (1) Meyerson, Emile
(1859-1933)
epistemologia (2)
kauzalizm (l)
konwencjonalizm (1)
Michalski, Konstanty (1879-1947)
rachunek zdań Michalski,
Krzysztof (*1948)
bycie Michał z Biestrzykowa
(ok. 1450-- ok. 1520)
realizm (3) pojęciowy
Mickiewicz, Adam (1798-1855)
mesjanizm Mikołaj z
Autrecourt [Nicolaus de
Ultricuria] (ok. 1300 - po 1350)
nominaUzm (1) MikcAaj z
Kuzy [Nicolaus Krebs] (1401-
1464)
INDEKS OSÓB
Absolut teleonomia Montaigne, Michel
Bóg (1-2) Eyquem de (1533-1592)
emanacja (2) filozofia Ŝycia (1)
mikrokosmos (1) wariabilizm Montesąuieu,
monada (1) Charles Louis de Secondat
panenteizm [Monteskiusz] (1689--1755)
teologia negatywna Mikołaj z historiozofia
Oresme (ok. 1320 --1382) władza (4) Moore, George
nominalizm (1) Milhaud, Edward (1873--1958)
Gaston (1858-1918) aksjologia
konwencjonalizm (1) filozofia analityczna, f. a. (c)
Mili, James (1773-1836) kognitywizm
aprioryzm (Ib) umiarkowany spostrzeŜenie (1) Morę,
asocjacjonizm Thomas [Morus], św. (1478-
atomizm (3) Mili, John Stuart 1535)
(1806-1873) etos (2)
analogia (Ib) miUenaryzm (2)
asocjacjonizm utopia, u. (1) Moreno, Jacob
asumpcja (b) Levy (1890-1974)
atomizm (3) socjometria Morgan, C.
być Lloyd (1852-1936)
demokracja (1) akomodacja (2)
etologia (1) emergentyzm Morgan, Lewis
hedonizm (1) Henry (1818--1881)
indukcja (2) antropologia (2) kulturowa
indukcjonizm (a) socjologia Morris, Charles
istnienie William (1901--1979)
kategoria (1) pragmatyzm (1)
konotacja semiotyka Mostowski, Andrzej
pozytywizm (1) (1913--1975)
psychologizm asercja (1)
utylitaryzm kwantyfikator Mounier,
uŜyteczność (1) Emmanud (1905-1950)
znaczenie (Ib) Mills, Charles alienacja (3)
Wright (1916--1962) personalizm Mowrer, Orwal
elita (1) Minkowski, Hermann Hobart (*1907)
(1864--1909) nadzieja (2) Muller, Friedrich
czasoprzestrzeń Mises, Max (1823--1900)
Ludwig von (1881-1973) naturyzm (2) Muller,
prawdopodobieństwo (3) Fritz (1821-1897)
Młynarski, Feliks (1884-1972) ontogeneza
filozofia prawa palingeneza (2) Miiller,
konceptualizm (2) Joharmes Peter (1801--1858)
Moleschott, Jacob (1822-1893) witaHzm (B)
materializm (la) Molinos,
Miquel de (1628-1696)
kwietyzm (1) Monod,
Jacąues (1910-1976)
antropologia (3a) filozoficzna
67=^
INDEKS OSÓB
Nagel, Ernst (1901-1985)
materializm (Ic)
naturalizm (1)
pragmatyzm (1)
redukcja (4) teorii NageU, Karl
Wilhelm von (1817--1891)
modyfikacja (2) Napoleon 1
[Bonaparte] (1769--1821)
ideologia (I) Natorp,
Paul (1854-1924)
idealizm (1-la) obiektywny
racjonalizm (4) Nemezjusz z
Emezy (ok. 400 -- ok. 450)
godność (człowieka) (1)
Neumann, John von (1903-1957)
klasa (1) Neurath, Otto
(1882-1945)
felicytologia (1)
fizykalizm (1)
pozytywizm (3) logiczny
prawda (l-2a) poznawcza
Newman, John Henry (1801--
1890)
esprit definesse
filozofia religii
filozofia wiary (2)
logika wiary
przyświadczenie
zmysł wnioskowania
Newton, Isaac (1643-1727)
epistemologia (2)
kosmologia (2a)
próŜnia
przestrzeń (Id)
przyczyna (2)
relatywizm (4b) fizykalny
rewolucja naukowa
ruch (3)
Nida, E.
gramatyka struktur frazowych
Nieilźwiedzki, Władysław Mar-
cin (1849-1930)
psyche
psychika Niethammer,
Friedrich J. (1776--1848)
humanizm Nietzsche,
Friedrich Wilhelm
ÓS"*
(1844-1900) teonomizm
antropocentryzm (b) onto- terminizm Oparin, Aleksandr
logiczny Iwanowicz (1894-1980)
apoUiński abiogeneza(l)
biologizm (2, 5) samorództwo Oppenheim,
cykl (1) Faul (1863-1934)
dionizyjski redukcja (4) teorii Ortega y
elitaryzm (3) Gasset, Jose (1883-1955)
etologia (1) enwironmentalizm (1)
fatum Orygenes (185 - ok. 254)
fikcjonalizm apokatastaza (2)
filozofia egzystencji filozofia chrześcijańska (a)
filozofia Ŝycia (2) gradualizm (a)
historyczność (2) henologia
historycyzm zło (1) Ossowska, Maria
historyzm (1896-1974)
immoralizm (1) emotywizm
ironia etos (2)
kategoria (2) nauka o moralności (2)
modernizm (1) Ossowski, Stanisław (1897-1963)
moralność panów - moralność artyzm
niewolników przeŜycie (3) estetyczne
nadczłowiek Ostwald, Wilhelm Friedrich
palingeneza (la) Wolfgang (1853-1932)
perspektywizm (1) energetyzm, e. (a) monisty-
polimorfizm (1) antropolo- czny
giczny ewentyzm
postawa (2) apolMska - dio- filozofia przyrody (2) Otto,
nizyjska Rudolf Karl Ludwig (1869--
postmodernizm 1937)
poststrukturalizm emocjonalizm
sceptycyzm (Ic) etyczny filozofia religii
świadomość (1) numinosum
wieczny powrót (2) profanum
wola mocy (1) sacrum (1) Owen,
woluntaryzm Robert (1771-1858)
Ŝyczliwość Noel, Leon utopia (1)
(1878-1955)
immediatyzm Paine, Thomas (1737-1809)
deizm (2) Panaitios z Rodosu
Ochorowicz, Julian (1850-1917) (185-110 p.n.e.) stoicyzm (1)
nauka o moralności (2) Paracelsus [Theophrastus Bom-
pozytywizm (1) Ockham, bastus von Hohenheim] (1493--
Wilhelm [William of Occam] (ok. 1541) archaeus
1300 - ok. 1349) kwintesencja (2)
„brzytwa Ockhama" samorództwo
filozofia chrześcijańska (a) sympatia (1)
konceptualizm (la) teozofia (1)
konsekwencja (2)
nominalizm (1), n. (Ib) u-
miarkowany
ąuidditas
 INDEKS OSÓB

Pareto, Yilfredo (1848-1923) Pearson, Karl (1857-1936) Pirron z EUdy (ok. 375 - ok. 285
derywat (2) ewolucja (n-2Cb) p.n.e.)
residuum (1) scjentyzm (1) Peirce, Charles sceptycyzm (1) Pitagoras z
socjologia Parmenides z Elei Sanders (1839--1914) Samos (ok. 572 - ok. 497 p.n.e.)
(ok. 540 - ok. 470 p.n.e.) pragmatycyzm arche
aprioryzm (la) skrajny pragmatyzm (1) dusza (1)
być semiotyka filozofia
byt synechizm metempsychoza
henologia tychizm wieczność (1)
izomorfizm (1) lingwisty cz- znak Perelman, Chaim (1912- Pittendrigh, C. S.
no-ontologiczny 1984) teleonomia Pius X [Giuseppe
próŜnia sprawiedliwość (2b) konkretna Sarto], Św. (1835-1914)
racjonalizm (2, 4) Perier, P. M. modernizm (2) Platę,
wieczność (1) Parsons, antropogeneza (2) filozoficzna Ludwig (1862-1937)
Talcott (1902-1979) Perry, Ralph Barton (1876--1957) ortogeneza Platon (ok. 427 -
funkcjonalizm (6) aksjologia PetraŜycki, Leon 347 p.n.e.)
Pascal, Blaise (1623-1662) (1867-1931) anamneza (1)
Bóg (I-2Ab) etologia (1) anioł (2)
brak (czegoś) (1) filozofia prawa aprioryzm (la) skrajny
definicja regulująca psychologizm Pfander, archi
deizm Alexander (1870-1941) arystokracja (2)
esprit definesse fenomenologia (3) Bóg (1-2,1-2C)
esprit de geometrie przedmiot (2) Piaget, brzydota
geometria Jean (1896-1980) być
infinityzm (c, d) egocentryzm (2) byt, b. (D) idealny
moralizm (1) psychologia strukturalna celowość (1)
nic (2) struktura czas (A) cykliczny
nieskończoność (2Ab) aktu- strukturalizm, s. (b) Picavet, daimónion (1)
alna Francois-Joseph (1851--1921) demiurg (1)
przekonanie scholastyczny (1) Pico delia demokracja
serce (2) Mirandola, Giovanni (1463-1494) dialektyka (2)
„zakład" Pascala godność (człowieka) (1) dialog (1)
Pasteur, Louis (1822-1895) sympatia (1) Pieter, didnoia
samorództwo Paulsen, Józef (n904) dobro (1)
Friedrich (1846-1908) biologizm (5) Piotr Auriol dóxa (1)
woluntaryzm Pawd VI [Petrus Aureoli] (t 1322) doskonałość (1)
[Giovanni Battista Mon-tini], konceptualizm (Ib) Piotr dualizm (la)
papieŜ (1897-1978) Hiszpan [Petrus Hispanus] (1210- dusza (1, D)
cywilizacja (4) globalna Paweł 1220 -1277) egzemplaryzm
z Tarsu, św. (ok. 6 - ok. 64 lub supozycja (1) elitaryzm (1)
67) sygnifikacja (1) Pirie, eon (2)
ciało (3) Pawlak, Norman Wingale (*1907) episteme (1)
Zdzisław (*1926) biopoeza eros (1)
informatyka Pawłów, Iwan eobiogeneza estetyka
Piotrowicz (1849--1936) eobiont etos (2)
odruch eudajmonizm
proces (2c) fikcjonalizm
warunkowanie (a) Peano, filozofia
Giuseppe (1858-1932) filozofia języka
liczba (4) filozofia prawa

69*
INDEKS OSÓB
filozofia społeczna
forma (IB) forma
organiczna henologia
hermeneutyka (1)
humanizm (2B)
hylemorfizm idea, i. (la,
V) idealizm idol (3b)
jaskini inteligencja (lA)
intuicjonizm (3) ironia
jaskinia (1) jedno (1)
kalokagathta
konieczność (IB)
makrokosmos
metempsychoza metoda
apofatyczna metoda
sokratejska mimesis
miłość (2) mit (2)
monada (1) natywizm
(1) niebyt (IB') noeza(l)
noumen nous 2) odbitka
(2)
partycypacja (1), p. (2)
paruzja (1) piękno (2)
polityka (1)
postmodernizm praca
przestrzeń (la)
przyczyna psyche
racjonalizm (2, 4) realizm (3)
pojęciowy refleksja rozumienie
serce (1) sofista utopia (1)
wieczność (1) zło (1) Plechanow,
Gieorgij W. (1856--1918)
empiriomonizm
70*
materializm (Ib) dialektyczny przypadłość (2)
socjologia Plessner, Helmuth rodzaj (2)
(1892-1985) róŜnica gatunkowa
antropologia (3a) filozoficzna właściwość (1) Poriecki,
Plotyn(ok.204-ok.269) Płaton S. (1846-1907)
autarkia(l) algebra Boole'a (2)
Bóg (1-2) Portmann, Adolf (1897- )
dusza (C) antropologia (3a) filozoficzna
ekstaza (1) Poseidonios z Rodosu (135-51
emanacja (1) p.n.e.)
emanatyzm stoicyzm (1) Post, Emil
estetyka (1897-1954)
forma organiczna algorytm
forma wewnętrzna logiki wielowartościowe
gradualizm (b) rachunek zdań Prat,
henologia Louis
hipostaza(l) antropoteizm Prezzolini,
idea (Ib) Giuseppe (1882- )
intuicjonizm (3) pragmatyzm (1) Prichard,
Jedno (2) Harold Arthur (1871--1947)
mistycyzm (1) deontologia (2) Prior, Arthur
panenteizm Norman (1914--1969)
racje zarodkowe (2) modalność (2)
realizm (3) pojęciowy Prodikos (V w. p.n.e.)
sympatia (1) sofista (1) Proklos
teologia apofatyczna (410-485)
teoria (1) henologia
zło (1) Plutarch (przed 50 - opatrzność (I) Protagoras z
po 120) Abdery (ok. 480 --410p.n.e.)
mikrokosmos Poincare, humanizm (2A)
Henri (1854-1912) sofista (1) Proudhon, Pierre
epistemologia (2) Joseph (1809--1865)
konwencjonalizm (1) Popper, anarchia (1)
Karl Raimund (1902--1994) anarchizm (b) kolektywisty-
antyindukcjonizm czny Pseudo-Dionizy Areopagita
antypsychologizm [Dionysius Areopagita]
falsyfikacja Bóg (1-2)
hipotetyzm Dobro (2)
indukcja eminentny
nauka (1-2) filozofia chrześcijańska (a)
psychologizm hierarchia
racjonalizm (2) opatrzność (I) Pseudo-
termin (4c) dyspozycyjny Longinos [Cassius Lon-
weryfikacja ginus](ok.213-273)
Porfiriusz (232-304) wzniosłość Putnam,
„drzewo Porfiriusza" Hilary (*1926)
gatunek (2)
Organon (1)
predykabilia (1)

fizykalizm (2)
Quesnay, Francois (1694-1774)
fizyka (3) społeczna Quine,
Willard van Orman (n908)
racjonalizm (2)
realizm (1)
znaczenie (Id)
Radcliffe-Brown, Alfred Regi-
nald (1881-1955) antropologia
(2) kulturowa ftmkcja (4)
społeczna Radiszczew, Aleksandr
N. (1749--1802) materializm (la)
Rahner, Karl (1905-1984)
antropogeneza (2) filozoficzna
Bóg (1-2) filozofia religii
Ramsey, Frank Plumton (1903--
1930)
teoria typów Rankine, William
John Mac-quorn (1820-1872)
energetyzm Rashevsky, Nicolas
(1899- )
relacjonalność Reclus, Jacques-
filisee (1830--1905)
anarchizm (c) komunistyczny
Regis, Pierre-Sylvain (1632--
1707) okazjonalizm
Reichenbach, Hans (1891-1953) Theodule-Armand (1839--1916)
asercja (1) deskrypcja (2b)
filozofia przyrody (3D) funktor
(1) indukcjonizm (b)
prawdopodobieństwo (5)
probabUizm (2) Reid, Thomas
(1710-1796) filozofia przyrody
filozofia zdrowego rozsad-ku(l)
percepcjonizm (1) spostrzeŜenie
(1) zdrowy rozsądek (3)
Reimarus, Herman Samuel
(1694-1768)
deizm (2) Reinhold, Karl
Leonhard (1758--1823)
teoria poznania Reinke,
Johannes (1849-1931)
witalizm (B) Renugiusz z
Auxerre (841-908)
realizm (3) pojęciowy
Remusat, Charles de (1797-1875)
filozofia zdrowego rozsad-
ku(l) Renan, Ernest (1823-1892)
amoralizm (la) sceptyczny
dialog (1)
panteizm (e)
perfekcjonizm (1) Renoirte,
Fernand (1894-1958)
czas (Id) Renouvier, Charles
(1815-1903)
fenomenizm
inność (3)
monada (2)
monadologia (3)
monadyzm(l)
personalizm
scjentyzm
teoria względności (1)
transformizm (2) Ribot,
asocjacjonizm
cenestezja (2)
epifenomenalizm Rickert,
Heinrich (1863-1936)
aksjologia
filozofia Ŝycia (2)
historyzm
idealizm (I-IA) obiektywny
idiograficzny
Ricoeur, Paul ("1913)
aletheia
hermeneutyka (2, 3)
historyczność (2)
mit (1)
sens (5) Riehl, Alois
(1844-1924)
impresjonizm (2) Riemann,
Georg Friedrich Bernhard (1826-
1866)
geometria
INDEKS OSÓB
Rignano, Eugenio (1870-1930)
witalizm (B) Rindfleisch,
Georg Eduard von (1836-1908)
witalizm (B) Rogers, Carl
Ransom (1902--1987)
psychologia humanistyczna
Rorty, Richard (*1931)
postmodernizm RosceUn,
Johannes [RosceUinus z
Compiegne] (ok. 1050 - ok.
1124)
nominalizm (1)
sermonizm
Rosen, Robert
relacjonalność
Rosenzweig, S.
agresja Rosmini-Serbati,
Antonio (1797--1855)
generacjonizm (1) Ross,
WiUiam David (1877-1971)
deontologia (2) Rousseau, Jean
Jacąues (1712--1778)
deizm (2)
demokracja (2)
emocjonalizm
filozofia prawa
natura ludzka (a)
naturyzm (1)
stan natury (1)
umowa społeczna
własność (2) Royce,
Josiah (1855-1916)
idealizm (I)
personalizm Royer-CoUard,
Pierie-Paul (1763--1845)
filozofia zdrowego rozsad-
ku(l) Rugę, Arnold (1802-1880)
filozofia czynu (2)
Ruskin, John (1819-1900)
estetyzm Russell, Bertrand
Arthur W. (1872-1970)
antynomia (Ib)
asercja (2)
atomizm (4) logiczny
być .
7r
INDEKS OSÓB
deskrypcja (2)
felicytologia (1)
filozofia aiialityczna, f. a. (a) cjalna
język (Cc)
liczba (4)
logicyzm
logika formalna (b)
rachtinek zdań
teoria typów
wyraŜenie denotujące
Rutkiewicz, Bohdan (1887-1933)
finalizm (1)
witalizm Rutten, Martin
Gerard (*1910)
aktualizm (1) Ryle,
Gilbert (1900-1976)
behawioryzm
filozofia analityczna (c)
filozofia lingwistyczna
Saint-Martin, Louis-Claude de
(1743-1803)
iluminizm (2) Saint-Simon,
Claude Henri de Rouvroy de
(1760-1825)
filozofia czynu (2)
utopia (1) Salamucha, Jan
(1903-1944)
rachunek zdań Santayana,
George (1863-1952)
idealizm (I-IA) obiektywny
realizm (2), r. (3) pojęciowy
subsystencja (2) Sartre, Jean-
Paul (1905-1980)
absurd (H)
amoralizm (Ic)
antropocentryzm (b) onto-
logiczny
antropologia (3b) filozoficzna
antycypacja (4)
autentyczność (2c)
deontologizm (b)
egzystencjalizm
fakty czność
fenomenologia (3)
historyczność (2)
humanizm (2Aa) egzysten-
cjalistyczny
infinityzm (d)
inność (4)
nicość (2)
72"
ontologia (6) Bóg(I-2,I-2B)
psychoanaliza (4) egzysten- czyn (2)
Dasein
śmierć (3) demiurg (2)
wariabilizm dionizyjski
wyobraŜenie Saturnil z dusza świata (2)
Antiochii (II w. n.e.) filozofia przyrody (2)
gnostycyzm (1) Saussure, filozofia toŜsamości
Ferdinand de (1857--1913) filozofia transcendentalna (2)
antypsychologizm filozofia Ŝycia (2)
filozofia języka idealizm (I-IA) obiektywny
gramatyka mistycyzm (1)
językoznawstwo mit (1)
poststrukturalizm natura naturans - natura natu-
semiologia (1) rata (2)
struktura organicyzm, o. (1)
strukturalizm Savage, Leonard panpsychizm
Jimmie (1917--1971) postawa (2) apoUińska - dio-
prawdopodobieństwo (6) nizyjska
Savigny, Friedrich Carl von teozofia (1) Schiller, Ferdinand
(1779-1861) Canning Scott (1864-1937)
filozofia prawa Sawicki, emocjonalizm
Franciszek (1877-1952) forma organiczna
filozofia historii (1) Schaffie, humanizm (4)
Albert Eberhard Friedrich (1831- pluralizm
1903) pragmatyzm (1) Schiller,
organicyzm (2) Scheler, Friedrich (1759-1805)
Max (1874-1928) filozofia Ŝycia Schindewolf,
aksjologia Otto (Heinrich) (1896-1971)
akt (2) ewolucja (II-2B)
antropocentryzm (b) onto- ewolucjonizm (2a) Schlegel,
logiczny August Wilhelm (1767--1845)
duch (2) forma organiczna Schlegel,
emocjonalizm Friedrich (1772-1829)
empatia filozofia Ŝycia
fenomenologia (3) forma wewnętrzna
filozofia religii hermeneutyka (1)
formalizm (Ib) etyczny językoznawstwo
ideologia (II) Schleiermacher, Friedrich Ernst
intuicjonizm (4) Daniel (1768-1834)
kognitywizm emocjonalizm
personalizm hermeneutyka (1)
realizm (1) historyczność (2)
socjologia iluminacja
sympatia (3) infinityzm (d)
uczucie (1) panenteizm
wartość (2) ScheUing, Friedrich personalizm
Wilhelm Joseph von (1775-1854) światopogląd Schlick, Moritz
apolliński (1882-1936)

fizykalizm (1)
pozytywizm (3) logiczny
psychologizm Scholz,
Heinrich (1884-1956)
logika formalna Schopenhauer,
Arthur (1788--1860)
antropologia (3B)
aseitas (1)
Cogito
erystyka
filozofia Ŝycia (2)
hormizm
jednostkowienie
kategoria (2)
modernizm (1)
paHngeneza (Ic)
pesymizm, p. (1)
predykabiUa (3)
wola mocy (1)
wola Ŝycia
woluntaryzm (1)
zło (1)
Ŝyczliwość powszechna
Schroder, Ernst (1841-1902)
algebra Boole'a (2)
algebra logiki Schródinger,
Erwin (1887-1961)
infinityzm Schubert-Soldern,
Richard von (1852-1935)
filozofia immanentna
solipsyzm (2) Schuppe,
Wilhelm (1836-1913)
filozofia immanentna
solipsyzm (2) Schweitzer,
Albert (1875-1965)
humanitaryzm (1)
Searle, John Roger (*1932)
filozofia języka
filozofia lingwistyczna
Segał, Jakub (1880-1943)
brzydota (2) Sellars, Roy
Wood (1880-1973)
realizm (1) Sellars, Wilfrid
(1912-1989)
realizm (1) Semon, Richard
(1859-1918)
engram
mneme
mnemizm Seneka [Lucius
Armaeus Sene-
INDEKS OSÓB
ca] (ok. 4 p.n.e. - 65 n.e.) psychologia zwierząt
animal rationale warunkowanie (b) Słowacki,
byt Juliusz (1809-1849)
filozofia przyrody mesjanizm Słupecki,
istota Jerzy (*1904)
mimesis Sertillanges, Antonin- wartość (4) logiczna Smart,
Dalmace (1863-1948) John Jamieson Carswell (*1920)
antropogeneza (2) filozoficzna fizykalizm (2)
Shaftesbury, Anthony Ashley realizm (1) Smith,
(1671-1713) Adam (1723-1790)
emocjonalizm sympatia (3)
estetyzm Ŝyczliwość powszechna
forma wewnętrzna Smuts, Jan Christiaan (1870--
perfekcjonizm (1) 1950)
zmysł moralny emergentyzm
zmysł piękna Shannon, holizm (1) Sokrates
Óaude Elwood (*1916) (469-399 p.n.e.)
teoria informacji (b) Sheldon, autarkia (1)
William Herbert (1898- ) daimónion (1)
autokreacja (a) dialektyka (1)
konstytucjonalizm dialog (1)
Sieczenow, Iwan M. (1829-1905) elenktyka
refleksologia Sigwart, filozofia
Christoph (1830-1904) filozofia Ŝycia (1)
psychologizm Sikorski, humanizm (2B)
Roman (*1920) ironia
algebra Boole'a (2) Simmel, majeutyka
Georg (1858-1912) metoda sokratejska
filozofia Ŝycia (2) moraUzm (1)
interakcjonizm (3) symboli- racjonalizm (5)
czny samopoznanie (1)
socjologia Simonde de sofista
Sismondi, Jean Charles Leonard wiedza (la) Sorel, Georges
(1773-1842) (1847-1922)
socjologia Simpson, anarchizm (d) syndykalisty-
George Gaylord (1902— czny
1984) mit (3) Spearmann, Charles
aktualizm (1) Edward (1863-1945)
ewolucja (11-25, C) analiza (5) czyrmikowa
ewolucjonizm (2b) czynnik G Spencer, Herbert
kompozycjonizm (1820-1903)
specjacja Skarga, agnostycyzm
Barbara (*1919) altruizm, a. (1)
episteme (2) Skinner, Burrhus analogia (Ib)
Frederic (1904--1990) aprioryzm (Ib) umiarkowany
behawioryzm asocjacjonizm
enwironmentalizm (2) atomizm (3)
operacjonizm biologizm (1, 2, 5)
dezintegracja (2)
etologia (1)
ZS''
INDEKS OSÓB

ewolucja forma Ŝycia (1) vis aestimatwa Sulzer, Johann

ewolucjonizm (1) personalizm Georg (1720--1779)
fenomenalizm (1) psychologia rozumiejąca Stalin, filozofia popularna Sutherland,
filozofia syntetyczna losif Wissarionowicz [I. W. Alexander (1852--1902)
funkcja (4) społeczna DŜugaszwili] (1879-1953) estetyzm
integracja (2) dialektyka (7) Staszic, sympatia (3) Swedenborg,
niepoznawalność Stanisław (1755-1826) Emm.anuel (1688--1772)
organicyzm (2) deizm (2) iluminizm (2)
percepcjonizm (1) istnieć teozofia (1) SwieŜawski,
poz)^wizm (1) istność Stefan (*1907)
rozwój jestestwo Stein, Edith, św. filozofia bytu Szuman, Stefan
socjologia (1891-1942) (1889-1972)
transformizm (2) Spengler, fenomenologia (3) Steiner, przeŜycie (3) estetyczne
Oswald (1880-1936) Rudolf (1861-1925) samoafirmacja
cywilizacja (3) antropozofia
filozofia kultury metempsychoza Steinthal, Ślipko, Tadeusz (*1918)
historiozofia Heymann (1823-1899) sprawność (2) moralna
palingeneza (le) Spinoza, naturyzm (2) Stern, Śniadecki, Jan (1756-1830)
Baruch Benedict de (1637-1677) William (1871-1938) deizm (2)
akosmizm inteligencja (2) istnienie Świętochowski,
atrybut (1) introcepcja Aleksander (1849-1938)
Bóg (1-2) personalizm etologia (1)
causa sui psychologia personalistycz- etos (2)
doskonałość (1) na (2) nauka o moralności (2)
dowód ontologiczny psychologia róŜnic indywi-
fatalizm (2) dualnych Steuco, Agostino Taine, Hippolyte-Adolphe (1828-
geometria (Guido) [Eu-gubinus] (1496- 1893)
infinityzm (b) 1549) atom (2)
intelektualizm (4) filozofia wieczysta panteizm (e) Tales z Miletu
kognitywizm Stevenson, Charles Leslie (*1908) (ok. 620 - ok. 540 p.n.e.)
kojarzenie emotywizm arche
modus (3) kognitywizm Stewart, Dugald emanacja
morę geometrico (1753-1828) samopoznanie (1)
natura naturans - natura na- filozofia zdrowego rozsad- syngularyzm Tarde, Gabriel
turata (3) ku(l) Stępień, Antoni B. (*1931) de (1843-1904)
neutralizm (1) filozofia bytu Stirner, Max adaptacja
panteizm (c) [Johann Kaspar Schmidt] (1806- psychologizm Tarski, Alfred
paralelizm (1) 1856) (1902-1983)
pokój amoralizm (Ib) absolutny kategorie semantyczne
przyczynowość (1) anarchizm (a) indywiduali- metajęzyk
przypadkowość styczny pozytywizm (3) logiczny
racjonalizm (4) solipsyzm (3) Strawson, Peter prawda (I-I) poznawcza
refleksja Frederick (*1919) teoria modeli Tatarkiewicz,
substancja (1) filozofia lingwistyczna Władysław (1886--1980)
substancjalizm (1) interpretacja (2) syntakty-czna aksjologia
system filozoficzny StróŜewski, Władysław (*1929) estetyka
teoria poznania Spranger, negacja (3), n. (3A)
Eduard (1882-1963) niebyt (1) Suarez, Franciszek
akt (2) (1548-1617)
antynaturalizm fOozofia chrześcijańska (b)
charakterologia

74*
 INDEKS OSÓB

przeŜycie (3) estetyczne listy czny całkowitość

sztuka (2) Taylor, Alfred tradycja (2b) cnota (1)
Edward (1869--1945) traducjanizm, t. (a) cielesny doskonałość (1)
personalizm Teilhard de Thiels, Gustave teologia (2) doświadczenie (1)
Chardin, Pierre (1881-1955) Thiers, Louis Adolphe (1797-- dowód fizyko-teleologi-czny
amoryzacja 1877) klasa (3) społeczna dowód kosmologiczny
antropocentiyzm (a) kosmo- Thomas, William Isaac (1863-- estetyka
logiczny 1947) filozofia chrześcijańska (a)
antropologia (3a) filozoficzna interakcjonizm (3) symboliczny filozofia prawa
Bóg (1-2,1-2Ab) socjologia Thompson, James harmonia (2)
byt Westfall (1869-1941) filozofia hylemorfizm
cerebracja (2) historii (1) Thomson, John Arthur identyczność
dynamizm (2) (1861--1933) witalizm (b) immanencja (A)
emergentyzm metodologiczny TiUich, Paul intelekcja (1)
energia (3) (1886-1965) istnienie (1)
fenomenologia (4) ancilla theologiae (2) Tinbergen, jasność
humanizm (2Bb) Nikolaas (*1907) etologia (2) jednostkowienie
hylozoizm instynkt (5) Tindal, Matthew jedność (2) psychofizyczna
kolektywizacja (1656-1733) mądrość (1)
kompleksyfikacja deizm (la, 2) Titchener, Eduard mikrokosmos (1)
kreacjonizm (Ib) Bradford (1867-1927) aktualizm osoba (1)
nieskończoność (2Ab) aktu- (2) doświadczenie (2) paralelizm partycypacja (2)
alna (2) świadomość (1) Toland, John „pięć dróg"
noogeneza (1670-1722) deizm (2) panteizm piękno (1, 2)
noosfera Tolman, Edward Chace (1886-- podmiot (1)
personalizacja 1959) behawioryzm Tołstoj, Lew pokój
personalizm Nikołajewicz (1828--1910) prawda (I-I) poznawcza
planetyzacja pasywizm Tomasz z Akwinu, św. proporcjonalność (1)
pokój (1225--1274) przedmiot (2)
przedświadomość (2) abstrakcja (I-I), a. (1-IBc) me- przyczyna (1)
przedŜycie tafizyczna afirmacja (2) ąuaestio
punkt Omega angelologia (1) anioł (2) aporia ąuidditas
serce (2) atrybut (1) blask byt racjonalizm (1,4)
socjalizacja (2) realizm (3b) pojęciowy umiar-
stwarzanie (2) kowany
totalizacja roszczenie prawdziwościowe
tworzywo (1) Telesio, rozum szczegółowy
Bernardino (1509--1588) scholastyczny (1)
hylozoizm sensualizm (1)
panpsychizm Teofrast z Eresos separacja
(370-287 p.n.e.) substancja (1)
arche system filozoficzny
charakterologia Tertulian sztuka (1)
[Quintus Septimus Florentius tabula rasa
Tertullianus] (ok. 160-ok. 240) teologia negatywna
generacjonizm (la) materia- uczucie (1)
vis aestimativa
wiedza (la)
wrodzony (1)
zło (2)
Ŝycie (2)

75*
INDEKS OSÓB
Tongiorgi, Salvatore (1820--
1865)
atomizm (Ib) dynamiczny
Tonnies, Ferdinand (1855--1936)
socjologia woluntaryzm
Torricelli, Evangelista (1608--
1647) plenizm próŜnia
Towiański, Andrzej (1799--1878)
mistycyzm (1) Toynbee,
Arnold Joseph (1889--1975)
cywilizacja (1) filozofia kultury
historiozofia palingeneza (If)
Trentowski, Bronisław (Ferdy-
nand) (1808-1869) autokreacja
(a) jaźń
mesjanizm Treviranus, Gottfried
Reinhold (1776-1837) biologia
Troeltsch, Ernst (1865-1923)
antynaturalizm historyzm
hermeneutyczny Tschimhausen,
Ehrenfried Walter von (1651-
1708) doświadczenie (1)
Turgieniew, Iwan Siergiejewicz
(1818-1883) nihilizm (3) Turgot,
Annę Robert Jacąues de 1'Aulne
(1727-1781) perfekcjonizm (1)
Turing, Alan Mathison (1912--
1954) algorytm automat (2)
Twardowski, Kazimierz (1866--
1938) artefakt asercja
fenomenologia (3) nauka o
moralności (2) petrefakt
pozytywizm (3) logiczny
!€"
treść (6) Tylor, Edward
Burnett (1832--1917)
antropologia (2) kulturowa
cywilizacja (1) Tymon z
Flejuntu (ok. 325 - 235 p.n.e.)
sceptycyzm (1) Tyndall,
John (1820-1893)
ewolucjonizm (1)
Ubaghs, Gerhard Casimir (1800-
1840)
generacjonizm (1)
Urbanek, Adam (*1928)
aktualizm (1)
kompozycjonizm Urbanik,
Kazimierz (*1930)
teoria informacji (b)
Yaihinger, Hans (1852-1933)
fikcja
fikcjonalizm
Yaughan, Thomas
antropozofia Yeatch, Henry
Babcock (*1911)
logika epistemiczna
Yeitch, John (1829-1894)
filozofia zdrowego rozsad-
ku(l) Yerworn, Max (1863-1921)
kondycjonalizm Yico,
Giambattista (1668-1744)
historiozofia Yiret,
Pierre (1511-1571)
deizm Yischer, Friedrich
Theodor (1807-1887)
sztuka (2) Yogt, Karl
(1817-1895)
materializm (la) Yolkelt,
Johannes (1848-1930)
sztuka (2) Yolney, Constantin-
Francois de (1757-1820)
ideologia (I) Yoltaire [Francois
Marie Arou-et] (1694-1778)
Absolut
Bóg (1-2)
deizm (la, 2)
filozofia dziejów
filozofia historii historiozofia
hylozoizm Yries, Hugo de (1848-
1935) mutacja mutacjonizm
Wagner, Richard (1813-1883)
apolliński Walentyn z
Aleksandrii (II w. n.e.)
gnostycyzm(l) Wallis,
Mieczysław (1895--1975)
aksjologia
brzydota (2, 2B)
przeŜycie (3) estetyczne
wartość (3) estetyczna
Ward, James (1843-1925)
aktualizm (2)
idealizm (I-IB)
personalizm Washington,
George (1732--1799)
deizm (2) Watson, John
Broadus (1878--1958)
behawioryzm
enwironmentalizm (2)
psychologia zwierząt Weber,
Ernst Heinrich (1795--1878)
psychofizyka Weber,
Max (1864-1920)
antynaturalizm
autorytet (g) charyzmatyczny
charyzmat
socjologia Weil, Simone
(1909-1943)
personalizm Weismann,
August (1834--1914)
ewolucja (n-2Cb)
Wertheimer, Max (1880-1943)
psychologia postaci
Westermarck, Edward Aleksan-
der (1862-1939)
aprobata (2)
eto logia (1)
etos (2)
subiektywizm (3)

sympatia (3) Whitehead,
Alfred North (1861--1947)
asercja (1)
byt
emergentyzm
ewentyzm
filozofia procesu
logicyzm
organicyzm (1)
panenteizm
teoria poznania
teoria typów
teoria względności (3)
wariabilizm
Whitman, C. O.
zoopsychologia Wiener,
Norbert (1894-1964)
cybernetyka
teoria informacji (b) Wiese,
Leopold von (1876--1970)
socjologia Wilhelm z
Champeaux (ok. 1070-1121)
indyferentyzm (1)
realizm (3a) pojęciowy skrajny
Wincenty Kadłubek (ok. 1150
lub 1155 -1223)
pokój Wincenty z Beauvais
[Yincen-tius Bellovacensis] (ok.
1250)
natura naturans - natura natu-
rata (1) Wincenty z Lerynu, św.
(V w. n.e., t przed 450)
tradycja (2d) Windelband,
Wilhelm (1848--1915)
aksjologia
hominizm
humanizm (4)
idealizm (I-IA) obiektywny
idiograficzny
nomotetyczny
scholastyczny (1) Winkler,
Konrad (1882-1962)
formizm (1) Wissler, Clark
(1870-1947)
antropologia (2) kulturowa
Wiszniewski, Michał (1794-
INDEKS OSÓB
-1865) Woroniecki, Jacek (1878-1949)
charakterologia Witkiewicz, fideizm (2)
Stanisław Ignacy [Witkacy] sprawność (2) moralna
(1885-1939) Worringer, Wilhelm
czysta forma empatia (2) Wright, Georg
formizm (1) Henrik von (n916)
monadyzm (2) biologiczny logika deontyczna
Wittgenstein, Ludwig (1889-- modalność (2) Wulf, Maurice
1951) de (1867-1947)
atomizm (4) logiczny scholastyczny (1) Wundt,
filozofia analityczna Wilhelm (1832-1920)
filozofia języka aktualizm (2)
forma Ŝycia (2) analogia (la)
gra językowa apercepcja (2)
gramatyka (b) logiczna aprioryzm (Ib) umiarkowany
ilość czyn (2)
metoda apofatyczna etologia (1)
weryfikacja Witwicki, fikcjonalizm
Władysław (1878--1948) kategoria (1)
asercja paralelizm (2)
supozycja (2) psychologia (2) empiryczna
Wojtyła, Karol (n920) psychologizm
godność (człowieka) (2) świadomość (1)
miłość (6) woluntaryzm (2)
norma (1) personalistyczna
personalizm Wolff, Christian Zdybicka, Zofia Józefa (*1928)
(1679-1754) filozofia bytu Zeller, Eduard
Dasein, D. (I-I) (1814-1908)
determinizm (9) teoria poznania Zenon z Elei
eminentny (ok. 490 - ok. 430 p.n.e.)
fatalizm (2) aporia
filozofia przyrody, f. p. (2) argument (4a)
filozofia przyrody nieoŜy- dialektyka (1)
wionej dychotomia (2)
kosmologia, k. (1) infinityzm (a)
monizm paradoks (1) Zenon z Kition
ontologia (ok. 336 - ok. 264 p.n.e.)
perfekcjonizm (1) adiafora
psychologia, p. (1) filozofi- stoicyzm (1) Zermelo, Ernst
czna (1871-1954)
teleologia Wólfflin, Heinrich antynomia (Ib) Ziehen,
(1864-1945) Theodor (1862-1950)
formalizm (Ic) estetyczny asocjacjonizm
Woodworth, Robert Sessions psychologizm Zieleniewski,
(1869-1962) Jan (1901-1973)
psychologia dynamiczna organizacja (1) Znamierowski,
psychologia funkcjonalna Czesław (1888--1967)
Woolston, Thomas (1670-1733) aksjologia
deizm (2) Worms, Renę
(1869-1926)
organicyzm (2)
yy^
INDEKS OSÓB

filozofia prawa sympatia (3) antynaturalizm filozofia kultury determinizm (8)

Ŝyczliwość powszechna socjologia Zwingli, Huldreich
Znaniecki, Florian Witold (1882- (1484--1531) śeleński, Tadeusz (Boy) (1874--
-1958) 1941) „zakład" Pascala
SPIS T R E Ś C I
Przedmowa ................................................................................................. V
Wykaz skrótów ........................................................................................... VIII
Hasła w układzie alfabetycznym................................................................. 1-976
Indeks terminów łacińskich ................................................................. 1*
Indeks terminów angielskich ...................................................................... 8*
Indeks terminów francuskich ...................................................................... 21*
Indeks terminów ruemieckich..................................................................... 33*
Indeks osób................................................................................................. 47*
Skład i korekta,
łamanie i opracowanie typograficzne
Antoni Podsiad

INSTYTUT WYDAWNICZY PAX

00-390 Warszawa, ul. WybrzeŜe Kościuszkowskie 21A

Wydanie I - dodruk - Warszawa 2001

Ark druk. 36/16
MontaŜ, druk i oprawa:
Łódzkie Zakłady Graficzne, Łódź, ul. Dowborczyków 18
P r i n t e d in P o l a n d
"'^^ ^^^oM,
 /
Ir -

^ '^Ł--

yo(^vr^
9788321113050