TYT COĞRAFYA: HARİTA BİLGİSİ (KARTOĞRAFYA)

FİZİKİ HARİTALARDA YER ŞEKİLLERİ GÖSTERİLMESİ

01
Harita (Çizim) Projeksiyon Yöntemleri 1. Renklendirme:
• Kuş bakışı görüntü • Ölçek (küçültme oranı) Amaç: Haritalardaki bozulmaları azaltmak
• Düzleme aktarma Silindir Konik Düzlem
ÖLÇEK

Kesir
1 1 1
Bozulma az
10.000 50.000 200.000 Bozulma az
Çizgi Bozulma az
10 0 10 20 km
2. Gölgelendirme: (Yardımcı yöntem) yer şekille-
3 cm rinin gölgesi
0 20 40 60 Ekvator ve Orta Enlemler için Kutuplar ve
çevresi için dar alanlar için 3. Kabartma: (Maket) gerçeğe en yakın
4. Tarama: İzohips eğrileri arası taranmış.
6 cm Kıyılar, Marmara: Yeşil İç Anadolu: Sarı, turuncu
5. İzohips: (En yaygın) eşit yükseltiye sahip nokta-
ları birleştiren eğri Doğu Anadolu: Kahverengi Güneydoğu Anadolu: Sarı
A. Ölçeğine Göre Haritalar B. Kullanım Amacına Göre Haritalar

Büyük ölçekli Küçük ölçekli 1. Fiziki Harita 2. Siyasi Harita İZOHİPS (EŞ YÜKSELTİ EĞRİSİ)
• Yer şekilleri, yükselti ve eğim bulunur. • Sınırlar bulunur. 1. İç içe kapalı eğriler.
50.000 • Profil çıkarılır. 2. İçe doğru yükselti artar.
3. İki izohips arası yükselti farkı
Karadeniz değişmez.
4. İzohipslerin yaklaştığı yerde;
Marmara - eğim artar.
- akarsu akış hızı artar.
Marmara Profil
5. Birbirini çevreleyen komşu izohips-
lerin yükseltisi eşittir.
• Ayrıntı fazla • Ayrıntı az 3. Beşeri ve Ekonomik Harita 4. Özel Harita Yer şekilleri:Tepe 6. Akarsuyun iki yamacındaki eğrile-
• Dar alan • Geniş alan • İnsan ve ekonomi bilgisi verir. • Özel uzmanlık alanı için yapılır. Yükselti farkı: 300 - 400 m
rin yükseltisi eşittir.
• Bozulma az • Bozulma fazla 7. En dıştaki eğrinin yükseltisi en

Vadi
az, en içteki eğrinin yükseltisi en

Sırt
• Küçültme az • Küçültme fazla
fazladır.
• Ölçek paydası küçük • Ölçek paydası büyük Plato 8. İzohips aralığı ve sayısı haritanın
Sırt
ölçeğine göre değişir.
• Büyük ölçekli haritalarda izohipsler arası yükselti farkı az, izohips
Plato sayısı fazladır.
HESAPLAMALAR • Küçük ölçekli haritalarda izohipsler arası yükselti farkı fazla, izohips
Harita Unsurları
sayısı azdır.
Uzunluk Alan
Tepe: En içteki kapalı eğri Boyun: İki tepe arası
HU H• A Vadi: Akarsu yatağı, şekli Falez: Kıyıdaki diklik
Ölçek = Ölçek =
GU G•A Plato: Akarsularca yarılmış düzlük Kıyı çizgisi: Sıfır metre izohipsi
GU= HU x Öl • p Ga = HA x (Öl • p) 2 Çukur: İçe doğru oklar Sırt: V harfine benzer.
Yön oku

Mevsimlik akarsu
GU H• A
HU= HU= Delta
(Öl • p) 2
Deniz

km Tepe
hm EĞİM HESABI

dam Yükselti farkı (h)

Eğim (E) = x 100 veya 1000 (metre cinsinden)
Yatay uzaklık (L)
m
Lejant
→ Şehir merkezi dm
cm Gerçek alan: Bütün yüzeylerin alanı
→ Kara yolu
mm 1 m = 100 cm İz düşüm alan: Her yer düz kabul edilerek hesaplanan alan
→ Demir yolu
1kl = 100.000 cm
→ Bataklık

I
TYT COĞRAFYA: COĞRAFİ KONUM (HAYALİ REHBERLER) 02
Coğrafi Konum (Adres) Aynı boylam üzerindeki noktalarda;

Özel konum Matematik konum 20°

0° Yerel saat,
• Okyanuslara, dağlara, • Ekvator’a ve Greenwich’e
kıtalara, madenlere, ül- göre konum Saat dilimi,
b
kelere göre konumdur. • Enlem ve boylamın etkileri Greenwich ile aradaki zaman farkı,
• Yer şekilleri özellikleri c Güneşin en tepe noktasına geldiği an eşittir.

d
ENLEM (PARALEL) 90°K
Paralel (enlem): Ekvatora paralel çizilen hayali
30°
çemberlerdir. YEREL SAAT
20°
• En büyük paralel Ekvator’dur. • Ardışık iki paralel arası kuş uçuşu 111 km • Dünyanın dönüş hızından dolayı iki boylam arası 4 dk.dır.
10°
• Kutuplara doğru boyları kısadır. Ekvator 0° 20°K • Dünya’nın dönüş yönünden dolayı yerel saat doğuda ile-
• Kutuplara doğru dereceleri büyür. 10° 10°K ridir. Güneş doğuda erken doğar, erken batar; batıda geç Saat Dilimleri
• 90 Kuzey; 90 Güney toplam 180 tanedir. 20° 0° doğar, geç batar. • Dünya 24 saat dilimine bölünmüştür.
30° Güneş bir boylamda tepede görünürken o boylamın batısın- • Her 15 boylam, 1 saat, yerel saat farkı oluşturur. (Her
20°G da tepe noktasına ulaşmamış görünür. saat diliminden 15 meridyen geçmektedir.)
90°G
Aynı enlem üzerindeki noktalarda; Bir nokta Güneş’in karşısına geçtiği zaman o noktada öğle • 15’in katları saat dilimlerinin ortasından geçer.
40° yaşanır. Yerel saati 12.00’dir. Güneş tepede görünür, gölge
• Güneş ışınlarının geliş açısı,
KYK Dereceler, kuzeye gidildikçe büyür. boyu en kısadır.

22,5D

37,5D

52,5D

67,5D
50°K

37,5B

22,5B
• Ekvatora uzaklık,

7,5D
7,5B
20° 20° B 10° B 0° 10°D 20°D
• Çizgisel hız, 0°
• Yaşanan mevsim, 20°
• İklim kuşağı, Dereceler, güneye gidildikçe büyür. 11.20 12.00 12.40 13.20 14.00

• Gece gündüz uzunluğu eşittir. 40° Güneş’in karşısında olan 10°B boylamı

3
BOYLAM (MERİDYEN)
Bir kutuptan başlayıp diğer kutba ulaşan, paralelleri dik kesen hayali yarım çemberlerdir.
• Greenwich = Başlangıç boylamı Ulusal Saat: Türkiye’de ulusal saat olarak +3. saat dilimi
• Boyları eşittir. (45°D) kullanılır.
• Greenwich’in derecesi sıfırdır. İzmir Kayseri
0°
• Greenwich’ten doğuya ve batıya gidildikçe dereceleri büyür.
• 180 doğuda, 180 batıda olmak üzere 360 meridyen vardır.
• Aralarındaki mesafe Ekvator’dan kutuplara doğru azalır.
• Ardışık iki meridyen arası mesafe Ekvator’da 111 km’dir.
Türkiye’nin Matematik Konumunun Sonuçları
• Bir boylamın tam karşısında anti boylamı bulunur.
• Greenwich’in anti boylamı 180° boylamıdır. 42° K • KYK’de, orta kuşakta yer alır.
• Greenwich’in doğusundadır.
0° 10° D • Ilıman iklim kuşağındadır.
170°B 170°D 26° – 45° Doğu Boylamları
30° K 180°B • Ardışık iki boylam arası zaman farkı 4 dk. • Dört mevsim belirgin yaşanır.
160°B 160°D
36° – 42° Kuzey Enlemleri
• Boylamlar Güneş’in karşısından 4’er • Doğusu ile batısı arasında 19 boylam ve 76 dk. zaman farkı
20° K anti boylam dakika arayla geçer. vardır.
90°B 90°D
b
10° K • Dünya Güneş’in karşısında tam bir tur • Kuzeyi ile güneyi arasında 6 enlem ve 666 km mesafe vardır.
c döndüğünde 360 meridyenin hepsi 36° K
26° D 45° D • +2 . ve +3. saat dilimi ülkemizden geçer.
0° K 20°B Güneş’in karşısından geçmiş olur.
10°B 0° 10°D 20°D
24 x 60 dk = 1440 dk
Tarih Değiştirme Çizgisi: 180° meridyeninden Batı Yarım Küre’ye geçilirse tarih bir gün geri, Doğu Yarım Küre’ye
Batıya doğru Doğuya doğru 1440 dk ÷ 360 = 4 dk geçilirse bir gün ileri alınır.
dereceleri büyür dereceleri büyür
TYT COĞRAFYA: DÜNYA’NIN ŞEKLİ VE HAREKETLERİ 03
40009 km DÜNYA’NIN ŞEKLİ VE SONUÇLARI EKSEN EĞİKLİĞİNİN SONUÇLARI Matematik İklim Kuşakları
• Ekvator’dan şişkin, kutuplardan basık • Güneş ışınlarının geliş açısı yıl içinde değişir. 90°K
6357 km 66° 33ıK Kutup Kuşağı
• Ekvator’dan kutuplara doğru → Gölge boyu değişir.
→ Dünya’nın merkezine yaklaşılır. Dönence: Güneş ışınlarını dik alan
→ Sıcaklık değişir. Orta Kuşak
→ Yer çekimi artar. 23° 27ıK son enlemdir.
6378 km → Buharlaşma değişir.
→ Paralellerin boyları kısalır. • Yıllık sıcaklık ve basınç farkları oluşur. Tropikal Kuşağı Kutup Dairesi: Gece ve gündüzün
40076 → Boylamlar arası mesafe azalır. 23° 27ıG 24 saat içinde yaşandığı son en-
• Mevsimler oluşur.
→ Çizgisel hız azalır. Orta Kuşak
lemdir.
• Muson rüzgârları oluşur.
→ Güneş ışınlarının geliş açısı küçülür. • Aynı anda farklı yarım kürelerde farklı mevsimler yaşanır. ı Kutup Kuşağı
66° 33 G
→ Sıcaklık azalır. 90°K
• Dönence sınırları oluşur.
→ Buharlaşma, kalıcı kar sınırı, denizlerin tuzluluk oranı azalır.
• Kutup daireleri oluşur.
Dünyanın sadece geoit şeklinin sonuçları
• Haritalar çizilirken bozulmalar olur. • Matematik iklim kuşakları oluşur. Ekinoks Tarihleri: 21 Mart ve 23 Eylül
1) Ekvator çevresi > Kutuplar çevresi
• Ufuk çizgisi yay şeklinde görünür. • Gece gündüz uzunlukları değişir. 21 MART – 23 EYLÜL
2) Ekvator çapı > Kutup çapı
• Güneş’in doğuş, batış saati ve yeri değişir. • Güneş ışınları Ekvator’a öğle
3) Kutup yer çekimi > Ekvator yer çekimi • KYK’de Kutup Yıldızının görünüm açısı o noktanın enlemini verir.
• Güneş’in ufuktaki konumu değişir. vakti dik düşer.
• Ekvator’da öğle vakti gölge oluş-
Not: Eksen eğikliği olmasaydı bunlar oluşmazdı. 0°
maz.
Not: Eksen eğikliği küçülürse yıl içinde oluşan farklar azalır.
GÜNLÜK HAREKET VE SONUÇLARI • Aynı boylamdaki noktalarda Gü-
Not: Eksen eğikliği büyürse yıl içinde oluşan farklar artar. neş’in doğuş ve batış saatleri
• Gece - gündüz ardalanır.
eşittir.
Çizgisel hız: Ekvator- • Gün içinde güneş ısınlarının geliş açısı değişir.
• Güneş her iki kutup noktasında
dan kutuplara doğru • Günlük sıcaklık ve basınç farkları oluşur. Aydınlanma çemberi kutup
0° Solstis Tarihleri: 21 Haziran ve 21 Aralık görülür.
azalır. • Karasal yerler ve çöllerde mekanik çözülmeler görülür. noktalarından geçer. • Bahar başlangıç günleridir.
Açısal hız: Her yerde • Meltem rüzgârları oluşur. 21 HAZİRAN
aynıdır. • Yerel saat farkları oluşur. 90° • KYK Güneş’e dönük
66°33ı
• Doğu, batı yönleri oluşur. • Yengeç D. Güneş ışınlarını
23°27ı Gece Gündüz Uzunluğu
Dünya, batıdan doğuya Güneşin karşısında 24 • Rüzgâr yönlerinde sapma olur. öğle vakti dik alır.
0 → Gece-gündüz süreleri Ekva-

Güneş Işınları
40° Kuzey Enlemi İçin
saatte döner. • Okyanus akıntıları halkalanır. 23°27ı • Yengeç Dönencesi’nde
torda yıl boyunca eşittir.
• Dinamik basınç kuşakları oluşur. öğle vakti gölge oluşmaz. 24
→ Gece-gündüz farkı Ekva-
• KKD’de 24 saat gündüz
tor’dan kutuplara doğru artar.
• KYK’de en uzun gündüz 21
66°33ı
YILLIK HAREKET VE SONUÇLARI • GYK’de en uzun gece
90°
Yörüngenin Şeklinin Elips Eksen Eğikliği Aydınlanma dairesi kutup dairelerine • GKD’de en uzun gece
Olmasının Sonuçları teğet geçer. Kuzeye doğru gündüzler, • KYK’de yaz başlangıcı 21M – 23E 21H 21A
90° KKN güneye doğru geceler uzar. • GYK’de kış başlangıcı
21 Mart • Ekvator ile yörünge düz-
3 Ocak Yer ekseni lemi arası 23° 27ı Gölge Yönü ve Boyu
(Günberi) perihel • Yerekseni ile yörünge
66°33ı Gölge yönü Güneş ışınlarının geldiği yönün tersine düşer.
Yörünge düzlemi arası 66° 33ı
21 Aralık 23°27ı düzlemi 21 ARALIK Gölge boyu Güneş ışınlarının geliş açısıyla ters orantılıdır.
Eksen eğikliği olmasaydı 90° • GYK Güneşe dönük
0° Ekvator Bir noktaya güneş ışınları
21 Haziran ekvatorla yörünge düzlemi
• Oğlak Dönencesi Güneş 90° → Gölge oluşmaz. 45° büyük → Gölge kısa
çakışırdı. ışınlarını öğle vakti dik alır.
66°33ı
Güneş Işınları

4 Temmuz 45° → Gölge = cisim 45° küçük → Gölge uzun

(Gün öte) Afel
• Oğlak Dönencesi’nde öğle
23°27ı vakti gölge oluşmaz.
23 Eylül
0 • GYK’de en uzun gündüz Güneş Işınların Geliş Açısı
• Dünya’nın Güneşe uzaklığı değişir.
23°27 ı
• GKD’de 24 saat gündüz
• Dünya’nın Güneş çevresindeki hızı değişir. Ekliptik Ekvator Yörünge
eksen düzlemi 90° • KYK’de en uzun gece 90° III
• Günöte, günberi oluşur.
• GYK’de yaz başlangıcı I I = Ekvator
• Ay ve mevsim süreleri değişir. Aydınlanma dairesi kutup daire-
lerine teğet geçer. Güneye doğru 45° II II = 23°27ı K (Yengeç D.)
• Şubat ayı 28 gün sürer. • KYK’de kış başlangıcı
gündüzler, kuzeye doğru geceler III = 23° 27ı G (Oğlak D.)
• Ekinoks 21 Eylül yerine 23 Eylül’de oluşur.
Yerekseni uzar.
• KYK’de yaz mevsimi 2 gün uzun yaşanır. 21M 21H 23E 21A
TYT COĞRAFYA: ATMOSFER VE SICAKLIK 04
İKLİM (KLİMATOLOJİ) SICAKLIĞIN DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER 2. Güneş ışınlarının atmosferde aldığı yol geliş açısına bağlı 7. Rüzgârlar
1. Güneş ışınlarının geliş açısı olup ikisi arasında ters orantı vardır. YAZ
İklim: Bir yerdeki hava olaylarının uzun süreli ortamlarıdır. KIŞ
(yazları sıcak, kurak vb.) a. Dünya’nın şekli (enlem) • Yol uzadıkça tutulma artar.
b. Yaşanan mevsim • 21 Mart - 23 Eylül’de en az tu- Deniz Kara Deniz

Atmosfer
Kara

kısa
Hava olayı: Yağış, Rüzgâr, bulut vb.dir. 30°
c. Günün saati tulma Ekvator’dadır.
Hava durumu: Kısa süreli hava olayıdır. (yağışlı hava, so- d. Bakı Yerküre • 21 Haziran’da en az tutulma
ğuk gün) Yengeç Dönencesi’ndedir. Karayı serinletir. Karayı ısıtır.
2. Güneş ışınlarının atmosferde aldığı yol
Cephe: Hava kütlelerini birbirinden ayıran sınır. • 21 Aralık’ta en az tutulma Oğlak Dönencesi’ndedir.
3. Güneşlenme süresi Rüzgârlar kendi sıcaklıklarını gittik-
• Tutulma arttıkça sıcaklık azalır.
4. Yükselti leri yere taşır.
5. Kara ve deniz dağılışı 3. Güneşlenme süresi enleme, mevsime, gün uzunluğuna, ba- Türkiye’de kuzeyden esen rüzgârlar
kıya, bulutluluk oranına bağlı olarak değişir. hava sıcaklığını azaltırken güney-
Atmosfer: Dünya’yı çevreleyen hava küredir. %78 Azot, 6. Nem
den esen rüzgârlar sıcaklığı artırır.
% 21 oksijen %1 diğer gazlardan oluşur. 7. Rüzgârlar • Yaz mevsiminde güneşlenme süresi çok uzundur.
• Hava olaylarına ve iklime olanak sağlar. (Troposfer) 8. Okyanus akıntıları • Kutup Noktalarında güneşlenme süresi çok uzun olmasına
rağmen güneş ışınların geliş açısı küçük olduğundan ısın-
• Gazların çoğunu bulundurur. (Troposfer) 9. Bitki örtüsü
ma azdır.
• Canlı yaşamına olanak sağlar. (Troposfer) • Türkiye’de en az güneşlenme, bulutluluktan dolayı Karade-
• Meteorları parçalar. (Mezosfer) niz kıyılarında görülür. 8. Okyanus Akıntıları
• Zararlı ışınları süzer. (Stratosfer Ozon) Sıcak akıntılar: Ekvator’dan kutuplara doğru hareket eder.
1. Güneş ışınlarının geliş açısı 4. Yükselti
• Radyo dalgalarını iletir. (İyonosfer) a. Enlem - Sıcaklık ilişkisi Soğuk akıntılar: Kutuplardan Ekvator’a doğru hareket eder.
Troposfer yerden yansıyan ışınlarla ısındığı için yükseldikçe
• Rüzgârlar ve nem ile sıcaklığı dengeler. (Troposfer) • Ekvator’dan uzaklaştıkça sıcaklık azalır, Ekvator’a yaklaş-
her 200 m’de sıcaklık ortalama 1 °C azalır. Labrador
tıkça artar.
• Güneş ışınlarını yansıtır. • Dağ yamacında bitki kuşak- Alaska Oyoşivo
• Aynı enlem üzerinde sıcaklık eşit ya da birbirine çok yakın 10 °C Gulf Stream
• Gölgeleri aydınlık yapar. olur. ları oluşur.
2000 m
• Dağın tepesine kar, eteğin- Kanarya Kroşivo
• Dünya ile dönerek sürtünmeye bağlı oluşabilecek yan- Kaliforniya
b. Yaşanan mevsim 15 °C 1000 m de yağmur yağar. Doğu
maları önler. Bonguela Avustralya
Güneş ışınların geliş açısı; yazın büyük, kışın küçük olur. • Yükselen havada yağış Peru
20 °C 0 metre Madagaskar
km görülmesi
c. Günün saati Brezilya
1000 Deniz • Bulutların yüksekte oluşması Batı Avustralya
Termosfer

Uzay boşluğuna geçiş Ekzosfer • Erzurum-Kars’ın soğuk

200 III II
Gazların iyonlarına ayrılması, radyo olması
İyonosfer Soğuk su akıntısı
dalgalarını iletir.
80 5. Kara ve Denizlerin Dağılışı Sıcak su akıntısı
Yıldız kayması (gök taşlarının parçalanması) Mezosfer I
50 Karalar denizlere oranla çabuk ve çok ısınır, çabuk ve çok
B 14.00 12.00 D
Ultraviyole ışınlarının tutulması soğur.
Stratosfer
OZON TABAKASI I. En soğuk (Nedeni gece boyu ısı kaybı olması.) • KYK’nin sıcaklık ortalaması
16 GYK’den fazladır.
II. Öğle vakti (Işınlar en dik bu vakitte gelir.) % 61
Yerden yansıyan ışınlarla ısındığı için yük- % 39 9. Bitki örtüsü
Troposfer III. En sıcak (Nedeni ısı birikimidir.) Deniz • Dünyanın en sıcak ve en soğuk
seldikçe sıcaklık 200 m’de 1 °C azalır. Kara
0 yerleri KYK’dedir. Bitki örtüsü rüzgârın hızını azaltıp, atmosfere nem
YERYÜZÜ d. Bakı etkisinde kalan yamaç diğer yamaca oranla % 19 sağlayarak sıcaklık dağılışını az da olsa etkiler.
% 81 • KYK’de yıllık sıcaklık farkları
Kara
daha aydınlıktır. Deniz
daha fazladır. Sıcaklık grafiği
Güneş daha sıcaklıktır. 25
kar erimeleri erkendir. 20 X Y
Y Sıcaklık farkı 20°C 30°C
4000 m bitkilerde olgunlaşma 6. Nem 15
10 Sıcaklık ort. 14°C 10°C
süresi kısadır. • Atmosferdeki nem ısıyı dengeler.
3000 m 5 X
İklim Elemanları kalıcı kar, orman ve • Nemin az olduğu yerlerde sıcaklık farkı fazladır. 0 X Y
yerleşme sınırı daha –5 Denizel Karasal
• Bulutsuz kış günlerinde ayaz görülür. KYK’de GYK’de
yüksektedir. –10
Sıcaklık Nemlilik Basınç Kuzey Güney • Çöllerde sıcaklık farkı fazladır. O Ş M N M H T A E E K A

(Yağış) (Rüzgâr) • Orta kuşak kıyılarında kış sıcaklıkları 0 °C’nin üstündedir.

Bakı etkisi, dönenceler dışında KYK’de dağların güney yamaç-
larında GYK’de dağların kuzey yamaçlarındadır. • Sibirya kış sıcaklıkları –50 °C’nin altındadır.
TYT COĞRAFYA: BASINÇ VE RÜZGÂRLAR 05
Atmosfer basıncını ölçen alet: Barometre YÜKSEK BASINÇ Rüzgâr: Basınç farkından oluşan yatay hava akımıdır 3 Yer Şekillerinin Uzanışı
Basıncın birimi: mb (Milibar) • Dikey hava akımı alçalıcıdır. Hava akımları yer şekillerine kanalize olarak eser.
Rüzgâr Yönü
• Yatay hava akımı merkezden çevreye doğrudur. Doğu- batı uzantılı vadi
1 Basınç Merkezlerinin Konumu
Alçalıcı hava hareketleri
BASINCI DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER YB AB YB
1. Sıcaklık arttıkça basınç azalır. A
A
Basınç, yazın kışa göre düşüktür. 2 Günlük Hareket (Dinamik hareket)
Basınç, gündüz geceye göre düşüktür. KYK’de sağa sapma Hakim rüzgâr yönü doğu - batı

GYK’de sola sapma

2. Yer çekimi artıkça basınç artar.

3. Yükselti arttıkça basınç azalır. RÜZGÂR ÇEŞİTLERİ 2. Devirli Rüzgârlar (Musonlar)

ALÇAK BASINÇ 1. Sürekli Rüzgârlar Mevsimlik basınç farkından oluşur.
Yükselti

Sıcaklık

Yerçekimi

• Dikey hava akımı yükselticidir.

• Yatay hava akımı çevreden merkeze doğrudur. Kutup Rüzgârları
60°
Ters Ters Doğru Yükseltici hava hareketleri Batı Rüzgârları Denizden Karadan
30° denize
Basınç Basınç Basınç 0° Alizeler
30°
Batı Rüzgârları
60°
4. Dinamik etken (Günlük hareket) Kutup Rüzgârları
3. Yerel Rüzgârlar
a) Meltemler: Günlük basınç farkından dolayı oluşurlar.
• Sürekli basınç merkezleri arasında rüzgârlar;
→ Kara içlerinde esmezler.

Deniz Meltemi

Kara Meltemi
→ İklim üzerinde etkilidir. Deniz Deniz
Kara Kara
90° 60° 30° 0° 30° 60° 90° • Alçak basınç alanlarında dikey hava yükseltici olduğu
YB AB YB AB YB AB YB a) Alizeler
için
Termik Dinamik Termik Dinamik Termik • 30° DYB kuşağından 0° TAB kuşağına doğrudur.
→ Yağış oluşur.
→ Hava kapalı ve bulutludur. • Kıtaların doğu kıyılarına yağış bırakır.
b) Batı Rüzgârları
NOT: Dünyanın günlük hareketinden dolayı KYK’de rüz-

Meltemi
• 30° DYB kuşağından 60° DAB kuşağına

Meltemi
garlar kendi yönünün sağına GYK’de ise soluna sapar.
NOT: Basınç merkezlerinde hava hareketi “S” harfine • Kıtaların batı kıyılarına yağış bırakır.
SÜREKLİ BASINÇ KUŞAKLARI benziyorsa KYK’de, “Z” harfine benziyorsa GYK’dedir. • Okyanusal iklimin oluşumunda etkilidir.
c) Kutup Rüzgârları b) Sıcak Yerel Rüzgârlar: Ekvatordan kutuplara doğru
• 90° TYB kuşağından 60° DAB kuşağına doğru eser. eserler. Sirokko, hamsin, samyeli
YB 30° K YB 60° K
Termik Dinamik • Havayı soğutur, yağış getirmez. c) Soğuk Yerel Rüzgârlar: Kutup yönünden Ekvator’a
doğru eserler. Mistral, krivetz, bora, poyraz
KYK KYK
• 0 ve 90 enlemleri • 30 ve 60 enlemleri Fön d) Fön: Dağ yamacından sürtünerek inen kurutucu hava
Ekvator TAB Asor DYB Bora akımı
YB 30° G YB 60° G
Mistral Krivetz Yıldız
Kutuplar TYB Hawai DYB • Etkili olduğu yamaçta sıcaklık 100 m’de 1°C artar.
Karayel Poyraz
Sibirya TYB İzlanda DYB 5°C
GYK GYK İmbat
Basra TAB Alcut TAB Keşişleme
7.5°C 10°C
Sirokko
• Termik Basınçlar, sıcaklığın etkisiyle oluşur. YB 90° K YB 90° G
Sirokko Hamsin Samyeli 15°C
• Dinamik Basınçlar, dünyanın günlük hareketinin etkisiyle 10°C
k
oluşur. KYK GYK Doğu Karadeniz’in kuzey yamaçlarında etkili

I
TYT COĞRAFYA: NEM VE YAĞIŞ 06
Nem: Havadaki su buharı 3. Bağıl Nem (Nisbi nem) 2. Orografik (Yamaç) Yağışlar: Dağ yamacı boyunca yükse- 3. Frontal (Cephesel) Yağışlar: Sıcak ve soğuk havanın kar-
Nem ölçer: Higrometredir. Havanın, taşıyabileceği nemin, ne kadarını taşıdığının yüz- len havanın yamaca yağış bırakmasıdır. şılaşması ile oluşur. Orta kuşakta ve Akdeniz iklim bölge-
Nem kaynakları: Buharlaşma %80, terleme %20’dir. de olarak (%) ifadesidir. • Muson Asyası’nda görülür. lerinde görülür.
Nemin işlevi: Sıcaklığı dengeler, yağış oluşturur. • Orta Kuşak’ın batı kıyılarında et-
BN = Mutlak nem
1. Mutlak Nem: Havadaki nem miktarıdır. kilidir.
Maksimum nem
2. Maksimum Nem: Havanın nem taşıma kapasitesidir. • Türkiye’de Karadeniz ve Akde-
3. Bağıl Nem: Havanın nem oranıdır. niz’in denize bakan yamaçların-
da görülür.
1. Mutlak Nem
• 1 m3 havada bulunan nemin gr cinsinden değeridir. Yağış Getiren Hava Hareketleri
• Su kaynakları ve sıcak olan yerlerde fazla olur.
• Ekvatoral kuşakta, orta kuşak kıyılarında fazladır.
• Çöllerde, kara içlerinde, kutuplarda, dağlarda azdır.
Yükseklik
Sıcaklık

O.
O.

Bağıl nem

Bağıl nem
Deniz
2. Maksimum Nem Cephe yağışı (Frontal) Yamaç yağışı (Orografik) Yükselim yağışı (Konveksiyonel)
Havanın nem taşıma kapasitesidir. Sadece havanın sıcak-
lığına bağlıdır. Gündüz çöllerde fazla (sıcak), Kutuplarda, Yağış Getirmeyen Hava Hareketleri
%100 mutlak nem N= 5 gr
dağlarda az (soğuk)’dır.
mak. nem N= 5 gr
%50
25
Max. nem (gr/m )
3

20 mutlak nem N= 5 gr
%33 mak. nem N= 10 gr
Max nem

15
Ters O. mutlak nem N= 5 gr
10 mak. nem N= 15 gr
5
Hava soğudukça nem kapasitesi azalır, bağıl nem artar. (Ya-
0 ğışa yaklaşır.) Yükselen hava soğur Bağıl nemi artar. (Yağışa Deniz
30 Yükselti
Sıcaklık (°C) yaklaşır.) Alçalıcı hava hareketi Karadan denize esen rüzgârlar Fön rüzgârı

YOĞUNLAŞMA - YAĞIŞ YAĞIŞ ÇEŞİTLERİ

YAĞIŞIN DAĞILIŞINDA ETKİLİ FAKTÖRLER

Yoğunlaşma ürünleri: Yağmur, kar, dolu, bulut, sis, çiy, kıra- 1. Konveksiyonel (Yükselim) Yağışlar: Isınan havanın yük- Kara-deniz dağılışı
ğı, kırç’tır. selerek yağış bırakmasıdır.
Yoğunlaşmanın temel Ekvatoral iklim bölgesinde görülür.
Ortam Ürün Sıcaklık Rüzgârların esme yönleri
şartı: Hava sıcaklığı- İç Anadolu’da kırkikindi olarak görülür.
nın düşmesidir.
0 °C’ nin (–) 0 °C’ nin üstü

Sis +
Çiy: Su damlacığı Yer şekillerin yükseltisi ve doğrultusu
Çiy +
Yeryüzü
Kırağı – Kırağı: Buz kristali
Okyanus akıntıları
Kırç – Kırç: Buz tabakası
Bulut + Atmosferdeki nemin
Yağmur + yoğunlaşması, sıcak-
Atmosfer lığın neme etkisidir.
Kar – Dünya’da En Yağışlı Yerler Dünya’da En Kurak Yerler
Dolu – 1. Ekvatoral Bölge: Düzenli Yağış (2000 mm) Amazon ve Kongo Havzaları 1. Kutup Bölgeleri
+

2. Orta Kuşak Batı Kıyılar: Düzenli Yağış (1500 mm) Batı Avrupa ve Alaska 2. Dönenceler çevresindeki kara içleri
3. Musonlar Asyası: Düzensiz Yağış (1500 mm) Güneydoğu Asya 3. Orta kuşakta etrafı dağlarla çevrili bölgeler

r UI
TYT COĞRAFYA: İKLİM TİPLERİ 07
Sıcak İklimler Ilıman İklimler Soğuk İklimler Savan (Suptropikal) İklim Okyanusal İklim Kutup İklimi
Sıcaklık ortalaması 20 °C’nin üstüdür. Sıcaklık ortalaması 20 °C’nin altıdır. Sıcaklık ortalaması 0 °C’nin altı yağış sıcaklık yağış sıcaklık
yağış sıcaklık
mm °C
mm °C mm °C
Ekvatoral (Tropikal) İklim Akdeniz İklimi Tundra İklimi 200
35 300 25 5
yağış sıcaklık yağış sıcaklık yağış sıcaklık 350 30 250 20 160
mm °C mm °C 300 25 -5
mm °C 200
250 120
10 20 15 -15
350 25 350 30 350 5 200 150
15 80 -25
300 300 150 10
25 300 25 0 100
250 250 100 10 -35
20 250 20 -5 50 5 40
200 200 200 50 5 -45
15 15 150 10 0
150 150 0 0 0 0 -55
10 100 10 100 -15 O Ş MN M H T A E E K A
100 O Ş MN M H T A E E K A O Ş MN M H T A E E K A
5 50 5 50 -25
50
0 0 0 0 0 -30
O Ş MN M H T A E E K A O Ş MN M H T A E E K A
Yıllık sıcaklık ortalaması: 24 – 25 °C Yıllık sıcaklık ortalaması: 12 – 14 °C Yıllık sıcaklık ortalaması: –20, –30 °C
O Ş MN M H T A E E K A
Yıllık sıcaklık farkı: 5 – 6 °C Yıllık sıcaklık farkı: 13 – 15 °C Yıllık sıcaklık farkı: 30 – 40 °C
Yıllık sıcaklık ortalaması: 26 – 28 °C Yıllık sıcaklık ortalaması: 15 – 19 °C Yıllık sıcaklık ortalaması: –10, 15 °C Yıllık yağış miktarı: 1000 – 1200 mm Yıllık yağış miktarı: 1500 – 2000 mm Yıllık yağış miktarı: 100 – 150 mm
Yıllık sıcaklık farkı: 2 – 3 °C Yıllık sıcaklık farkı: 15 – 17 °C Yıllık sıcaklık farkı: –25 , –30 °C Yazları yağışlı, kışları kurak Dört mevsimi yağışlı Yıl boyu kurak
Yıllık yağış miktarı: 200 – 2500 mm Yıllık yağış miktarı: 600 – 1200 mm Yıllık yağış miktarı: 100 – 200 mm Bitki örtüsü: Savan (ot) Bitki örtüsü: Karma yapraklı orman Bitki örtüsü yok
Yağış rejimi: Düzenli Kışları yağışlı, yazları kurak Dört mevsim kurak
Bitki örtüsü: Yağmur ormanları Bitki örtüsü: Maki (çalı) Bitki örtüsü: Tundra (ot)

Muson İklimi
Çöl İklimi yağış sıcaklık
yağış sıcaklık mm °C
mm °C 400 30
200
40 300 25
160 200 20
30
120 15
25 100
10
80 20
50
15 5
40 0
10 0
0 0 O Ş MN M H T A E E K A
O Ş MN M H T A E E K A
Yıllık sıcaklık ortalaması: 20 – 22 °C
Yıllık sıcaklık ortalaması: 20 – 25 °C
Yıllık sıcaklık farkı: 10 – 12 °C
Yıllık sıcaklık farkı: 15 – 20 °C
Yıllık yağış miktarı: 1500 – 2500 mm
Yıllık yağış miktarı: 100 – 150 mm
Yazlar yağışlı, kışlar kurak
Yıl boyu kurak
Bitki örtüsü: Muson ormanları
Bitki örtüsü: Kaktüs vb.

Step (Bozkır) İklimi Karasal İklim

yağış sıcaklık yağış sıcaklık
mm °C mm °C
350 400
5 25
300 20
300
250 -5
200 15
200 -15
5
150 -25 100
100 0
-35 50
50 -5
-45
0 -55 0 -10
O Ş MN M H T A E E K A O Ş MN M H T A E E K A

Yıllık sıcaklık ortalaması: 10 – 12 °C Yıllık sıcaklık ortalaması: 2 – 7 °C Yıllık sıcaklık farkı: 25 – 30 °C Yıllık yağış miktarı: 600 – 700 mm Yaz dönemi yağışlı
Yıllık sıcaklık farkı: 20 – 25 °C Bitki örtüsü: İğne yapraklı orman
Yıllık yağış miktarı: 400 – 500 mm
UYGUN TYT COŠRAFYA KAVRAM HARİTALARI
İlkbaharı yağışlı, yazları kurak
Bitki örtüsü: Step (ot)
TYT COĞRAFYA: TÜRKİYE İKLİMİ 08
• Türkiye’de ılıman iklimler görülür. Ocak Ayı İndirgenmiş Sıcaklık Haritası TÜRKİYE’DE YAĞIŞIN DAĞILIŞI Akdeniz İklimi Sıcaklık (°C) Yağış (mm)

• İklim çeşitliliği vardır. 4° 6° 6°4°

• Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık 30 ANTALYA 300
4° 2° ve yağışlıdır. 25 250
0° –2°
6° 1200-2000 mm • Yaz sıcaklık ortalaması 20 200
–4°
15 150
26-28 °C’dir.

600-800
TÜRKİYE’NİN İKLİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER 8° –2° 10 100
0°
1. Enlem 4° • Kış sıcaklık ortalaması 5 50
1200-1400 mm 400 - 600 mm 6-10 °C’dir. 0 0

• Ilıman iklim kuşağında yer alması 6° 1000-1200 mm O Ş M N M H T A E E K A

10° 8°
• Toplam yağış 600-1200 mm’dir.
• Güneyden kuzeye sıcaklığın azalması 10°
Kıyılar iç kısımlardan daha yağışlı, en kurak bölge İç Anadolu • Cephesel ve yamaç yağışları görülür.
• Bakı etkisinin güney yamaçlarda olması
• İndirgenmiş, yükselti etkisizdir. Orta Derecede • Kar yağışı etkisizdir.
• Güneyden esen rüzgârların sıcaklığı arttırması Yağışlı Bölgeler Kurak Bölgeler
• En sıcak bölge Akdeniz kıyılarıdır. Yağışlı Karadeniz İklimi Sıcaklık (°C) Yağış (mm)
• Kuzeyden esen rüzgârların sıcaklığı azaltması ZONGULDAK
• En soğuk bölge Erzurum - Kars çevresidir. • Doğu Karadeniz • İç Anadolu • Ege, Orta Kara- • Yazlar serin, kışlar ılıktır. 30 300
25 250
2. Yükselti • Sıcaklık farkı 14 °C’den fazla • Batı Karadeniz • Güneydoğu deniz kıyıları • Dört mevsim yağışlıdır. 20 200

Kısa mesafelerde iklim değişir. Batıdan doğuya sıcaklık dü- • Sıcaklığın kuzeye doğru azalmasında enlem, batıdan do- • Antalya – Muğla Anadolu • Erzurum, Kars • Yaz sıcaklık ortalaması 23 °C’dir. 15 150

şer. Kış şiddetini ve yağışları etkiler. ğuya azalmasında karasallık etkilidir. • Ergene, Malatya çevresi 10 100
• Hakkâri çevresi • Kış sıcaklık ortalaması 6 °C’dir.
Temmuz Ayı Gerçek Sıcaklık Dağılışı ve Iğdır Ovaları • Güney Marmara • İklim bölgesinde yağış farkları
5 50

3. Kara ve Deniz Dağılışı 0 0

İstanbul NOT: Akdeniz ve Karadeniz bölgelerinin denize bakan ya- belirgindir. O Ş M N M H T A E E K A

• Kıyılarda kışlar ılıman Samsun

24 °C maçlarında yamaç yağışları • Ortalama yağış 1000-1800 mm’dir.
• Kıyılarda yağış fazla 23 °C
Erzurum NOT: Akdeniz iklim bölgesinde cephesel yağışlar Karasal İklim (İç Anadolu tipi) Sıcaklık (°C) Yağış (mm)
• İç kısımlarda sıcaklık farkı fazla 19 °C
İzmir NOT: İç kısımlarda, özellikle ilkbaharda yükselim yağışları • Yaz sıcaklık ortalaması 30 ANKARA 300
• En sıcak ve soğuk yerler kara içleri 2 °C (Kırkikindi) 25 250
Şanlıurfa 23-24 °C’dir.
20
Antalya 32 °C 200

4. Dağların Uzanış Doğrultusu NOT: Kıyılarda kar yağışı etkisi azdır. • Kış sıcaklık ortalaması
28 °C 15 150

TÜRKİYE’DE RÜZGÂRLAR 0 - (–3) °C’dir. 10 100

• Denizel iklimin etki alanı dar (kuzey ve güneyde)

Yıldız
Sıcaklık Farklarının Nedenleri • Toplam yağış 400-450 mm’dir. 5 50
• İç kısımlarda nem az 0 0
Antalya – Şanlıurfa → kara, deniz dağılışı Fön Karasal İklim (Doğu Anadolu tipi) O Ş M N M H T A E E K A
• Yamaç yağışları fazla (kuzey ve güneyde)
Antalya – İzmir – İstanbul → enlem • Yaz sıcaklık ortalaması 18-20 °C’dir.
5. Basınç Merkezleri ve Rüzgârlar KAYIP SAKAL • Kış sıcaklık ortalaması (–5) - (–10) °C’dir.
Antalya – Samsun → enlem
• Her mevsim Asor DYB → Yaz kuraklığı İzmir – Ankara → yükselti, karasallık • Toplam yağış 500-600 mm’dir.
• Yaz mevsimi Basra TAB

Kıble
Ankara – Erzurum → yükselti • Kışın kar yağışı etkilidir.
• Kış mevsimi İzlanda DAB → kıyılar ılık ve yağmurlu • Erzurum - Kars çevresinde yağışlar yaza doğru artar.
Şanlıurfa – Erzurum → enlem, yükselti • Enlemin etkisiyle kuzeyden esenler sıcaklığı düşürürken
• Kış mevsimi Sibirya TYB → sert, karlı Ocak Ayı Gerçek Sıcaklık Dağılışı Karasal İklimi (Doğu Anadolu tipi) Sıcaklık (°C) Yağış (mm)
güneyden esenler sıcaklığı yükseltir.
DİYARBAKIR
İstanbul • Türkiye’de sürekli rüzgârlar, musonlar ve tropikal rüzgârlar • Yazlar sıcak ve kurak, sıcaklık 30 300

25 250
Temmuz Ayı İndirgenmiş Sıcaklık Haritası 6 °C Samsun ortalaması 30 - 33 °C’dir.
etkili değildir.
7 °C Erzurum
20 200

Ankara TÜRKİYE’DE İKLİM TİPLERİ • Kışlar ılık, 3-6 °C’dir. 15 150

–8 °C
24°
İzmir 1 °C Sivas • Yağışlar kış mevsimi fazladır. 10 100
26° –2 °C
8 °C Şanlıurfa Karadeniz İklimi • Yıllık yağış toplamı
5 50
0 0
32° Antalya 6 °C 500-600 mm’dir. O Ş M N M H T A E E K A

30° 10 °C İç Anadolu Doğu Anadolu

34° Karasalı Karasalı • Kar yağışı etkisizdir.
28° Sıcaklık Farklarının Nedenleri
Güneydoğu Bölge Yağış artar. Yağış azalır.
İzmir – Ankara → yükselti, karasallık Karasalı Akdeniz İklimi Kış Yaz
• İndirgenmiş olduğu için yükselti etkisizdir. Ankara – Sivas – Erzurum → yükselti • Dağların uzanış doğrultusundan dolayı denizel iklimin etki Karadeniz İklimi Sonbahar İlkbahar
• Güneyden kuzeye sıcaklığın azalmasında enlem etkilidir. Sivas – Samsun → yükselti, karasallık alanı Karadeniz ve Akdeniz Bölgesi’nde geniş değildir. İç Anadolu Bölgesi İlkbahar Yaz
• Batıdan doğuya sıcaklığın azalmasında karasallık etkilidir. Antalya – Samsun → enlem • Marmara Bölgesi’nde Karadeniz ve Akdeniz iklimi arasında Erzurum Kars Çevresi Yaz Kış
• Güneydoğuda karasallık etkilidir. Antalya – İzmir – İstanbul → enlem geçiş iklimi etkilidir.
Güney Doğu Anadolu Kış Yaz
• Sıcaklık farkı 10 °C’den fazladır. NOT: Temmuz ve ağustos aylarında bu durum enlem-sıcaklık • İç kısımlarda yükselti, enlem gibi nedenlerden dolayı iklim
Doğu Anadolu Bölgesi İlkbahar Yaz
ilişkisiyle açıklanamaz. farklılıkları belirgindir.
TYT COĞRAFYA: YERİN İÇ YAPISI VE İÇ KUVVETLER 09
1. Orojenez (Dağ Oluşum) 3. Volkanizma
Yer Kabuğu
Üst Manto
Jeosenklinal: Okyanus ve deniz dipleri, tortul birikim alanla- Lavların yer kabuğu içinde ya da üstünde katılaşması
Alt Manto rıdır. Krater Gölü
Karayip L.
Dış Çekirdek Jeosenklinallerde biriken tortullar levha hareketleriyle yan Volkan Konisi
Filipin L.
basınçlara uğradıklarında esnekçe kıvrılarak ya da sertçe
İç Çekirdek

Pasifik Levhası
kırılarak yükselir ve alçalırlar.

Pasifik Levhası
Hindistan - Avustralya L.

Bacası
Volkan
a. Kıvrılma b. Kırılma
Lakolit
Sill
Antartika Levhası.

NOT: Levha sınırları ile fay hatları, depremsellik, volkanizma, termal kay- Batolit
Okyanus naklar paralellik gösterir.

SİAL (Silisyum- Alüminyum) KAYAÇLAR (TAŞLAR)

Yüzey Volkanizması: Koni, maar, krater, lapilli, tüf, volkan
bombası
Püskürük (Volkanik) Başkalaşım Tortul Kıvrım Dağları
SİMA (Silisyum- Magnezyum) Derinlik Volkanizması: Batolik, Dayk, Sill, Lakolit
Kayaçlar Kayaçları Kayaçlar
Alpler, Himalayalar, Toroslar, Kuzey Anadolu Dağları Krater, Kaldera: Volkanik dağların zirvesinde oluşur.
SİAL dağlarda kalın, okyanuslarda incedir. 1 İç Püskürük 1 Kimyasal Tortul Maar (patlama çukuru): Lavların fosil yakıtları patlatmasıyla
kalker → mermer
granit, siyenit, diorit, kalker, jips, kayatuzu oluşur.
gabro granit → gnays
MANTO: Hamurumsu yapıdadır. 2 Mekanik Tortul Horst: Kaz, Madra, Yunt, Aydın, Bozdağlar
kömür → elmas 4. Deprem (Seizma)
• Lavlardan (Magma) oluşur. 2 Dış Püskürük kiltaşı, kumtaşı, miltaşı, Graben: Bakırçay, Gediz, Küçük ve Büyük Menderes
kuvars → kuvarsit Volkanik patlama ve levha hareketeri sonucu oluşan salınım
• İç kuvvetlerin kaynağıdır. bazalt, andezit, obsid- çakıltaşı ve titreşimlerdir.
kiltaşı → şist
• Konveksiyonel akımlar oluşturur. yen, trakit, volkan tüfü 3 Deprem ölçen alet: Sismograf
Organik Tortul
2. Epirojenez Depremin büyüklük ölçeği: Richter
taş kömürü, linyit, turba,
ÇEKİRDEK (NİFE) mercan kalkeri, tebeşir Hamurumsu yapı üzerinde bulunan levhaların ağırlaşınca man- Merkez üssü: Kırıl-
Demir ve nikelden oluşur. Dış çekirdek sıvı, iç toya doğru çökmesi, hafifleyince yükselmeleridir. Merkez üssü manın olduğu yere
JEOLOJİK DEVİRLER
çekirdek ise katıdır. en yakın yüzey, dep-
I. Zaman (Paleozoik) IV. Zaman (Kuaterner) Erozyon Volkanizma
Yer kabuğundan çekirdeğe doğru sıcaklık, ba- Levhaları Levhaları remin en çok hisse-
• Taş kömürü oluşmuştur. • Marmara, Ege, Karadeniz Erime Tortulanma dildiği yerdir.
sınç ve yoğunluk artar. hafifletir.
• Kaledonyen ve Hersinyen oluşmuştur. Odak noktası
Çözünme Buzullaşma Depremler levha sı-
kıvrımları oluşmuştur. • İstanbul ve Çanakkale Bo- nırlarında yaygındır.
LEVHA ğazları oluşmuştur.
• Masif arazilerin zamanıdır. Deprem Kuşakları
Yer kabuğu birbirinden bağımsız levhalardan • Buzul çağları yaşanmıştır. İzostatik
• Tek kıta Pangea zamanıdır. denge • Pasifik Ateş Çemberi
oluşur.
II. Zaman (Mezozoik) • Günümüz iklim ve deniz sevi-
• Atlantik ve Alp Himalaya kuşakları
yeleri oluşmuştur. Yükselen
• Pangea çatlayarak ayrılmıştır. Türkiye’de üç büyük fay (KAF, BAF ve DAF) hattı vardır.
• İnsan yaşamı başlamıştır. Levha Çöken Levha
• Gür bitkiler, dinazorlar zama-
nıdır. NOT: Anadolu genel anlamda III. Manto KARADENİZ

3
Magma ve IV. zamanda oluşmuş olup genç (Hamurumsu yapı)
(Lav) • Tortullanma dönemidir.
oluşumlu olduğu söylenebilir.
Konveksiyonel akım III. Zaman (Tersiyer)
Bu nedenle Anadolu’da
• Alp - Himalaya kıvrımları oluş-

A ile B levhaları çarpışırken,
B ile C levhaları uzaklaşır.
• Levhaları hareket ettiren konveksiyonel akım-
lar iç kuvvetlerin sebebidir.
• Levhaların çarpıştığı yerlerde sıradağlar olu-
muştur.
• Kayalık ve And Dağları oluş-
muştur.
• Atlas Okyanusu oluşmuştur.
• Petrol, Linyit, bor, tuz oluş-
• ortalama yükselti fazladır.
• fay hatları,
• termal kaynaklar
• volkanik araziler yaygındır.
NOT: Türkiyedeki masifler; Yıldız
EGE DENİZİ
• Çukurova’nın, Ergene Ovası’nın çökmesi,
• Torosların, Yıldız Dağları’nın yükselmesi,
• İskandinavya’nın yükselmesi,
AKDENİZ
• Japonya’nın, Hollanda’nın çökmesidir.
1. Derece (Çok şiddetli ve yıkıcı depremler) 3. Derece (Orta şiddetli depremler) 5. Derece (Hafif şiddetli
Kara çökerse deniz ilerler. → Transgresyon 2. Derece (Şiddetli depremler) 4. Derece (Az şiddetli depremler)
depremler)

şur, deprem artar. muştur. Dağlarında, Saruhan - Mente-

Kara yükselirse deniz geriler. → Regresyon
• Levhaların uzaklaştığı yerlerde volkanizma ve şe’de, Bitlis, Mardin, Kırşehir ve
• Anadoluda toptan yükselme Türkiye’de deprem riski az olan merkezler: Konya, Şanlıurfa,
okyanus sırtları oluşur. Kastamonu’da görülür.
olmuştur. Antalya, Sinop, Yıldız Dağları, Trabzon, Rize’dir.

ww I
TYT COĞRAFYA: DIŞ KUVVETLER 10
Kaynağını Güneş’ten ve Ay’dan alan kuvvetlerdir. Akarsu Aşınım Şekilleri B. YER ALTI SULARI - KARSTİK ŞEKİLLER 5. Mağara: Yer altı boşluğu
Aşındırıcı kuvvetler: 1. Vadi: Akarsu Yatağı Kalker, jips, kaya tuzu, karstik kayaçlar: Akdeniz Bölgesi’nde 6. Obruk: Mağara tavanının çökmesiyle oluşan doğal kuyu
a. Çentik Vadi: şeklinde Taşeli ve Teke platolarında yaygın 7. Düden: Su yutan kuyu
Akarsu, Rüzgâr, Buzul, Dalga, Gelgit, Yer altı suları
b. Kanyon vadi: şeklinde JİPS (Alçı): Ankara, Çankırı, Sivas çevresi 8. Körvadi: Düdenle biten vadi
A. AKARSU
c. Asimetrik Vadi: profilinde Karstik arazi: Kalkerli, Jipsli arazi
d. Tabanlı Vadi:
Karstik Birikim Şekilleri
e. Boğaz Vadi: Dağ sırtını yaran vadi Karstik Aşınım Şekilleri
1. Traverten: Eğimli yamaçta kalker birikimi
1. Lapya: En küçük aşınım, oyuntu
2. Peneplen (Yontukdüz) 2. Sarkıt: Mağara tavanından sarkan
Akarsuların deniz seviyesine getirdiği düzlük 2. Dolin: Lapyaların birleşmesi
3. Dikit: Mağara tabanında biriken
3. Kırgıbayır (Badlans) 3. Uvala: Dolinlerin birleşmesi
4. Sütün: Birleşmiş sarkıt ve dikit
Akarsularca parçalanmış yamaçlar 4. Polye: Karstik arazide oluşan ova
4. Dev Kazanı
Şelale tabanı
Debi (Akım): Akarsuyun taşıdığı su miktarı 5. Peri Bacası C. BUZULLAR D. RÜZGÂRLAR
Volkanik arazide sellerin yaptığı külah
• yağış Dağ buzulu (Kalıcı karlar zamanla buzullaşır) Çöllerde, bitki örtüsünün cılız, mekanik çözülmenin fazla ol-
• sızma 6. Plato
Debiye eksi etkisi

duğu yerlerde etkilidir.

Debiye artı etkisi

• kar va buz Örtü buzulu (Kutup bölgelerinde)

Akarsularca yarılmış düzlük
• buharlaşma
• göl suları 7. Taraça
• küçük havza Buzul Aşınım Şekilleri Rüzgâr Aşınım Şekilleri
• büyük havza Vadideki alüvyonların aşındırılmasıyla oluşan basamak
• geçirimli kayaçlar 1. Hörgüç kaya: Deve hörgücüne benzer 1. Mantar Kaya: Çöllerde altı oyulan kaya
• geçirimsiz kayaçlar 8. Menderes
• düz arazi Arazinin yana aşındırılmasıyla oluşan büklüm 2. Sirk çukuru: Sığ çukur 2. Şahin tepe: Farklı derecede aşınan tortul
• eğimli arazi
3. Buzul vadisi: U profilinde vadi (tekne) 3. Tafoni: Kaya yamaçlarında oyuntu
Rejim: Debideki yıllık değişim
4. Yardang: Çöllerde oluşan oluk
Akarsu Birikim Şekilleri
M3/s M3/s
Eğimin azaldığı yerlerde birikim olur. Buzul Birikim Şekilleri
1. Moren: Buzulların biriktirdiği yığıntı Rüzgâr Birikim Şekilleri
200 200 1. Birikinti konisi → Dağ eteklerinde
2. Drumlin: Balina sırtını andıran moren tepeleri 1. Barkan: Hilal şekilli kum yığınları
100 100 2. Birikinti yelpazesi → Dağ eteklerinde
3. Sander Ovası: Buzul sularındaki alüvyonların birikimi 2. Lös: Çöl çevrelerinde ince toprak
O Ş M N M H T A E E KA O Ş MN MH T A E E K A 3. Dağ eteği ovası → Dağ eteklerinde
3. Kumul: Kum tepeleri
Düzenli Rejim Düzensiz Rejim 4. Delta ovası → Akarsu ağızlarında
5. Dağ içi ovası → Az eğimli dağ içlerinde NOT: Türkiye’de etkisi en az olan kuvvet buzullardır.
NOT: Türkiye’de buzul çağında kalıcı karlar 1500 m’lerde Rüzgârlar Türkiye’de Konya-Karapınar ve Güney Doğu
NOT: Debiyi en çok etkileyen, akarsuyun havzasındaki yağış 6. Irmak adası → Kum yığını
günümüzde 3000 m’de etkilidir. Anadolu’da etkilidir.
rejimidir.
Akarsu Aşındırması
Mil Akım az
• Akarsu, yatağını derine, yana ve geriye aşındırır.
Akım normal E. DALGALAR
• Eğimli arazide derine, düz arazide yana aşındırma etkin-
dir. Sürekli rüzgârların etkisiyle oluşur. Kıyı Tipleri
Akım fazla
• Aşındırma en son deniz seviyesine kadar olabilir. Dalga Aşınım Şekilleri 1. Enine kıyı: Dağlar kıyıya dik (Ege kıyıları)
1. Falez (Yalıyar): Kıyıdaki dik yamaç 2. Boyuna kıyı: Dağlar kıyıya paralel (Akdeniz, Karadeniz)
Türkiye’de Akarsu Genel Özellikleri 2. Doğal köprü: Kıyı gerilerken oluşur. 3. Ria tipi kıyı: Dağlar kıyıya paralel (İstanbul, Çanakkale
Göl • Debisi az Boğazı)
• Akış hızı fazla Dalga Birikim Şekilleri 4. Dalmaçya tipi kıyı: Sular altında kalmış kıyıya paralel dağ
• Denge profili almamış sıraları (Antalya - Kaş)
Deniz 1. Kumsal: Kum yığını
Denge • Dar ve derin vadili 5. Limanlı kıyı: Sular altında kalmış akarsu ağızları (Dinyes-
2. Lagün: Denizden kopan koy
Taban seviyesi ter, Dinyeper)
• Boyu kısa 3. Kıyı seti: Kıyıya paralel kum yığını
6. Fiyort ve skyer tipi kıyı: Sular altında kalmış buzul şekilleri
Denge profili • Hidrolik potansiyel yüksek 4. Kıyı oku: Denize doğru kum birikintisi (Türkiye’de yok)
Denge profiline ulaşan akarsuyun akış hızı azalmış, yatağın- • Ulaşıma elverişsiz 5. Tombolo: Saplı ada 7. Haliçli Kıyı: Akarsu ağızlarında gelgitle oluşan kıyı
daki pürüzler ortadan kalkmıştır.

I
TYT COĞRAFYA: SU VARLIĞI 11
DÜNYADAKİ SUYUN DAĞILIŞI Türkiye’nin Gölleri

GÖLLER Tektonik: Tuz, Sapanca, İznik, Ulubat, Manyas

% 61 Volkanik: Nemrut, Meke Tuzlası, Acıgöl, Gölcük

% 39
Yapay Göller (baraj) Doğal Göller Karstik: Salda, Avlan, Kestel, Kızören
% 19
Buzul: Aynalı, Kilimli, Karagöl
% 81
Buzul Karma: Van, Eğridir, Kovada
Volkanik
Tektonik Karstik (Kanada - Set Gölleri
(Kratere maar) ABD sınırı)
Su Kara SET GÖLLERİ
Hazar Nemrut Ohri Süperior Kıyı set
Tuzlu su %97 Viktorya Issık İşkodra Huron Heyelan set
Tatlı su %3 Lût Prespa Michigan Volkanik set Kıyı set Alüvyal set Heyelan set
Aral Ontorio Moren set
Çıldır, Nazik, B. Çekmece, K. Çekmece Eymür, Moğan, Bafa, Abant, Sera, Tortum,
Baykal Volkanik set Erçek, Haçlı Terkos, Ölüdeniz Marmara, Uzungöl Yedi göller
Nyassa

Türkiyenin Akarsuları
Kuzey Buz D.
Baltık D.

Japon D.

Yenisey

Lena
Meksika

Ovi
Manş D.
Atlas Oky. (Atlantik)

K.

Pasifik O.
Basra K. Sarınehir

Indus
Ganj
Nijer
deniz Nil Fırat
Bengal K.
Karayip Girne Hint
D. Körfezi Oky.

KAYNAKLAR

Yamaç Kaynağı Artezyen Kaynak Karstik Kaynak Fay Kaynağı (Kaplıca - Ilıca) Gayzer Kaynağı

Dağ ve vadi yamaçlarında iklimden etkilenir. Sondaj kuyuları. Suları basınçlı, iklimden etki- Karstik arazilerde iklimden etkilenir. Suları Suları fay hattı boyunca derinlerden gelir. İklim- Lavların etkisiyle buhar hâlinde fışkırarak yer-
lenir. Fışkırarak çıkarlar. bol kireçlidir. den etkilenmez, mineralce zengin sulardır. yüzüne çıkar. Türkiye’de bulunmamaktadır.

Geçirimsiz tabaka
Kalker Geçirimli tabaka Fay kaynağı
tabakalar
Geçirimli tabaka Geçirimli tabaka

Kaynak

Kaynak
Kaynak

Yer altı
Akarsu Geçirimsiz tabaka Yer altı suyu Yer altı suyu
suyu
Geçirimsiz tabaka
Fay

w
TYT COĞRAFYA: TOPRAKLAR VE BİTKİLER 12
TAŞLARIN ÇÖZÜLMESİ
TOPRAK TİPLERİ
a. Fiziksel Çözülme: Kayaçların fiziksel olarak parçalanma-
sıdır. Sıcaklık farkının fazla olduğu yerlerde ve buzullar Toprak katmanları (horizon)
çevresinde etkilidir.
İntrazonal Azonal (Taşınmış) Zonal (Yerli)
b. Kimyasal Çözülme: Kayaçların kimyasal yapılarında olu- A Yıkanma katı, humus birikimi
şan değişimdir. Nemli ve yağışlı yerlerde etkilidir. Ana kaya etkilidir. Horizonlaşma Dış kuvvetler etkilidir. Horizonsuzdur. İklim etkilidir. Horizonlar belirgin
B Birikme katı (tuz ve kireç) belirgin değildir. Verimli topraklardır. (A-B-C) bazıları verimlidir.
Kimyasal çözülmenin Türkiye’deki dağılışı
C Parçalanmış ana kaya
1 Halomorfik → Tuz etkisinde 1 Akarsu 1 Ekvatoral iklim - Laterit
D Ana kaya Kuruyan göl tabanlarında • Yıkanmış, tuz ve kireç az
Alüvyal Kolüvyal • Kırmızı renkli, verimsiz.
Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler 2 Kalsimorfik → Kireç etkisinde
Delta ovaların- Dağ etekle- • Amazon, Kongo Havzasında
• Ana kaya da vadilerde rinde
• İklim Vertisol (Dö- 2 Çöl iklimi - Çöl toprakları
Rendzina
nen toprak) 2 Rüzgâr → Lös
• Yer şekilleri
• Yıkanma az, tuzlu ve kireçli
• Organizma Killi toprak ara- Yumuşak
Fazla Orta derece Az • Açık renkli humusça fakir.
zide görülür. kireç taşları 3 Buzul → Moren
• Zaman
üzerinde
Kimyasal çözülmenin Dünya’daki dağılışı 3 Akdeniz iklimi - Terra Rosa
oluşur.
Kahverengi orman 4 Regosol
Vertisol Çernezyom • Kalkerli arazide gelişmiş
3 Hidromorfik → Su etkisinde Akarsuların taşıdığı kumlar ve • Kırmızı renkli kireçli
Bataklık, sazlık toprakları kum boyutundaki volkanik ma-
• Verimi düşük
teryaller üzerinde oluşur.
Kestane renkli step Regosol 4 Karasal iklim - Podzol
5 Litosol
• İğne yapraklı ormanlar altında
Çakıllı, taşlı toprak
• Kül renginde, humusça fakir
Vertisol • Sibirya’da, Kanada’da yaygın
Fazla Orta derece Az Terra Rossa
Alüvyal
5 Step iklimi - Step toprakları

ORMANLAR
Geniş Yapraklılar
Yağmur Ormanları,
Muson, Mangrow, Kayın,
Kestane, Gürgen, Meşe
BİTKİ
• Bozkırlar altında
ÇALI Relikt bitki: Buzul çağı öncesine ait türlerdir. • Tuzlu ve kireçli, verimi az
Endemik bitki: Yalnızca bir bölgede yetişebilen
6 Tundra - Tundra toprakları
bitkilerdir.
İğne Yapraklılar Maki Garig Psodömaki Genelde donmuş olup yazın
• Sığla ağacı, Kazdağı, göknarı,
Kasnak meşesi, Datça hurma- bataklığa dönüşürler. Tarıma uy-
Tayga Ormanları Zeytin, Defne Funda, Manolya Fındık, Şimşir gun değil.
sı, İspir meşesi, Istıranca me-
Boreal Ormanları Sandal, Mersin Lavanta Ormangülü şesi endemik türleridir.
Çam türleri, Ladin 7 Okyanusal iklim - Kahverengi
Step (Bozkır): Geven, kuzukulağı, madımak, orman toprakları
Sedir, Ardıç, Göknar
gelincik, üzerlik otu.
• Ilıman kuşak geniş yapraklı
Antropojen step: Ormanların tahribiyle oluşan
ağaçlar altında
step. İç Anadolu’da, Doğu Ana-
dolu’da görülür. • Humusça zengin, verimli
Garig

Maki: Kızıl çamların tahribiyle oluşur. 8 Yarı nemli sert karasal İklim -
Maki

Garig

Antropojen Garig: Makilerin tahribiyle oluşur. (Çernezyom)

Otsu Odunsu
Maki

Psodömaki: Karadeniz Bölgesi’nde ormanla- • Çayırlar altında, koyu renkli

rın tahribiyle oluşur. Örnek: Fın-
Savan, Step Ağaçlar • Humusça zengin, çok verimli
Tundra, Kaktüs Ormanlar
TYT COĞRAFYA: NÜFUS VE YERLEŞME 13
Nüfus Bilimi (Demografi): Toplam nüfus Türkiye’nin Nüfus Özellikleri NÜFUS PİRAMİDİ 0-14 yaş grubu: % 24
Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu: ERKEK 90+ KADIN
• Nüfus sayımlarının amacı toplam nüfusu, nüfus yoğun- Tarım alanı 15 - 64 yaş grubu: % 68
luğunu, nüfusun yaş, cinsiyet, ekonomik ve sosyal özel- Toplam nüfus: 79 milyon 85-89
80-84
65 yaş üstü
liklerini, kır ve kent nüfusunu, nüfus artış hızını tespit et- NOT: Nüfus yoğunlukları bir ülkenin gelişmişlik seviyesi ile Kadın nüfus oranı: %49,8
75-79
mektir. ilgili bilgi vermez. Erkek nüfus oranı: %50,2
70-74 • Son yıllarda doğum oranı
• İlk modern nüfus sayımı İskandinav ülkelerinde ve Kana- Yıllık nüfus artış hızı: %0,135
65-69 azalmaktadır.
da’da (1700’lü yıllar) yapılmıştır. Nüfusun Dağılışını Etkileyen Faktörler: Kent nüfus oranı: %92,3 55-59
• Yaşlı nüfus oranı artmak-
• İklim, su kaynakları, yer şekilleri Erkeklerde ortanca yaş: %30,8
50-54 tadır.
Nüfusu Etkileyen Faktörler • İş imkanları, verimli arazi Kadınlarda ortanca yaş: 32 45-49
• Kadınlarda ortalama ya-
• Doğumlar, ölümler, savaşlar doğal afetler, nüfus politika- • Yer altı kaynakları, sanayi, Nüfus yoğunluğu: 104 40-44
şam süresi daha uzundur.
ları, şehirleşme, kadınların iş hayatına girmesi, eğitim. Ortalama yaşam süresi: 76 35-39
• Turizm, dinî nedenler, ticaret • Çalışabilecek yaşta nüfu-
• Nüfusun yaş gruplarına dağılımı Okuryazar olmayan oranı: %5 30-34
Nüfus Piramitleri su fazladır.
Üniversite mezunu oranı: %11 25-29
20-24
• Doğum ve ölüm oranı fazla Tarım (%24) Sanayi (%26) Hizmet (%51)
15-19
65 üstü → yaşlı(bağımlı) • Genç nüfus oranı fazla 10-14
45
• Ortanca Yaş: Nüfusu oluşturan kişilerin küçükten büyüğe • Yaşlı oranı az Türkiyenin Nüfus Miktarı ve Nüfus Artış Hızı 5-9
77,6
doğru sıralanmasında ortadaki kişinin yaşı • Ortalama yaşam kısa 80 71,5 40 0-4

• Ortanca yaş düşük 70 35 4 2 0 2 4

Nüfus (Milyon kişi)

67,8
Gelişmiş Az Gelişmiş Gelişmemiş (Bangledeş) (1) 56,5
Nüfus Özellikleri 60 50,7 30
Ülke Ülke
50 44,7 25
• Tabanın daha da genişle-
Doğum oranı Az Fazla 40 35,6 40,3 20 KIR YERLEŞMESİ
60 mesi bebek ölümlerinin son
31,4
yıllarda azalmasından dola- 30 24,1
27,8
15
Ortalama yaşam süresi Uzun Kısa 20,9 Yerleşme Dokusu Yerleşme Şekli
18,8
20 17.8 10
16,2
13,6
Şehirli nüfus oranı Fazla Az 10 5 Çizgisel (Yol boyu)
Dağınık
Gelişmemiş (Yemen) (2)
Karadeniz’de Dairesel
Genç nüfus oranı Az Fazla
1940-1945 arası II. Dünya savaşı nüfus artış hızını düşür- Süreklilik
Yaşlı nüfus oranı Fazla Az Arı kovanı
• Doğum ve ölüm oranı düşük Toplu
müştür. Son yıllarda nüfus artış hızı düşmektedir.
• Ortalama yaşam uzun İç ve Güneydoğu
Ortanca yaş Yüksek Düşük NOT: Nüfus artış hızının düşmesi nüfusun azalması anlamına Sürekli Y. Geçici Y.
• Genç nüfus oranı az gelmez. Anadolu
Mahalle Yayla
Tarımda çalışan nüfus oranı Az Fazla • Yaşlı nüfus oranı fazla NOT: Türkiye’de toplam nüfus ve kent oranı sürekli artmıştır. Divan Oba
Gelişmiş (Norveç) (4)
• Ortanca yaş yüksek Mezra Dam
Nüfus artış hızı Düşük Yüksek Çiftlik Kom
Ağıl
NOT: Yerleşmelerin toplu ya da dağınık olmasını su kaynakları
Dünya’da Nüfusun Yoğunlaştığı Alanlar: • Son yıllarda doğum oranı art- Fonksiyona Göre Kentler ve engebeli arazi yapısı belirlemiştir.
tığı için tabanı genişleyerek Tarım Kenti → Konya, Edirne, Bayburt
Avrupa, Kuzey Amerika Kıtası’nın doğu ve batı kıyıları, Mahalle → Batı Karadeniz’de 30-40 hane
15 arı kovanı özelliğini kaybet- Sanayi Kenti → İstanbul, İzmit, Karabük
Doğu ve Güney Doğu Asya
miştir. İdari Kent → Ankara Divan → 3 - 4 mahallenin birleşmesi
Gelişmiş (ABD, Kanada) (4)
Liman Kenti → Mersin, İzmir, İzmit Mezra → Doğu Anadolu’da yaygın
Dünya’da Nüfusun Seyrek Olduğu Alanlar: Ticaret Kenti → İstanbul, İzmir Çiftlik → Tarım arazileri geniş
Amazon ve Kongo Havzaları, kara içleri, çöller, dağlık alan- Maden Kenti → Batman, Zonguldak
Yayla → En yaygın olan
lar, sık ormanlar, soğuk bölgeler Tarım - Sanayi → İzmir, Adana, Bursa
Tabanı
Turizm Kenti → Antalya, Çeşme Oba → Yörük kültürü, kıl çadır
dar alan • Doğum ve ölüm oranı azal-
Toplam nüfus maktadır. Askerî Kent → Eğirdir, Foça, Sarıkamış Dam → Gökçeada, Bozcaada’da görülür.
Aritmetik Nüfus Yoğunluğu:
Yüz ölçümü Nüfus yoğunluğu → en fazla Marmara Kom → Taş mesken, Doğu Anadolu, Büyükbaş hayvancılık
• Yaşlı nüfus ve ortanca yaş
artmaktadır. Nüfus yoğunluğu → en az Doğu Anadolu
Ağıl → Küçükbaş hayvancılık, çit
Kır nüfus oranı en fazla Karadeniz
Kır nüfusu • Doğum oranı düştüğü için ta- Kır nüfus oranı en az Marmara NOT: Kırsal bölgelerde yapı malzemesi olarak Karadeniz’de ah-
Tarımsal Nüfus Yoğunluğu:
Tarım alanı Gelişmekte olan (Türkiye) (5) ban daralmaktadır. şap, İç Anadoluda kerpiç, Akdeniz’de taş daha yoğun kullanılır.

w
TYT COĞRAFYA: HARİTALAR 14
DAĞLIK BÖLGELER ÇÖL BÖLGELERİ YARIMADA - HAVZA ve PLATOLAR

Kafkas
Gobi

Büyük Kum

Büyük Victoria
Yarımada

KANALLAR - BOĞAZLAR YOĞUN NÜFUSLU BÖLGELER DÜNYA LEVHALARI

Avrasya L.
Kuzey Amerika L. Anadolu L.
İstanbul B.
Cebelitarık B. Süveyş K.
Karayip L.
Hürmüz B.
Panama K. Babülmendeb B. Kokos L.
Malakka B.

Pasifik Levhası
Pasifik Levhası
Amerika L. Hindistan - Avustralya L.

Macellan B.

Antartika Levhası.

Kanal

İKLİM BÖLGELERİ HARİTASI OKYANUSLAR - DENİZLER - KÖRFEZLER

Hudson K.

Adriyatik D.

Meksika K. Akdeniz.
Umman D. Büyük Okyanus
Karayip D.

Karasal
Akdeniz
Ekvatoral Büyük Okyanus Okyanusu
Okyanusal Okyanusu
Muson
Çöl
Tundra