Procesy Endogeniczne Ujecie Dynamiczne Powtorzenie

Procesy endogeniczne.
Ujęcie dynamiczne –
powtórzenie
Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
Procesy endogeniczne. Ujęcie dynamiczne –
powtórzenie
Źródło: dostępny w internecie: h ps://unsplash.com/, domena publiczna.
Po zapoznaniu się ze szczegółowymi informacjami zawartymi w poszczególnych

e‐materiałach dotyczących przebiegu głównych procesów endogenicznych warto
usystematyzować swoją wiedzę i umiejętności związane z tym zagadnieniem. Materiał jest
podsumowaniem wiadomości dotyczących: teorii ruchu płyt litosfery, głównych procesów
geologicznych, czyli magmatyzmu, diastrofizmu i metamorfizmu, podstawowych jednostek
geologiczno‐tektonicznych, a także związków między geologią a ukształtowaniem
powierzchni naszej planety.
Twoje cele
Wyjaśnisz związek budowy wnętrza Ziemi z ruchem płyt litosfery oraz jego wpływ na
genezę procesów endogenicznych.
Wyjaśnisz przebieg głównych procesów wewnętrznych prowadzących do
urozmaicenia powierzchni Ziemi.
Opiszesz prawidłowości w rozmieszczeniu zjawisk i procesów geologicznych.
Scharakteryzujesz wpływ procesów geologicznych na powstanie głównych struktur
tektonicznych i ukształtowanie powierzchni Ziemi na wybranych przykładach.
Przeczytaj
1. Teorie ruchu płyt litosfery
1.1. Teoria dryfu kontynentów (teoria Wegenera)

W 1912 r. niemiecki geofizyk Alfred Wegener przedstawił teorię dryfu kontynentów.
Według niego istniejący w przeszłości jeden superkontynent, Pangea, pod wpływem
powolnych ruchów litosfery na cięższej, plastycznej magmie znajdującej się w astenosferze,
rozpadł się na kilka części.
Superkontynent pod koniec ery paleozoicznej

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Dowody Wegenera na poparcie opracowanej teorii:
dowody topograficzne – kontury kontynentów pasują do siebie jak elementy układanki

(zauważył to już w 1620 r. Francis Bacon),
dowody biologiczne – na oddalonych współcześnie kontynentach występują podobne
skamieniałości,
dowody geologiczne – na różnych kontynentach występują te same skały i złoża
mineralne,
dowody klimatyczne – np. występowanie węgla świadczy o ciepłym i wilgotnym
klimacie, a gliny zwałowe w Afryce – o zlodowaceniach karbońskich.
Rozmieszczenie skamieniałości zwierząt potwierdzające teorię Wegenera
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Snider-
Pellegrini_Wegener_fossil_map.svg, licencja: CC BY-SA 3.0.
Wegener nie potrafił wyjaśnić przyczyny wędrówki kontynentów (wskazywał m.in. ruch
obrotowy Ziemi oraz siły przyciągania Słońca i Księżyca), dlatego jego śmiała teoria nie
zyskała szerokiego poparcia. Jednak w połowie XX w., w trakcie badań nad
paleomagnetyzmem i budową skał odkrytego w 1948 r. Grzbietu Środkowoatlantyckiego,
ponownie przywołano hipotezy Wegenera i kilkanaście lat później sformułowano teorię
tektoniki płyt litosfery.
1.2. Teoria tektoniki płyt litosfery
Jest to teoria wyjaśniająca zjawisko dryfu kontynentów. Powstała w latach 60. XX wieku na
podstawie teorii stworzonej przez Alfreda Wegenera, według której płyty litosfery ciągle
zderzają się i rozchodzą. Wyjaśnia ona genezę procesów endogenicznych.
Podstawą do jej sformułowania były:
aktualne wówczas pęknięcia skorupy ziemskiej,

analiza wieku skał podłoża Oceanu Atlantyckiego – skały (bazalty) budujące środkową
część dna oceanicznego (Grzbiet Śródatlantycki) są najmłodsze, a w miarę zbliżania się
do kontynentów ich wiek rośnie,
satelitarne badania geodezyjne, które umożliwiły określenie współczesnego kierunku
i tempa przemieszczania się płyt.
Wiek skorupy oceanicznej
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie R.D. Muller, M. Sdrolias, C. Gaina, W.R. Roest, Age, Spreading Rates and
Spreading Symmetry of the World’s Ocean Crust, „Geochemistry, Geophysics, Geosystems” 2008, vol. 9, iss. 4., dostępne w
internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Age_of_oceanic_lithosphere.png, licencja: CC BY-SA 3.0.
Założenia teorii tektoniki płyt litosfery
Podział litosfery na płyty tektoniczne
Litosfera jest podzielona na siedem wielkich i kilkanaście mniejszych płyt

tektonicznych (płyt litosfery, kier litosfery).
Dzielą się one na oceaniczne oraz kontynentalne (te ostatnie mogą składać się ze
skorupy kontynentalnej i oceanicznej).
Rola prądów konwekcyjnych
Dzięki prądom konwekcyjnym występującym w płaszczu zewnętrznym (wywołanym

wysoką temperaturą we wnętrzu Ziemi) płyty litosfery są w stałym, powolnym ruchu
w różnych kierunkach:
gorąca materia pochodząca z wnętrza Ziemi (jako efekt rozpadu pierwiastków
promieniotwórczych) unosi się ku litosferze w postaci wznoszących prądów
konwekcyjnych,
dochodząc do litosfery, prądy rozdzielają się i płyną poziomo w półplastycznej
astenosferze w przeciwnych kierunkach – to powoduje ruch płyt,
ochłodzona materia opada jako zstępujące w głąb prądy konwekcyjne,
powstają zamknięte komórki konwekcyjne.
Relacje między płytami tektonicznymi

Płyty oceaniczne z powodu większej gęstości i ciężaru mogą zatapiać się w plastycznej
astenosferze.
Płyty nie mogą nachodzić na siebie – jeśli napierają na siebie, jedna z nich ulega na
obrzeżach wypiętrzeniu, tworząc góry, zaś druga ulega zatopieniu.
Pomiędzy płytami nie mogą wystąpić próżnie; jeśli dwie płyty oceaniczne oddalają się
od siebie, tworzy się między nimi nowa część skorupy oceanicznej.
Ziemia nie zwiększa ani nie zmniejsza swoich rozmiarów.
Granice płyt tektonicznych i procesy tam zachodzące
Centralne części płyt rzadko ulegają deformacjom.

Deformacje i nowe formy terenu pojawiają się na granicach płyt w strefie spreadingu
(rozrostu, ryftowej), subdukcji, kolizji i uskoków transformacyjnych.
Rozsuwanie się płyt odbywa się w strefie rozrostu, zbliżanie – w strefach subdukcji,
a równoległe przesuwanie się płyt – wzdłuż uskoków transformacyjnych.
Skutkiem tych procesów jest wędrówka kontynentów – płyty litosfery poruszają się
z różną prędkością, średnio około 3 cm na rok; najszybciej odsuwają się od siebie płyta
Nazca i płyta pacyficzna (ponad 10 cm na rok), a najwolniej przesuwa się płyta
afrykańska (nawet poniżej 1 cm na rok).
Schemat prądów konwekcyjnych oraz konwergencja i spreading płyt litosfery

Płyty tektoniczne kuli ziemskiej
Ciekawostka
Granice bloków kontynentalnych mogą być pasywne (typu atlantyckiego – gdy leżą
wewnątrz tych płyt) lub aktywne (typu andyjskiego – gdy leżą przy ich granicach).
Granice płyt litosfery

Typy granic Procesy na
Charakterystyka
płyt krawędziach płyt Efekty
i etapy zjawiska
tektonicznych tektonicznych
rozbieżna wznoszące prądy

grzbiety
konwekcyjne
śródoceaniczne,
płyty oddalają się
spreading dwóch w obrębie
od siebie
płyt których mogą
powstaje ryft
oceanicznych występować
(długie, wąskie
wyspy
i głębokie
ryfty
pęknięcie, przez
które wylewa się
lawa bazaltowa)
wypełnia ona
szczeliny i w nich
krzepnie,
powodując
Charakterystyka
i etapy zjawiska
przyrost dna
oceanicznego/
kontynentu,
często
wypełnione wodą
jako jeziora
tektoniczne ryfty
spreading dwóch
po obydwu kontynentalne
płyt
stronach ryftu jeziora
kontynentalnych
lawy tworzą tektoniczne
rozległe
podmorskie
wzniesienia
określane jako
grzbiet
śródoceaniczny
zbieżna rowy
oceaniczne
zstępujące prądy
podwodne
subdukcja dwóch konwekcyjne
wulkany
płyt jedna płyta
łuki wysp
oceanicznych podsuwa się pod
wulkanicznych
drugą
morza
marginalne
Charakterystyka
i etapy zjawiska
zstępujące prądy
konwekcyjne
płyta oceaniczna
(o większej
gęstości) podsuwa
się pod
kontynentalną (o
mniejszej
gęstości), ulega rowy
subdukcja płyty topnieniu (w oceaniczne
oceanicznej pod warunkach łańcuchy
kontynentalną wysokiej górskie
temperatury łańcuchy wysp
i ciśnienia),
a skały osadowe
z dna oceanu są
intensywnie
fałdowane
intensywny
wulkanizm
i trzęsienia ziemi
zstępujące prądy
łańcuchy
konwekcyjne
górskie
kolizja dwóch osady morskie,
wyżyny na
płyt które występują
zapleczu
kontynentalnych między tymi
łańcuchów
płytami, ulegają
górskich
wypiętrzeniu
Charakterystyka
i etapy zjawiska
dwie płyty
przesuwają się
równolegle
względem siebie
przebiegają
równoległe zarówno
przesuwanie się w obrębie uskoki
transformująca
dowolnych płyt basenów transformacyjne
względem siebie oceanicznych, jak
i na lądach
wzdłuż nich
tworzą się wielkie
systemy uskoków
transformacyjnych
Schematy procesów zachodzących na krawędziach płyt litosfery

Położenie Islandii w strefie spreadingu
Bazaltowa lawa poduszkowa jest produktem podwodnej erupcji wulkanicznej

Źródło: NOAA, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=13987646, domena publiczna.
Ciekawostka
Uskok San Andreas znajduje się w Kalifornii pomiędzy płytą pacyficzną a płytą
północnoamerykańską. Obie te płyty poruszają się w kierunku północno‐zachodnim,
powstaje wrażenie, że ruch ich odbywa się w przeciwnych kierunkach. Dlaczego? Płyta
pacyficzna porusza się szybciej (z prędkością 6 cm na rok), zaś amerykańska wolniej (1 cm
na rok). Na linii powstałego uskoku znalazło się miasteczko Parkfield, w którym mieszka
tylko 18 osób trudniących się rolnictwem, prowadzeniem motelu i kawiarni. Niemal
codziennie zdarzają się tam niewielkie trzęsienia ziemi. Bardziej zagrożone jest San
Francisco leżące na linii tegoż uskoku. Najgroźniejsze trzęsienia ziemi nawiedziły to
miasto w roku 1906 i 1989.
Uskok San Andreas

Źródło: Iklu , dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3106006, licencja: CC BY-SA 4.0.
Polecenie 1
Wyjaśnij pojęcie szwu tektonicznego.
2. Procesy geologiczne
Procesy geologiczne dzieli się najczęściej na endogeniczne (wewnętrzne) i egzogeniczne
(zewnętrzne). W tym materiale zwrócono uwagę na procesy endogeniczne i ich dynamikę.
Przebieg tych procesów w przeszłości geologicznej został przedstawiony w lekcji „Procesy
endogeniczne – zagadnienia z geologii historycznej”. Natomiast procesy egzogeniczne
zostały opisane w materiale „Procesy egzogeniczne”.
Procesy geologiczne
Procesy endogeniczne (wewnętrzne) Procesy egzogeniczne (zewnętrzne)
Ich źródłem jest energia cieplna wnętrza Ich źródłem jest energia słoneczna,
Ziemi, pochodząca z rozpadu nietrwałych a pośrednio warunki klimatyczne, budowa
promieniotwórczych pierwiastków (40K, geologiczna, ukształtowanie powierzchni
238 235 232
U, U i Th), która wywołuje ruch i siła grawitacji; należą do nich: denudacja
materii (prądy konwekcyjne), a tym (wietrzenie, ruchy masowe, erozja),
samym powoduje zmiany w litosferze. transport i akumulacja (sedymentacja).
Procesy endogeniczne
magmatyzm
plutonizm
wulkanizm
diastrofizm
poziome ruchy skorupy ziemskiej (wg teorii tektoniki)
pionowe ruchy skorupy ziemskiej
ruchy górotwórcze
trzęsienia ziemi
metamorfizm
Magmatyzm obejmuje plutonizm (proces tworzenia się magmy, jej przemieszczania

i krzepnięcia wewnątrz Ziemi) i wulkanizm (proces wydobywania się magmy i innych
materiałów z wnętrza litosfery na powierzchnię). Diastrofizm to z kolei ogół procesów
prowadzących do ruchów i deformacji skorupy ziemskiej na dużych obszarach. Natomiast
metamorfizmem nazywamy proces przeobrażania skał w warunkach wysokiej temperatury
i wysokiego ciśnienia. Procesy te zostały omówiono niżej.
2.1. Plutonizm
Czym jest plutonizm?
Plutonizm (nazwa pochodzi od rzymskiego boga podziemia – Plutona) oznacza powolne

procesy geologiczne zachodzące w głębi skorupy ziemskiej, które związane są
z powstawaniem, przemieszczaniem, wdzieraniem się (intrudowaniem) magmy
w istniejące warstwy skalne, jej zastyganiem oraz krystalizacją skał magmowych
głębinowych (nazywanych też skałami plutonicznymi). Powolne krzepnięcie sprzyja
wykształcaniu się kryształów widocznych gołym okiem. Skały mają więc budowę
jawnokrystaliczną. W wyniku tego procesu powstają także skały magmowe żyłowe
i metamorficzne. Z procesem tym mamy zatem do czynienia, gdy magma próbuje
przedostać się na powierzchnię, lecz zostaje uwięziona w obrębie skorupy ziemskiej.
Intruzje magmowe
Formy plutoniczne nazywane są intruzjami magmowymi. Dzieli się je na intruzje zgodne

i niezgodne z pierwotnym układem warstw. Wokół intruzji często dochodzi do
przeobrażenia skał wskutek metamorfizmu regionalnego, któremu sprzyja wysoka
temperatura krzepnącej magmy. Introdująca magma może porywać fragmenty skał, przez
które się przedziera – są to ksenolity.
Intruzje magmowe
Intruzje zgodne Intruzje niezgodne
horyzontalne struktury
ułożone zgodnie
struktury przecinające pierwotne warstwy skał
z pierwotnym układem
warstw skalnych
sill (żyła pokładowa) –

nagromadzenie zastygłej
magmy wewnątrz
wąskich szczelin
batolit – rozległa, bochenkowata forma powstała
lakkolit –
z zastygłej magmy, o rozmiarach od kilku do
nagromadzenie zastygłej
kilkuset kilometrów i zwykle nieokreślonym spągu;
magmy o płaskim spągu
niewielkie, żyłowe odgałęzienia batolitów
i wypukłym stropie,
i lakkolitów określane są jako apofizy
najczęściej w kształcie
dajka - nagromadzenie zastygłej magmy
soczewki lub grzyba
wypełniającej szczeliny skalne w pionie lub na
lopolit - odwrócona
ukos w stosunku do starszych warstw skalnych;
forma lakkolityczna, czyli
dajki tworzą roje dajek
wypukła ku dołowi
fakolit - występuje
najczęściej na
przegubach antyklin
wulkan
lakkolit
lopolit
komin
A wulkaniczny
M
G
A
M
apofiza
sill
batolit dajka
Wybrane intruzje magmowe

Wybrane intruzje magmowe

Lakkolity powstają stosunkowo blisko powierzchni (0,5–3 km), dlatego też skały nadległe
wybrzuszają się i powodują powstawanie wyniosłości na powierzchni terenu. Często
nadległe skały ulegają erozji, odsłaniając skały plutoniczne.
Lakkolit zwany Limestone Bu e w stanie Montanta (USA)
Źródło: Jstuby, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=17781236, domena publiczna.
Skały budujące intruzje oraz związane z nimi rudy metali (żelaza, chromu, niklu, platyny,
złota) i kamienie szlachetne mają duże znaczenie gospodarcze. Skały plutoniczne są
dobrym, stabilnym podłożem dla budownictwa. W bliskim sąsiedztwie intruzji występują
wody termalne i mineralne.
Ciekawostka
Najrozleglejsze intruzje to batolity. Długi okres krzepnięcia skał doprowadził do

wykształcenia się skał jawnokrystalicznych, w których kryształy widoczne są gołym
okiem, np. granitów czy też sjenitów. Wokół nich skały osadowe ulegały przeobrażeniu,
tworząc skały metamorficzne, np. łupki krystaliczne. W Polsce w karbonie na terenie
obecnych Tatr Wysokich (Wschodnich) utworzył się batolit, który w trakcie orogenezy
alpejskiej uległ wydźwignięciu, a następnie poddany został erozji. Przykładami form
plutonicznych we współczesnej rzeźbie terenu są także: wzgórza Dartmoor w Anglii,
północna część Kordylierów i granitowe partie Karkonoszy.
Ciekawostka
W głębokich kominach wulkanicznych z nagromadzenia rzadkich minerałów może

powstać kimberlit – cenna skała, z której pozyskuje się diamenty. Występuje ona
głównie w okolicach Kimberley w Republice Południowej Afryki, w Demokratycznej
Republice Konga oraz w Jakucji na Syberii.
2.2. Wulkanizm
Wulkanizm oznacza procesy związane z wydostawaniem się na powierzchnię magmy
i innych produktów wulkanicznych. Magma, wydostając się w formie płynnej substancji
zubożonej o składniki gazowe, staje się lawą. Nazwa procesu pochodzi od rzymskiego boga
ognia, czyli Wulkana.
2.2.1. Budowa wulkanu
Wulkan to miejsce wydobywania się z głębi Ziemi na jej powierzchnię produktów erupcji.
Składa się z następujących elementów:
ognisko magmowe (komora magmowa) – zbiornik z magmą, który znajduje się

w skorupie ziemskiej lub płaszczu ziemskim,
komin wulkaniczny – kanał, który łączy ognisko magmowe z powierzchnią,
krater – lejkowate ujście komina wulkanicznego, którym wydobywają się na
powierzchnię produkty erupcji,
stożek wulkaniczny – wzniesienie uformowane z produktów kolejnych erupcji,
stożek pasożytniczy – mały wulkan powstały na stokach głównego stożka
wulkanicznego lub u jego podnóża,
komin boczny – kanał, który łączy komin główny z powierzchnią stożka
pasożytniczego.
Elementy budowy wulkanu

2.2.2. Erupcja wulkaniczna i jej produkty

Erupcja wulkaniczna to proces wydobywania się składników stałych, ciekłych i gazowych
na powierzchnię. Może być zarówno lądowa, jak i podmorska.
Produkty erupcji wulkanicznych
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Bomba wulkaniczna
Źródło: M. Hollunder (Apollo 8), dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?
curid=540995, domena publiczna.
2.2.3. Specyficzne formy działalności wulkanicznej
Do specyficznych form działalności wulkanicznej należą:
kaldery – rozległe zagłębienia powstałe w wyniku rozerwania górnej części stożka

wulkanicznego przez zatykającą go kwaśną, gęstą lawę lub po zapadnięciu się stożka
wulkanicznego do opróżnionej komory magmowej, np. Santoryn (Grecja), Wezuwiusz
(Włochy); niekiedy zalewane jest ono wodą, np. w przypadku Krakatau (Indonezja),
maary – koliste zagłębienia wypełnione wodą, otoczone pierścieniem tufowym,
powstałe po eksplozji podgrzanych przez magmę wód podziemnych, np. w górach Eifel
(Niemcy),
stożki żużlowe – nieduże stożki o stromych stokach, zbudowane z materiałów
piroklastycznych, często eksplozywne,
neki (pnie) wulkaniczne – wzniesienia będące fragmentem dawnego komina
wulkanicznego; zbudowane ze skał bardziej odpornych na erozję (z bazaltu) niż skały
otaczające.

Kaldera
Źródło: dostępny w internecie: h ps://pxhere.com/en/photo/749819, domena publiczna.
2.2.4. Klasyfikacje wulkanów
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
Rodzaje wulkanów ze względu na kształt stożka
Rodzaje wulkanów ze względu na charakter erupcji

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie L. Baraniecki, W. Skrzypczak, Geografia fizyczna ogólna i Polski, Wydawnictwo
Efekt, Warszawa 2004, licencja: CC BY-SA 3.0.
Mieszana klasyfikacja wulkanów
Obszary występowania największych pokryw lawowych (trapów) jako efektów erupcji linijnych
Pokrywy lawowe Obszar występowania
Afar Arabia Saudyjska, Etiopia, Sudan, Egipt
Trap Dekanu Indie
Madagaskar Madagaskar
Trap syberyjski (Putorana) Rosja
Franklin północna Kanada, zachodnia Grenlandia
Mackenzie środkowa i północna Kanada
Trap Niecki Parany Brazylia, Urugwaj
Płaskowyż Kergueleński południowa część Oceanu Indyjskiego
Ciekawostka
Wskaźnikiem rozmiarów (wielkości) erupcji jest najczęściej ilość produktów erupcji,

wyrażona ilością wyemitowanej tefry lub lawy. W celu określenia ilości tefry lub potoków
lawowych należy przeprowadzić badania terenowe i określić przestrzenny ich zasięg
i grubości warstw tefry lub potoków lawy. Znając te parametry, można oszacować
objętość tych produktów wulkanicznych. Obecnie stosuje się skalę VEI (ang. Volcanic
Explosivity Index; wskaźnik eksplozyjności wulkanicznej). Skala ta składa się z 9 stopni:
od 0 do 8. Erupcje najsłabsze (VEI = 0–1) mają zwykle charakter efuzyjny, z wyrzutem
bardzo małej ilości tefry. Każdy następny stopień skali powyżej 1 odpowiada wyrzutowi
10‐krotnie większej objętości tego materiału. Największe erupcje (VEI = 8) mają zwykle
charakter eksplozywny i powodują wyrzut ogromnej ilości tefry. Skala ta bierze pod
uwagę także wysokość słupa popiołów. Szczegóły zostały przedstawione w poniższej
tabeli. Żeby porównać rozmiary erupcji eksplozywnych i efuzyjnych, wykorzystuje
się wskaźnik DRE (z ang. Dense Rock Equivalent, odpowiednik litej skały). Bierze on
pod uwagę ilość wydobytego materiału (również lawy, którą pomija się w skali VEI).
VEI Objętość tefry [km3] Wysokość pióropusza [km] Globalna częstość występowania
0 > 0,000001 < 0.1 codziennie
1 > 0,00001 0,1‐1 codziennie
2 > 0,001 1‐5 co tydzień
3 > 0,01 3‐15 co roku
4 > 0,1 10‐25 ~ co 10 lat
5 >1 > 25 ~ co 50 lat
6 > 10 > 25 ~ co 100 lat
7 > 100 > 25 ~ co 1000 lat
8 > 1000 > 25 ~ co 10 000‐100 000 lat
Źródło: M. Awdankiewicz, Największe erupcje wulkaniczne na Ziemi,”Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych” 2011, t. 60, nr
3–4, s. 227–234.
2.2.5. Rozmieszczenie wulkanów
Poniżej przedstawiono obszary, na których występuje duża liczba wulkanów:


#
66°34 '
## # 66°34 '
### #
60° 60°
#
# #
##
# # ### #
#
## ##
## # # #
# ##
#### #
#
##
# #
## #
## # # ## ##
## # # ### # # ##
# #
30°
## #
# # #### 30°
## ##
# # #
23°26 '
# ## #
# 23°26 '
# ##
## # #
# ##
### ## # # ## ## ## # ##
## # # ### #
# ## ## # #
# ## ##
# # ##
# # ###
# #
# # #
# # ## #
## ##
#30° 90° #
##
12#0°# ## # ##
0°
0° 60°
## # #
150° 180° 150° 120° #9#0° ### 60°
0°
## # # ##### #
##
### # # # ### # ### # #
# #
# #
# ## #
# ## # ##
# # ## ##
#
# ##
23°26 '
## 23°26 '
# ## ##
#
# ##
30° ## 30°
##
##
##
#
# #
#
##
##
#
# 60°
60°
66°34 ' # 66°34 '
aktywny
0 1 5 00 3 000 km # ##
wulkan
Rozmieszczenie wulkanów
Główne obszary występowania wulkanów:
w strefie spreadingu
erupcje morskie (podmorskie erupcje linijne lawy zasadowej oraz wyspy wulkaniczne),
erupcje lądowe (wulkany efuzywne: lawa zasadowa i kwaśna);
w strefie subdukcji
stratowulkany i stożki żużlowe,

najwięcej czynnych wulkanów znajduje się na obszarze Ognistego Pierścienia Pacyfiku
wokół płyty pacyficznej;
nad plamami (punktami, pióropuszami) gorąca
plamy gorąca (hot spots) to miejsca przedostania się szczególnie gorącej magmy (w
formie pionowych strumieni konwekcyjnych nagrzanej materii) przez płytę litosfery
pod wpływem wyjątkowo wysokich temperatur panujących w zewnętrznej warstwie
(powstają, gdy energia na granicy jądra i płaszcza emitowana jest na dużą skalę, ale na
zbyt małym obszarze, żeby utworzyć komórkę konwekcyjną); nadtapiając skorupę
ziemską, magma zmniejsza grubość litosfery, tworzy się kopułowate nabrzmienie
z wulkanami w centralnej części i wywołuje zjawiska wulkaniczne; pióropusze długo
mogą pozostawać stabilne, ale litosfera pod nimi się przemieszcza – w ten sposób
tworzą się łańcuchy wysp wulkanicznych (głównie tarczowych), o malejącym wieku
w kierunku hot spota,
obecnie znanych jest ich ponad 150, m.in. Hawaje, Reunion i Wyspy Kanaryjskie.
Powstawanie wulkanów nad plamami gorąca

Rozmieszczenie plam gorąca. Plamy gorąca aktywne w czasie ostatnich 10 milinów lat wg D. Abbo a (1996).
Mapa nie ukazuje 11 aktywnych plam gorąca z Antarktydy.
Polecenie 2
Korzystając z atlasu geograficznego, wskaż położenie poniższych wulkanów.
Wybrane wulkany według kontynentów

Afryka
Meru Tanzania
Kamerun Kamerun
Teide Teneryfa
Fogo Wyspy Zielonego Przylądka
Ameryka Południowa
Salado Chile/Argentyna
Cotopaxi Ekwador
Ruiz Kolumbia
Ameryka Północna
Orizaba Meksyk
Popocatepetl Meksyk
Wrangell Alaska
St. Helens USA
Ameryka Środkowa
Tajumuluco Gwatemala
Santa Maria Gwatemala
Mt Pelee Martynika
Antarktyda
Erebus Morze Rossa
Australia i Oceania
Manua Loa Hawaje
Manua Kea Hawaje
Kilauea Hawaje
Azja
Kluczewska Sopka Rosja
Fudżi Japonia
Tambora Indonezja
Europa
Etna Włochy
Beerenberg Jan Mayen
Eyjafjallajökull Islandia
Hekla Islandia
Wezuwiusz Włochy
Stromboli Włochy
Laki Islandia
Ciekawostka
Procesami towarzyszącymi działalności wulkanicznej, ale także procesami

postwulkanicznymi (takimi, które występują również po wygaśnięciu wulkanu) są:
wyziewy gazów (ekshalacje), omówione wyżej,

wody termalne i mineralne,
gorące źródła i gejzery,
rozpuszczanie przez gorącą wodę związków chemicznych w jednym miejscu
i wytrącaniu w innym (powstawanie w ten sposób złóż wielu metali, niemetali
i kamieni szlachetnych).
2.2.6. Wpływ zjawisk wulkanicznych na środowisko geograficzne
Zjawiska wulkaniczne oraz im towarzyszące wywierają zarówno pozytywny, jak i negatywny

wpływ na środowisko naturalne oraz człowieka i jego działalność.
atmosfera
wpływ negatywny:
ograniczenie dopływu światła słonecznego przez duże ilości pyłu wulkanicznego,

opady wulkaniczne wywołane przez pyły i parę,
emisja szkodliwych gazów,
chmury gorejące – bardzo trujące i gorące,
nasilenie efektu cieplarnianego, dziury ozonowej, kwaśnych opadów przez gazy
wulkaniczne;
hydrosfera
wpływ pozytywny:
wody mineralne i termalne oraz gorące źródła w rejonie wulkanizmu;

wpływ negatywny:
fale tsunami w efekcie podwodnych wybuchów,

topnienie szczytowych czap lodowych;
litosfera
nowa forma terenu (np. Islandia, Hawaje, Wyspy Kanaryjskie),

tworzenie się pokryw lawowych;
wpływ pozytywny:
skały wulkaniczne i surowce mineralne (np. bazalt, siarka, srebro, złoto, rudy miedzi,
ołowiu, diamenty),
nowe obszary lądowe (nowe wyspy);
wpływ negatywny:
spływy błotne (lahary), czyli nasycone wodą potoki błotne materiałów piroklastycznych,
lawiny (potoki) piroklastyczne – spływające po stoku wulkanu potoki mieszaniny
materiałów piroklastycznych i gorącego gazu,
lawiny gruzowe – lawina bloków i okruchów skał,
występowanie trzęsień ziemi;
pedosfera
wpływ pozytywny:
pokrywy pyłowe i żyzne gleby powulkaniczne (lekkie, porowate);
biosfera
wpływ negatywny:
niszczenie flory i fauny wokół wulkanu,

degradacja szaty roślinnej na skutek obniżania temperatury i wzrostu opadów;
antroposfera
wpływ pozytywny:
wydobycie surowców mineralnych i wykorzystanie w gospodarce (np. bazalt przy

produkcji asfaltu),
energetyka geotermalna i lecznictwo (np. Islandia, Nowa Zelandia),
wysoka wydajność i urodzajność gleb wulkanicznych (np. na Jawie), gdyż wietrzenie
tufów uwalnia do podłoża związki fosforu i sole potasowe, użyźniając glebę,
wulkany, gejzery, jeziora wulkaniczne utworzone w kalderach są atrakcjami
turystycznymi i stanowią źródło zarobku dla miejscowej ludności;
wpływ negatywny:
ofiary w ludziach – opady piroklastyczne (np. w Pompejach w 79 r. popioły

wulkaniczne, pumeks i bomby wulkaniczne Wezuwiusza doprowadziły do śmierci ok. 2
tys. osób), gazy wulkaniczne (np. w 1986 r. dwutlenek i tlenek węgla, siarkowodór
i cyjanek uwolnione z dna jeziora Nyos w Kamerunie zabiły ponad 1,5 tys. osób), chmury
gorejące (unoszące się wysoko chmury materiału piroklastycznego w gorącym
strumieniu gazowym, np. w 1902 r. chmura z Mount Pelée na Martynice w ciągu kilku
minut zniszczyła całkowicie miasto Saint Pierre)
choroby ludności (wywołane np. kontaktem z chmurą gorejącą),
zniszczenia infrastruktury urbanizacyjnej i komunikacyjnej,
zniszczenie upraw,
choroby układu oddechowego,
utrudnienia komunikacji lotniczej (pył zakłóca pracę silników).
Największe erupcje wulkaniczne w dziejach

Rok Wydarzenie
~1400 r. p.n.e. Eksplozja Santorynu na Morzu Egejskim
79 r. n.e. Wybuch Wezuwiusza we Włoszech
1669 r. Wybuch Etny we Włoszech
1815 r. Wybuch wulkanu Tambora na wyspie Sumbawa w Indonezji
1883 r. Erupcja Krakatau w Cieśninie Sundajskiej między Jawą a Sumatrą
1902 r. Wybuch wulkanu Pelée na Martynice
1912 r. Erupcja wulkanu Katmai na Alasce
1956 r. Wybuch wulkanu Bezimiennego na Kamczatce
1980 r. Erupcja wulkanu St. Helens w zachodniej części USA
1982 r. Erupcja wulkanu El Chicón w Meksyku
1985 r. Wybuch Nevado del Ruiz w Kolumbii
1991 r. Wybuch wulkanu Pinatubo na Filipinach
2011 r. Erupcja wulkanu Puyehue w Chile
2018 r. Erupcja wulkanu Fuego w Gwatemali
Ciekawostka
Prognozy nadchodzących erupcji wulkanicznych są dość wiarygodne, lecz monitoring
wulkanów jest bardzo drogi. Do zjawisk wyprzedzających ten proces zalicza się m.in.
wzrost aktywności sejsmicznej (trzęsienia ziemi), niewielkie zmiany rzeźby terenu,
zmiany składu chemicznego i poziomu wód podziemnych, większą niż zwykle emisję
gazów czy anomalie magnetyczne i grawitacyjne. Warto także dodać, że w takiej sytuacji
zdjęcia satelitarne w podczerwieni wskazują na podwyższoną temperaturę wokół
wulkanu. Natomiast w celu zapobiegania negatywnym konsekwencjom wulkanizmu
należy:
osiedlać się na obszarach położonych z dala od wulkanów (choć często obszary te są

gęsto zaludnione z uwagi na żyzne gleby, np. na Jawie),
posiadać sprawny system ostrzegawczy i możliwość szybkiej ewakuacji,
tworzyć solidniejsze konstrukcje domów (np. dachów),
budować odpowiednie zapory ziemne, odgrodzenia w postaci murów, istotne jest
także polewanie płynącej lawy zimną wodą w celu utworzenia naturalnej bariery dla
kolejnych ilości lawy.
2.3. Metamorfizm
W wyniku metamorfizmu pod wpływem wysokiej temperatury i wysokiego ciśnienia skały

skorupy ziemskiej ulegają przekształceniu, przeobrażeniu i stają się skałami
metamorficznymi. Zmienia się zarówno ich skład mineralny, jak i budowa wewnętrzna.
Innymi czynnikami, które mają wpływ na ten proces, są także gorące gazy ulatniające się
z magmy i przenikające do skał, a także gorące roztwory krążące w przestrzeniach
skalnych. Kluczowy jest także czas. Gdy skały te znajdą się na powierzchni, tworzą wysokie
wzniesienia o znacznej odporności na procesy niszczące. Proces ten jest długotrwały.
Najbliżej powierzchni tworzą się m.in. łupki i fyllity, głębiej – gnejsy i amfibolity, natomiast
na dużych głębokościach – eklogity i granulity.
Rodzaje metamorfizmu
termiczny (kontaktowy):
przebiega w sąsiedztwie intruzji magmowych,
głównym czynnikiem jest wysoka temperatura,
ma ograniczony zasięg z uwagi na małe przewodnictwo cieplne skał;
regionalny:
występuje głównie w strefie subdukcji,
zależy w podobnym stopniu od wszystkich czynników,
ma większy zasięg;
dyslokacyjny:
występuje na obszarach o dużych naciskach bocznych (ciśnienie kierunkowe),
powoduje to kruszenie skał i powstawanie tzw. brekcji tektonicznych;
zderzeniowy:
związany z dużymi impaktami, czyli uderzeniami znacznej wielkości
meteorytów,
głównymi czynnikami są gwałtowny wzrost temperatury i ciśnienia,
w takich warunkach następuje szybkie topnienie i odparowanie części skał.
Niektóre produkty metamorfizmu są wykorzystywane przez człowieka (np. rudy żelaza,

marmury i kwarcyty).
Polecenie 3
Wymień podobieństwa i różnice między plutonizmem i metamorfizmem.
2.4. Ruchy górotwórcze a deformacje tektoniczne
2.4.1. Deformacje tektoniczne
Większość górotworów jest zaburzona w wyniku ruchów tektonicznych. Występujące

w nich deformacje tektoniczne dzieli się na ciągłe i nieciągłe.
Deformacje tektoniczne
ciągłe:
takie, w których zachowana została ciągłość warstw skalnych;
na przykład fałd;
nieciągłe:
takie, w których ciągłość powstałych wcześniej warstw została zakłócona;
na przykład uskok.
Obszar o przewadze deformacji ciągłych ma budowę fałdową, a obszar o przewadze

deformacji nieciągłych ma budowę zrębową.
Fałd
Najprostszą deformacją ciągłą jest fałd. Jest to wygięcie warstw skalnych wskutek nacisków
bocznych. Fałd składa się z następujących elementów:
antyklina (siodło) – warstwy skalne wygięte ku górze, wewnątrz których znajdują się
skały starsze, a na zewnątrz – skały młodsze (tzw. część wklęsła),
synklina (łęk) – warstwy skalne wygięte ku dołowi, wewnątrz których znajdują się skały
młodsze, a na zewnątrz – skały starsze (tzw. część wypukła),
skrzydło – zespół warstw skalnych o nachyleniu w jednym kierunku, które są częścią
antykliny lub synkliny,
przegub – część warstwy fałdowanej posiadająca największą krzywiznę,
jądro – część wewnętrzna fałdu,
oś fałdu – linia biegnąca przez środek antykliny lub synkliny,
powierzchnia osiowa – łączy osie fałdu.
Budowa fałdu
Budowa fałdu
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=593286, licencja: CC BY-SA
3.0.
Wyróżnia się następujące rodzaje fałdów: stojący, pochylony, obalony, leżący i przewalony.
Kinematyczna klasyfikacja fałdów

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie R. Dadlez, W. Jaroszewski, Tektonika, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
1994.
Fałdy można podzielić także na symetryczne i asymetryczne.

Fałd symetryczny a fałd asymetryczny
Czasem zdarza się inwersja rzeźby, kiedy młodsze warstwy antykliny ulegają erozji
w wyniku niewielkiej odporności na niszczenie. Rzeźba terenu wskazuje wtedy –
przeciwnie do struktury geologicznej – na obniżenie terenu (jak na obszarze oznaczonym
literą A).
Zgrupowania fałdów, które jako całość są wydźwignięte, to antyklinorium. Natomiast zgrupowania fałdów,
które jako całość są obniżone, to synklinorium.
Antyklinorium i synklinorium
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie P. Wład, Geografia 1. Bogactwo przyrodnicze Ziemi, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2007.
Płaszczowina (fałd kompensacyjny)
Jest to silnie sfałdowana pokrywa warstw skalnych, która została oderwana od podłoża,
przesunięta na znaczną odległość i nasunięta na dany obszar na skutek poziomych
nacisków bocznych, dlatego też określa się ją jako formę pośrednią między deformacjami
ciągłymi i nieciągłymi.
Płaszczowina
Uskok
Jest to podstawowa deformacja nieciągła, którą stanowi pęknięcie warstw skalnych i ich
przemieszczenie względem tego pęknięcia. Pojedynczy uskok tworzy skrzydło wiszące
(część warstw skalnych przemieszczona do góry) i skrzydło zrzucone (część warstw
skalnych przemieszczona w dół). Wyróżnia się następujące rodzaje uskoków:
normalny – powierzchnia uskokowa jest nachylona w kierunku skrzydła zrzuconego,

odwrócony – powierzchnia uskokowa jest nachylona w kierunku skrzydła wiszącego,
przesuwczy – kierunek przemieszczania się skrzydeł jest równoległy do powierzchni
uskokowej.
Rodzaje uskoków
Jeżeli na danym obszarze występuje zespół uskoków, wówczas tworzą one następujące
elementy:
zrąb tektoniczny (horst) – ograniczony uskokami blok wydźwignięty w stosunku do

obszarów sąsiednich,
rów tektoniczny (graben) – ograniczony uskokami blok obniżony w stosunku do
obszarów sąsiednich, zwykle o wydłużonym kształcie; jeżeli ma duże rozmiary, a uskoki
nie są do siebie równoległe, mówimy o zapadlisku tektonicznym.
Zespoły uskoków
Uskok przesuwczy San Andreas w Kalifornii
Źródło: K. Barton, D. Howell, J. Vigil, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1347277,
domena publiczna.
Uskoki
Źródło: Pinpin, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Graben_-_Horst_-_mour%C3%A8ze.jpg?
uselang=fr, licencja: CC BY 2.5.
Szczególnym typem deformacji nieciągłej skał powstałej wskutek wzajemnego przesunięcia

w poziomie jednej masy skalnej na drugą jest nasunięcie.
2.4.2. Typy gór

Ze względu na genezę wyróżnia się następujące typy gór: fałdowe, zrębowe, wulkaniczne
i kopułowe.
Góry fałdowe
Są one skutkiem ruchów górotwórczych (orogenicznych, orogenez, fałdowań), czyli ogółu

procesów powstawania gór w wyniku działania bocznych sił tektonicznych. Stanowią
rozległe pasma o znacznych wysokościach. Ruchy wypiętrzające wynoszą warstwy skalne
(zakumulowane osady) na znaczną wysokość, tworząc górotwór (łańcuch górski) o budowie
fałdowej (i płaszczowinowej). W budowie takich gór dominują zatem deformacje ciągłe –
fałdy i płaszczowiny. Ruchy te trwają dziesiątki, setki, a nawet miliony lat. Przebiegają
w kilku fazach, aktywniejszych lub spokojniejszych. Towarzyszą im: wulkanizm,
metamorfizm i plutonizm.
Można wyróżnić następujące etapy powstawania i zaniku gór fałdowych:
gromadzenie się (akumulacja) osadów,

fałdowanie osadów na skutek ruchu płyt litosfery,
przeobrażanie materiału skalnego,
wypiętrzanie materiału skalnego,
powstanie w wielu przypadkach (np. w strefie subdukcji) ognisk magmowych
i występowanie magmatyzmu,
powstanie górotwóru,
wpływ ruchów egzogenicznych (np. denudacji) i izostazji, które wpływają na wysokość
utworzonego górotworu (wraz z postępującą denudacją górna część górotworu zostaje
erodowana, a jednocześnie – w wyniku zmniejszania ciężaru – działają ruchy
wstępujące; w efekcie pozostałością dawnego górotworu jest jego dawna dolna część
znajdująca się tuż pod powierzchnią; tak zniszczone dawne orogeny znajdują się np.
w Karelii – północno‐wschodnia Europa).
Ważne!
Górotwór i góra to nie są pojęcia tożsame, gdyż góry są jednostkami morfologicznymi,

a górotwory – genetycznymi (górotwór nie musi być wypukły, a góra nie musi powstać
w wyniku orogenezy).
Góry fałdowe występują w strefach krawędziowych płyt litosfery, ponieważ powstają:
w wyniku subdukcji płyty oceanicznej pod kontynentalną – osady oceaniczne są

zdzierane i fałdowane – np. Andy, Kordyliery, Góry Skaliste,
w wyniku kolizji dwóch płyt kontynentalnych – osady morskie między płytami są
zdzierane i fałdowane – np. Himalaje, Alpy, Karpaty, Atlas.
W związku z tym góry fałdowe są zbudowane głównie z plastycznych osadów morskich
(np. fliszu, czyli kompleksu skał osadowych zbudowanych z naprzemiennych warstw
zlepieńców, piaskowców i łupków ilastych), które zazwyczaj stanowią zewnętrzne części
łańcuchów górskich. Natomiast centralne części stanowią często odsłonięte intruzje
magmowe. Są najczęściej występującym typem gór. Należą do nich góry orogenezy
alpejskiej, w ich budowie dominują fałdy i płaszczowiny.
W historii geologicznej fanerozoiku wyróżnia się trzy główne ruchy górotwórcze –

kaledońskie, hercyńskie i alpejskie. Zostały one omówione niżej. Wcześniej miały miejsce
inne orogenezy, np. bajkalska, karelska, białomorska czy katangijska, jednakże nie są one do
końca zbadane z uwagi na to, że miały miejsce bardzo dawno temu.
Góry zrębowe
Są one efektem pionowego przemieszczania się warstw skalnych wzdłuż uskoków skalnych
na obszarach już pofałdowanych (najczęściej w paleozoiku). Najczęściej są to stare góry
o skałach mało plastycznych, dlatego zbudowane są z nieciągłych struktur tektonicznych,
lecz w budowie warstw skalnych wyróżnić można stare elementy fałdowe
i płaszczowinowe. Z uwagi na to, że najczęściej góry zrębowe należały wcześniej do gór
fałdowych, lecz zostały odmłodzone i porozcinane uskokami, nazywa się je często górami
fałdowo‐zrębowymi.
Główne ruchy górotwórcze a typy gór
W fanerozoiku wyróżnić można trzy główne orogenezy (ruchy górotwórcze, fałdowania).

Za główną orogenezę danych gór uznaje się tę, podczas której zostały wymodelowane
(sfałdowane) po raz pierwszy. Góry fałdowe wypiętrzone w wyniku orogenezy kaledońskiej
i hercyńskiej zostały odmłodzone (silnie zdenudowane, spłaszczone, porozcinane
uskokami) podczas orogenezy alpejskiej i stały się górami zrębowymi. Natomiast góry
wypiętrzone podczas orogenezy alpejskiej są górami fałdowymi.
Stare góry, które powstały w wyniku orogenezy kaledońskiej i hercyńskiej, odznaczają się
łagodnymi stokami i małymi wysokościami bezwzględnymi i względnymi. Młode góry,
powstałe w wyniku orogenezy alpejskiej, odznaczają się bardziej stromymi stokami
i większymi wysokościami bezwzględnymi i względnymi. Centralne części tych gór
charakteryzują się występowaniem ostrych grani i form polodowcowych.
Orogenezy Najważniejsze orogenezy w fanerozoiku

hercyńska/
kaledońska
waryscyjska alpejska
(od kambru
(od dewonu do (od triasu do dziś)
do dewonu)
permu)
góry zrębowe –
góry zrębowe –
Typy gór hercynidy/ góry fałdowe – alpidy
kaledonidy
waryscydy
p Wogezy
r Rudawy
z Góry Harz
y Kaledońskie Las Turyński
strefa śródziemnomo
k Grampian, Ardeny
ł Góry Masyw Czeski
Pireneje
a Pennińskie Sudety
Góry Betyckie
d Europa Góry Góry
Apeniny
y Skandynawskie Świętokrzyskie
Alpy
Góry Ural
Karpaty
g Świętokrzyskie Masyw Góry Dynarskie
ó zachodnie Centralny
r Sudety Góry Iberyjskie
Schwarzwald
Rodopy
strefa
śródziemnomorsko-
-himalajska:
Kaukaz
północny
Ałtaj Zagros
Tienszan
Tienszan Elbrus
Sajany Taurus
Azja Góry
Ałtaj
Czerskiego Góry Pontyjskie
Góry
Kunlun Hindukusz
Jabłonowe
Karakorum
Pamir
Himalaje
Góry
Południowochińs
strefa śródziemnomo
Góry -himalajska:
Afryka
Przylądkowe
Atlas
strefa pacyficzna:
Ameryka
NE Appalachy Appalachy Kordyliery
Północna
Góry Skaliste
Sierra Nevada
Ameryka strefa pacyficzna:

Południowa Andy
Wielkie Góry
Wododziałowe strefa pacyficzna:
Australia Góry Flindersa
Góry
Alpy Południowe
Macdonnella
Polecenie 4
Wskaż na mapie świata poszczególne góry wymienione w powyższej tabeli.
Góry wulkaniczne
Góry wulkaniczne na lądach tworzą najczęściej pojedyncze stożki rozrastające się dookoła
krateru lub istnieją jako wyspy. Tworzą się w wyniku wypływu lawy oraz wydostawania się
materiału piroklastycznego na powierzchnię. Warto podkreślić, że nie powstają na skutek
ruchów górotwórczych (procesów tektonicznych), lecz mogą się tworzyć w ich
towarzystwie. Dlatego też ich występowanie na Ziemi jest ściśle związane:
ze strefami subdukcji płyt litosfery (występowanie w obrębie łańcuchów górskich),

ze strefami spreadingu płyt litosfery, zarówno w obrębie oceanów (grzbiety
śródoceaniczne), jak i kontynentów,
z plamami (punktami, pióropuszami) gorąca (z ang. hot spots), czyli miejscami
przedostania się szczególnie gorącej magmy przez płytę litosfery pod wpływem
wyjątkowo wysokich temperatur panujących w zewnętrznej warstwie płaszcza Ziemi –
ich występowanie jest niezależne od granic płyt litosfery.
Występują na obszarach zarówno współczesnej, jak i dawnej aktywności wulkanicznej.

Przykładami gór wulkanicznych są: Wezuwiusz, Etna, Kilimandżaro, Hawaje, góry
Kamczatki, góry Jawy.

Alpy – góry fałdowe
Źródło: Nik jerinic, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=5240536,
licencja: CC BY-SA 3.0.
Góry kopułowe
Stanowią zwykle rozległe wybrzuszenia o niedużej wysokości, powstałe w wyniku

utworzenia podziemnego lakkolitu. Przykładem gór kopułowych są Black Hill Mountains.
2.5. Trzęsienia ziemi (ruchy sejsmiczne)
Czym są trzęsienia ziemi?
Trzęsienia ziemi to gwałtowne drgania skorupy ziemskiej w postaci pojedynczych

wstrząsów lub serii drgań wywołane przemieszczaniem się mas skalnych. Drgania te
rozchodzą się w postaci fal sejsmicznych. Przed fazą główną trzęsienia ziemi mogą pojawić
się wstrząsy wstępne. Trzęsienia ziemi rejestrowane są przez sejsmografy, w których
poziome lub pionowe wahadła wykonują wykres (sejsmogram) na obracającej się taśmie. Po
fazie najsilniejszych wstrząsów często pojawiają się wstrząsy wtórne, które mogą okazać się
równie niebezpieczne.
Porównanie pojęcia hipocentrum i epicentrum
Budowa sejsmografu
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie IGF PAN, Sejsmografy, dostępny w internecie:
h p://private.igf.edu.pl/~pwiejacz/l/08sejsmografy.pdf, licencja: CC BY-SA 3.0.
Sejsmogram trzęsienia na Morzu Japońskim z 30.03.2010 r.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie IGF PAN, Sejsmografy, dostępny w internecie:
h p://private.igf.edu.pl/~pwiejacz/l/08sejsmografy.pdf, licencja: CC BY-SA 3.0.
Od hipocentrum rozchodzą się we wszystkich kierunkach fale podłużne i poprzeczne,

natomiast fale powierzchniowe rozchodzą się we wszystkich kierunkach od epicentrum.
Fale podłużne są najszybsze i przemieszczając się w rożnych warstwach (o różnych
właściwościach fizycznych), zmieniają też swoją prędkość. Fale poprzeczne przemieszczają
się jedynie w ciałach stałych.
Rodzaje trzęsień ziemi
Drgania ziemi mogą być wynikiem procesów naturalnych i antropogenicznych. Trzęsienia

ziemi można podzielić ze względu na przyczynę (genezę) oraz ze względu na głębokość
hipocentrum.
Podział trzęsień ziemi
ze względu na przyczynę (genezę)
tektoniczne wulkaniczne zapadowe (zapadliskowe)
ze względu na przyczynę (genezę)
spowodowane
przemieszczaniem
się
płyt litosfery, wywołane zapadaniem się
przesunięciami wywołane kawern, np. stropów jaskiń, próżni
warstw erupcjami podziemnych, mogą być też
skalnych – wulkanicznymi związane z działalnością
najczęściej mają człowieka (górnictwo wywołujące
występują łagodniejszy tąpnięcia, próby jądrowe,
na granicach płyt przebieg napełnianie i opróżnianie
niosą za sobą stanowią ok. zbiorników zaporowych)
katastrofalne 5‐7% mają niewielki zasięg i powodują
skutki wszystkich najmniejsze straty
dominująca trzęsień ziemi stanowią ok. 3% wszystkich
przyczyna trzęsień ziemi
trzęsień ziemi
(ok. 90%
przypadków)
ze względu na głębokość hipocentrum
płytkie średnie głębokie
do 70 km w głąb ziemi
od 70 do 350 km od 350 do 700 km
– są najgroźniejsze
Obszar wokół epicentrum, na którym trzęsienie ziemi odczuwalne jest przez ludzi, nazywa
się obszarem makrosejsmicznym. W większej odległości rozciąga się obszar
mikrosejsmiczny, na którym wstrząsy wyczuwają jedynie sejsmografy.
Rozmieszczenie trzęsień ziemi
Wyróżnia się obszary:
sejsmiczne (miejsca częstych trzęsień ziemi; położone przede wszystkim na granicach

płyt litosfery, gdzie często dochodzi do przesunięcia mas skalnych, a w szczególności
na obszarze Ognistego Pierścienia Pacyfiku, alpejskie pasma fałdowe, basen Morza
Karaibskiego, grzbiety śródoceaniczne),
pensejsmiczne (miejsca sporadycznych wstrząsów o mniejszej intensywności; stanowią
je głównie strefy starych górotworów paleozoicznych),
asejsmiczne (trzęsienia ziemi tam nie występują; stanowią je głównie wnętrza płyt
litosfery, stare platformy kontynentalne i dna basenów oceanicznych).
66°34 ' 66°34 '
60° 60°
30° 30°
23°26 ' 23°26 '
150° 120° 90° 60° 30° 0° 30° 60° 90° 120° 150°
0° 0°
23°26 '
30°
60°
66°34 ' 66°34 '
60°
30°
Obszary
sejsmiczne
pansejsmiczne

0 1 500 3 000 km asejsmiczne
Rozmieszczenie trzęsień ziemi

Rozmieszczenie ognisk trzęsień ziemi w strefie subdukcji

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie h ps://zywaplaneta.pl/trzesienia-ziemi-dlaczego-ziemia-drzy/, licencja: CC BY-SA
3.0.
Skutki trzęsień ziemi
Trzęsienia ziemi są zjawiskiem powszechnym, choć najczęściej niewyczuwalnym przez

człowieka. Stopień zniszczeń uzależniony jest od wielu czynników: odległości od
epicentrum, budowy geologicznej, rodzaju zabudowy, gęstości zaludnienia, odległości od
linii brzegowej, świadomości i wiedzy ludzi na temat trzęsienia ziemi.
Skutki trzęsień ziemi
zmiany w ukształtowaniu powierzchni ziemi (szczeliny, uskoki, obsunięcia,

zapadliska)
zmiany linii brzegowej
lawiny i osunięcia skał
powstawanie tsunami (z jęz. japońskiego „samotna fala”)
wybuchy wulkanów
śmierć ludzi, straty materialne, głód i epidemie
straty wśród zwierząt i ogromne zniszczenia upraw roślin
zmiany poziomu wód gruntowych, sieci rzecznej
powstawanie lub zanik jezior
pożary wywołane rozszczelnieniem na skutek trzęsienia ziemi instalacji gazowych
zniszczenia infrastruktury komunikacyjnej i technicznej (w tym wodociągowej)
konieczność pozyskania ogromnych środków finansowych na odbudowę

zniszczeń
Wysokość fal tsunami powstałych w następstwie trzęsienia ziemi 11 marca 2011 roku u wybrzeży Japonii
Źródło: West Coast & Alaska Tsunami Warning Center, NOAA, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=14546656, domena publiczna.
Skale służące do opisu trzęsienia ziemi
Do pomiaru trzęsień ziemi służą najczęściej dwie skale: Meracallego i Richtera. Skala
Richtera jest wprawdzie skalą otwartą, jednak w związku z tym, że nie zanotowano dotąd
trzęsienia ziemi o magnitudzie większej niż 9,5 (w Chile w 1960 r.), skalę kończy się
najczęściej na 10. stopniu.

Europejska Skala Makrosejsmiczna (Instytut Geofizyki PAN)
Porównanie wielkości i częstości trzęsień ziemi

Najtragiczniejsze trzęsienia ziemi w historii

Liczba
ofiar
Data Miejsce Magnituda
(w tys.
osób)
ok.
893 r. rejon miasta Ardabil (Iran) nieznana
150
ok.
1138 r. rejon miasta Aleppo (Syria) ok. 8,5
230
ok.
1556 r. prowincja Shaanxi (Chiny) ok. 8,0
830
16 grudnia 1920 r. prowincja Gansu (Chiny) 7,8 200
1 września 1923 r. rejon Tokio (Japonia) 7,9 143
22 maja 1927 r. prowincja Qinghai (Chiny) 7,6 41
31 maja 1935 r. region Kwety (Indie) 7,5 30
26 grudnia 1939 r. rejon miasta Erzincan (Turcja) 7,8 32
6 października 1948 r. rejon Aszchabadu (Turkmenistan) 7,3 110
31 maja 1970 r. region Ancash (Peru) 7,9 66
28 lipca 1976 r. region Tangshan (Chiny) 7,5 655

Liczba
ofiar
Data Miejsce Magnituda
(w tys.
osób)
26 grudnia 2003 r. rejon miasta Bam (Iran) 6,6 31
Ocean Indyjski, wybrzeża północnej

26 grudnia 2004 r. 9,0 228
Sumatry, Indonezja
12 maja 2008 r. prowincja Syczuan (Chiny) 7,9 87
12 stycznia 2010 r. region Port‐au‐Prince (Haiti) 7,0 222
130 km od wschodniego wybrzeża wyspy ok.

11 marca 2011 r. 9,0
Honsiu 11
Źródło: Repetytorium PWN.
Ciekawostka
Polskę zaliczamy do obszarów asejsmicznych i pensejsmicznych. Nie oznacza to jednak,

że w naszym państwie trzęsienia nie występują. Najczęściej niewielkie drgania skorupy
obserwujemy w Karpatach, Sudetach oraz w strefie oddzielającej obszar platformy
wschodnioeuropejskiej od paleozoicznej. Najwięcej wstrząsów – dochodzących nawet do
ok. 5 stopni w skali Richtera – odnotowuje się w kopalniach na Górnym Śląsku. W 2004
i 2008 r. trzęsienie ziemi nawiedziło również północną Polskę, uważaną dotąd za obszar
asejsmiczny.
Sposoby ograniczania skutków trzęsień ziemi
Nie możemy jeszcze obecne zapobiegać trzęsieniom ziemi. Możemy jedynie ograniczać ich
skutki.
Sposoby ograniczania skutków trzęsień ziemi
prace nad dokładnym rozpoznaniem ruchów płyt tektonicznych i opracowaniem

modelu, który przewidywałby nadchodzące trzęsienia:
symptomy – nietypowe zachowanie zwierząt (np. specjalnych ryb
akwariowych), zmiany ciśnienia atmosferycznego, zmiany pola
magnetycznego Ziemi i przewodnictwa elektrycznego skał,
zmiany zawartości radonu w wodach podziemnych – bardzo dokładne
geodezyjne pomiary satelitarne ruchu płyt tektonicznych;
działania profilaktyczne i prewencyjne:
informowanie ludności o sposobie zachowania podczas trzęsienia ziemi
(również szkolenia pracowników),
usprawnienie systemu ratownictwa przeciwpożarowego i medycznego,
system monitorujący i ostrzegawczy,
przystosowanie budownictwa (Korea, Japonia) – małe budynki, lekkie
konstrukcje, żelbeton, fundamenty na sprężynach,
system zabezpieczeń instalacji gazowych (w wyniku trzęsienia ziemi uwalnia
się gaz, wywołując liczne pożary, ponadto sieci wodociągowe są również
uszkadzane, więc brakuje wody na ich gaszenie),
współpraca międzynarodowa.
2.6. Ruchy pionowe skorupy ziemskiej
Płyty litosfery poruszają się po plastycznej astenosferze o większej gęstości. Pod wpływem
większej grawitacji cięższe fragmenty skorupy ziemskiej zanurzają się głębiej w półpłynnej
masie astenosfery. Do ruchów pionowych skorupy ziemskiej zalicza się ruchy
epejrogeniczne (gr. epejros ‘ląd’, lądotwórcze) i talasogeniczne (gr. thalassa
‘morze’, oceanotwórcze) oraz ruchy izostatyczne.
Ruchy epejrogeniczne (lądotwórcze) i talasogeniczne (oceanotwórcze)
Ruchy epejrogeniczne (lądotwórcze) i talasogeniczne (oceanotwórcze) są powolnymi,

pionowymi ruchami skorupy ziemskiej (odpowiednio: wznoszącymi i obniżającymi). Ich
efektem są zmiany zarysu lądów i mórz. W odróżnieniu od ruchów izostatycznych,
wywołują je nie do końca wyjaśnione czynniki wewnętrzne:
naprężenia płyt litosfery,

przemieszczanie się magmy,
przemiany materii na granicy litosfery i astenosfery,
zmiany objętości podłoża kontynentów uwarunkowane temperaturą.
Podczas tych procesów nie obserwuje się znaczących deformacji wewnętrznych. Mogą za
to prowadzić do powstania form wypukłych (np. kopuł, garbów, wyniesień) i wklęsłych (np.
niecek i obniżeń). Dowodem na istnienie tych ruchów są warstwy skał osadowych
pochodzenia morskiego obserwowane na lądzie (np. wapienie na Wyżynie
Krakowsko‐Częstochowskiej) czy wklęsłe formy terenu występujące na obszarach
szelfowych i przypominające doliny rzeczne.
Ruchy epejrogeniczne Ruchy talasogeniczne
Ruchy epejrogeniczne Ruchy talasogeniczne
są to ruchy obniżające
polegają na wydźwignięciu lądu, skorupę ziemską,
prowadzą do regresji morza (wycofywania się powodują transgresję
morza), morza (wkraczanie morza
dochodzi do niego np. w Zatoce na obszary lądowe),
Neapolitańskiej, innych rejonach Morza opisywany proces zachodzi
Śródziemnego, w obrębie kenijskiego wybrzeża w północnej Afryce,
Oceanu Indyjskiego, na wyspach Jawa i Sumatra w północnej Holandii, na
oraz w obrębie wybrzeża Chile i Zatoki południowym wybrzeżu
Meksykańskiej. Bałtyku oraz w południowej
Grenlandii.
Zmiany położenia świątyni Serapisa koło Neapolu w stosunku do poziomu morza jako przykład ruchów
obniżających i wynoszących
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie M.M. Wilczyńska-Wołoszyn, Geografia 2. Ziemia jako otwarty system
fizycznogeograficzny, Wydawnictwo Edukacyjne Zofii Dobkowskiej „Żak”, Warszawa 2004, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ruchy izostatyczne
Ruchy izostatyczne (izostazja) to powolne, pionowe ruchy fragmentów skorupy ziemskiej

zachodzące wskutek zachwiania równowagi grawitacyjnej, głównie pod wpływem
czynników zewnętrznych, ale w niektórych przypadkach również pod wpływem
czynników wewnętrznych, na przykład:
po obciążeniu lub odciążeniu mas skalnych przez lądolód (glaciizostazja),

na skutek zmiany ilości wody w morzach,
w wyniku akumulacji (sedymentacji) osadów w obniżeniach,
jako efekt powstawania oraz erozji łańcuchów górskich (w tym również ruchów
masowych).
Od ruchów epejrogenicznych i talasogenicznych różnią się także tym, że mają większy

zasięg przestrzenny.
Zgodnie z prawem Archimedesa poszczególne sztywne bloki litosfery są w różnym stopniu

zanurzone w plastycznej astenosferze. Istnieją trzy główne modele izostazji. Najbardziej
prawdopodobnym wydaje się być model III, przedstawiony na poniższej rycinie. Według
niego najbardziej zanurzone są góry zbudowane ze skał osadowych (o małej gęstości).
Z kolei płyty oceaniczne (o większej gęstości) są zanurzone znacznie mniej. Ruchy te
objawiają się podnoszeniem lub zanurzaniem fragmentu lądu (na skutek wzrostu ciężaru
płyty) i prowadzą często do transgresji lub regresji morskich, a w konsekwencji do zmiany
bazy erozyjnej rzek. Głównymi obszarami ich występowania są obszary, które w plejstocenie
były objęte zlodowaceniem: Półwysep Skandynawski (ruchy wynoszące: 10 cm/100 lat),
północna Kanada, ale również Antarktyda, która jest ugięta pod wpływem lądolodu.
Warunki równowagi izostatycznej skorupy ziemskiej. Oznaczenia I – według hipotezy Pra a, II – według
hipotezy Airy’ego, III – według współczesnej hipotezy Airy’ego. Oznaczenia liczbowe – zmiana gęstości skał.

W trakcie zlodowaceń plejstoceńskich ogromne masy lodu spowodowały częściowe
zanurzenie Półwyspu Skandynawskiego oraz północnej Kanady w półpłynnej części
płaszcza zewnętrznego.
Ruchy izostatyczne w Skandynawii wywołane zanikiem lądolodu zachodzące w ciągu roku (cięcie warstwicowe
co 1 mm)
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie PIG – PIB, h ps://www.pgi.gov.pl/images/stories/artykuly/fennoskandia4.jpg.
Gospodarcze znaczenie ruchów pionowych

Ruchy obniżające Ruchy wznoszące
Ruchy obniżające Ruchy wznoszące
uniosły wyżej złoża leżące pierwotnie

powstanie grubych serii skał, np. niżej (w wyniku erozji warstw
węgla, wapieni, nadległych zostały one udostępnione
zalewanie obszarów nadbrzeżnych dla człowieka),
(stosowanie kosztownych zabiegów rozszerzanie się obszaru dostępnego
odwadniających – Holandia, Żuławy dla ludności,
Wiślane). utrudnienie dostępu do portów
(tworzenie kanałów).
Ciekawostka
Przyczyną transgresji i regresji morskich może być także zmiana objętości wody
zmagazynowanej w ocenach (uwięzionej na przykład w lądolodzie).
3. Główne jednostki geologiczno-tektoniczne

Do zasadniczych struktur kontynentalnych należą platformy kontynentalne oraz pasma
górskie.
Pla ormy kontynentalne
Wyróżnia się platformy prekambryjskie (stare) i paleozoiczne (młode). Podłożem platformy

prekambryjskiej jest kraton, który stanowi cokół krystaliczny (zbudowany z silnie
sfałdowanych podczas prekambryjskich orogenez skał magmowych i metamorficznych
w wieku od 0,5 do 3,5 mld lat). Na nim znajduje się często pokrywa skał osadowych (w
wieku do 0,5 mld lat). Miejsca na platformie, gdzie skały kratonu odsłaniają się na
powierzchni, są określane jako tarcze (prekambryjskie, krystaliczne). Głębokość zalegania
kratonu w obrębie płyty jest różna. Miejsca, w których zalega on blisko powierzchni,
a pokrywa osadowa jest cienka, nazywane są wyniesieniami, natomiast tereny, gdzie
spoczywa on na dużej głębokości – obniżeniami. Platformę paleozoiczną stanowią głównie
skały osadowe: sfałdowane wieku paleozoicznego, na których zalegają skały niesfałdowane.
W dziejach Ziemi przyklejały się one do starych kratonów, powiększając w ten sposób bloki
kontynentalne (np. paleozoiczna platforma zachodnioeuropejska do prekambryjskiej
platformy wschodnioeuropejskiej).
Warstwy skalne pla ormy kontynentalnej mogą mieć następujące układy:
budowa płytowa – obszar zbudowany z warstw skalnych ułożonych poziomo,

monoklina – obszar zbudowany z warstw skalnych nachylonych łagodnie w jednym
kierunku wspólnym dla całego nachylonego zespołu warstw (wychodnie tych skał to
kuesta),
kopuła – forma wielkopromienna o kształcie owalnym, wygięta ku górze,
garb – forma wielkopromienna o kształcie podłużnym, wygięta ku górze,
wał – rozległe, płaskie, wydłużone wyniesienie o długości do kilku tysięcy km,
niecka – forma wielkopromienna wygięta ku dołowi (bardzo rozległe niecki to baseny).
Wybrane układy warstw skalnych pla ormy kontynentalnej

Polecenie 5
Oceń, która z form – kopuła czy niecka – sprzyja gromadzeniu się wód podziemnych.
Uzasadnij odpowiedź, podając przykłady.
Pasma górskie
Rozciągają się one na obrzeżach platform kontynentalnych. Są zwykle długie i wąskie. Ich
centralną część stanowi najczęściej masyw krystaliczny, który otoczony jest sfałdowanymi
osadami morskimi (łupkami, piaskowcami i wapieniami). Najwyższe grzbiety górskie
stanowią alpidy (góry fałdowe), natomiast starsze pasma (kaledonidy i hercynidy – góry
zrębowe) są niższe, mało aktywne i porozcinane uskokami powstałymi w wyniku
odmłodzenia podczas orogenezy alpejskiej.
Główne struktury kontynentalne
platformy kontynentalne
prekambryjskie (stare)
płyty
część górna – pokrywa skał osadowych
część dolna – kraton (cokół krystaliczny)
tarcze
kraton (cokół krystaliczny)
paleozoiczne (młode, osadowe)
pasma górskie
fałdowe – alpidy
obszary fałdowań mezozoicznych
obszary fałdowań kenozoicznych
zrębowe
kaledonidy (obszary fałdowań wczesnopaleozoicznych)
hercynidy/waryscydy (obszary fałdowań późnopaleozoicznych)

Mapa geologiczno-tektoniczna świata
Słownik
deformacja tektoniczna
zmiana kształtu lub objętości obiektu geologicznego pod wpływem procesów

tektonicznych oraz efekty takich odkształceń, czyli struktury tektoniczne
Źródło: https://encyklopedia.pwn.pl/encyklopedia/deformacja-tektoniczna.html
flisz (od niem. fliessen ‘pływać’)
grube serie naprzemianległych osadów (zlepieńców, piaskowców, łupków ilastych

i margli) na dnie morza, zgromadzonych w wyniku dostarczania przez rzeki i prądy
zawiesinowe materiału pochodzącego z niszczenia gór
intruzja (od łac. intrusus ‘wciśnięty’)
wciskanie plastycznych skał lub magmy w starsze, ukształtowane już warstwy skalne
bliżej powierzchni ziemi
izostazja
stan równowagi skorupy ziemskiej
kawerna (z łac. caverna ‘jama’)
naturalna, pusta przestrzeń w skałach, wywołana krasowieniem
kratony
sztywne, prekambryjskie bloki, powstałe podczas formowania się litosfery, które stanowią
najstarsze i najbardziej stabilne elementy obecnych kontynentów, niepoddające się
fałdowaniom
kuesta (z hiszp. cuesta ‘stok górski’), próg denudacyjny
stromy, asymetryczny stopień lub grzbiet terenowy występujący na obszarze o budowie

monoklinalnej, powstaje wskutek niszczenia słabo nachylonej powierzchni zbudowanej
z warstw skalnych o różnej odporności na erozję; typowymi kuestami są progi Basenu
Paryskiego, progi w południowej Brazylii; w Polsce – na Wyżynie Śląskiej
i Krakowsko‐Częstochowskiej
Źródło: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/kuesta;3928666.html
magma (z gr. magma ‘ciasto’)

ciekły i silnie sprężony stop skalny (głównie glinokrzemianów), powstający w litosferze
i astenosferze, o temperaturze 700–900°C, w którym największy procent stanowi
krzemionka, a pozostałymi składnikami są gazy, głównie para wodna i CO2
morze marginalne
akwen oceaniczny w pobliżu kontynentu odcięty od otwartego oceanu łukiem

wyspowym; w miarę zbliżania się łuku wyspowego do kontynentu osady z jego dna są
fałdowane
prądy konwekcyjne
powolne, pionowe ruchy magmy w płaszczu Ziemi wywołane różnicą temperatur;

podgrzana w głębi materia unosi się, rozchodzi na boki równolegle do skorupy ziemskiej,
a po ochłodzeniu opada, zamykając tzw. komórkę konwekcyjną
Grafika interaktywna
Polecenie 1
Na podstawie grafiki mul medialnej wymień różnicę pomiędzy poziomymi a pionowymi

formami ukształtowania terenu.
Polecenie 2
Wyjaśnij związki między budową geologiczną a ukształtowaniem powierzchni Ziemi.

Sprawdź się
Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸
Mapa przedstawia zjawiska geologiczne na granicy płyt litosfery na obszarze Afryki

Wschodniej. Wykorzystaj rysunek i własną wiedzę do dokończenia zdania pod mapą oraz
wykonania ćwiczenia 2. i 3.
Afryka Wschodnia
Wschodnia część Afryki położona jest w strefie…
 spreadingu.
 geosynkliny.
 subdukcji.
 kolizji.
Ćwiczenie 2 輸
Wymień trzy przyrodnicze konsekwencje wynikające z położenia wschodniej części Afryki

w tej strefie tektonicznej.
Ćwiczenie 3 輸
Obszar zaznaczony na załączonej powyżej mapie nazywa się trójzłączem Afaru lub węzłem
potrójnym Afaru. Oznacza to, że położony jest na styku trzech płyt litosfery. Wymień nazwy
tych płyt.
Ćwiczenie 4 輸
Na mapie przedstawiono położenie wybranych miejsc, które oznaczono literami A−F.

Niektóre z tych miejsc znajdują się w strefach granicznych płyt litosfery. W tabeli
przedstawiono opisy trzech miejsc spośród zaznaczonych na mapie. Uzupełnij tabelę.
Przyporządkuj każdemu opisowi literę oznaczającą położenie opisanego miejsca na mapie
oraz typ granicy płyt litosfery.
Mapa świata
Leży na pograniczu płyt litosfery w strefie charakteryzującej się dużą liczbą wulkanów, trzęsień
ziemi i rowów oceanicznych. Mimo wielu niekorzystnych zjawisk, obszar ten jest gęsto
zaludniony, a ludzie stosują techniki ograniczające negatywne skutki niebezpiecznych zjawisk.,
Znajduje się na obszarze uskoku i przemieszczających się równolegle względem siebie płyt
litosfery. Odnotowuje się tam liczne trzęsienia ziemi., Jest położony na obszarze przyrastania
dna oceanicznego. Występują tam wulkany efuzywne., D, C, F, G
Opis miejsca Położenie miejsca (wpisz Typ granicy płyt litosfery

literę z mapy)
Leży na pograniczu płyt

litosfery w strefie
charakteryzującej się dużą
liczbą wulkanów, trzęsień
ziemi i rowów
oceanicznych. Mimo wielu
niekorzystnych zjawisk,
obszar ten jest gęsto
zaludniony, a ludzie
stosują techniki
ograniczające negatywne
skutki niebezpiecznych
zjawisk.
Znajduje się na obszarze

uskoku
i przemieszczających się
równolegle względem
siebie płyt litosfery.
Odnotowuje się tam
liczne trzęsienia ziemi.
Jest położony na obszarze

przyrastania dna
oceanicznego. Występują
tam wulkany efuzywne.
Ćwiczenie 5 醙
Na poniższej mapie literami od A do H zaznaczono wybrane tarcze prekambryjskie. Uzupełnij

tabelę.
Struktury geologiczne świata

Tarcza ta położona jest w obrębie rozległej płyty kontynentalnej, której zachodnią granicę
stanowi strefa rozbieżna, a wschodnią i południową – zbieżna., Tarcza ta położona jest
w miejscu rozbieżnej granicy płyt litosfery., Tarcza ta znajduje się w obrębie płyty
kontynentalnej, której północna granica stanowi strefę kolizji z inną płytą kontynentalną.
Ponadto występuje tam jeden z największych trapów wulkanicznych wieku późnokredowego.,
Tarcza ta stanowi podłoże wyżyny o tej samej nazwie, która pochodzi od nazwy państwa
leżącego częściowo na tej wyżynie., kanadyjska, Regibatu, ałdańska, Kimberley, A, D, F, H
Charakterystyka Nazwa tarczy Litera na mapie
Tarcza ta położona jest

w obrębie rozległej płyty
kontynentalnej, której
zachodnią granicę stanowi
strefa rozbieżna,
a wschodnią i południową
– zbieżna.
Tarcza ta położona jest
w miejscu rozbieżnej
granicy płyt litosfery.
Tarcza ta znajduje się

w obrębie płyty
kontynentalnej, której
północna granica stanowi
strefę kolizji z inną płytą
kontynentalną. Ponadto
występuje tam jeden
z największych trapów
wulkanicznych wieku
późnokredowego.
Tarcza ta stanowi podłoże

wyżyny o tej samej
nazwie, która pochodzi od
nazwy państwa leżącego
częściowo na tej wyżynie.
Ćwiczenie 6 醙
Na mapie oznaczono numerami od 1 do 15 wybrane obszary, na których występują skupiska

wulkanów. Wykonaj polecenia od 6.1 do 6.3.
1
#
66°34 '
## # 66°34 '
### #
60° 60°
#
# #
##
# ### #
6 #
#
##
3 ##
## ## # # #
####
## 4 #
#
7 ## # ###
# # #
## # ##
##
## # # ### # # # #
30°
## #
# # #### 30°
## ###
23°26 ' 2 #
#
8 #
##
#
#
# 23°26 '
## ## #
# ## #
### ## # # ## ## ## # ##
#
##
## ##
# # ##
# #
#
12
###
##
#
## 14
13
##
# # ###
#
# # # # ### #
# ##
#30° ## ## ##
0° 60° 90° # 12#0°# ## # 150° 180° 150° 120° #9#0° ### 60°
0° ## # # 0°
##
5
# # ##### #
##
### # # # ### #
#
9
### # #
#
# #
15
## #
#
10 #
#
#
## #
##
##
##
#
# ##
23°26 '
## 23°26 '
# ## ##
#
# ##
30° ## 30°
##
##
##
#
# #
#
##
##
#
# 60°
60°
66°34 ' # 11 66°34 '
aktywny
0 1 5 00 3 000 km # ##
wulkan
Rozmieszczenie wulkanów na świecie

6.1. Uzupełnij tabelę. Obok nazwy wulkanu wpisz, wybierając spośród podanych: literę
oznaczającą przyczynę zachodzących na nim zjawisk wulkanicznych oraz numer oznaczający
położenie na mapie. Litery mogą się powtarzać.
Przyczyny wulkanizmu:
A. rozsuwanie się płyt litosfery,
B. podsuwanie się płyty oceanicznej pod kontynentalną,
C. położenie nad plamą gorąca.
Przyczyna wulkanizmu
Nazwa wulkanu Położenie na mapie (numer)
(litera)
Erebus
Cotopaxi
Fudżi
Hekla
Przyczyna wulkanizmu
Nazwa wulkanu Położenie na mapie (numer)
(litera)
Kibo (w masywie
Kilimandżaro)
Mauna Loa
Teide
Kluczewska Sopka
El Chichon
6.2. Uzupełnij tabelę. Obok nazwy wulkanu wpisz, wybierając spośród podanych: literę
oznaczającą typ wulkanu oraz numer oznaczający położenie na mapie. Litery i numery mogą
się powtarzać.
Typy wulkanów:
A. eksplozywny,
B. efuzywny,
C. stratowulkan,
D. szczelinowy.
Nazwa wulkanu Typ wulkanu (litera) Położenie na mapie (numer)
Eyja allajökull
Kīlauea
Laki
Etna
Pelée
6.3. Do potężnych erupcji wulkanicznych dobierz nazwę wulkanu i numer odpowiadający

jego położeniu na mapie.
Eksplozja tego wulkanu w XIX w. zniszczyła prawie całą wyspę, wywołała falę tsunami, która
kilkukrotnie okrążyła Ziemię. Chmury pyłów sięgnęły do 70 km wysokości i powodowały
w ciągu dwóch lat tzw. czerwone zorze. W 1927 r. w miejscu wybuchu pojawiła się nowa
wyspa. W 2018 r. olbrzymi wybuch zniszczył stożek wulkaniczny, w wyniku czego nastąpiło
zapadnięcie się dużej ilości skał i potężne tsunami., Wulkan ten wybuchł w 79 r. n.e., niszcząc
Pompeje, Herkulanum i Stabie., Wybuch tego wulkanu w II tysiącleciu przed Chrystusem
zniszczył wyspę i – być może – doprowadził do upadku kultury minojskiej na Krecie (legenda
o zaginionej Atlantydzie)., W wyniku wybuchu tego wulkanu w 1815 r. nastąpił wyrzut
w powietrze i rozpylenie ogromnej ilości lawy. Skutkiem tego było także potężne trzęsienie
ziemi i głód spowodowany zmniejszeniem temperatury powietrza w wyniku zawieszenia dużej
ilości pyłu w atmosferze. Z tego względu rok 1816 nazwano rokiem bez lata., Pinatubo, Etna,
Saint Helens, 1, 2, 5, 6, 7, 8, 11, 12, 13, 14, 15
Opis Nazwa wulkanu Numer na mapie
Eksplozja tego wulkanu

w XIX w. zniszczyła
prawie całą wyspę,
wywołała falę tsunami,
która kilkukrotnie
okrążyła Ziemię. Chmury
pyłów sięgnęły do 70 km
wysokości i powodowały
w ciągu dwóch lat tzw.
czerwone zorze.
W 1927 r. w miejscu
wybuchu pojawiła się
nowa wyspa. W 2018 r.
olbrzymi wybuch zniszczył
stożek wulkaniczny,
w wyniku czego nastąpiło
zapadnięcie się dużej ilości
skał i potężne tsunami.
Wulkan ten wybuchł

w 79 r. n.e., niszcząc
Pompeje, Herkulanum
i Stabie.
Wybuch tego wulkanu

w II tysiącleciu przed
Chrystusem zniszczył
wyspę i – być może –
doprowadził do upadku
kultury minojskiej na
Krecie (legenda
o zaginionej Atlantydzie).
W wyniku wybuchu tego

wulkanu w 1815 r.
nastąpił wyrzut
w powietrze i rozpylenie
ogromnej ilości lawy.
Skutkiem tego było także
potężne trzęsienie ziemi
i głód spowodowany
zmniejszeniem
temperatury powietrza
w wyniku zawieszenia
dużej ilości pyłu
w atmosferze. Z tego
względu rok 1816
nazwano rokiem bez lata.
Ćwiczenie 7 醙
Na poniższej mapie literami od A do N oznaczono wybrane rowy oceaniczne. Wykonaj

polecenia 7.1. i 7.2.
7.1. Uzupełnij tabelę, wpisując odpowiednią literę.
Nazwa rowu Oznaczenie na mapie
Rów Puerto Rico
Rów Japoński
Rów Sandwichu Południowego
Rów Mariański
Rów Aleucki
Rów Kurylski
Rów Tonga
7.2. Sformułuj i wyjaśnij zależność między rozmieszczeniem rowów oceanicznych a tektoniką

płyt litosfery.
Ćwiczenie 8 醙
Na podstawie poniższej mapy dokończ zdanie oraz wykonaj ćwiczenie 9 i 10.
Izostazja na świecie
Źródło: Af Erik Ivins, JPL., dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=17240066, domena
publiczna.
Mapa dotyczy ruchów…
 epejrogenicznych.
 sejsmicznych.
 izostatycznych.
 górotwórczych.
Ćwiczenie 9 醙
Wyjaśnij przyczynę szybkiego podnoszenia się obszarów Kanady i północnej Europy.
Ćwiczenie 10 醙
Podaj jedną pozytywną i jedną negatywną konsekwencję dla życia i gospodarki człowieka,
związaną z intensywnym podnoszeniem się danego obszaru.
Ćwiczenie 11 難
Strefa Benioffa - jak podaje Encyklopedia PWN - to wąska strefa w płaszczu Ziemi będąca
górną powierzchnią oceanicznej płyty litosfery ulegającej procesowi subdukcji. Została ona
odkryta w 1954 roku przez sejsmologa Hugo Benioffa. W jej sąsiedztwie występują rowy
oceaniczne, ogniska głębokich trzęsień ziemi i wzmożone zjawiska wulkaniczne. Wyjaśnij
przyczynę tych zjawisk oraz zdecyduj, czy zlokalizowana jest ona w obrębie granic płyt typu
atlantyckiego czy typu andyjskiego.
Źródło: ‫( דקי‬przetłumaczone), dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=76175301, licencja:

CC BY-SA 3.0.
Ćwiczenie 12 難
Uzasadnij stwierdzenie, że Ocean Atlantycki powiększa się, a Ocean Spokojny - pomniejsza

się.
Dla nauczyciela
SCENARIUSZ LEKCJI
Imię i nazwisko autora: Kamil Kaliński
Przedmiot: geografia
Temat zajęć: Procesy endogeniczne. Ujęcie dynamiczne – powtórzenie
Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres podstawowy/rozszerzony,

klasa I
Podstawa programowa
Zakres podstawowy
V. Litosfera: związek budowy wnętrza Ziemi z tektoniką płyt litosfery, procesy wewnętrzne
i zewnętrzne kształtujące powierzchnię Ziemi i ich skutki, skały.
Uczeń:
1) wyjaśnia związek budowy wnętrza Ziemi z ruchem płyt litosfery i jego wpływ na genezę
procesów endogenicznych;
2) wyjaśnia przebieg głównych procesów wewnętrznych prowadzących do urozmaicenia

powierzchni Ziemi (ruchy epejrogeniczne, ruchy górotwórcze, wulkanizm, plutonizm,
trzęsienia ziemi).
Zakres rozszerzony
V. Dynamika procesów geologicznych i geomorfologicznych: najważniejsze wydarzenia

w dziejach Ziemi, minerały, geneza i wykorzystanie skał, procesy rzeźbotwórcze i ich
efekty (wietrzenie, erozja, transport, akumulacja, ruchy masowe), odkrywka geologiczna.
Uczeń:
8) dostrzega prawidłowości w rozmieszczeniu zjawisk i procesów geologicznych na Ziemi,

wykorzystując technologie geoinformacyjne;
9) wyjaśnia wpływ procesów geologicznych na powstanie głównych struktur tektonicznych

i ukształtowanie powierzchni Ziemi na wybranych przykładach.
Kształtowane kompetencje kluczowe:
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.
Cele operacyjne
Uczeń:
wyjaśnia związek budowy wnętrza Ziemi z ruchem płyt litosfery oraz jego wpływ na
genezę procesów endogenicznych,
wyjaśnia przebieg głównych procesów wewnętrznych prowadzących do urozmaicenia
powierzchni naszej planety,
opisuje prawidłowości w rozmieszczeniu zjawisk i procesów geologicznych na Ziemi,
charakteryzuje wpływ procesów geologicznych na powstanie głównych struktur
tektonicznych i ukształtowanie powierzchni Ziemi na wybranych przykładach.
Strategie naucznia: odwrócona klasa
Metody nauczania: dyskusja, praca z e‐materiałem, prezentacja
Formy zajęć: praca indywidualna, praca w grupach, praca całego zespołu klasowego
Środki dydaktyczne: e‐materiał, komputer, projektor multimedialny (lub tablety

z dostępem do internetu), zeszyt przedmiotowy, mapy świata, atlasy geograficzne
Materiały pomocnicze
van Andel T.H., Nowe spojrzenie na starą planetę. Zmienne oblicze Ziemi, tłum. W.
Studencki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
Mizerski W., Geologia dynamiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2019.
PRZEBIEG LEKCJI
Kilka lekcji wcześniej nauczyciel dzieli uczniów na grupy i prosi o przygotowanie

prezentacji multimedialnych na temat wybranego endogenicznego procesu geologicznego.
Uczniowie ustalają z nauczycielem: zakres tematyczny prezentacji (w zależności od ich
preferencji, zainteresowań), szacunkowy czas jej trwania i źródła informacji – nauczyciel
proponuje zapoznać się z e‐materiałem powtórzeniowym, innymi e‐materiałami
opisującymi szczegółowo dane zagadnienia oraz literaturą (m.in. wskazaną wyżej).
Nauczyciel prosi także grupy o przygotowanie quizów podsumowujących z przydzielonego
zakresu.
Faza wprowadzająca
Czynności organizacyjne (powitanie, sprawdzenie stanu klasy).
Sprawdzenie zadania domowego.
Dialog z uczniami mający na celu podsumowanie ostatniej lekcji.
Przedstawienie celów lekcji.
Faza realizacyjna
Nauczyciel inicjuje dyskusję klasową na temat teorii ruchu płyt litosfery i procesów
zachodzących na ich krawędziach. W tym celu wyświetla na ekranie odpowiednie
fragmenty e‐materiału.
Następnie uczniowie przedstawiają swoje prezentacje. Po każdym wystąpieniu
następuje klasowa dyskusja. Nauczyciel wyjaśnia niezrozumiałe kwestie, posiłkując się
wyświetlonym na ekranie fragmentem bloku „Przeczytaj”.
W następnej kolejności nauczyciel kontynuuje dyskusję na temat głównych jednostek
geologicznych i wpływu procesów geologicznych na ukształtowanie powierzchni
naszej planety. Uczniowie wykonują polecenie do grafiki interaktywnej (prezentacji).
Nad przebiegiem ich pracy czuwa nauczyciel.
Uczniowie rozwiązują ćwiczenia interaktywne. Chętni prezentują swoje odpowiedzi na
forum klasy.
Faza podsumowująca
Uczniowie grają w podsumowujące quizy, przygotowane przez poszczególne grupy.

Nauczyciel nagradza aktywnych uczniów (również tych, którzy najlepiej rozwiązali
quizy), ocenia pracę w grupach i prezentacje multimedialne.
Nauczyciel przypomina cele zajęć.
Pożegnanie i zaproszenie na kolejną lekcję.
Praca domowa
Wykonanie wybranego polecenia z części „Przeczytaj”.

Opcjonalnie można także prosić o zapoznanie się z kolejnym tematem lekcji
(w przypadku blended learning).
Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium
Grafika interaktywna może posłużyć w fazie realizacyjnej oraz podsumowującej, a także po

lekcji (w celu utrwalenia wiadomości) i przed lekcją (strategia odwróconej klasy). Może
znaleźć zastosowanie na zajęciach dotyczących związków między budową geologiczną
Polski i własnego regionu a głównymi cechami ukształtowania powierzchni (zakres
podstawowy: XIV. 4) oraz wpływu procesów wewnętrznych i zewnętrznych na
ukształtowanie powierzchni głównych jednostek fizycznogeograficznych Polski (zakres
rozszerzony: XIII. 1).

Procesy Endogeniczne Ujecie Dynamiczne Powtorzenie

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Procesy Endogeniczne Ujecie Dynamiczne Powtorzenie

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Procesy endogeniczne.

Źródło: dostępny w internecie: h ps://unsplash.com/, domena publiczna.

Po zapoznaniu się ze szczegółowymi informacjami zawartymi w poszczególnych

1. Teorie ruchu płyt litosfery

1.1. Teoria dryfu kontynentów (teoria Wegenera)

Superkontynent pod koniec ery paleozoicznej

Dowody Wegenera na poparcie opracowanej teorii:

dowody topograﬁczne – kontury kontynentów pasują do siebie jak elementy układanki

1.2. Teoria tektoniki płyt litosfery

Podstawą do jej sformułowania były:

aktualne wówczas pęknięcia skorupy ziemskiej,

Założenia teorii tektoniki płyt litosfery

Podział litosfery na płyty tektoniczne

Litosfera jest podzielona na siedem wielkich i kilkanaście mniejszych płyt

Rola prądów konwekcyjnych

Dzięki prądom konwekcyjnym występującym w płaszczu zewnętrznym (wywołanym

Relacje między płytami tektonicznymi

Granice płyt tektonicznych i procesy tam zachodzące

Centralne części płyt rzadko ulegają deformacjom.

Schemat prądów konwekcyjnych oraz konwergencja i spreading płyt litosfery

Granice płyt litosfery

rozbieżna wznoszące prądy

Schematy procesów zachodzących na krawędziach płyt litosfery

Bazaltowa lawa poduszkowa jest produktem podwodnej erupcji wulkanicznej

Uskok San Andreas

Wyjaśnij pojęcie szwu tektonicznego.

poziome ruchy skorupy ziemskiej (wg teorii tektoniki)

pionowe ruchy skorupy ziemskiej

Magmatyzm obejmuje plutonizm (proces tworzenia się magmy, jej przemieszczania

Czym jest plutonizm?

Plutonizm (nazwa pochodzi od rzymskiego boga podziemia – Plutona) oznacza powolne

Formy plutoniczne nazywane są intruzjami magmowymi. Dzieli się je na intruzje zgodne

sill (żyła pokładowa) –

Wybrane intruzje magmowe

Wybrane intruzje magmowe

Najrozleglejsze intruzje to batolity. Długi okres krzepnięcia skał doprowadził do

W głębokich kominach wulkanicznych z nagromadzenia rzadkich minerałów może

2.2.1. Budowa wulkanu

ognisko magmowe (komora magmowa) – zbiornik z magmą, który znajduje się

Elementy budowy wulkanu

2.2.2. Erupcja wulkaniczna i jej produkty

Produkty erupcji wulkanicznych

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

2.2.3. Specyﬁczne formy działalności wulkanicznej

Do specyﬁcznych form działalności wulkanicznej należą:

kaldery – rozległe zagłębienia powstałe w wyniku rozerwania górnej części stożka

2.2.4. Klasyﬁkacje wulkanów

Rodzaje wulkanów ze względu na charakter erupcji

Afar Arabia Saudyjska, Etiopia, Sudan, Egipt

Trap Dekanu Indie

Trap syberyjski (Putorana) Rosja

Franklin północna Kanada, zachodnia Grenlandia

Mackenzie środkowa i północna Kanada

Trap Niecki Parany Brazylia, Urugwaj

Płaskowyż Kergueleński południowa część Oceanu Indyjskiego

Wskaźnikiem rozmiarów (wielkości) erupcji jest najczęściej ilość produktów erupcji,

1 > 0,00001 0,1‐1 codziennie

2 > 0,001 1‐5 co tydzień

3 > 0,01 3‐15 co roku

4 > 0,1 10‐25 ~ co 10 lat

5 >1 > 25 ~ co 50 lat

6 > 10 > 25 ~ co 100 lat

7 > 100 > 25 ~ co 1000 lat