3.1.

Một số xung đột ở khu vực Đông Bắc Á

Đông Bắc Á, khu vực đóng vai trò động lực tăng trưởng kinh tế toàn
cầu nhưng đồng thời cũng là nơi chứa đựng những bất ổn cho xung
đột. CHDCND Triều Tiên thử hạt nhân, Mỹ và Hàn Quốc có kế hoạch triển khai
hệ thống phòng thủ khu vực tầm cao đoạn cuối (THAAD), chính trường Hàn Quốc
bất ổn, Nhật Bản tiến hành điều chỉnh mạnh mẽ đối với quân đội, Trung Quốc mở
rộng tranh chấp trên biển. Tất cả những diễn biến này liên tiếp đẩy khu vực Đông
Bắc Á vào những cơn sóng căng thẳng đối đầu.

Điểm nóng khu vực được nhắc đến nhiều nhất trong năm qua là bán đảo
Triều Tiên. Lần đầu tiên trong 1 năm, CHDCND Triều Tiên tiến hành thử hạt nhân
2 lần, thử tên lửa 10 lần với 24 quả đạn, từ tầm ngắn đến tầm trung và thử tên lửa
từ tàu ngầm. Điều đáng lo ngại là các vụ thử này được cho là có bước tiến đáng kể
về mặt công nghệ. Cộng đồng quốc tế đã có những phản ứng mạnh mẽ trước các
vụ thử của CHDCND Triều Tiên. Ngày 30/11/2016, Hội đồng bảo an Liên hợp
quốc nhất trí thông qua một Nghị quyết tiến hành các biện pháp trừng phạt toàn
diện mới đối với CHDCND Triều Tiên. Nghị quyết trừng phạt đánh mạnh vào lĩnh
vực kinh tế, tập trung vào lĩnh vực xuất khẩu than đá, một trong những nguồn thu
ngoại tệ lớn nhất của Bình Nhưỡng, với mục tiêu cắt giảm hơn 60% lượng xuất
khẩu than đá hàng năm của nước này. Nghị quyết cũng đưa thêm các loại khoáng
sản như đồng, niken, bạc, kẽm vào danh mục hàng hóa cấm xuất khẩu từ phía
Triều Tiên, siết chặt lĩnh vực hàng hải và tài chính của nước này. Ước tính, gói các
biện pháp trừng phạt mới sẽ khiến nguồn thu ngoại tệ của Triều Tiên thất thu
khoảng 800 triệu USD mỗi năm.

Trước những động thái của CHDCND Triều Tiên, các nước Hàn Quốc, Mỹ
và Nhật Bản không ngừng tăng cường triển khai, hiện diện quân sự, mở rộng quy
mô diễn tập quân sự. Do vậy, tình hình bán đảo Triều Tiên hầu như rơi vào “vòng
tuần hoàn xấu”. Đầu tiên, dưới sự thúc đẩy của Mỹ, chính quyền Tổng thống Hàn
Quốc Park Geun-hye quyết định triển khai hệ thống phòng thủ tên lửa tầm cao giai
đoạn cuối (THAAD). Theo các chuyên gia nhận định THAAD có tác động trực
tiếp đến tình hình an ninh khu vực.

Tiếp đó, các vụ thử hạt nhân của Bình Nhưỡng cũng thúc đẩy Hàn Quốc và
Nhật Bản hợp tác tình báo. Được Mỹ làm trung gian, ngày 23/11/2016, đại diện
Chính phủ Hàn Quốc và Nhật Bản lần đầu tiên chính thức ký kết Hiệp định chia sẻ
tin tức tình báo quân sự. Sau khi ký kết hiệp định này, Hàn Quốc và Nhật Bản
không phải thông qua Mỹ cũng có thể chia sẻ tin tức tình báo quân sự nhạy cảm.
Việc ký kết hiệp định này là một bước đi lớn trên con đường thúc đẩy xây dựng
“liên minh quân sự Đông Bắc Á”, sẽ có ảnh hưởng sâu xa tới cục diện khu vực,
góp phần làm thay đổi cục diện địa - chính trị của khu vực châu Á - Thái Bình
Dương trong tương lai.

Bên cạnh đó, không ít lần căng thẳng giữa Nhật Bản và Trung Quốc trong
tranh chấp chủ quyền tại khu vực quần đảo Senkaku mà Bắc Kinh gọi là Điếu Ngư
trên biển Hoa Đông. Nhiều lần Lực lượng phòng vệ biển Nhật Bản lên tiếng cảnh
báo tàu Trung Quốc đi vào vùng biển mà Tokyo tuyên bố có chủ quyền. Để củng
cố sức mạnh ở chuỗi đảo trải dài 1,400 km này, Nhật Bản đẩy nhanh rõ rệt các
bước chỉnh đốn quân bị, tăng ngân sách quốc phòng. Nhật Bản thông qua ngân
sách quốc phòng năm tài khóa 2017 với tổng mức là 5.170 tỷ yên, đưa ngân sách
quốc phòng Nhật Bản tăng liên tục 5 năm liền. Cùng với đó, Nhật Bản cũng chính
thức thực hiện Luật An ninh mới. Cốt lõi của Luật An ninh mới là dỡ bỏ lệnh cấm
quyền tự vệ tập thể, tạo điều kiện cho Lực lượng Phòng vệ triển khai các hành
động quân sự ở nước ngoài.

Trong khi đó, vụ bê bối “thân tín can thiệp chính trị” của Tổng thống Hàn
Quốc Park Geun-hye, đã gây ra cơn “động đất” trên chính trường Hàn Quốc và ảnh
hưởng tới cục diện các quan hệ chính trị, ngoại giao khu vực Đông Bắc Á. Các
đảng ở Hàn Quốc đang bắt đầu chuẩn bị cho cuộc bầu cử sớm cho chức vụ Tổng
thống. Dự kiến, sự bất ổn trên chính trường Hàn Quốc có thể sẽ chi phối cả năm
2017. Chính quyền của Tổng thống Mun Chêin lên nắm quyền từ năm 2017 đã
bước đầu đưa ra những điều chỉnh chính sách để cải thiện tình hình trong nước và
ứng phó với những biến động khó lường của tình hình khu vực và thế giới. Bên
cạnh những thay đổi về đối nội, Tổng thống Mun Chê-in đã cụ thể hóa chính sách
đối ngoại của mình thông qua “Chính sách phương Bắc mới” và “Chính sách
phương Nam mới”. Trong đó, Chính sách phương Bắc mới tích cực đẩy mạnh trao
đổi, hợp tác với CHDCND Triều Tiên và các nước phương Bắc khác là Trung
Quốc và Nga, còn Chính sách phương Nam mới tập trung phát triển quan hệ giữa
Hàn Quốc với Ấn Độ và các nước ASEAN lên ngang tầm quan hệ giữa Hàn Quốc
với các cường quốc như Mỹ, Nga, Trung Quốc và Nhật Bản (1). Mục tiêu của những
chính sách này nhằm hướng tới kết nối một cộng đồng hòa bình, thịnh vượng và
trách nhiệm tại khu vực, tạo nền tảng quan trọng cho tiến trình hòa bình trên bán
đảo Triều Tiên. Điều này cho thấy vai trò và nỗ lực của Hàn Quốc trong gần hai
năm qua là không thể phủ nhận trong việc xoa dịu tình trạng căng thẳng tại khu
vực, kết nối các bên đàm phán, tạo ra những đột phá trong tiến trình giải quyết vấn
đề phi hạt nhân hóa bán đảo Triều Tiên.

Tại Nhật Bản, nếu ông Shinzo Abe tái cử trong cuộc bầu cử Chủ tịch Đảng
khóa tới trong năm 2018 và Đảng Tự do Dân chủ (LDP) tiếp tục giữ địa vị cầm
quyền thì chức vụ Thủ tướng của ông Shinzo Abe sẽ kéo dài đến năm 2021. Đồng
nghĩa với hàng loạt biện pháp cải cách về Hiến pháp, về chính sách quốc phòng, an
ninh, đối ngoại... Nhật Bản không có nhiều cơ hội để thể hiện sức mạnh của một
nền kinh tế lớn. Tuy nhiên, trước sự trỗi dậy mạnh mẽ của Trung Quốc và những
mối đe dọa về an ninh trong khu vực mà tiêu biểu là tình hình trên bán đảo Triều
Tiên, nước này đã có những nhìn nhận lại vai trò và sức mạnh của mình, trong đó
có sức mạnh về quân sự. Một trong những dấu ấn là việc chính quyền của Thủ
tướng Shinzo Abe sửa đổi Hiến pháp Nhật Bản, cho phép nước này được dùng
quyền phòng vệ, triển khai lực lượng ra nước ngoài để hỗ trợ các đồng minh trước
sự tấn công của bên ngoài. Chính quyền của Thủ tướng Shinzo Abe quyết tâm
“đưa Nhật Bản trở lại bình thường” để sẵn sàng đảm nhận vai trò lớn hơn trong
việc duy trì hòa bình và ổn định không chỉ tại khu vực Đông Bắc Á mà còn trên
toàn thế giới. Những điều chỉnh chính sách của Nhật Bản nhằm đưa quốc gia này
vươn xa hơn hình ảnh của một cường quốc kinh tế, từ đó nâng cao vai trò và tầm
ảnh hưởng về chính trị trong quá trình định hình cấu trúc chính trị - an ninh của
khu vực.

Cục diện chính trị - an ninh khu vực Đông Bắc Á chịu tác động bởi mối
quan hệ giữa các cường quốc chủ chốt trên thế giới, trong đó có quan hệ Mỹ -
Trung Quốc. Với Mỹ, Đông Bắc Á có ý nghĩa đặc biệt khi tại đây có hai đồng
minh thân cận của Mỹ là Hàn Quốc và Nhật Bản, cũng như tồn tại các vấn đề chứa
đựng lợi ích của Mỹ. Quan trọng hơn, Đông Bắc Á là một trong những khu vực ưu
tiên hàng đầu của Mỹ trong chiến lược cạnh tranh với Trung Quốc. Với Trung
Quốc, Đông Bắc Á là địa bàn truyền thống, là “sân nhà” mà Trung Quốc có thể
phát huy tối đa vị thế của một cường quốc khu vực, từ đó vươn lên cường quốc
toàn cầu. Trước năm 2017, cả Mỹ và Trung Quốc đều coi việc ổn định và phát
triển quan hệ giữa hai nước là mục tiêu hàng đầu trong chính sách đối ngoại của
mỗi nước, tuy nhiên từ năm 2017, sự cạnh tranh chiến lược giữa hai cường quốc
trở nên gay gắt. Minh chứng điển hình cho sự cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung
Quốc là cuộc chiến thương mại giữa hai quốc gia này bắt đầu từ năm 2018 và cho
đến nay vẫn chưa có dấu hiệu dừng lại. Chính quyền của Tổng thống Donald
Trump đã thực thi chính sách thương mại cứng rắn đối với Trung Quốc khi áp thuế
quan cao với các hàng hóa nhập khẩu từ Trung Quốc, cáo buộc Trung Quốc lấy
cắp công nghệ của Mỹ, vi phạm quyền sở hữu trí tuệ... Để đáp trả, sau mỗi lần tăng
thuế quan của Mỹ, Trung Quốc cũng lần lượt nâng mức áp thuế quan đối với các
mặt hàng mà quốc gia này nhập khẩu từ Mỹ, áp dụng hàng loạt biện pháp phi thuế
quan khác. Gần hai năm kể từ khi cuộc chiến thương mại diễn ra, thiệt hại đối với
mỗi bên là không hề nhỏ nhưng Mỹ và Trung Quốc vẫn chưa thể đi đến một thỏa
thuận nhằm chấm dứt tình trạng đối đầu căng thẳng này. Nguyên nhân là do cuộc
chiến thương mại Mỹ - Trung Quốc không chỉ nhằm giải quyết vấn đề bất bình
đẳng trong thương mại song phương hay sự minh bạch trong vấn đề sở hữu trí tuệ
mà thực chất là sự thể hiện của chiến lược kiềm chế lẫn nhau giữa hai cường quốc
hàng đầu thế giới. Không chỉ dừng lại ở lĩnh vực kinh tế - thương mại, cạnh tranh
chiến lược Mỹ - Trung Quốc còn được biểu hiện rõ nét thông qua các chiến lược
nhằm tập hợp lực lượng của mỗi bên. Phía Trung Quốc cho rằng việc Mỹ công bố
và triển khai “Chiến lược Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương” là nhằm bao vây và
kiềm chế Trung Quốc, trong khi đó Sáng kiến “Vành đai, con đường” của Trung
Quốc được Mỹ xem như biện pháp chiến lược nhằm đẩy lùi ảnh hưởng của Mỹ tại
khu vực. Trên mặt trận quân sự, cả hai bên cũng tích cực gia tăng chi phí quốc
phòng, tăng cường các cuộc tập trận quy mô lớn tại Biển Đông và biển Hoa Đông
nhằm phô diễn sức mạnh quân sự và răn đe lẫn nhau.

Trong khi đó, quan hệ Nhật Bản - Hàn Quốc thời gian gần đây lại có xu
hướng xấu đi, chạm mức thấp nhấp trong hơn 50 năm qua kể từ khi hai nước thiết
lập quan hệ ngoại giao. Từ giữa năm 2019 đến nay, Hàn Quốc và Nhật Bản liên tục
có những hành động trả đũa lẫn nhau liên quan đến bất đồng về việc cuối năm
2018, Tòa án Tối cao Hàn Quốc đã ra phán quyết buộc các công ty Nhật Bản bồi
thường cho nạn nhân Hàn Quốc bị cưỡng bức lao động trong Chiến tranh thế giới
thứ hai. Trong khi đó, Nhật Bản khẳng định nước này đã đáp ứng các khoản bồi
thường cần thiết cho Hàn Quốc theo Hiệp ước hữu nghị mà hai nước đã ký kết năm
1965. Do bất đồng không được giải quyết, Nhật Bản đã sử dụng các biện pháp
trừng phạt thương mại để phản đối, như hạn chế xuất khẩu sang Hàn Quốc một số
loại vật liệu công nghệ cao dùng trong các lĩnh vực điện tử mũi nhọn của Hàn
Quốc, đưa Hàn Quốc ra khỏi “Danh sách trắng” gồm các nước được hưởng quy
chế ưu đãi thương mại. Trong khi đó, Hàn Quốc sử dụng các biện pháp an ninh để
trả đũa, như thông báo quyết định không gia hạn Hiệp định bảo đảm thông tin quân
sự chung (GSOMIA) với Nhật Bản, đình chỉ chương trình “Giao lưu cán bộ
nguồn” của lục quân hai nước. Sự căng thẳng trên trong quan hệ Nhật Bản - Hàn
Quốc không chỉ ảnh hưởng sâu sắc đến tình hình chính trị, an ninh, kinh tế của hai
nước này mà còn tác động không nhỏ đến môi trường hòa bình, ổn định của khu
vực Đông Bắc Á vốn đang gặp nhiều thách thức.

Đối với quan hệ Hàn Quốc - Trung Quốc, sau khi Hàn Quốc quyết định
triển khai Hệ thống phòng thủ tên lửa tầm cao giai đoạn cuối (THAAD) của Mỹ
vào giữa năm 2017, kéo theo một loạt hành động trả đũa kinh tế từ phía Trung
Quốc, quan hệ giữa hai quốc gia này lâm vào khủng hoảng nghiêm trọng. Tuy
nhiên, kể từ khi nhậm chức, Tổng thống Hàn Quốc Mun Chê-in đã có những động
thái nhằm hàn gắn quan hệ hai nước, xây dựng lòng tin vì mục tiêu chung là duy trì
hòa bình và an ninh tại khu vực Đông Bắc Á. Tiêu biểu trong những nỗ lực đó là
chuyến thăm Trung Quốc của Tổng thống Mun Chê-in diễn ra vào tháng 12-2017
đã đưa quan hệ Hàn Quốc - Trung Quốc trở lại giai đoạn tốt đẹp. Bên cạnh sự hợp
tác chặt chẽ về kinh tế, vai trò quan trọng của cả Hàn Quốc và Trung Quốc trong
tiến trình tìm kiếm giải pháp ngoại giao nhằm phi hạt nhân hóa bán đảo Triều Tiên
là những nhân tố khiến quan hệ giữa hai quốc gia này tiếp tục duy trì trạng thái ổn
định.

Đối với tình hình trên bán đảo Triều Tiên, vấn đề thống nhất hai miền và
tiến trình phi hạt nhân hóa của CHDCND Triều Tiên mặc dù đã ghi nhận những
chuyển biến tích cực, song vẫn chưa đi đến được giải pháp triệt để và bền vững.
Trong năm 2018, quan hệ liên Triều đã có những bước tiến triển đột phá phản ánh
phần nào mong muốn hòa giải và hòa hợp dân tộc của nhân dân hai miền kể từ khi
bị chia cắt bởi Chiến tranh Triều Tiên (1950 - 1953). Việc hai nhà lãnh đạo của
Hàn Quốc và CHDCND Triều Tiên tổ chức các cuộc gặp thượng đỉnh liên tiếp chỉ
trong vòng 6 tháng là những chuyển động chưa từng có trên bán đảo Triều Tiên.
Nội dung trong các tuyên bố chung đưa ra sau các cuộc gặp thượng đỉnh cũng đã
thể hiện mối quan tâm toàn diện và tinh thần tích cực của hai bên trong việc đề ra
những phương hướng chung và những hành động cụ thể nhằm giải quyết các vấn
đề tồn tại trong quan hệ hai miền bấy lâu nay. Tuy nhiên, kể từ cuộc gặp thượng
đỉnh liên Triều lần thứ 3 (tháng 9-2018) cho đến nay, quan hệ giữa hai miền dường
như vẫn chưa đạt được thêm bước tiến nào so với những cam kết mà hai bên đã
đưa ra trước đó.

Kể từ cuộc khủng hoảng hạt nhân đầu tiên diễn ra trên bán đảo Triều Tiên
vào năm 1993, vấn đề phi hạt nhân hóa luôn là một “điểm nóng” trên bàn nghị sự
trong suốt hơn 20 năm qua. Tình hình trên bán đảo Triều Tiên từ đó cho đến nay
cũng đã chứng kiến diễn biến thăng trầm, có những thời điểm cho thấy triển vọng
lạc quan với những thỏa thuận tích cực đạt được giữa các bên, nhưng cũng có
những giai đoạn căng thẳng leo thang đến mức tột đỉnh đưa tình hình khu vực
đứng bên bờ một cuộc chiến tranh hạt nhân. Đặc biệt, kể từ khi Tổng thống Mỹ
Donald Trump lên nắm quyền vào năm 2017, vấn đề phi hạt nhân hóa bán đảo
Triều Tiên đã có những diễn biến đảo chiều một cách nhanh chóng, khó lường.
Trong suốt năm 2017, thế giới chứng kiến liên tiếp các vụ thử hạt nhân và tên lửa
của CHDCND Triều Tiên và kèm theo là các tuyên bố đầy cứng rắn của Tổng
thống Mỹ về khả năng có thể áp dụng mọi biện pháp cần thiết để kiềm chế mối đe
dọa an ninh đến từ Triều Tiên. Tuy nhiên, từ đầu năm 2018 đến nay, tình hình trên
bán đảo Triều Tiên lại thay đổi theo chiều hướng ngược lại. Hai hội nghị thượng
đỉnh Mỹ - Triều diễn ra vào tháng 6-2018 và tháng 2-2019 lần lượt tại Xin-ga-po
và Việt Nam, cùng với cuộc gặp ngắn giữa hai nhà lãnh đạo tại Khu phi quân sự
(DMZ) vào tháng 6-2019 thể hiện thiện chí của cả hai bên, tạo nên bầu không khí
tích cực trong tiến trình đàm phán phi hạt nhân hóa bán đảo Triều Tiên.

Tuy nhiên, tại thời điểm hiện nay, quá trình đàm phán đang trong tình trạng
bế tắc với việc không có một thỏa thuận nào với những bước đi cụ thể được đưa ra
do sự bất đồng quan điểm giữa các bên về tiến trình thực hiện phi hạt nhân hóa.
Bên cạnh đó, sự bế tắc trong việc giải quyết vấn đề hạt nhân của CHDCND Triều
Tiên một phần do đây là vấn đề xung đột về lợi ích của nhiều quốc gia trong và
ngoài khu vực, không chỉ liên quan trực tiếp đến Mỹ, Hàn Quốc và CHDCND
Triều Tiên mà các nước lớn khác, như Trung Quốc, Nga và Nhật Bản cũng đặc biệt
quan tâm đến vấn đề này. Bên cạnh các hội nghị thượng đỉnh với Mỹ, nhà lãnh đạo
Triều Tiên Kim Châng-un cũng đã thực hiện chuyến thăm đến Nga, hội đàm với
Tổng thống Nga V. Pu-tin và đặc biệt là liên tiếp thực hiện nhiều chuyến thăm đến
Trung Quốc để trao đổi với Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình. Với vai trò là
“vùng đệm” an ninh ở phía Đông Bắc của Trung Quốc và là cơ hội để thông qua
đó Nga dần lấy lại vị thế của mình ở khu vực, Triều Tiên có ý nghĩa quan trọng
trong tính toán chiến lược của hai cường quốc Nga và Trung Quốc. Do đó, tiến
trình phi hạt nhân hóa bán đảo Triều Tiên không thể không tính đến ảnh hưởng của
hai quốc gia này.

Bên cạnh những thách thức nổi bật, an ninh của khu vực Đông Bắc Á còn
chứa đựng những nguy cơ gây mất ổn định khác, như các tranh chấp chủ quyền tại
quần đảo Senkaku/Điếu Ngư giữa Nhật Bản và Trung Quốc, tranh chấp bãi đá Tô
Nham/Ieodo giữa Trung Quốc và Hàn Quốc, tranh chấp quần đảo
Dokdo/Takeshima giữa Hàn Quốc và Nhật Bản... Nói tóm lại, cục diện chính trị -
an ninh tại khu vực Đông Bắc Á trong thời gian vừa qua đã ghi nhận nhiều diễn
biến mới nhanh chóng và phức tạp. Các nước lớn trong khu vực như Trung Quốc,
Nhật Bản và Hàn Quốc đã có những điều chỉnh về mặt đối ngoại theo hướng ngày
càng chủ động hơn trong các công việc của khu vực và quốc tế, tích cực khẳng
định vị thế trong quá trình định hình cấu trúc an ninh khu vực. Trong khi đó, quan
hệ giữa các cường quốc tại khu vực cho thấy nhiều thay đổi quan trọng với các mặt
cạnh tranh và hợp tác đan xen, tác động lớn đến sự vận động của cục diện chính trị
- an ninh khu vực Đông Bắc Á. Bên cạnh đó, các “điểm nóng” trong khu vực vẫn
là các thách thức hàng đầu đe dọa đến sự ổn định và hòa bình của khu vực. Có thể
nói, những diễn biến mới diễn ra trên lĩnh vực chính trị - an ninh tại khu vực Đông
Bắc Á thời gian qua đã có tác động sâu sắc đến mối quan hệ giữa các chủ thể trong
khu vực, góp phần làm cho cục diện chính trị - an ninh Đông Bắc Á vận động theo
những chiều hướng mới.

An ninh khu vực đông bắc á. Bên cạnh đó, các “điểm nóng” trong khu vực
vẫn là các thách thức hqangf đầu đe doạ đến sự ổn định và hoà bình của khu vực.
Có thể nói, nhữngd điễn biến