BİL 208

AYRIK İŞLEMSEL YAPILAR

Dr. Öğr. Üyesi Ekin EKİNCİ
SAYILAR TEORİSİ
Bölünebilirlik ve Modüler Aritmetik

• Bu bölüm bölünebilirlik kavramını ele alır.

• Bir tamsayının pozitif bir tamsayıya bölünmesi bölüm ve kalan üretir.
• Bu kalanlarla çalışarak modüler aritmetiğe ulaşırız.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Bölüm

• a ve b birer tamsayı ve 𝑎𝑎 ≠ 𝑏𝑏 olmak üzere eğer 𝑏𝑏 = 𝑎𝑎𝑎𝑎 olacak

𝑏𝑏
şekilde bir 𝑐𝑐 tamsayısı varsa veya başka bir ifadeyle bir tamsayı
𝑎𝑎
ise 𝑎𝑎, 𝑏𝑏’yi böler deriz.
• 𝑎𝑎, 𝑏𝑏’yi bölüyorsa 𝑎𝑎, 𝑏𝑏’nin bir faktörü veya bir bölenidir ve 𝑏𝑏, 𝑎𝑎’nın
bir katıdır deriz.
𝑏𝑏
• gösterimi 𝑎𝑎, 𝑏𝑏’yi böler demektir.
𝑎𝑎
• 𝑎𝑎 ∤ b gösterimi 𝑎𝑎, 𝑏𝑏’yi bölmez demektir.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Bölüm

• Uyarı: 𝑎𝑎|𝑏𝑏’yi ∃𝑐𝑐 𝑎𝑎𝑎𝑎 = 𝑏𝑏 olarak niceliklerle ifade edebiliriz ki burada sözü
edilen uzay tamsayılar kümesidir.

Hangi tamsayıların 𝑑𝑑 ile bölündüğünü göstermektedir.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Bölüm

• 𝑛𝑛 ve 𝑑𝑑 pozitif tamsayılar olsun. 𝑛𝑛’den daha büyük olmayan kaç

pozitif tamsayı 𝑑𝑑 ile bölünür?

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Bölüm

• Teorem 1: 𝑎𝑎, 𝑏𝑏 ve 𝑐𝑐 tamsayılar ve 𝑎𝑎 ≠ 0 olsun. O zaman,

i. eğer 𝑎𝑎|𝑏𝑏 ve 𝑎𝑎|𝑐𝑐 ise 𝑎𝑎|(𝑏𝑏 + 𝑐𝑐) olur;
ii. her 𝑐𝑐 tamsayısı için eğer 𝑎𝑎|𝑏𝑏 ise 𝑎𝑎|𝑏𝑏𝑏𝑏 sağlanır;
iii. eğer 𝑎𝑎|𝑏𝑏 ve 𝑏𝑏|𝑐𝑐 ise 𝑎𝑎|𝑐𝑐 olur.
• İspat: i’nin ispatını doğrudan vereceğiz. 𝑎𝑎|b ve 𝑎𝑎|𝑐𝑐 olsun. O zaman,
bölünebilirliğinden tanımından 𝑏𝑏 = 𝑎𝑎𝑎𝑎, 𝑐𝑐 = 𝑎𝑎𝑎𝑎 olacak şekilde 𝑠𝑠 ve 𝑡𝑡
tamsayıları vardır. Bu nedenle,
𝑏𝑏 + 𝑐𝑐 = 𝑎𝑎𝑎𝑎 + 𝑎𝑎𝑎𝑎 = 𝑎𝑎 𝑠𝑠 + 𝑡𝑡 .
• Bu yüzden 𝒂𝒂 sayısı 𝒃𝒃 + 𝒄𝒄’yi böler.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Bölüm

• Sonuç 1: 𝑎𝑎, 𝑏𝑏 ve 𝑐𝑐 birer tamsayı ve 𝑎𝑎 ≠ 0 olsun ve 𝑎𝑎|b ve 𝑎𝑎|𝑐𝑐’yi sağlasın. O

zaman 𝑚𝑚 ve 𝑛𝑛 tamsayı olmak üzere 𝑎𝑎|mb + nc sağlanır.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Bölüm Algoritması

• Teorem 2: 𝑎𝑎 bir tamsayı ve 𝑑𝑑 bir pozitif tamsayı olsun. 0 ≤ 𝑟𝑟 < 𝑑𝑑

olacak şekilde 𝑎𝑎 = 𝑑𝑑𝑑𝑑 + 𝑟𝑟, eşitliğini sağlayan sadece 1 tane 𝑞𝑞 ve 𝑟𝑟
tamsayıları vardır.

• Tanım 2: Bölüm algoritmasında verilen eşitlikte, 𝑑𝑑’ye bölen, 𝑎𝑎’ya

bölünen, 𝑞𝑞’ya bölüm ve 𝑟𝑟’ye kalan denir.
• Bu gösterim bölümü ve kalanı ifade ederken kullanılır.
𝑞𝑞 = 𝑎𝑎 𝒅𝒅𝒅𝒅𝒅𝒅 𝑑𝑑, 𝑟𝑟 = 𝑎𝑎 𝒎𝒎𝒎𝒎𝒎𝒎 𝑑𝑑

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

 Modüler Aritmetik

• Tanım 3: 𝑎𝑎, 𝑏𝑏 tamsayılar ve 𝑚𝑚 bir pozitif tamsayı olmak üzere eğer 𝑚𝑚, 𝑎𝑎 − 𝑏𝑏’yi
bölüyorsa 𝑎𝑎’ya 𝑏𝑏 sayısına denktir denir.
• 𝑎𝑎’nın mod 𝑚𝑚’de 𝑏𝑏’ye denk olduğunu 𝑎𝑎 ≡ 𝑏𝑏 mod m ile göstereceğiz.
• 𝑎𝑎 ≡ 𝑏𝑏 (𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚) denktir ve 𝑚𝑚 onun modudur.
• Eğer 𝑎𝑎 ve 𝑏𝑏, 𝑚𝑚 modunda denk değilse 𝑎𝑎 ≢ 𝑏𝑏 (𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚) şeklinde yazarız.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

 Modüler Aritmetik

• Teorem 3: 𝑎𝑎 ve 𝑏𝑏 tamsayılar ve 𝑚𝑚 pozitif bir tamsayı olsun. 𝑎𝑎 ≡ 𝑏𝑏 (𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚)

olması için gerek ve yeter şart 𝑎𝑎 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚 = 𝑏𝑏 mod m sağlanmasıdır.

• 17’nin 6 modunda 5’e denk olup olmadığını ve 24 ile 14’ün 6 modunda denk
olup olmadıklarını belirleyiniz.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

 Modüler Aritmetik

• Teorem 4: 𝑚𝑚 pozitif bir tamsayı olsun. 𝑎𝑎 ve 𝑏𝑏 tamsayıları 𝑚𝑚 modunda denk

olması için gerek ve yeter şart 𝑎𝑎 = 𝑏𝑏 + 𝑘𝑘𝑘𝑘 eşitliğini sağlayan bir 𝑘𝑘
tamsayısının var olmasıdır.

• İspat: Eğer 𝑎𝑎 ≡ 𝑏𝑏 (𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚) ise Tanım 3’teki denkliğin tanımından 𝑚𝑚|(𝑎𝑎 −
𝑏𝑏)’dir. Bunun anlamı 𝑎𝑎 − 𝑏𝑏 = 𝑘𝑘𝑘𝑘 eşitliğini sağlayan bir 𝑘𝑘 tamsayısı olduğu
için 𝑎𝑎 = 𝑏𝑏 + 𝑘𝑘𝑘𝑘’dir. Tersine, 𝑎𝑎 = b + km eşitliğini sağlayan bir 𝑘𝑘 tamsayısı
varsa km = 𝑎𝑎 − 𝑏𝑏’dir. Bundan dolayı 𝑚𝑚, 𝑎𝑎 − 𝑏𝑏’yi böler, böylece 𝑎𝑎 ≡
𝑏𝑏 (𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚)’dir.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

 Modüler Aritmetik

• Bir 𝑎𝑎 tamsayısına 𝑚𝑚 modunda denk olan tüm tamsayıların kümesine 𝑚𝑚

modunda 𝑎𝑎’nın denklik sınıfı adı verilir.
• Teorem 5: 𝑚𝑚 pozitif bir tamsayı olsun. Eğer 𝑎𝑎 ≡ 𝑏𝑏 (𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚) ve 𝑐𝑐 ≡
𝑑𝑑 (𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚) ise
𝑎𝑎 + 𝑐𝑐 ≡ 𝑏𝑏 + 𝑑𝑑 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚 𝑣𝑣𝑣𝑣 𝑎𝑎𝑎𝑎 ≡ 𝑏𝑏𝑏𝑏 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚 ′ 𝑑𝑑𝑑𝑑𝑑𝑑.
• İspat: 𝑎𝑎 ≡ 𝑏𝑏 (𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚) ve 𝑐𝑐 ≡ 𝑑𝑑 (𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚) olduğu için Teorem 4’e göre 𝑏𝑏 =
𝑎𝑎 + 𝑠𝑠𝑠𝑠 ve 𝑑𝑑 = 𝑐𝑐 + 𝑡𝑡𝑡𝑡 olacak şekilde 𝑠𝑠 ve 𝑡𝑡 tamsayıları vardır. Bu nedenle
𝑏𝑏 + 𝑑𝑑 = 𝑎𝑎 + 𝑠𝑠𝑠𝑠 + 𝑐𝑐 + 𝑡𝑡𝑡𝑡 = 𝑎𝑎 + 𝑐𝑐 + 𝑚𝑚(𝑠𝑠 + 𝑡𝑡)
𝑏𝑏𝑏𝑏 = 𝑎𝑎 + 𝑠𝑠𝑠𝑠 𝑐𝑐 + 𝑡𝑡𝑡𝑡 = 𝑎𝑎𝑎𝑎 + 𝑚𝑚 𝑎𝑎𝑎𝑎 + 𝑐𝑐𝑐𝑐 + 𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠
𝑎𝑎 + 𝑐𝑐 ≡ 𝑏𝑏 + 𝑑𝑑 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚 𝑣𝑣𝑣𝑣 𝑎𝑎𝑎𝑎 ≡ 𝑏𝑏𝑏𝑏 (𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚)
© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.
 Modüler Aritmetik

• Sonuç 2: 𝑚𝑚 pozitif bir tamsayı, 𝑎𝑎 ve 𝑏𝑏 tamsayılar olsun. O zaman

𝑎𝑎 + 𝑏𝑏 𝒎𝒎𝒎𝒎𝒎𝒎 𝑚𝑚 = 𝑎𝑎 𝒎𝒎𝒎𝒎𝒎𝒎 𝑚𝑚 + 𝑏𝑏 𝒎𝒎𝒎𝒎𝒎𝒎 𝑚𝑚 𝒎𝒎𝒎𝒎𝒎𝒎 𝑚𝑚
𝑎𝑎𝑏𝑏 𝒎𝒎𝒎𝒎𝒎𝒎 𝑚𝑚 = 𝑎𝑎 𝒎𝒎𝒎𝒎𝒎𝒎 𝑚𝑚 𝑏𝑏 𝒎𝒎𝒎𝒎𝒎𝒎 𝑚𝑚 𝒎𝒎𝒎𝒎𝒎𝒎 𝑚𝑚
• İspat: mod 𝑚𝑚 ve mod 𝑚𝑚’nin denkliği tanımlarında 𝑎𝑎 ≡ 𝑎𝑎 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚
ve 𝑏𝑏 ≡ 𝑏𝑏 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚 ’dir. Bu nedenle Teorem 5’e göre
𝑎𝑎 + 𝑏𝑏 ≡ ( 𝑎𝑎 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚 + 𝑏𝑏 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚 ) 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚
𝑎𝑎𝑏𝑏 ≡ ( 𝑎𝑎 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚 𝑏𝑏 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚 ) 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

 m Modunda Aritmetik

• 𝑍𝑍𝑚𝑚 , 𝑚𝑚’den küçük negatif olmayan tamsayılar kümesi, yani 0, 1, 2, … , 𝑚𝑚 − 1

kümesi olmak üzere 𝑍𝑍𝑚𝑚 üzerinde aritmetik işlemleri tanımlayabiliriz.
• Özellikle bu tamsayıların +𝑚𝑚 şeklinde gösterilen toplam işlemi 𝑎𝑎 +𝑚𝑚 𝑏𝑏 =
𝑎𝑎 + 𝑏𝑏 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚 şeklindedir.
• Bu tamsayıların �𝑚𝑚 şeklinde gösterilen çarpma işlemi 𝑎𝑎 �𝑚𝑚 𝑏𝑏 = 𝑎𝑎 � 𝑏𝑏 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚
şeklindedir.
• Bu iki işleme m modundaki aritmetik işlemler denir.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

 m Modunda Aritmetik İşlemler

• +𝑚𝑚 ve �𝑚𝑚 işlemleri şu işlemleri sağlar:

– Kapalılık: Eğer 𝑎𝑎 ve 𝑏𝑏, 𝑍𝑍𝑚𝑚 ’nin elemanlarıysa 𝑎𝑎 +𝑚𝑚 𝑏𝑏 ve 𝑎𝑎 �𝑚𝑚 𝑏𝑏’de 𝑍𝑍𝑚𝑚 ’nin elemanlarıdır.
– Birleşme Özelliği: Eğer 𝑎𝑎, 𝑏𝑏 ve 𝑐𝑐, 𝑍𝑍𝑚𝑚 ’nin elemanlarıysa 𝑎𝑎 +𝑚𝑚 𝑏𝑏 +𝑚𝑚 𝑐𝑐 = ve
𝑎𝑎 +𝑚𝑚 (𝑏𝑏 +𝑚𝑚 𝑐𝑐) ve 𝑎𝑎 �𝑚𝑚 𝑏𝑏 �𝑚𝑚 𝑐𝑐 = ve 𝑎𝑎 �𝑚𝑚 (𝑏𝑏 �𝑚𝑚 𝑐𝑐)’dir.
– Değişme Özelliği: Eğer 𝑎𝑎 ve 𝑏𝑏, 𝑍𝑍𝑚𝑚 ’nin elemanlarıysa 𝑎𝑎 +𝑚𝑚 𝑏𝑏 = 𝑏𝑏 +𝑚𝑚 𝑎𝑎 ve 𝑎𝑎 �𝑚𝑚 𝑏𝑏 =
𝑏𝑏 �𝑚𝑚 𝑎𝑎’dır.
– Birim Elemanlar Özelliği: Sırasıyla, 0 ve 1 elemanları 𝑚𝑚 modunda toplama ve çarpma
için birim elemanlardır.
– Toplamaya göre Ters Eleman Özelliği: Eğer 𝑎𝑎 ≠ 0, 𝑍𝑍𝑚𝑚 ’nin elemanıysa bir 𝑚𝑚 modunun
ters elemanı m − 𝑎𝑎’dır. 0 kendisinin toplamaya göre ters elemanıdır.
– Dağılma Özelliği: Eğer 𝑎𝑎, 𝑏𝑏 ve 𝑐𝑐, 𝑍𝑍𝑚𝑚 ’nin elemanlarıysa, o zaman 𝑎𝑎 �𝑚𝑚 𝑏𝑏 +𝑚𝑚 𝑐𝑐 =
𝑎𝑎 �𝑚𝑚 𝑏𝑏 +𝑚𝑚 𝑎𝑎 �𝑚𝑚 𝑐𝑐 ve 𝑎𝑎 +𝑚𝑚 𝑏𝑏 �𝑚𝑚 𝑐𝑐 = 𝑎𝑎 �𝑚𝑚 𝑐𝑐 +𝑚𝑚 𝑏𝑏 �𝑚𝑚 𝑐𝑐
© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.
 Tamsayı Temsilleri

• Teorem 1: 𝑏𝑏 1’den büyük bir tamsayı olsun. Eğer 𝑛𝑛 pozitif bir tamsayı ise 𝑛𝑛
𝑛𝑛 = 𝑎𝑎𝑘𝑘 𝑏𝑏 𝑘𝑘 + 𝑎𝑎𝑘𝑘−1 𝑏𝑏 𝑘𝑘−1 + ⋯ + 𝑎𝑎1 𝑏𝑏 + 𝑎𝑎0
olarak tek biçimde yazılabilir. Burada 𝑘𝑘 negatif olmayan bir tamsayı,
𝑎𝑎0 , 𝑎𝑎1 , … , 𝑎𝑎𝑘𝑘 negatif olmayan 𝑏𝑏’den küçük tamsayılar ve 𝑎𝑎𝑘𝑘 ≠ 0’dır.

• 𝑛𝑛’nin Teorem 1’de verilen temsiline 𝒏𝒏’nin 𝒃𝒃 tabanındaki açılımı adı verilir.
• 𝑛𝑛’nin 𝑏𝑏 tabanındaki açılımı 𝑎𝑎𝑘𝑘 𝑎𝑎𝑘𝑘−1 𝑎𝑎1 𝑎𝑎0 𝑏𝑏 şeklinde gösterilir.
– 245 8 , 2 � 82 + 4 � 8 + 5 = 165.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

 İkilik Tabanda Açılım

• Taban olarak 2’yi seçersek bu bize tamsayıların ikilik tabandaki açılımını verir.
• İkilik tabandaki açılımda her rakam ya 0 ya da 1’dir.
• Bir tamsayının ikilik tabandaki açılımı 2’li bir dizgidir.

– Örnek: İkilik sayı tabanında 1 0101 1111 2 olan tamsayının onluk sayı tabanındaki
açılımı nedir?

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

 Sekizlik ve Onaltılık Tabandaki Açılımlar

• Örnek: Sekizlik tabandaki gösterimi 7016 8 olan sayının onluk sayı

tabanındaki açılımı nedir?
• Örnek: Onaltılık tabandaki gösterimi 2𝐴𝐴𝐴𝐴𝐴𝐴𝐴 16 olan sayının onluk sayı
tabanındaki açılımı nedir?

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Taban Değişimi

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Taban Değişimi

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Taban Değiştirme

• Örnek: 12345 10 ’in sekizlik tabandaki açılımını bulunuz.

• Örnek: 177130 10 ’un onaltılık tabandaki açılımını bulunuz.
• Örnek: 241 10 ’in ikilik tabandaki açılımını bulunuz.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

İkilik, Sekizlik ve Onaltılık Tabanlar Arası Dönüştürme

• Örnek: 11 1110 1011 1100 2 ’ın sekizlik ve onaltılık tabanlarındaki

açılımları nedir?
• Örnek: 765 8 ’in ikilik tabandaki açılımı nedir?
• Örnek: 𝐴𝐴𝐴𝐴𝐴 16 ’nin ikilik tabandaki açılımı nedir?

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

 Tamsayı İşlemleri için Algoritmalar

• Tamsayıların ikilik tabanda açılımları kullanılarak yapılan işlemler bilgisayar

aritmetiği için oldukça önemlidir.
• a ve b tamsayılarının ikilik tabandaki açılımlarını aşağıdaki gibi ifade edelim:
𝑎𝑎 = 𝑎𝑎𝑛𝑛−1 𝑎𝑎𝑛𝑛−2 … 𝑎𝑎1 𝑎𝑎0 2
𝑏𝑏 = 𝑏𝑏𝑛𝑛−1 𝑏𝑏𝑛𝑛−2 … 𝑏𝑏1 𝑏𝑏0 2

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Toplama Algoritması

• Örnek: 1110 2 ve 1011 2 ’yi toplayınız.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Çarpma Algoritması

• Örnek: 110 2 ve 101 2 ’nin çarpımlarını bulunuz.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

div ve mod için Algoritma

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

 Asallar

• Tanım 1: Birden büyük bir 𝑝𝑝 tamsayısının pozitif çarpanları sadece 1 ve 𝑝𝑝

ise, 𝑝𝑝 sayısına asal sayı denir.
• 7 asal sayıdır, 9 değildir.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Aritmetiğin Temel Teoremi

• Teorem 1: Birden büyük her tamsayı, bir asal veya azalmayan olarak
sıralanmış iki veya daha fazla asalın çarpımı şeklinde tek türlü yazılabilir.

• Örnek: 100, 641, 999 ve 1024 sayılarının asal çarpanlarını bulunuz.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Deneme Bölümü

• Tanım 2: Eğer 𝑛𝑛 asal olmayan bir tamsayı ise bu durumda 𝑛𝑛’nin karekök
𝑛𝑛’den küçük veya eşit bir asal çarpanı vardır.
• Örnek: 101’in asal olduğunu gösteriniz.
– 101’i geçmeyen asallar 2, 3, 5 ve 7’dir. 101 bu sayıların hiçbirisine tam olarak
bölünemediği için asaldır.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

En Büyük Ortak Bölen

• Tanım 3: 𝑎𝑎 ve 𝑏𝑏 ikisi de sıfır olmayan tamsayılar olsun. 𝑑𝑑|𝑎𝑎 ve 𝑑𝑑|𝑏𝑏

olacak şekildeki en büyük 𝑑𝑑 tamsayısına, 𝑎𝑎 ve 𝑏𝑏’nin en büyük ortak
böleni denir. 𝑎𝑎 ve 𝑏𝑏’nin en büyük ortak böleni ebob(a,b) sembolü ile
gösterilir.
• Tanım 4: 𝑎𝑎 ve 𝑏𝑏 tamsayılarının en büyük ortak böleni 1 ise bu sayılara
aralarında asal denir.
• Tanım 5: Eğer 1 ≤ 𝑖𝑖 ≤ 𝑗𝑗 ≤ 𝑛𝑛 için 𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒 𝑎𝑎𝑖𝑖 , 𝑎𝑎𝑗𝑗 = 1 ise, 𝑎𝑎1 , 𝑎𝑎2 , … , 𝑎𝑎𝑛𝑛
tamsayılarına ikişer ikişer aralarında asal denir.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

En Büyük Ortak Bölen

• Örnek: ebob(24,36)=?
• Örnek: ebob(17,22)=?
• Örnek: 10, 17, 21 tamsayılarının ve 10, 19, 24 tamsayılarının ikişer
ikişer aralarında asal olup olmadığını belirleyiniz.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

En Küçük Ortak Kat

• Tanım 6: 𝑎𝑎 ve 𝑏𝑏 gibi iki pozitif tamsayının en küçük ortak katı, 𝑎𝑎 ve

𝑏𝑏’ye bölünebilen en küçük tamsayıdır. 𝑎𝑎 ve 𝑏𝑏’nin en küçük ortak
katı ekok(a,b) sembolü ile gösterilir.
• Örnek: ekok(23 35 72 , 24 33 )=?

• Teorem 2: 𝑎𝑎 ve 𝑏𝑏 pozitif tamsayılar olsun. Bu durumda, 𝑎𝑎b =

ebob(a, b) � 𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒(𝑎𝑎, 𝑏𝑏)’dir.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Öklid Algoritması

• Lemma 1: 𝑎𝑎, 𝑏𝑏, 𝑞𝑞 ve 𝑟𝑟 tamsayılar olmak üzere 𝑎𝑎 = bq + r olsun. Bu

durumda 𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒 𝑎𝑎, 𝑏𝑏 = 𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒(𝑏𝑏, 𝑟𝑟)’dir.

• Örnek: Öklid algoritmasını kullanarak 414 ve 662’nin en büyük ortak

bölenini bulunuz.
© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.
Lineer Kombinasyon Olarak Ebob

• ebob(a,b) 𝑠𝑠𝑠𝑠 + 𝑡𝑡𝑡𝑡 olarak gösterilebilir. Burada 𝑠𝑠 ve 𝑡𝑡 tamsayılardır.

• ebob(6,14)=2, 2=(-2).6+1.14
• Teorem 3: Eğer 𝑎𝑎 ve 𝑏𝑏 pozitif tamsayılar ise bu durumda öyle 𝑠𝑠 ve 𝑡𝑡
tamsayıları vardır ki ebob a, b = 𝑠𝑠𝑠𝑠 + 𝑡𝑡𝑡𝑡’dir.
• Bu teoreme Bezout Teoremi denir.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Lineer Kombinasyon Olarak Ebob

• Lemma 2: 𝑎𝑎, 𝑏𝑏 ve 𝑐𝑐 pozitif tamsayıları için ebob(a,b)=1 ve 𝑎𝑎|bc ise

bu durumda 𝑎𝑎|c’dir.
• Lemma 3: Eğer 𝑝𝑝 asal ve her bir 𝑎𝑎𝑖𝑖 tamsayıları için 𝑝𝑝|𝑎𝑎1 𝑎𝑎2 … 𝑎𝑎𝑛𝑛 ise
bazı 𝑖𝑖’ler için 𝑝𝑝|𝑎𝑎𝑖𝑖 ’dir.
• Teorem 4: 𝑚𝑚 bir pozitif tamsayı, 𝑎𝑎, 𝑏𝑏 ve 𝑐𝑐 tamsayılar olsun. Eğer
𝑎𝑎𝑐𝑐 ≡ bc mod m ve ebob c, m = 1 ise 𝑎𝑎 ≡ b mod m ’dir.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Lineer Denklikler

• 𝑎𝑎 ve 𝑏𝑏 tamsayı, 𝑚𝑚 pozitif tamsayı ve 𝑥𝑥 bir değişken iken 𝑎𝑎𝑥𝑥 ≡ 𝑏𝑏 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚

formundaki bir denkliğe lineer denklik adı verilir.
• Teorem 1: Eğer 𝑎𝑎 ve 𝑚𝑚 aralarında asal sayılar ve 𝑚𝑚 > 1 ise, 𝑎𝑎‘nın
𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚’ye göre tersi vardır. 𝑎𝑎’nın 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚’ye göre tersi olan ve 𝑚𝑚’den
küçük olan bir tane 𝑎𝑎� tamsayısı vardır ve 𝑎𝑎’nın 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚’ye göre bütün
tersleri 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚’ye göre 𝑎𝑎’ya
� denktir.
• 𝑎𝑎𝑎𝑎
� ≡ 1(𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚) denkliğini sağlayan bir 𝑎𝑎� tamsayısı varsa 𝑎𝑎� 𝑎𝑎’nın
𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚’ye göre tersidir.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Lineer Denklikler

• Örnek: 3 ve 7’nin Bezout katsayılarını bularak, 3’ün mod 7’ye göre

tersini bulunuz.
ebob(3,7)=1 olduğundan, Teorem 1, 3’ün mod 7’ye göre tersinin olduğunu söyler.
Öklid teoreminden 7=2.3+1 (Ebob =1 olduğunu gördük). Bu denklemden -
2.3+7=1 olduğu görülür.
-2 3’ün 1 ise 7’nin Bezout katsayıları olduğu görülür.
-2 mod 7’ye göre 3’ün tersidir.
-2’ye mod 7’ye göre denk olan bütün tamsayılar 3’ün mod 7’ye göre tersidir: 5, -
9, 12 v.b.

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Lineer Denklikler

• 𝑎𝑎’nın 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑑𝑑 𝑚𝑚’ye göre bir 𝑎𝑎� tersine sahip olduğumuz zaman, 𝑎𝑎𝑎𝑎 ≡
𝑏𝑏 (𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚) denkliğini, lineer denkliğin her iki tarafını 𝑎𝑎� ile
çarparak çözebiliriz.
• Örnek: 3𝑥𝑥 ≡ 4 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 7 lineer denkliğinin çözümleri nelerdir?
3’ün mod 7’ye göre tersi -2’dir.
−2 � 3𝑥𝑥 ≡ −2 � 4 (𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 7) denkliğini elde ederiz.
−6 ≡ 1 (𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 7) ve −8 ≡ 6 (𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 7) olduğundan x bir çözüm ise
x ≡ −8 ≡ 6 (𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 7) olarak bulunur.
Burada x ≡ 6 (𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 7) şartını sağlayan her x tamsayısının çözüm olup
olmadığını göstermeye ihtiyacımız vardır. x ≡ 6 (𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 7) olduğunu kabul
edelim. 3𝑥𝑥 ≡ 3 � 6 = 18 ≡ 4 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 7
© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.
Çinli Kalan Teoremi

• Teorem 2: 𝑚𝑚1 , 𝑚𝑚2 , … , 𝑚𝑚𝑛𝑛 ’ler ikişer ikişer aralarında asal olan birden büyük pozitif
tamsayılar ve 𝑎𝑎1 , 𝑎𝑎2 , … , 𝑎𝑎𝑛𝑛 keyfi tamsayılar olsun. Bu durumda
𝑥𝑥 ≡ 𝑎𝑎1 (𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚1 ),
𝑥𝑥 ≡ 𝑎𝑎2 (𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚2 ),
.
.
.
𝑥𝑥 ≡ 𝑎𝑎𝑛𝑛 (𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑚𝑚𝑛𝑛 )
sisteminin 𝑚𝑚 = 𝑚𝑚1 � 𝑚𝑚2 � ⋯ � 𝑚𝑚𝑛𝑛 moduna göre bir tek çözümü vardır. (Yani, 0 ≤ 𝑥𝑥 ≤ 𝑚𝑚 olan bir çözümü
vardır ve diğer bütün çözümler m moduna göre bu x çözümüne denktir.)

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Çinli Kalan Teoremi

• Örnek: Aşağıdaki denklik sisteminin çözümleri nelerdir?

𝑥𝑥 ≡ 2(𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 3),
𝑥𝑥 ≡ 3(𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 5),
𝑥𝑥 ≡ 2(𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 7)?

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Fermat’ın Küçük Teoremi

• Teorem 3: Eğer 𝑝𝑝 asal ve 𝑎𝑎, 𝑝𝑝’ye bölünmeyen bir tamsayı ise, o

zaman
𝑎𝑎(𝑝𝑝−1) ≡ 1 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑝𝑝
• Ayrıca her 𝑎𝑎 tamsayısı için
𝑎𝑎𝑝𝑝 ≡ 𝑎𝑎(𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 𝑝𝑝)

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Fermat’ın Küçük Teoremi

• Örnek: 7222 ’nin mod 11’e göre değerini bulunuz.

7222 = 7(22�10+2) = 710 22 72 ≡ 1 22 � 49 ≡ 5 𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚𝑚 11
7222 mod 11 ≡ 5

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Referanslar

• Ayrık Matematik ve Uygulamaları, Kenneth H. Rosen,

(Çeviri: Prof. Dr. Ömer Akın, Doç. Dr. Murat Özbayoğlu),
Palme Yayıncılık

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

Mottomuz

© Copyright 2021 Sakarya Uygulamalı Bilimler Üniversitesi. Her hakkı saklıdır.

TEŞEKKÜRLER