ilJM K(JLTUR VE SANAT VAKFI

TARiH ENSTiTiJSU

D. ABDiJLHAMiD VE DONEMi
. I

SEMPOZYUM BiLDiRiLERi
2 MAYIS 1992 CUMARTESi
• . • !~ . .
: . ...•: : .' • • ''-:. ~., 'j . ~
. . ...........

SEliA ~RiYAT ve rtCARET A.~.

$ehit Kubilay Sok.No: 10 Fatih/iSTANBUL
Tel: 524 14 80 - 524 16 00 Fax: 631 25 87
 Seba Ne§riyat: 98

Tarih ve Habrat: 15

ISBN 975 - 7370- 04- 5

Haztrlayan .
CO§kun Y1lrnaz

Kapak
OzkulEren

Dizgi
Divan

Bask•
Gundogdu

Cilt
Guven Mucellit

istanbul - 1992
 II. ABDULHAMiDDONEMiNE TASAVVUF TARiHi
ACI$1NDAN GENEL BiR BAKI§

D~. Dr. Mustafa KARA

u. 0. ilahfyat Fakiiltesi

Tanzimat sqQrast doneminin en dikkate deger yonetici-

lerinden biri de II. ~.bdUihamid'dir. Pek c;ok tenkidlere ve
· takdirler~ konu olmast, · uzun ydlar Osmanh Devletini yo-
netmi§ olmast bir t;1rafa, onun ya§adtgt ytllar da bu ac;tdan
·dikkat c;ekicidir: 0 Tanzimat Fetrnant'nm ilanmdan yakla§tk
..u~ sene sonra dogmu§, Buyilk Millet Meclisi'nin ac;tlt§mdan
yakia§tk uc; sene once vefat etrrii§tir. Burada onun dogtJ-
mundan olumune kadar gec;en doneme tasavvuf tarihi ac;t-
s!fldan gene! bir bakt§ yaptlacak, baz1 olaylara anahatlanyla
temas edilecektir.

DOGUMDAN ONCE

Sultan'm dogumuna tekaddi.im eden ytllar, II. Mah-

mud'un devlet'e "c;eki-di.izen" verme ytllanna rastlar:. Bu ·do-
' 6S
 n~mde yonetim, tasavvuf diinyasmt kontrol ·altma alabil
mek i~in, vaktflarma miidahale etmi~ ve tekke vaktflann
Evkaf Neza~eti'ne baglamt§ttr. Sultan bir ba§ka fen;nanla
tekke mensublanmn, bagh olduklan ~eyhin miihiiri.inii ~~
yan "kimlik"lerine vanncaya kadar i§in i~ine girmi§tir. · ·
~iiphesiz bu ytllann en biiyiik olayt, yeni~erililer'le bir
likte Bekta§ilik tarikatmm yasaklanmastdtr. Astrlardan ber
yeni~eri ordusuyla kurdugu yakm bag sebebiyle, bt
tarikatm Osmanh iilkesinde yasaklanmast, devlet'i epeyc(
me§gul etmi§tir. Bu ylllann en biiyiik su~u Bekta§i olmaktt
Bazan Bekta§i ile Be§ikta§i kelimelerinjn bile birbirine ka
rt§ttnhnast, bazt stktnttlar i~in yeterli sebep olabiliyordu. Bt
tarikatla hi~ bir ilgisi olrnayan insanlar bile, dii§manlan ta
rafmdan "bekta§idir" diye ihbar edilebiliyordu. Devlet
tarikat tartt§rnalannm en yogun oldugu bu donemde, yen
kurulan ordunun tamamen tarikats12 olmast da ayn bir me
sele olmu§tur. Saray, yani kurulan orduda Bekta§iligin list·
lendigi manevi otoriteyi Mevlevilige ve~erek, degi§ik biJ
zihniyetin dikkat s:ekici bir uygulamasmt sergilemi§tir. m
ger taraftan ytktmlmayan Bekta§i tekkeleri, genellikl<
Nak§ibendilige devredilmi§, Hactbekta§'taki camiin adt· bil(
Nak§ibendiye camii olmu§tur. ·
Osmanh Devleti'nin tarikata kar§t olmas1 dii§iiniilemez·
di. Ancak devletin ba§tna gaile olan tasavvufi cemaatlara d:
hi~ bir zaman miisamaha ile baktlmamt§ttr. Tasavvuf kiiltii·
rii ve tasavvufi zihniyet, bu toplumda o derece etkili ol-
mu§tur ki, ~ok "laik" bir metin olan Tanzimat fermamnd<
bile "imdad-t n1haniyet-i Cenab-t Peygamberiye tevessiil'
r.ifadesi yer almt§ttr. Hahamba§t ve Patrik'le aym baloda bo}
gosteren Abdlilmecid, oldiikten sonra, her curria gecesi, or.
Halidi dervi§inin tiirbesinde hatm-i hace yapmasmt vasiye1
etmi§ti.

66
 PADi~AH OLMADAN ONCE

· Devletin esas derdi Bekta§llik degil, yenic;erililikti. Do-

laytstyla o halledilince, bir miiddet sonra Bekta§i tekkeleri
yeniden ac;llmaya ba§lami§tir. Fakat Sultan tahta t;Ikmadan
once, konumuz ac;1smdan cereyan eden en biiyiik olay,
Meclis-i Me§ay.Ih'm kurulmastdtr. ~eyhulislamhga bagh ola-
rak c;ah§acak ol.an bu "Tarikatlar Genel Miidiirliigii",
tasavvufi hayat ac;tsmdan devrim niteliginde biiyiik bir mii-
essesedir. Amac1 tekke hayatm1 zabt u rabt altma almak,
tasavvufi hayatt diizenlemek... 1860'11 ytllarda kurulan bu
meclis, istanbul'da faaliyet gosterecek ve illerde de Encii-
men-i me§ayth ad1yla ta§ra te§kilatlan bulunacaktt. Bu ku-
rumla birlikte tasavvuf tarihinde ilk defa giindeme gelen
konular §Unlardtr:

1. Meclis Ba§kam ~eyhulislama bagl~d1r.

2. illerde kurulan Enciimen-i me§ayth da Miiftiilerin
ba§kanhgmda hizmetlerini siirdiirmii§tiir.
3. Daha once tekke vaktflannm Evkaf Nezaretine bag-
lanmasiyla, sufilerin elinden ahnan mali ozerklige, bu defa
idari ozerklik te ilave edilmi§tir.
4. Meclis'e bagh olan· Encu'men-i ilmi, ilmi meselelere
t§lk _tutacak eserler haztrlayacakt1r.
5. istanbul tekkeleri guruplara aynlacak, merkez tekke-
ler olli§turulacak, bolgedeki diger tekkeler b~ merkez tek-
keye bagh olacaktrr .
. Medis-i me§ay1h ile beraber' bazt tartt§malar da giinde-
me gelmi§tir.. , Meclis Ba§kant c;ogu zaman donemin
~eyhulislamt'nm tasavvufi hayata bakl§l ile yakmdan irtibat:.
h olmu§tur. Daha sonraki ·ytllarda bu kurumun ba§tna ge-
c;en Musa Kaztm · ic;in bir gurup 'masondur' diye tenkid yo-

67
·. neltirkeri, bir gurup ta anun 'Nak§i' aldugunu one siirerek, ·
bu makama lay1k aldugunu savunmu§tur. .Bu meclis'in ba~
§Ina ge~en dikkat ~ekici §ahsiyetlerden biri de $eyh · Saf~
vet'tir. Cumhuriyet oncesi Meclis-i Mebusan'da, daha sanra.'
d~ ·Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi'nde milletvekilligi yapan .
bu' sufi, Halifeligin kaldmlmasma dair kanunu da teklif
eden ki§idir.
Meclis'in yonetim ku~lunda degi§ik tarikatl~rdan iiye
bulundurulmaya dikkat edilmi§se de, Bekta§i iiye. hi~ alma-
mt§tlr. Devlet, Bek'ta§i tekkelerinin a~tlmasma goz yumdu-
gu donemlerde bile buna miisaade etmemi~tir. · ·

DARiJL.MESNEvi

Tasavvl.if kiiltiirii a~1smdan Ta~imat doneminin i~aret .

edilmesi gereken bir kurumu da Dariilmesnevi'dir. Buguri-
kii anlamda bir "Mesnevi Enstitiisii" alan Dariilmesnevi, sa- ·
dece Mesnevi'nin okutulup §erhedildigi bir merk~zdir: Bu
merkez, Mesnevi kiiltiirii ile beraber, tasavvufi di.i§i.incenin
en (nee noktalanm da topluma . aktarmt§ttr. Her tarikattan
insana apk alan bu 'kurum, tarikatlardan her. hangi birine ·
· mensub olmayan insanlann da rahathkla gittigi bir acak
durutnunda idi. Bundan da onemlisi, Dariilmesneviler
islam di.i§i.ince ve medeniyetinin temel dillerinden biri alan ·
Fars9a'nm da merkeziydi. . '

AYDINLAR NE DiYOR

Tan?imat doneminde, resmi miiesseselerin enine boyu~

na tartt.§ddtgt bilinmektedir. Devletin bi.itiin kurumlanna ve-
rilmek istenen '<;ekidi.izen' sebebiyle; dini, siyasi, ilmt,
iktisadi, asker!... bOtiin alanlar hesaba <;ekilmi§, yeni yallar

68 .
 ve yorumlar aranmt~ttr. Bu tartt§malardan nasibini alan ta-
raflardan biri de tasavvuf ve tekke d~nyastdtr. · Donemin
tartt§malanna bu a~tdan baktldtgmda, or.taya ~tkan fikirlerin
iki gurupta toplanabilecegi gorulmektedir:
1. Tasavvufi hayat toplumu uyu§turan bir afyondur.
Dinle
.
diyanetle ilgisi yoktur. Cemiyet terakki edecekse
/ . 'tek-
ke kanburu' ile bunu ger~ekle§tirmek mi.imki.in degildir.
2. Devletin umumi gidi§i ile birlikte tekke hayatmda da
bir ~oki.i~i.in oldugunu inkar etmek mi.imktin degilse de, bu
mtiesseseleri ilga degil, tslah etmek gerekir. <;unki.i
·tasavvufi hayatt bi.ittini.iyle toplumun dt§ma itmek mi.imki.in
degildir. ·
A.shnda sufilerin de bi.iyi.ik bir ~ogunlugu bu ikinci gu-
ruptakiler gibi di.i§tintiyordu. Onlar, ~okti§tin temel sebebi-
ni, tekkelerin ba§mda buluq.an §eyhlerin yetkili ve yeterli .
·olmamalarma bagladtklan it;;in, daha sonraki ytllarda Med-
resetii'l-M~aylh adtyla ayn bir mtiesesenin kurulmasmt
teklif edeceklerdir. Onlann teklifine gore, bu okula sadece
§eyhzadeler ahnacak, yogun bir tasavvuf kOlti.iiii ile yeti§ti- .
rilecek olan bu insanlar, daha sonra tekkenin ba§ma get;;tigi ·
zaman, kendisinden istenen ve beklenen bereketli hizmet-
Ieri rahathkla verebil~cekti. Boylece 'be§ik §eyhligi' admt .
alan .afetin de online get;;ilmi§ olacaktt.

PADi~AH OLDUKTAN SONRA

Vak'a-yt hayriye ile ba§layan 'devlet-tarikat tartt§mas!',

adeta ikinci Abdi.ilhamid donemi ile 'devlet-tarikat yakmla§-
mast'na doni.i§mti§ti.ir. Sultan'm politikasma ister panisla-
.mizm diyelim, ister ittihad-t islam diyelini, isterse ba§ka bir
kelime kullanahm, kesin olarak bilinen bir .§ey varsa, o da
ikinci Abdtilhamid'in, tarikat. mensuplanyla iyi get;;inmek
it;;in elinden geleni yapmt§ olmas1dtr. Bu ili§kiyi devletin
69
 bekast i~in zaruri gonnii§ti.ir.
0, doneminde .ya§ayan bir ~ok mutasavvtf ile iyi ili§kl·
ler kunnu§ olmakla birlikte, yakmdan gorii§iip tam§tlgt, ba-
. · zt konulan isti§are ettigi sGfilerden bir ka~ tane stralamak
gerekirse, §U isimleri vennek uygun olur:
1. Ebu'l-Htida diye me~hur olan Haleb'Ii mutasavvtf.
(61. 1328/1909) Arap~a bir ~ok eserin sahibi olan bu Rirat
§eyhi, Sultan'm siyasetini Arab iilkelerinde tamtanlarm ba-
§tnda saytl~ahdtr.
2. Zafir Medeni diye tanman Muhammed Hasan Zafir,
. Medineli olup, ~azeliye tarikattmri o ytllarda en biiyiik tem-
silcilerinden biri idi. Tarikatla ilgili olarak Arap~a olarak ka-
leme aldtgt en-NGru's-sau' adh eserinin Tiirk~esi de o ytllar-
da bastlmt~tr. Anadolu ,topraklan ~azeliye tarikatmt daha
onceki ytllarda pek tantmamt§trr. (61. 1321/1903)
3. ~eyh Siileyman Efendi diye me§hur olan Buhara'lt
sGfi ise, Sultan'm sadece ortaasya konulan ile ilgili mesele-
lerde dant§rnam olmarnl§, diger iilkelerl<:; olan ili§kilerde de
onu temsil etmi§tir.
4. Yenikapt Mevlevihanesi ~eyhi Osman Salahaddin
Efendi'yi de ilave etmek gerekir.

KOLTOREL FAALiYETIER

ikinci Abdiiihamid doneminde yaztlan ve bas~Ian

: tasavvufi eserier de konumuzla ilgilidir. Bunlardan bir kts-
mmm, daha onceki .astrlarda yaztlmt§ oimakla birlikte, ba-
stmian bu d<:>nemde olrnu§tur. Bir ktsrnt da o ytliarda yazt-
hp bastian eserlerdir. Haririzade'nin rne§hur Tibyan-1
vesru.Ji'l-hakiik adh eseri gibi bazt eserler de, o ytllarda
kaleme ahnrnt§ olmakla birlikte, hala basdamamt§ttr. Bast-
Ian bu kitapiann onsozlerinde hemen goze ~arpan dur~m,

70
 Sultan i~in kullamlan medih dolu saurlar ve mtsralardtr.
Bunlarm hepsi samimi mi idi, yoksa idare-i kelam mt idi?
Karar vermek biraz zor gibi gortiliiyor. <;iinkii Sultan'a mu-
halefet eden sufilerin saytst da az degildi.
Kitap yaytmt ile ilgili enteresan bir durum da ~udur:
Yeni~erililigin kaldmh§r ile beirlikte sert zeminlerde tartl~­
mast devam eden Bekt~ilik meselesi, hak bir tarikat mtdtr,
.batd bir tarikat mtdtr tartt~mastyla aktiialitesini her zaman
korumu~tur. ishak Harputi tarafmdan yaztlan ve 1291 ydm-
da bastian ~ifii'l-esrar ve dafiu'l-qrar adh eserde, bu
tarikatm battl oldugu, hurufi oldugu, dolaytstyla devletin
sert tavnyla kar~tla~mas1 gerektigi tezi savunulmu~tur. Bu
tarihten iki sene sonra bastian Ahmet Rifat'm Mir'atii'l-
mekastd adh eseri ise kar~t tezi savunmu~tur.

TARiKATLAR

Tanzimat doneminde tarikatlann geli§me ~izgisinde bii-

yiik degi~iklik oldugu soylenemez. Yalntz sozkonusu ytllar-
da kurulan ve bugiin de varhklannr muhafaza eden iki
tasavvufi yola i~aret etmek gerekir. Bunlar Halidiye ve
Melamiye'dir.
1. Halidiye: Mevlana Halid Bagdadi'ye (01.1826) nisbet
edilen bu kol, Nak~ibendiye tarikatmm bir koludur. Olke-
mizdeki Na~ibendilerin tamamma yakm bir ktsmt bu kola
mensubtur.
2. z...elamiye: U~iincii donem melamilerinin piri kabul
edilen Muhammed Nuru'l-Arabi'ye (01.1887) nisbet edilen
bu me~reb de giiniimiiziin canh tasavvufi ekollerinden biri-
dir.

71
 TAHITAN iNDiRiLDiKTEN SONRA

Otuzii~ ytlhk bir zaman diliminden sonra tahttan indiri·

len ikinci Abdiilhamid'den sonra, toplumda bir cemiyel
kurmak ve dergi ~1karmak 'furya's1 ba§lamJ§t.Jr.Bu i§ini~in~
giren cemaatlardan biri de sGfilerdir. Tasavvuf ehli tarafm·
dan kurulan Cemiyet-~ sO.fiye-i ittihadiye fazla bir varhk
gostereinediyse de Cemiyet-i sfi.fiye uz\,ln omurlii olmu~
tur. Bu cemiyetlerin arasmda da me§reb farkhhg1 olmakla
birlikte, yapmak istedikleri §eyl~ri §byle. ozetlemek mum~
ki.indi.ir:
1. Biitiin yonlerini ve faaliyet sahalanm i~ine alan bir
T~avvuf Tarihi yaztlmahd1r.
2. Biitiin tasavvufi eserleri i~ine alan bir Kiitiibhane-1
sfifiye kurulmahd1r.
3. Mesleki kopferans ve sohbetlerle dervi§ler ve ihsan-
lar faydah bilgilerle mucehhez kdmmahd1r.
4. Meclis-i me§ay1h yoneticileri ehil kimselerden se~il­
meli, tasavvtif dunyas1mn meselele~i iizerine ciddiyetle du-
rulmahdtr.
5. Be§ik §eyhligi afetinden kurtulmak i~iri elden gelen
gayret gosterilmelidir. ·
6. Tekke vak1flannm 'muhtariyeti' yeniden saglarimah-
drr.
· 7. Tekke 'hayatmui seviyesini yiikseltmek. i~in 'tefti§'
mekanizmas1 ~ah§tJrdmahdrr.
Buna kar§1ltk sufiler tarafmdan ~1kanlan dergiler de
benzer fjkirlerin karriuoyunda konu§ulup tartt§dmasma se-
bep olmu§tur. Bunlarm da en me§hurlan §Unlard1r: ·
1. Cerlde-i sfiti.Ye: S1rat-1 miistakim ~izgisinde bir dergi
olan Ceride-i sufiye'nin sozkonusu dergiden temel farkt, .
tasavvufi konulara biraz daha agtrhk vermesidir.
72
 2. Tasavvuf: ~eyh Safvet'in yonetiminde ~tkan bu der-
gi, bir nevi Cemiyet-i st1fiyenin yayui orgam ·gorevini tist-
lenmi§tir.
3. Muhibban: Ahmed Muhtar tarafmdan ~tkanlan bu
dergi ise, Bekta§i me§reb ki§ilerin sozci.iltigtinti yapmt§tir.
Btittin b•J dergilerde ·gortilen bir ortak tavtr vardtr: Me~ruti­
yet hayranhg1.
ikinci Abdtilhamid'in vefatmdan ktsa bir sure sonra .
ba§layan istikHi.l mucadelesi devam ederken, Ttirkiye Bti-
ytik Millet Medisi'nin a~tlt§ toreni,. bir tarikat kurucusunun
ti.irbesinde ba§layacakttr. Aynt Meclis 1924'te ~tkardtgt bir
kanun ile tekke ve zaviyelerin yonetimini yeni kurulan Di-
yanet i§leri Riyaseti'ne baglarken, bir sene sonra da 677 sa-
ytlt kanunla koriuyu noktalayacaktrr.