02.04.

2013

SIZMA
 Yeryüzüne düş düşen yağ
yağışın bir kısmı
 yerçekimi,

 kapila
kapilarit
rite
e (kılcallık) ve
 moleküler gerilmeler

 etkisi ile zemine süzülmesi sızma (infiltrasyon

iltrasyon)) olarak
adland ırılır.
 Sızan su önce zemin nemini artt ırır ve yer alt ı akışını
meydana getirir, geriye kalan ı da derinlere s ızarak,
, .
 Sızma hem yüzeysel akış miktarını bir kayıp şeklinde
etkilemesi, hem de zemin nemini meydana getirmesi ve yer
altı suyunun en önemli kaynağ kaynağı olması bakımından önem
taşır. Bu bakımdan zemine sızacak su miktar ının belirlenmesi
taş
gerekir.
2

1
 02.04.2013

Sızmanın Mühendislikteki Rolü

 Ta kınların abuk veya yava kabarmas

kabarması, debilerinin miktar ı
 Yer altı suyunun beslenmesi
 Barajlar ın depolama hacimlerinin hesaplanmas ı
 Sulama suyu miktar ının tespiti
 Yüzeysel akışın belirlenmesi

SIZMA KAPASİTESİ


miktarı “Sızma Kapasitesi” olarak adlandırılır.

 Zemin dane büyüklüğü ve geçirimliliği ↑ → (artırır)

 Başlangıç nemi → (azaltır)

 Zemin yüzeyinin
yüzeyinin durumu (çok ince taneler; sodyum
karbonat ve kalsiyum karbonat → azaltır)
 Zeminde hava birikintileri bulunması sızmayı zorlaştırır.

 Toprağın işlenme şekli de sızmayı etkiler.

2
 02.04.2013

■ Bu gibi etkenler nedeniyle çıplak arazide sızma kapasitesi

alabilir, bitki
0.25-25 mm/saat arasında değişen değerler alabilir,
örtüsünün varlığı bu değerleri 3-7 katına çıkarır.

Çeşitli zemin türleri için s ızma kapasitesi de ğerleri

Sızmanın Ölçülmesi
Arazide sızma kapasitesinin ölçülmesi için halka
infiltrometre kullanılır. Çapı 30 cm olan içi boş bir
boru toprağa 60cm çakılır ve içi su ile doldurulur.

3
 02.04.2013

Sızmanın Ölçülmesi

Sızmanın Ölçülmesi

4
 02.04.2013

Standart Sızma Eğrisi

 Yağış sırasında sızma kapasitesinin zamanla değ
Yağ de ğişimi ek
→ standart sızma eğrisi
 Şiddetli bir yağ
yağış sırasında ölçülen yağ
ya ğışlardan ak ışlar çıkartılarak
e e e r.
 Yağış devam ettikçe, zemin neminin ↑ kil taneciklerinin zemin
Yağ
boşluklarını tıkaması vb. sebeplerle s ızma kapasitesi ↓
boş

a Hiyetograf
m
ızs ) Sızma
a
s/ kapasitesi eğrisi
e
v m
tim
e (
d i
ds
ie
t
ş i

ış sa Sızma
ğ p
a a
Y k
Zaman

Horton Denklemi
)
a
s
m  kt
m
(
i
f  fc  ( fo  fc )e
s
e
ti
s
a Hiyetograf
p
a
k
a
m
ızs Sızma
e
v
ti
e
d fo
di
ş Sızma
ş
ı
ğ fc
a
Y
Zaman
10

5
 02.04.2013

Horton Denklemi
f  f c  ( f o  f c )e  kt
 : ya ışın aş amasın an son sonra anın a sızma apas es ,
 fo: yağışın başlangıcındaki sızma kapasitesi,
 fc: yağışın sonunda ulaşılacak sızma kapasitesi.
 fo, fc ve k değerleri zemin cinsine ve bitki örtüsüne göre
fo,
değişir.
 fc → zemin arazi ka asites tesi ula ır erkolas on hızı
 F → toplam sızma yüksekliğidir. Yağışın başlangıcından t
süre sonraki toplam sızma yüksekliği yukarıdaki denklemin
0’dan
0’dan t’ye
t’ye kadar
kadar integ
integral
ralii alınarak bulunur.
f  fc
t

F   f dt  f ct  0 1  e  kt 
0
k 11

Sızma Hızı
 Bir yağış sırasında birim zamanda zemine giren su
. .

 Yağış şiddeti > Sızma Kapasitesi (i>f)

ise
 Sızma Hızı = Sızma Kapasitesi (vf=f)

 Yağış şiddeti <= Sızma Kapasitesi ( i  f )

ise
 Sızma Hızı = Yağış Şiddeti (vf=i)

12

6
 02.04.2013

(Hatırl
rlat
atma arttışma)
ma ve Tar
STAN
STANDADARTRT SIZMA EĞRİSİ NA
SIZMA NAS LDE EDİLİR ?
SIL ELDE

Stand
tandar
artt sızma eğrisini bütün yağış süre
süresi
sinc
nce
e yağış

yağışların kayıtlarından
ndan elde
elde etme
etmekk gere
gereki
kirr

f
Standart sızma eğrisi

?
i

t
Topraktaki nem miktar ı ile sızma eğrisi arasında nasıl bir etkileşim vardır ? 13

Sızma Kapasitesi > Yağ

Yağış Şiddeti
Başlangıçta zemine daha az su s ızacağ
Baş zacağı için zemin nemindeki art ış
eğrisini izleyen yağ
standart sızma eğ yağışa göre daha az olur.
Yağış Şiddeti > Sızma Kapasitesi
Sızma hızı standart sızma eğeğrisinden okunandan daha büyük olur.
s
t ≥ ts → sızma hızı kaydırılmış sızma eğ
eğrisine uyar

f i(ts) = f(to)
Standart sızma eğrisi olana karar eğ
e ğri kayd ırılır
(alanların eş
eşitliği)

Ka dırılmı standart
sızma eğrisi
(Sabit) i

t
to ts
14

7
 02.04.2013

 Yağış şiddetinin yağış başlangıcında bir

süre için sızma
zma kapa
kapasi
site
tesi
sind
nden
en küçü
küçükk olup
olup
daha sonra sızma
zma kapa
kapasi
site
tesi
sini
nin
n üstü
üstün
ne
çıkması hali
halinde (Şekil
nde 4.4),, yağış şiddetinin
kil 4.4)
sızma kapasitesini aştığı bölg
bölged
ede
e (t>t
(t>t0)
0)
sızma hızının beli
belirl
rlen
enme
mesi
si güç
güç olur
olur.. Yağışın
başlangıcında sızma hızı sızma
Şekil 4.4. Başlangıçta
çta yağış şidde
iddeti
ti sızma
kapa
kapasi
site
tesi
sind
nden
en küçü olduğunda
küçükk oldu undan
n zemi
zemine
ne kapasi
kapasite
tesin
sinden
den az oldu
oldu ğunda
unda sızm a hızının
esa ı (ya ış ş et sa
sa t, yc , esc e, 19 3 .
stan
standart sızma eğrisi
dart risini
nin verdiiği değerden
n verd
daha az su sızmış olacaktır, bu nede
nedenl
nle
e zemi
zemin
n nemi
nemind
ndek artış da stan
ekii art standa
dart
rt sızma
eğrisi
risini
ni izle
izleye
yen bir yağıştaki
n bir takine
ne göre
göre daha
daha azd
azdır. Bunu
Bunun
n sonucu yağış ş idde
sonucu iddeti
ti sızma
kapa
kapasi
site
tesi
sini
nin
n üstüne çıkınca sızma hızı, standart sızma eğrisi
üstüne risind
nden
en okun
okunac
acak
ak
değerde
erden
n daha
daha fazl
fazla
a olur
olur.. 15

Herhangi bir andaki s ızma kapasitesinin o

ana
ana kada
kadarr olan
olan topl
toplam
am s ızma miktar
miktarına
bağlı olduğu kabul
kabul ediler
edilerek
ek bu bölged
bölgedeki
eki
sızma hızı şu şekilde belirlenebilir. ts anına
kadar henüz zemin standart s ızma eğrisinin
izle
izlenm
nmes
esii hali
halind
ndek
ekii kada
kadarr neml
nemlen
enmi
miş
olmadığından s ızma hızı yağış ş iddetine e şit
olacak, ts anından başlayarak zaman ekseni boyunca ts t



0

idt  fd t
0
i ( ts )  f ( t ) ( 4.12)


eğrisine uyacaktır. ts ve to şu denklemleri sa ğlayacaktır: *taralı alanların eşitli

şitliği

(4.12)
(4.12) denklem
denklemii sızma kapasite
kapasitesin
sinin
in o ana kadar s ızan su miktar ına bağlı olduğu
kabulüne dayanarak yaz ılmıştır. Denklemin
Denklemin sol taraf
tarafı ts, anına kadar zemine s ızan su
miktarını, sağ tarafı ise
ise stan
standa
dart
rt s ızma eğrisi
risi boyunc
boyuncaa t0 anına kad
kadar sızma
yüksekliğini göstermektedir. 16

8
 02.04.2013

 i yağış şiddetinin zamanla değişken

olması halinde de sızma hızı benzer
düşüncele
üncelerle
rle belirl
belirlene
enebilir. Şekil 4.5 de
bilir.
. en em n n uygu anması tara ı
alanların eşitliğini
ini veri
verir.
r. Buna
Buna göre
göre t0 ve ts
değerleri bu iki alan eşit olac
olacak
ak şekilde
deneme
deneme ile bulunu
bulunur.
r.

Şekil
ekil 4.5. Başlangıçta yağış şiddeti
4.5. iddeti sızma kapasitesinden az
olduğunda sızma hızının hesabı (yağış şiddeti değişken, Dyck,
Peschke,1983).
Peschke,1983).

17

SIZMA İNDİSLERİ
 Sızma eğrileri küçük alana sahip homojen bölgeler için
.
 Bölgede yağış şiddeti ve sızma kapasitesi yerel olarak
değişiyorsa standart sızma eğrisini belirlemek zor olur.
 Bu nedenle, yağış sırasında ortalama sızma miktarını
gösteren sızma indisleri kullanılır.
 Kısa süreli ve şiddetli yağışların başlangıçta ıslak zeminli
urum ar a a a y sonuç ver r. n y e r urum a
sızma kapasitesi fazla de ğişmeyecektir.

  İndisi
 W İndisi
18

9
 02.04.2013

SIZMA İNDİSLERİ

 yatay doğrunun üzerinde kalan alan toplam akış

Hiyetograf üzerinde çizilen yatay
yüksekliğine eşit olmalıdır.
 Çizilen yatay doğrunun ordinatı dir.
 Yağış şiddeti değerinden büyük olunca; aradaki fark → yüzeysel akış

ti
e
di )
ş a
s
ış /
ğ m
a m
Y (

Zaman

Bu indislerin gerçek s ızma miktar ını (sızma hızını) değil, potansiyel s ızma miktar ını gösterdikleri unutulmamal ıdır.
19

SIZMA İNDİSLERİ
 W İndisi
 
W 
tp
 P = yağış yüksekliği
 R = akış yüksekliği
 S = yüzeysel biriktirme yüksekliği
 tp = yağış yüksekliğinin sızma kapasitesinden büyük oldu ğu süre

 Yüzeysel biriktirmeyi de içerdi ğinden  indisinin değeri W indisinden büyük

büyük..
 Yağış şiddetli ve uzun süreli → iki indis birbirine eşit.
 S yüzeysel biriktirme yüksekli ğinin belirlenmesi pratikte zor.
 Sızma indislerinin hesab ında tutma, yüzeysel biriktirme gibi kay ıplar baştan
hesaplanıp yağış yüksekliğinden çıkarılırsa sonuç daha sağlıklı olur.
 İndisler gerçek s ızma miktarını değil potansiyel sızma miktarını gösterir.

Bu indislerin gerçek s ızma miktar ını (sızma hızını) değil, potansiyel s ızma miktar ını gösterdikleri unutulmamal ıdır.
20

10
 02.04.2013

ÖDEV
 ÖDEV 1
Bir havzada 45 dakika süren bir yağ
ya ğışın şiddetinin zamanla değ
de ğişimi,
i=3/t^0.5 şeklindedir (i=mm/saat, t=saat). (a) Toplam yağ
yağış eğrisinin
ya ğış yüksekliğ
denklemini elde ederek, toplam yağ yüksekliğini hesaplayınız. (b)
değ
değiştiğ
tiğini kabul ederek, f c=2 mm/saat, f o=4 mm/saat ve k=0.5
yağış boyunca s ızma yüksekliğ
alarak, yağ yüksekliğini hesaplayınız. (c) Yağ
Yağıştan
meydana gelen dolays ız akış yüksekliğ
yüksekliğini ve havzan ın sızma indisini
hesaplay ınız.

 ÖDEV 2
yüksekliği zamana bağ
Toplam yüksekliğ bağlı olarak P=4,167.t^0,6 şeklinde değ
değişen
yağmur, 90 dakika süre ile, baş
(P cm, t saat) yağ ba şlangıçtan 12 dakika
sonraki sızma kapasitesi 6,117 cm/saat ve baş başlangıçtan 48 dakika
sonraki sızma kapasitesi 2,966 cm/saat ve k=1,58 olan bir zemine
sızmıştır. (a) Yağ
Yağış şiddetinin ve s ızma kapasitesinin zamanla
değğ ş Yağış boyunca 15’er dakika
de i iminin formüllerini elde ediniz. (b) Yağ
yağış şiddeti ve sızma kapasitesi değ
ara ile yağ değerlerini hesaplayıp
zamanla değ
değişimlerini çiziniz. (c) Yağ
Yağış sonunda toplam yağ
ya ğış,
toplam sızma ve yüzeysel ak ış yüksekliklerini hesaplayınız.

21

 ÖDEV 3
Aşağıdaki şekle göre sızma hızını belirledikten sonra, şekil üzerinde
Aş
sızma hızını çiziniz. Yüzeysel akışı ve sızmayı hesaplayarak şekil
üzerinde gösteriniz.
i, f (mm/saat)

Hiyetograf

3 Standart sızma eğrisi

t (saat)
0 1 2 3 4 5 6

22

11
 02.04.2013

Örnek Problem
 Bir yağış sırasında
nda zemi
zemini
nin
n
stand
standar
artt sızma eğrisi fo=5,5
mm saa , c= , mm sa
saa ,
k=0,
k=0,42
42 olma
olmakk üzer
üzere
e Hort
Horton
on
denklemi
denklemine
ne uymaktad
uymaktadır.
 Yağışın hiyetografı Şekil
Yağ
4.7 de basamakl ı bir çizgi
şeklinde verilmişştir.
eklinde verilmi
 Sızma hızının zamanla
değişimin
değ iminii beli
belirl
rley
eyip
ip topl
toplam
am Şekil 4.7. Bir yağış sırasında sızma
hızının zamanla değişiminin ve sızma
sızma
zma yüks
yüksek ğini ve akış
ekliliğ indisinin
indisinin hesabı.
yüksekliğ
yüksekliğini hesap
hesaplay
layınız. 23

a) t<2 saat
saat için
için i<f olduğundan sızma hızı yağış
şiddetine eşit olur
iddetine olur..
b) t>2 saat için i>f dir. Başlangıçta zemin fazla
neml
nemlii hale
hale gelmediiği için bir süre sızma hızı
gelmed
yağış şidde
iddetine eşit olma
tine olmakt
kta
a deva
devam
m eder
eder.. ts, ve
t0 süre
sürele
leri
ri (4.1
(4.12)
2) denk
denkle
leml
mler
erin
inde
den
n dene
deneme
me ile
ile
belirlenir. t0 =l saat
saat ve ts=2,5
=2,55
5 saat
saat için
için :
ts t


0

idt  fdt  i (t s )  f (t ) Deneme yan ılma  i (2.55)  f (1
0

(1) (4.12)

Horton ' a göre t  1 de sızma hızı  f (to )  f c  ( f 0  f c )e  kt 

0.421
. .  .
f  fc
t

( 4.9) denkle min den t  1 ' e ka

kadar sızma yüksekli ği  F   fdt  f .t 
0
c


k
(1 e  kt )

5.5  1.2
5.5 1.2
 1.2 1.0  (1  e0.421 )  4.7 mm
0.42
2.55

t s  2.55 s aa
aa te
te k ad
ad ar
ar hiyeto gr afın altında kalan alan 
gr af  idt  (11)  (1.5 1)  (4  0.55)  4.7 mm
0

Buna göre t  2.55 saat için sızma hızı yağış şid det ine eşit
şit olacakt
olacaktır. 24

12
 02.04.2013

c) t>2.55 saat için sızma hızları ts-t0=1.5

=1.55
5 saat
saat
ötelenmiş standart sızma eğrisi
standart risine
ne uyar
uyarak
ak azal
azalır.
d) t>6 saat
saat için
için hiyet
hiyetog
ogra
raff ötel
ötelenmiş standa
enmi standart
rt sızma
eğrisi
risini
nin
n alt
altında kaldığından ( i<f ) sızma hızı
tekrar
tekrar yağış ş iddeti
iddetine
ne eşit olur
olur..
Sızma hızının yağış boyu
boyunc
nca
a değişimi şekilde
üzeri taranmış çizgiyle
üzeri taranm gösterilmiştir.
çizgiyle gösterilmi tir. Bu çizg
çizgin
inin
in
altında kalan alan yağış boyu
boyunc
nca
a topl
toplam
am sızma
yüksekliğini
ini ver
verir : - . = .
4.45

F  (11)  (1
(1.5 1)  (0
(0.55  4)  
1
fdt  (1 1) (2.55-1.55)=1

 1 1 .5
.5  2.2  9.3 1  15 mm

Yağış boyu
boyunc
nca
a meyd
meydan
ana
a gelen akış yüksekliği toplam
gelen lam yağış yüksekliği P den toplam sızma
yüksekliği F yi çıkararak bulunurr : R
kararak bulunu  P  F 1  1.
1.5  4  5  4  2.5 1 15
15  4 mm
25

 roblemdeki yağış
Soru: Bir önceki prob
için zeminin φ sızma indisini
beli
belirl
rle
e iniz
iniz..

 Cevap: Şekil 4.7 de öyle bir yatay

çizg
çizgii geçi
geçiri
rililirr ki bu çizg
çizgii ile
ile hiye
hiyeto
togr
graf
af
arasında kalan alan daha önce
esap
esap anmış o an = mm ’ a ış
yüksekliğine
yüksekliğ karşı gelsin.
ine kar
rdinatı φ=3 mm/saat
Bu çizginin ordi
değerini
değerini verir.
verir.

26

13
 02.04.2013

Soru:
 Bir havzada sızma kapasitesinin ya ğış sırasında zamanla de ğişimi
aşağıdaki tablo gösterildiği şekilde ölçülmüştür:
tablo 4.6 da gösterildi
Zaman (Saat) 0 2 4 6 8 10 12
Sızma 5,5 3,5 1,8 1,5 1,35 1,2 1,2
Kapasitesi
(mm/saat)
a) Standart sızma eğrisini çiziniz ve Horton
Horton denklemine göre bu havza için k
katsayısının değerini hesaplayınız.
b) Bu havzada bir ya ğış sırasında ölçülen yağış şiddetleri Tablo 4.7’de
verilmiştir. Bu değerlere göre s ızma hızının değişimini hesaplayınız.
Zaman (Saat) 0 1 2 3 4 5 6
Yağış Şiddeti 2,0 2,5 4,0 6,0 5,0 2,5 1,5
(mm/saat)

c) Yağış ve akışın zamanla de ğişimini gösteren eğrileri çiziniz.

d) Toplam yağış yüksekliğini hesaplayınız.
e) φ indisinin değerini hesaplayınız.
27

Çözüm: a ) Standart sızma eğrisini çiziniz ve Horton denklemine

denklemine göre
bu havza için k katsay ısının de ğerini hesaplayınız.

28

14
 02.04.2013

29

30

15
 02.04.2013

Çözüm: c ) Yağış ve akışın zamanla değişimini gösteren e ğrileri çiziniz.

31

Çözüm: d ) toplam yağış yüksekli ğini

hesaplayınız.

32

16
 02.04.2013

Çözüm: e ) φ indisinin değerini hesaplayınız.

33

Soru:

34

17
 02.04.2013

35

36

18
 02.04.2013

Soru:

Çözüm:

37

38

19
 02.04.2013

Soru:

Çözüm:

39

40

20