Odwzorowania Wewnatrz ram Metonimia jako proces Poznawezy j kulturowy ks uzywamy slow, czesto mamy na mysli co¢ innego niz su- ‘owaloby to Prymarne znaczenie danego wyrazu. Metonimia jest wielkg klasa obejmujaca wtasnie takie przypadki. Mowige ogol- nie, metonimig nazywamy telacje, w ktérej cog »Zastepuje” cof inne- go: X zastepujemy Y. Na przyktad, postugujemy sig slowem »glowa” majgc na mysli osobe, np. w zdaniu »Co dwie glowy to nie jedna’, W awiazku z wystepowaniem Ww jezyku takiego Zjawiska jak metoni- mia nasuwa sie caly szereg pytari. Po pierwsze, musimy zapytaé czym doktadnie jest metonimia. Rozpoczng moje rozwazania wtasnie od tego pytania i przedstawie nowg definicje, ktéra znacznie odbiega od definicji tradycyjnej. Wy- %¢ przede wszystkim, ze metonimia nie jest narzedziem wytgcznie jezykowym, ale takze Pojeciowym i jako takie w duzym stopniu po- lega na ramach pojgciowych czy tez domenach, o ktrych byta mowa wrozdziale pigtym, a2 Po “i “ea zwrocié uwage na réznorodnosé metoninit Ze wegledu na wielosé odmiennych relacji metonimicznych migdzy X aY Powinnismy zadaé sobie pytanie o ich podstawowe oer Stawiwszy nowg definicj¢ pojecia, wysung Propozycie iat uni ie Préyiecia Klasyfikacji metonimii: klasyfikacja ta bedzie opierata sig1159 ODWZOROWANIA WEWNATRZ RAM domenach pojeciowych, ktore mozna r6wniex kre jako wyidealizowane modele kognitywne sie Jako wyidea musimy dowiedzie¢ sig na czym polega natura meton. Po trzecie, imia ma czysto poznawczy charakter, czy jest wylace, ea ore jezykowym, a moze kombinacja tych dwéch? B nie a ‘ foaoule 4e metonimia pojawia sig nie tylko w iezylay, nee w procesach poznawezych oraz praktykach spolecanyehj ramach, czyli kulturowych. , : ] W ostatnich latach nastapit nagly wzrost zainteresowania 74. gadnieniem metonimii w jezykoznawstwie kognitywnym. Rozdzi ten moze oczywiscie dostarezyé jedynie ogélnego Zarysu podsta. wowych probleméw z nim zwiazanych, koncentrujge si¢ przy tym na zwigzkach metonimii z kultura (Zjawisko wyczerpujaco opisuig nast¢pujace opracowania: Barcelona, 2000a; Dirven i Porings, 2002, Panther i Radden, 1999; Panther i Thornburg, 2003; oraz artykuly © metonimii, m.in.: Barcelona, 2000b; Brdar i Brdar-Szabé, 2003; Brdar i Brdar, 2003; Ruiz de Mendoza Ibanez, 2000). Czesé pre- zentowanych ponizej podrozdziatéw opiera sig na pracy Kévecsesa i Raddena, 1998 oraz, Raddena i Kévecsesa, 1999, Czy jest metonimia? Zacznijmy od analizy kil s a Y kilku dobrze znanych przvktadé ail Preyjrzyjmy sig hastepujacym zdaniom: ME one Obickt czy clement, ktgry so? (target), Znajduje sig tutaj taht ment zastepujgey ian charenule” inny obiekt albo element. Ele aces clementem docslowyan kiem, aaa aie ‘ zdan ‘asciwe gy nes ia tom wlasciwe sq NaSstepujace Nosikiielemeney de si q OC. s (1) a, Kanapka z 52, E Z szynka (nogni i i ke (element docelowy) YY “asrepuje *Poeyralicrae i Z..OMWEOHOWANUA Wewnutz enh 453 @ * Waszyngton (nosnik) zastepuje rzad USA (element do (3) a Nixon (nosnik) zastepuje Sity Powietrzne USA (clement doce- lowy) selacje zastepowania jednych elementéw przez drugie na; = Tespetonii Wiemy, ze uzytkownik jezyka, ktory aa ° kane : szynka, tak naprawdg odnosi sig do osoby, ktéra te kanapke spozy- wa. Zdajemy sobie rowniez sprawe z tego, ze autor zdania o mieécie Waszyngton tak naprawde méwi o rzqdzie USA. Wiemy takze, ze rozméwea odnoszacy si¢ do bytego prezydenta Nixona w rzeczywi- stosci wskazuje na Sily Powietrzne Stanéw Zjednoczonych. Co sprawia, ze nogniki zastepuja elementy docelowe? Ujmujac rzecz inacze}, CO umodzliwia nam zamiang jednych elementéw na inne? Jakim sposobem mamy Swiadomoéé tego, ktére elementy wig- ig sig ze sobq? Relacja metonimiczna jest mozliwa dzi¢ki pojgciu ram’, ktére oméwiono w poprzednich rozdziatach. Kazdy z prayto- coonych przyktadow opiera sie na konkretnych ramach pojgciowych: (1) b.rama REsTAURACIA: jedzenie zastepuje osob¢ (2) b.rama RZAD: miejsce zastepuje instytucjg (3) b,rama KonTROLA: kontrolujacy zastepuje kontrolowanego Poniewaz kazda rama sklada sie z pewnej liczby elementow, ele- ment takiej ramy moze zastepowac inne elementy ramy. Jak przeko- naliémy sie w rozdziale 4, rama RESTAURACJA obejmuje wiele czgsci sktadowych, takich jak idaca do restauracji osoba, restauracja jako miejsce, spozywana potrawa, osoba kelnera itd.: to whasnie z tego wagledu zaméwiong potrawa mozna sig posluzye w odniesieniu do Spozywajqcej ja osoby. Podobnie bedzie w przypadku ramy R24 USA, w sklad ktére} wchodza: prezydent, cztonkowie Gabinetu Sta- 4 a Ziednoczonych, miejsce, w ktérym fizyeznie anajduje sig cata n phisja, konkretne budynki itd. Z tego powodu zabieg polegaiacy paeeespicnin rzadu jego faktyczng lokalizacja ma sens. Ww trzecim om hierarchia taksonomiczna taricucha downdaiain ‘3 ie ala USA pozwala na zastapienie Sil Powietranyc ae lena a zily bombardowanie, osoba prezydenta, keory uw i ie a poceatksu laicucha dowodzenia i ma awierzchnose nad podpo zyé elementu wanymi mi ac . “Api 1 elementami, Sprawia to, Ze mozna W : fons Spiele kontroli Wacego (Nixon) w miejsce elementu podlegajacesoAM 154 QDWZOROWANIA WEWNATEZ B . z opisanych Przypadkow, a Sra ktdrej jeden clement 4 do ezynienia Zz enawezernt! procesow! zastepowania Jednych drugi. Daigki Frou iene posrednio kierowaé naszq Wrage a. abel Dzigki temu mozemy teraz przytocayé paij element eae metonimii w oparciu o ustalenia Raddeng ime iat ne 1998 oraz Radden i Kovecses, 1999). Ovecses ’ (Sily Powie m, w kt6: element pojen: Metonimia jest eases key nazyvamy 4 . oe re pire dostep do innego elementu Pojeci a. (rzeczy, zdarzenia, wlasciwosci), ktory okreslamy Miznen, saci docelowego. Proces ten zachodzi w granicach tej samej 1 pojeciowej, inaczej nazywanej domeng lub wyidealizowanym modeler kognitywnym (ICM). Mozemy ujaé ten proces jako vodwzorowanie wewngtrz domeny” (within-domain mapping), w ktdrym to Nosnik jest wzorowany na elemencie docelowym. Co za tym idzie, w obrebie ramy pojeciowej RESTAURACJA autor zdania Kanapka x szynkg caly oblal sig piwem kieruje uwage odbio- cy na element ,osoba jedzgca kanapke z szynkq” (element docelo- wy), zapewniajac mu tym samym mentalny dostep do niego poprzez uzycie drugiego elementu Pojeciowego ,kanapka z szynkq” (nosnik), ktéry nalezy do tej samej ramy. Zaproponowana definicja pozostawia Jednak bez odpowiedzi Pytanie 0 to, ktére z czeéci ramy pojeciowe| ™mOogq Zastepowaé inne jej elementy, Cry kazdy element ramy Pojeciowe} moze zupelnie dowolnie a Stepowat jej inne czesci sktadowe> Poniewaz ramy sq écigle zorgan eAW Anyi strukturami Pojeciowymi oO okreslonej liczbie elementos na Picrwszy rzut oka moze sie wydawaé, ze clementy ramy mos eho dnie sig wymieniaé, Z, teoretycznego punktu widzenia jest® modliwe, ale w praktye ¢ takiej ramie Pojeciowej jak LuDZKA “a i menty sktadowe jak usta, nos ii ot teil ») Skladowe jak usta, nos i inne cze leglose Cosma w bliskiej telacji ze wegledu na wzajemmna oO ape . 7 Jest to Wystarczajgcy warunek Pozwalajacy na be jet) pe Eolas “sti odwrotnie? Nie wydaje sig. Nie ™ YAMS nosie, majgc na mysli usta lub odwrotnie. UPae — ee OPZORONASA Urine tay 155 sae rzecz inaczej, on obrebie tej ramy Poj¢ciowej “arya przestrzenna okazuje Sig Mlewystarczajgca i nie Pozwala n; . wanie tych dwoch clementow naprzemiennie, Jakie w ae bedg gtowne rodzaje relacji Prowadzacych do Powstania ede migdzy elementami ramy? Kilka Rajwazniejszych rodzajéw relaci oméwig na nastepnych stronach, JOw relacji Ramy i ich czesci Jak juz zauwazylem w poprzednich tozdziatach, nasza wiedza é éwiecie jest nam dana w postaci ustrukturyzowanych tam, czyli wy- idealizowanych modeli kognitywnych (ICM). Rame pojeciowa moz- na sobie wyobrazi¢ jako sktadajaca sig z czesci catosé. Rama podlega konceptualizacji jako catosé, ktéra posiada czesci sktadowe, w zwiaz- ku z czym nalezy uznaé, ze istniejg dwie podstawowe konfiguracje catosci i czesci ICM-u prowadzace do powstania telacji metonimicz- nej. Mowa o pierwszej konfiguracji ,catosé i jej czesci” oraz o relacji yezest i czesé”. W obrebie obydwéch konfiguracji mozna zaobserwo- waé rozmaite relacje prowadzace do postania metonimii. Konfiguracja ,Catos¢ i je} czeéci” Ten rodzaj konfiguracji niejako z natury prowadzi do powstania me- tonimii. Jak przekonaliémy sie w rozdziale poswigconym kategory- Zacji poziomu podstawowego, nasza interakeja z czesciami calosei jest nieslychanie wrecz waznym aspektem ,rzeczy”. Relacja migdzy cala ,rzeczq” a je} czesciami jest glownym Zrédiem metonimii po- jawiajace} sie zar6wno w postaci ,catosé za czese”, jak i ,czgse za calose”, Prayjrzyjmy sie kilku konkretnym zwigzkom zachodzacym Wobrebie tej konfiguracji. ICM Weczy i jej czegci Cdy mamy do ezynienia z cala rzecza, calosé ta mote bi aa W migjsce cz&Sci, co prowadzi do powstania metonimi GABA Be 24 C2RS6, metonimicznego tego Todzaju be, w ktdrym nazwa cale) Poll on Jednym z przykladéw przeniesienia dzie zdanie Ameryha prowadzi wojner ae obu Ameryk) jest stosowana na okreslenie je} ¢2¢156 Odwzorowania WEWNATRZ RAM - aay jala rowniez w dru, Str, Zjednoczonych), Podana metonimia e reonal to czeS zag CZESC RzECzy za canosé. W tym Peat Pojade w lecie do gy ie Jakas catosé, tak jak ma to miejsce an a posluzenie sig naw Anglia jest czgscig Wielkiej ne ego paristwa. czesci pozwala mi odniesé si¢ do przyktadem metonimii ¢ ; inten el cokolwiek ode (1987) nazywa strefa ak 4 ar Langac iu tym zami it a ZA nee me 2 uderzyt. W ee aie re ozwazmy zdani pa. Zaimki ,on ae ciala pojawia sig cala Hires wists jest, Ze one fe: teh do osdb jako\ cates, we szczekeg, klatke piersiow9 wna czeé (czgscig calosei), esac tym idzie, nadawca erie Odnogi cal) i ae tak naprawde ma na mysli jedynie czes¢ gl, sie do calej peg as Langacker nazywa strefa aktywna, Strefa ak. — cagsé calosei, ktorg ci elementu, ktora jest najcz@sciej angazowan, tyne dotprayac heres Sn” ezasownik. W doktadnie ten sam ialaniu przez denotujacy je t eden eanalizowaé kolejny przyktad: Samochod potrzs. spos00 Che x ee na myéli samochéd jako catogé, jasne jes, duje mycia. : ac ie oa ie age ae ee eep okresionych czescy Poniiewa zwykle nie myjemy go catego: pomijamy siedzenia, Kierownice, si nik czy akumulator, a czyScimy jedynie karoserie. Mowiac inacze, calosé reeczy ma swoje strefy aktywne, ktére podlegaja nieswiadome| identyfikacji w procesie rozumienia zdar, zawierajacych metonimig CALOSC ZA CZESC, Przeniesienia metonimiczne © wiele czesciej, CZESC RZECZY ZA CALOSE wystepuja a przynajmnie} sq czescie| iguracje metonimiczne cat, aktywnej Zasadniczo rzecz b j wskazywane jako meto- A RZECZ ZA CZES¢, Meto- iorge nie podlega ¢wiado- nimia strefy nie uzywa sie w odnie- ‘ ekdochs vktadem Moosic y synekdocha, Przy a Bdzie Zagte ar40) yt takie zdanie: W Raloce jest deisiaj wiele sagh j te Saat lodzie (caloge), Ten rodzaj metonimi Yrazenig abtakeyj IY dla Klasyki literatury, le townie ay } t dla bardie; Pec Nystepuja jako elementy doce sponitetaych noscikw metonimigallae a Oow2oRowanin wewnarey M157 ci). W zdaniu Wigkszos¢ ludzi woli pgp is bes esi do umn” zastepuie catose, coil demote a iach cagst do piachu calosé yucisk . W tym typie etonitadl Hee konkretny nosnik metonimiczny Zastepuje rzecz abstrakcyjn; zie} jj element docelowy. Co za tym idzie, abstrakcyjna rama a sa me zawiersé konkretne komponeny kte 7 holt mags ea calg rame. eee O migjscach r6wnie# mozna myéleé jako o czgéciach calosci. Np. instytucja jako catosé zazwyczaj pojawia sie w fizyeznie istniejacej przestrzeni. Oto kilka przyktad6w metonimii MIFJsce za INsTy- TUCIE: (4) Waszyngton zaprzeczyt zarzutom, (5) Wall Street wpada w panike. (6) Berkeley zwalnia profesoréw. W kazdym z podanych przyktadéw miejsce zastepuje instytucj¢, co jest szezegolnym przypadkiem zastosowania bardziej ogdInego prze- sunigcia metonimicznego CZESé RZECZY ZA CALOSE, ICM skali To, co nazywamy tutaj ICM-em skali jest kolejnym przejawem kon- figuraci metonimicznej calosci i czeéci, a sktada sig ze skali oraz Je punktu koricowego. Skala odpowiada calosci, koniec zaé czesci. Prayjrayjmy sie dwom przyktadom: (7) Harry znowu przckroczy! dozwolong predkos¢. (catosé za C2E 86) (8) How old are you? (czE8é za CALOSC) Tle masz lat? dost. *Jak jestes stary? W Pierwszym przypadku mamy do czynienia ze skalq predkosei calose) i jej koricowym punktem (czesciq). Calosé skali zastepuje “A8¢, dlatego ogdlne pojgcie ,predkosci” moze posluzyé do wskaza- nia kratica skali, to znaczy niedozwolone} predkosci. 2 zdaniu drugim zachodzi zaleznogé odwrotna: skala wieku (ca 10S¢) 2ostaje zastapiona przez punkt koricowy, czyli starosé (czesé). Mwaémy przy tym, ze w jgzyku angielskim zadamy takie samo Py-158 Cowzorowania wewnarRZ RAM ”, czyli 2@86) ; Id, Stary » ZY! Diez, tanie (wykorzystujac w tym celu slowo si (np. mate eich) leznie od tego, w jakim wieku jest nas@ ICM tworzywa ily, 7 ktGeeh wiera przewaznic OF inde i, onl a ne st traktowana jako ci siveviata obustronng! oy iabeiribaei see Ten rodzaj pea $6 ZA chtoges ann ean ae catosé ZA CZESC, jak i CZE zar6wno Ww (9) It tasted fish. (RZECZ ZA MATERIAE) Smakowalo ryba. (10) ee me in the woods. (MATERIAE ZA RZECZ) Znikneta w lesnej gestwinie'. W cdaniu pierwszym, cata rzecz zostata wykorzystana, by méwig 0 jej czesci sktadowej. Zauwazmy, ze z Sramatycznego punktu wi. miang wlasciwg tzeczownikom zbiorowym). W drugim zdaniu materiat, z ktérego sktada si¢ las (wood) Zaste- ku angielskim Fzeczownik przyjmuje aw liczbie MNogiej (z koricowkg ~). ICM zhozonego 2darzenig Zlotone zdarya,: arze, i E Ktora sktada sig 4 et Podlegaja konceptualizacji jako calos¢, for pe calogé, ey 2 Stkie edarzenia clementarne wspélaie miciscem gq jego cz x “Yb adarzenie Zlozone j lacznie z czasemi ME % lagu adap a ment t2yktadem takiej sekwengji sktadajgce) R i arnyc| edo} wv She “Vimy sie "ASt=Puiacemy » aa edzie pobye wy szpitalu, Przyj Wier ku polsp: Mas odnogitt M OPisana relp « OSifa SE Whasnie g Ae (actiicena jet kr ie nazw? “Wna (pre mn) Uktyta: pierwotnie YP. tlum,) _ <—aBe ee Oowzorowania WEWNATRZ ean, 159 ianka o miejscu, w ktérym przeby Maasai calego zdarzenia alotonego, kn 2p ay ulega watpliwosci, ze kiedy mowimy, iz ktog jest w opiate Nie jemy do zrozumienia wylacznie, ze Jakas osoba si¢ tam aoa majduje, poniewaz zdanie takie najezesciej pojmy Po ‘Prost mienie, e ktos znalazt sig w szpitalu jako potr: cjent. Drugie potencjalne znaczenie tego zda: Pat odwiedza kogos w szpitalu. W tym zymy sig tym samym rodzajem przeniesienia metonimicznego, cayli metonimig CZESC RZECZY ZA CALOSé, z tym Ze calos¢ zdarzenia nie bedzie dotyczyta pobytu w szpitalu, a wizyty w nim. Mowiac inaczej, tej samej metonimii mozna uzyé, by kodowaé, czyli opisywaé w igzy- ku dwie rézne sytuacje. Oméwmy teraz kolejne zdanie, Mowie po wegiersku, Mowienie w danym jezyku jest zdarzeniem clementarnym dla wszystkich in- nych zdarzeri zwiazanych z wiedza Jezykowa, np. rozumieniem, czy- taniem, poprawnym postugiwaniem sig Jezykiem w danym kontek- Scie. W podanym zdaniu mamy do czynienia ze zlozong catoscia, w obrebie ktérej wyrézniono jedno zdarzenie — méwienie - ktérego nastepnie uzywa sig na okreslenie catosci, Podobna sytuacja zachodzi w przypadku innego interesujacego typu zdarzeni zlozonych: posrednich aktéw mowy. W posrednim akcie mowy wyroznia sig jeden, konkretny aspekt catego zdarzenia, anader czesto jest to warunek, jaki nalezy spetnié, by wykonaé dzia- Janie w jakié sposob zwiqzane z posrednim aktem mowy. Np. zdanie Czy mozesz ‘podac mi s6l? jest zaowalowang prosba o podanie soli, kté- ta nie przyjmuje formy bezposredniej, a pojawia sig jako pytanie o to “y odbiorca komunikatu posiada zdolnosé¢ wykonania odnosnego dialania, Ujmujgc rzeez w naszych kategoriach, mamy do czynie- ia z metonimia, poniewaz autor zdania formuluje prose odnoszge Si¢ do czesci dziatania — zdolnogci wykonania danej ezynnosei przez Sdbiorce komunikatu, Metonimie te mozna okreslié jako ZDOLNOSC PO WYKONANIA DZIALANIA) ZA (POZADANE) DZIAEANIE. Jak mozna sas Podtiewae, wybor aspektu zlozonego pols ve ae i, & Runkejonuje jako nosnik metonimicany i Jeary: oe fe Orzenia calego aktu mowy, bywa Zrédtem réznic ku ‘ al leg przyktadu réznic keulrurowych w ti sesh isa akoff (1987), dowodzae, ze waytkownicy 4 y Bronte 8a Orzystywaé odmienne czesci ramy pojeciowe), by nia wskazuje na to, ze Przypadku réwnies postu-160 OdwzoroWANia WEWNATRZ RAM i ‘ jdadowi, ktory Lakog 0 tej same} sytuacji, Prayjrzyjmy Sle PO i na prayjecie? anglajy daje. W odpowiedai na pytanie J ak aie odobnie} cos w stylu Pry zycona rozméwezyni powie najpraw’ ee caly schemat dziatanig i jechalam samochodem. mans, raat coé na ksztalt ramy POSE “warty-w.te; wymianiezdslistenys A ju za spraw: 4 or kaa Gehan wstepnych, ges Wd rem pojawimy i ™ é rtu, . : lub dostepu do hie salen wpkonst konkretne deiatania wstep. przyjgciu. Dodatkowo odpalenie go, odjazd. Nastepnie ae jazdu, : ne, takie jak wsiadanie see glowne: podréz danym srodkiem trzeba przeprowadzic om . Dziatanie glowne musi si¢ zakor- transportu, prowadzenie g\ ba musi dotrze¢é na miejsce. Bedge ng é pomyslnie, tzn. dana osoba Ree 5 ? Ce écié érodek transportu i dopiero kiedy zakorteay miejscu musi opusci¢ érodek transp\ i = owe wykonywanie kazdej z wymienionych czynnosci, mez ep wie ze dotarla na przyjecie. Z kolei uzytkownicy odzibwejskiego, jednego z jezykow Indian Ameryki Pétnocnej, w odpowiedzi na pytanie Jak dostatas sie na przyjecie? postuza sie zdaniem, ktorego ekwiwalent be- dzie bremial Wsiadlam do canoe. Oznacza to, ze odpowiadajac na py- tanie odnosza si¢ do wymaganego dziatania wstepnego (nazwijmy je wejsciem na poklad), natomiast anglojezyczni odbiorcy komunikatu awykle postugujg sig dziataniem glownym — ktorym w tym przy- padku bedzie jazda samochodem. W ob bede ydwéch jezykach udzielajacy odpowiedzi postuguig sig tq sama metonimia c ZA CAEOSG, ale w jezyku angielski cz J escia bedzie dziatanie gtéwne, : zibwej- Ree ia Tein ¢ anie gléwne, a w odzibwe} ICM kategorii j wlasciwosej Moina uzna¢, ze ka fant ; Sparta na relacji Searie Jako takie rowniez posiadaja struktury s7e beda wi an ee W przypadku kategorii najwaznie Boria jako catog« alin ae uzywamy do je} zdefiniowania. Kate Sig 2daniy @ciwosci, ktore 84 jej ciami, Pray (12) @ hlopey to chlopey, Pojawiay ACE g do hateporis was i nidalgid slowo chlopey odwoluje sig © Na typowe cechy” pes “2as gdy drugie uzycie t8° ( "> °PCOW” takie jak niesforno%Oowzorowania WEWNATRZ pany 161 acza to, 2 mamy tutaj do czynienia z a weaserwose). Tnaczej rzecz biorac, do See rzynalezne} kategorii cHtopcy (niesfornose”) odnosi si ‘ASCiWo se} nie wprowadzone slowo chlopcy, ktére ujmuje kategorig hake ypu wypowiedzenia weale nie sq przyktadem Pustej tautologii ee ty ees dek odwrotny ma miejsce, Kiedy w ramie KATEGORIA 1 Przeanalizujmy po- Metonimig Kay EGORI, cechy czy te; * weascrwose to whasciwosé zastepuje Kategorie. sizsey praykdad: (13) Afroamerykanow kiedys nazywano czarnymi. W powyzszym zdaniu zachodzi relacja metonimiczna weascrwosé ZA KATEGORIE. Prawde méwigc, metonimia Pojawia sig tutaj dwu- krotnie,zaréwno w odniesieniu do okreslenia Afroamerykania, jak i garni. Eufemizmy (podobnie jak dysfemizmy) czesto opieraja sig na konkretnym rodzaju metonimii. Jak widaé, struktura Pojeciowa eufemizmu jest taka sama w obydwu przypadkach (weascrwosé ZA KATEGORIE): zmianie podlegaja wytacznie Konotacje awigzane zpierwszg wlasciwoscig, ktora wypiera dawniej wzywang wiaéciwosé druga (okreslenie Afroamerykanin jak dotad nie wykazuje negatyw- aych konotacji, ktdre byly wlasciwe okresleniu czarny). ICM kategorii i elementu kategorii Koleiny rodzaj metonimii dotyezy kategorii i jej elementow. Kate- Soria jako taka jest catoscia, natomiast je) elementy funkejonuja jako “Aci, Rowniez w tym przypadku relacje metonimicene moga 2- shodzié dwukierunkowo, (14) Ona jest na pigulce, (KATEGORIA ZA ELEMENT KATEGORI) (15) Czy masz aspiryne? (ELEMENT KATEGORII ZA KATEGORIE) eh tay zdaniu, cala kategoria PIGUEKI se a 2 nt, tabletki antykoncepeyjne, W drugim pry a. Ne aes (y aspiryna) zastepuje cala kategorig ee eee Dimij z, 4k bedzie mozna przekonaé sig poz ie, pine be: Hic ES ‘stotne znaczenie dla wyjasnienia efektow Pp’ ywu na kulture,1 62 OowzoKowara WEWNATRZ RAM Konfiguracja nCzese i czese” i ram, kt6rg Jak dotad zajmowalismy sig tylko taka Meade Prayjray) korzystuje telacje migdzy cata rama 4 Je) uns do pow teraz innej konfiguracji, ktéra De acisdlt o konfiguracje norodnych relacji metonimicznych. Cho ciowe czyli ICM tg czesé”, Przedstawimy wybrane asin zastepowaé inng jwyraénie] ukazuja, ze czesé cafosci m i : dcisanie, gee ea czy Kontrole i inne tamy powstajics es rozniejszych sytuacjach. ICM dzialania Rama pojgciowa DZIAEANIE sktada sie ze zbioru roénorodnych des mentéw, ktore moga wzajemnie si¢ zastepowac: Ponizej zamieszcay no wybrane konwencjonalne relacje metonimiczne oraz co najmnig, jeden ilustrujacy je przyktad. grabié, cyrklowac: INSTRUMENT ZA DZIAEANIE malowac obraz, murowat sciany: WYKONAWCA ZA DZIAEANIE spawacz, kabel: DZIALANIE ZA WYKONAWCE DZIAEANIA ostrzela¢ miasto: OBIEKT UZYTY W DZIALANIU ZA DZIAEANIE ugryz sig: DZIALANIE ZA OBIEKT UZYTY W DZIAEANIU zdmuchngc serwetke xe stolu: SRODEK ZA DZIAEANIE Jato w Paryzu: TERMIN DZIALANIA ZA Dz1At ANIE zasqdzi¢ hare: MIRJSCE ZA DZIAEANIE Jak widaé, wiekszosé konwencjonalny obiera ,dziatanie” za eleme przypadkach mamy do czyr tonimicznym iinng ch relacji_metonimicanych nt docelowy metonimii, jednak w kilkv nienia z »dziataniem” jako nognikiem me cagscig ramy jako elementem docelowym. ICM Pizyczynowosej Rama PRzYczyn, } OWoSscr sklada gi ku, Ktorych kolejnogé moze ule, Micznej, Wystarczy Wspomnieé tywanym Przez A ; Wa cera” £ przynajmniej z przyezynyt skal BAC odwréceniu w relacji meton ustina (2d ze w enanym przyktadzie pra ) ¢najdujemy dwie smeys to" v2drowe éwiczenie” »4 nimii R2VCZYNE (w2drowe éwiczenie” ) oraz PRz: drow cera”). W pierwszym wyrazeniu diee tte SKUTEK "owadzgce do zachowania zdrowego ciala (skutek) jest okere4l a) ‘ako zdrowe, a W przypadku zdrowej cery (skutek), ktéra jest es nikiem posiadania zdrowego ciata (przyczyna), take mines seestenie 2drowa. e Istnieje wiele r6znych podtypow metonimii przyczya 1 sKu- rex, czego dowod2a choéby ponizsze zdania: Or PWZOROWANIA WEWNATRZ RAM 163 (16) Ona jest moja radoscig/dumg: EMOCJA ZA PRZYCZYNE EMOCII. (17) Pociag zagwizdat: DEWIKK ZA CZYNNOSC, KTORA GO POWODUJE (18) Czy widzieliscie mojego szekspira? + Kupitem forda: wytwor- CA ZA DZIELO. Powyzsze relacje metonimiczne sq jednymi z najbardziej rozpo- wszechnionych i najbardzie} produktywnych metonimii opartych na awigzku przyczynowo-skutkowym. ICM kontroli Na poczatku rozdzialu rozpatrywalismy juz przyktad oparty na ra- mie kontroli: Nixon zbombardowat Hanoi. W te} metonimii kontro- lujacy zastepowal podporzadkowane mu sily zbrojne. Relacja ta pod- lega jednak rowniez odwréceniu, w zwigzku z czym kontrolowany moze zastepowac kontrolujacego, np. »Prexydencka Timuzyna wiasnie przyjechala”. W tym przypadku mamy do ezynienia z relacjg KON- TROLOWANY ZA KONTROLUJACEGO. SzezegdInym przypadkiem ramy KONTROLI jest relacja weascl- CIEL 1 weasNosé, Relacja migdzy whaécicielem i jego whasnosciq rowniez nalezy do 1C¢M KONTROLI: chociaz wlasnosé nie posiada kon- troli nad swoim wlaécicielem, moéna jej weywaé jako zastypezego okreslenia wlasciciela. (19) To Harry, to ja: WEASCICIEL ZA WEASNOSC (20) Ozenié sig z pienigdzmi: WEASNOSE ZA WEASCICIELA Pierwszego zdania weywamy, gdy mowimy 0 wwlesnoésh Hare ia °y moje}, ktéra znajduje sig wsrod rzeczy nalezacych do innye164 —Opwzorowania wewNATRZ RAM dzi: moze chodzié np.o butelke sara Soe demiku. Drugiego wyrazenia mozemy uzyé, gdy wks, i osobe, ktéra zdobyta majatek postugujac sig przy tym nay aa malzeristwu wiasnoscia. ICM-y zawierajace relacje nieokreslone Oddzielny typ metonimii pajavie re Kiedy rama Peigciowa, : ICM, zawiera obiekt lub wlasciwosé, ee pp xtywy Kontekiy jest wysoce istotna i wigze sig 2 oe e ae a Famy. W rela takiego rodzaju najbardziej istotny kontekstowo element tub Whe Sciwosé moze staé si¢ zamiennikiem elementu z nim Powigzaneys Przyktadem takiej relacji bedzie zdanie: ae Z szynka caty hig sig piwem”, ktére omawiatem na poczatku rozdziatu, Ww tym pry. padku kontekstowo najistotniejszym elementem Tamy jest zaméwig. ne przez dang osobg w restauracji jedzenie, ktére pozwala na stwo- rzenie metonimii ZAMOWIONA POTRAWA ZA KONSUMENTA. Thaymi przyktadami metonimii tego rodzaju beda zdania: (21) Skrzypce kichnely podczas wystepu. (22) Cesarka spod trdjki chce szklanke wody. W prezentowanych przyktadach mamy do czynienia z ramg KON- CERT oraz rama ZABIEG CHIRURGICZNy. W ramie KONCERT sytuacy}- nie najistotniejszym elementem ramy jest charakterystyczny dla kai dego muzyka instrument (skrzypce). W ramie zaB1EG CHIRURGICANY kontekstowo mMaczacy jest rodz; Y operacji, jaka przeszedt pacjent lub Pacjentka (cesarka), Nasza wiedza oraz/lub zdolnosé do ustanawiatia ‘Stotnych sytuacyjnie elementow lub wlasciwosei, ktdre taczg sig? innymi ci i ci ; mi elementami ramy, pozwala nam bez trudu tworzy¢ i rope Zawaé podobne relacje metonimiczne, Kultura, Poznanie j Metonimia . ir alu dostarezylismy czysto ue tonimii rozumianej jako be. kanie Mentalnego dostepu do ® ji Metonimii (Kiam i ‘lajgcy na uzysOowzorowaniy WEWNATRZ RAM, 165 elementéw ramy), istniejq wazne przestanki es nimig za zjawisko kulturowe w tej samej pire ia a poonawe7y. W tym Podrozdziale opisze ezynniki kulturowe Aisi udzial w wytwarzaniu efektow Prototypowych, odniose sie do s oie bu, w jaki rodzq sig stereotypy i odpowiem na Pytanie, jak i dea go ludzka twarz bywa uzywana w zastepstwie calej osoby zaréwno wmysleniu na co dziet, jak i sztuce, ktéra jest kwintesencjg kultury. Na koniec oméwig role metonimii w Powstawaniu i rozumieniu co- dziennych rytuatow. Gynniki kulturowe oraz efekty prototypowe Metonimia ELEMENT KATEGORIT ZA KATEGORIE odgrywa znaczacq role w opisie funkcjonowania efektow prototypowych. Wydaje sie, ze okreslone rodzaje elementéw kategorii maja decydujace znaczenie w wytwarzaniu efektdw, o ktérych pisalem juz w rozdziale 2, gdzie wykazatem, ze niektére elementy kategorii uwaza sig za jej szeze- golnie trafne przyktady. Obecnie mozemy zadaé sobie pytanie, ktére z elementéw kategorii najczesciej wywoluja efekt prototypowy. W oméwieniu tego zagadnienia poslugujg si¢ przede wszystkim opra- cowaniem Lakoffa (1987). Wroémy raz jeszcze do kategorii Mara. Jak wspomniano w po- przednim rozdziale, prototypem MarkI jest kobieta, ktéra urodzita dziecko; ktéra jest Zong jego ojca; ktdra dostarezyta dziecku mate- riat Senetyczny, wychowala je i jest starsza od niego o jedno poko- lenie, Mowigc inaczej, z bardzo dobrym przykladem MaTKI mamy do czynienia, kiedy dochodzi do natozenia sig na siebie kilku modeli Podstawowych, Efekt prototypowy powstaje w tym wypadku dzig- Ki natogeniu sig na siebie modeli podstawowych mari. Zalé¢my Jednak, ze istnieje wiele matek, ktore spelniajg zalozenia kazdego z wymienionych modeli podstawowych; przyjmijmy réwnied, 2e nie- tére z nich Pracujq poza domem, natomiast inne sq gospodyniami mowymi, Wielu ludzi zapytanych o to, ktére matki sq lepszym Prayktadem kategorii marxa: matki pracujgce poza domem Cay BO" Spodynie domowe, odpowie, Ze te drugie, Dlaczego tak sig dzieje? bs Odpowieds kryje sig w tym, ze stereotypowe elementy katego- ti sq z, teguly postrzegane jako je} trafniejsze reprezentacje, lepsze Teprezentacji niestereotypowych, Matka-gospodyni domowa jest aaa»166 OnwzorowaNia wewnateZ RAM takim wlasnie stereotypem. Oznacza to, Ze istnieje jakieg doa, We, zewnetrzne Zrédio efektéw prototypowych. Wéréd Wong elementow kategorii MATKA, ktorg charakteryzuje Pigé modeli bog. stawowych, czesé elementéw uznaje sig 2a lepsze. Jest to Stereoyy matki-gospodyni domowej, ktéry podlega definiowaniu w z jednym z modeli podstawowych kategorii MATKA: modeler chowania. Ten element kategorii dotyczas pozostawat nienazwaqy Gdy Lakoff pisat we wezesnych latach 1980. Women, Fire, and Dan. gerous Things, nie istniata zadna potoczna nazwa ves okreslenie ate zajmujacych sie wytacznie domem. By méc oy ogéle odnosié Sie dg tego elementu kategorii MaTKA Lakoff okreslat 0 Po prostu hong. wife mother, matkg-gospodynig domowg. A jednak przeciws element kategorii, matka, ktéra pracuje poza domem, posiadaf jed- nak nazwe konwencjonalng: matka pracujgca. Matka pracujgeg jest definiowana w opozycji do stereotypu gospodyni domowej~matk, Sytuacja, w ktérej bardziej prototypowe elementy kategorii nie may osobnej, wiasciwej tylko im nazwy, a elementy uznawane za mnie; prototypowe jq posiadaja, jest sytuacja typowa i dotyczy rownie? m- tek-gospodyn domowych oraz matek pracujacych. Stereotypy sq nie tylko zrédtem efektéw prototypowych: optécr tego definiujg wiele naszych oczekiwan spotecznych. Z tego tet wzgledu w zwyktych okolicznosciach wykazujemy wi¢ksza sklon- nos¢ do sformulowania zdania: Ona jest matkg, ale nie jest gospodynig domowa niz Ona jest matkg, ale jest gospodynig domowg. Spojnik alt zostal tutaj wykorzystany, by przekresli¢ nasze oczekiwania wale dem tego, jaka powinna byé matka. Ta sama sytuacja zachodzi w od niesieniu do wielu innych kategorii takich jak: MAZ, KAWALER, TE SCIOWA, WEOCH, ZYD, EUROPEJCZYK itd, i Sytuacja jezykowa ulegla jednak zmianie i nie przypomint © Z poczatku lat 1980, Zapewne ze wzgledu na potrzebe mawieall Wwprost o matkach, ktére w odréznieniu od matek pracujacyeh zostilt Mu domu, powstalo angielskie okreslenie: stay-at-home mom mi ee Seem, W chwili obecnej jest to ‘calkowicie kone eee Feuiviane na okreslenie stereotypu mackie ele a ‘acza to zatem, ze obecnie istnieje zarowno nw ikl ne ANeBO przez stereotyp Prototypu (stay-at-home moti) J&) przeciwieristwo (working mother) iMosent zastanawiac St ° wprowadzenie osobne} naz we pemy 2a rare nic wskazui nazwy dla prototypowego element wo Ye przypadkiem na zmiang w obrebie samege prote 7.Oowzorowania, WEWNATRZ RAM 1.67 oraz na przewartosciowanie ete 8 zaé, ze stereotyp matki-gospodyni ‘ fi Guat Test z uzyciem apalnily waistooheiate ue por Tete stereotyP matki-gospodyni domowej, ktéry jest probledaal Sea watt spotecznych. Rozwazmy zdania Ona jest matka, ale wychodxi ie domu do pracy (przypadek matki pracujqcej) oraz ?>Ona jest matka, ai zostaje w domu 2 azieckiem (przypadek maki Zostajgcej w dems sugeruja poprzedzajace drugie zdanie znaki zapytania, stwierdze- nie tego rodzaju weigz spotyka sig z mniejszq akceptacjq niz zdanie ierwsze. Na tyle, na ile pozwala nam to ocenié zastosowany przez nas test, musimy dojs¢ do wniosku, ze chociaz obydwa typy matek doczekaly sig osobnych konwencjonalnych nazw, domyélnym proto- typem kategorii MATKA wcigz pozostaje stereotyp matki-gospodyni domowej (smatki zostajqcej w domu). Po drugie, jesli kategoria posiada kilka naprawde rozpowszech- nionych elementow, moga one uzyskaé specjalny status, sprowadza- jacy sig do tego, ze beda wytwarzaé efekty prototypowe. Na przyklad, kategoria PTAK w Ameryce Pétnocnej zawiera takie typowe repre- zentacje jak rudziki, wroble, jaskotki itp. Oznacza to, ze typowe ele- menty kategorii moga ja zastepowa¢ jako catosé; co wigcej, typowi reprezentanci kategorii odgrywaja interesujgca role w procesie ro- zumowania. Uczestnikow p ‘o eksperymentu poinformowano, Ze istnieje wyspa, na ktdrej zyja typowe gatunki ptakow (takie jak tudziki i wréble) oraz gatunki nietypowe (kaczki). Badanym zada- no pytanie: gdyby rudziki i wrdble zarazily sig jakas choroba, czy Kaczki réwniez by na nig zachorowaly? Respondenci odpowiedzieli twierdzaco, Ankietowanym postawiono jeszcze jedno pytanie: gdyby kacaki zarazily sig jakas choroba, czy zachorowalyby na niq rowniez rudziki i wrdble? Tym razem odpowiedz brzmiala przeczqco. Mozna Powiedzieé, ze w formulowaniu wnioskéw w oparciu 0 prototypowe ‘nieprototypowe elementy kategorii pojawia sig pewna asymetryc2~ ROSC. Jest to rozumowanie oparte na metonimii. 4 Po trzecie, doskonalym reprezentacjom kategorii w $ wy, Jest *Pecjalny status rownied w jej obrebie, Nagminnie zdarza sig, Ze kie- panyeliay 0 jakiejé kategorii, nasuwa nam sig je) idealna repsians “a. Gdy marzymy o tym, z kim chcielibysmy w2iq¢ slub, na mys Her odeg nam idealni mezowie i zony; gdy jestesmy eastaietile “éhiemy przezyé ten szczegdlny rodzaj uczucia ~ milose ide a) edy Planujemy kupié samochdd, czesto myslimy (lub snimy na ja polecznych. Czy nadal moz-7 168 ODWZOROWANIA WEWNATRZ RAM itd. Oznacza to, 2 przykladowe kat Maz, ZONA, SAMOCHOD, PRACA posiadaja idealne reprezentacje, keg re moga zastepowaé kategorig rozumiang jako calose. Jak Pokay. ja wspomniane przyktady, mozemy ich takze uzywac do ustalan: naszych celéw i dazen. Idealne elementy kategorii czesto narzyo,: nam spos6b dziatania w swiecie zewnetrznym oraz to, jakie emocie przezywamy na skutek tych dziatan. Po czwarte, pojedynezy element kategorii moze zastapi¢ jg jaky calogé, Tak dzieje sig, gdy mamy do czynienia ze wzorem ~ kim kogo uwazamy za ideal. Dla przyktadu, w Stanach Zjednoczonyek wzorem bejsbolisty dla wielu Amerykanéw sq nadal Babe Ruth czy Joe DiMaggio. Takie wzory petnig takze waznq funkcje poznawery: staramy sig je nasladowaé i interesujemy si¢ ich zyciem. Wystarezy tutaj przywolaé jeszcze takie przyktady, jak ksigzna Diana, ksigze Ka- rol albo Madonna. To wiasnie na tym zainteresowaniu zbija sw6j ka- pital éwiat biznesu, idealy sq bowiem w stanie z latwosciq wywierat przemozny wplyw spoteczny. Po pigte, istniejg takie elementy kategorii, ktre Lakoff nazywa generatorami. Sq to centralne elementy kategorii, ktére dziataja w odwotaniu do jakichs dodatkowych zasad ogélnych. Na prayktad liczby jednocyfrowe sq centralnymi reprezentacjami kategorii LiczBY naTuRALNE. Mozemy ,wygenerowaé” wiele niecentralnych repre- zentacji kategorii LiczBy przez zastosowanie do liczb jednocyfo- wych zasad arytmetyki. Po széste, modliwe jest istnienie specjalnego zbioru element6W kategorii, ktéry bedzie stanowit jej ,centrum”. Taki zbiér nazywany podmodelem (submodel). Liczenie poteg dziesigciu dla L1czB NATU" RALNYCH to jeden przyktad. Innym przykladem moga byé emoce podstawowe: gniew, strach, smutek, radosé, poniewaz prayjmujem) ze tworzq one najbardziej prototypowy zbiér EMOCII. Podmod' uaywa sig jako ,poznawezych punktow odniesienia” (cognitive fe rence points) (Rosch, 1975) i stosuje si¢ je do postugiwania sig ocett opartg na wartosciach przyblizonych, Takie korzystanie 2 podmoes” prowadzi do powstania efektow prototypowych. Dla praykeladu) it wodniono, ze ludzie znacznie ezescie} zgadzajq sig 2€ sewierdzen Ww rodzaju 98 jest bliskie 100 niz te 100 jest bliskie 98. Szcz@se iil s 0 wiele lepszymi poznawezymi punktami odniesienia dla emo liczb niz euforia i 98. wie) o idealnym woziea CLE SEL QO PWZOROWANIA WEWNATRZ. PAM 469 Na koniec nalezy jeszcze WSPoMnieé, Ze kate ane elementy” (salient members). Wyrayeee peg niajq sig na Ee ee ze wgledu na Posiadang przez ue cha sey Reise: mogg decydowae © tym jak postrze am i Deveney kategorii, Jesti konkretny model samolote si Y Pozo (niech bedzie to, powiedzmy, DC-10), ludvie P27 peven ces usila samolotow tego typu niezaleénie od "80 jak bezpiecene 2 wajq te maszyny. Mowigc inaczej, wyrazistymi ae ae z reguly postugujemy sig myslac: dokonujemy wtedy Seneralizacji wytazistych elementow kategorii na iS) pozostate ei é gorie Miewajg aWytae rezentacje, Stereotypizacja kulturowa Grupy spoteczne postuguja sig stereotypami dotyezacymi spoteczno- Scii os6b znajdujacych sig poza ich obrebem, ale tex wykazuja stereo- dym spoteczeristwie istnieje wiele opartych na stereotypach uprze- deeti, ze wymienig tylko kilka: uprzedzenia dotyezace imigrantéw, cy- ganéw, muzulmanow, SejOw i lesbijek, intelektualist6w, mieszkaricow wsi itd, Posiadamy rownied odwrécone stereotypy na temat whasnych todakow, nie-cyganéw, chrzeécijan, ludzi heteroseksualnych, robotni- kw, miesckaricéw miast itp. Jak wskazuja podane prayklady, uprze- Zenia funkcjonujg W postaci ustrukturyzowanych opozyeji, ktore dpowiadajg odnosnym grupom: tym wchodzacym w sklad dane} Polecenosci oraz tym znajdujacym sig poza jej nawiasem. _) tonimiczny charakter opartych na stereotypach upraedzeti w Wekszoscj wypadk6w jest zupelnie oczywisty i nie ulega -waBihts “9. Ogoina Metonimia pojeciowa, ktéra jest podtozem wigkszosci 2 Meh, 10 eLEMeny KATEGORI ZA CAEA KATEGORIE, Méwige inacte) 1 SSZ086 *tereotypow opiera sig na konkretnych elementach ne opatére wykorzystuje sig jako przedstawicieli calej grupy oe ate slabose (a zarazem nicbezpieczetistwo) Mae ee a os otypach polega na tym, ée inne slementy Bf Path repre- YWistose; moga znacznie odbiegaé od jej stereotype Teaeatiie me “4 traktowane tak, jak gdyby nie byto zadne} ae he py Ctmacea to, te ten rodzaj kategoryzacji, w ostal170 OQowzoRowania WEWNATRZ RAM tachunku opiera sig na metonimii, a gli przy tym indywiduae elementy, tworzac pozornie homogenicznq kategorig. é © TWARZ w jezyku i sztuce Wybrane czesci ludzkiego ciata mozna wykor zystywa€ jako zag nik calej osoby do tworzenia relacji metonimicznej: Powstajaca dy ki temu metonimia to czE$¢ CIAEA ZA OSOBE. Jest to rodzaj bardrig ogélnej metonimii czRS¢ 2A CALOSC. GEOWA ZA osoBE: Do tego projektu potrzeba nam kilku tegich glow. REKA ZA osoBk: Potrzebujemy rak do pracy. TWARZ ZA osoBE: Widziatam dzisiaj w klasie kilka nowyeh itp. Takich metonimii Pojgciowych uzywamy do réznych celéw, Np. gdy mamy na mysli czyjes zdolno nielektualne, postugujemy sig pojgciem glowy; kiedy odnosimy si¢ do okreslonych fizyeznych cech danej osoby, méwimy o rekach, jednak metonimia twarzy zachowu- Je sig nieco inaczej, Poniewaz nie odnosi sie do zadnej konkretne) cechy czy aspektu osobowego. Chociaz mozemy okreslié kogos jako tadna buzie, mozemy tez mowié o twarzy bez wskazywania na okre- Slone cechy charakterystyczne dla danej osoby. Takie ogdlne, bez osobowe uzycie tego stowa pojawia sig w wyrazeniu frazeologice RYM stange x kim$ twarzg w twarz albo nieznana mi twarz Sailva Csabi (2005) zauwaza w 2wigzku z metonimig TWARZ ZA osoBiy abies petnibag rowniez czgsto laczy sig z twarza i sun sktonnosci pranieas Sajprawdopodobnie) wyoike yt Ki ae zpoznawania i rozrézniania innych istot luda wlasnie Po twarzy, Ten aspekt metonimii Twarz za OsoBR zauwaiyli rownied Lakolt wskazujac jednoczesnie, Ze opisywany typ ™ peee FL Ovwzorowani, WEWNATRZ ean rr Kladzie 2dje¢ paszportowych, prawa jazdy © wodéw tozsamosci. By zrozumieé, jak metonimii w naszej kulturze, Sprobujmy sobie w ktérej Sa fee osobe ukazuja inna nié twee oe ciala: noge, reke, bark czy ucho, Niedorze: ‘i wskazuje na wyjatkowy status twarzy jako poe a a tiie iatct hidelache Prezentacje Lakoff i Johnson zauwazaja rowniez Przy tym, de tne kul stworzyly postaé sztuki, ktéra opiera sig na metonimii aie osoBg: metonimia ta jest typowa dla malarstwa Portretowego, Ne wydaje sig, by byt to przypadek, ze to wiasnie twarz jest darzona ta- kim zainteresowaniem w sztuce, w Pprzeciwieristwie do innych czegci ciala — nie istnieje taka forma sztuki, ktra zajmowalaby sig wytacz- nie probami przedstawienia cztowieka za Posrednictwem jego nég, palcow, kolan, torsu itp. Malarstwo Portretowe liczy sobie tysiace lat, prawdopodobnie dlatego, ze kryjaca sig u jego podstaw metonimia opiera sig na naturalnym sposobie tozpoznawania innych przedsta- wicieli gatunku: poprzez analize tyséw twarzy. Codzienne rytualy W élad za Lakoffem i Johnsonem (1980) mozemy przyjaé, ze co- dzienne rytuaty to pewnego rodzaju rama lub doswiadezeniowy ge- stalt: sq to cyklicznie powtarzane czynnoéci o pewnym szezegdInym znaczeniu. Znaczenie codziennym rytuatom nadaje migdzy innymi jedna z omawianych juz w tym rozdziale metonimii pojgciowych. Weémy za przyktad rytuat niektérych Amerykanow polegajacy na Przejezdzaniu obok doméw gwiazd w Los Angeles (Lakoff i John- Son, 1980). Jest to niezwykle popularna czynnos¢, ktora poesia wielu odwiedzajacych Hollywood turystéw. Jaka jest je) wos Co nadaje jej symboliczne znaczenie? Znaczenie tego zwyczaju c2e nego powigzania domu 2 osoba, keaty naszej dotychezasowe} terminologil or 'acji mozemy powiedzieé, ze za opisywang czynnosciq mee a fonimia pom za mirszKAaNcow. Co za tym idzie, osoby ene ak W tytual zwiedzania traktujg (nieswiadomie) readings a ejavem 8wiazdy we wlasnej osobie, Przedstawiona relacja Fhe ee pt ietonimii bardziej ogélne} MInJSCE ZA MIES2KANCON TN Wia si¢ np. w zdaniu Cate miasteczko spate). Bez za Sciowo wynika z metonimi179 Onw20r WANA WENNATZ BAM fumaczyé wspomnj, Joby wyt € wspomnian, — ie dana czynnos¢ nabiera 2. Hal bo istnieja takze inne powody i, Honceptualizacia metaforyczna, W pods. a niegwiadomie) pojmuja calg sytuag jomosé z. gwiazdami poprzez fiz ierali i ajomos¢ 2 gwiazaam! : jak gdyby zawierali sable 3 yh Hetey symbolicznego mMacrenig bliskosé z nimi, Oznacza 5 Si Se ae ve a cae po metonimig, jak i metafore. tematem kolejnego rozdzialu. legtosci_ metonimiczne} rytual. Nie twierdz¢ yr czenia jedynie dzieki met temu. Jednym 2 nich je nym przykladzie Indzie (an Whioski Usedna rozwaiati o metonimii znajduje sig pojecie ramy, czyli ICM ~ ustrukturyzowanej mentalnej reprezentacji kategorii pojgciowe) (odpowiadajgce} pewnemu obszarowi doswiadezenia), W metoni- mii uzywamy clementu ramy, by zapewni¢ sobie dostep do innego elementu tej samej ramy, czyli ICM-u. Dzialanie to nazywamy od- wzorowaniem wewnatrz domeny, poniewaz jeden obiekt podlega odwzorowaniu na drugi w obrebie tej same ramy/domeny/ICM-. Jest to Poznaweza czy tez kognitywna definicja metonimii: stosow2- nic 2ykowyeh wyrazeii metonimicznych w mowie i pigmie wynikt 7 tasadniczo poznaweze} natury zjawiska, : snd a eh coin wide Za bztb80 cry aad wymienié TWARz ZA OSOBE, TwORCA poieciowe powstsiy na ae ee DZIAEANIE, R6znorodne metonimle CeeSciami ramy pojgciowes 4 nee CBSInych konfiguracji migdty "OSC 1 czRS6 oray CZESE ; oe Caloscig: mowa 0 konfiguragji C4 Motemy wyroani¢ Ei ae - Wewnatrz pierwszej konfigurts) dé Stawowe typy telacji_ metonimicany™ # do telacji metonimn; "ALOSC, Druga konfiguracja od! T poznawezy, a zarazem char Pree czynniki kultuss vane bowe 84 czesciowo determinowil® Gealne i wor, kateg tal i Jak elementy stereotypowe, elem") Fete Nliaa bo wins <> MRC ic tylko ienth on coahuatal etonimion, 2? Wiel rite tylko jezyk moze postug! eZ naseyc! ee én zych Praktyk kulturowych ma chat if Y Metonimia moze kryé sig u podsOowa OROWANA, Evatt pay i jawo ‘howari kul wsiclu preejawow zachowal kulturowych, exe dzienne rytualy czy tea malarstwo portretowe. i Ptzyktadem 4 con ae oe ayehe nie tego typu dzialaniom, poniewas nasze zachoweniaiet 2acze- metonimiach pojgciowych, © opiera sig na Cwiczenia 1. Przeczytaj w gazecie lub magazynie artykul oe 'Y © poli ' <:Sundw Zjednoczonych hub Wiel Brytaniepndbu eg ae metonimie o strukturach MIryscr za INSTYTUCHE, KONTROLUJACY 24 KONTROLOWANEGO LUB KONTROLOWANY ZA KONT wazne fakty na temat instytu¢ji politycznych stosowane w artykulach metonimie? 2. Zastanéw sie nad ponizszymi zdaniami: a Nienawidze szkoly.” Jaki proces metonimiceny (lub procesy metonimiczne) mozesz tutaj zaobserwowaé? b.»Tytko rece Smitha graly wezoraj Brahmsa”, Jaki rodzaj me- tonimii dostrzegasz w tym przykladzie i jakie wnioski mo- Zesz w zwiqzku tym wyciagnaé? 3. Jakie rodzaje relacji metonimicznych potrafisz znaledé w tych adaniach? Gdzie w zdaniu jest nosnik, a gdzie element docelowy? a. Pomalowaligmy dom ubiegtego lata. To byta ciezka praca. b. Wielki Brzuch wyjadt cale jedzenie z lodowki. ¢. Wojna Dwoch Roz, Rézy Bialej i Czerwonej, byla znacza- cym wydarzeniem w histori Anglii. ion . ue= 4. Czerwone koszule walczyly zaciekle, by praechwycié mi bieska flage i F Jee iwersytetow ©. Harvard jest jednym 2 najbardziej znanych uniwersyt na $wiecie, imie j i zdecyduj, jaka jest stepujqce metonimie jezykowe ! 20¢°) ij Dluga dro ga, Smutna ksigz Ona jest moja nadzie/q. Byla z niego prawdziwa ofiara.7 Nastepnie sprébuj zdefiniowaé podtypy kazdej z metonimii, iyi. Jac wzoru X ZA Y. 5. Jak wyjasnilismy sobie w tym rozdziale, wiele Praktyk kul. rowych opiera sie na metonimiach Pojeciowych. Sprébuj znalegi dodatkowe przyktady praktyk kulturowych, ktore Postugiwalyby ce telacjami metonimicznymi. Opisz zwiazane z nimi metonimie Poje- c1owe, 174 Obwzorowania WewNATRZ RAMOdwzorowania miedzy ramami Metafora ak przekonalismy sig w poprzednim rozdziale, metonimia jest odwzorowaniem, ktére zachodzi migdzy dwoma elementami Pojedynezej ramy lub domeny. Czesto jednak mamy do czynienia z dwoma ramami albo domenami, ktére taczymy ze soba na zasadzie pewnych podobieristw. Wstepnie mozemy okresli¢ takie przypadki interakcji mianem metafory. Niniejszy rozdzial poswigcony jest gléwnie wyszezegélnieniu najwazniejszych aspektow i komponentow metafory z perspektywy jezykoznawstwa kognitywnego. Zajmiemy sig rwnied proba Klasyfi- kacji zjawiska w obrebie tego samego ujgcia metodologicznego. Na- lezy zaznaczyé, ze nie wyczerpiemy na tym tematu metafory, a be- dziemy do niego wracaé w kilku nastepnych rozdziatach, ktérych podstawowym celem bedzie wykazanie istotnosci roli, jaka metafora odgrywa w badaniach nad procesami poznawezymi i kultura. W oF dziale 9 przyjrzymy si¢ kulturowym i spoteeznym ate metafory; rozdziat 10 opisuje problem je) mmigdayloioraiel 4 -. wngtrzkulturowej zmiennoéci, natomiast W rozdaiale 11 za o~ a bie pytanie czy uzasadnione jest uznawanie myslenia 2a ae te ty na dostownosei znaczen; rozdzial 12 dotyezyé bedaie se wyobrazeniowych, na ktérych opiera sig wiele metalor