November 15/ 2011

BURIMET E S DREJTS

BURIMET E S DREJTS
Nj nga elementt kryesor t shtetit qndron n mundsin e prgatitjes s rregullave te detyrueshme t krijuara pr t mbajtur dhe disiplinuar vet shtetin, marrdhniet e tij me shtetet e tjera, marrdhniet e shtetit me qytetart si dhe marrdhniet e qytetarve midis tyre. Kto rregulla t detyrueshme pr t gjith, dhe pr vet ata q i nxjerrin, prbjn burimet e s drejts s nj shteti. E drejta n kuptimin e vet t gjer sht nj grumbull rregullash sjelljeje t prshkruara nga autoriteti kontrollues dhe kan fuqi ligjore t detyrueshme. E drejta e nj vendi mund t krijohet n mnyra t ndryshme. Mnyrat e ndryshme t krijimit ojn n identifikimin e burimeve t ndryshme t s drejts. Kshtu: sht burim i s drejts do element, fakt ose akt pavarsisht nga forma, q parashikon nj rregull t detyrueshm pr antart e nj shoqrie t caktuar. Rregullat e detyrueshme ndahen n rregulla apo burime formale (burime-akte) dhe rregulla apo burime joformale (burime-fakte). Kshtu kemi rregulla t shkruara si jan kushtetutat, ligjet, dekretet, vendimet e gjykatave, por edhe rregulla zakonore t pashkruara, t bazuara mbi nevojn e t prejardhura nga tekstet fetare. Pjesa m e madhe e sistemeve juridike kan zgjedhur sistemin formal t disiplins s burimeve t s drejts: ata parashikojn shprehimisht cilat jan mnyrat e krijimit t s drejts. Shum i rndsishm sht edhe raporti ndrmjet burimeve. N do sistem ndeshemi me disa burime t s drejts. Ekzistenca e disa burimeve on n prdorimin e nj sistemi vlersimi midis tyre. Prdoret parimi hierarkik sipas t cilit burimi m i lart mbizotron ndaj burimit m t ult. Shembulli m i qart mund t jepet n fushn e burimeve t shkruara: kushtetuta kushtzon burimet e tjera t s drejts, si p.sh. ligjet e parlamentit, t cilat duhet ti prshtaten kushtetuts sigurisht pa e ndryshuar at. N praktik, mund t themi se n t gjitha sistemet mund t dallojm t paktn tre shkall burimesh: aktet kushtetuese; aktet ligjore (t nxjera nga parlamenti) dhe aktet nnligjore me karakter zbatues (t nxjerra nga qeveria). Megjithat kjo ndarje nuk sht e vetmja. Burimet mund t qndrojn edhe n raport barazie: kshtu p.sh. n kuadrin e s drejts ndrkombtare dy ose m shum kushtetuta q i prkasin dy ose m shum shteteve t ndryshme jan n pozita t barabarta; n kuadrin e s drejts kombtare dy ose m shum urdhresa lokale kan pozita t barabarta.

November 15/ 2011

BURIMET E S DREJTS

N ditt e sotme ligji sht n dukje burim kryesor, pothuajse ekskluziv i s dretjs. N t gjitha vendet e s drejts s shkruar juristt krkojn mbi t gjitha t identifikojn rregullat dhe zgjidhjet e shtjeve duke u ndihmuar n radh t par nga tekstet legjislative ose rregulloret t nxjerra nga parlamenti ose nga autoritet qeveritare apo administrtive. Detyra e juristve sht kryesisht ajo e identifikimit, me an t procedurave t ndryshme, t zgjidhjes q n do rast konkret korrespondon me vullnetin e legjislatorit. Kshtu burimet e ndryshme nga ligji duket se zn nj vend dytsor, dhe t nj rndsie shum m t vogl, n krahasim me pozitn e shklqyer q ka ligji. N fakt kjo analiz, megjithse sht shum e prhapur, sht tejet larg realitetit. Ajo nuk sht pranuar asnjher trsisht nga praktika dhe edhe n nivel teorik po pranohet gjithnj e m tepr se sovraniteti absolut i ligjit sht nj koncept jo real: pran ligjit ka vend edhe pr burime t tjera t s drejts. T ngatrrosh t drejtn me ligjin do t thot t identifikosh n ligj burimin eskluziv t s drejts: nj gj e till sht n kundrshtim me gjith traditn e s drejts. E drejta nuk mund t krkohet vetm n tekstet e s drejts s shkruar; n kt mnyr do t ndryshonim prkufizimin e vet s drejts, duke mos par m n t shrehjen e drejtsis, por dshirn e drejtuesve dhe udhheqsve t shtetit. sht e vrtet q n vendin ton, antart e gjykatave dhe juristt nuk ndihen mir nqs nuk prmendin, gjat zgjidhjes s nj shtjeje juridike, nj ose disa tekste ligjesh. N qoft se dshiron ti drejtohesh gjykats duhet t vrtetosh se sht shkelur nj ligj. Ky qndrim t krijon prshtypjen se n vendin ton e drejta dhe ligji jan nj gj e vetme dhe identike. Legjisatori mund, dhe duhet, t kontribuoj pr t prcaktuar se cila sht e drejta, por nga ana tjetr e drejta sht nj gj e ndryshme nga ligji. Ligji sht br elementi parsor pr njohjen e s drejts, por kjo nuk presupozon prjashtimin e elementve t tjer.

Hierarkia e burimeve formale sht: Kushtetuta dhe/ose Ligjet Kushtetuese; Traktatet Ndrkombtare; Ligjet; Dekretet me Karakter Normativ t Presidentit t Republiks;

November 15/ 2011

BURIMET E S DREJTS

Vendimet dhe Rregulloret me Karakter Normativ t Kshillit t Ministrave; Vendimet dhe Udhzimet me Karakter Normativ t Ministrave.

Kushtetuta dhe/ose Ligjet Kushtetuese: N shkalln m t lart t ksaj hierarkie gjenden ligjet kushtetuese. Pjesa m e madhe e shteteve kan kushtetuta t shkruara dhe prmbajtjes s tyre u njihet nj prestigj i veant. N disa vende ky prestigj ka vetm karakter politik. N disa vende prmbajtja e kushtetuts mund t ndryshohet vetm me an t nj procedure t caktuar, por nga pikpamja juridike kan t njjtn vler si edhe ligjet e zakonshme. Prmbajtja e kushtetuts nga pikpamja juridike kan nj vler t ndryshme nga ajo e ligjeve t zakonshme: autoriteti i tyre i veant shprehet edhe me an t nj pozicioni kontrollues mbi ligjet e tjera. Me fjale t tjera ka sht shkruar n kushtetut sht parimi dhe rregulli baz t cilit duhet ti binden t gjitha autoritetet e tjera t shtetit, duke prfshir edhe parlamentin gjat ushtrimit t funksioneve t tij ligjvnse. Rndsia e kushtetuts qndron n faktin se ajo parashikon krijimin dhe organizimin e organeve kushtetuese, kopetencat e tyre, marrdhniet e ktyre organeve m njri-tjetrin dhe marrdhniet midis autoritetit publik dhe lirive dhe t drejtave t individit. Traktatet: Nj trajtim t ngjashm me ligjet kushtetuese kan edhe traktatet ndrkombtare. Disa kushtetuta parashikojn shprehimisht se traktatet kan nj autoritet m t lart se ligjet e zakonshme. Disa vende nuk e parashikojn nj gj t till n kushtetut. Traktatet ndrkombtare duhet t ratifikohen nga parlamenti q t marrin fuqi ligjore brenda vendit. N pjesn m t madhe t ktyre t fundit, parlamenti duhet t nxjerr legjislacionin e duhur pr zbatimin e ktyre traktateve. Ligji: N kushtet e bots moderne, si edhe pr arsye t natyrs filozofike dhe politike, sot prgjithsisht mendohet se nj nga mnyrat m t mira pr t arritur n nj zgjidhje t shtjeve juridike sht t bazohesh n dispozitat e ligjit. Ligji pr precizionin me t cilin sht shkruar, duket se sht teknika m e mir pr t prcaktuar norma t pastra dhe t qarta. Dispozitat e s drejts s shkruar, t nxjerra nga organi ligjvns, t cilat juristt jan t detyruar t interpretojn dhe zbatojn gjat zgjidhjes s shtjeve ligjore, paraqiten n nj shkall t caktuar hierarkike. Ligjet nxirren nga parlamenti dhe jan t detyrueshm pr t gjith, edhe vet ata q i nxjerrin. Shkelja e tyre dnohet me nj sr mnyrash, q nga gjobat deri tek burgimi, nga Shteti.

November 15/ 2011

BURIMET E S DREJTS

Dekretet me Karakter Normativ t Presidentit t Republiks: N raste t caktuara Presidenti i Republiks ka t drejt t nxjerr dekrete me karakter t detyrueshm. N Republikn e Shqipris, kjo kompetenc e i njihet Presidentit midis dy legjislaturave: nga momenti mbylljes s nj legjislature, gjat gjith kohs s zgjedhjeve dhe deri n mbledhjen e legjislaturs s re. Gjat ksaj periudhe Presidenti i Republiks sht i vetmi organ q nxjerr legjislacion. Puna e par q bn Parlameti i ri sht miratimi i ktyre Dekreteve, prndryshe ato nuk kan m fuqi detyruese. N vende t tjera kompetenca pr nxjerrjen e dekreteve me karakter normativ mund ti njihet presidentit edhe n raste t tjera. Vendimet dhe Rregulloret e Kshillit t Ministrave: Ky grup prbhet nga rregulloret e nxjerra pr dhe n zbatim t ligjit. Kto jan kryesisht vendime me karakter t prgjithshm t nxjerra nga ekzekutivi dhe jan t detyrueshme pr t gjith. Pse ekzistojn kto rregullore? N koht e sotme ka lindur nevoja e rregullimit t marrdhnieve gjithnj e m t ndrlikuara dhe e ndeshjes s shtjeve nga m t ndryshmet. Kshtu nuk mund t pritet nga Parlamenti t rregulloj me ligj t gjitha aktivitetet e mundshme dhe t imagjinueshme t ksaj bote. Disa her ai ia delegon ekzekutivit nxjerrjen e ktyre akteve pr dhe n zbatim t ligjeve n t cilat legjislatori parashikon vetm parimet e prgjithshme. Udhzimet dhe Rregulloret me Karakter Normativ t Ministrave: Menjher pas vendimeve dhe rregulloreve me karakter normativ t Kshillit t Ministrave vijn Udhzimet dhe Rregulloret me Karakter Normativ t Ministrave. Ato jan shum t detajuara dhe kan karakter t theksuar zbatues dhe jan t detyrueshme pr t gjith.Ato shtjellojn n detaje ato ka parashikuar legjislatori n ligj. E drejta pr t nxjerr udhzime dhe rregullore pr dhe n zbatim t ligjeve dhe vendimeve t Kshillit t Ministrave u jepet atyre n mnyr t shprehur n ligjin apo n vendimin pr dhe n zbatim t t cilit ato dalin. Vendimet Administrative: Presidenti i Republiks, Kshilli i Ministrave, Ministrat dhe Funksionart e pushtetit lokal mund t nxjerrin respektivisht dekrete, vendime apo urdhresa me karakter thjesht administrativ ose individual dhe jo normativ. Kjo do t thot q urdhresat e para nuk kan karakter t detyrueshm pr t gjith. Ato kan lidhje vetm me nj shtje konkrete shume specifike dhe shpesh i drejtohen vetm nj personi. Nj shembull i till sht urdhri i Ministrit pr emrimin apo pushimin nga puna t njrit prej vartsve t tij ose dhnia e nj license pr ushtrimin e nj aktiviteti specifik

November 15/ 2011

BURIMET E S DREJTS

Burimi Zakonor (e drejta zakonore) ka pasur dhe ka nj rndsi t veant ndonse me kalimin e kohs jan preferuar burimet e shkruara. Kjo edhe pr dshirn e institucioneve shtetrore dhe politike t cilat e konsiderojn t drejtn zakonore tradicionaliste dhe konservatore

Doktrina dhe Jurisprudenca: E drejta doktrinale ose doktrina sht formuar mbi bazn e analizs dhe zhvillimeve racionale t zhvilluara nga studiuesit e s drejts. Studiuesit e s drejts japin mendimet e tyre mbi interpretimin e teksteve t shkruara t ligjeve dhe akteve q jan t detyrueshme pr t gjith. Ky interpretim prfshin prsiatjedhe pikpamje t vet studiuesve e shum shpesh kan vizion ndrkombtar. Ky lloj burimi ka qen burim baz i s drejts n Evrop prej shekullit XIII deri n shekullin XIX pr arsye se gjat ksaj periudhe e drejta prpunohej kryesisht n universitete. Vetm n koht moderne supermacia e ligjit ka zvendsuar at t doktrins si rezultat i fitoress ideve demokratike dhe kodifikimit t s drejts. Jurisprudenca ose e drejta q rrjedh nga aktiviteti i gjyqtarve nprmjet precedentve ka marr nj zhvillim t rndsishm kryesisht n sistemin anglo-amerikan. N kto vende precendentt gjyqsor, ose parimi i s drejts i zbatuar n nj rast konkret jan nj burim shum i rndsishm i s drejts dhe kan karakter t detyrueshm nse jan t vendosura prej gjykats m t lart t atij juridiksioni. Le ta shpjegojm m n hollsi. Nj gjyqtar i shkalls s par n sistemin anglo-amerikan pr t zgjidhur nj shtje sht i detyruar t zbatoj at parim t s drejts q ka zbatuar nj gjyqtar n shkalln m t lart t juridiksionit t tij n nj shtje t njjt ose shum t ngjashme me at q ai po shqyrton. Ndryshimi n vendet e s drejts civile qndron n faktin se n kto t fundit precedentt gjyqsor nuk jan t detyrueshm pr nj gjyqtar t cilit do ti duhet t marr nj vendim pr nj rast t njjt ose t ngjashm. Prjashtim n kto raste bjn vendimet e gjykats kushtetuese. Ato jan t detyrueshme pr t gjith dhe prfundimtare Megjithat, edhe n vendet e s drejts civile mudn t themi se vendimet gjyqsore t shkallve m t larta jan n nj far mnyre t detyrueshme pr faktin se nqs shtja drgohet pr gjykim n shkallt m t larta, vendimi i marr nga gjyqtari i nj shkalle m t ult mund t rishikohet n dritn e interpretimeve q gjyqtart e shkalls m t lart i kan br ligjit pr tu zbatuar n nj rast t ngjashm.

November 15/ 2011

BURIMET E S DREJTS

Pr kt arsye, m t gjitha vendet e t drejts civile, prve Shqipris, vendimet e gjykatave m t larta n hierarkin gjyqsore, si dhe vendimet e rasteve t reja t dala nga praktika botohen dhe studiohen prej studentve t drejtsis.

Konkluzion: Sot n t gjith botn ligji po fiton statusin e burimit m t rndsishm t s drejts. M shum se sa ndryshimet, n sistemet kombtare mund t shohim ngjashmrit. Kjo sepse sensi i drejtsis pr qniet njerzore sht m i ngjashm se sa i ndryshm. Ligji formom skeletin e sistemit juridik, po ky skelet duhet t marr jet nga faktor t tjer. Ligji nuk duhet t konsiderohet vetm n tekstin e tij. Shum shpesh kto interpretime jan t zgjeruara, n t cilat del n pah fuqia krijuese e gjyqtarve dhe e studiuesve t s drejts. Prfundimisht mund t themi se e drejta e nj vendi gjendet n aktet e tij kushtetuese, ligjore dhe nnligjore, t interpretuara nga gjykata e tij, dhe n munges t nj ligji t shkruar n vendimet e marra nga gjykatat, n doktrinat e prpunuara nga studiuesit e s drejts, ose n zakonet e pashkruara.