!"#2 N r .

1 20 23

¨
A DO TE ¨
MBIJETOJE ¨
PLANETI
¨ ¨
YN E?
Arsye per te shpresuar
!"#2
¨ ¨ ¨
S’ka pse te jesh shkencetar per
¨ ¨ ¨ ¨
te kuptuar se planeti yne eshte
¨
Vell. 104, nr. 1 2023 ALBANIAN ¨ ¨ ¨
Tirazhi i çdo numri: 12.787.000
¨ ¨ ne rrezik. Ujerat e embla, oqea-
Disponohet ne 252 gjuhe
¨
Zgjohuni! (ISSN 0005-237X)
net, pyjet, madje edhe ajri jane
¨
nentor-dhjetor 2023, botohet nga ¨ ¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨
Deshmitaret e Jehovait ne Shqiperi. tmerresisht te ndotur. A do te
˘ 2023 Watch Tower Bible and Tract ¨ ¨ ¨
Society of Pennsylvania.
mbijetoje planeti yne? Meso
¨ ¨
pse ka arsye per te shpresuar.

¨ ¨
Deshmitaret e Jehovait
¨ ¨
ne Shqiperi
PO Box 118
¨
Tirane
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
Per nje liste te plote
¨ ¨ ¨ ¨
te adresave ne mbare boten,
shih www.jw.org/sq/kontakto. ¨
Permbajtja
¨ ¨
Ujerat e embla 3

Oqeanet 6

Pyjet 9

Ajri 12

¨ ¨ ¨ ¨
Perendia premton se planeti yn e do t e mbijetoje 15

¨ ¨ ¨ ¨
Ne ket e num er 16

s
¨ ¨
A deshiron te takohesh me ¨ ¨ ¨
¨ ¨ Shko te www.jw.org ose dergoje kerkesen
Deshmitaret e Jehovait ose ¨ ¨ ¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ne adresen e mesiperme.
te mesosh me shume per Biblen?

¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
Ky botim nuk shitet, por botohet si pjese e nje vepre mbareboterore te arsimimit nga Bibla, qe mbeshtetet me dhurata vullnetare.
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
Per te bere nje dhurate, te lutemi vizito donate.jw.org. Nese nuk tregohet ndryshe, citimet e Shkrimeve jane marre nga
Shkrimet e Shenjta—Përkthimi Bota e Re.
 ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
A DO T E MBIJETOJ E PLANETI YN E?

UJ ERAT E EMBLA

¨ ¨ ¨ ¨
PA UJE, jeta ne toke do te ishte
e pamundur, sidomos pa ujin e
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
embel. Ne fakt, uji eshte perberesi
¨ ¨
kryesor i çdo gjeje te gjalle. Fale
liqeneve, lumenjve, moçaleve,
¨ ¨ ¨ ¨
ujerave nentokesore, njerezit
¨ ¨ ¨ ¨
e kafshet kane çfare te pine dhe
¨ ¨ ¨
bujqesia ka me çfare te vadite.
¨ ¨ ¨
Çfare po ndodh me ujerat e embla?
¨
Shumica e planetit tone mbulohet nga uji.
¨ ¨ ¨
Megjithate, sipas Organizates Boterore
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
te Meteorologjise, «vetem 0,5% e ujit te To-
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
kes eshte uje i embel i perdorshem dhe
¨
i disponueshem». Edhe pse kjo sasi relati-
¨
visht e vogel uji do te mjaftonte per jeten
¨ ¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨
ne toke, pjesa me e madhe e tij ose po
¨ ¨
ndotet, ose po behet e paarritshme si pa-
¨ ¨ ¨ ¨
soje e kerkeses ne rritje dhe ndryshimeve
¨ ¨
klimatike. Ekspertet parashikojne se bre-
¨ ¨ ¨
nda 30 vjetesh, 5 miliarde njerez nuk do
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
te kene mjaftueshem uje te pijshem.

ZGJOHUNI! Nr. 1 2023 3

 ¨ ¨ ¨ ¨
Planeti yne: I projektuar ˙ Shkencetaret kane zbuluar procese fizike
¨ ¨ ¨ ¨
per te mbijetuar dhe biologjike qe e pastrojne ujin e
¨
¨ ¨ ndotur nga mbetjet organike qe prodho-
Proceset natyrore te tokes nuk ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨ hen ne natyre. Keta ndotes treten ne ujin
lejojne qe rezervat ujore te shterojne. ¨ ¨ ¨
e rrjedhshem dhe shperbehen nga mi-
Dheu, flora e fauna ujore, si dhe drita
¨ ¨ ¨ ¨ kroorganizmat.
e diellit nderveprojne per te pastruar
¨ ¨ ¨ ¨
ujin. Shqyrto disa prova qe tregoj- ˙ Molusqet dhe midhjet e ujerave te embla
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
ne se planeti yne eshte projektuar mund ta filtrojne ujin brenda pak ditesh
¨ ¨ ¨ ¨
per te mbijetuar. nga kimikate potencialisht te demshme,
¨ ¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ dhe ndoshta shume me mire se impian-
˙ Eshte pare se dheu mund te eliminoje ¨ ¨
tet e trajtimit te ujerave te zeza.
¨
¨ ¨ ¨
shume substanca ndotese per ujin. ¨ ¨ ¨
¨ ¨
Tashme dihet qe disa bime moçalesh
¨ ˙ Planeti yne e ruan ujin nepermjet ciklit
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
pastrojne ujin nga azoti, fosfori dhe te ujit. Ky cikel, bashke me procese te
¨ ¨
pesticidet. tjera natyrore, nuk e le ujin te largohet
¨ ¨ ¨
nga atmosfera ose qe te shteroje.

A E DINI?
¨ ¨ ¨ ¨
Dheu: Filter natyral i ujerave te embla
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
Eshte verejtur se, kur uji deperton ne toke, dheu ka veti ta filtroje
nga metalet, substancat toksike, mbetjet organike dhe nga
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
ndotes te tjere. Faktikisht, kur uji deperton thelle ne formacione
¨ ¨
shkembore, mund edhe te pihet.

¨ ¨
Filter mekanik Filter kimik
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
Grimcat e reres dhe te shkembinj- Dheu me ngarkese te vogel elektrike
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
ve veprojne si nje kulluese e imet mund te kape substanca toksike me
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
qe nuk le te kalojne disa ndotes. ngarkese te kundert. Per shembull, RRJEDH E UJI
¨ ¨ ¨
grimcat me ngarkese negative te argji-
Filter biologjik ¨ ¨ ¨
¨ ¨ ¨ ´ les, mund te eliminojne nga uji grimcat
Bakteret qe jetojne ne dhe mund ¨ ¨
¨ ¨ ¨ me ngarkese pozitive te amonit
te neutralizojne ato substanca qe ¨
¨ ¨ ¨ gerryes.
do te ishin toksike per njerezit.
Madje disa baktere mund t’i
¨ ¨ ¨ ¨
shperbejne vajrat toksike ne ¨
¨ ¨ ¨ UJE ¨
dyoksid karboni dhe ne uje.
N ENTOKESOR

4
 ¨ ¨
Çfare po behet?
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
Ekspertet rekomandojne qe asnjehere te
¨ ¨ ¨ ¨
mos e shperdorojme ujin. Per te minimi-
¨ ¨ ¨ ¨
zuar ndotjen e ujit, ata keshillojne qe te
¨
rregullohet çdo rrjedhje vaji ne automjetet
¨ ¨
tona, te mos hidhen medikamente te pa-
¨ ¨
perdorura ne WC dhe substanca toksike
¨
ne lavaman.
¨ ¨
Inxhinieret kane zbuluar metoda novatore
¨ ¨ ¨
per shkripezimin (heqjen e kripes nga uji
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
i detit), me qellim qe te kemi me shume
¨ ¨ ¨
uje te pijshem.
¨ ¨
Por nuk mjafton vetem kaq. Edhe shkripe-
¨ ¨
zimi nuk duket nje zgjidhje e mire si paso-
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
je e kostos se larte dhe sasise se jashteza-
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
konshme te energjise. Ne nje raport te vitit
¨
2021 nga Kombet e Bashkuara per mena-
¨ ¨
xhimin e ujit, thuhej: «Eshte e nevojshme
¨ ¨ ¨ ¨
qe ne nivel global te dyfishohet ritmi i pro- Kur rregullojme çdo rrjedhje vaji dhe
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
asgjesojme ne menyre te pershtatshme
gresit te arritur deri tani.»
¨ ¨
substancat toksike, kontribuojme ne
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
pastertine e ujerave te embla
¨
Çfare shprese jep Bibla?
¨ ¨
«[Perendia] i terheq lart pikat e ujit,
¨
dhe mjegulla qe formohet prej tyre,
¨
kondensohet e kthehet ne shi; pastaj
¨ ¨
rete derdhen si rrebesh, e mbi gjithe
¨ ¨ ¨
njerezimin shiu bie rrembyeshem.»
—JOBI 36:26-28.
¨ ¨
Perendia i krijoi ciklet natyrore per
¨ ¨
te ruajtur ujin e tokes.—Eklisiastiu 1:7.
¨ ¨ ¨ ¨
Shqyrto: perderisa Krijuesi ka projektuar MESO ME SHUME. Uji ka veti unike
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
proceset qe pastrojne ujerat e embla, qe bejne te mundur jeten. Shih videon
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
a nuk eshte e arsyeshme te besojme qe Mrekullite e krijimit zbulojne lavdine
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
ka deshiren dhe fuqine per te zgjidhur e Perendise—Uji, ne jw.org.
¨
problemin e krijuar nga njerezit?! Shih
¨
artikullin «Perendia premton se planeti
¨ ¨ ¨ ¨
yne do te mbijetoje», ne faqen 15.

ZGJOHUNI! Nr. 1 2023 5

 ¨ ¨ ¨
A DO T E MBIJETOJ E PLANETI YN E?

OQEANET

Georgette Douwma/Stone via Getty Images

¨ ¨ ¨ ¨
Çfare po ndodh me oqeanet?
OQEANET sigurojne jo vetem nje
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
pjese te mire te ushqimit qe kon- Ndryshimet klimatike vene ne rrezik shke-
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
sumojme, por edhe shume perbe- mbinjte koralore, butaket dhe gjallesa te
¨ ¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ tjera detare. Shkencetaret parashikojne se
res te nevojshem per pergatitjen ¨ ¨ ¨
¨ thuajse te gjitha koralet—te cilat mbeshte-
e medikamenteve. Ato prodhojne ¨ ¨ ¨
tin jeten e afro 1/4 se gjallesave te njohura
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
me shume se gjysmen e oksigjenit detare—rrezikojne te zhduken brenda
¨ ¨ ¨
te botes, si dhe thithin dyoksidin 30 viteve te ardhshme.
¨
e karbonit qe çlirohet nga aktivite- ¨
Ekspertet llogaritin se shumica e zogjve
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
ti njerezor. Perveç ketyre, ndikojne qe e sigurojne ushqimin nga deti mund te
¨ ¨ ¨ ¨
edhe te klima. kene ngrene plastike. Gjithashtu mendohet
se plastika e oqeaneve vret çdo vit miliona
¨
kafshe deti.
¨
«Nuk jemi kujdesur fare per oqeanet,
¨ ¨
—tha Sekretari i Pergjithshem i Kombeve

6 ZGJOHUNI! Nr. 1 2023

 ¨ ¨ ¨
te Bashkuara, Antonio Guterres ne vitin dyoksid karboni, gazi kryesor qe mendo-
¨ ¨ ¨ ¨
2022,—dhe sot po perballemi me ate qe het se shkakton ngrohjen globale. Vetem
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
do ta quaja emergjence per situaten fitoplanktoni grumbullon te njejten sasi
¨ ¨
e oqeaneve.» dyoksidi karboni qe do te grumbullonin
¨ ¨ ¨ ¨
te gjitha pemet dhe bimet e tjera qe rri-
¨ ¨
¨ ten ne toke.
Planeti yne: I projektuar
¨ ¨ ˙ Bakteret ushqehen me mbetjet e pesh-
per te mbijetuar
¨ ¨ ¨ ¨
¨ ¨ qve te ngordhur, qe perndryshe do te
Oqeanet dhe jeta ne to jane projektuar ¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ndotnin oqeanin. Pastaj keto baktere be-
per t’u mbajtur vete te pastra e te she- ¨ ¨
¨ hen ushqim per krijesa te tjera detare. Ky
ndetshme, nese nuk mbingarkohen nga ¨ ¨
¨ ¨ nderveprim «i mban oqeanet te pastra»,
ndotja e njeriut. Nje liber shpjegon se, ¨ ¨
¨ sipas portalit per oqeanet te Institutit
kur njerezit nuk i ndotin oqeanet, «ato Smithsonian.
¨ ¨ ¨ ¨
jane ne gjendje te vetepastrohen». (Re- ¨ ¨ ¨
generation: Ending the Climate Crisis in ˙ Shume krijesa te oqeaneve perdorin si-
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
One Generation) Te shqyrtojme disa stemin e tyre tretes per te shnderruar
¨ ¨ ¨ ¨
shembuj: ujerat acide te oqeaneve—te cilat dem-
¨ ¨ ¨
¨ ¨ tojne koralet, butaket dhe gjallesa te tje-
˙ Organizma te vockla te quajtura fito- ¨ ¨ ¨ ¨
¨ ¨ ra—ne ujera te shendetshme alkaline.
plankton konsumojne dhe grumbullojne

A E DINI?
¨
Bari i detit dhe shendeti i oqeaneve
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
Bari i detit ben qe sedimenti te mos levize, duke i dhene stabilitet fundit
¨ ¨ ¨
te oqeanit. Ai i mban te shendetshme koralet dhe mbron brigjet duke
¨ ¨
reduktuar intensitetin e dallgeve dhe duke parandaluar erozionin e tokes.

¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
Permasa dhe shpejtesia Sedimenti precipiton dhe Uji qe arrin ne breg eshte
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
e dallgeve reduktohen ze vend te fund te oqeanit i paster, ndersa dallget
¨ ¨ ¨
jane me te vogla

¨ ¨ ¨
Peshqit dhe krijesa te tjera detare gelojne
¨
mes barit te detit, dhe kjo i kontribuon
¨ ¨
shendetit te oqeanit 7
 ¨ ¨
Çfare po behet?
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
Nese mbeturinat nuk perfundojne kurre ne
¨ ¨ ¨
oqeane, asnjehere nuk do te na duhet t’i
¨ ¨
pastrojme. Prandaj ekspertet i sensibilizoj-
¨ ¨ ¨ ¨
ne njerezit te perdorin çanta, mjete dhe
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
konteniere te riperdorshem, ne vend te
¨ ¨
produkteve plastike njeperdorimshe.
¨ ¨
Por nuk mjafton vetem kaq. Kohet e fundit,
¨ ¨ ¨ ¨
gjate nje viti, nje organizate ambientaliste
¨ ¨ ¨
mblodhi mbi 8.000 tone plehra qe dallget
¨ ¨
kishin nxjerre ne 112 vende. Gjithsesi, kjo
¨ ¨
ishte vetem 1/1.000 e plehrave qe hidhen
¨
ne oqeane çdo vit.

Revista National Geographic raportoi se

¨
«acidifikimi [i oqeaneve] qe ka ndodhur
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
deri me sot ka shume te ngjare te jete i pa-
¨ ¨ ¨
kthyeshem». Njerezit po perdorin kaq shu-
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
me lende djegese natyrore, sa kafshet de- ¨ ¨ ¨
Perdorimi i çantave dhe i shisheve te riper-
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
tare nuk ia dalin dot te bejne nje nder dorshme mund t’i kontribuoje reduktimit
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
gjerat per te cilen jane projektuar, te mbaj- te mbetjeve plastike ne oqeane
¨ ¨
ne paster oqeanet.

¨
Çfare shprese jep Bibla?
¨ ¨ ¨ ¨
«Toka eshte plot e perplot me ato qe
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
bere ti! Ne detin e madh e te paane ge-
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
lojne e s’kane te numeruar krijesa te
¨ ¨
vogla e te medha.»—PSALMI 104:24, 25.
¨ ¨
Krijuesi yne i projektoi oqeanet dhe aftesi- Blue Planet Archive/Doug Perrine
¨ ¨ ¨
ne e tyre per t’u vetepastruar. Shqyrto:
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
perderisa ai i njeh kaq mire detet dhe jeten MESO ME SHUME. Fale nje krijese
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
ne to, a nuk eshte e arsyeshme te besojme detare, shkencetaret kane zbuluar si
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
se eshte ne gjendje te zhbeje demin qe u te heqin nje lloj krustaci nga anijet e
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
eshte bere oqeaneve?! Shih artikullin «Pe- medha, pa perdorur substanca toksi-
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
rendia premton se planeti yne do te mbije- ke. Lexo artikullin «Lekura vetepa-
¨ ¨ ¨ ¨
toje», ne faqen 15. struese e balenes pilot», ne jw.org.

8 ZGJOHUNI! Nr. 1 2023

 ¨ ¨ ¨
A DO T E MBIJETOJ E PLANETI YN E?

PYJET

¨ ¨ ¨ ¨
Çfare po ndodh me pyjet?
PYJET me te drejte jane quajtur
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
mushkerite e tokes. Pemet thithin Çdo vit priten miliarda peme,
¨ ¨ ¨ ¨
dyoksidin e karbonit, i cili do te kryesisht per te hapur toka te reja
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
ishte i demshem per ne, dhe çlirojne bujqesore. Qe nga fundi i viteve 40
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
te shekullit te 20-te, jane zhdukur
oksigjenin, i cili eshte jetesor qe te ¨ ¨ ¨
¨ ¨ gjysma e pyjeve te shiut te botes.
marrim fryme. Rreth 80% e bimeve
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
dhe e kafsheve qe jetojne ne toke Kur nje pyll shkaterrohet, bashke
¨ ¨ ¨
¨ ¨ me te zhduken te gjitha bimet dhe
e kane habitatin e tyre ne pyje. Pa ¨ ¨ ¨
kafshet qe jetojne atje.
¨
pyjet, jeta s’do te ishte e mundur.

ZGJOHUNI! Nr. 1 2023 9

 ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
Planeti yne: I projektuar ˙ Sipas nje studimi te botuar ne revisten
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
per te mbijetuar Science, eshte llogaritur se, per rreth
¨ ¨ ¨
¨ ¨ ¨ 100 vjet, ne keto toka, ne kushte natyro-
Disa toka te shpyllezuara kane treguar ¨ ¨ ¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ re, mund te rriten serish larmi pemesh te
aftesi mahnitese per t’u rimekembur ¨ ¨ ¨
¨ ¨ harlisura dhe gjallesa te tjera qe jetojne
dhe per t’u zgjeruar. Kohet e fundit, ¨
¨ ¨ ne pyje.
ekologet jane habitur se sa shpejt pyje
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
te harlisura jane rritur serish ne tokat ˙ Ne Brazil, kohet e fundit shkencetaret
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
e shpyllezuara. Te shqyrtojme disa bene nje studim nese ripyllezimi arrihej
¨ ¨
shembuj: me ritme me te shpejta kur njeriu mbill-
¨ ¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨ te peme. Duke iu referuar kerkimeve te
˙ Tokat e shpyllezuara per bujqesi dhe me ¨
ketij studimi, National Geographic rapor-
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
vone te braktisura, u monitoruan nga ton: «Shkencetaret ishin te kenaqur kur
¨ ¨ ¨ ¨
studiuesit. Nje studim ne 2.200 zona te zbuluan se mbjellja e pemeve ishte e pa-
¨ ¨ ¨ ¨
tilla ne Ameriken Veriore dhe Jugore, nevojshme.» Vetem per 5 vjet, zonat e
¨ ¨ ¨ ¨
si dhe ne Afriken Perendimore tregoi testuara «ishin plot me peme autokto-
¨ ¨ ¨
se pyjet mund te rriteshin serish atje, ne», pa nderhyrjen e njeriut.
¨ ¨
ne me pak se 10 vjet.

A E DINI?
¨ ¨
Nga toka bujqesore ne pyje
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
Tokat e shpyllezuara per bujqesi dhe me vone te braktisura,
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
kane aftesi mahnitese te rimekemben. E njejta gje mund
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
te thuhet edhe per pyjet e shkaterruara per arsye te tjera.

Pyll i rrafshuar
¨ ¨ ¨
per toke bujqesore dhe i braktisur

¨ ¨ ¨ ¨
10 vite me vone 100 vite me vone
¨ ¨ ¨
toka rimekembet pritet nje pyll i harlisur
10
 ¨ ¨
Çfare po behet?
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
Ne mbare boten jane bere perpjekje per te
¨ ¨
mbrojtur pyjet ekzistuese dhe per te resta-
¨ ¨ ¨
uruar ato te demtuara. Si rezultat i kesaj,
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
«shpyllezimi ne bote eshte ulur me shume
¨ ¨
se 50%» keto 25 vitet e fundit, sipas nje
¨ ¨
burimi te Kombeve te Bashkuara.
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
Por keto perpjekje nuk mjaftojne per te
¨ ¨
shpetuar pyjet. Nje raport i botuar nga
¨
organizata Global Forest Watch thote:
¨ ¨
«Shkalla e shkaterrimit te pyjeve tropikale
¨ ¨ ¨ ¨
nuk ka ndryshuar keto pak vitet e fundit.» Skuadra per mbrojtjen e pyjeve percaktojne
¨ ¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨ me merak cilat peme te vjetra do te priten
Prerja e paligjshme e pemeve per lende ¨ ¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨ dhe planifikojne mbjelljen e pemeve te reja
druri eshte nje biznes qe fiton miliarda do-
¨ ¨ ¨
llare, dhe kjo lakmi eshte arsyeja kryesore
pse pyjet tropikale po shfarosen.

¨
Çfare shprese jep Bibla?
¨ ¨ ¨ ¨
«Perendia Jehova beri qe nga toka te
¨ ¨ ¨ ¨
mbinte çdo peme qe te kenaqte syrin
¨ ¨ ¨
dhe qe ishte e mire per ushqim.»
—ZANAFILLA 2:9.
¨
Krijuesi i pyjeve i projektoi ato me afte-
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
sine per t’u rimekembur, per sa kohe njeriu
¨ ¨ ¨
nuk i keqperdor. Ai deshiron t’i mbroje py-
¨ ¨
jet dhe ekosistemin qe e ka projektuar ne
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
menyre madheshtore. MESO ME SHUME. Pse mund te jemi
¨ ¨ ¨ ¨
¨ ¨ te sigurt se keqperdorimi qe u ben
Bibla tregon se Perendia do t’i jape fund ¨
¨ ¨ ¨ ¨ njeriu burimeve natyrore nuk do te
keqperdorimit te burimeve te tokes, pra ¨ ¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ çoje ne shkaterrimin e planetit? Shih
nuk do te lejoje qe njerezit egoiste ta shka- ¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ videon Pse e krijoi Perendia token?,
terrojne planetin dhe jeten ne te. Shih arti- ¨
¨ ¨ ne jw.org.
kullin «Perendia premton se planeti yne
¨ ¨ ¨
do te mbijetoje», ne faqen 15.
¨ ¨ ¨ ¨
 Jehova eshte emri i Perendise.—Psalmi 83:18.

ZGJOHUNI! Nr. 1 2023 11

 ¨ ¨ ¨
A DO T E MBIJETOJ E PLANETI YN E?

AJRI

¨ ¨ ¨ ¨ ¨
Çfare po ndodh me ajrin?
AJRI eshte jetesor, dhe jo vetem
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
per te marre fryme. Ai mbron pla- Ndotja e ajrit perben nje kercenim
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
netin tone nga shumica e rrezeve vdekjeprures per jeten ne toke. Vetem 1%
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
te demshme te diellit. Pa ajrin, te- e popullsise se botes thith ajer qe per-
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
mbush standardet e sigurise te Organiza-
mperaturat ne te gjithe boten do ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨ tes Boterore te Shendetesise.
te binin menjehere nen zero.
¨ ¨ ¨
Ndotja e ajrit mund te shkaktoje semundje
¨ ¨ ¨ ¨
te frymemarrjes, kancer te mushkerive dhe
¨ ¨ ¨ ¨
semundje kardiovaskulare. Ai eshte pergje-
¨ ¨ ¨
gjes per vdekjen e parakohshme te rreth
7.000.000 vetave çdo vit.

12 ZGJOHUNI! Nr. 1 2023

 ¨ ¨ ¨
Planeti yne: I projektuar atmosfera, por edhe e zhytin ne fund te
¨ ¨ ¨
per te mbijetuar oqeanit. Alga e murrme ka fshikeza ajri,
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ fale te cilave pluskon per distanca te me-
Planeti yne eshte projektuar te siguroje ¨ ¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨ dha. Kur eshte larg bregut, fshikezat ça-
sasi te mjaftueshme ajri te paster per
¨ ¨ ¨ hen, dhe alga e ngarkuar me karbon fu-
te gjitha gjallesat. Por arrin ta beje ¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ndoset ne oqean. Me sa duket, qendron
kete vetem nese njerezit jane te kujdes- ¨ ¨
¨ ¨ ¨ aty e fundosur per shume shekuj.
shem te mos e ndotin teper mjedisin.
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
Te shqyrtojme disa shembuj: ˙ Aftesia e atmosferes per te marre
¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ veten nga nivelet e demshme te ndotjes,
˙ Te gjithe e dime se pyjet kane aftesine ¨ ¨
u vertetua gjate kufizimeve te COVID-19.
¨
¨ ¨ ¨
te thithin dyoksidin e karbonit nga ajri. Me 2020, kur fabrikat dhe automjetet ne
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
Por pak jane ne dijeni te faktit se ma- te gjithe boten thuajse ndalen se ndoturi
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
ngrovat qe rriten ne kenetat bregdetare, ajrin, cilesia e tij u permiresua ndjeshem.
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
mund ta bejne edhe me mire kete. Ato Sipas «Raportit Boteror te Cilesise se
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
luajne nje rol domethenes, sepse thithin Ajrit 2020», me shume se 80% e shtete-
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
pese here me shume dyoksid karboni ve pjesemarrese raportuan se kishin ajer
se pyjet tropikale. ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
me te paster, pak kohe pas hyrjes ne fuqi
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
˙ Studime te koheve te fundit tregojne te kufizimit.
¨ ¨
se disa alga te medha, si alga e murrme,
¨
jo vetem kapin dyoksidin e karbonit nga

A E DINI? ¨
¨ ¨ ¨ ¨ Nivelet mesatare te grimcave
Cilesia e ajrit mund te permiresohet ¨ ¨ ¨
te imeta (PM2,5) ne Nju-Delhi
¨ ¨ Janar–shtator 2020
Gjate kufizimit te COVID-19, ndotja e ajrit nga fabrikat
¨ ¨
dhe automjetet u reduktua ndjeshem ne Nju-Delhi, Indi.
¨ ¨ ¨
Niveli i grimcave te imeta (PM2,5) u ul shpejt. Keto grim-
¨ ¨ ¨ ¨ 150 Janar ˙ 128,1
ca shume te vogla (2,5 mikron ose me te vogla) mund
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
Perqendrimi i PM2,5 ($g/m3)

te shkaktojne semundje te frymemarrjes ose semundje te 120

¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
tjera te renda. Ky permiresim ishte i perkohshem, por ver-
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
tetoi aftesine e atmosferes per ta marre veten nga nivelet 90 Gusht ˙ 35,5
¨ ¨
e demshme te ndotjes.
60

30
¨

0
JAN. MAJ SHTAT.

ˇ ¨
55,5–150,4 ˙ E pashendetshme
ˇ ¨ ¨
35,5–55,4 ˙ E pashendetshme per grupet e ndjeshme
ˇ 12,1–35,4 ˙ Mesatare
ˇ 0–12 ˙ E mire
¨

¨ ¨ ¨ ¨ ¨
Nga fundi i vitit 2019 Gjate kufizimit COVID-19 Burimi: «Raportit Boteror i Cilesise se Ajrit 2020»

Majtas: ˘ Amit kg/Shutterstock; djathtas: ˘ Volobotti/Shutterstock

 ¨ ¨
Çfare po behet?
¨ ¨ ¨ ¨
Qeverite vazhdojne te sensibilizojne indu-
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
strite qe te reduktojne ndotjen e ajrit. Veç ke-
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
saj, shkencetaret vazhdojne te zbulojne meny-
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
ra te reja per te zhbere pasojat e ndotjes. Per
¨ ¨ ¨ ¨
shembull, kane perdorur baktere per t’i shnde-
¨ ¨
rruar ndotesit ne substanca jotoksike. Gjith-
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
ashtu, ekspertet i keshillojne njerezit te ecin
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
ose te ngasin biçikletat ne vend te makinave, Vajtja ne pune ose ne shkolle me biçiklete,
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
si dhe te permiresojne efiçencen e energjise mund te reduktoje ndotjen e ajrit
¨ ¨
se shtepive.
¨
Por nuk mjafton vetem kaq, siç kuptohet edhe
¨ ¨
nga nje raport i vitit 2022 i perpiluar nga disa
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
agjenci nderkombetare, perfshire Organizaten
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
Boterore te Shendetesise dhe Banken Bote-
rore.
¨
Raporti pohon se, me 2020, rreth 1/3 e popull-
¨ ¨ ¨ ¨
sise se botes gatuanin kryesisht duke perdo-
¨ ¨ ¨ ¨
rur teknologji dhe lende djegese qe ndotin aj-
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
rin. Ne shume zona, njerezit e kane te veshtire
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
te gjejne lende djegese alternative ose nuk Disa qeveri po u mundesojne qytetareve
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
ua mban xhepi te blejne soba qe nuk shkaktoj- soba moderne gatimi per te reduktuar
¨ ¨ ¨ ¨
ndotjen e ajrit, por per shume njerez
ne ndotje. ¨ ¨
jane akoma te paaksesueshme

¨
Çfare shprese jep Bibla?
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
«Keshtu thote Perendia i vertete, Jehovai,
¨ ¨
Krijuesi i qiejve . . . qe i shpalosi; qe formoi
¨ ¨ ¨
token dhe gjithçka qe prodhon ajo, qe u jep
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
frymemarrje njerezve qe banojne ne te.»
—ISAIA 42:5.
¨ ¨
Perendia krijoi ajrin qe thithim dhe ciklet naty-
¨ ¨ ¨ ¨
rore qe e pastrojne. Veç kesaj ai ka fuqi te pa- ¨ ¨ ¨
¨ ¨ ¨
fundme dhe dashuri per njerezit. Prandaj, a MESO ME SHUME. Si erdhi ne ekzi-
¨ ¨ ¨ ¨
duket e arsyeshme te besojme se ai s’do te stence atmosfera? Shih videon
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
beje asgje per ndotjen e ajrit?! Shih artikullin A u krijua universi?, ne jw.org.
¨ ¨ ¨
«Perendia premton se planeti yne do te mbije-
¨
toje».

14 ZGJOHUNI! Nr. 1 2023

 ¨ ¨ ¨
Planetin tone e krijoi Perendia.
Perendia premton ¨ ¨ ¨
¨ «Ne fillim Perendia krijoi qiejt dhe token.»
se planeti yne —Zanafilla 1:1
¨ ¨
do te mbijetoje ¨ ¨ ¨
Perendia eshte pronari i planetit tone.
¨
¨ ¨ ¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ «Jehovait i perket toka dhe çdo gje ne te.»
«Toka eshte shume me e forte —Psalmi 24:1
¨
sesa mendojme.»
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
Ne kete perfundim arriti nje skuader Perendia e projektoi planetin tone me aftesi
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
nderkombetare kerkuesish per sa u per te mbijetuar. «Token e ke ngritur mbi
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
perket ndryshimeve klimatike. Nese be- themele te patundura; ajo nuk do te luaje
¨ ¨ ¨ ¨
son se ekziston nje Krijues qe merako- vendit kurren e kurres.»—Psalmi 104:5
¨ ¨ ¨
set per njerezit, ky perfundim shkencor
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
te sjell nder mend proceset e shumta Perendia premton se jeta ne planetin tone do
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
natyrore me te cilat Perendia e ka paji- te lulezoje pergjithmone. «Perendia i vertete,
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
sur planetin tone. Ai qe formoi token, . . . nuk e krijoi pa nje qellim,
¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ por e formoi qe te banohej.»—Isaia 45:18
Gjithsesi, per shkak te shkalles se de-
¨ ¨ ¨ ¨
mit qe njeriu i ka bere tokes, nuk mja- ¨ ¨ ¨ ¨
¨ ¨ ¨ Perendia premton se njerezit do te jetojne
ftojne vetem proceset natyrore qe ajo ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨ pergjithmone ne toke. «Te drejtet do te
te mbijetoje. Pse mund te jemi te sigurt ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
¨ ¨ ¨ ¨ trashegojne token dhe do te banojne
se Perendia do te beje diçka? ¨ ¨ ¨ ¨
pergjithmone ne te.»—Psalmi 37:29
¨ ¨
Shkrimet e permendura ne kuti na
¨ ¨ ¨
sigurojne se toka jo vetem do te 
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
mbijetoje, por edhe do te lulezoje. Perendia e ka projektuar token me procese
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
natyrore qe i bejne balle aktivitetit njerezor, kur
¨ ¨ ¨
kjo ndodh ne masen e duhur. Bibla thote se
¨ ¨ ¨
Perendia Jehova ka caktuar nje kohe kur do
¨ ¨
t’i jape fund abuzimit dhe egoizmit qe e ka
¨ ¨
demtuar planetin tone.—Zbulesa 11:18
¨ ¨ ¨
Bibla premton se atehere Perendia do ta
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
shnderroje planetin ne nje parajse te bukur
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
dhe ‘do te hape doren per te plotesuar
¨ ¨
deshiren e çdo krijese’.—Psalmi 145:16
OlehSlobodeniuk/E via Getty Images

¨ ¨ ¨ ¨
 Jehova eshte emri i Perendise.—Psalmi 83:18.

15
 ¨ ¨ ¨ ¨
Ne kete numer

¨ ¨ ¨
Toka eshte ne rrezik.
¨ ¨ ¨ ¨
A do te mbijetoje apo do t’u dorezohet dem-
¨
timeve duke na marre edhe ne me vete? Lexo
¨ ¨ ¨ ¨ ¨
artikujt e kesaj reviste per te mesuar çfare
¨ ¨
po i ndodh planetit tone dhe nese kemi
¨ ¨
arsye per te shpresuar.
¨ ¨
Cila eshte e ardhmja e
¨ ¨ ¨
˙ Ujerave te embla?
˙ Oqeaneve?
˙ Pyjeve?
˙ Ajrit?

Xuanyu Han/Moment via Getty Images

¨ ¨ ¨
MESO ME SHUME.
¨ ¨ ¨ ¨
Miliona njerez kane besim te plote te premtimi
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
i Bibles per nje jete te lumtur e te perhershme
¨ ¨ ¨ ¨
ne toke. Shih videon Si te jemi te sigurt se
¨ ¨ ¨
Bibla eshte e besueshme?, ne jw.org.

s n p
Shkarkime falas Bibla disponohet Vizito sitin
¨ ¨ ¨
te kesaj reviste dhe online ne mbi jw.org ose
o
g23.1-AL

¨ ¨ ¨
230726

te numrave te kaluar 200 gjuhe skano kodin