Heian (jap.

平安時代 Heian-jidai) – jeden z okresów, na które historycy tradycyjnie dzielą

dzieje Japonii, trwający od 794 do 1185 roku, najdłuższy (prawie 400 lat) czas względnego
spokoju wewnętrznego.

Heian-kyō[edytuj | edytuj kod]

Początek okresu Heian wynika z decyzji cesarza Kammu, który przeniósł dwór cesarski z Nary do
oddalonej o 40 km na północ, specjalnie w tym celu wybudowanej, nowej stolicy o nazwie Heian-
kyō (jap. 平安京) (Stolica Pokoju i Spokoju, obecnie Kioto)[a][1][2].

Makieta Heian-kyō (obszar ok.

4,8 na 5,3 km), w głębi pałac cesarski Daidairi
Dominacja rodu Fujiwara[edytuj | edytuj kod]
W połowie IX wieku realna władza na dworze cesarskim przeszła z cesarza na rodziny
arystokratyczne. Została zdominowana przez najpotężniejszy wówczas ród
możnowładczy Fujiwara, który kontrolował Japonię przez prawie 300 lat[3].
Ród wywodzi się od Kamatariego Fujiwary (Kamatari Nakatomi, 614–669). Fujiwarowie nigdy nie
byli władcami, ale realną władzę osiągnęli poprzez wżenianie swoich córek w rodzinę cesarską i
pilnując, aby synowie żon Fujiwara zostawali cesarzami. Ponadto, stworzyli oni
stanowiska sesshō i kampaku (regenta i kanclerza)[4] działających jako doradcy cesarza i w jego
imieniu. W rzeczywistości stali się więc silniejsi niż władcy, którymi kierowali. Stosowali także
system doprowadzania cesarzy do abdykacji (system insei, „cesarza w stanie spoczynku”, „rządy
cesarza z klasztoru”)[4], tak aby ich dzieci mogły przejmować tron. Umożliwiało im to rządzenie
właśnie jako regenci w imieniu młodego cesarza[3][5].
Jedną z najważniejszych postaci klanu był Michinaga Fujiwara, który został jego przywódcą (uji
no chōja)[4] w 995 roku. Podczas swoich 30 lat rządzenia ożenił cztery córki z czterema
cesarzami i miał czterech cesarzy jako wnuków. Był to szczytowy okres (966–1027) tak silnych
rządów, że Michinaga mógł stwierdzić w swoim słynnym wierszu: „Gdy się tak zastanowić, ten
świat jest mój; nic nie brakuje księżycowi w pełni”[6][3][7]
Michinaga wycofał się z polityki i został mnichem buddyjskim w 1019 roku. Jego życie stało się w
znacznej mierze treścią Eiga monogatari (Opowieści o rozkwicie), historii rodu Fujiwara w latach
850–1092[8][3][7].
Dominacja klanu Fujiwara była niejednokrotnie poddawana atakom. Jedną z pierwszych prób
odzyskania władzy podjął były cesarz Uda. Wykorzystał w tym celu uczonego, pisarza i
poetę Michizane Sugawarę (845–903), osobę z zewnątrz, którą wypromował na wysokie
stanowisko ministra prawej strony. Jednakże w 901 roku Fujiwarowie oskarżyli go o zdradę, w
wyniku czego został wygnany do delegatury rządu w Dazaifu jako zarządca biura[1][8].
Inną próbę podjął cesarz Shirakawa, abdykując w 1087 roku i pozwalając swemu
synowi, Horikawie panować pod jego nadzorem „z klasztoru” ponad 30 lat. Od tego czasu
cesarze tworzyli własną biurokrację władzy podobną do tej klanu Fujiwara. Ta strategia
„emerytowanych” cesarzy sprawiała, że rządzenie stało się znane właśnie jako „rząd klauzurowy”
(insei), ponieważ cesarz zwykle pozostawał za zamkniętymi drzwiami w klasztorze[3].
Ogromna struktura klanu powodowała, że również wewnątrz niej rywale walczyli o stanowiska i
wpływy w aparacie centralnym i w prowincjach. Północna linia Fujiwara ustanowiła ośrodek
administracyjny w Hiraizumi[9] na północy Honsiu. Ich dominacja w tym regionie była wielokrotnie
kwestionowana przez inne gałęzie rodu[1].
Znaczący bunt został przeprowadzony przez Sumitomo Fujiwarę (?–941) w prowincji Iyo
(ob. prefektura Ehime) na Shikoku. Dowodził on dużą piracką flotą, która nękała Morze
Wewnętrzne i wody między Japonią a Azją kontynentalną. Jego rewolta objęła cały region
San’yō. Stał się bohaterem dla miejscowych chłopów, gdy atakował spichlerze rządowe. Bunt
został jednak szybko stłumiony po jego śmierci w 941 roku[1].
Z biegiem lat na prowincji powstawały jednak nowe siły, które już poważnie zagroziły dominacji
Fujiwarów. Znaczne wpływy uzyskały dwa rody: Minamoto (Genji) i Taira (Heike). Mając własne
prywatne armie samurajów, stały się one ważnymi uczestnikami walki o władzę wewnątrz klanu
Fujiwara. W 1156 roku wybuchł konflikt zbrojny, który miał dwie przyczyny. Jedną były starania
rodu Fujiwara o utrzymanie władzy i wpływów. Drugą – dynastyczny spór pomiędzy dwoma
synami zmarłego cesarza Toby: panującym cesarzem Go-Shirakawą i byłym cesarzem Sutoku.
Klan Taira opowiedział się po stronie Go-Shirakawy, a klan Minamoto – Sutoku.
W wyniku tego konfliktu klan Fujiwara znacznie osłabł, a rody Minamoto i Taira zwiększyły swoje
wpływy na dworze cesarskim. Z czasem jednak stosunki pomiędzy nimi znacznie się pogorszyły,
doprowadzając tym razem do bezpośredniej walki pomiędzy nimi (jeszcze z biernym udziałem
Fujiwarów) w 1160 roku. Konflikt ten zakończył się zdecydowanym zwycięstwem rodu Taira, ale
po latach doprowadził do długiej wojny z rodem Minamoto, wojny Gempei (1180–1185)[b], która
zakończyła okres Heian. Została ona opisana w opowieści wojennej Heike monogatari (Opowieść
o rodzie Taira/Heike)[8].
Wojna Gempei przyniosła rozstrzygnięcie na korzyść klanu Minamoto, który rozgromił swoich
przeciwników w ostatecznej bitwie w zatoce Dan-no-ura na Wewnętrznym Morzu Japońskim.
Przywódca klanu, Yoritomo, otrzymał w 1192 roku od cesarza tytuł sei’i-taishōgun. Od tego
momentu centrum życia politycznego kraju przesunęło się na równinę Kantō. Yoritomo przeniósł
swoją stolicę do Kamakury, od której swoją nazwę bierze kolejny okres, tym razem zdominowany
przez wojsko.
Ród Fujiwara stracił władzę polityczną, ale nadal był ważną rodziną arystokratyczną. Wielu jej
członków nadal zajmowało utytułowane stanowiska w stolicy i prowincjach, nawet jeśli nie miały
one bezpośredniego wpływu na rząd. Klan wydał wielu znanych pisarzy i poetów, między
innymi Sadaie Fujiwarę (1162–1241), który był współredaktorem i autorem wielu poematów
zawartych w wielkiej antologii poezji japońskiej Shin-kokin-waka-shū (Nowy zbiór starych i
nowych poematów)[8].

Religia[edytuj | edytuj kod]

 Amida Nyorai, okres Heian, 1147 r., Muzeum
Narodowe w Tokio
Religia w okresie Heian była zdominowana przez dwie sekty buddyjskie: shingon (Sekta
Prawdziwego Słowa) i tendai (Szkoła Sutry Lotosu). Obie należały do gałęzi
buddyzmu mahajana („Wielkiego Wozu”). Twórcą pierwszej był Kūkai (774–835), a
drugiej Saichō (766–822). Pojawili się oni jednocześnie i niezależnie od siebie, dochodząc
różnymi drogami do podobnych wyników. Obaj odeszli od scholastycznych, starych szkół i
stworzyli ezoteryczne systemy eklektyczne o ładunku emocjonalnym i magicznym. Działalność
obu sekt miała ogromny wpływ na kulturę, zwłaszcza w takich dziedzinach, jak: malarstwo,
rzeźba i literatura, a jako religia arystokracji i jej władzy była pomyślana jako ochrona dworu i
państwa. Poprzez specjalne rytuały wspomagały władze w trudnych sytuacjach i chwilach
politycznej niepewności, jak bunty w prowincjach, czy klęski żywiołowe[1][7].
Obie te główne sekty zaczęły tracić znaczenie w połowie X wieku. Pojawiła się tendencja do
upraszczania buddyzmu i przybliżania go masom społecznym. Zwalniała ona ludzi ze zgłębiania
tajników wiedzy ezoterycznej, umartwiania i obrzędów, wprowadzając wiarę w niezgłębione
miłosierdzie Buddy Amidy. Ideę tę głosił m.in. mnich Hōnen, który w 1175 roku założył Jōdo-
shū (Szkoła Czystej Krainy). Wystarczy jedynie wzywać imię Amidy, aby odrodzić się w raju, czyli
w Czystej Ziemi. Zgodnie z tą ideą postępował mnich Kūya (903–972), który nauczał, wędrując
po całym kraju.
Stopniowo wzrastał w siłę ruch ascetyczno-magiczny zwany shugendō („droga ascezy”), łączący
elementy ezoterycznego buddyzmu, taoizmu i shintō, a także kult gór.
Tendencje synkretyczne stały się widoczne poprzez zespalanie buddyzmu z shintō. W okresie
Heian duchowieństwo buddyjskie przejęło opiekę nad znaczną liczbą lokalnych chramów shintō.
Twierdzenie, że japońskie kami były w istocie postaciami bóstw buddyjskich, np. Amaterasu
Ōmikami (świecąca na niebie, bogini słońca) to Dainichi Nyorai (Wielkie Słońce), co jest innym
imieniem Rushany, Buddy Uniwersalnego, uzasadniało połączenie tych dwóch religii. W XII wieku
kapłani shintō opracowali w pełni synkretyczną teorię, zwaną ryōbu-shintō.

Architektura, sztuka, kultura dworska[edytuj | edytuj kod]

Długie wieki względnego spokoju, rozwój gospodarki shōen (własność ziemska wyłączona spod
kontroli władz centralnych, która wzmocniła ekonomicznie arystokrację), dominacja rodu
Fujiwara, odchodzenie od wzorców chińskich i zwrot ku tradycji rodzimej, wpływ idei buddyjskich
na życie codzienne i powstanie synkretycznych teorii religijnych, wpływały na siebie wzajemnie,
tworząc jedyną w swoim rodzaju kulturę, która do dziś jest źródłem przeżyć estetycznych i
inspiracją dla współczesnych twórców. Wszystko to jednak dotyczyło wąskiej grupy arystokracji[1]
[6]
.