Edward bańkowski

Podręcznik dla studentów uczelni medycznych

Wydanie drugie

żs | Elsevier
R | Urban 8 Partner
"| Wrocław
 Enzymy i metabolizm

Dzięki temu możliwe jest używanie w literaturze bioche- W. pewnych przypadkach znaczenie diagnastycz-
micznej różnych zwyczajowych nazw każdego enzymu, ne mają relacje wzajemne pomiędzy aktywnościami
podając w nawiasie jego numer kodowy. określonych izoenzymów. W stanie zdrowia aktywność
Na przyklad deltydrogenaza młeczanowa, katalizująca LDH-| w osoczu krwi jest niższa niż LDH-2 I cho-
ROZDZIAŁ
reakcję wyżej przedstawioną, nosi numer kodawy Ł rych z zawalem mięśnia sercowego aktywnos LDH-I
1.1.1.27. Pierwsza liczba (1) oznacza, iż enzym należy
do klasy I, jest więc oksydoreduktazą. Druga liczba
(1) oznacza, iż enzym nałeży do podklasy 1, obejmu-
przewyższa aktywność LIDH-2.
Izoenzym kinazy kreatvnowej — C jesto swoisty
dla mięśnia sercowego. Jepo aktywność w osoczu krwi.
Wytwarzań
jącej wszystkie oksydoreduktazy, które odłą | parę w |-2 dniu po zawale, wzrasta w wyższym stopniu niż
atomów wodoru od grupy H-C-OH. Trzecia liczba (1) innych izocnzymów CK.
oznacza, iż enzym ten należy do podpodklasy l, obej- 5.1 ATP jako przenośnik energii G6
mującej wszystkie enzymy, które przekazują wodory Sprzężenie reakcji poprzez wspólne pośredniki.....ooaaa
oaza G7
odłączone z grupy H-C-OH na NAD”. Czwarta licz- 4.15.2. Enzymy jako leki i odczynniki Związki fostoranowe o wysokiej ENG Soma aaa aaa aan c aaa iA 67
ba (27), to numer przyporządkowany temu enzymowi Inne związki bogate w ener GB
w obrębie podpodklasy EC. LLL. Związki Tostoranowe o niskiej energii G8
Niektóre enzymy slużą jako leki, np. tkankowy ak-
„pwator. płazminogenu 1 urokinaza mają zastosowanie Mitochondiumm |... a aaa IIA 69
w leczeniu choroby zakrzepowej. Lipaza — enzym hy- 5.2.1. Błony miłochondńalme „L.A 70
4.15. Zastosowanie enzymów w praktyce drolizujący Uuszeze — jest użyteczna w leczeniu nie- 5.2.2. Macierz miłochondłalna. Luo oeoaaae eee aaa AE 10
medycznej domogi wydzielniczej trzustki. Asparaginaza — enzym 538. Organizacja tańcucha oddechowego ..........LLuoa
aaa 7
rozkładający usparaginę — jest przydatna w leczeniu 538.1, Skladniki lajcucha oddechowego. Looe aaa aaa ana n ai A
Enzymy znajdują liczne praktyczne zastosowania bialaczek. 5.3.2. Kompleksy łańcucha oddechowego miłochondnów. Lo ouoooaoaaa AA 75
w diagnostyce laboratoryjnej wielu chorób, są odczyn- Pewne enzymy służą jako odezynniki w praktyce 5.3.3. lnhibitory transporu elekwkonów LLL. ouaaaaaaaza
aa aza aaa ina 79
nikami laboratoryjnymi lub lekami. Zastosowanie en- laboratoryjnej: nredza może być zastosowana da ożna- Wyzwalanie energii podczas Wwansporiu elekironów..................... 79
zymów do naprawy materialu: genetycznego komórki czania mocznika, dehydrogenaza mleczanowa do ozżna- 5.4.1. Pary oksydacyjno-redukcyjne...........4...24. 79
stwarza nowe możliwości leczenia wrodzonych wad czania mleczanu. a kołagenaza do oznaczania kolage- 5.4.2. Słandardowy polencjał redukcyjny (Eg) ooo AA 79
metabolicznych i chorób nowotworowych. nu w ilościach niewykrywałnych innymi metodami. np. 5.5. Fosforylacja oksydacyjna... aaaa aaa 80
w. hodowlach komórek in vitro.
Uilenianie substratów niezałeżne od lańcucha oddechowego ........... 81
4.15.1. Enzymy jako markery chorób Realktywne formy tlenu (RFET)...... aaa LEE 82
4.15.3. Enzymy w biotechnologii i terapii Nieenzymatyczne reakcje utleniania żelaka „1... LA B2
Aktywność niektórych cnzymów w tkankach i ply- genowej Reakcje enzymatyczne niezależne od łańcucha oddechowego .......0..1........ 83
nach ustrojowych zmienia się w przebiegu różnych cho- Reakcje enzymatyczne związane z lańcuchem oddechowym.........0Lieia 83
Peroksysomalne procesy ulieniania 84
rób, Spostrzeżenie to zostało wykorzystane w diagno- Za pomocą nukledz można wycinać wadliwie skon-
inne żródła reaklywnych form tlenu 84
styce laboratoryjnej. Szczególnie przydatny jest pomiar struowane odcinki DNA, a powstałe ubytki wypelniać Toksyczne efekty działania RET pia . sca 85
aktywności cnzymów występujących w osoczu krwi, Nie- odpowiednimi fragmentami pochodzącymi z komórek Ochrona komórki przed reaktywnymi formami tlenu „o... aaa 2 86
które enzymy osoczowe są traktowane jako wskaźniki zdrowych tego samego gałunku. Zespalanie fragmen-
(markery) charakterystyczne dla pewnych chorób. Ich tów DNA jest możliwe dzięki ligazom DNot. Stwarza to
podwyższona aktywność wskazuje na toczący się proces możliwość naprawy uszkodzonego genu t otwiera per-
chorobowy, a normalizacja jest wskaźnikiem skutecz- spektywę rozwoju nowej dziedziny medycyny, określ
ności leczenia. Na przyklad aktywność aminotransferaz nej mianem terapii genowej. W podobny sposób można
w. osoczu krwi rośnie w przebiegu zawału mięśnia ser- wymieniać pewne fragmenty DNA pomiędzy różnymi
cowego lub uszkodzenia wątroby. Aktywność anyldzy gatunkami. Tą drogą uzyskuje się rośliny 1 zwierzęta W organizmach żywych zachodzi nieustanne prze- uwalnia się energia w formie użytecznej dla komórki.
- enzymu rozkladającego skrobię — wzrasta u chorych Iransgeniczne, będące no sichimi obcogatunkowego twarzanić materii energii. zwane metabolizmem. W organizmie człowieka końcowymi produktami ka-
na zapalenie trzustki. materialu genetycznego (razdz. 26,5). Równolegle funkcjonują dwa przeciwstawne procesy tabolizmu, niepodłegającymi dalszej biodegradacji, są
metaboliczne: katabolizm i anabolizm. Wiele reakcji przede wszystkim: CO. ELO, mocznik, kwas moczowy
zachodzących w organizmie wymaga cnergii. Przebieg i kreatynina, które są wydalane do środowiska glównie
procesów zużywających energię jest możliwy dzięki drogą plucną i drogą nerkową.
równocześnie zachodzącym procesom generującym Procesy anaboliczne polegają na syntezie składni-
enerylę. ków złożonych ze skladników prostych z wykorzysta-
Procesy kataboliezne przeksztaleają zlożone sklad- niem energii uzyskanej w procesach katabolicznych.
niki tkanek do mniejszych. prostszych cząsteczek. 5U- Sumaryczna wartość IG procesów anabolicznych jest
maryczna wielkość «Gr tych procesów jest głęboko wysoce dodatnia, jakkolwiek niektóre reakcje skladowe
ujemna, chociaż niektóre etapy katabolizmu mogą mieć mogą wykazywać „IG” o wartości ujemnej. Zasadniczo
JG” o znakar dodatnim. Generalnie jednak katabolizm jednak anabolizm jest procesem endocrgicznym.
jest proc «m egzdergicznym. uwałniającym energię. Z. pewnym uproszczeniem można przyjąć, iż źródłem
Procesy kataboliczne przekształcają różne złożone sub- energii dla organizmu ludzkiego jest spalanie (udenia-
straty w drobnocząsteczkowe produkty. w wyniku czego nie) wodoru w tlenie. Oczywiście substratem nie jest

64 65
 Wytwarzanie energii w komórce Wytwarzanie energii w komórce

wodór atmosferyczny, - wysoko zredukowane sub- Około 40% tej energii magazynuje się w postaci wiązań D jest wspólnym pośrednikiem w tym ciągu reakcji
straty energetyczne, które są dawcami atomów wodoru beźwodnikowych pomiędzy resztami fosforanowymi za- i może służyć jako przenośnik energii chemicznej po-
do reakcji udeniania. Są nimi przede wszystkim: glu- wartymi w ATP. między dwiema reakcjami, W wielu sprzężonych rcak-
(A)
koza i kilka innych cukrów prostych, kwasy tluszczowe, Proces powstawania ATP, sprzężony z mitochondrial- cjach rolę wspólnego pośrednika pełni ADP lub ATP.
gliceroł, ciala ketonowe or dełety węglowodorowe nym systemem transportu elektronów przez lańcuch ADP jest substratem zużywanym do syntezy ATP
aminokwasów. Pop szereg reakcji utleniania sub- oddechowy, nosi nazwę fosforylacji oksydacyjnej. Pozo- w procesach wytwarzających energię i produktem roz-
straty te rozpadają się da CO> i FLO. stala część energii (niezwiązanej w ATP) rozprasza się padu ATP w procesach zużywających energię. ATP jest
Spalanie wodoru w tlenie zachodzące in vitro jest w. postaci ciepła.
|
substratem w reakcjach zużywających energię i produk-
procesem gwałtownym i silnie cgzoergicznym. Energia tem reakcji wytwarzających energię.
chemiczna zostaje zamieniona błyskawicznie i w calo- RDA
ści na energię cieplną. Spałanie wodoru w komórkach 5.1. ATP jako przenośnik energii —. Ż b
zachodzi powoli, wiełoetapowo, a znacząca część uwal- IBU 5.1.2. Związki fosforanowe o wysokiej energii
nianej energii (około AD)7%) jest magazynowana w po- Energia zmagazynowana w postaci ATP jest zużytko-
staci przetworzonej energii chemicznej, której głównym wywana przede wszystkim do skurczu mięśni szkieleto- Głównymi nośnikami energii biologicznie użytecznej
nośnikiem staje się bogaty w energię adenozynotrifos- wych, skurczu mięśnia sercowego, utrzymania gradientu są ATP I inne nukleotydy trifosforanowe, chociaż zna-
foran (ATP). stężeń jonów i metabolitów po obydwu stronach błon czenie tych ostatnich w bioenergetyce jest zdecydowa-
Substraty energetyczne, lub pośrednie metabolity po- biołogicznych I na pokrycie potrzeb energetycznych nie mniejsze.
wstające w trakcie ich przemiany, są dawcami par ato- związanych z przebiegiem różnych syntez. Reakcje egzo- ATP jest nukleotydem wifosloranowym. Składa się
mów wodoru (2FI" ++ Że”) dla specjalnych koenzymów, ergiczne umożliwiają przebieg reakcji endoergicznych Gi z adeniny, rybozy i trzech reszt kwasu ortofoslorowe-
dinukieotydu nikotynoamidoadeninowego (NAD*) lub (ryc. 5.1). Przekształeanie jednej formy energii w drugą go. Jedna z nich jest połączona wiązaniem estrowym
dinukieotydu flawinoadeninowego (FAD), tworząc ich zawsze odbywa się że stratami. Pewna jej część rozpra- poprzez grupę -OH przy węglu Ś' rybozy, a wszystkie
zredukowane formy: NADH + MH" i FADHB, Te zre- sza się w postaci ciepla. trzy pomiędzy sobą są zespolone wiązaniami bezwod-
dukowane koenzymy przekazują protony i elektrony na Reukcje i procesy, które charakteryzują się wyso- nikowymi o wysokiej energii. Cząsteczka ATP posiada
kolejne akceptory, a w końcowym etapie na atom tlenu, ko dodatnią wartością AG”, stają się możliwymi dzięki dwa takie wiązania. Jeżeli odłączy się jedna grupa fos-
tworząc cząsteczkę FLO. System przenośników proto- sprzężeniu ich z inną spontaniczną reakcją o wysoko foranowa, powstaje adenozynodifostoran (ADP) - zwią-
nów i elektronów z substratu chergetycznego na ten, ujemnej wartości z4G”, taką jak hydroliza ATP do ADP 46 ( t zek posiadający jedno wiązanie bezwodnikowe, bogate
prowadzący do wytworzenia FLO, nosi nazwę łańcucha i nieorgunicznego fosforanu (Pi). AG (+) w energię, Jeżeli odlączy się kolejna grupa fosforanowa,
oddechowego. Elektrony, które przechodzą przez luń- Zależność taką przedstawia prosty uklad mecha- p powstaje adenozynomonofostoran (AMP) - związek
ceuch oddechowy, traci znaczną część ich wolnej energii. niczny, Koło z przymocowanym ciężurkiem (ryc. 5.2 A) yć. 5.2. Przekazywanie eneigii mechanicznej o niskiej zawartości energii (ryc. 5.3).
Występująca w mięśniach kinaza adenylanowa umoż-
liwia odtworzenie ATP poprzez interakcję 2 cząsteczek
ADP, zgodnie z równaniem:
samoistnie obraca się w kierunku, w którym osiąga naj-
PROCESY niższy stem energetyczny. Ciężurek zajmuje najniższą ADP + ADP > ATP + AMP
ENDOERGICZNE z możliwych pozycję, wskazaną na ryc. 5.2 B. Ruch kola
glikoliza w kierunku odwrotnym jest energetycznie niekorzystny Standardowa wolna energia JG? hydrolizy każdego
oksydacyjna
i nie zachodzi samoistnie (ryc. 52 A). Na ryc 52C wiązania bezwodnikowego w AFP wynosi okolo 30 kJ/
dekarboksyk (
pirogronianu pokazano, że energetycznie korzystny ruch kola może mol. Ż powodu wysoko ujemnej wartości AG", ATP
tnięśni być wykorzystany do obrotu drugiego kola w kierunku i ADP są nazywane związkami bogatymi w energię.
energetycznie niekorzystnym. który nie móglby zajść Równolegle funkcjonują inne nazwy: związki boguto-
ulienianie octanu samoistnie. Sprzężenie dwu kół sprawia, iż energia jest energetyczne, wysokoenergetyczne lub makroergiczne.
w cyklu Krebsa | =
Ż s» syntezy przekazywana Z jednego z nich na drugie. Porównywalne wartości AG" mają reakcje hydrolizy in-
z U
V warunkach biologicznych najprostszym sposobem nych nukleotydów difosforanowych i trifosforanowych.
utlenianie ae JA na sprzężenie reakcji zużywających energię z reakcjami Ww tekście niniejszego podręcznika wiązania bogate
ketonowych + transport aktywny wytwarzującymi ener, ę są wspólne metabolity pośred- w energię są oznaczane linią falistą (—).
nie. Związki fosforanowe 0 bardzo wysokiej energii.
istnieją związki fosforanowe, których hydroliza cechu-
utlenianie a
neurotranemisja je się szczególnie wysoką wartością AG, wyż iż
ie reakcji poprzez wspólne w. przypadku hydrolizy ATP. Należą do nich: 1,3-bis-
ski -fostoglicerynian, fosłoenolopirogronian i fosfokreatyna
(ryc. 5.4).
PROCESY bwie reakcje chemiczne mają wspólne pośredniki, Wartość JG” reakcji hydrolizy tych związków wynosi
EGZOERGICZNE gdy produkt pierwszej reakcji jest substratem w następ- około 42 kl/mol, Nie mogą one jednak być bezpośredni-
nej reakcji: mi dawcami energii dla reakcji endoergicznych. Uczest-
niczą natomiast w syntezie ATP na drodze fosforyła-
AED > CHD cji substratowej. Proces ten polega na tworzeniu AFP
Br *
Ryc. 1. Przekazywanie energii chemicznej poprzez ATP DEN > NFZ. kosztem rozpadu związków o bardzo wysokiej energii.
Gi

67
=
ó
 Wytwarzanie energii w komórce Wytwarzanie energii w komóre

NH, potrzebnej do skurczu mięśnia. Bezpośrednim dawca

z
energii dla tego procesu jest ATP, lecz jego zasoby H,C—C
w komórkach mięśniowych wystarczyłyby załedwie na 3 X S-CoA
NTT e | do kilku sekund. ATP must więc być natychmiast acetyloS-CoA
. Q Q 9 odtwarzany. Doraźny mechanizm szybkiego odtwarza-
le N [I I! LE nia ATP polega na przenoszeniu re y. fosforanowej
N Hę—o—F-0 -p-o- po
z fosfokrcatyny na ADP. Reakcję tę katalizuje kinaza
O” Q7 O
|
HO p” p
kreatynowa.
|/0n
pałmitallo=S-CoA
DY za | adenozynotńiosforan (ATP) j
Fosfokreatyna + ADP e» ATP ++ kreatyna.
p o:
5.1.3. Inne związki bogate w energię N0—pPz0
O i-I
Wiązania tioestrowe pomiędzy siarką koenzymu A
Ryc. 5.5. Inne związki | karbamoilofosforan
i grupą karbonyłową reszty kwasu organicznego są tak
bogate w energię
że połączeniami bopatocnergetycznymi. Niektóre z nich
tworzą się kosztem rozpadu ATP do AMPi pirofosfo-
ranu (ryc. 5.5), Kwasy tUuszczowe w formie aktywnej,
jako acylo>S-CoA, mogą wlączać się zarówno do pro- wysokiej i niskiej energii. ADP sluży jako akceptor staci ciepla, które (jako najmniej uporządkowana forma
J
cesu fi-oksydacji, który jest szlakiem katabolicznym, jak grup fosforanowych ze związków zawierających fostoran energii) nie może być bezpośrednio wykorzystane do
i do syntezy estrów gliceralu lub estrów cholesterolu, i y wiązaniem bardzo bogatym w energię. Powsta- celów metabolicznych.
NH,
które to procesy są szlakami anabolicznymi. Tak więc je ATP, który z kolei może być dawcą grup fosforano- Niektóre komórki, na przyklad krwinki czerwone,
acylo—$-CoA jest kolejnym przykladem metabolitu wych dła innych składników komórkowych, tworząc fos- w ogóle nie posiadają mitochondriów. Nie mają zdol-

GL
A
sprzęgającego proces kataboliczny z procesem anabo- forany o niskiej energii. Tak więc ATP pełni ególną ności do utleniania substratów energetycznych do CO;
SZ licznym. W celu uproszczenia sposobu przedstawiania rolę przekaźnika energii. Nic ma bowiem w komórce i HO ani do produkcji ATP drogą fosforylacji oksyda-
N H HĘm opo” wzorów estrów fosforanowych i pirofosforanów. reszty innych mechanizmów, które mogłyby umożliwić prze- cyjnej. erpią energię jedynie z beztlenowej przemiany
0” kwasu fosforowego można zapisywać jako —P. difosta- noszenie grup fosforanowych, bezpośrednio z donorów gluk ancj glikolizą bezuenową, której tow: y
||
A OH HONJ | o ]
rany jako -P—P, Wifosforany jako -P—P—P. fosforan o bardzo wysokiej energii na akceptory o niskiej energii fosforylacja substratowa, połegająca na tworzeniu ATP
a A ; adenozynomonofosforan (AMP) | nieorganiczny jako Pi, a pirofosforan nicorganiczny ź pominięciem ATP. kosztem rozpadu innych zx ów osforanowych bo-
NZ i pana | jako PPL gatych w energię (fłosfoenolopirogronianu i 1,3-bis-fos
foglicerynianu).
Ryc. 5.3. Nukleotydy adeninowe o wysokiej (ATP, ADP) 5.1.4. Związki fosforanowe o niskiej energii 5.2. Miochondrium Mięsień sercowy, który powzebuje dużo energii do
i niskiej (AMP) energii wiązania reszt fosłoranowych utrzymani: jego c” mości skurczowej, zawiera duża mi-
Inne melabolity zawierające grupy fosforanowe ce- Mitochondrium lo organella komórkowa pelniąca tochondriów, Zajmują one około polowy objętości cyto-
chują się niską zawartością cnergit. Bezwzględna war- rolę generatora energii. Przetwarza energię chemiczną plazmy. Równie bogate w mitochondria są komórki wą-
Fosforylacja substratowa nie jest związana z funkcjo- tość AG” reakcji ich hydrolizy wynosi poniżej 17 kJ/mol. zawarłą w substratach energetycznych w energię bcz- trobowe, będące miejscem licznych procesów syntczy,
nowaniem lańcucha oddechowego. Jest to drugi (obok Do nich należą przede wszystkim estry fosloranowe wodnikowych wiązań pirofosforanowych ATP. Tylko wymagających energii w postaci ATP. Jedna komórka
fosfarylacji oksydacyjnej) mechanizm tworzenia ATP, glicerolu, inozytolu, aminaalkoholi, cukrów prostych la postać cnergii jest użyteczna do napędzania reakcji wątrobowa zawiera od 500 do 2000 mitochondriów,
szczególnie ważny dla komórek o metabolizmie beztle- oraz wszystkie nukleotydy monofostoranowe. Niektóre endoergicznych. Oczywiście tylko część energii wyzwo- Lańcuch transportu elcktronów, zlokalizowany
nowym. z nich przedstawiono na ryc. 5.6. lonej podczas utleniania substratów energetycznych ma- w wewnętrznej błonie mitochondrialnej, jest wspólnym
ATP zajmuje pośrednią pozycję na skali bioenerge- gazynuje się w postaci ATP. Reszta rozprasza się w po- szlakiem, poprzez który elektrony pochodzące z róż-
tycznej pomiędzy związkami fostoranowymi o bardzo

—O—A—O0—IE
DOSEO)
c l H=G"0H HCO HhK o
0-P-o7 20
- Śo- 9 m
HG N—G-G-0-P-0
I I H

| 0 PO

6
H-C-OH O f0-P-0 HA H- 9 HC HH

D— ZO
l

o
HC-0—P-07 CH, 07 H7
-

| o 4 Ryc. 5.6. Przykłady

głukozo-6-fosforan giicerolo-3-losloran fosfocholina
1,3-bis-fosfoglicerynian | | | fosfoenolopirogronian | | fosfokreatyna Ryc. 5.4. Związki fosloranowe o bardzo związków fostarano-
| wych o niskiej energii
wysokiej energii

68 69
 Wytwarzanie energii w komórce
nych substratów energetycznych przechodzą na tlen.
"Transport" elektronów i synteza ATP drogą fosforylacji
oksydacyjnej zachodzi we wszystkich komórkach zawie-
rających mitochondria.
5.2.1. Błony mitochondrialne
Mitochondrium jest otoczone dwiema blonami bial-
kowo-lipidowymi, rozdzielonymi przez przestrzeń mię-
dzybłonową. Wnętrze mitochondrium wypełnia macierz
mitochondrialna, obfitująca w liczne cnzymy (ryc. 5.7).
Zewnętrzna błona mitochondrialna jest zbudowana
z lipidów i bialek występujących w relacjach ilościo-
wych 1: Zawiera pewne enzymy, jak monoaninook-
za, kydroksyłaza kinureninowa, kinaza nukleotydów
oranowych, fosfolipaza AA kilka innych. Będą one
omówione w kolejnych rozdziałach. Błona ta posiada
pory pozwalające na swobodne wnikanie do przestrzeni
międzybłonowej większości jonów i małych cząsteczek
(ryc. 5,7).
Wewnętrzna błona mitochondriulna jest nieprzepusz-
czalna dla większości jonów, np. FI”, Na”, KT i ma-
tych cząsteczek, jak: ATP, ADP, pirogronian czy kwasy
tluszczowe, Istnieją wyspecjalizowane przenośniki, prze-
mieszczające niektóre jony lub cząsteczki w poprzek tej
błony, opisane w rozdz. 32. Wewnętrzna blona mito-
chondrialna jest szczególnie bogate w bialka. Stanowią
zewnętrzna błona
mitochondrialna
=
N
macierz
mitochondrialna,
miejsce fi-oksydacji —_
kwasów tluszczowych,
oksydacyjnej dekarboksylacji
pirogronianu i cytdu Krebsa * M
I FM j
| +C0Qf
b, Cy, ©. A, 83 — symbole cylochramów
byc. 5/7. Schemat budowy miłochondrium
70
one niemal 80% ich masy. Połowa z nich uczestniczy
w. transporcie elektronów i w fostorylacji oksydacyjnej.
Wśród białek enzymatycznych wewnętrznej błony mi-
tochondriałnej występują między innymi: cytochromy b,
c, cp a + ay, dehydrogenaza burszynianowa, dehydroge-
naza. f-hydroksymaślanowa oraz bialka przenośnikowe
opisane w rozdz. 32.
Wewnętrzna błona mitochondrialna jest silnie po-
fałdowana. Fałdy te noszą nazwę grzebieni mitochon-
dridłnych. Powodują one zwielokrotnienie powierzchni
tej blony. Pa wewnętrznej stronie wewnętrznej błony
mitochondrialnej występują kuliste twory, wystające
w kierunku macierzy mitochondrialnej, Taką postać
przybiera syntaza ATP (ryc. 5,7).
5,2.2. Macierz mitochondrialna
Macierz mitochondrialna jest żelem wypelniającym
wnętrze mitochondrium. Dominującym składnikiem
macierzy są białka (okolo 50%), «u wśród nich liczne
enzymy uczestniczące w udenianiu pirogronianu, ami-
nokwasów, kwasów Huszczowych i metabolitów cyklu
kwasów trikarboksylowych oraz enzymy katalizujące
niektóre reakcje syntezy mocznika 1 hemu. Ponadto
macierz zawiera NAD” I FAD, które są przenośnikami
wodoru oraz ADP i fosłoran nieorganiczny (Pi) — po-
trzebne do syntezy ATP. Na szczególną uwagę zasługuje
, SJ
U: międzyblonowa
N
s
NN l ADP ATP;
SE
grzebienie N
* A Ż
MAD” mitochondriałne
wewnęlrzna biona
opi mitochondrialna
syntaza ATP
łańcuch transportu
elektronów
[akt, iż macierz mitochondrialna zawiera także kwasy
nuldeinowe (zarówno DNA, jak i RNA) oraz rybosomy,
co umożliwia syntezę niektórych bialek w tych orga-
nellach.
5.3. Organizacja lańcucha oddechowego
Pierwszym akceptorem atomów wodoru odlączanych
od substratu jest najczę: NAD*, kolejnym FMN,
następnym koenzym Q. PÓlząwszy od tego ostatniego
dalszy transport elektronów zachodzi niezależnie od
transportu protonów. Elektrony przechodzą poprzez
cytochrom b, cytochrom cj, cytochrom © oraz cytochrom
da + dz na ten. Powstaje anion ienkowy O”, który
wiąże się z dwoma protonami, tworząc cząsteczkę wody
(ryc. 5.5).
Łańcuch oddechowy jest sprzężony w trzech miej-
ścach z reakcjami fosforylacji, w których ADP wiąże
Pi, tworząc ATP. Dlatego transport jednej pary ato-
mów wodoru z substratu na tlen przy udziale NAD*
dostarcza 3 cząsteczek ATP. Niektóre substraty (bursz-
tyniun, acylo—S-CoA) są utleniane przez dehydroge-
nazy zależne od FAD. Pierścienie dimetyloizouloksa-
zyny wiążą dwa atomy wodoru, przekształcając FAD
w FADH. W kolejnym etapie 2 atomy wodoru są
przekazywane z FADFh bezpośrednio na koenzym Q,
z. pominięciem NAD" 1 FMN, a tym samym. miejsca
ADP+Pi ATP
X — substrat uiloniony
XH, > substrat zredukowany
5.8. Ogniwa lancucha oddechowego sprz
Wytwarzanie energii w komórce
pierwszej fostoryłacji. Z. tego powodu reakcje utlenia-
nia, zachodzące z udziałem FAD, dostarczają jedynie
2 cząsteczek ATP w przeliczeniu na parę atomów wo-
doru (ryc. 5.8).
5.3.1. Składniki tańcucha oddechowego
Wszystkie elementy skladowe łańcucha oddechowe-
go, z wyjątkiem koenzymu Q, są białkami. Niektóre
z nich są enzymami (delydrogenazy, cytochromy), inne
sy białkami nieenzymatycznymi, zawierającymi centra
żelazowo-siarkowe o różnej budowie. Najprostszą for-
mą takiego centrum jest Fe:S, w którym atom Fe two-
rzy kompleks z 4 atomami S$, należącymi do czterech
reszt cysteiny wchodzących w skład białka. Druga po-
stać jest określana symbolem Fes:S2, zawiera 2 atomy
Fe. Każdy z nich jest skompleksowany z 2 atomami $
reszt cysteiny i 2 cząsteczkami siarczku nieorganicz-
nego. Trzecia postać (rzadko występująca) o symbolu
Feą:54 zawiera 3 atomy Fe połączone z 4 atomami S$
reszt cysteiny i 4 cząsteczkami siarczku nieorganicz.
nego, uformowane w strukturę o kształcie sześcianu.
Postać czwarta o symbolu Fe4:$, zawiera 4 atomy Fe
połączone z 4 cząsteczkami siarczku nieorganicznego
id atomami S$ reszt cystelny (ryc. 5.9). Jon Fe” i
zawarty w centrach żelazowo-siarkowych pośredniczy
w przekazywaniu elektronów pomiędzy FMN a koen-
ADP+Pi ATP ADP+Pi ATP
żorie z reakcjami fosforylacji oksydacyjnej (pominięto cyłochrom cy)
i
 Wytwarzanie energii w komórce Wytwarzanie energii w komórce

Skutek sumaryczny reakcji jest taki, iż pierścień kwa-

białko
>
dehydrogenazy NADH
za
Cys-— 8 NA
> 8 54
re
!
I
i I | i
| I | i
| Fo----|-- $
I I | ł
I 4
l przenoszone do deliydrogenazy NADH, kompleksu gn-
Ryc. 5.9. Schemat budowy centrum żelazowo-siarkowego
związanego z dehydrogenazą NADH
zymem Q oraz pomiędzy cytochromem b a cytochro-
ME Ch.
Wszystkie cytochromy posiadają pierścień porfiryno-
wy (hem C lub hem A) z jonem Fe7"**, a cytochrom
a + aą zawiera dodatkowo jon Cu*7*.
NAD* Liczne dełydrogenazy współdziałają z NAD”.
Uileniają substraty odłączając od nich pary atomów
wodoru i dzieląc je równocześnie w bardzo szczegól-
ny sposób, Jeden z alomów wodoru jest w całości wią-
zany przez pierścień kwasu nikotynowego, zawartego
w NAD”, Następuje zanik jednego z podwójnych wią-
zań. Natomiast drugi atom wodoru dysocjuje na clek-
tron i proton. Elektron wiąże się z atomem azotu
w pierścieniu kwasu nikotynowego i zobojętnia jego
ladunek dodatni (ryc. 5.10), natomiast proton uwalnia
się do środowiska reakcji. Przebieg procesu utleniania
su nikotynowego wiąże jedli proton i dwa elektrony i
PA C-NH ZMZH ++2x287 a i
(H* + 267), zamieniając NAD* w NADH, czyli tak
jakby NAD” związał jon wodarkowy o ładunku ujem-
nym (HU), czyli (HI + 2e7). Pelny wzór strukturalny
NO
NAD? przedstawiono w rozdz. 4.il na ryc. 4.18, na- N
tomiast na ryc. 5.10 przedstawiono przekształcenia za- |
u — Cys
chodzące w pierścieniu kwasu nikotynowcgo w wyniku
> NAD* NADH + H*
redukcji NAD” do NADH oraz związane z tym zmia-
I ny spektrum. absorpcji Światła: ultrafioletowego. Para
I
I
elektronów (2e”) związana z NADH i przekazywana
na kolejne ogniwa lańcucha oddechowego nosi nazwę
równoważnika redukcyjnego.
Dehydrogenaza NADH. Wolny proton (H*) oraz
jon wodorkowy (H* + 2e7), zawarty w NADH są
Ryc. 5.10. Zmiana struktury
zymatycznego zawartego w wewnętrznej błonie milo- pierścienia kwasu nikotynowego,
chondrialnej. Kompleks ten zawiera trwale związaną towarzysząca jego przejściti
z formy utlenionej - występującej
cząsteczkę flawinomononuklcotydu (FMN), który wiąże
w NAD”, w poslać zredukowaną
H" + 2e” pochodzące z NADH oraz H* pochodzący ze - występującą w NADH. Przedsta- 260 300 da
środowiska reakcji (łącznie: 2H" + Że”), Efekt jest laki. wiono zmiany absorpcji światła dlugość fali (nm)
jakby cząsteczka FMN przyłączyła 2 atomy wodoru, UV towarzyszące temu procesowi.
przechodząc w FMNH. Delydrogenaza NADH zawiera W następstwie redukcji pierścienia —— NAD"
kwasu nikotynowego pojawia się
kilka atomów żelaza sparowanych z siarką, tworzących pa NADH + H*
nowy szczyt absorpcji przy 340 nm
centrum żełazowo-siarkowe. Enzym ten przenosi 2 ato-
my wodoru na następne ogniwo łańcucha oddechowe-
go — koenzym O. Pelny wzór strukturalny FMN i FAD
przedstawiono w rozdz. 4.1l na ryc. 4.19. Natomiast
na ryc. 5.11 przedstawiono przekształcenia zachodzące
w pi eniach dimetyloizoałloksazyny w wyniku reduk-
cji FMN do FMNHI lub FAD do FADHH oraz związane
z tym zmiany w spektrum absorpcji światla ultraliole-
towego.
Dehydrogcnaza NADFI może utleniać także NADPH,
ałe czyni to z malą wydajnością. W razie metabolicznej
konieczności odzyskania NADP* funkcjonuje wransływ-
drogenaza, która w sposób odwracalny przemieszcza
równoważniki redukcyjne z NADPH na NAD”. zgod-
nie z równaniem: dimetyloizoalloksazyna dimetyloizoałloksazyna
utleniona zredukowana
NADPH + NAD” «> NADP* + NADH.
A
W ten pośredni sposób NADPH może być utleniany
przez lańcuch oddechowy.
Koenzym Q. czyli ubichinon (nazywany lak ze

absorbancjea
uwodornionego substratu (XF) przez NAD” przyjęto względu na jego powszechne występowanie w przyro-
zapisywać w sposób następujący: dzie), jest związkiem zawierającym pierścień chinono-
0.5 -F
wy, polączony z długim lańcuchem izoprenoidowym.
XH; + NAD” > X + NADH + H*, W skład tego lańcucha wchodzi od 6 do 10 jednostek
izoprenowych (ryc. 542). Właściwym przenośnikiem
W wielu przypadkach reakcji oksydoredukcji, zacho- pary protonów i elektronów (2H1" + 2e7) jest pierścień 340 380 420 460 500
dzących z udziałem NAD*/NADH + H*, w ogóle nie chinonowy, Dlugi hydrofobowy lańcuch izoprenoidowy
wymienia się H* jako uczestnika reakcji, traktując jego umożliwia zakotwiczenie koenzymu © w lipidowej war- —— FMN lub FAD długość fali (nn)

obecnoś ako rzecz oczywistą. Taką up. czoną formę stwie wewnętrznej błony mitochondrialnej, Koenzym Q - - - - FMNH, lub FADH,
zapisu stosują także liczne podręczniki biochemii: może przejmować atomy wodoru zarówno Z FMNHB,
jak 1 z FADFR. Ubichinon przechodzi w ubihydrachi- Rye. 5.11. Zmiana struktury pierścienia dimetyloizoalloksazyny towarzysząca przejściu FMN w FMNEK lub FAD w FADHp.
XHh + NAD” >» X + NADH. non. Na ctapie koenzymu O kańczy się wspólny szlak W wyniłar redukcji pierścienia znika szczyl absorpcji przy 450 nm

12 73
 Wytwarzanie energii w komórce
O
H;C—0_ Z CH,
A atom Fe, co zapobiega bezpośredniemu wiązaniu dlenu
| |
|
CH,
HC
—0 W (CHz= CH=C— CH,)Fl
O większość cytochromów. Jedynie cytochrom a -+ a; jest
Ą Cytochrom © jest białkiem złożonym ze 103 reszt
2H' 26
H;C—0
CH,
EH CH=C—CH,),H
yc. 5.12. Koenzym Q (ubichinon) w formie utlenionej (A)
i zredukowanej (B); (n = 6 do 10)
transporni protonów i elektronów. Dalsze etapy,
dzące z udzialem cytochromów, polegają na przemiesz-
czaniu pojedynczych elektronów pomiędzy kolejnymi
ogniwami łańcucha oddechowego.
Cytochromy (cyt.) są bialkami o niewielkiej masie
cząsteczkowej, od 13 do 22 kDa. Każdy z nich w
sieczkę hemu, zawierającą jon Fe". W przeciwień-
stwie do hemut zawartego w hemoglobinie lub w mio-
globinie, żelazo cytochromowe jest latwoI odw
utleniane i redukowane z Fe" do Fe** i odwrotnie.
Dzięki tej właściwości cytochrom stają się na przemian
dawcami | akceptorami elckironów w lańcuchu odde-
chowym. Funkcjonują w następującym porządku:
CoQ -- cyl. b 2 cyl Gy > 2 CYL C >>
+ 2 cybodr Bo nz >> 150».
Hem występuje w cytochromach w kilku odmianach.
Cytochrom b zawiera hem B. który występuje także
w hemoglobinie 1 mioglobinie. Jego budowa jest opi-
sunia w rozdz, 21.1. i przedstawiona na ryc. 21.2. W cy-
tochronie © i c; występuje hem € (ryc, 5.13), a w cyto-
chromie a ++ ax występuje hem /A (ryc. 5.144),
Jon Fer AB zawarty w hemie tytochromów fest
połączony sześcioma wiązaniami koordynacyjnymi 2
atomami innych pierwiastków. Cztery z nich wiąż ą Fe
z nomami azolr zawartymi pierścieniach pirolo-
wych hemu, dwa pozostałe wiążą Fe z białkiem enzy-
matycznym, W ten sposób zostają wyczerpane wszystkie
możliwości wytwarzania wiązań koordynacyjnych przez
przez cytochromy i przeciwdziała wiązaniu inhibitorów
łańcucha oddechowego (cyjanku, azydku, CO) przez
HC
podatny na działanie tych inhibitorów.
aminokwasowych. Wykazuje daleko idącą homologię „0
I
- CH; ż CH——— | ——C—8-
I
Cys')
Tae”
sekwencji aminokwasowej, nawet pomiędzy gatunka-
mi odległymi w systematyce biologicznej. Jest jedynym HC= —=CH CH,
cytochromem dobrze rozpuszczalnym w wodzie i łatwo
poddającym się procedurom izołacji bialek. Pozosta-
le cytochromy są trwale wbudowane w strukturę wye- (H, CH,
wnętrznej błony mitochondrialnej, Trudno je wyizolo- CH,
290-
wać io Ryc. 5.13. Hem C występujący
Hem zaw urty w cyłochromie e (hem C) jest zespoło- w. cytochromie c, związany kowa-
lencyjnie z białkiem enzymatycznym
ny z apoenzymem dwoma wiązaniami kowalencyjnymi. poprzez siarkę reszt cysteiny
Grupy winylowe hemu reagują z dwiema grupami -SH
bialka enzymatycznego, tworząc kompleks wskazany na
ryc. 5.13. Następuje przemieszczenie atomów wodoru
z grup -SPE dwu reszt cysteinylowych w pozycjach 14 lis a , QH T 1,
i 17 do atomów węgla dwu grup winylowych. Dwa ato-
my siarki wspomnianych reszt cysteiny wytwarzają dwa CH, HÓ— CH, | (CH CH=C—CH 1), H
wiązania z atomami węgla zawartymi w przeksztalco-
nych grupach winylowych hemu. Jest to przyklad trwa-
lego wiązania apoenzymu z grupą prostetyczną.
Cyochrom a + ag jest końcowym ogniwem w lań- p—CH,
cuchu transportu elektronów. Przekażuje elektrony H
na tlen cząsteczkowy, W tym miejscu elektrony, tlen
cząsteczkowy I wolne protony wiążą się, wytwarzając
QOC—CH;" -—CH=CH,
cząsteczkę FLO. Cyrochrom a ++ aj uczestniczy w two-
rzeniu niżej opisanego kompleksu oksydoredukcyjnego
IV, zwanego lukże oksydazą cytochromową. Sklada się
z 6 podjednostek. Wśród nich występują 2 podjednost- kyc. 5.14. Hem A występujący
ki a i 4 podjednostki az. Każda z nich wiąże cząsteczkę w „cyłochromach ai ay. Nie tworzy
hemu A, różniącą się od hemu B występującego w he- ałencyjnych z bialkiem < Metto'
moglobinie 1 mioglobinie oraz hemu C występującego enzymalycznym, a jedynie wiązania
koordynacyjne z resztami wskaza-
w cyrochromie c. W pozycji C” pierścienia porfirynowe- nych aminokwasów
g0 Zi pa grupy winyłowej występuje długołańcucho-
wy (170), hydroksylowany podstawnik z trzykrotnie
powlarzującą się jednostką izoprenową. W pozycji C”
zamiast grupy metylowej występuje grupa formylov
Hem A (w odróżnieniu od hemu C) nie tworzy wi
kowalencyjnych z białkiem enzymatycznym. Wiąże 5.3.2, Kompleksy tańcucha oddechowego Kompleks I Oksydoreduktaza NADH: ubichinon
zarówno Z cwochromeni a, jaki z eytochwomem a; je- mitochondriów (dehydrogenaza NADH) zawiera trwale
dynie poprzez wiązania koordynacyjne (ryc. 5.1).
związaną cząsteczkę FMN, która wiąże
Cyochrom a i cytochrom a są właściwie identyczny dwa atomy wodoru (2HI* + 2e7), prze-
mi bialkami. Każdy z nich ma ten sam koenzym (hem Składniki lańcucha oddechowego, zawarte w we- chodząc w FMNEbh. Zawiera bialka
A) i lo samo bialko enzymatyczne, u różnią się jedynie wnętrznej błonie mitochondrialnej, są zgrupowane
Fe:5. Przenosi atomy wodoru na na-
mikrośrodowiskiem, jakie każdemu z nich stwarza nieco w pięć kontpłeksów, zwanych kompłeksumi lańcucha
stępne ogniwo lańcucha — ubichinon.
odmienna lokalizacja w wewnętrznej błonie mitochon- oddechowego mitochondriów. Są one oznaczane cylra-
KompleksI jest sprzężony z reakcją
driałnej. Z. lego powodu różnią się one wartościami ni- mi rzymskimi od I do V. Kompleksy I do IV zawierają fosforylacji.
żej opisanych standardowych potencjałów redukcyjnych fragmenty lafeuela oddechowego. natomiast kompleks Kompleks I Oksydoreduktaza bursztynian: ubi-
— [ip (tab. 5.1). NV jest widzą ATP (ryc. ŻA5 1 5.16). chinon uczestniczy w utlenianiu
75
 Wytwarzanie energii w komórce Wytwarzanie energii w komórce

Tabela 5.1. Standardowe potencjały redukcyjne (Ep) niektórych biologicznych par

oksydacyjno-redukcyjnych,; uszeregowane od najbardziej ujemnego
do najbardziej dodatniego. Symbolem n oznaczono liczbę elektronów
uczestniczących w reakcji

Utleniacz Reduktor n | Eg, V

octan + CO + 2H* pirogronian + LO 2 -0,70

6H (lub 4H*)
bursztynian + COz + 2H" «-ketoglutaran + HO 2 0,67 f.
0 <

(lub 4H")
kwas octowy + 2H" aldehyd octowy + FO 2 0,60 A. G

O O” 1 -0,45 E7 8
o c
Ś w
2H* Hp 2 0,12
pirogronian + GOz +- H* jabłczan 2 -0,33

NAD” + H* NADH 2 -0,32

NADP* + H* NADPH 2 -0,32
FMN (związany z enzymem) + 2H* FMNkiz (związany z enzymem) 2 —0,30

mitochondriów
dehydroliponian + 2H* dihydroliponian wo —0,29 Ą
1,8-bis-fosloglicerynian + 2H" aldehyd 3-fosfoglicerynowy + PI 2 --0,29

| |
glutation (utleniony) + 2H* 2 glutation (zredukowany) 2 -0,23
FAD + 2H* FADHa 2 -0,22

Kx ompleks
+

lańcuch : oddechowego
aldehyd octowy -+ 2H* etanol 2 -0,20 TE
Na |

IV
"GN
pirogronian + 2H" młeczan 2 -0,19

szczawiooctan +- 2h” jabiczan 2 -0,17 4

Ę ( i

tu
a-ketoglutaran + NH” + 2H" głutaminian + HO 2 -Q,14

j
kompleks 'Cyt C
Z „
fumaran + 2h" bursztynian 2 0,03 A

* [Ż

U
GoQ + 2H* GoQFla 2 0,04

r Kompiesksy
cytochrom b (Fe**) cytochrom b (Fe?*) 1 0,07 4

askorbinian 2 0,08 i. -L
dehydroaskorbinian + 2h"

!
ON

„1 Z.
cytochrom c, (Fe3") cytochrom c, (Fe”*) 1 0,23
i
cytochrom c (Fe**) cytochrom c (Fe**) 1 0,25

Iumaran
l
cytochrom a (Fe**)

dl
cytochrom a (Fe**) 1 0,29 0)

maceczczh
4

1
3
Y0z + FŁO HąO2 2 0,30 WD

CoQ
O. —

40 i
cytochrom ag (Fe?*) cytochrom aą (Fe?*) 1 0,55 E

bursztynian
O

mia

/
R<
Fe3" Fe”" 1 0,77

(i
l
Da + 2h" HO 2 0.82

I kompleks
I

Cyt. C - cytochrom ©
bursztynianu. Jest kompleksem białka Kompleks IV Oksydoreduktaza zredukowany cy-
enzymatycznego: deliydrogenazy bursz- tochrom cztlen. Zawiera cytochronty:

!
tynianowej z FAD oraz bialek Fe:S. a i ag. Przekazuje elektrony ze zredu-
Przekształca ubichinon w ubihydrochi- kowanego cytochromu c na tlen. Jest
non. sprzężony 2 reakcją fosforylacji. Zwany
Kompleks II Oksydoreduktaza ubichinol: utlenio- jest także oksydazą cytochromową.
ny cytochrom c. Zawiera cytochrom b, Kompleks V Syntaza ATP. Liczne elementy skła-
bialka Fe:S oraz cytochrom cy. Jest dowe tego kompleksu są zgrupowane
sprzężony z reakcją fosforyłacji. w 2 domenach: Fy i F,. Domena Fq

76 17
 Wytwarzanie energii w komórce Wytwarzanie energii w komórce

go tlenu (stosunek P:O) wynosi 3. Utenienie substratu 5.4.1. Pary oksydacyjno-redukcyjne

kompleks | przez dehydrogenazę zależną od FAD i kolejne ogniwa
łańcucha oddechowego pomija miejsce pierwszej foslo- Utlenianie (utrata elektronów) przez jeden z meta-
ryłucji 1 dostarcza jedynie 2 cząsteczek ATP. Stosunek balitów jest zawsze połączone z redukcją (pobieraniem
NADH*H"_ | FMN., „Fe”S. _ GoQ P:O wynosi 2. elektronów) przez inny metabalit. Na przyklad utlenia-
Y Y N niu NADH do NAD” towarzyszy redukcja FMN do
FMNPHh. Taką reakcję oksydoredukcji można zapisać

NAD" *
ZNINNEASIEZAN
FMNH;” "Fe S” * CoQH,
5.3.3. Inhibitory transportu elektronów jako sumę dwu reakcji: odrębnej reakcji uieniania
i odrębnej reakcji redukcji (ryc. 5.18). NAD? i NADH
tsinieją substancje hamujące w sposób wybiórczy tworzą parę oksydacyjno-redukcyjną, podobnie jak
kompleks Il transport elektronów przez określone ogniwa lańcu- FMN i FMNth, Pary oksydacyjno-redukcyjne różnią się
cha oddechowego. Hamują one przepływ elektronów tendencją do utraty elektronów. Tendencja ta jest cha-
bursztynian a . FAD 7 Fe”'8 A _ GoQ poprzez wiązanie się z pewnymi ogniwami lańcucha, rakterystyczną cechą każdej pary I może być wyrażana
p DA nę
blokując reakcje oksydoredukcji. W tej sytuacji wszyst- jako standardowy potencjał redukcyjny (5), mierzony
Y Y Y
kie przenośniki elektronów, poprzedzające miejsce bło- w waltach.
/ N R , / ię kady, są w pelni zredukowane, natomiast przenośniki
fumaram * FADH, 7Fe"8*% *CoQH, usytuowane po miejscu błokady są w pełni udenione.
5.4.2. Standardowy potencjał redukcyjny (Eg)
Ponieważ łańcuch transportu elektronów jest ściśle
sprzężony 2 reakcjami, w których powstaje ATP, zaha-
Standardowy potencjał redukeyjny (Eg) różnych par
mowanie transportu elektronów równocześnie hamuje
oksydacyjno-redukcyjnych może być uszeregowany od
syntezę ATP. Substancjami takimi są między innymi:
najbardziej ujemnego do najbardziej dodatniego. Im
mytał i rotenon — hamujące przepływ eleklronów
bardziej ujemny jest Ey, tym większa jest tendencja re-
z. FMN na kocnzym Q, untymycyna — hamująca prze-
dukującego skladnika pary oksydacyjno-redukcyjnej do
kazywanie clektronów z cyfochromu b na cytochrom c
utraty elektronów. Im bardziej dodatnia jest wartość
oraz cyjanek, Uenek węgla I azydek — hamujące funkcję Ey, tym większa jest tendencja składnika udeniającego
oksydazy cytochromowej (ryc. 547). tej pary do przyjmowania elektronów. Dlatego prze-
plyw elektronów następuje od pary o bardziej ujem-
nej wartości Ey do pary a bardziej dodatniej wartości
zwalżnie energii podczas Ey. Wartości E, niektórych par oksydacyjno-redukcyj-
wansporiu elektronów nych tańcucha oddechowego są przedstawione w tab.
5.1. Zmiana wartości standardowej energii swobodnej
dransport elektronów przez lańcuch oddechowy (4G7) pozostaje w relacji do zmian Ep, co przedstawia
ż akiwcy elektronów (reduktor) na akceptor elektronów poniższe równanie:
(utleniacz) wiąże się z uwalnianiem energii. Elektrony
kompleks V (synlaża ATP)
są Iransportowane w różnej postaci: jako jony wodor- AG" = -nFdEy,
kowe (FT, czyli HT + 2e7) z substratu na NAD”, jako
ADP + Pi ————— ATP pary atomów wodoru (2FF" + 2e7) na FMN, FAD i ko- gdzie: n = liczba przenoszonych elektronów (I dla
cnzymr Q oraz w postaci wolnych elektronów (e7) na cytochromu, 2 dla NADH, FADH, ko-
Ryc. 5.16. Reakcje zachodzące cytuchromy i Uen czą teczkowy, enzynut QH)
cyt. — cytochrom, oks. — ulieniony, red. — zredukowany
w. poszczególnych kompleksach tań-
cucha oddechowego mitochondriów

jest wbudowana w strukawę wewnętrz Każdy przenośnik pobiera elektron od dawcy i prze-
nej hlony mitochondrialnej. Zawiera kazuje go biorey, czyli następnemu przenośnikowi za- amytal
1 antymycyna azydek
rolenon
| podjednostkę a. 2 podjednostki b waren w luńcuchu oddechowym. Końcowym akcep-
oraz zmienną lezbę (9-12) podjedno- lorem pary elektronów staje się atom tlenu. Pówst
stek e. Tworzy kanal do Waaslokacji jacy jom O7 wiąże dwa protony. przechodząc w czą-
Da Da a” że” 2e 2e że”
protonów w poprzek wewnętrznej blo- steczkę FlzQ). Proces ten zużywa większość tlenu pobie-
JH NAD 20, FMN---28> COQ - >2cyt. b” *, Zcyl. c b» Zcyt. ara, 50,
ny mitochondrialnej. Domena Fr jest ranego przez organizm. V
ATP
Y
ATP
V
ATP
usytuówana poza bloną (lecz jest z nią Jak przedstawiono na ryc. 5.5, transport jednej pary
związana). Składa stę Z 3 podjednostek auomtów wodoru z substrat przez dełydrogenaze zueż-
— substrat zredukowany
u, 2 podjednostek ft oraz z podjedno- ną od NAD” i kolejne ogniwa lańcucha addechoówe-
stek y Bie (pa jednej). Syntetyzuje go na atom Ienu wi 4 powstaniem 3 cząsteczek
ATP 3 ADP 1 fosloranu hieorganicz ATP, przy zużyciu 3 czysteczek nieorganicznego fosto- ony schemat iransportu elektronów ż substratu na tlen ze wskazaniem inhibitorów tego pracesu oraz
ego. ranu. Stosunek mołowy zużytego fosforanu do zużyte-

78
 Wytwarzanie energii w komórce
Wytwarzanie energii w komór

NADH jest „hojnym” dawcą, a tlen cząsteczkowy jest
„chciwym” biorcą elektronów. Jednak przepływ elck-
tronów z NADH na tlen nie prowadzi bezpośrednio c rylacji przy zachowaniu transportu elektronów przez
do syntezy ATP. Mechanizm sprzężenia transportu
elektronów przez łańcuch oddechowy z syntczą ATP,
zachodzącą drogą wiązania nicorganicznego fosforanu
przez ADP. jest przedmiotem kilku hipotez. Najbardziej
przekonującą wydaje się niżej przedstawiona teoria che-
NAD*a-— 0» FMNHp miosmotyczna (Peter Mitchell, 1969),
Teoria ta zaklada, iż kompieksy I ,MEGTV pełnia
funkcję pompy protonowej. Transport elektronów przez
łańcuch oddechowy jest sprzężony z przemieszczaniem
i komponenty składowe powyższej reakcji protonów (H*) w poprzek wewnętrznej blony mito-
uwzględniające 2 pary oksydacyjno-redukcyjne chondrialnej, z macierzy w kierunku przestrzeni mię-
dzyhlonowej.Zakłada się, iż przeniesieniu jednej pary
clekironów z NADH na atom tlenu towarzyszy prź >
NADH + Htc - EMN + 267+ 2H* mieszczenie 3 par protonów na zewnętrzną powierzch-
nię wewnętrznej blony mitochondrialnej. Proces ten
wytwarza gradient elektryczny i gradient pH po oby-
dwu stronach wewnętrznej blony mitochondrialnej.
NAD* + 267 + 2H* <=" >> FMNH? wnętrzna strona błony staje się bardziej dodatnio nala-
dowana niż strona wewnętrzna. Po stronie zewnętrznej
pary oksydacyjno-redukcyjne wytwarza się niższe phl niż po stronie wewnętrznej.
Energia generowana przez gradient protonów napędza
Eg = -0,32 V Eg = -0,30 V syntezę ATP. Proces ten jest katalizowany przez kom-
płeks chzymatyczny, zwany suazą ATP.
toria chemiosmotyczna zaklada, że protony prze-
Ryc. 5.18. Reakcja utleniania NADH przez FMN z uwzględ-
niesione na zewnętrzną stronę wewnętrznej błony mu-
nieniem par oksydacyjno-redukcyjnych
tachondrialnej wracają do macierzy mitochondrialnej
poprzez kanal w cząsteczee swadzy APP. Wyzwala ta
cnergię pozwalającą na wytworzenie wiązania bcz-
Fo =stala Faradaya wodnikowego pomiędzy ADP i PL co rozladówuje
„AEp = Ep pary akceptującej elektrony minus równocześnie gradient clekiryczny i gradiem pH po
i
cjonowanie lańcucha oddechowego, ustaje fosforylacja
oksydacyjna. Możliwe jest jednak zahamowanie fosfo-
lańcuch oddechowy. Zjawisko to nosi nazwę rozprzę:
żenia fosforyłacji oksydacyjnej. Jest ono wywolywane
przez substancje, które zwiększają przepuszczalność we-
wnęfrznej błony mitochondrialnej dla protonów. Wła-
ściwości takie posiadają przede wszystkim słabe kwasy
aromatyczne. Na przyklad 2,4-dinitrofenol, substar
o właściwościach lipofilowych, latwo wbudowuje
w strukturę lipidową wewnętrznej błony mitochondria
nej. umożliwiając Uransport protonów zgodnie z gra-
dientem ich stężeń. Prowadzi to do natychmiastowego
rozładowania gradientu protonów po obydwu stronach
wewnętrznej błony mitochondrialnej. W tej: sytuacji
transport elektronów przez łańcuch oddechowy zachodzi
prawidłowo, lecz nie prowadzi do powstania gradientu
protonów. Energia uwalniana przez ansport elektro-
nów nie może napędzać syntczy ATP, lecz rozpra się
Że- w postaci ciepla. Podobny efekt wywierają dikumarol,
wysakie stężenia tyroksyny (hormon tarczycy) lub duże
dawki leków z grupy salicylanów (np. aspiryny).
Rozprzężenie fosforylacji oksydacyjnej sprawia, iż
substraty energetyczne utleniają się, lecz nie towarzy-
zy temu powstawanie ATP. Postępującemu zużyciu
ATP. przez komórkę nie towarzyszy jego odtwarzanie.
Małeje ilość ATP, rośnie ilość ADP, Malejąca wartość
stosunku ATPZADP jest sygnalem regulacyjnym, pobu-
dzającym utlenianie substratów energetycznych, czemu
nie towarzyszy „oczekiwany” efekt w postaci wzrostu
zawiwtości ATP. Dochodzi do bezproduktywneg prze
iwarzania substratów energetycznych i rozpraszania
uwadnianej cnergii w postaci ciepla.
ca w utlenianiu zasad purynowych, opisanym w rozdz.
22.8. knzym ten utlenia hipoksantynę poprzez ksan-
tynę do kwasu moczowego. Współdziała z FAD, jako
akceptorem pary atomów wodoru, przechodzącym
w FADH.
Zarówno FMNH, jak i FADHh, powstające w wyżej
wymienionych reakcjach, nie są udeniane poprzez lań-
cuch oddechowy, lecz bezpośrednio przez len. W wy-
niku tego procesu powstaje nadenek wodoru HQ»,
ydnie z równaniami:
FMNHh + 03 > FMN + HO:
FADH; + 0 > FAD + HO».
Nadtlenek wodoru jest związkiem toksycznym. Wyka-
zuje silne właściwości utleniające. Istnieją enzymatyczne
mechanizmy rozkladu HO;. Procesy te są katalizowa-
ne przez peroksydazę i katalażę — enzymy zawierające
hem.
Peroksydazy redukują HO; kosztem utlenienia inne-
go zredukowanego substratu. np. glutatianu lub askor-
binianu. Przebieg reś katalizowanej przez różne
peroksydazy można zapisać w sposób uproszczony ża
pomocą następującego równania:
HO: + XHs > 2ELO + X.
Przykladem takiej reakcji jest rozklad HO; przez
poroksydazę głutationową, Dawcami alomów wodoru są
grupy -SH dwu cząsteczek glutationu zredukowanego.
Powstaje glutation utleniony I FRO, zgodnie ż równa-
niem:

Ep pary oddającej elektrony.
Standardowa wołna energia (dG") reakcji hydrolizy
ATP do ADP i Pi wynosi okolo 30 kl/mol. Tyle energii
wiąże jedna piralosloranowe wiązanie bezwodnikowe.
Chociaż 4G” transportu pary elektronów z NADH na
tlen poprzez lańcuch oddechowy wynosi okolo 220 kl/
mol. pozwala na syntezę jedynie 3 moli ATP. Proces
ten zużywa jedynie około 90 kJ energii. Oznacza to, że
okolo 40% energii uwalnianej w trakcie transportu elek-
tronów z substratu energetycznego na tlen cząsteczkowy
wiąże się w postaci ATP, a pozostała energia rozprasza
się w postaci cicpła.
Transport pary elektronów z FADH; na ten poprzez
lańeuch oddechowy, z pominięciem NAD” i FMN, jest
mniej wydajny pod względem energetycznym. 4G" tego
procesu jest niższa. Pozwała na syntezę jedynie 2 czą-
steczek ATP.
5.5. Fosforylacja oksydacyjna
Transport clektronów poprzez lańcuch
wy jest procesem energetycznie korzystnym. ponieważ
obydwu stronach wewnętrznej blony mitochondrialnej
(ryc. 5.15).
Oligomycyna wiąże się z svałazą ATP, zamyka kanal
protonowy i zapobiega powrotowi protonów do macie-
rzy mitochondrialnej. PontEŚaż gradient elektryczny
i gradient pH nie mogą być rozladowane, w obecności
oligomycyny ustaje fransport elektronów. Pompa pro-
tonowa nie może bowiem pompować protonów wbrew
ciągle rosnącemu gradientowi clekfrycznemu i gradicn-
towi pH.
Na korzyść teorii chemiosmotycznej przemawiają też
inne fakty, Dodanie kwasu do zawiesiny mitochondriów
prowadzi do wytwarzania ATP. Oznacza to, iż warun-
kiem Tosforylacji oksydacyjnej jest obecność pratonów
na zewnątrz mitochondrium. Fostorylacja oksydacyjna
nie zachodzi w ukladzie rozpuszczalnym, czyli mecha-
nizm syntezy ATP jest związany z istnieniem nicrozpusz-
czalnych struktur bialkowo-lipidowych. Rozmieszczenie
poszczególnych elementów skladowych łańcucha odde-
chowego jest asymetryczne, czyli poszczególne ogniwa
lańcucha oddechowego funkcjonują w określonym ukla-
dzie przestrzennym.
oddecho- Transport elektronów i fosforylacja oksydacyjna są
ze sobą sprzężone. Teżeli zostanie zahamowane funk-
Opisano przypadki wrodzonych defektów fosforylacji
oksydacyjnej. Są one spowodowane mutacjami głównie
w obrębie DNA. mitochondrialnego. Tkanki o dużym
zapotrzebowaniu na energię, jak: ośrodkowy układ ner-
wowy, mięsień sercowy, mięśnie szkieletowe, wątroba
i nerki są najbardziej dotknięte skutkami tych defek-
tów,
6. Uilenianie substratów niezależne
iańcucha oddechowego
Niektóre substraty są utleniane z pominięciem
lańcucha oddechowego. Procesy te nie mają udziału
w tworzeniu ATP.
Oksydazy. Istnieje grupa enzymów, zwanych oksyda-
zami, które przenoszą pary atomów wodoru z substratu
hczpośrednio na ten. Zwykle zawierają FMN lub FAD
jako grupy prostetyczne. Prz ladem takiego enzymu
jest oksydaza L-antinokwasowa, omówiona w rozdz.
15.2.2, któr uczestniczy w oksydacyjnej deaminacji
l-aminokwasów, Wspóldziała z FMN,. który jest ak-
cepiorem pary atomów wodoru. Powstaje FMNH;. Po-
dobnie funkcjonuje oksydaza ksantynowa, uczestniczą
glutation-5-H ot H-S-glutalion ++ HO» —»
—> glutalion-5-S-plutation + 2FB0.
Regenerację zużytego glutalionu zredukowanego
ż wolną grupą -SHP zapewnia reduktaza gluiationowa.
która redukuje mostek disiarczkowy (-8 w glutatio-
nie utlenionym. uwalniając dwie cząsteczki głatationu
zredukowanego. Te oslulnie mogą ponownie uczestni-
czyć jako reduktory w reakcji katalizowanej przez pe-
od roksydazę: głutadonową, rózkladając kolejną cząsteczkę
WACJ (r BAY).
Katalaza także posiada wyżej wspomniane wlaściwo-
ści peroksydazowe. lecz dodatkowo może katalizować
reakcję rozpadu nadtlenku wodoru do FO I O5, zgod-
nie z równaniem:
20; —> 2HŁO + O».
Zauważono, iż katałaza zazwyczaj lowa
dazom. Szczególnie wyraźnie widać do na pr
peroksysomów wątroby, które wykazują wysoką aktyw=
ność równo oksydaz. jak i katalazy.
Olsygenazy. Istnieje grupa enzymów zwanych oksy-
senazami, które utleniają substruy poprzez bezpośred-

80 Bi
 Wytwarzanie energii w komórce Wytwarzanie energii w komórce

Hemoglobina utlenowana (nie utleniona!), zwana a drugim nadtlenek wodoru. Powstawanie HQ można
NADPH + HR - | G-S-S-G +. —.y 2HO oksyhemogłobiną, wiąże Hen cząsteczkowy (Q2). Ist- zapisać za pomocą następującego równania:
nieje przypuszczenie, iż w. oksyhemoglobinie nastę-
NSZ
KŚ puje migracja elektronu z żelaza do Uenu. W. myśl O + 2e7 + 2H* > HO;.
, wa , tej hipotezy oksyhemoglobina, zawierająca jon Fe?"
reduktaza peroksydaza , związany z cząsteczką Uenu (Hem-Fe?*-0>), znajdu- Nadtlenek wodoru jest silnym utleniaczem. Uuenia
głutalionowa | | glutationowa | je się w dynamicznej równowadze z methemoglobiną, różne grupy chemiczne, ale z biologicznego punktu wi-
zawierającą jon Fe"" i unionorodnik ponadienkowy dzenia największe znaczenie ma utlenianie grup sulthy-
R tp a . a . 4
(Hem-Fe"*-03), Równowaga przesunięta jest bar- drylowych (tiołowych) -SH oraz jonów metali: Fe”" do
dzo silnie w stronę oksyhemoglobiny, tak że zniko- Fe" i Cu” do Cu?*, W wakcie tych reakcji powstaje
m = Ho0p
NADP*ar ma tylko część hemoglobiny znajduje się w formie bowiem drugi z bardzo aktywnych RET - rodnik hy-
(Hem--Fe*"-03). Niemniej jednak forma ta może dy- droksylowy "OH, np.:
Ryc. 5.19. Udzial peroksydazy socjować, uwalniając anionorodnik a) O,
giutationowej i reduktazy gluta- Fe>* + He -> F - "OH + OH.
tionowej w rozkładzie nadtlenki
czego skutkiem jest przemiana Fe”* w Fe*", a tym
G-SH - glutation zredukowany, G-S-S-G — głułation utleniony
wodoru samym. przemiana oksyhemoglobiny w nieaktywną bio-
logicznie methemoglobinę, która nie ma zdolności wią- Rodnika hydroksylowego "OH nie należy utożsa-
zania Uenu. miać z jonem wodorotlenowym OFU, powstającym pod-
W. krwinkach czerwonych człowieka, w ciągu doby, czas dysocjacji wody. Odłączenie protonu H* od FLO
nie wbudowywanie do nich tlenu. One także nie uczest oddechowego (w czym często pośredniczy nadilenek około 35% hemoglobiny ulega udenieniu do methemo- pozostawia elektron wodoru przy grupie OH, nadając
niczą w tworzeniu ATP. Enzymy te dzielą się na 2 grupy: wodoru) oraz z procesami związanymi z funkcjonowa- globiny. Reakcja ta jest głównym źródłem 05 w tych jej ladunek ujemny. W odróżnieniu od ujemnie nała-
monooksygenazy | dioksygcnazy. niem tego lańcucha, gdzie RET powstają jako produkty komórkach. Krwinki są chronione przed methemoglobi- dowanej grupy OET, rodnik "OH nie jest anionem, jest
Monooksygenazy wbudowują do substratu tylko uboczne w wieloettpowym przenoszeniu elektronów na nemią przez reduktazę methemoglobinową, która redu- elektrycznie obojętny. Elektron Uenu, który w cząstecz-
jeden atom Uenu, podczas gdy drugi jest redukowa- cząsteczkę tlenu. kuje methemoglobinę do hemoglobiny. Szacuje się, że ce FO tworzy współną parę z elektronem wodoru, po-
ny do cząsteczki wody. Wymaga udzialu dodatkowego Do reaktywnych form tlenu należy zalic ć przede w ciągu 120-dniowego życia krwinki czerwonej, powsta- zostaje przy tlenie (niesparowany elektron).
reduktora, np. NADPH ++ H* lub tet ahydrofolianu. wszystkim anionorodnik ponadilenkowy - O 5, rOd- je w niej około 900 milionów anionorodników ponad-
W ten sposób zachodzą reakcje hydroksyłacji różnych nik wodoronadlenkowy = HO i rodnik hydroksylo tHenkowych. Analogiczny proces zachodzi w mięśniach,
metabolitów, opisane w kolejnych rozdziałach. Jeden "OH, Uenek azotu - NO%, ditlenek azokt — NO3 5.7.3. Reakcje enzymatyczne związane
gdzie występuje swoiste dła tkanki mięśniowej bialko:
z atomów Uenu wbudowuje do grupy hydroksylo- u także tlen siagletowy 'O>. Ten ostatni nie odpowia- z łańcuchem oddechowym
mioglobina, również zawierająca jon Fe”* wbudowany
wej ulenianego substratu, a drugi redukuje się da HO, da definieji wolnego rodnika Uenowego, jest szczegól- w pierścień hemowy.
zgódnie z równaniem: nie reaktywną formą iego pierwiastka. Właściwość ta Mitochondria są głównym miejscem zużywania ue-
wynika ze specyficznego rozmieszczenia elektronów na nu. Ponieważ cząsteczka tlenu składa się z dwóch ato-
XH + O; + NADPH + HV >» mów tego pierwiastka, całkowita redukcja cząsteczki
orbitałach molekularnych typu e. Przy pierwsze spośr (el „ Meakcje enzymatyczne niezależne
+ NOH + HO + NADP". Uenu oznacza przylączenie 4 elektronów i 4 protonów,
wyniienionych reaktywnych form tlenu pochodzą z niżej od łańcucha oddechowego
prowadząc do powstania 2 cząsteczek wody. Każdy
opisanych źródeł.
Dioksygenazy wbudowują do cząsteczki substra- z dwóch atomów tlenu, zawartych w cząsteczce, jest
Oksydacy przenoszą pary atomów wodoru z substra-
tu po 2 atomy tlenu. Można to przedstawić w sposóh bowiem zdolny do przyjęcia dwóch elektronów z utle-
lu na Wen, w czym zwykle pośredniczy FMN lub FAD.
uproszczony następującym równaniem: nianych substratów, a energia uwolniona podczas tego
5.7.1. Nieenzymatyczne reakcje uileniania Przykładami takich enzymów są między innymi wspo-
procesu jest magazynowana w postaci ATP.
żelaza mniene już: oksydaza L-arminokwasowa (rozdz. 18.2.2),
X + O; -> NO». Elektrony wędrują z substratu na den poprzez wyżej
oksydaza ksuntynowa (rozdz. 22,8) i szereg innych oksy-
opisane przenośniki — ogniwa lańcucha oddechowego,
Bialka wiążące I przenoszące en, jak hemoglobina du: omówionych w kolejnych rozdziałach. których kolejność odpowiada sekwencji rosnących war-
i miogłobina, mogą funkcjonować tylko wiedy, gdy Zdr Największe znaczenie w generacji wolnych rodników
5.7. Feaktywne iornty tlenu ( tości ich potencjałów oksydacyjno-redukcyjnych. Zre-
wierują Fe" wbudowany w pierścień heniowy. Jon Fe' " Ucnówych mają dwa enzymy wytwarzające anionorod- dukowana oksydaza cytochroniowa redukuje tlen czą-
ma tę właściwość, iż kuwo mlenia się do Fe”, oddając mik ponadicnkowy: oksydaza: ksantynowa 1 oksydaza
Funkcjonowanie łańcucha oddechowego i procesów steczkowy, dostarczając czterech elektronów do każdej
jeden elektron, który przejmuje cząsteczka Henu. Jed- NAD(P)H obecna w błonie plazmatycznej komórek fe cząsteczki (po dwa na każdy atom tUenu),
utleniania od niego niezależnych wiąże się z powsta-
nociektronowa redukcja cząsteczki tlenu prowadzi do gocymjących, Oksydaza ksantynowa jest enzymem malo Mitochondrialny łańcuch oddechowy nie jest jed-
waniem reaktywnych form Uenu, w skrócie RET Nie-
powstania anionorodnika ponadilenkowego, zgodnie swoistym. Oprócz wleniania puryn, uczestniczy także nak tworem na tyle doskonałym, aby zapewnić 100%
które z nich noszy nazwę wolnych rodników tlenowych.
z równaniem: wo ullenianiu niektórych aldehydów do odpowiednich przepływ elektronów z substratów na tlen cząsteczko-
Wolnymi rodnikami nazywamy atomy lub cząsteczki po-
kwasów karboksylowych oraz niektórych związków he- wy. „Kanały”, p które przepływają elektrony, nie
siadające niesparowany elektron. W przyrodzie nieoży-
wiónej wolne radniki powstają w wynika oddziaływań
Fe" + 0; > Fel" + Oś. teracyklicznych. np. pieryn. s dostatecznie szczelne, Pewna część elektronów nie
cząsteczek, jak wysoka lempe- Akceptorem elektronów jest tlen cząsteczkowy. En- dociera do miejsca przeznaczenia, redukując Uen na
zwiększających ener
ratura, promieniowanie jonizujące czy wyładowania W roztworach wodnych anionorodnik ponadtlcnko- zyjm może redukować cząsteczkę Uenu zarówno jed- drodze procesu jednoelekironowego. W wyniku takiej
atmosferyczne, które prowadzą do rozrywania wiązań wy przyłącza proton, przechodząc w rodnik wodoro- nociektronówo, jak 1 dwuclektronowo. W pierwszym redukcji powstaje anionorodnik ponadtlenkowy. Jest ta
nadlenkowy HO3. Obie formy tego rodnika pozostają przypadku produktem redukcji jest poznany już anio- najważniejsze źródło O$ w większości komórek o me-
chemicznych.
Powstawanie wolnych rodników Henowych jest także w stanie równowagi zgodnie ż równanieny: nórodnik ponadilenkowy: tabolizmie tlenowym.
związane z procesami udleniania zachodzącymi w tkan- Głównymi elementami łańcucha oddechowego, gu-
kach. Niektóre z nich przebiegają bez udziału łańcucha H* 1 0% ©» HO3. biącymi elektrony 1 odpowiedzialnymi za jednoelek-

82 83
 Wytwarzanie energii w komórce Wytwarzanie energii w komórce |

tronowy przeciek z lańcucha oddechowego, są: delty-
drogenaza NADH zawarta w kompleksie I i ubichinon.
Enzym ten zawiera trwale związaną cząsteczkę FMN,
która wiąże dwa atomy wodoru (2H* + Że”), prze-
chodząc w EMNHh. Ten z kolei przekazuje dwa atomy
wodoru na ubichinon, redukując go do ubihydrochino-
nu. Zarówno FMNH, jak i w większym jeszcze stopniu
ubihydrochinon, wchodzą w jednoclcktronową reakcję
z tlenem, tworząc Oż. Ubihydrochinon przekształca
się na powrót w ubichinon. Przebieg tej reakcji obra-
zują równania przedstawione na ryc. 5.20. Ocenia się,
iż około 1-4% tlenu zużywanego przez mitochondria
ulega jednoelektronowej redukcji, tworząc anionorod-
nik ponadienkowy.
5.7.4. Peroksysomalne procesy utleniania
Peroksysomy są organelłami komórkowymi, mogący-
mi pełnić różnorodne „pomoenicze” funkcje metabolicz-
ne, jak: aktywacja i p-oksydacja kwasów tluszczowych,
elongacja (wydłużenie łańcucha) kwasów tluszczowych,
hydroliza acylo=S-CoA, konwersja acylo=S$-CoA da
acylokarnityny, syntcza acylogliceroli, cholesterolu i do-
licholu, rozklad poliamin, puryn i aminokwasów. Każda
tkanka zawiera co najmniej jedną oksydazę fławinową,
wytwarzającą FO». Peroksysomy są glównym Źró-
diem nadtlenku wodoru w komórce, choć uwalnianiu
przez nie większych ilości FHąO> do cytosolu zapobie-
ga obecność karałaży w tych organelłach. Peroaksysomy
są również źródłem anionorodnika ponaddenkowepo.
Wytwarza je głównie oksydaza ksantynowa Oraz wy-
stępujący w blonach bardzo prosty lańcuch oddecho-
wy. Jest on złożony z flawoproteinowej delydrogcnaży
NADH oraz cytochromu bs, który przekazuje elektrony
na cząsteczkę tlenu, tworząc anionorodnik ponadlen-
kowy Oż.
5.7.5. Inne źródła reaktywnych form ilenu
Prosty lańcuch oddechowy funkcjonuje także w mi-
krosomach. Jest odpowiedzialny za utlenianie wielu le-
ków, pestycydów i innych ksenobiotyków. Zawiera cy-
tochrom P-450, Zredukowana forma tego cytochromu
wiąże Hen i hydroksyłuje substrat poprzez wbudowanie
atomu Uenu i wytworzenie grupy hydroksylowej (-0H).
Podczas przepływu elektronów przez mikrosomalny
łańcuch transportu elektronów wytwarzane są zarówno
O5, jak i H>O>.
Wewnętrzna blona mitochondrialna, od strony ma-
cierzy mitochondrialnej, posiada łańcuch transportu
ciektronów funkcjonujący niczależnie od lańcucha od-
dechowego. Zawiera on cytochrom P-450 uczestniczący
w reakcjach hydroksylacji, szczególnie w procesic syn-
tczy steroidów. Dawcą elektronów jest NADPH + FH.
ktrony w nim zawarte są przekazywane poprzez fla-
woproteinę I centrum żelazowo-siarkowe na cytochront
P-450, a stąd na docelowy akceptor. Także ten uklad
jest nicszczelny. Niektóre elektrony „przeciekają” na
tlen na pośrednich etapach tego Wanspora, Iworząc
anionorodnik ponadilenkowy.
Siateczka śródplazmatyczna hepatocytów zawiera
desaturażę, wprowadzającą wiązania podwójne do lamń-
cuchów kwasów tUuszczowych. Uklad ten przemieszcza
elektrony z NADH luh NADPH, przez enzym flawopro-
tcinowy, na cytochrom bs, a ten przekazuje elekwony
dezatwazie. Zredukowane formy zarówno flawoprate-
iny, jak 1 cytochromu bz. mogą przekazywać elektrony
na ten. tworząc O7.
Pochodzenie tlenu singictowego jest przedmiotem
kontrowe Na pewno ten singletowy powstaje w wy-
niku reakcji wywołanych światem widzialnym i promie-
niowaniem nadfioletowym. W komórkach roślinnych
wytwarza go naświetlony chlorofil. Ograniczony dostęp
światła do organizmu ludzkiego sugeruje, iż la postać
tlenu może powstawać jedynie w tkankach powierzch-
niowych. Rozważana jest możliwość powstawania tlenu
singletowego na drodze spontanicznej (niekatdizowa-
nej: enzymatycznie) dysmatacji anionoradnika ponad-
tlenkowego. Dysmutacja polega na interakcji dwu iden-
tycznych cząsteczek. podczas której jedna z nich ulega
utlenieniu, it draga redukcji, zgodnie z równaniami
O* + Os + HO > HO + O: r HOT
lub
HO; + HO: — FLO; + O».
5.7.6. foksyczne ceiekiy działania RET
Reaktywne formy Henu wywierają na komórki szereg
clektów toksycznych. Powodują uszkodzenia blon pl
zmatycznych, skutkujących (między innymi) uszkadze-
niem erytrocytów i hemolizą. Powodują mutację i trans-
formację nowotworową komórek, wywołują agregację
płytek krwi. Uleniają 1 pozbawiają aktywności bialo-
gicznej różne związki biologicznie ważne, jak: glutation,
askorbinian. dinuklcotydy nikotynoamidoadeninowe,

p; A
e” że

OH O + HO, A
—— 2'0H 2 2

A anionorodnik
ponadilenkowy
nadtlenek
wodoru
rodnik
hydroksyłowy
| + Og : | - 05 + H
NN = . +

2 <<
anionorodnik
OH OH ponadtlenkowy % ( "
kalalaza

ubihydrochinon rodnik * PT ,
y semichinonowy
O
D» i O
ż
= —o
HO,|| — z
2'0H
"TYMI »
HO
|

4 _ anionorodnik nadtlenek rodnik

| O _ ponadilenkowy wodoru hydroksylowy

/ U
+ +
| + Ob)> ==> | | + 05 + H dysmułaza peroksydaza
L ponadtlenkowa głulalionowa 7
| anionorodnik
JU
ponadllenkowy
OH O Ryc. 5.20. Powstawanie anionorodnika
nil * ponadilenkowego podczas ulłenia- 2 G-SH G-5-5-G
TOGNIK ioja nia ubihydrochinonu. Przedstawiono glutation zredukowany glutalion ulleniony
semichinonowy ubichinon uproszcęgągy wzór ubihydrochinonu
(jedynie pierścień | grupy czynne) z po-
minięciem podstawników bocznych Byc. 5.21. Powstawanie i unieczynnianie reaklywnych form enu

84
 Wytwarzanie energii w komórce
hemoglobinę i mioglobinę. Inaktywują wiele enzymów
i białek transportujących. Degradują białka i glikozo-
aminoglikany macierzy pozakomórkowej (np. kolagen
i kwas hialuronowy). W różny sposób naruszają struktu-
rę kwasów nukleinowych; poprzez przerywanie ciągłości
nici DNA, uszkodzenia zasad i składników cukrowych,
Powodują destrukcję surfaktanta phicnego, hamują tos-
forylację oksydacyjną, a nierzadko śmierć komórki,
Szczególnie dobrze poznano wpływ RET na lipidy.
Powodują one degradację nienasyconych kwasów tusz-
czowych do krótkich fragmentów. Glównym produk-
tem końcowym tego procesu jest dialdehyd malonowy
(HCO-CH-CHO), który może być wykryty w tkankach
zi pomocą swoistej reakcji barwnej.
./. Ochrona komórki przed reaktywnymi
formami tlenu
Wolne rodniki są bardzo nietrwale i mogą być unie-
czynninne w komórce, zawierającej odpowiednie en-
zymy oksydoredukcyjne i dostateczną iłość substratów
66
redukujących. Wspomniane wcześniej enzymy: katalaza
i poroksydaza rozkladają nadilenek wodoru, uniemoż-
liwiając powstawanie rodników hydroksytowych. Dys- ©
nunaza ponadtlenkowa przekształca dwa anionorodniki ROZDZIAŁ W
ponadienkowe w nadtlenek wodoru, rozkładany na-
stępnie przez katalazę lub peroksydazę (ryc. 5.21).
O5 + O$ + dH* + 267 > 2Eb0,
Budowa i właściwości
cukrów prostych
2Eb0» => 21LO + O.
Liczne antyoksydanty, jak witamina E (tokoferol),
witamina © (askorbinian), związki tiolowe (posiadają-
ce wolne grupy -SH, np. glutatión zredukowany), wita- 6.1. Klasyfikacja i nazewnictwo cukrów brostych
mina A i karoteny są zdolne do detoksykacji wolnych 6.1.1. lzomeria monosacharydów...........
...oa
rodników denowych (rozdz. 27). Pewne obserwacje su- 6.1.2. Sposób przedstawiania Struktury GUKKÓW „LLL
gerują, że spożywanie żywności bogatej w antyoksydim- 6.2. — Charakterystyczne reakcje monosacharydów
ty zmniejsza ryzyko zachorowań na niektóre nowotwo-
6.2.1. Utlenianie | redukcja Guków LLL.
ry i zapobiega innym chorobom. Przeciwnowotworowe
6.3. Funkcje biologiczne cukrów prostych
dzialanie wspomnianych antyoksydantów ma być efek-
iem ich zdolności do zobojętniania reaktywnych form
tlenu.
Węglowodany (cukry, sacharydy) sy
o charakterze aldchydoalkokoli lub ketoatkoholi wie-
lowodorotlenowych. Są najczęściej występującą w prz
rodzie grupą związków organicznych. Nazwa węgło-
wodzny jest uzasadniona, ponieważ większość cukrów
sklada się z trzech pierwiastków: węgla, wodoru i tile-
nu, it stosunek ilościowy l do O wynosi (podobnie jak
w wodzie) 2: 1.
6.1. Klasytikacja i nP uniciwo cukrów
prostych
Nazwa monosacharyd, czyli cukier prosty, oznacza,
iż jest lo najprostszy związek zachowujący cechy cukru.
W odróżnieniu od oligosacharydów czy palisacharydów
nie podłega hydrolizie do związków prostszych, zacho-
wujących właściwości cukrowe. Monosacharydy mogą
być klasyfikowane wedlug różnych kryteriów, jak: liczba
atomów węgla w cząsteczce, charakter grup czynnych,
kierunck skręcalności światla spolaryzowanego, charak-
ter pierścienia itd, W organizmie czlowieka występują
przede wszystkim cukry wymieniane na ryc. 6.1. Żawie-
rują one od trzech do siedmiu atomów węgla.
Cukry trójwęglowe to: triozy: ałdehyd glicerynowy
i jego izomer dihydrol icóton. Występują w postaci
estrów Tosloranowych. jako aldehyd 3-lostoglicerynowy
i fosfodihydroksyaceton, które są ważnymi metabolitami
pośrednimi zarówno w procesach rozpadu, jak i syntezy
innych cukrów. Cukry czterowęgłowe lo tetrozy. Należy
........................... 87
LLL.
ooo 87
LLL. 89
...........................
90
91
...................oaaLLLL.
92
do nich erytroza, występująca w postaci estru foslorano-
wego. Jest ona ważnym pośrednikiem w przekształcaniu
glukozy drogą szlaku pentozolosloranowego. Cukry pię-
ciowęgłowe noszą nazwę pentoż. Najważniejsze z nich
to: ryboza, deoksyryboza, rybuloza, ksyłoza i ksyłuloza.
Najobficiej występują cukry sześciowęglowe, zwane hek-
sozami, wśród nich glukoza, galaktoza, mannoza, fruk-
toza i fukoza. Cukry siedmiowęglowe, czyli heptozy, są
reprezentowane jedynie przez sedoheptulozę,
Cukry, których najwyżej utlenioną grupą Fumkcyjną
jest grupa aldehydowa, noszą nazwę aldoż, natomiast
te, których najwyżej udenioną grupą lunkcyjną jest gru-
pit kctonowa, noszą nazwę ketoż. Na przykład aldehyd
glicerynowy jest aldozą, podczas gdy jego izomer, dihy-
droksyaceton jest ketozą (ryc. 6.1). Cukry z grupy aldoz
noszą nazwy z końcówką „oża”, np. glukoza, mannoza,
ryboza. Cukry z grupy ketoz noszą nazwy z końcówką
„ulóza”, np. heptuloza, rybuloza, ksylułoza. Wyjątek
stanowi fruktoza, która chociaż jest ketozą, nosi nazwę
z końcówką „oża” (ryc. 6.1).
6.1.1. Izomeria monosacharydów
Większość cukrów, a szczególnie heksozy i pentozy,
występuje w formie wielu izomerów. Na przyklad glu-
koza, fruktoza, mannoza i gałaktoza mają identyczny
wzór sumaryczny - CFO, ale są względem siebie
izomerami. Cukry charakteryzują się występowaniem
pewnych szczególnych orm izomerii.
87
 Budowa i wlaściwości cukrów prostych Klasylikacja I nazewnictwo cukrów prostych

| Triozy i tetrozy
Upimeria. Jeżeli dwa monosacharydy różnią się po-
lożeniem podstawników (-H i -OH) przy jednym ato-
mie węgła, z wyjątkiem węgla grupy karbonylowej, są
| określane cpimerami, a ta forma izomerii nosi nazwę
epimerii, Na przyklad, glukoza i gałaktoza są C* cpi-
merami, ponieważ ich struktura różni się jedynie poło-
Anomeria. Przejście cukru z formy lańcuchowej
w formę pierścieniową wiąże się z powstaniem nowe-
go węgla asymetrycznego, zwanego węglem anomerycz-
nym, w pozycji Ć! aldozy lub C” ketozy. W zależności
od położenia grupy —OH względem płaszczyzny pier-
ścienia pows struktura może być dwojaka: o. lub f.

CI H
A H;C——OH
żeniem gripy -OH w pozycji C”, Glukoza I mannoza
są C” epimerami, różnią się bowiem położeniem grupy
Powstają izomery, zwane anomerami, np. e-D-glukoza
i B-D-glukoza (ryc. 6.5). Różnią się one skręcalnością
| -OH przy C” (ryc. 6.2). Natomiast galaktoza i man- optyczną, są rozróżniane przez odpowiednie enzymy.
Hf "70H H—C—0H ( o noża nie są względem siebie epimerami, gdyż różnią Polisacharydy, np. glikogen i skrobia, powstają wylącz-
się położeniem grup -OH przy dwu atomach węgla: nie z a-D-glukozy. natomiast celuloza wyłącznie z f-D-
H-—CG—0H (0 H—G-—0H H-—=C—0H CiCH -glukozy
Knancjomeria jest formą izomerii polegającą na Cykliczne anomery a i | cukrów w roztworze są
H,C— OH HC—OH H,C—0H H,C—-OH występowaniu pewnych związków w dwu postaciach, w stanie równowagi, przechodzą w siebie nawzajem.
z. których jedna jest zwierciadlanym odbiciem drugiej. W przypadku glukozy, ód% stanowi f-piranoza, a 367%
aldehyd | dihydroksyaceton| | D-erytruloza izomery takie noszą nazwy enancjomerów. Różnią się — «-piranoza. Przejście jednej formy w drugą wiąże
| D-glicerynowy |
położeniem podstawników przy węglach asymetrycz- się ze zmianą skręcalności optycznej. Zjawisko to nosi
nych. Enancjomerycznym formom cukrów przypisano nazwę mutarotacji. Wzajemne przechodzenie formy «
Pentozy symbole DL (ryc. 6.3). W organizmie człowieka zde- i p zachodzi poprzez otwarcie pierścienia piranozowego
cydowanie dominują cukry szeregu D. Cukry szeregu L (ryc. 6,5).
występują sporadycznie, np. w glikoproteinach występu-
AP 0 je L-Tukoza. a w glikozoaminogłikanach występuje kwas

NH
HC—0H cź 0
| NH
HC—-OH L-iduronowy (pochodna l-idozy).
6.1.2. Sposób przedstawiania struktury cukrów
(==0
[HH Cyklizacja cukrów stwarza dodatkową możliwość
H—C—0H H—C—H HG0H C==0 izomerii, polegającą na przechodzeniu cukrów z posta-
ci lańcuchowej w postać pierścieniową, Mniej niż 1% Sposób, w jaki przedstawiono wzory cukrów na ryc.
H="C—=0H H—C—0H H—C—0H of |] HO—=C-—H monosacharydów, zawierających 5 lub więcej atomów 6.1 po stronie lewej. jest nazywany projekcja Fischera.
węgła występuje w postaci lańcuchowej. Większa Łańcuch węglowy przedstuwiany pionowo, z wę-
H=C=—=O0H H—C-—0H H—C— OH HH f = OH Hr oj cukrów występuje w fermach pierścieniowych. Grupa glem C' na szczycie oraz podstawnikami: -H i -0H
aldchydowa lub ketonowa. reagując z grupą -OH tej
HC—OMH HC—OH HC—0H HC OH HC—OH samej cząsteczki cukru, tworzy pierścień hemiacetalowy
na prawo I na lewo od atomów węgla.
Drugi sposób, jak na rye. 6.4 po stronie prawej, na-
lub hemiketalowy. Jeżeli pierścień zawiera sześć czło- zywany jest projekcją Hawortha, Hemiacetalowy lub he-
nów (ŚCI O). powstały cukier jest piranozą, jeżeli miketalowy atom węgla jest wysunięty najbardziej na
| D-ryboza | | D-rybuloza | | D-deoksyryboza D-ksyloza D-ksyluloza
zawiera pięć członów (4 C 11 O), jest furanozą. Fruk- prawo. W przypadku aldoz jest to C', a w przypadku
toza tworzy pierścień furanozowy (ryc. 6.4). ketoz C”, Płaszczyzna pierścienia jest płaska, natomiast

neksozy | ł

ze 0 B
cż 0 l 0——0H
©——
|0H NH NH 0 c O 2 2
HO—C-—H H—C—0H HO—C—H [
NH |F NH NH
Q

HO—C—H HO—C—H (70H Ho H H—C— OH H— C— OH HC OH HO—C—H

H—C—0H HO—C—H H—C—0H H—G—0H

C—
HO7C=H HO=C— H HO—C— HI HO—C—H
|
H—C—0H H—C—0H HO—C—H H—G—OH
©
H—C— OH HO—C- H H—=C— OB H—C— OH
| Ryc. 6.2. Przyldady
HC— OH H;C—0H CH HC—OH epimerii. Głukoza H=C— OH H=C— OH H—C— OH H—C— OH
i galaktoza oraz glukoza
| D.glukoza |
i
| D-mannoza
j
| | D-galakloza | | L-fukoza | D-fruktoza | i mannoza są wobec
siebie epimerami.
FC 7 OH
-
FGC= OH
"
HC
"
OH HG— OH
-
Różnią się położeniem
podstawników tylko i o [z j pe j
przy jednym
węgla atomie wo
(zaznaczonym ,D-glukoza
ode | |1 D-galaklozaja |ban
D-głukoza D-mannoza,
bana
Ryc. 6.1. Wzory najczęściej występujących culrów prostych (monosacharydów) wzorach)

88 89
 Gharakterystyczne reakcje monosacharydów

podstawniki —H, -OH i -CEHLOH są skierowane powy-

0
2 a żej lub poniżej płaszczyzny pierścienia. Trzeci sposób
6
,Ć 4 5
|0H |0H przedstawiania konformacji monosacharydów uwzylęd H;C—0H | H H;C—0H
nia deformacje płaszczyzny pierścienia cukrowego,
HQ 0H HO—C—H z wytworzeniem formy „łódkowej” lub „krzeselkowej” H"C—0H .
(ryc. 6.6). | H/ o OH
HO" ("H H(0H = HO"C—H m H

H—C— OH HO"G"H H-"C—0H

| = AU
Ko VA
6.2. Charakterystyczne reakcje „| -—
H—C—0H Hof" monosacharydów H- [ —O0H Ho OH
-C— OH HC- OH HC —OH
Obecność grup aldehydowych lub ketonowych oraz

|D-glukoza | | L-glukoz
Ryc. 6.3. Przyklad enancjomerii: D-glukoza i L-glukoza.
Zaznaczono węgle asymetryczne. Położenie podstawników
przy węglach asymetrycznych w jednym enancjornerze od-
powiada lustrzanemu odbiciu drugiego z nich
grup hydroksylowych sprawia, iż cukry wykazują reakcje
charakterystyczne dla aldehydów lub ketonów i alko-
|
1. „ D-glukoza| D.glukopiranoza
holi. Na szczególną uwagę zasługują właściwości oksy- p
doredukcyjne cukrów. Mogą latwo utleniać się do odpo- Rye. 6.5. Przyklad anomerii: «-D-glukoza przechodzi w f-D-glukozę (i odwrotnie) poprzez łańcuchową postać tego cukru
wiednich kwasów aldonowych, kosztem redukcji czyn-
nika utleniającego. Inne elementy skladowe cząsteczki
nie ulegają zmianie. Grupa aldchydowa utlenia się do

HO TA —0H FH HO
(A)

| HOLA HQ" OH 4
a G :
) H
Q IK Lo
tj HC—OH |
HO H ! !h
: Ho. . H
"©—0H H OH . *
WA H „—-OPH H OH
H ne
a
© Gy FEE H
H-"C— OHh w GINNOVZDY
Ho
„oC Ryc. 6.6. D-glukoza o pi -
H-"C- OH o dw piranożówymi w postaci krzesełko- (A) (B)
wej (A) i tódkowej (B)
5
HC OH
- D-glukoża «-D-glukopiranoza
/ (forma łańcuchowa) | | (forma pierścieniowa)

grupy karboksyłowej. Wprawdzie ketony, w odróżnie- nie uczestniczą w tych reakcjach, Próby redukcyjne na
nia od aldehydów, nie dają odczynów redukcyjnych, - obecno: cukru w moczu odegrały ważną rolę w dia-
;B Jednak w środowisku alkalicznym ketoży izomeryzują | gnostyce laboratoryjnej chorób, s szególnie cukrzycy.
do aldoż. np. fruktoza (ketoza) izomeryzuje do gluko- Byly bardzo przydatne w wykrywaniu i oznaczaniu ilo-
zy (uldoża), dlatego fruktoza jest także cukrem redu- - ściowym cukru także w innych płynach biologicznych.
ICH OH HO—CH O x "GHz OH kujacym. Jednakże wyniki takich oznaczeń były mało precyzyjne.
sĆ c sk 2 Zdolności redukujące nie są bowiem wyłączną właści-
INK Ho S Ho HQ wością cukrów. Obecnie próby redukcyjne i metody iło-
HLC OI AMI / 0 s Y OM ściowe, oparte na właściwościach redukujących cukrów,
. Utlenianie i redukcja cukrów
5 a| u Ę "| 3
mają mniejsze zastosowanie ze względu na pojawienie
H-FC— OH OH OM H
się metod bardziej swoistych, w tym enzymatycznych,
G
HC OH Jezeli tlen grupy karbonyłowej przy węglu anome- - pozwalających na identyfikację poszczególnych cu-
rycznyni cukru nic jest związany z żadną inną strukturą, krów i bardziej dokladny pomiar zawartości każdego
D-fruktoza u-D-iruktofuranoza cukier ten ma właściwości redukujące. Może np. redu- z nich. :
(forma lańcuchowa) (forma pierścieniowa) kować kationy metali Cu” do Cu” lub Ag” do Ag. Utlenianie grupy -CHLOH na przeciwstawnym
Równocześnie w iel anomeryczny utlenia się do grupy końcu cząsteczki prowadzi do przekształcenia cukru
karbaksytowej. Cukier przeksztdca się w odpowiedni w. odpowiedni kwas uronowy. Glukoza przekształca się
Ryc. 6.4. Iżomeryz acja cukrów z formy lańcuchowej w formę pierścieniową i odwrotnie:
lukoza wytw. nie hemiacetałlowe, przyjmuje postać piranozy kwas aldonówy, np. glukoza w kwas głukonowy, galnk- w kwas glukuronowy, a gałaktoza w kwas galakiurono-
3 - rukłoza wytwe zanie hemiketalowe, przyjmuje postać furanozy toza w kwas galaktonowy. Grupy hydróksylowe cukru wy. Wolne monosacharydy nie mogą jednak pelnić roli

90 91
 Budowa i wlaściwości cukrów prostych

substratu w tych reakcjach. Proces ten zachodzi drogą 6.3. Funkcje biologiczne cukrów
enzymatyczną poprzez ullenianie nukleotydowych po- prostych I

chodnych niektórych cukrów (rozdz. 10.3.2).

Redukcja grupy karbonylowej (aldchydowej lub Cukry proste, a szczególnie glukoza, fraktoża i gar
ROZDZIAŁ [i
ketonowej) zamienia ją w grupę alkoholową. Cukier laktoza, są głównymi substratlami zużywanymi do pro-
staje się alkoholem wielowodorotenowym — poliolem.
Tą drogą głukoza i fruktoza zamieniają się w sorbitol,
dukcji energii. Pośrednie produkty przemiany tych
cukrów stają się substratami zużywanymi do różnych Qlikoliza i meta
mannozża w mannitol, a galaktoza w galaktytol (rozdz. syntez, np. Huszczów i niektórych aminokwasów. Glu-
10.1 i 10.2). Redukcja grupy hydroksylowej prowadzi do koza może być magazynówana w wątrobie fw mięśniach
powstania deoksycukrów. Tą drogą ryboza przekształca w postaci glikogenu i ponownie uwalniana w przypadku
4,1. Glikoliza Uenowa..................
się w 2-deoksyrybozę, składnik nukleotydów budujących jej niedoboru. Ryboza 1 deoksyryboza są składnikami
pukłeozydów, nukleotydów i kwasów nukleinowych. Po- 7.1.1. Fosforylacja glukozy...
kwas deoksyrybonukleinowy (DNA). Wolna ryboza nie
7.1.2. lzomeryzacja glukozo-6-fosloranu .......
może być substratem w tej reakcji. Redukcja zachodzi chodne cukrów pro: ych: aminoheksozy | kwasy urono-
7.1.3. Fosforylacja Iruktozo-6-fosłoranu ........
na etapie rybozy zawartej w odpowiednich nukleoty- we tworzą wielkoc kowe połączenia, zwane gliko-
i „4. - Rozpad fruktozo-?,6-bis-tosloranu
zoaminoplikanami — należące do głównych składników 1.5.
i lzomeryzacja losfowioz .....0...1...0..
Grupy -OH przy węglach anomerycznych uczestni- macierzy pozakomórkowej. Zarówno monosacharydy, 1.6. Utlenianie aldehydu 3-fos
czą w tworzeniu wiązań glikozydowych, pozostałe mogą jak i ich pochodne wiążą się z bialkami lub z lipidami, 17. Powstawanie ATP z 1.3 bis-losloglicerynianu i ADP...
uczestniczyć w reakcjach estryfikacji. Niektóre pochod- tworząc połączenia zwane (odpowiednio) glikoproteina- 7.1.8. Przemieszczanie fosloranu z C* do C”...
ne heksoz zawierają grupy aminowe (rozdz. [0.3.4). mi lub glikołipidami. 7.1.8. Dehydratacja 2-losfoglicerynianu ........
7.1.10. Powstawanie pirogronianu .............
7.1.11. Bilans energetyczny glikolizy Henowej ...
7.2. Glikoliza beztłlenowa...............
r.2.1. Bilans energetyczny glikolizy bezłenowej. o... ooez oaza a
7.2.2. Kwasica mleczanowa .......4011112
7.8. Regulacja glikolizy ................
7.4. _ Metaboliczne losy pirogronianu ..
Oksydacyjna dekarboksyłacja pirogronianu
Karboksylacja pirogronianu do szczawiooctanu
Pirogronian jako akceptor grup aminowych ..
Przemiana pirogronianu do etanolu .....
Wrodzone dejekty glikolizy ........

Gilikoliza jest szlakiemr metabolicznym. przekształca
jącym glukozę do pirogronianu w celu dostarczenia ko-
mórcc energii w postaci AFP oraz substratów do innych
procesów metabolicznych. Także inne cukry sześciawę-
glowe: fruktoza (bezpośrednio) i gałaktoza (pośrednio.
po izomeryzacji do glukozy) przeksztalcają się drogą
glikolizy.
Glikoliza jest prawdopodobnie najlepiej poznanym
zbadanym szlakiem metabolicznym. Duży wklad w po-
znanie tego procesu wniósł polski biochemik Jakub
Karol Parnas (1884-1949), wielołetni profesor Uni-
wersyteltu Lwowskiego, jeden z pionierów biochemii
jako specjalistycznej dziedziny nauk biologicznych.
Glukoza jest głównym. a dla niektórych komórek je-
dynym (erytrocyty), lub prawie jedynym (komórki móż-
su) substratem energetycznym. Przemiana glukozy do
CO; i HO jest procesem wielnetapowym. Pierwszym
z nich jest glikaliza. Produktem glikolizy jest pirogro-
nian. Ten ulega oksydacyjnej dekarboksylacji do acety-
lo>S-GoA. Reszty ucetylowe spadają się w cyklu kwasów
trikarboksyłowych do CO; 6 HSO. Każdy z tych clupów
generuje energię w postaci ATP.
a
ł.1. Gikoliza tlenawa
Pirogronian jest produktem końcowym. glikolizy
w komórkach posiadających mitochondria 1 zaopatry-
wanych w tlen. Proces ten nosi nazwę glikolizy tle-
nowej, ponieważ może zachodzić tylko w warunkach
Uenowych. W przebiegu glikolizy zużywa się bowiem
NAD” (cytosolowy). Tlen jest potrzebny da reoksy-
dacji (ponownego utlenienia) NADH. co umożliwia
odtworzenie. NAD", potrzebnego do dalszego funkcjo-
nowania tego procesu. Pirogrontin. powstający w trak-
cie glikolizy tlenowej. ulega oksydacyjnej dekarboksy-
lacji do acetylo—5-C0A. Grupa acetylowa włącza się
do cyklu kwasów trikarboksyłowych. gdzie utlenia s

92 93
 Glikoliza i metabolizm pirogronianu
Glikoliza lenowa

do CÓz 1 FLO. Przemiana glukozy do pirogronianu
przebiega poprzez 10 kolejno po sobie następujących
reakcji, Pierwszy etap glikolizy, obejmujący 5 reakcji,
zachodzi kosztem energii zajnwestowanej w ten proces
poprzez zużycie 2 cząsteczek ATP. Drugi etap to faza
gencrująca energię, prowadząca do syntezy l cząsteczek
ATP. Zysk nelo wynosi 2 cząsteczki ATP w przelicze-
niu na 1 cząsteczkę glukozy. Równocześnie powstają
2 cząsteczki NADH + 2H”. Udenianie NADH przez
lańcuch oddechowy dostarcza dodatkowo 6 (2 X 3) czą-
steczck ATP.
7.1.1. Fosforylacja glukozy
W. pierwszym etapie następuje fosłorylacja gluko-
zy w pozycji C”, z wytworzeniem glukóżo-6-losforanu.
Dawceą reszty [osłaranowej jest ATP, przeksztalcający
się w ADP Reakcja jest nieodwracalna, prowadzi do
zakotwiczenia glukozy w komórce. Powstający glukozo-
-6-tosforun nie przenika przez blonę plazmatyczną na
zewnątrz komórki, Estry fosłoranowe cukrów nie mogą
przenikać przez błonę komórkową, ponieważ ta nie po-
siada odpowiednich przenośników. Muszą być przetwo-
rzóne w komórce. Fosforylacja glukozy jest katalizowa-
nar przez Heksokinazę lub głakokinaze (wzór 7.1).
W większości tkanek Tostorylacja glukozy jest katali-
żowana przez heksokinazę, cnżym występujący w posta-
ci kilku izoenzymów, wymagający obecności jonu My”!
lub Mn*", Dwuwartościowy metul lworzy kompleks
z ATP.
Heksokinaza jest enzymem malo swoistym. Oprócz
glukozy tosforyluje inne heksozy. Jest hamowana przez
glukożo-0-Tosłorin — produki reakcji przez nią katali-
zowinej. który akumuluje się w komórce. kiedy dalsze
Jczo przetwarzanie jest spowolnione.
Heksokinaza cechuje się niską wartością Ky, czyli
wysokim powinowaciwem do glukozy, Pozwala to na
efektywną Tosforyłację i wydajne przekształcanie glu-
kozy nawet wtedy, gdy jej stężenie w komórce jest nie-
wielkie.
W wątrobie fosforylacja glukozy zachodzi głównie
pod” działaniem: głukokinazy. Wbrew nazwie, enzym
ten nie jest swoisty wobec glukozy. Fostoryluje także
inne cukry. Głukokinaza różni się jednak od heksoki-
nazy 7-krotnie wyższą wartością Ky, czyli odpowiednio
niższym. powinowaciwem do glukozy. Ż tego powodu
prędkość maksymalna reakcji fosforylacji jest osiągana
dopiero przy wysakich stężeniach substratu. Tuk więc
głukokinaza funkcjonuje jedynie wtedy, gdy stężenie
glukozy w komórkach wątobowych jest dostatecznie
wysokie. Taka sytuacja metaboliczna występuje pa po-
silku bogatym w węglowodany, gdy do wątroby (poprzez
krążenie wrotne) dociera głukoza wchłonięta z przewo-
du pokarmowego.
Działanie glukokinazy sprawia, iż wątroba efektyw=
nie usuwa znaczną część glukozy z krwi przepływającej
przez ten narząd, co zapobiega przechodzeniu nadmia-
ru tego cukru do krążenia ogólnego. Wprawdzie Vy
Ji katalizowanej przez głukokinazę jest niższa od
ji katalizowanej przez leksokinazę (rozdz.
12 i ryc. 4.21), to jednak dzialanie głukokinazy jest
wystarczająco efektywne. Glukokinaza bowiem (w od-
różnieniu od hoksokinazy) nie. jest hamowana przez
ylukóżo-6-losloran. Ponadto synteza głukokinazy jest
pobidzana zarówno przeż samą glukozę (indukcja sub-
stratowa), jak i przez insulinę, której sekrceja dó krwi
wzrasta po posilku węglowodanowym (indukcja hormo-
nafna),
7.1.2. tzomeryzacja glukozo-6-tosforanu
zomeryżacja glukozo-6-fosforanu | (uldozy) do
osloranu (ketozy) jest katalizowana przez
fosfolieksolzomerazę, Reakcja
jest odwracalna, Pro.
ces izomeryzacji zachodzi „poprzez lańcuchowe forniy Pewna ilość fruktozo-6-fosforanu jest przetwarzana
wspomnianych cukrów, „ABA, poniższego równania do fruktozo-2,6-bis-fosforanu pod działaniem fosfofruk-
(wzór 7,2).
tokinazy-2 (PFK-2). Reakcję tę opisano w rozdz. 4.10
i przedstawiono na ryc. 4.17, Jej produktem jest fruk-
1020-2,6-bis-fostoran, który nie podlega dalszym prze-
7.1.3. Fosforylacja fruktozo-6-fosforanu
kształceniom drogą glikolizy, lecz pelni w tym procesie
niżej opisaną funkcję regulacyjną.
Fosforylacja fruktozo-6-fostoranu, prowadząca do
Fostorylacja [ruktozo-6-fosforanu przez PEK-1, pro-
powstania fruktozo-1,6-bis-fosloranu", jest katalizo-
wadząca da wytworzenia fruktozo-1,6-bis-fosforam, jest
wana. przez fosfofiukiokinazę-1 (PEK-1), W reakcji tej
nazywana etapem ograniczającym: prędkość glikolizy.
zużywa się druga cząsteczka ATP. Reakcja jest nieod- Prędkość tej reakcji jest regulowana przez dostępność
wrucalna (wzór 7,3). substratów: fruktozo-6-fostoranu i ATP oraz przez efek-
tory ałlosteryczne (niżej opisane).
Regulacja przez poziom cntrgii w. komórce.
PFK-I jest hamowana ullosterycznie przez wysokie stę-
— Przedrostek bis- oznacza, iż cząsteczka zawiera dwie adręb- żenia ATP i cytrynianu, które sygnalizują, iż komórka
ne: teszty Tosforanowe (przy różnych atomach węgla), w odróż- dysponuje dostatkiem energii, Podobny efekt hamujący
nieniu 6d przedrostka di, który oznacza, iż dwie reszty fostora- wywiera: wzrost stężenia jonów H* (zakwaszenie ka-
nowe wiążą się ze sobą wiąz: siem bezwodnikowym, a powstaly mórki). Natomiast wysokie stężenie AMP wywiera efekt
difustorm (pirofostoran) wiąże się z jednym atomem węgla, np. allosteryczny dodatni, Sygnalizuje, że zasoby energe-
w. adenozynodifostorinie (ADP) difosforaa jest związany Z wę- tyczne komórki zostały wyczerpane. Efektem lego jest
glem 5 rybozy. aktywacja PEKC/,
Ź H kn —0O0H
H——C-—-OH
C==O
HO=C=H a > Ho—(— FI
H— C—0H fosfoheksoizomeraza H— ć -—OH
H— C—O0H |
HC—0—6
glukozo-6-fosforan |
70%,
i fruktozo-6-fosforan|
30% i

Czór 7.2

FH |g—0H HĘ07©)
ATP ADP H—C—0H
N
G=0 ATP ADP o
Ly HO—C—H HO—C—H o A HO—C—-H
lub H-©-0H H=C—OH
glukokinaza H—C—0H
H> G—0H H--C—-0H H—C—0H
HC — 0— (P) HC—0-6) H;.C—0-©)
ggłukc glukozo-6-fosToran
iruktożo-6-fosforan fruktozo-1,6-bis-fosforan |
wzór F.ł
wzór 7.3

95
 Glikeliza i metabolizm pirogronianu Glikoliza

Regulacja przez fruktozo-2,6-bis-fosforan. Fruk- 7.1.4. Rozpad fruktozo-1,6-bis-fosforanu jedna cząsteczka bruktoza-1,6-bis-Tosforanu przeksztal-
tozo-2,6-bis-fosloran jest najsilniejszym aktywatorem ca się w dwie ki aldehydu 3-fosfoglicerynowcgo.
allosterycznym PFK-1. Jak wyżej wspomniano, związek Pod działaniem aldałazy fruktozo-1,6-bis-Tostoran Inaczej bowiem fosfodihydroksyaccton nie mógłby być
ten powstaje z fruktozo-6-fosforanu pod działaniem rozpada się (odwracalnie) na dwa fragmenty trójwę- dalej przekształcany drogą glikolizy.
fosfofruktokinazy-2 i jest zamieniany na powrót do glowe: aldchyd 3-łosfoglicerynowy 1 fostodilydroksy

-bis-fosfogiicerynian
[ruktozo-6-Tosforanu pod działaniem fruktożo-2,6-bis- aceton. Przebieg reakcji w kierunku odwrotnym jest
-fosfatazy. Obie aktywności: kinazowa i fosfatazowa są nazywany kondensacją aldolową (wzór 74). Stąd wy- 7.1.6, Lilenianie aldehydu 3-fosfoglicerynowego
ami różnych domen katalitycznych tej samej czą- wodzi nazwa enzymu. W tkankach pst kilka
steczki bialka cnzymatycznego (ryc. 7.1). aldolaz. j spotykaną jest ałdolaza A. W wątro- W kolejnym ctapie aldehyd 3-fosfoglicerynowy jest

Z
bie iw nerce występuje dodząjkowa alloluza B. uczest utleniany do 1.3-bis-fosfoglicerynianu. Proces ten obej-
nicząca w przemianie fruktóŻy frozdz. 10.1.2). muje dwie sprzężone ze sobą reakcje. W. pierwszej
grupa aldchydowa jest utleniana do grupy karbo-
fostofruktokinaza-2 l yłowej, Reakcję tę katalizuje dehydrogenaza 3-fo: -

a
I
3 CALC. + 1 + = i
a 7.1.5. Izomeryzacja fosfotioz Kglicerodłdehydowa.
" W reakcjiJ uczestniczyY Bru]
grupa -SH
reszty cystelnyłowej tego enzymu. Powstaje przejścio-
Obydwa produkty reakcji aldolazowej są izomerami, wa hemitioaeciał, który przekazuje jon wodorkowy
nawzajem w siebie przechodzącymi. Reakcję izomer (H* ++ 267) na NAD”. Powstaje NADH. Jest to jedy-
cji katalizuje izomeraza fosfotriozowa. Reakcja zachodzi mt reakcja oksydoredukeji zachodząca w przebieg gu gli-
szybko i odwracałnie. Gdyby doszlo do ustalenia stanu kolizy, Powstaje bogate w energię wiązanie loestrowe (0)
równowagi, 97% fostotrioz sttnowilby fosfodihydroksy- pomiędzy siarką enzymu a grupą karboksylową. W dru- r Wi
aceton, a jedynie 3% stanowilby aldehyd 3-fostoglicery- gim etapie fosforan nieorganiczny rozklada wiązanie 6 ©
NN p nowy (wzór 7,5). Jednakże aldchyd 3-fostoplicerynowy lioestrowe. uwalnia enzym z grupą -SH ol wytwarza 6 5
nnn + ;
fruklozo-2,6-bis-foslataza jest natychmiaśi usuwany poprzez wlączanie go do o kolej-7 : s
wiązanie Aż
bezwodnikowe a - yt.
pomiędz :rupąną karbaksylową
lay Łe -
L zs
nego etapu glikolizy. Ubytek ten| rekompensowany 3-lostoglicerynianu a r + fosforanową. Powstaje 1,3- a
poprzez izomeryzację fosfodihydraksyacetonu da alde- -bis-Tosfoglicerynian, zawierający wiązanie bezwodniko- +
Ryc. 7.1. Powstawanie
i rozpad fruktozo-2,6-bis-fostoranu hydu 3-Tosfoglicerynowego. Oznacza to w praktyce. że we (acylofosloranowe), bogate w energię (wzór 7.6). T
Wiązanie bezwodnikowe w pozycji ©! 12-bis-losfo- E «= 4
glicerynianu zachowuje większość energii uwalnianej < N
podczas reakcji utleniania aldehydu 3-fosfoplicerynowe- 7
H;g—0-(8) so. Encreit zmagazynowami w produkcie reakcji będzie
C=o wykorzyskuia do syntczy ATP w kołejnej reakcji gliko- J
H C—0-(P) „O lizy. Ten mechanizm powstawania ATP = niczależny +
2 LL c z . m 2 Da |
HO—C-H | | H od lańcucha oddechowego — nosi nazwę fosforylacji Ę © V
PZK C=0 to H—C—OH substratowej. z
H—G—0H aldolaza HC—0H a Zasoby NAD” w cytosolu są ograniczone, dlatego
H-C—O0H
c 2 z
HC—0-(PP powstając)
powstający NADH ! must yć] ponownie
być utleniony,y. abyab) Ę a
- glikoliza mogla być kontynuowana. W warunkach Ueno- a (0. »
H;C—-0—(P) wych odtwarzanie NAD” zachodzi poprzez utlenianie A z | ż
m , 7 , | i aldehyd i NADH w lańcucha
NADI Ń c oddechowym.
Iowy gd 0.0 | ZE
| fruktozo-1,6-bis-fosforan | | fosfodihydroksyaceton|| 3- -losfoglicerynowy 79 = 1% B
a p are E z 8
WZÓRTAĆ r.1.7/. Powstawanie ATP 5
moe 1,3-bis-fosfoglicerynianu i ADP =
Ą
| 2
p p ER p . . 0
O Reszta fosloranowa z 1.3-bis-fosfoglicerynianu zosta- Ę 2
z . da -. - m - 7
< H.C—-OH je przeniesiona na ADP, z wytworzeniem ATP, nalomiast 5 ©
H 0 PY
2 1.3-bis-Tostoglicerynian
= 5 I
przekształca się
NAJ
w 3-fosfoglice-
>
I
IT
W
W

—C—OH 4 - C=Q rynian, Reakcję tę katalizuje kinaza fosfoglicerynianowa + e

izomeraza fosfotriozowa a a * We 2
p | - (wzór 7.7). V > 8
-|.C—0— | ©-—O-—I2 ESA . , 2. u , |
HCO P) HCO (P) W I przeciwieństwie do większości
ę rcakcji
ŚCj katalizowa- (a)4 Ż
6 53%
nych przez kinazy, ta jest odwracalna. Energia zmaga- w Z 5
- A . M © | ĘC $
zynowama w wiązaniu bezwodnikowym pomiędzy grupą TE 5 O E BT
| aldehyd 3-fostoglicerynowy | | fosfodihydroksyaceton karboksyfową A [osfoglicerynianu i fosforanem nicorga NZ 1 [ oo E
3% 97% nicznym zostaje przekazma bezpośrednio z tego sub- —0—Q, GO.
ł N o . . . . L +7
* stratu na nowe wiązanie bezwodnikowe pomiędzy ADP L LT 8 5
. . SE ra . : : u ż
©wzór 7.5 > i Pi. Biorąc pod uwagę, iż z jednej cząsteczki glukozy ch | 8
powstają dwie fostotriozy, łączny zysk energetyczny

96
 Glikoliza i metabolizm pirogronianu Glikoliza tlenowa

HO
O ADP ATP
ę -9- (P) LG ZO. 0 0
H—C—0H q
A=>. |0
H=C—0H
C = O =

p EPE
NAT

[O
kinaza
H—q—0-©) enolaza med P
fosfoglicerynianowa H,C—0- (P) HC — OH
(hydrataza
fosloenolopirogronianowa) CH,

1 ,3-bis-lostogi icerynian i |3-fosfoglicerynian | |2-fosfoglicerynian

© wzór 7.9,
fosfoenolopirogronian |
«wzór 7.7

w przeliczeniu na | cząsteczkę glukozy wynosi 2 czą-
steczki ATP. Rekompensuje to utratę 2 cząsteczek ATP,
zużytych do fosforylacji głukozy i fruktozo-6-fosforanu.
Dalsze etapy glikolizy generują zysk energetyczny.
7.1.8. Przemieszczanie iosforanu z C” do C”
Powstały 3-fostoglicerynian ulega izomeryzacji do
2-fosfoglicerynianu, Reakcja jest kualizowana przez
mutazę Josfoglicorynianową (fosfoglicerómutazę) i polega
na wewiytrzcząsteczkowym przemieszczeniu reszty [os-
foranowej (wzór 7.8). Jest odwracalna. Enzym wymaga
katalitycznych ilości 2,5-bis-losfoglicerynianu, powstają
cego w „bocznej” reakcji przeksztdcania 1,3-bis-losto-
ylicerynianie przez mutazę-bis-|osfoglicerynianową.
W większości komórek 23-bły-fosfoglicerynian wy-
stępuje w śladowych ilościach, natomiast w krwinkach
czerwonych jest obecny w dużym stężeniu. Jest rozkla-
dany przez odpowiednią fosfatazę do 3-losfoglicerynia-
nu, który powraca do glikolizy.
„O „O
0 _- Gi
jo + O
7.1.9. Dehydratacja 2-fosiogiliceryniańnu
Dehydratacja (odlączenie FLO) od 2-fostoglicery-
nianu przez enolazę powoduje: redystrybucję energii
w obrębie przekształcanego substratu, a to prowadzi
do wytworzenia wiązania bogatego w energię pomiędzy
C? w Tosforanem. Powstaje K sfoenołopirogronian, za-
wierający bogate w energię wiązanie cnolofosłoranowe.
Energia wiązania fosforanu w fosfoenolopirogronianie
jest prawie pięciokrotnie wyższa niż w wiązaniu estro-
wym, występującym w 2-fostoglicerynianie. Reakcja jest
odwracalna (wzór 7,9),
+4.10. Powstawanie pirogronianu
Fosloenalopirogronian jest substratem dla kolejne-
so enzymu — kinazy pirogronianowej. Przeksztdcu ona
niestabilny enol w stabilny kcton. Jest to trzecia z ko-
let reakcja nieodwracalna. Następuje przekazanie grupy
fosforunowej na ADP. Powstaje pirogronian i kolejna
c W bilansie ener
- uwzględnić, iż powstaj qce w jej przebiegu 2 c
DOSSĘ
cząstee ATP kosztem energii uwolnionej z fosfo-
enołopirogronianu. Po raz drugi zachodzi foslorylacja
substrarowa (wzór 7.10). Ponieważ z jednej cząsteczki
glukozy powstają 2 cząsteczki pirogronianu, lączny zysk
energetyczny na tym etapie glikolizy wynosi 2 cząsteczki
ATE.
Jest to drugi etap ograniczający prędkość glikolizy,
podatny na regulację, Kinaza: pirogronianowa wątroby
jest uktywowana allosterycznie przez fruktozo-1,6-bis-
-fosloran, powstający we wcześniejszej reakcji, katalizo-
wanej przez PERI. Wynika stąd, iż aktywność obydwu
kinaz: fosfofruktokinazy-1 1 kinazy pirogronianowej jest
śle sprzężona. Wzrost aktywności fosfojruktokinazy-I
skutkuje: wzrostenr produkcji fruktozo-1,6-bix-fostora-
nu, a ten aktywuje kinazę pirogronianową. ATP i alanina
hamują dzidanie kinazy pirogronianowej.
Ponadto aktywność kinazy pirogronianowej jest regu-
lowana przez Tosforylację i defostorylację bilika enzy-
matycznego. Glukagon pobudza fostorylację, przez co
unieczynnia, a insulina pobudza defosforylację, wskutek
czego aktywuje ten chzym.
rot. Bilans energetyczny glikolizy tlenowej
znym glikolizy tlenowej należy
równoważniki redukcyjne z cytosolowego NADH na
mitochondrialny NAD”. Powstają 2 cząsteczki NADH
+ 2H*. ich utlenianie przez łańcuch oddechowy dostar-
cza 6 (2 X 3) cząsteczek ATP. Przebieg glikolizy Ueno-
wej można przedstawić sumarycznie w postaci dwóch
równań:
Glukoza + 2Pi + 2NAD" + 2ADP >
- 2 pirogronian ++ 2ATP + 2NADH + 2H*,
2NADH ++ 2H* + O» + 6ADP + 6 Pi o
-> 2NAD* + 2H-0 ++ 6ATP.
Thk więc przemiana | cząsteczki glukozy do 2 czą-
steczek pirogronianu dostarcza (netto) dwu cząsteczek
ATP na drodze fosforylacji substratowej, Uwzględnia-
jąc utlenianie powstających w tym procesie 2 cząste-
czek NADH, bilans energetyczny glikolizy Uenowej
wzbogaca się dodatkowo o 6 (2 x 3) cząsteczek ATP,
powstających na drodze (ostorylacji oksydacyjnej. Re-
asumując należy stwierdzić, iż | cząsteczka (lub 1 moł)
glukozy, uleniając się do 2 cząsteczek (lub 2 moli) pi-
rogronianu, dostarcza 8 cząsteczek (lub $ moli) ATP.
Pirogronian, końcowy produkt glikolizy Uenowej, za-
chowuje większość energii zawartej w glukozie. Energia
tu uwalnia się w kolejnych etapueh rozpadu pirogro-
Iuanu.

ki NADH są utdeniane przez mito-

H>C—OH H—-G—0—(P) * muli H— ©=0—(P) chondrialny tańcuch oddechowy. We-
R a fosfoglicerynianowa 5 i
HyC—0—(P) H;C=0—(P ) (fosfogłiceromutaza) HC =0—(P) HC—OH wnętrzna błona mitochondrialna nie
jest przepuszczalna dla NADH, który 20 sy MP 0
R N jest nośnikiem pary elektronów, zwa- ŚĆ - 3 o CZ -
_3-losfoglicerynian DL s / 2-fosłoglicerynian
nych równoważnikami redukcyjnymi. O NAMI ap. | ©
Paru elektronów 1 para protonów za- C—0-(P) kinaza G=0
NN - warte w cylosołowym NADH + PH", I i pirogronianowa
kosubstrat powslde w trakcie przemiany jednej CH, CH,
cząsteczki glukozy. przemieszczają się ,
2,3-bis-fostoglicerynian „do mitochondrium poprzez spe- fosfoenolopirogronian: | pirogronian |
wzór 7.8 cjalnc mechanizmy — zwane „most
kami” lub „czółenkami” - opisane wzór 7.10
w rozdz. 42.622. Przemieszczają ane

98 99
 Glikoliza i metabolizm pirogronianu
7.2. Glikoliza beztlenowa
Warunkiem funkcjonowania glikolizy tlenowej jest
możliwość ciągłego odtwarzania cytosolowego NAD”,
poprzez utlenianie NADH z udziałem łańcucha odde-
chowego, zawartego w mitochondriach. W niektórych
warunkach glikoliza tlenowa nie może funkcjonować.
Dotyczy to komórek niemających (lub mających zbyt
malo) mitochondriów i komórck niedostatecznie zaopia:
trywanych w tlen, Glikoliza tlenowa jest hamowana tak-
że w sytuacji, gdy ilość powstającego NADH przekracza
możliwości jego utleniania przez łańcuch oddechowy.
W tych warunkach odtwarzanie NAD” staje się
możliwe jedynie poprzez przekazanie 2H* + na
akcceptor cytosolowy. Funkcję utleniacza cytosolowega
NADH przejmuje pirogronian, redukujący się do młe-
czanu (wzór 7.11).
Reakcję redukcji pirogronianu przez NADH + H*
do mleczanu katalizuje deltydrogenaza mleczanowa. Pro-
ces ten zachodzi przede wszystkim w krwinkach czer-
wonych, w mięśniach szkiełetowych w okresie wysiłku,
w soczewce oka, w rogówce, w rdzeniu nerki
kocytach. Końcowym produktem glikolizy beztlenowej
staje się młeczan. Przekształcanie glukozy w młeczan
nosi nazwę glikolizy beztlenowej.
Wprawdzie mięśnie szkieletowe posiadają mito-
chondria, to jednak iłość NADH + H* wytwarzanego
przez deltydrogenazę 3-fosfogliceroaldehydową w pracu-
jącym mięśniu przewyższa możliwości jego utleniania
przez mitochondrialny lańcuch oddechowy. Powoduje
to wzrost stosunku NADH/NAD”, co sprzyja redukcji
pirogronianu do mleczanu. Z tego powodu wysiłek fi-
zyczny prowadzi do akumulacji mleczanu w mięśniach,
powodując ich zakwaszenie. Następuje obniżenie pH
wcewinątrz komórki. Większość mleczanu przenika do
krwi i przemieszcza się do innych tkanek.
Reakcja katalizowana przez dehydrogenazę mlecza-
nową jest odwracalna. Kierunek jej przebiegu zależy
od wartości stosunku. pirogronian/mieczan Ii NADH/
INAD". W mięśniu: szkieletowym (pracującym) sto-
sunek NADH/NAD” jest wysoki, reakcja przebiega
w. kierunku młeczanu. W wątrobie I w mięśniu serco-
wym stosunek NADH/NAD” jest niski, reakcja prze-
biega w kierunku pirogronianu. Mleczan przenikający
NADH + H* NAD*
„O R „O
CLS9| -
| 4
0 dehydrogenaza
mleczanowa
Ch
|pirogronian|
100
Metabóliczne losy pirogronianu
z. krwi ulenia się w wątrobie do pirogroniami, a ten my: heksokinazęjglukokinazę, fosfofruktokinazę i kinazę lydrogenazą pirogronianową. zlokalizowany w macierzy
włącza się do niżej opisanych przemian (rozdz. 7.4). pirogronianową. Efektory allosteryczne tych enzymów mitochondrialnej. W przebiegu tego procesu pirogro-
zostały już opisane w niniejszym rozdziale. Miejsca ich nian ulega dekarboksylacji (odłącza CO), a pozośtają-
dzialania wskazuje ryc. 7.2. Na uwagę zasługuje udzial cy fragment dwuwęgłowy utlenia się do acetyla—
7.2.1. Bilans energetyczny glikolizy beztlenowej
metabolitów pośrednich glikolizy w samoregulacji tego Proces ten nosi nazwę oksydacyjnej dekarboksylacj
procesu, Głukożo-6-fostoran hamuje heksokinazę, lecz rogronianu. Nieodwrucalność tego procesu sprawia
Glikoliza beztlenowa jest mniej wydajna pod w
nie hamuje głukokinazy. Fruktozo- l,6-bis-fosforun ak- pirogronian nie może odtwarzać się z acetylo—$-CoA.
dem energetycznym niż glikoliza Uenowa. Jej suman
tywuje kinazę pirogronianową. Z. tego powodu acetylo>$-CoA nie może być substra-
ny cfekt przedstawia poniższe równanie:
Insulina indnkuje syntezę: głukoki- tem w procesie glukoncogenczy.
zy, fosfofraktokinazy 1 kinazy piro-
Glukoza + 2Pi + 2ADP -»
sronianowej. Dodatkowo syntcza głu-
> 2 mleczan + 2ATP + 2H3O.
kokinazy jest pobudzana przez samą
glukozę. Glukagon (hormon trzust-
"Tak więc przemiana | cząsteczki glukozy do 2 czą-
kowy) hamuje glikolizę, pobudzając
steczek mieczanu dostarcza jedynie 2 cząsteczek ATP.
iostorylację kinazy pirogronianowej.
Obydwie powstają drogą fosforylacji substratowej.
Insulina wywiera efekt przeciwstaw-
W warunkach bezdenowych nie funkcjonuje bowiem
ny, pobudzaj defosforylację tego glukoza
łańcuch oddechowy. a tym samym fosforylacja oksyda-
mzymiu.
cyjna. Młeczan zachowuje więcej energii zawartej w glu- ua | — KTP
kozie niż pirogronian. Energia tu może być uwolniona
poprzez utlenianie mleczanu w innych tkankach. 27.4,
4 Metaboliczne
Wataho losy
heksokinaza
, TY aaa,
;
glikoliza beztlenowa uwalnia tylko niewielką >» ADP :
pirogronianu , V ;
Ma dag glukozo-6-(P)
i w łeu-
zawartej w glukozie, jest ona ważnym Źró- | ;
dlem energii w sytuacjach, gdy przetwarzanie glukozy
Produkt glikolizy — pirogronian | gluko: ZO- NI
akiem tlenowym | est niemożliwe lub ograniczone.
— ulega wielokierunkowym przeksztal-
ceniom. Większość ulega oksydacyjnej
7.2.2. Kwasica mieczanowa dekarboksyłacji z wytworzeniem ace- W
tylo—>5-CoA. Grupy acetylowe są sub-
Mleczan produkowany HA órkach przenika do stralem energetycznym wlączanym do | fruktozo-6-(P)
osocza krwi. Zwiększona produkcja mleczanu prowadzi cyklu kwasów trikarboksylowych. gdzie
do wzrostu stężenia tego metabolitu (a w konsekwencji utleniają się do CO; 1 HO. Moga być AMP
do zwiększenia stężenia jonów wodorowych) w osoczu użyte jako substrat do syntezy kwasów fosfofruktokinaza frukto 2,6-0is-(P)
krwi. Zjawiska takie nosi nazwę kwasicy mieczanowej. tuszczowych, cholesterolu (a pośred-
nio innych steroidów) lub do reakcji ATP, cytrynian, HT"
Jest obserwowane w przypadkach niewydolności ukladu
krążenia lub ukladu oddechowego. Tkanki nie są w wy- acelylacji. Drożdże i niektóre bakterie
starczającym stopniu zaopatrywane w tlen. Niedobór przekszkdcają pirogronian w alkohol
etylowy 1 CO. Proces ten nosi nar
tlenu sprawia, iż funkcjonowanie lańcucha oddecho- fruktozo-1 „6-bis- P) p d
wego zostaje upośledzone z powodu braku końcowego zwę fermentacji atkoholowej. Cz
akceptora eleklronów i protonów. Maleje możliwość pirogronianu staje się akceptorem
utleniania substratów energetycznych i produkcji ATP srup >NFb, przechodząc w alaninę.
na drodze fosforylacji oksydacyjnej. Jedynym źródłem W wątrobie dominującym szlakiem
ATP staje się glikoliza beztlenowa i związana z jej wykorzystania pirogronianu jest jego
przebiegiem fostorylacja substratowa. Chociaż proces karboksylacja, prowadząca do po-
ten dostarcza niewielkiej iłości ATP, może ocalić życie wslnia szczawiooctanu (rozdz. 7,4,2),
komórki przez okres potrzebny do po- Produkt tej reakcji — szczawiooctan
prawy warunków utlenowania krwi bądź — wlącza się jako substrat do procesu kinaza
zwiększenia jej dopływu do niedotlenio- glukoneogenezy (syntezy glukozy ze pirogronianowa
składników niecukrowych). © ATP, alanina
nej tkanki. Pomiar stężenia młeczanu
CA o - w osoczu krwi |jest stosowany VI jako mier-
| nik niedotlenienia tkanek,
H—G—0H Oksyciacyjna
dekarboksylacja
CH 73. - Regulacja gliko pirogronianu < pirogronian
| mleczan | Proces glikolizy podlega regulacji Oksydacyjna dekarboksylacja piro-
poprzez działanie efektorów allosterycz- gronianu jest katalizowana przez kom- Byc. 7.2. Etapy glikolizy podatne na regulację 2 eleklory allosieryczne.
nych i hormonów na 3 (kluczowe) enzy- pleks wieloenzymatyczny, zwany de- (+) aktywatory alłosteryczne, (-) inhibitory allosteryczne
101
 Glikoliza i metabolizm pirogronianu Metaboliczne losy pirogronianu

Kompleks dehydrogenazy pirogronianowej
Delrydrogenaza pirogronianowa - jest kompleksem
trzech enzymów: dekarboksyłazy pirogronianowej, trans-
acetylazy dihydrolipoilowej 1 dehydrogenazy dilydro-
lipoilowej. Istnienie kompłeksu: sprawia,
substrat (pirogronian) i uwalnia produkty końcowe: ace-
tylo—S-CoA i CO. Nie uwalnia natomiast pośredni-
ków będących produktami reakcji katalizowanych przez
poszczególne enzymy składowe tego kompleksu. Dzięki
iemu proces oksydacyjnej dekarboksylacji pirogronia-
"nu przebiega sprawniej niż w sytuacji, w której każdy
z enzymów składowych funkcjonowadby niezależnie od
siebie.
Dełydrogenaza pirogronianowa współdziała z 5 koen-
zymami, które pełnią funkcję przenośników lub utenia-
czy dla pośredników powstających w procesie oksyda-
cyjnej dekarboksylacji pirogronianu, Są to: pirofosforan
tiaminy (TPP), NAD”. FAD. CoA-SH oraz
w. postaci utlenionej (dehydroliponiun) i zredukowanej
(dchydraliponian). Grupa karboksylowa liponianu jest
połączona z białkiem enzymałycznym poprzez wiązanie
amidowe z grupa e-aminową reszty lizylowej, dlucgo
koenzym ten jest nazywany także lpoumidem.
Przebieg oksydacyjnej dekarboksylacji
pirogronianu
W. pierwszym etapie dekarboksyłaza pirogronianowa
wiąże pirogronian z pirofosforanem tiaminy — TPP (tia
mine pirophosphate). Budowę tego koenzymu opisana
w rozdz. 4.10 (wzór 4.4), natomiast na ryc. 7.3 przed-
stawiono tylko ten fragment jego cząsteczki, który bez-
pośrednio uczestniczy w reakcji. Przyłączenie pirogro-
nianu przez pirofosforan tiaminy sprawia, iż jego grupa
karboksylowa staje się „mobilna”. Odłącza się w postaci
CO». Pozostały fragment dwuwęglowy związany z TPP
(hydroksyctyło-TPP) wchodzi w reakcję z liponianem.
Następuje rozerwanie mostka. disiarczkowego. Atom
węgla, oznakowany na ryc. 73A numerem 2, wiąże
się z siarką liponianu, a związany z tym węglem utóm
wodoru przemies się do drugiego atomu siarki, od-
twarzując grupę -SHL. Powstaje acetylodihydroliponian
liponian (ryc. Z3A).
Drugi etap katalizuje transacetylaza dihydrolipo-
ilowa. Grupa acetylowa 2 acetylodihydroliponianu
zostaje przeniesiona na atom starki CoA-SH, two-
rząc ucetylo=S-CoA, a uwolnione miejsce zajmuje
wodór pochodzący z grupy -SP tego koenzymu. Po-
wstaje dihydraliponian, posiadający dwie grupy -SH
(ryc. 7.3.8).
W trzecim etapie katalizówanym przez deltydrogena-
zę dilydrolipollową współdziałającą z NAD” następuje
odłączenie pary atomów wodoru z dwu grup -SH di-
hydroliponianu i odtworzenie mostka cisiarezkowego
liponianu (ryc. 7.3 Q).
Utlenianie powstalego NADH przez łańcuch odde-
chowy dostarcza 3 cząsteczek ATP w przeliczeniu na
jedną cząsteczkę pirogronianu. Biorąc pod uwagę, iż
jedna cząsteczka glukozy rozpada się do dwu cząsteczek
pirogronianu, sumaryczny zysk energetyczny oksydacyj-
nej dekarboksylacji pirogronianu, pochodzącego z jed-
nej cząsteczki glukozy, wynosi 6 cząsteczek ATP.
Kegulacja oksydacyjnej dekarboksylacji
pirogronianu
Dehydrogenaza pirogronianowa, «w konsekwencji
proces oksydacyjnej dekarboksylacji pirogronianu, są
podatne na działanie czymmików regulacyjnych, które
mogą zarówno pobudzać, jak I hamować wspomniany
proces. Ponieważ pirogronian zajmuje kluczową pozycję
w. kilku szlakach metabolicznych, przyspieszenie bądź
spowolnienie jego przemiany modyfikuje przebieg in-
nych procesów.
Inhibicja przez produkt końcowy. Dehydrogenaza
pirogronianowa jest hamowana przez acetylo—S-CoA
(końcowy produkt reakcji pr nią katalizowanej),
który akumuluje się w komórce, gdy jest produkowany
w ilości większej niż ta, która może być utleniona w cy-
klu kwasów trikarboksylowych (rozdz. 8) lub zużyta do
syntczy kwasów tluszczowych (rozdz. 13.7) i steroidów
(rozdz. 16.1.1). Enzym ten jest także hamowany przez
wysokie stężenia NADH, co występuje w sytuacji, gdy
funkcjonowanie lańcucha oddechowego jest spowolnio-
ne przez niedobór tlenu — końcowego akceptora elek-
tronów i protonów (rozdz. 5.3), a także w sytuacji, gdy
zachodzi intensywne ulenianie kwasów tuszczowych
(rozdz. 13,5) lub etanolu (rozdz. 19.1) — procesy zuży-
wające NAD” i produkujące NADH.
Modyfikacja kowalencyjna. Kompleks dehydroge-
nazy pirogronianowej występuje w dwu postaciach aktyw-

HH 0 coAsl-c
i
0 MHM 0
H-— 0— C— C— (CH) 4 -. CoA-SH OA-SC-CH 41
—0—C—C-(CH.J— ź
C_ -5-
Pp Z Coon YB C--entym
4 HS H HS H SH
—N——C—CH; C—CHy transacetylaza
WI dihydrolipoilowa
GG dekarboksylaz
pirogronianowa
acetylodihydroliponian dihydroliponian J
Ja t Ne
- HĄC—C—OH;
mi :
życ. 7.3. $. Oksydacyjna dekarboksylacja pirogronianu. Etap 2 — transacetylacja katalizowana przez iransacetyłazę dihydroli-
poiłowa

H HH dehydrogenaza O
Lobi a dihydrolipoilowa Z
H=G-G-6-(c | a CZ.
lod 7 enzym „7 * enzym
HS H SH f

OB Ly C—CH; SME FAD FADHp

i | dihydroliponian |

NĄD” NADH+H"
|
acetylodihycdroliponian

Ryc. 7.3. A. Oksydacyjna dekarboksyłacja pirogronianu, Etap 1 - dekarboksylacja katalizow dekarboksylazę pirogro- Oksydacyjna de arboksylacja pirogronianu. zanie liponianu katalizowane przez dehydrogenazę
nianową cdihydroli, ową

102 103
 Glikoliza i metabolizm pirogronianu Wrodzone delekty glikolizy

nej (niefosforyłowanej) i nieaktywnej (fosforyłowanej). (rozdz. 9), cyklu kwasów Uikarboksylowych (rozdz. 8)
Wzajemne przechodzenie w siebie formy fostoryłowa- przenośnika grup aminowych w procesie Iransaminac]
nej i niefosforylowanej pozostaje pod kontrolą dwóch (rozdz. 18.2.1) i przekaźnika równoważników redukcyj- cz C0-biotyna
enzymów: kinazy i fosfatazy dehydrogenazy pirogronia- nych z cytosolu do mitochondriów (rozdz. 32.6.2).
| O Mąż:
nowej. Aktywacja kinazy sprzyja fosforyłacji, a w konse-
kwencji inaktywacji deltydrogenaży pirogronianowej i za- C=0 karboksy! HC H
| pirogronianowa ) (o
hamowaniu oksydacyjnej dekarboksylacji pirogronianu. 7.4.3. Pirogronian jako akceptor CH, biotyna
Aktywacja fosfatazy natomiast sprzyja defosforylacji, grup aminowych
a w konsekwencji aktywacji delydrogenazy pirogronia-
nowej i nasileniu omawianego pre | (ryc. 7.1). Pirogronian pełni ważną rolę w metabolizmie azotu pirogronian; i szczawiooctan
Kinaza jest aktywowana przez wzrost stosunku ace- aminokwasów. Jest akceptorem grup aminowych w pro-
tylo—S-CoA/CoA-SH oraz NADH/NAD” i hamowana cesie transaminacji, przechodząc w aminokwas — ala wzór 7,1

przez wzrost stosunku ADP/ATP, sygnalizujący wzmożo- ninę. Rola pirogronianu w tym procesie jesl opisana
ne zapotrzebowanie komórki na energię. Równocześnie w rozdz. 158.2.1.
wzrost stosunku ADP/ATP aktywuje fosfatazę. Efektem
tego jest wzrost aktywności deltydrogenazy pirogroniano- utleniania aldehydu 3-tostoglicerynowcgo., Produktem netyki enzymatycznej. Krwinki czerwone tych chorych
wej i wzmożenie oksydacyjnej dekarboksylacji pirogro- 7.4.4. Przemiana pirogronianu do etanolu rcakcji staje się etanal (ryc. 7.5), który w komórkach wykazują jedynie 525% normalnej aktywności kinazy
nianu (ryc. 7.4). drożdzy nie podlega dalszej biolransformacji. Jest wyda- pirogronianowej.
Drożdże i niektóre bakterie przekształcają pirogro- lany poza obręb komórek i znika ze środowiska poprzez Niedobór fosfolicksolzomerazy dotyczy około 4%,
nian w alkohol ctyłowy I CO; Proces ten obejmuje parowanie. a niedobór innych enzymów okolo 1% ogólnej liczby
7.4.2. Karboksylacja pirogronianu dwie reakcje, dekarboksylację nieoksydacyjną (odlą- Proces przemiany glukozy poprzez pirogronian do chorych z wrodzonymi defektami glikolizy. W niektó-
do szczawiooctanu czenie CO; bez udeniania substratu) z wytworzeniem etanolu i COz nosi nazwę fermentacji alkohołowej. rych przypadkach niedobór enzymu występuje wył
akdchydu octowego i redukcję powstałego uldchydu da Ż. jednej cząsteczki glukozy powstają dwie cząsteczki nie w erytrocytach, w innych obejmuje różne komórki.
Karboksylacja pirogronianu przez karboksyłazę pi- ctanołu. Aldehyd octowy pelni funkcję taką, jak pi- clanolu i dwie cząsteczki CO». Jest to proces bezte- Skutki niedoboru enzymów glikolizy są najbardziej
rogronianową dostarcza szczawiooctanu (wzór 7.2) rogronian w glikolizie beztlenowej. Staje się akcepto- nowy, a jego bilans energetyczny jest identyczny, jak dotkliwe dla krwinek czerwonych. Komórki te czerpią
— kluczowcgo mctabolinr w procesie glukoneogenczy rem 2H" + 26 z NADH + HT powstalego w reakcji w przypadku glikolizy beztlenowej. bowiem energię wylącznie z glikolizy beztlenowej, Nie
mają alternatywnego Źródła energii. Niedobór ATP
sprawia, iż erytrocyty nie mogą utrzymać gradientu jo-
Wrodzone deiekty glikolizy nów Na”/S"_ po obydwu stronach błony komórkowej.
ATP Krwinki przybierają nietypowy ksztalt, ulegają kemoli-
acetylo oS-CoA Najczęściej spotykanym, wrodzonym defektem gliko- zie, a produkty ich rozpadu są fagocytowane przez ko-
lizy, stanowiącym 9566 wszystkich defektów tego pro- mórki ukladu: siateczkowo-śródbłonkowego. Prowadzi
cesu, jest niedobór kinazy: pirogronianowej. Dotknięci to do obniżenia liczby erytrocytów. Rozwija się zespół
tą chorobą mają zmutowaną postać wspomnianego objawów zwany niedokrwistością (anemią) bemali-
enzymu, cechującą się zmienionymi parametrami ki- tyczną.

ATP
> O pF

[o a
TPP
CAN:
PDH-a
| (niefosforylowana, aktywna)
| | PDH-b
|(fosforylowana, nieaktywna)|
fo
CH,
dekarboksylaza
pirogronianowa
|
CH
+ (CO, |
>

| pirogronian |

NADH + HI"
(Pi A H
e
„fosfalaza PDH_> — H—=C=OH
dehydrogenaza CH
alkoholowa 3

Mg”, Ca” insulina

Ryc. 7.4. Regulacja oksydacyjnej
(w tkance tluszczowej) | etanol |
dekarboksylacji pirogronianu. Byc. 7.5, Przemiana pirogronia- aldehyd octowy
PDH - dehydrogenaza pirogronianowa nu do alkoholu etylowego

104
 Reakcje cyklu Krebsa |

| TŁUSZCZE |) ( SKROBIA, GLIKOGEN, 4 ,

A DISACHARYDY a BIAŁKA

( kwasy luszczowe” glukoza 4 ——; aminokwasy |

iglicerol | 9 ulinne cukry t Y)

8.1. Reakcje cykłu Krebsa LL... eu aaa aaa 106

*
106
8.1.1. Synteza cytrynianu „2.0220
107
( acetylo= S-CoA |) +———i ciała kelonowe|
8.1.2. - tzomeryzacja cytrynianu .
8.1.3. Utlenianie | dekarboksyłacja lzocywyanu ue AA 108
8.1.4. - Oksydacyjna dekarboksylacja «-ketoglutaranu . 108
8.1.5. Fiozpad bursztynylo=5-CoA 109 | szczawiooctan sy COA-SH
8.1.6. Ullenlanie Dursztłynianu eee aaa ananas 110 | cytrynian
8.1.7. - Hydratacja fumaranu 110 cyk
8.1.8. Utlenianie jablczanu 110 kwasu
110 cytrynowego
8.2. Bilans cyklu kwasów trikarboksylowych |...
8.3. Wegulacja cyklu kwasów Wikarboksylowych .... uu I
Mt
+ 4H„O ZE
aaa aaa
8.31. Regulacja przez dostępność SUDSAMU Lee
zae zane 11 Y.
aktywację i inhibicję eNZymóWw LLL
8.3.2, Regulacja p
ccc 112 2C0,
8.3.3. Regulacja poprzez dostępność ADP i utlenionych KOENŻYMÓW ue
112 Ryc. 8.1. Centralne miejsce cyklu kwa-
8.4. Powiązanie cyldu Krebsa z innymi przemianami sów trikarboksylowych w metabolizmie 12 ADP + 12 Pi —» 12 ATP
8.5. Bilans energetyczny przemiany glukozy do CO i HaO..............1... 12 energetycznym

acetylo—S-CoA Da SH

| kwasów tikarboksylowych. zwany także cyklem

Krebsa lub cyklem kwasu cytrynowego, odgrywa klu-
8.1.1. Synieża cytrynianu
[szczawiooctan
z |
LI cytrynian
czową rolę w metabolizmie. Jego zasadnicza funkcja 4

Kondensacja reszty acetylowej, pochodzącej z uce-

polega na utlenianiu: reszt ucetylowych (octinowych)
związanych z koenzymem A do CO; i FO. Ace- tyla>S-CoA, że szezawiooctanem jest katalizowana
przez syntazę cytrynianową — powstaje cytrynikn. Rów- jabiczan | [izocytrynian|
tylo—S-CoA jest produktem metabolizmu różnych sub- cykl
strarów energetycznych, jak: cukry, kwasy tHuszczowe nowaga reakcji kondensacji ałdolowej jest silnie pa
kwast
i szkielety węglowodorowe aminokwasów (ryc. 8.1). sunięta w kierunku syntezy cytrynianu (wzór 8.1).Z
mk cytrynowego
Utlenianie grup acetylowych w cyklu Krebsa zużywa względu na silnie ujemną wartość AG, wynosząca okolo fumaran
około 2/3 całkowitej iłości Uenu pobieranego przez 38 klfmol. zh" 26) +
czlowieka i dosturcza okało 263 ATP powstającego w je- W reakcji zużywa się jeden pośrednik metabolicz-

A
gó organizmie. Cykl ten funkcjonuje wylącznie w mi- ny cyklu kwasów trikarboksylowych - SZCZAWIOOCH m. [bursztynian
tochondriach i jest sprzężony 2 reakcjami fosforylacji a powstaje drugi — cytrynian. Tak więc wejć aCety- Bk
oksydacyjnej, lo—$-CoA do cyklu Krebsa nie powoduje przyrostu ani
ubytku o blnej ilości pośredników metabolicznych. Syr CoA-ch - Ezme=sc
bursztynylo=S-CoA
Ryc. 0.2. Uproszczony schemat cyklu
raza cyrynianowa jest hamowana przez ATB NADH.
8.1. Reakcje cytdu re kwasów Irikarboksylowych
bursztynyło=S-CoA i acylo>$-CoA (połączenie reszty
Reszta acetylowa włącza się do cyklu Krebsa poprzez kwasi Uuszczowego Z CoA).
wiązanie się ze szczawiewctanem w sposób przedstawio- Spraza cyrynianowa może sprzęgać monolluworodc +yzacja cywynianu
-akonitanu 1 hydratacji ci-akoniemu z wytworzeniem
ny w rozdz, Ś.1.1. W wyniku kilku kolejno po sobie na- tan że szczawioactanem, tworząc monolluorocytrynian.
Cytrynian izomeryzuje do izocytrynianu pod dziala- | izocytrynianu. Produki reakcji różni się od substratu po-
stępujących reakcji utleniania resznr ucetyłówa utlenia Związek ten jest silnym inhibitorem kolejnego enzymu
niem akonitaży. Pośrednikiem w tej reakeji jest ciszako- lożeniem grupy -OH. Enzym wymaga obecności jonów
się całkowieie do CO; 1 FO. nuomias SZCZAWIGOCIHA (ci-akonitazy). Z. tego powodu zatrucie Huorooctancm
nitan. Reakcja polega na dehydratacji cytrynianu do cis- (wzór 5.2).
odtwarza się (ryc.5.2). powoduje niemal calkowitą blokadę cyklu Krebsa.

107
106
 Gykl kwasów bikarboksyłowych Reakcje cyklu Krebsa |

CoA

>0
c.
[0
CH.
na
NAD”

ow
CoA-St 0. p „0 N
h | >o7 1
una - OW dehydrog
HO0—C-—: HH izocytrynianowa
ż je Ho—G— CZ L
„0 =g
o=c—c"__ CH,
| 0
CH, Ka
[20 >

izocylrynian | szczawiobursztynian c-kelogiularan

c —
>0
wzór B.3
| szczawiooctan | | cytrynian |

czo 150 ż0 dobieństwo procesów oksydacyjnej dekarboksylacji piro- energię wiązania pirofosloranowego. Przemianie burszty-
(+HO - gronianu (już omówionego) | a-ketoglutaranu, ten dru- nylo>S-CoA w bursztynian tow zy powstanie | czą-
] =o” A
|0 gi nie wymuga ponownego. szczególowego omówienia. steczki ATP lub GTP. Jest to jedyny przypadek tosłory-
CH, J W przebiegu tego procesu uwalnia się druga cząsteczka lacj substratowej „anej z cyklem Krebsa. Produk-
o 0 o Ń w. [* „O CO, będąca produktem utlenienia drugiego omu wę- cja GTP lub ATP jest skojarzona z przemianą bogatego
f HO+FC—C A La => | Hec-oć__ gula, zawartego w reszcie acetylowej, wlączonej do cyklu. w energię substratu — bursztynyła—=S-CoA — w ubogi
i || DOJ akonitaza
<-_H”C—H HO>C—H Powstaje drugi czka NADH, Równowaga reakcji w en produkt — bursztynian.
I ż0 jest przesunięta w stranę bursztynylo—5-C0A, bogatego W. wairobie funkcjonuje sezśctaza bursztynyło 8
Ci L w energię tioesiru (wzór 8.1), Reukcja jest nieodwracal- -Cod. współdziałająca z GDP. Enzym ten fostoryluje
O
SSE
>0 na. jej wartość howiem--dG" jest silnie ujemna. wynosi GDP do GTP. Energi zrgia zawarta w GTP jest równoważ-
okolo >14 klfmol. na energii zawar | w AFP. Te dwa nukleotydy mogą
[cytrynian| | izocytrynian |
Proces oksydacyjnej dekarboksylacji a-ketoglutara- przechodzić w siebie nawzajem pod działaniem kinazy
nu podlega regulacji. Delydrogenaza a-kctoglutaranawa difosfonukicożydowej.
jest aktywowana prze. Ca?” i hamowana przez ATP.
GTP, NADH oraz bursztynylo>S-CoA. W odróżnieniu GTP + ADP e» GDP + ATP,
od dehydrogenazy pirogronianowej, nie podlega regula-
cji przez fosfarylację i defosforylację bialka cnzymatycz- Jej rcakeji = tt.
nego.

8.1.3. Utlenianie i dekarboksylacja 8.1.4. Oksydacyjna dekarboksylacja B.15.

izocytrynianu a-ketoglutaranu bursztynylo—5-00A cz” NAD* NADH + HI „0

Pod działaniem dehydrogenazy izocytrynianowej za- Konwersja o-ketoglutaranu do *"bursztynylo=5-

gaFiokinaza
p: bursztynianowa
07
CH,
GoA-SH CO
A4
Ą
G

chodzi oksydacyjna dekarboksylacja izocytrynianu do -CoA jest katalizowana przez dehydrogenazę o-ketoglu- (Svetaza burszynyo—S-Cort) |”
u-ketoglutaranu (wzór 8.3). Przebieg reakcji jest dwu- taranową, która jest kompleksem wieloenzymatycznym. rozkład bogate w energię wię CH,
etapowy. W pierwszym następuje utlenienie izocytrynia- dehydrogen
podobnym do wcześniej opisanej deliydrogenacy piro- zanie tiocstrowe w bursztyny- O
a-ketoglularanowa CE O
nu przy udziałe NAD” do bardzo nietrwałego szcze gronianowej (rozdz. 7.3.1). Kompleks ten współdzia lv—5-CoA. Pod działaniem tego f O
wiobursztynianu. Powstaje pierwsza cząsteczka NADH. z. pirofosforanem tiaminy (TPP), NAD”, FAD, kwasem enzymu. bursztynylo=$-CoA gz
W. drugim szczawiobursztynian ulega samoistnej de- liponowym i CoA-SH. Ze względu na daleko idące po- rozpada się. uwalniając burszty- >=O7
karboksyłacji do o-ketoglutaranu. Pierwszy atom węgla nian i CoA-SH (wzór. 8.5). Re-
pochodzący z reszty acetylowej odłącza się w postaci akcja ta jest sprzężona z losfory-
CO. Reakcja ta jest nieodwracalna i podlega regulacji. lacją ADP do ATP lub GDP do o-ketoglutaran| bursztynylo>S-CoA
Enzym jest aktywowany przez ADP i Ga””, natomiast GTP. Energia wiązania loesio- wzór 8.4
ATP i NADFHI zmniejszają jego aktywność. bursztynyla->ŚCoA, nazywany jest również sukeynylo—S-CoA. wego zostaje przetworzona na

108 109
 Gykl kwasów trikarboksyłowych Regułacja cyklu kwasów (rikarboksylowych

8.3. Regulacja cyldu kwasów

„O mo 0 (HO z0 trikarboksylowych
| = L GDP + Pi GTP
zj | >0
-
|0 Cykl Krebsa jest głównym źródłem energil Jego
CH. CH, C—H
li 4 przebieg podlega precyzyjnej regulacji. Funkcjonują
| + CoA-SH
CH, syntetaza bursztynylo=S-CoA CH. H—C fumaraza mechanizmy, które koordynują zużycie i syntezę ATP.
|” (liokinaza bursztynianowa) | | 120 Dostatek energii w komórce, cechujący się wysoką za-
Ć =O0 0 CO wartością ATP, GTP i NADH, jest sygnałem do spowol-
x O
S-CoA Ci
O 7 nienia cyklu Krebsa. Niedobór energii, objawiający się
ubytkiem tych nukleotydów z równoczesnym wzrostem
| fumaran| = LL jabiczan | zawartości ADP, GDP i NAD” nasila ten proces.
bursztynyło —S-CoA | | bursztynian | ©wżór 8.7
*- wzór 8.5
8.3.1. Regulacja przez
dostępność substratu

0 Substratem przekształcanym
W mózgu i w mięśniu sercowym dominuje enzym 8.1.7. Hydratacja fumaranu cz - NAD" CL w cyklu kwasów trikarboksylo-
wspóldzialający z ADP. Fosforylacja ADP prowadzi bez- [0 | 0 wych jest reszta acetylowa zwią-
pośrednio do powstania ATP. Fumaran ulega hydratacji do jablczanu w odwra- Homę= Hb 0 zana z CoA. Dostępność tego
RO
REC
cHnej renkcji katalizowanej przez pz 6, zwamą CH substratu jest więc zasadniczym
CH, dehydrogenaza
też lydratazą Jinaranowy (wzór 80). I Enzym ten wią- | O jablczanowa
| 2 czynnikiem wpływającym na
8.1.6. Utlenianie bursztynianu CZ c=0 efektywność omawianego cyklu.
w L-jabłczan. Znika podwójne wiązanie pomiędzy ut0- O 0 W. komórce funkcjonują dwa
Bursztynian jest udeniany przez dełydrogenazę busz mami węgla. Fumaraza cechuje się wysoką swolstością. F główne procesy - dostarczające
| szczawiooctan |
- Ę

pnianową do fumaranu. Akceptorem dwóch atomów
wodoru (2H" + 2e7) jest FAD, przechodzący w FA-
Drb. ponieważ sila redukująca bursztynianu nie jest
dostatecznie wysoka, hy redukować NAD” do NADH
(wzór 5.6).
Dehydrogenaza bursztynianowa jest jedynym enzy-
mem omawianego cyklu, związanym z wewnętrzną blo-
ną mitochondrialną. Pozostale enzymy są składnikami
macierzy mitochondrialnej. Inhibitorem kompetycyj-
nym tego enzymu jest malonian, dikarboksylowy analog
bursztynianu. Utlenianie zredukowanego FADHH przez
lańcuch oddechowy pomija miejsca pierwszej losfory-
lacji oksydacyjnej. Para atomów wodoru jest przekizy:
wana bezpośrednio na koenzym Q.E
lego procestr to jedynie2 cząsteczki ATP w przeliczeniu
ma parę atomów wodoru.
+0
o” FAD
KĘ
I Lt I 4
tdlca fumaran (6 konfiguracji trans), natomiast 'L-jablczan: = acetyło—S-CoA. Są to: oksyda-
nie przejawia aktywności wobec jego izomeru — male- WZÓT 8.8 cyjna dekarboksylacja pirogro-
inianu (o konfiguracji cis), Działając w stronę odwrot nianu (rozdz. 7.4.1) i p-oksyda-
mą przeksztdea jedynie L-jablczan, a nie przeksztalca dk cja kwasów Huszczowych (rozdz.
b-jablczanu (wzór 8.7). 13.5). Wszystkie czynniki, pobu-
nów są przenoszone z substratów na akceptory, trzy dzające produkcję acetylo—S-CoA, wzmagają efektyw-
pary na NAD”, który redukuje się do NADH i jedna ność cyklu kwasów trikarboksyławych (i odwrotnie).
8.1.8. Udenianie jabiczanu paru nar FAD, który redukuje się do FADRh.
Utlenianie jednej cząsteczki NADH przez lańcuch 8.3.2. Regulacja przez aktywację
Jabłczan jest utdleniany przez delydrogenaze jabl- ocklechowy prowadzi do powstania trzech cząsteczek i inhibicję enzymów
czanową do szczawiooctanu, Reakcja ta jest źródłem ATP. Podczas jednego obrotu cyklu Krebsa powsta-
trzeciej cząsteczki NADPI powstającej w cyklu Krebsa ja 3 cząsteczki NADH. Ich utlenianie dostarcza więc Cykl kwasów tikarboksyłowych jest regulowany
(wzór Ś,8). 9 (3x3) cząsteczek ATP. Utlenianie jednej cząstecz- poprzez oddziaływania różnych cfektarów allosterycz-
Reukeja tr jest odwracalna, jej równowaga jest sil- ki FADE dostarcza dwu cząsteczek APP. Łącznie, nych na kilka enzymów. Regulacji podlegają przede
nie przesunięte w stronę jabiczanu. W prak w wyniku reakcji oksydacyjno-redukcyjnych, powstaje stkim: syataza cytrynidnówa — aktywowana przez
przebiega w kierunku: szczawiooctanu, ponieważ pro- | cząsteczek ATP. Dodatkowo powstaje jedna czą- „ | ADP a hamowana przez ATB, NADE i burszty-
dukt ten natychmiast zużywany. steczka GFP lub ATP na drodze fosforylacji substrato- nylo=S-CoA, dehydrogenaza izocybynianowa - akty-
przede wszystkim. jest substratem wej. Utlenienie jednej reszty acetylowej w cyklu kwasów wowana przez ADP | NAD”, « humowana przez ATP
dla staży Gytrynianowej, która wikarboksytowych dostarczie więc 12 cząsteczek ATP. | NADH oraz dehydrogenaza u-ketoglutaranowa — ak-
„O włącza go do kolejnego obrotu cy- Bilans cyklu Krebsa można przedstawić ża pomocą na- tywowana przez Ca" i hamowanu przez ATB, GTP,
FAD Hp Ci klu Krebsa. stępujących równań: NADH i bursztynyło=$-Co0A.
zd 0
C—H

H-C--Hl dehydrogenaza „U 8.2. cyklu kwas

| Mo) bursztynianowa M ooksylowych Acetylo>S Z0A ++ BNAD” + FAD + GDP + Pi + 2 HLO >
Ch"Q - G- - ACO» + NADH + ZH” + FADIh + GTP + CoA-SH
O Do cyklu wchodzą dwa atomy
węgla w postaci reszty ucetyla- ŚNADH + 3H7 + HS0> + SADP 4 9PL > 3NAD? + 3HŁO+ JATP
bursztynian fumaran wej (octanowej) związanej Z CoA FADHL +40 + 2ADP 4 2Pi > FAD ++ HO + 2ATP
i opuszczają cykl w postaci dwu | fosforylacja substratowa + TATP/GTP
cząsteczek CO. Podczas: jednego
Lącznie I2ATP
obrotu cyklu cztery pary elektro-

111
 Cykl kwasów trikarboksylowych
8.3.3. Regulacja poprzez dostępność ADP
i utlenionych koenzymów
Podwyższona zawartość ADP. Skurcz mięśni, reak-
cje syntczy i transport Wansblanowy są głównymi konsu-
mentami energii. Procesom tym towarzyszy rozpad ATP
do ADP i Pi Wzrost stężenia ADP przyspiesza jego
zużycie w reakcjach produkujących ATP.
Obniżona zawartość ADP. Jeżeli zawartość ADP
(lub Pi) w komórce jest obniżona, tworzenie ATP dro-
ga fosforylacji oksydacyjnej maleje z powodu braku
substratów. Szybkość oksydacyjnej fosforyłacji jest pro-
porcjonalna do iloczynu stężeń ADP i Pi, a odwrotnie
proporcjonalna do stężenia ATP. Utlenianie NADH
i FADH; także ustaje, gdy brakuje ADĄ, ponieważ pro-
ces utleniania substratów energetycznych i fosforylacja
oksydacyjna są ze sobą ściśle sprzężone (skojarzone) i
muszą zachodzić równocześnie. Jeżeli dojdzie do aku-
mułacji NADH i FADHH, odpowiednio maleją iłości
NAD” i FAD, powodując zakamowanie cyklu kwasów
trikarboksylowych z powodu braku udenionych koen-
zymów.
8.4. Powiązanie cyklu Krebsa
z innymi przemianami
Do każdego obrotu cyklu Krebsa włączają się dwa
substraty: reszta acetylowa i szczawiooctan. Pierwszy
z nich utlenia się da CO» i HO, dostarczając ener-
gii. drugi natomiast odtwarza się, by związać następną
resztę acctylową. Teoretycznie więc szczawiooctan nie
ywa się. W praktyce jednak dzicje się inaczej, po-
nieważ pewne metabolity „wypadają” z cykhr Krebsa
i włączają się do innych przemian. Ponadto inne szlaki
metaboliczne zasilają ten cykl swoimi produktami.
Ketokwasy, będące metaboliiami tego cyklu, stają
się akceptorami grup aminowych i przechodzą w ami-
nokwasy, np. a-ketoglutaran przechodzi w. głutuni-
nian, a szczawiooctan w asparaginian. Część cytrynianu
OfRISZ „a. mitochondrium, przenosząc reszty acetylowe
(octanawe) do cytosolu, gdzie służą one jako substraty
do syntezy kwasów tluszczowych i cholesterolu. Znacz-
na ilos zawiooctanu włącza się do glukoncogenczy
112
(syntezy glukozy). Cz myla—=5-CoA staje się
substratem w syntezie barwników porfirynowych (rozdz.
21.2.1), bądź uczestniczy w przemianie cia! ketonowych
(rozdz. 14.3).
Jednocześnie cykl Krebsa jest zasilany poprzcz meta-
bolity powstające poza tym cyklem. Na przyklad szcza-
wiooctan i a-ketoglutaran powstają w wyniku transami-
nacji i deaminacji aminokwasów, szczawiooctan może
być produktem karboksylacji pirogronianu, burszhęe
nylo=>S-CoA może powstawać z propionylo=S-CoA,
będącego produktem f-oksydacji kwasów iHuszczowych 9.1. Fieakcje charakierystyczne dla glukoneogenezy ROEE 113
o nieparzystej liczbie atomów węgła oraz przemiany 9.1.1. Karboksyłacja pirogronianu ........... Lid
szkieletów węglowodorowych aminokwasów o rozyalę- 9.1.2. - Transport szczawiooctanu do cytosolu 115
zionych lańcuchach bocznych: waliny i izoleucyny. 9.1.3. Dekarboksyłacja szczawiooctanu........ pasi 115
9.1.4. - Defosłorylacja iruklozo-1,6-bis-fosloranu. . pana nana ii A 116
9.1.5. Defosforylacja glukożo-6-fosforanu ...... saa 116
9.2. Bilans glukoneogenezy ............ saa 1iG
8.5. Bilans energetyczny przemiany
glukozy do GOa i FO 9.3. Substrały zużywane w glukoneogenezie................... paca iii M7
9.3.1. - Glicerol 117
Przemiana glukozy, drogą glikolizy wraz z oksydacyj- 9.3.2. Młeczan Looe LA 117
ną dekarboksylacją powstającego 2 niej pirogronianu. 9.3.3. u-kołokwasy saa A saaaacaci1 AZ
9.3.4. Proplomian......L aoiii E pasza aza zaa ciIA 118
jest głównym źródlem metabolicznym acetylo>S-CoA.
Reszty acetylowe uleniają się w cyklu kwasów Irikar- 94. Regulacja glukoneogenezy ........ ROEE 118
boksylowych do CO: HBO. ZI cząsteczki glukozy po-
wstają 2 cząsteczki pirogronianu, a z nich 2 cząsteczki
acetylo—S-CoA. Wynika stąd, że zysk energetyczny na
tym ctapie udeniania acetylo>S-CoA. w przeliczeniu na
| cząsteczkę glukozy, wynosi 24 (2 x 12) cząsteczek
ATP.
Z. podsumowania tej wartości z cfektami energelycz-
nymi glikolizy (5 ATP) i oksydacyjnej dekarboksylacji
2 cząsteczek pirogronianu (6 AFP) wynika. że | czą- Niektóre narządy, jak mózg. rdzeń nerki. soczew-
steczka glukozy, utleniając się do 6. cząsteczek CO; ka, rogówka, jądro, pracujący mięsień, a także krwinki
i 12 cząsteczek Fl4O, dostarcza 38 cząsteczck ATP czerwone wymagają stalego doplywu glukozy jako sub-
Można to zapisać następującym równaniem sumarycz- stratu energetycznego. Gdy stężenie glukozy we krwi Siedem spośród dziesięciu etapów glikolizy to reak-
nym: maleje. następuje uruchomienie glikogenalizy (rozpad cje odwracalne. W procesie glukoneogenczy przebiega-
glikogenu) w wątrobie. która dostarcza glukozy do krwi. JA one w kierunku odwrotnym niż w glikolizie z udzia:
GH O + 60; + 38ADP + 38PI > a poprzez krew do innych tkanek. Glikogen wątrobowy lem tych samych enzymów. Nieodwracalne są natomiast
-> 6CO; + 6HLO + 38ATP. może zaspokolć potrzeby: energetyczne wymienion wszystkie reakcje katalizowane przez kinazy: kinazę pi-
narządów oraz krwinck czerwonych przez 10-18 godzin. rogronianową, fosfofruktokinazę i hoksokinazę lub głuko-
Jeżeli w Wansporcie równoważników redukcyjnych Gdy zasoby glikogenu w wątrobie zostają wyczerpane, kinazę, Reakcje katalizowane przez le cnzymy w proce-
z cytosolu do mitochondrium nezestniczy mostek gli zostaje uruchomiona symeza glukozy z substrnów nic- sie glikolizy nie zachodzą w procesie glukoneogenezy.
cerolofosforanowy, współdzialający z FAD. to zysk będących cukrami. jak mileczan, pirogronian. glicerol Ich przebieg jest katalizowany przez inne cnzymy.
energetyczny w przeliczeniu na I cząsteczkę glukozy oraz a-kelokwasy. powstie z przekształcenia amino- Przemiana pirogronianu w Tosfocnałopirogronian
wyniesie jedynie 36 cząsteczek ATP (rozdz. 32,6 kwasów. Proces ten nosi nazwę glukoncogenczy. jest reakcją dwietapową, zachodzącą z udzialem dwóch
Glukoneogeneza nie jest prostym odwróceniem gli- enzymów: karboksylazy pirogronianowej 1 karboksykma-
kolizy. Ta howiem cechuje się nieodwracalnością trzech zy fosfoenolopirogronianowej oraz biotyny, ATP i GTP.
spośród dziesięciu reakcji. Miejscem głukoncogenczyjest Dwie ostatnie reakcje glukoneogenezy polegają na
przede wszystkim wątroba. gdzie powstaje okolo 90% „eniu fosforanu od fruktozo-1.6-
glukozy, i w mniejszym stopniu nerka. która syntetyzuje -bis-Tosforanu" przez fruktozo-1,6-bis-fosfatazę 1 od glu-
okolo 10% glukozy. Tylko w tych narządach występują kożo-6-fosforaunu przez głukozżo-6-fosfatazę, Ogólny,
enzymy uczestniczące w procesie glukoneogenczy. uproszczony schemat procesu glikolizy i głukoneogene-
Mięśnie są wielkim „konsumentem”. a nie „produ- zy. przedstawiono na ryc. 9.1. Zaznaczono gwiazdkami
tentem” glukozy. Zachodzi w nich glikoliza, nie zacho- nieodwracalne etapy glikolizy oraz wymieniono enzymy,
dzi plukoncogeneza. Zawierają enzymy glikolizy. nie które funkcjonują wylącznie w glikolizie lub wyłącznie
zawierają enzymów glukoncogeńczy. w glukoneogenezie.
113
 Giukoneogencza
Reakcje charakterystyczne dla glukoneogenezy

nego etapu glikolizy, katalizowanego przez

kinazę pi- 9.1.2. Transport szczawiooctanu
ŻA.
GO, FOGFONIANOŃ
Karboksyłaza pirogronianowa zawiera koenzy
do cytosolu

m, bio- Szczawiooctan, powstały w mitochondriu

| pirogronian a A karboksylaza tynę, związaną kowalencyjnie poprzez grupę m, musi
e-amino- wniknąć do cytosolu, gdzie są zlokal
i a
> pirogronianowa wą reszty lizylowej bialka €nzymatycznego. izowane pozostałe
Biotyna po enzymy glukoneogenezy, Jednak wewnę
* kinaza związania CO staje się karboksybiotyną. trzna blona mi-
SE | pirogronianowa | szczawiooctan | Powstanie tochondrialna jest nieprzepuszczalna
dła Szezawioocia-
kompleksu apoenzym-biotyna-CO> zachodz nu. Musi on być przekształcony w jeden
i kosztem spośród trzech
m / karboksykinaza . energii pochodzącej z rozpadu cząsteczki ATP metabolitów, które mogą przenikać
-nolopirogroni AN, < (i fosfoenolopirogronianowa ZAWATLŁ w tym kompleksie zost aje wykorzystana
Energia
zamienić się na powrót w szczawioocta
do cytosolu i tam
w re- n.
(CO, akcji wiązinia CO» z pirqzęgnianem, prowad Może być redukowany do jablczanu,

GL UKONEOGENEZA
zącej do Może wiązać
powstania szczawiooctanu. reszię acetylową z acetylo—S-CoĄ
i przekształcać się
Karboksylaza. pirogronianowa jest aktywowana w cytrynian. Trzecia możliwość to
zj allo- przemiana w aspa-
Taginian poprzez związanie grupy aminow
> sz H „O sterycznie przez acetylo—$-CoA, Podwyższony
poziom transaminacji. Produkty tych przeks
ej na drodze
ni -1,6-bise jk acetyló—S-CoA jest sygnałem metaboliczny ztałceń przenikają
m, wskazu- do cytosolu, gdzie rozpadają się na
jącym na potrzebę wzmożenia syntezy szczaw powrót do szcza-
iooctanu, wiooctanu w sposób wskazany na ryc,
losfofruktokinaza fruktozo- | -6-bis-fosfałaza Sytuucja taka zachodzi np. podezas głodu, 9.2,
który wy.
tnusza nasilenie glukoneogenczy, Przy niskim
poziomie
acetylo—5-CoA karbaksyłaza pirogroniano
wa pozostaje 9.1.3. Dekarboksylacja szczawiooctanu
nieaktywna. Pirogronian nie jest kurboksylowa
ny do
szczawiooctanu, lecz przeciwnie, ulega oksydac Szczawiooctan jest dekarboksylowan
yjnej y i tostoryło-
dekarboksyłacji do acetyloS-CoA. wany w cytosolu przez karboksykina
zę Josjoenolopiro-

pirogronian

(Co, . MITOCHONDRIUM.
q

szczawiooctan NADH a
Gł nieodwracalne etapy glikolizy acetylo—S-CoA
OCY ThNAD”
7 5 4
Byc. 9.1. Glikoliza i głukone ieza. Zaznaczono gwiazdkami nieodwracałne etapy glikolizy.
qi iz Wymieniono
ienic nazwy
nazwy enży
enzymów
k
funkcjonujących tylko w glikolizi > i tylko w glukoneocgenezie.
cytrynian asparaginian jabiczan
dye. 3.2. Transport szczawio- i 5 P

9.1.1. Karboksylacja pirogronianu łanu ź milochoncdrium cię AI

cytosolu. Numerami 1-8 ożna- ł|| H U
czono enzymy uczestniczące AJJ
Reakcja katalizowana w glikolizie ,
w tym procesie cytrynian ,
przez kinazę pirogronianówą jest nie-
ADP+Pi asparaginian jabłczan
H| ATATP A | - karboksyłaza pirogronia-
odwracaina. Pirogronian nie może być rowa NL
bezpośrednio przeksztadcane w. oslo-
HCP 2 Ż
a — dehydrogenaza jabiczano- NAD” 4
| 4CO, t-. NU pejo, wa mitochondrialna
8
6 NADH + I 4
enolopirogronian. Przemiana pirogro- NN
| 20 pirogronianowa 3 — deliydrogenaza jablczano-
nianu w fosfoenolopirogronian zacho- wa cytosolowa
e
Y
z 0 ace lylo— S-C OA >
dzi innym szlakiem, w dwóch etapach. — 97 A - karboksykinaża lostoenolo- mj
S$zcz ;
awioo cian SEA
+
Najpierw pirogronian jest karboksyłó- pirogronian
winy przez karboksylazę pirogroniunową > dminotransfer asparagji- a 4
do szczawiooctanu (wzór 9,1), a ten jest
i
pirogroni ian
an szczawiooctan nianowa miło jondrialna
6 — aminotr
CO Ż) CYTOSOŁ
transportowany do cytosolu, udzie ulega *
*- GOy pochodzi z karboksybiotyny nianowa cytosołowa
przemianie do Tosfoenolopirogronianu. wzór Ś.1 4 = synł, drynianowa fosfoenolopirogronian
Pozwala to na ominięcie nicodwracal-

HA
 Glukoneogencza

gronianową. Reakcja jest napędzana przez hydrolizę Fruktozżo- 1,6-bis-fosfatazgyggzest regulowana

GTP. Produktem reakcji staje się fosfoenolopirogronian poziom cnergii w kamórch M iedabór cene ji c ży
(wzór 9.2). lizowany przez wysoki poziom AMP, hamuje ak
Dalsza przemiana fosloenolopirogronianu poprzez ność enzymu, a pośrednio cały proces glukoncogenczy. H ę70H HO
fosfotriozy, aż do fruktozo-1,6-bis-fosforanu, zachodzi Wysoki poziom ATP i niskie stężenie AMP pobudzają
poprzez odwrócenie reakcji glikolizy z wykorzystaniem glukoncogenczę. Ponadto fruktozo- 1,6-bis-fosfataza jest HO—C—H HO—C—H + ph
enzymów glikolizy. Należy zaznaczyć, iż przemiana hamowana przez fruktożo-2,6-bis-fosforan (efektor al-
3-fosfoglicerynianu w. 1,3-bis-fosfoglicerynian zużywa losteryczny ujemny), którego stężenie jest regulowane H —0-0H H=C-0H
kołejną cząsteczkę ATP, a redukcja 1,3-bis-fosfoglice- hormonalnie. H—C—0H HC—0H
rynianu do aldehydu 3-fostoglicerynowego zużywa czą-
ę NADH + H*. Ponieważ do powstania | czą- HC—0—P) -C—OH
ci glukozy potrzeba 2 cząsteczek fosfotrioz, lączny 9.1.5. Defosforylacja glukozo-6-fosforanu
ad energetyczny komórki na tym etapie wynosi glukozo-6-fosforan i glukoza
steczki ATP oraz 2 cząsteczki NADH + 2H". Hydroliza glukozo-6-fosoranu przez glukoza-6-[0s-
wzór 0.4
Jatazę pozwała ominąć nieodwracalny etap glikolizy.
katalizowany przez heksokinazę lub głukokin Pod
9.1.4. Defosforylacja fruktozo-1,6-bis-fosforanu działaniem tego enzymu powstaje wolna glukoza, któ-
ra (w odróżnieniu od jej estrów fosforanowych) może
Hydrolityczne odłączenie fosforanu w pozycji c! opuszczać komórkę, przenikać do krwi i tą drogą do- się 4 cząsteczki ATP 1.2 cząsteczki GTP oraz 2 cząstecz- 9.3.2. Mieczan
fruktozo-1,6-bis-fosforanu prowadzi do powstania fruk- cierać do odległych narządów (wzór 94). ki NADH + 2". Przebieg procesu plukoncogenczy
tozo-6-fosforanu. Reakcja jest katalizowana przez fruk- można zapisać za pomocą następującego równania: Mieczan jest produktem glikolizy beztlenowej, funk-
tozo-1,6-bis-fosfatazę (wzór 9.3). cjonującej głównie w krwinkach czerwonych i w mię-
Enzym ten pozwala na ominięcie nieodwracalnego 9.2. Bilans głukoneoqgenezy pirogronian + 4 ATP + 2GTP + 2NADH + 2H7 » śniach. Tą drogą krwinka czerwona i mięsicń pobierają
etapu glikolizy, katalizowanego przez fosfofruktokina- > glukoza + 4 ADP + 2 GDP + 2NAD* + 6Pi, tylko niewielką cz nii zawartej w glukozie. Mie-
zę-l. Przebieg tej reakcji, a pośrednio całego procesu Powstanie cząsteczki glukozy z 2 cząsteczek pirogro- czan przenika do krwi t wędruje do wątroby i nerek,
glukoneogenczy, jest regulowany przez niżej wymienio- nianu wiąże się z rozpadem 6 wiązań bogatych w cnar- gdzie utlenia się do pirogronianu. Ten ostatni staje się
ne czynniki. gię, po 3 na każdą cząsteczkę pirogronianu. Zożywają substratem w procesie glukoncogenczy i przetwarza się
substraty zużywane w glukozę, która przenika do krwi.

wo
z
w glukoneogenezie ść glukozy wnika ponownie do mięśni i krwinek
Czerwony 1, gdzie przekształca się na powrót da mie-
Jeoretycznie każdy z metabolitów pośrednich, powsta- czanu. Ta międzybarządówa „kooperacja metabalicz-
, O
CZĄ:) 6rP GDP H-G-H jacych w trakcie glikolizy 1 w przebiegu cyklu kwasów
Wikarboksyłowych, może być wykorzystany jaka substrat
na”, polegająca na powtarzalnym przetwarzaniu głuko-
zy w mleczan 1 mleczanu w glukozę, nosi nazwę cylda
M TH NL ma p C-0—(P) +:CO, do glukoncogenezy. Głównymi substratami zużywany- (ori lub cyklu kwasu mlekowego.
_ karboksykinaza I 20 mi w tym procesie są: pirogronian i szczawioocian, u
a O fostoenolopiragronianowa ci O” pośrednio wszystkie metabolity, które przekształcają się
20 w jeden z nich. Są to: glicerol, mleczan i o-kctokwasy 9.3.3. a-ketokwasy
ci o-
powstające w wyniku przemiany aminokwasów uluko-
| a ,
| fosfoenolopirogronian gennych i glukokcetogennych. Szkielety węgłowodorowe wię ści aminokwasów,
| szczawiooctan |
ZN inych aminokwasami głukogennymi. przekształca
ją się w u-ketokwasy, jak: pirogronian, iwigoctan
9.3.1. Glicergi i a-kctoglutaran (rozdz. 15.2.1). Dwa pierwsze wlą-
czają się do glukone gene w sposób już opisany,
HG—0H Glicerol. pochodzący z hydrolizy Wiacylogliceroli natomiast c-ketoglutoran włącza się do cyklu kwasów
Hę—0—© w tkance tluszczowej, przenika do krwi i jest transpor- tikarboksylowych, gdzie (poprzez bursztynylo>Ś-CoA,
C=0
| HO HO—CH
i towany do wątroby. Tam jest (osforylowany do glicero-
lo-3-fosforanu, a ten jest utleniany przez dehydrogenazę
bursztynian, fumaran. jabłczan) jest przekształcany do
szczawioochinu.
HO—CH glicerolo-3-fosforanową do fosfodihydroksyacetonu, któ- Pomiędzy mięśniem a watrobą funkcjonuje szlak me-
| ry jest wspólnym metabolitem glikolizy 1 glukoncoge- tuboliczny, zwany cyklem alaninowym, Pirogronian, po-
H=G—0H i
201 > —»P > H—C—0H
fruktozo-1,6-bis-loslataza nezy. Może być przekształcany jednym spośród dwóch wslający w mięśniu jako produkt glikolizy, nie redukuje
H—C—0H H —G— OH możliwych szlaków. się da mleczanu, lecz stuje się akceptorem grupy amino-
Pierwszy polega na wlączeniu do glikolizy i prze- wej z aminokwasu. By drogą przekształca się w alaninę.
|
HC—0—6P) H;C—0—(P) ksztalceniu w pirogronian. Drugi polega na włączeniu Aminokwas ten przenika do krwi i wędruje do wątroby.
do głukoncogenczy. ztldołaza wiąże losfodihydroksyace- gdzie odłącza grupę aminową, przechodząc ponownie
|fruktozo-1 „6-bis-fosforan | / fruktozo-6-fosforan ton z aldchydem 3-fosfoglicerynowym, tworząc frukto- w. pirogronian. Ten ostatni drogą głukoncogenczy prze-
zo-1.0-bis-fosforan. ksztalca się na powrót w glukozę. Glukoza wraca do
<wzór 9.3)
mięśni, gdzie drogą glikalizy przeksztalea się ponownie

116 7
 Głukoneogeneza
Regulacja głukoneogenczy
w pirogronian, » ten w alaninę itd, Przenoszenie grp ikarboksylowych, gdzie poprzez bursztynian, fumarun
śuninowych z aminokwasów na ketokw: y nosi nazwę i gltkoneogenezy). Te inhibitory al-
i jabiczan przekszidca się do szczawiooctanu, będącego losteryczne hamują glukoneogenczę
transaminacji. Proces ten jest opisany w rozdz. 18,2.1. substratem w procesie glukoneogenczy (ryc. 9.3), i kierują [ruktozo- 1,6-bis-fosloran do

2 | pirogronian|
Cykl ałaninowy uczestniczy równocześnie w meta-
bolizmie azotu aminokwasów. Przenosi grupy aminowe glikolizy (ryc. 9,4),
z mięśni do wątroby, gdzie są one włączane do syntczy Glukagon zmniejsza | zawartość
9.4. Regulacja głukoneogenezy [raktożo-2,0-bis-fosforanu w komór-
MocCZNIKA — końcowego produktu przemiany azotu ami-
ce, Wywiera ten efekt poprzez pobu-
nokwasów (rozdz. 18.31). Proces glukoncoge
e nezy jest regulowany przez hormo- dzenie fostorylacji fosfofruktokinazy-2
ny i efektory allosteryczne, Czynniki pobudzające chro- i Jjuktozo-2,6-bis-fosfatazy. Są to enzy- karboksylaza y
nią substraty lub pośrednie metabolity glukoncogenezy iny (u ściślej dwie domeny katalitycz- „pirogronianowa —— acetylo-S-CoA
9.3.4. Propionian przed włączeniem ich da innych przemian, a czynniki ne tego samego białka enzymatyczne-
hamujące wywierają efekt przeciwstawny (ryc. 9,4), 80) zaungażowane w syntezę i rozpad
Kwasy tluszezowe w zasadzie nie są substratami
| szczawiooctan|
W stanie glodu organizm oszczędza glukozę, a głów- fruk1020-2,6-bis-[osforanu — silnego
w. procesie: glukoneogenczy, Wyjątek stanowi propia- nym substratem energetycznym stają się kwasy uuszczo-
nian, który powstaje w organizmie w kilku: procestch. aktywatora - allosterycznego — fosfo-
we, Powstający w wyniku ich rozpadu icetyło—S-CoA Jruktokinazy I (kluczowego enzymu
Większość kwasów Huszczowych cechuje się parzystą (rozdz. 15.5) jest eleklorem alłosterycznym ujemirym glikolizy) 1 inhibitora allosterycznego
liczbą atomów węgla. W trakcie ich mleniania, w pro- dehydrogenazy” pirogronianowej. Hamując ten enzym karboksykinaza aaa
cesie zwanym f-oksydacją, rozpudaj: się one na szereg fiuktoż 0-1,0-bis-fosfatazy (kluczowego
zapobiega zużyciu pirogronianu drogą oksydacyjnej de- fosfoenolopirogronianowa i CO,
cząsteczek acetylo=S-CoA, które dalej ułeniają się enzymu glukoneogenczy),
karboksyłacji (rozdz. 74.1), Ponadto, acetylo—S-CoA Fosforylacja | fosfofruktokinazy-2
w cyklu kwasów tikarboksylowych do CO;i FLO. pobudza karboksyłację -pirog ronianu do szczawiooctanu
W. przypadku kwasu Uuszczówego o nieparzystej > enzynu katalizującego powstawa-
(rye. 9:1) popr
liczbie atomów węgla lańcuch tego kwasu rozpada się
aktywację ullosteryczną karboksyłazy
pirogronianowej i tą drogą kieruje pirogronian do głu-
nie fruktożo-2,6-bis-fostoranu — unie- 2 | fosfoenolopirogronian |
Mit r Cząsteczek ucetylo—S-C0A i jedną cząsteczkę pro- czynnia ten enzym, a w konsekwencji
koneogenezy (ryc. 9.4), zmniejsza syntezę - fruktożo-2,6-bis-
pionylo—S-CoA, która nie podlega dalszej fi-oksydacji Hormony: glukagon i adrenalina, których wycdzi
(rozdz. -losforunu. Ten sam hormon po-
13.541). Propionylo—$-CoA powstaje również lanie nasila się w stanie glodu, pobudzają fostoryl: V
jako produkt końcowy przemiany aminokwasów 0 róż budza fostorylację fruktozo-2,6-big-
kinazy: pirogronianowej, przekształcającej fostoenołopi-
salęzionych luńeuchaeh bocznych: waliny i izoleucyny rogronian w pirogronian, ym ten — poddany fosto-
-osfulazy — enzymu katalizującego
rozklad fruktoze-2,6-biv-fosforanu, co
| fruktozo-1,6-bis-.P.
(rozdz, ISA), a także w procesie skracania łańcucha rylacji — traci aktywność katalityczną, co zapobiega prze-
bocznego cholesterołu w trukcie jego przemiany w kwa- w konsekwencji zwiększa jego aktyw=
mianie fostoenolopirogronianu drogą glikolizyi kieruje ność katalityczny i przyspiesza rozpad
sy żólciawe (rozdz, 16.2.1) oraz podczas przemiany kwa- ten metabolit do glukoncogen zy (ryc. 9.4), fruktozo-2,6-bis-fosforunu.
sów. Huszezowych o rozgałęzionym lańcuchu węglowo- Obydwa
Drugim - obok karboksylazy pirogronianowej — kluczo- te procesy prowadzą do ubytku fruk-
dorowym. np. kwasu fit tanowego (rozdz. [3.5,3), wymi enzymem ylukoncosenczy, podatnym na regulację 1020-2,6-biy-fosforunu — aktywatora
Propionyla>S-C c (O i przechodzi w me- allosteryczną, jest fruktozo- 1,6-bix- -fosfaraza. Enzym ten fruktozo-1,6-
tytomałonyla- ullosterycznego glikolizy i inhibitora O w fruktozo-2,6-bis- 6
izomeryzuje do burszty- jest hamowany przez: fruktozo-2,6-bis-fostoran, AMP -bis-fosfataza
nylo—$-C6A. Ten ostatni wł; cza się do cyklu kwasów nego glukoneogenezy. AMP L
i fruktozo- Ló-bis-fostoran (wspólny metubolit glikolizy
Konsekwene tych zjawisk jest , fruktozo-1,6-bis- P
zahamowanie glikolizy poprzez uby-
tek aktywatora allosterycznego fosfo-
Pi
frukiokinazy 1 i pobudzenie glukoneo-
schczy poprzez usunięcie inhibitora
O illosterycznego fruktożo- /,6-bis- -[05-
| O fataży. Zapobiega to przekształcaniu frukitozo-G. P”
[07 1 co KP
| C—=S-CoA fruktozo-6-fosforana w fruktożo-
ADP» Pi i —S-C0oA d
-16-bis-Tosloran (glikoliza) i ulatwia
MGH -. H=£-H
rbol -l- -C- - CHI. i
przekształcanie - fruktozó-1,6-bfs-[os- v
am
+$
priopionyło
| o metylomalonyło=€ i-C0A HC] foranu we [ruktozo-0-ostorun (glu-
| głukozo-6- PP
|= koneogenezi),
ea
-I "0 CZ O”
O
HO
glukozo-6-
propionylo— S-CoA metylomalonyłoS-CoA bursztynylon S-CoA -fosfataza
* — CO, pochodz z karboksybiotyny NM Pi
** — COBp — ko hzym B,, V
y gkukoneogenezy podatne
glukoza
Fyc. 9.3. Wlączanie reszty| sionyłowej do glukoneogenezy. Bursztynylo-S-CoA popa ktory allosteryczne
reakcje cyklu kwasów trikarboksy-
lowych przeksztalca się w wioocian
i ) iniAbikory allośleryczne

119