Professional Documents
Culture Documents
Wytwarzanie Energii W Komórce, Glikoliza, Cykl Krebsa, Glukoneogeneza - Biochemia - Bańkowski (2009) (OCR + Zakładki)
Wytwarzanie Energii W Komórce, Glikoliza, Cykl Krebsa, Glukoneogeneza - Biochemia - Bańkowski (2009) (OCR + Zakładki)
Wytwarzanie Energii W Komórce, Glikoliza, Cykl Krebsa, Glukoneogeneza - Biochemia - Bańkowski (2009) (OCR + Zakładki)
żs | Elsevier
R | Urban 8 Partner
"| Wrocław
Enzymy i metabolizm
Dzięki temu możliwe jest używanie w literaturze bioche- W. pewnych przypadkach znaczenie diagnastycz-
micznej różnych zwyczajowych nazw każdego enzymu, ne mają relacje wzajemne pomiędzy aktywnościami
podając w nawiasie jego numer kodowy. określonych izoenzymów. W stanie zdrowia aktywność
Na przyklad deltydrogenaza młeczanowa, katalizująca LDH-| w osoczu krwi jest niższa niż LDH-2 I cho-
ROZDZIAŁ
reakcję wyżej przedstawioną, nosi numer kodawy Ł rych z zawalem mięśnia sercowego aktywnos LDH-I
1.1.1.27. Pierwsza liczba (1) oznacza, iż enzym należy
do klasy I, jest więc oksydoreduktazą. Druga liczba
(1) oznacza, iż enzym nałeży do podklasy 1, obejmu-
przewyższa aktywność LIDH-2.
Izoenzym kinazy kreatvnowej — C jesto swoisty
dla mięśnia sercowego. Jepo aktywność w osoczu krwi.
Wytwarzań
jącej wszystkie oksydoreduktazy, które odłą | parę w |-2 dniu po zawale, wzrasta w wyższym stopniu niż
atomów wodoru od grupy H-C-OH. Trzecia liczba (1) innych izocnzymów CK.
oznacza, iż enzym ten należy do podpodklasy l, obej- 5.1 ATP jako przenośnik energii G6
mującej wszystkie enzymy, które przekazują wodory Sprzężenie reakcji poprzez wspólne pośredniki.....ooaaa
oaza G7
odłączone z grupy H-C-OH na NAD”. Czwarta licz- 4.15.2. Enzymy jako leki i odczynniki Związki fostoranowe o wysokiej ENG Soma aaa aaa aan c aaa iA 67
ba (27), to numer przyporządkowany temu enzymowi Inne związki bogate w ener GB
w obrębie podpodklasy EC. LLL. Związki Tostoranowe o niskiej energii G8
Niektóre enzymy slużą jako leki, np. tkankowy ak-
„pwator. płazminogenu 1 urokinaza mają zastosowanie Mitochondiumm |... a aaa IIA 69
w leczeniu choroby zakrzepowej. Lipaza — enzym hy- 5.2.1. Błony miłochondńalme „L.A 70
4.15. Zastosowanie enzymów w praktyce drolizujący Uuszeze — jest użyteczna w leczeniu nie- 5.2.2. Macierz miłochondłalna. Luo oeoaaae eee aaa AE 10
medycznej domogi wydzielniczej trzustki. Asparaginaza — enzym 538. Organizacja tańcucha oddechowego ..........LLuoa
aaa 7
rozkładający usparaginę — jest przydatna w leczeniu 538.1, Skladniki lajcucha oddechowego. Looe aaa aaa ana n ai A
Enzymy znajdują liczne praktyczne zastosowania bialaczek. 5.3.2. Kompleksy łańcucha oddechowego miłochondnów. Lo ouoooaoaaa AA 75
w diagnostyce laboratoryjnej wielu chorób, są odczyn- Pewne enzymy służą jako odezynniki w praktyce 5.3.3. lnhibitory transporu elekwkonów LLL. ouaaaaaaaza
aa aza aaa ina 79
nikami laboratoryjnymi lub lekami. Zastosowanie en- laboratoryjnej: nredza może być zastosowana da ożna- Wyzwalanie energii podczas Wwansporiu elekironów..................... 79
zymów do naprawy materialu: genetycznego komórki czania mocznika, dehydrogenaza mleczanowa do ozżna- 5.4.1. Pary oksydacyjno-redukcyjne...........4...24. 79
stwarza nowe możliwości leczenia wrodzonych wad czania mleczanu. a kołagenaza do oznaczania kolage- 5.4.2. Słandardowy polencjał redukcyjny (Eg) ooo AA 79
metabolicznych i chorób nowotworowych. nu w ilościach niewykrywałnych innymi metodami. np. 5.5. Fosforylacja oksydacyjna... aaaa aaa 80
w. hodowlach komórek in vitro.
Uilenianie substratów niezałeżne od lańcucha oddechowego ........... 81
4.15.1. Enzymy jako markery chorób Realktywne formy tlenu (RFET)...... aaa LEE 82
4.15.3. Enzymy w biotechnologii i terapii Nieenzymatyczne reakcje utleniania żelaka „1... LA B2
Aktywność niektórych cnzymów w tkankach i ply- genowej Reakcje enzymatyczne niezależne od łańcucha oddechowego .......0..1........ 83
nach ustrojowych zmienia się w przebiegu różnych cho- Reakcje enzymatyczne związane z lańcuchem oddechowym.........0Lieia 83
Peroksysomalne procesy ulieniania 84
rób, Spostrzeżenie to zostało wykorzystane w diagno- Za pomocą nukledz można wycinać wadliwie skon-
inne żródła reaklywnych form tlenu 84
styce laboratoryjnej. Szczególnie przydatny jest pomiar struowane odcinki DNA, a powstałe ubytki wypelniać Toksyczne efekty działania RET pia . sca 85
aktywności cnzymów występujących w osoczu krwi, Nie- odpowiednimi fragmentami pochodzącymi z komórek Ochrona komórki przed reaktywnymi formami tlenu „o... aaa 2 86
które enzymy osoczowe są traktowane jako wskaźniki zdrowych tego samego gałunku. Zespalanie fragmen-
(markery) charakterystyczne dla pewnych chorób. Ich tów DNA jest możliwe dzięki ligazom DNot. Stwarza to
podwyższona aktywność wskazuje na toczący się proces możliwość naprawy uszkodzonego genu t otwiera per-
chorobowy, a normalizacja jest wskaźnikiem skutecz- spektywę rozwoju nowej dziedziny medycyny, określ
ności leczenia. Na przyklad aktywność aminotransferaz nej mianem terapii genowej. W podobny sposób można
w. osoczu krwi rośnie w przebiegu zawału mięśnia ser- wymieniać pewne fragmenty DNA pomiędzy różnymi
cowego lub uszkodzenia wątroby. Aktywność anyldzy gatunkami. Tą drogą uzyskuje się rośliny 1 zwierzęta W organizmach żywych zachodzi nieustanne prze- uwalnia się energia w formie użytecznej dla komórki.
- enzymu rozkladającego skrobię — wzrasta u chorych Iransgeniczne, będące no sichimi obcogatunkowego twarzanić materii energii. zwane metabolizmem. W organizmie człowieka końcowymi produktami ka-
na zapalenie trzustki. materialu genetycznego (razdz. 26,5). Równolegle funkcjonują dwa przeciwstawne procesy tabolizmu, niepodłegającymi dalszej biodegradacji, są
metaboliczne: katabolizm i anabolizm. Wiele reakcji przede wszystkim: CO. ELO, mocznik, kwas moczowy
zachodzących w organizmie wymaga cnergii. Przebieg i kreatynina, które są wydalane do środowiska glównie
procesów zużywających energię jest możliwy dzięki drogą plucną i drogą nerkową.
równocześnie zachodzącym procesom generującym Procesy anaboliczne polegają na syntezie składni-
enerylę. ków złożonych ze skladników prostych z wykorzysta-
Procesy kataboliezne przeksztaleają zlożone sklad- niem energii uzyskanej w procesach katabolicznych.
niki tkanek do mniejszych. prostszych cząsteczek. 5U- Sumaryczna wartość IG procesów anabolicznych jest
maryczna wielkość «Gr tych procesów jest głęboko wysoce dodatnia, jakkolwiek niektóre reakcje skladowe
ujemna, chociaż niektóre etapy katabolizmu mogą mieć mogą wykazywać „IG” o wartości ujemnej. Zasadniczo
JG” o znakar dodatnim. Generalnie jednak katabolizm jednak anabolizm jest procesem endocrgicznym.
jest proc «m egzdergicznym. uwałniającym energię. Z. pewnym uproszczeniem można przyjąć, iż źródłem
Procesy kataboliczne przekształcają różne złożone sub- energii dla organizmu ludzkiego jest spalanie (udenia-
straty w drobnocząsteczkowe produkty. w wyniku czego nie) wodoru w tlenie. Oczywiście substratem nie jest
64 65
Wytwarzanie energii w komórce Wytwarzanie energii w komórce
wodór atmosferyczny, - wysoko zredukowane sub- Około 40% tej energii magazynuje się w postaci wiązań D jest wspólnym pośrednikiem w tym ciągu reakcji
straty energetyczne, które są dawcami atomów wodoru beźwodnikowych pomiędzy resztami fosforanowymi za- i może służyć jako przenośnik energii chemicznej po-
do reakcji udeniania. Są nimi przede wszystkim: glu- wartymi w ATP. między dwiema reakcjami, W wielu sprzężonych rcak-
(A)
koza i kilka innych cukrów prostych, kwasy tluszczowe, Proces powstawania ATP, sprzężony z mitochondrial- cjach rolę wspólnego pośrednika pełni ADP lub ATP.
gliceroł, ciala ketonowe or dełety węglowodorowe nym systemem transportu elektronów przez lańcuch ADP jest substratem zużywanym do syntezy ATP
aminokwasów. Pop szereg reakcji utleniania sub- oddechowy, nosi nazwę fosforylacji oksydacyjnej. Pozo- w procesach wytwarzających energię i produktem roz-
straty te rozpadają się da CO> i FLO. stala część energii (niezwiązanej w ATP) rozprasza się padu ATP w procesach zużywających energię. ATP jest
Spalanie wodoru w tlenie zachodzące in vitro jest w. postaci ciepła.
|
substratem w reakcjach zużywających energię i produk-
procesem gwałtownym i silnie cgzoergicznym. Energia tem reakcji wytwarzających energię.
chemiczna zostaje zamieniona błyskawicznie i w calo- RDA
ści na energię cieplną. Spałanie wodoru w komórkach 5.1. ATP jako przenośnik energii —. Ż b
zachodzi powoli, wiełoetapowo, a znacząca część uwal- IBU 5.1.2. Związki fosforanowe o wysokiej energii
nianej energii (około AD)7%) jest magazynowana w po- Energia zmagazynowana w postaci ATP jest zużytko-
staci przetworzonej energii chemicznej, której głównym wywana przede wszystkim do skurczu mięśni szkieleto- Głównymi nośnikami energii biologicznie użytecznej
nośnikiem staje się bogaty w energię adenozynotrifos- wych, skurczu mięśnia sercowego, utrzymania gradientu są ATP I inne nukleotydy trifosforanowe, chociaż zna-
foran (ATP). stężeń jonów i metabolitów po obydwu stronach błon czenie tych ostatnich w bioenergetyce jest zdecydowa-
Substraty energetyczne, lub pośrednie metabolity po- biołogicznych I na pokrycie potrzeb energetycznych nie mniejsze.
wstające w trakcie ich przemiany, są dawcami par ato- związanych z przebiegiem różnych syntez. Reakcje egzo- ATP jest nukleotydem wifosloranowym. Składa się
mów wodoru (2FI" ++ Że”) dla specjalnych koenzymów, ergiczne umożliwiają przebieg reakcji endoergicznych Gi z adeniny, rybozy i trzech reszt kwasu ortofoslorowe-
dinukieotydu nikotynoamidoadeninowego (NAD*) lub (ryc. 5.1). Przekształeanie jednej formy energii w drugą go. Jedna z nich jest połączona wiązaniem estrowym
dinukieotydu flawinoadeninowego (FAD), tworząc ich zawsze odbywa się że stratami. Pewna jej część rozpra- poprzez grupę -OH przy węglu Ś' rybozy, a wszystkie
zredukowane formy: NADH + MH" i FADHB, Te zre- sza się w postaci ciepla. trzy pomiędzy sobą są zespolone wiązaniami bezwod-
dukowane koenzymy przekazują protony i elektrony na Reukcje i procesy, które charakteryzują się wyso- nikowymi o wysokiej energii. Cząsteczka ATP posiada
kolejne akceptory, a w końcowym etapie na atom tlenu, ko dodatnią wartością AG”, stają się możliwymi dzięki dwa takie wiązania. Jeżeli odłączy się jedna grupa fos-
tworząc cząsteczkę FLO. System przenośników proto- sprzężeniu ich z inną spontaniczną reakcją o wysoko foranowa, powstaje adenozynodifostoran (ADP) - zwią-
nów i elektronów z substratu chergetycznego na ten, ujemnej wartości z4G”, taką jak hydroliza ATP do ADP 46 ( t zek posiadający jedno wiązanie bezwodnikowe, bogate
prowadzący do wytworzenia FLO, nosi nazwę łańcucha i nieorgunicznego fosforanu (Pi). AG (+) w energię, Jeżeli odlączy się kolejna grupa fosforanowa,
oddechowego. Elektrony, które przechodzą przez luń- Zależność taką przedstawia prosty uklad mecha- p powstaje adenozynomonofostoran (AMP) - związek
ceuch oddechowy, traci znaczną część ich wolnej energii. niczny, Koło z przymocowanym ciężurkiem (ryc. 5.2 A) yć. 5.2. Przekazywanie eneigii mechanicznej o niskiej zawartości energii (ryc. 5.3).
Występująca w mięśniach kinaza adenylanowa umoż-
liwia odtworzenie ATP poprzez interakcję 2 cząsteczek
ADP, zgodnie z równaniem:
samoistnie obraca się w kierunku, w którym osiąga naj-
PROCESY niższy stem energetyczny. Ciężurek zajmuje najniższą ADP + ADP > ATP + AMP
ENDOERGICZNE z możliwych pozycję, wskazaną na ryc. 5.2 B. Ruch kola
glikoliza w kierunku odwrotnym jest energetycznie niekorzystny Standardowa wolna energia JG? hydrolizy każdego
oksydacyjna
i nie zachodzi samoistnie (ryc. 52 A). Na ryc 52C wiązania bezwodnikowego w AFP wynosi okolo 30 kJ/
dekarboksyk (
pirogronianu pokazano, że energetycznie korzystny ruch kola może mol. Ż powodu wysoko ujemnej wartości AG", ATP
tnięśni być wykorzystany do obrotu drugiego kola w kierunku i ADP są nazywane związkami bogatymi w energię.
energetycznie niekorzystnym. który nie móglby zajść Równolegle funkcjonują inne nazwy: związki boguto-
ulienianie octanu samoistnie. Sprzężenie dwu kół sprawia, iż energia jest energetyczne, wysokoenergetyczne lub makroergiczne.
w cyklu Krebsa | =
Ż s» syntezy przekazywana Z jednego z nich na drugie. Porównywalne wartości AG" mają reakcje hydrolizy in-
z U
V warunkach biologicznych najprostszym sposobem nych nukleotydów difosforanowych i trifosforanowych.
utlenianie ae JA na sprzężenie reakcji zużywających energię z reakcjami Ww tekście niniejszego podręcznika wiązania bogate
ketonowych + transport aktywny wytwarzującymi ener, ę są wspólne metabolity pośred- w energię są oznaczane linią falistą (—).
nie. Związki fosforanowe 0 bardzo wysokiej energii.
istnieją związki fosforanowe, których hydroliza cechu-
utlenianie a
neurotranemisja je się szczególnie wysoką wartością AG, wyż iż
ie reakcji poprzez wspólne w. przypadku hydrolizy ATP. Należą do nich: 1,3-bis-
ski -fostoglicerynian, fosłoenolopirogronian i fosfokreatyna
(ryc. 5.4).
PROCESY bwie reakcje chemiczne mają wspólne pośredniki, Wartość JG” reakcji hydrolizy tych związków wynosi
EGZOERGICZNE gdy produkt pierwszej reakcji jest substratem w następ- około 42 kl/mol, Nie mogą one jednak być bezpośredni-
nej reakcji: mi dawcami energii dla reakcji endoergicznych. Uczest-
niczą natomiast w syntezie ATP na drodze fosforyła-
AED > CHD cji substratowej. Proces ten polega na tworzeniu AFP
Br *
Ryc. 1. Przekazywanie energii chemicznej poprzez ATP DEN > NFZ. kosztem rozpadu związków o bardzo wysokiej energii.
Gi
67
=
ó
Wytwarzanie energii w komórce Wytwarzanie energii w komóre
GL
A
sprzęgającego proces kataboliczny z procesem anabo- forany o niskiej energii. Tak więc ATP pełni ególną ności do utleniania substratów energetycznych do CO;
SZ licznym. W celu uproszczenia sposobu przedstawiania rolę przekaźnika energii. Nic ma bowiem w komórce i HO ani do produkcji ATP drogą fosforylacji oksyda-
N H HĘm opo” wzorów estrów fosforanowych i pirofosforanów. reszty innych mechanizmów, które mogłyby umożliwić prze- cyjnej. erpią energię jedynie z beztlenowej przemiany
0” kwasu fosforowego można zapisywać jako —P. difosta- noszenie grup fosforanowych, bezpośrednio z donorów gluk ancj glikolizą bezuenową, której tow: y
||
A OH HONJ | o ]
rany jako -P—P, Wifosforany jako -P—P—P. fosforan o bardzo wysokiej energii na akceptory o niskiej energii fosforylacja substratowa, połegająca na tworzeniu ATP
a A ; adenozynomonofosforan (AMP) | nieorganiczny jako Pi, a pirofosforan nicorganiczny ź pominięciem ATP. kosztem rozpadu innych zx ów osforanowych bo-
NZ i pana | jako PPL gatych w energię (fłosfoenolopirogronianu i 1,3-bis-fos
foglicerynianu).
Ryc. 5.3. Nukleotydy adeninowe o wysokiej (ATP, ADP) 5.1.4. Związki fosforanowe o niskiej energii 5.2. Miochondrium Mięsień sercowy, który powzebuje dużo energii do
i niskiej (AMP) energii wiązania reszt fosłoranowych utrzymani: jego c” mości skurczowej, zawiera duża mi-
Inne melabolity zawierające grupy fosforanowe ce- Mitochondrium lo organella komórkowa pelniąca tochondriów, Zajmują one około polowy objętości cyto-
chują się niską zawartością cnergit. Bezwzględna war- rolę generatora energii. Przetwarza energię chemiczną plazmy. Równie bogate w mitochondria są komórki wą-
Fosforylacja substratowa nie jest związana z funkcjo- tość AG” reakcji ich hydrolizy wynosi poniżej 17 kJ/mol. zawarłą w substratach energetycznych w energię bcz- trobowe, będące miejscem licznych procesów syntczy,
nowaniem lańcucha oddechowego. Jest to drugi (obok Do nich należą przede wszystkim estry fosloranowe wodnikowych wiązań pirofosforanowych ATP. Tylko wymagających energii w postaci ATP. Jedna komórka
fosfarylacji oksydacyjnej) mechanizm tworzenia ATP, glicerolu, inozytolu, aminaalkoholi, cukrów prostych la postać cnergii jest użyteczna do napędzania reakcji wątrobowa zawiera od 500 do 2000 mitochondriów,
szczególnie ważny dla komórek o metabolizmie beztle- oraz wszystkie nukleotydy monofostoranowe. Niektóre endoergicznych. Oczywiście tylko część energii wyzwo- Lańcuch transportu elcktronów, zlokalizowany
nowym. z nich przedstawiono na ryc. 5.6. lonej podczas utleniania substratów energetycznych ma- w wewnętrznej błonie mitochondrialnej, jest wspólnym
ATP zajmuje pośrednią pozycję na skali bioenerge- gazynuje się w postaci ATP. Reszta rozprasza się w po- szlakiem, poprzez który elektrony pochodzące z róż-
tycznej pomiędzy związkami fostoranowymi o bardzo
—O—A—O0—IE
DOSEO)
c l H=G"0H HCO HhK o
0-P-o7 20
- Śo- 9 m
HG N—G-G-0-P-0
I I H
| 0 PO
6
H-C-OH O f0-P-0 HA H- 9 HC HH
D— ZO
l
o
HC-0—P-07 CH, 07 H7
-
68 69
Wytwarzanie energii w komórce Wytwarzanie energii w komórce
nych substratów energetycznych przechodzą na tlen. one niemal 80% ich masy. Połowa z nich uczestniczy [akt, iż macierz mitochondrialna zawiera także kwasy pierwszej fostoryłacji. Z. tego powodu reakcje utlenia-
"Transport" elektronów i synteza ATP drogą fosforylacji w. transporcie elektronów i w fostorylacji oksydacyjnej. nuldeinowe (zarówno DNA, jak i RNA) oraz rybosomy, nia, zachodzące z udziałem FAD, dostarczają jedynie
oksydacyjnej zachodzi we wszystkich komórkach zawie- Wśród białek enzymatycznych wewnętrznej błony mi- co umożliwia syntezę niektórych bialek w tych orga- 2 cząsteczek ATP w przeliczeniu na parę atomów wo-
rających mitochondria. tochondriałnej występują między innymi: cytochromy b, nellach. doru (ryc. 5.8).
c, cp a + ay, dehydrogenaza burszynianowa, dehydroge-
naza. f-hydroksymaślanowa oraz bialka przenośnikowe
5.2.1. Błony mitochondrialne opisane w rozdz. 32. 5.3. Organizacja lańcucha oddechowego 5.3.1. Składniki tańcucha oddechowego
Wewnętrzna błona mitochondrialna jest silnie po-
Mitochondrium jest otoczone dwiema blonami bial- fałdowana. Fałdy te noszą nazwę grzebieni mitochon- Pierwszym akceptorem atomów wodoru odlączanych Wszystkie elementy skladowe łańcucha oddechowe-
kowo-lipidowymi, rozdzielonymi przez przestrzeń mię- dridłnych. Powodują one zwielokrotnienie powierzchni od substratu jest najczę: NAD*, kolejnym FMN, go, z wyjątkiem koenzymu Q, są białkami. Niektóre
dzybłonową. Wnętrze mitochondrium wypełnia macierz tej blony. Pa wewnętrznej stronie wewnętrznej błony następnym koenzym Q. PÓlząwszy od tego ostatniego z nich są enzymami (delydrogenazy, cytochromy), inne
mitochondrialna, obfitująca w liczne cnzymy (ryc. 5.7). mitochondrialnej występują kuliste twory, wystające dalszy transport elektronów zachodzi niezależnie od sy białkami nieenzymatycznymi, zawierającymi centra
Zewnętrzna błona mitochondrialna jest zbudowana w kierunku macierzy mitochondrialnej, Taką postać transportu protonów. Elektrony przechodzą poprzez żelazowo-siarkowe o różnej budowie. Najprostszą for-
z lipidów i bialek występujących w relacjach ilościo- przybiera syntaza ATP (ryc. 5,7). cytochrom b, cytochrom cj, cytochrom © oraz cytochrom mą takiego centrum jest Fe:S, w którym atom Fe two-
wych 1: Zawiera pewne enzymy, jak monoaninook- da + dz na ten. Powstaje anion ienkowy O”, który rzy kompleks z 4 atomami S$, należącymi do czterech
za, kydroksyłaza kinureninowa, kinaza nukleotydów wiąże się z dwoma protonami, tworząc cząsteczkę wody reszt cysteiny wchodzących w skład białka. Druga po-
oranowych, fosfolipaza AA kilka innych. Będą one 5,2.2. Macierz mitochondrialna (ryc. 5.5). stać jest określana symbolem Fes:S2, zawiera 2 atomy
omówione w kolejnych rozdziałach. Błona ta posiada Łańcuch oddechowy jest sprzężony w trzech miej- Fe. Każdy z nich jest skompleksowany z 2 atomami $
pory pozwalające na swobodne wnikanie do przestrzeni Macierz mitochondrialna jest żelem wypelniającym ścach z reakcjami fosforylacji, w których ADP wiąże reszt cysteiny i 2 cząsteczkami siarczku nieorganicz-
międzybłonowej większości jonów i małych cząsteczek wnętrze mitochondrium. Dominującym składnikiem Pi, tworząc ATP. Dlatego transport jednej pary ato- nego. Trzecia postać (rzadko występująca) o symbolu
(ryc. 5,7). macierzy są białka (okolo 50%), «u wśród nich liczne mów wodoru z substratu na tlen przy udziale NAD* Feą:54 zawiera 3 atomy Fe połączone z 4 atomami S$
Wewnętrzna błona mitochondriulna jest nieprzepusz- enzymy uczestniczące w udenianiu pirogronianu, ami- dostarcza 3 cząsteczek ATP. Niektóre substraty (bursz- reszt cysteiny i 4 cząsteczkami siarczku nieorganicz.
czalna dla większości jonów, np. FI”, Na”, KT i ma- nokwasów, kwasów Huszczowych i metabolitów cyklu tyniun, acylo—S-CoA) są utleniane przez dehydroge- nego, uformowane w strukturę o kształcie sześcianu.
tych cząsteczek, jak: ATP, ADP, pirogronian czy kwasy kwasów trikarboksylowych oraz enzymy katalizujące nazy zależne od FAD. Pierścienie dimetyloizouloksa- Postać czwarta o symbolu Fe4:$, zawiera 4 atomy Fe
tluszczowe, Istnieją wyspecjalizowane przenośniki, prze- niektóre reakcje syntezy mocznika 1 hemu. Ponadto zyny wiążą dwa atomy wodoru, przekształcając FAD połączone z 4 cząsteczkami siarczku nieorganicznego
mieszczające niektóre jony lub cząsteczki w poprzek tej macierz zawiera NAD” I FAD, które są przenośnikami w FADH. W kolejnym etapie 2 atomy wodoru są id atomami S$ reszt cystelny (ryc. 5.9). Jon Fe” i
błony, opisane w rozdz. 32. Wewnętrzna blona mito- wodoru oraz ADP i fosłoran nieorganiczny (Pi) — po- przekazywane z FADFh bezpośrednio na koenzym Q, zawarty w centrach żelazowo-siarkowych pośredniczy
chondrialna jest szczególnie bogate w bialka. Stanowią trzebne do syntezy ATP. Na szczególną uwagę zasługuje z. pominięciem NAD" 1 FMN, a tym samym. miejsca w przekazywaniu elektronów pomiędzy FMN a koen-
zewnętrzna błona
mitochondrialna
=
, SJ
U: międzyblonowa
N
N
macierz
mitochondrialna,
s
NN l ADP ATP;
miejsce fi-oksydacji —_ SE
grzebienie N
kwasów tluszczowych, * A Ż
syntaza ATP
byc. 5/7. Schemat budowy miłochondrium 5.8. Ogniwa lancucha oddechowego sprz żorie z reakcjami fosforylacji oksydacyjnej (pominięto cyłochrom cy)
70 i
Wytwarzanie energii w komórce Wytwarzanie energii w komórce
absorbancjea
uwodornionego substratu (XF) przez NAD” przyjęto względu na jego powszechne występowanie w przyro-
zapisywać w sposób następujący: dzie), jest związkiem zawierającym pierścień chinono-
0.5 -F
wy, polączony z długim lańcuchem izoprenoidowym.
XH; + NAD” > X + NADH + H*, W skład tego lańcucha wchodzi od 6 do 10 jednostek
izoprenowych (ryc. 542). Właściwym przenośnikiem
W wielu przypadkach reakcji oksydoredukcji, zacho- pary protonów i elektronów (2H1" + 2e7) jest pierścień 340 380 420 460 500
dzących z udziałem NAD*/NADH + H*, w ogóle nie chinonowy, Dlugi hydrofobowy lańcuch izoprenoidowy
wymienia się H* jako uczestnika reakcji, traktując jego umożliwia zakotwiczenie koenzymu © w lipidowej war- —— FMN lub FAD długość fali (nn)
obecnoś ako rzecz oczywistą. Taką up. czoną formę stwie wewnętrznej błony mitochondrialnej, Koenzym Q - - - - FMNH, lub FADH,
zapisu stosują także liczne podręczniki biochemii: może przejmować atomy wodoru zarówno Z FMNHB,
jak 1 z FADFR. Ubichinon przechodzi w ubihydrachi- Rye. 5.11. Zmiana struktury pierścienia dimetyloizoalloksazyny towarzysząca przejściu FMN w FMNEK lub FAD w FADHp.
XHh + NAD” >» X + NADH. non. Na ctapie koenzymu O kańczy się wspólny szlak W wyniłar redukcji pierścienia znika szczyl absorpcji przy 450 nm
12 73
Wytwarzanie energii w komórce
75
Wytwarzanie energii w komórce Wytwarzanie energii w komórce
6H (lub 4H*)
bursztynian + COz + 2H" «-ketoglutaran + HO 2 0,67 f.
0 <
(lub 4H")
kwas octowy + 2H" aldehyd octowy + FO 2 0,60 A. G
O O” 1 -0,45 E7 8
o c
Ś w
2H* Hp 2 0,12
pirogronian + GOz +- H* jabłczan 2 -0,33
mitochondriów
dehydroliponian + 2H* dihydroliponian wo —0,29 Ą
1,8-bis-fosloglicerynian + 2H" aldehyd 3-fosfoglicerynowy + PI 2 --0,29
| |
glutation (utleniony) + 2H* 2 glutation (zredukowany) 2 -0,23
FAD + 2H* FADHa 2 -0,22
Kx ompleks
+
lańcuch : oddechowego
aldehyd octowy -+ 2H* etanol 2 -0,20 TE
Na |
IV
"GN
pirogronian + 2H" młeczan 2 -0,19
Ę ( i
tu
a-ketoglutaran + NH” + 2H" głutaminian + HO 2 -Q,14
j
kompleks 'Cyt C
Z „
fumaran + 2h" bursztynian 2 0,03 A
* [Ż
U
GoQ + 2H* GoQFla 2 0,04
r Kompiesksy
cytochrom b (Fe**) cytochrom b (Fe?*) 1 0,07 4
askorbinian 2 0,08 i. -L
dehydroaskorbinian + 2h"
!
ON
„1 Z.
cytochrom c, (Fe3") cytochrom c, (Fe”*) 1 0,23
i
cytochrom c (Fe**) cytochrom c (Fe**) 1 0,25
Iumaran
l
cytochrom a (Fe**)
dl
cytochrom a (Fe**) 1 0,29 0)
maceczczh
4
1
3
Y0z + FŁO HąO2 2 0,30 WD
CoQ
O. —
40 i
cytochrom ag (Fe?*) cytochrom aą (Fe?*) 1 0,55 E
bursztynian
O
mia
/
R<
Fe3" Fe”" 1 0,77
(i
l
Da + 2h" HO 2 0.82
I kompleks
I
Cyt. C - cytochrom ©
bursztynianu. Jest kompleksem białka Kompleks IV Oksydoreduktaza zredukowany cy-
enzymatycznego: deliydrogenazy bursz- tochrom cztlen. Zawiera cytochronty:
!
tynianowej z FAD oraz bialek Fe:S. a i ag. Przekazuje elektrony ze zredu-
Przekształca ubichinon w ubihydrochi- kowanego cytochromu c na tlen. Jest
non. sprzężony 2 reakcją fosforylacji. Zwany
Kompleks II Oksydoreduktaza ubichinol: utlenio- jest także oksydazą cytochromową.
ny cytochrom c. Zawiera cytochrom b, Kompleks V Syntaza ATP. Liczne elementy skła-
bialka Fe:S oraz cytochrom cy. Jest dowe tego kompleksu są zgrupowane
sprzężony z reakcją fosforyłacji. w 2 domenach: Fy i F,. Domena Fq
76 17
Wytwarzanie energii w komórce Wytwarzanie energii w komórce
NAD" *
ZNINNEASIEZAN
FMNH;” "Fe S” * CoQH,
5.3.3. Inhibitory transportu elektronów jako sumę dwu reakcji: odrębnej reakcji uieniania
i odrębnej reakcji redukcji (ryc. 5.18). NAD? i NADH
tsinieją substancje hamujące w sposób wybiórczy tworzą parę oksydacyjno-redukcyjną, podobnie jak
kompleks Il transport elektronów przez określone ogniwa lańcu- FMN i FMNth, Pary oksydacyjno-redukcyjne różnią się
cha oddechowego. Hamują one przepływ elektronów tendencją do utraty elektronów. Tendencja ta jest cha-
bursztynian a . FAD 7 Fe”'8 A _ GoQ poprzez wiązanie się z pewnymi ogniwami lańcucha, rakterystyczną cechą każdej pary I może być wyrażana
p DA nę
blokując reakcje oksydoredukcji. W tej sytuacji wszyst- jako standardowy potencjał redukcyjny (5), mierzony
Y Y Y
kie przenośniki elektronów, poprzedzające miejsce bło- w waltach.
/ N R , / ię kady, są w pelni zredukowane, natomiast przenośniki
fumaram * FADH, 7Fe"8*% *CoQH, usytuowane po miejscu błokady są w pełni udenione.
5.4.2. Standardowy potencjał redukcyjny (Eg)
Ponieważ łańcuch transportu elektronów jest ściśle
sprzężony 2 reakcjami, w których powstaje ATP, zaha-
Standardowy potencjał redukeyjny (Eg) różnych par
mowanie transportu elektronów równocześnie hamuje
oksydacyjno-redukcyjnych może być uszeregowany od
syntezę ATP. Substancjami takimi są między innymi:
najbardziej ujemnego do najbardziej dodatniego. Im
mytał i rotenon — hamujące przepływ eleklronów
bardziej ujemny jest Ey, tym większa jest tendencja re-
z. FMN na kocnzym Q, untymycyna — hamująca prze-
dukującego skladnika pary oksydacyjno-redukcyjnej do
kazywanie clektronów z cyfochromu b na cytochrom c
utraty elektronów. Im bardziej dodatnia jest wartość
oraz cyjanek, Uenek węgla I azydek — hamujące funkcję Ey, tym większa jest tendencja składnika udeniającego
oksydazy cytochromowej (ryc. 547). tej pary do przyjmowania elektronów. Dlatego prze-
plyw elektronów następuje od pary o bardziej ujem-
nej wartości Ey do pary a bardziej dodatniej wartości
zwalżnie energii podczas Ey. Wartości E, niektórych par oksydacyjno-redukcyj-
wansporiu elektronów nych tańcucha oddechowego są przedstawione w tab.
5.1. Zmiana wartości standardowej energii swobodnej
dransport elektronów przez lańcuch oddechowy (4G7) pozostaje w relacji do zmian Ep, co przedstawia
ż akiwcy elektronów (reduktor) na akceptor elektronów poniższe równanie:
(utleniacz) wiąże się z uwalnianiem energii. Elektrony
kompleks V (synlaża ATP)
są Iransportowane w różnej postaci: jako jony wodor- AG" = -nFdEy,
kowe (FT, czyli HT + 2e7) z substratu na NAD”, jako
ADP + Pi ————— ATP pary atomów wodoru (2FF" + 2e7) na FMN, FAD i ko- gdzie: n = liczba przenoszonych elektronów (I dla
cnzymr Q oraz w postaci wolnych elektronów (e7) na cytochromu, 2 dla NADH, FADH, ko-
Ryc. 5.16. Reakcje zachodzące cytuchromy i Uen czą teczkowy, enzynut QH)
cyt. — cytochrom, oks. — ulieniony, red. — zredukowany
w. poszczególnych kompleksach tań-
cucha oddechowego mitochondriów
jest wbudowana w strukawę wewnętrz Każdy przenośnik pobiera elektron od dawcy i prze-
nej hlony mitochondrialnej. Zawiera kazuje go biorey, czyli następnemu przenośnikowi za- amytal
1 antymycyna azydek
rolenon
| podjednostkę a. 2 podjednostki b waren w luńcuchu oddechowym. Końcowym akcep-
oraz zmienną lezbę (9-12) podjedno- lorem pary elektronów staje się atom tlenu. Pówst
stek e. Tworzy kanal do Waaslokacji jacy jom O7 wiąże dwa protony. przechodząc w czą-
Da Da a” że” 2e 2e że”
protonów w poprzek wewnętrznej blo- steczkę FlzQ). Proces ten zużywa większość tlenu pobie-
JH NAD 20, FMN---28> COQ - >2cyt. b” *, Zcyl. c b» Zcyt. ara, 50,
ny mitochondrialnej. Domena Fr jest ranego przez organizm. V
ATP
Y
ATP
V
ATP
usytuówana poza bloną (lecz jest z nią Jak przedstawiono na ryc. 5.5, transport jednej pary
związana). Składa stę Z 3 podjednostek auomtów wodoru z substrat przez dełydrogenaze zueż-
— substrat zredukowany
u, 2 podjednostek ft oraz z podjedno- ną od NAD” i kolejne ogniwa lańcucha addechoówe-
stek y Bie (pa jednej). Syntetyzuje go na atom Ienu wi 4 powstaniem 3 cząsteczek
ATP 3 ADP 1 fosloranu hieorganicz ATP, przy zużyciu 3 czysteczek nieorganicznego fosto- ony schemat iransportu elektronów ż substratu na tlen ze wskazaniem inhibitorów tego pracesu oraz
ego. ranu. Stosunek mołowy zużytego fosforanu do zużyte-
78
Wytwarzanie energii w komórce
Wytwarzanie energii w komór
NADH jest „hojnym” dawcą, a tlen cząsteczkowy jest cjonowanie lańcucha oddechowego, ustaje fosforylacja ca w utlenianiu zasad purynowych, opisanym w rozdz.
„chciwym” biorcą elektronów. Jednak przepływ elck- oksydacyjna. Możliwe jest jednak zahamowanie fosfo- 22.8. knzym ten utlenia hipoksantynę poprzez ksan-
tronów z NADH na tlen nie prowadzi bezpośrednio c rylacji przy zachowaniu transportu elektronów przez tynę do kwasu moczowego. Współdziała z FAD, jako
do syntezy ATP. Mechanizm sprzężenia transportu lańcuch oddechowy. Zjawisko to nosi nazwę rozprzę: akceptorem pary atomów wodoru, przechodzącym
elektronów przez łańcuch oddechowy z syntczą ATP, żenia fosforyłacji oksydacyjnej. Jest ono wywolywane w FADH.
zachodzącą drogą wiązania nicorganicznego fosforanu przez substancje, które zwiększają przepuszczalność we- Zarówno FMNH, jak i FADHh, powstające w wyżej
przez ADP. jest przedmiotem kilku hipotez. Najbardziej wnęfrznej błony mitochondrialnej dla protonów. Wła- wymienionych reakcjach, nie są udeniane poprzez lań-
przekonującą wydaje się niżej przedstawiona teoria che- ściwości takie posiadają przede wszystkim słabe kwasy cuch oddechowy, lecz bezpośrednio przez len. W wy-
NAD*a-— 0» FMNHp miosmotyczna (Peter Mitchell, 1969), aromatyczne. Na przyklad 2,4-dinitrofenol, substar niku tego procesu powstaje nadenek wodoru HQ»,
Teoria ta zaklada, iż kompieksy I ,MEGTV pełnia o właściwościach lipofilowych, latwo wbudowuje ydnie z równaniami:
funkcję pompy protonowej. Transport elektronów przez w strukturę lipidową wewnętrznej błony mitochondria
łańcuch oddechowy jest sprzężony z przemieszczaniem nej. umożliwiając Uransport protonów zgodnie z gra- FMNHh + 03 > FMN + HO:
i komponenty składowe powyższej reakcji protonów (H*) w poprzek wewnętrznej blony mito- dientem ich stężeń. Prowadzi to do natychmiastowego FADH; + 0 > FAD + HO».
uwzględniające 2 pary oksydacyjno-redukcyjne chondrialnej, z macierzy w kierunku przestrzeni mię- rozładowania gradientu protonów po obydwu stronach
dzyhlonowej.Zakłada się, iż przeniesieniu jednej pary wewnętrznej błony mitochondrialnej. W tej: sytuacji Nadtlenek wodoru jest związkiem toksycznym. Wyka-
clekironów z NADH na atom tlenu towarzyszy prź > transport elektronów przez łańcuch oddechowy zachodzi zuje silne właściwości utleniające. Istnieją enzymatyczne
NADH + Htc - EMN + 267+ 2H* mieszczenie 3 par protonów na zewnętrzną powierzch- prawidłowo, lecz nie prowadzi do powstania gradientu mechanizmy rozkladu HO;. Procesy te są katalizowa-
nię wewnętrznej blony mitochondrialnej. Proces ten protonów. Energia uwalniana przez ansport elektro- ne przez peroksydazę i katalażę — enzymy zawierające
wytwarza gradient elektryczny i gradient pH po oby- nów nie może napędzać syntczy ATP, lecz rozpra się hem.
dwu stronach wewnętrznej blony mitochondrialnej. Że- w postaci ciepla. Podobny efekt wywierają dikumarol, Peroksydazy redukują HO; kosztem utlenienia inne-
NAD* + 267 + 2H* <=" >> FMNH? wnętrzna strona błony staje się bardziej dodatnio nala- wysakie stężenia tyroksyny (hormon tarczycy) lub duże go zredukowanego substratu. np. glutatianu lub askor-
dowana niż strona wewnętrzna. Po stronie zewnętrznej dawki leków z grupy salicylanów (np. aspiryny). binianu. Przebieg reś katalizowanej przez różne
pary oksydacyjno-redukcyjne wytwarza się niższe phl niż po stronie wewnętrznej. Rozprzężenie fosforylacji oksydacyjnej sprawia, iż peroksydazy można zapisać w sposób uproszczony ża
Energia generowana przez gradient protonów napędza substraty energetyczne utleniają się, lecz nie towarzy- pomocą następującego równania:
Eg = -0,32 V Eg = -0,30 V syntezę ATP. Proces ten jest katalizowany przez kom- zy temu powstawanie ATP. Postępującemu zużyciu
płeks chzymatyczny, zwany suazą ATP. ATP. przez komórkę nie towarzyszy jego odtwarzanie. HO: + XHs > 2ELO + X.
toria chemiosmotyczna zaklada, że protony prze- Małeje ilość ATP, rośnie ilość ADP, Malejąca wartość
Ryc. 5.18. Reakcja utleniania NADH przez FMN z uwzględ-
niesione na zewnętrzną stronę wewnętrznej błony mu- stosunku ATPZADP jest sygnalem regulacyjnym, pobu- Przykladem takiej reakcji jest rozklad HO; przez
nieniem par oksydacyjno-redukcyjnych
tachondrialnej wracają do macierzy mitochondrialnej dzającym utlenianie substratów energetycznych, czemu poroksydazę głutationową, Dawcami alomów wodoru są
poprzez kanal w cząsteczee swadzy APP. Wyzwala ta nie towarzyszy „oczekiwany” efekt w postaci wzrostu grupy -SH dwu cząsteczek glutationu zredukowanego.
cnergię pozwalającą na wytworzenie wiązania bcz- zawiwtości ATP. Dochodzi do bezproduktywneg prze Powstaje glutation utleniony I FRO, zgodnie ż równa-
Fo =stala Faradaya wodnikowego pomiędzy ADP i PL co rozladówuje iwarzania substratów energetycznych i rozpraszania niem:
„AEp = Ep pary akceptującej elektrony minus równocześnie gradient clekiryczny i gradiem pH po uwadnianej cnergii w postaci ciepla.
i
Ep pary oddającej elektrony. obydwu stronach wewnętrznej blony mitochondrialnej Opisano przypadki wrodzonych defektów fosforylacji glutation-5-H ot H-S-glutalion ++ HO» —»
(ryc. 5.15). oksydacyjnej. Są one spowodowane mutacjami głównie —> glutalion-5-S-plutation + 2FB0.
Standardowa wołna energia (dG") reakcji hydrolizy Oligomycyna wiąże się z svałazą ATP, zamyka kanal w obrębie DNA. mitochondrialnego. Tkanki o dużym
ATP do ADP i Pi wynosi okolo 30 kl/mol. Tyle energii protonowy i zapobiega powrotowi protonów do macie- zapotrzebowaniu na energię, jak: ośrodkowy układ ner- Regenerację zużytego glutalionu zredukowanego
wiąże jedna piralosloranowe wiązanie bezwodnikowe. rzy mitochondrialnej. PontEŚaż gradient elektryczny wowy, mięsień sercowy, mięśnie szkieletowe, wątroba ż wolną grupą -SHP zapewnia reduktaza gluiationowa.
Chociaż 4G” transportu pary elektronów z NADH na i gradient pH nie mogą być rozladowane, w obecności i nerki są najbardziej dotknięte skutkami tych defek- która redukuje mostek disiarczkowy (-8 w glutatio-
tlen poprzez lańcuch oddechowy wynosi okolo 220 kl/ oligomycyny ustaje fransport elektronów. Pompa pro- tów, nie utlenionym. uwalniając dwie cząsteczki głatationu
mol. pozwala na syntezę jedynie 3 moli ATP. Proces tonowa nie może bowiem pompować protonów wbrew zredukowanego. Te oslulnie mogą ponownie uczestni-
ten zużywa jedynie około 90 kJ energii. Oznacza to, że ciągle rosnącemu gradientowi clekfrycznemu i gradicn- czyć jako reduktory w reakcji katalizowanej przez pe-
okolo 40% energii uwalnianej w trakcie transportu elek- towi pH. 6. Uilenianie substratów niezależne od roksydazę: głutadonową, rózkladając kolejną cząsteczkę
tronów z substratu energetycznego na tlen cząsteczkowy Na korzyść teorii chemiosmotycznej przemawiają też iańcucha oddechowego WACJ (r BAY).
wiąże się w postaci ATP, a pozostała energia rozprasza inne fakty, Dodanie kwasu do zawiesiny mitochondriów Katalaza także posiada wyżej wspomniane wlaściwo-
się w postaci cicpła. prowadzi do wytwarzania ATP. Oznacza to, iż warun- Niektóre substraty są utleniane z pominięciem ści peroksydazowe. lecz dodatkowo może katalizować
Transport pary elektronów z FADH; na ten poprzez kiem Tosforylacji oksydacyjnej jest obecność pratonów lańcucha oddechowego. Procesy te nie mają udziału reakcję rozpadu nadtlenku wodoru do FO I O5, zgod-
lańeuch oddechowy, z pominięciem NAD” i FMN, jest na zewnątrz mitochondrium. Fostorylacja oksydacyjna w tworzeniu ATP. nie z równaniem:
mniej wydajny pod względem energetycznym. 4G" tego nie zachodzi w ukladzie rozpuszczalnym, czyli mecha- Oksydazy. Istnieje grupa enzymów, zwanych oksyda-
procesu jest niższa. Pozwała na syntezę jedynie 2 czą- nizm syntezy ATP jest związany z istnieniem nicrozpusz- zami, które przenoszą pary atomów wodoru z substratu 20; —> 2HŁO + O».
steczek ATP. czalnych struktur bialkowo-lipidowych. Rozmieszczenie hczpośrednio na ten. Zwykle zawierają FMN lub FAD
poszczególnych elementów skladowych łańcucha odde- jako grupy prostetyczne. Prz ladem takiego enzymu Zauważono, iż katałaza zazwyczaj lowa
chowego jest asymetryczne, czyli poszczególne ogniwa jest oksydaza L-antinokwasowa, omówiona w rozdz. dazom. Szczególnie wyraźnie widać do na pr
5.5. Fosforylacja oksydacyjna lańcucha oddechowego funkcjonują w określonym ukla- 15.2.2, któr uczestniczy w oksydacyjnej deaminacji peroksysomów wątroby, które wykazują wysoką aktyw=
dzie przestrzennym. l-aminokwasów, Wspóldziała z FMN,. który jest ak- ność równo oksydaz. jak i katalazy.
Transport clektronów poprzez lańcuch oddecho- Transport elektronów i fosforylacja oksydacyjna są cepiorem pary atomów wodoru. Powstaje FMNH;. Po- Olsygenazy. Istnieje grupa enzymów zwanych oksy-
wy jest procesem energetycznie korzystnym. ponieważ ze sobą sprzężone. Teżeli zostanie zahamowane funk- dobnie funkcjonuje oksydaza ksantynowa, uczestniczą senazami, które utleniają substruy poprzez bezpośred-
80 Bi
Wytwarzanie energii w komórce Wytwarzanie energii w komórce
Hemoglobina utlenowana (nie utleniona!), zwana a drugim nadtlenek wodoru. Powstawanie HQ można
NADPH + HR - | G-S-S-G +. —.y 2HO oksyhemogłobiną, wiąże Hen cząsteczkowy (Q2). Ist- zapisać za pomocą następującego równania:
nieje przypuszczenie, iż w. oksyhemoglobinie nastę-
NSZ
KŚ puje migracja elektronu z żelaza do Uenu. W. myśl O + 2e7 + 2H* > HO;.
, wa , tej hipotezy oksyhemoglobina, zawierająca jon Fe?"
reduktaza peroksydaza , związany z cząsteczką Uenu (Hem-Fe?*-0>), znajdu- Nadtlenek wodoru jest silnym utleniaczem. Uuenia
głutalionowa | | glutationowa | je się w dynamicznej równowadze z methemoglobiną, różne grupy chemiczne, ale z biologicznego punktu wi-
zawierającą jon Fe"" i unionorodnik ponadienkowy dzenia największe znaczenie ma utlenianie grup sulthy-
R tp a . a . 4
(Hem-Fe"*-03), Równowaga przesunięta jest bar- drylowych (tiołowych) -SH oraz jonów metali: Fe”" do
dzo silnie w stronę oksyhemoglobiny, tak że zniko- Fe" i Cu” do Cu?*, W wakcie tych reakcji powstaje
m = Ho0p
NADP*ar ma tylko część hemoglobiny znajduje się w formie bowiem drugi z bardzo aktywnych RET - rodnik hy-
(Hem--Fe*"-03). Niemniej jednak forma ta może dy- droksylowy "OH, np.:
Ryc. 5.19. Udzial peroksydazy socjować, uwalniając anionorodnik a) O,
giutationowej i reduktazy gluta- Fe>* + He -> F - "OH + OH.
tionowej w rozkładzie nadtlenki
czego skutkiem jest przemiana Fe”* w Fe*", a tym
G-SH - glutation zredukowany, G-S-S-G — głułation utleniony
wodoru samym. przemiana oksyhemoglobiny w nieaktywną bio-
logicznie methemoglobinę, która nie ma zdolności wią- Rodnika hydroksylowego "OH nie należy utożsa-
zania Uenu. miać z jonem wodorotlenowym OFU, powstającym pod-
W. krwinkach czerwonych człowieka, w ciągu doby, czas dysocjacji wody. Odłączenie protonu H* od FLO
nie wbudowywanie do nich tlenu. One także nie uczest oddechowego (w czym często pośredniczy nadilenek około 35% hemoglobiny ulega udenieniu do methemo- pozostawia elektron wodoru przy grupie OH, nadając
niczą w tworzeniu ATP. Enzymy te dzielą się na 2 grupy: wodoru) oraz z procesami związanymi z funkcjonowa- globiny. Reakcja ta jest głównym źródłem 05 w tych jej ladunek ujemny. W odróżnieniu od ujemnie nała-
monooksygenazy | dioksygcnazy. niem tego lańcucha, gdzie RET powstają jako produkty komórkach. Krwinki są chronione przed methemoglobi- dowanej grupy OET, rodnik "OH nie jest anionem, jest
Monooksygenazy wbudowują do substratu tylko uboczne w wieloettpowym przenoszeniu elektronów na nemią przez reduktazę methemoglobinową, która redu- elektrycznie obojętny. Elektron Uenu, który w cząstecz-
jeden atom Uenu, podczas gdy drugi jest redukowa- cząsteczkę tlenu. kuje methemoglobinę do hemoglobiny. Szacuje się, że ce FO tworzy współną parę z elektronem wodoru, po-
ny do cząsteczki wody. Wymaga udzialu dodatkowego Do reaktywnych form tlenu należy zalic ć przede w ciągu 120-dniowego życia krwinki czerwonej, powsta- zostaje przy tlenie (niesparowany elektron).
reduktora, np. NADPH ++ H* lub tet ahydrofolianu. wszystkim anionorodnik ponadilenkowy - O 5, rOd- je w niej około 900 milionów anionorodników ponad-
W ten sposób zachodzą reakcje hydroksyłacji różnych nik wodoronadlenkowy = HO i rodnik hydroksylo tHenkowych. Analogiczny proces zachodzi w mięśniach,
metabolitów, opisane w kolejnych rozdziałach. Jeden "OH, Uenek azotu - NO%, ditlenek azokt — NO3 5.7.3. Reakcje enzymatyczne związane
gdzie występuje swoiste dła tkanki mięśniowej bialko:
z atomów Uenu wbudowuje do grupy hydroksylo- u także tlen siagletowy 'O>. Ten ostatni nie odpowia- z łańcuchem oddechowym
mioglobina, również zawierająca jon Fe”* wbudowany
wej ulenianego substratu, a drugi redukuje się da HO, da definieji wolnego rodnika Uenowego, jest szczegól- w pierścień hemowy.
zgódnie z równaniem: nie reaktywną formą iego pierwiastka. Właściwość ta Mitochondria są głównym miejscem zużywania ue-
wynika ze specyficznego rozmieszczenia elektronów na nu. Ponieważ cząsteczka tlenu składa się z dwóch ato-
XH + O; + NADPH + HV >» mów tego pierwiastka, całkowita redukcja cząsteczki
orbitałach molekularnych typu e. Przy pierwsze spośr (el „ Meakcje enzymatyczne niezależne
+ NOH + HO + NADP". Uenu oznacza przylączenie 4 elektronów i 4 protonów,
wyniienionych reaktywnych form tlenu pochodzą z niżej od łańcucha oddechowego
prowadząc do powstania 2 cząsteczek wody. Każdy
opisanych źródeł.
Dioksygenazy wbudowują do cząsteczki substra- z dwóch atomów tlenu, zawartych w cząsteczce, jest
Oksydacy przenoszą pary atomów wodoru z substra-
tu po 2 atomy tlenu. Można to przedstawić w sposóh bowiem zdolny do przyjęcia dwóch elektronów z utle-
lu na Wen, w czym zwykle pośredniczy FMN lub FAD.
uproszczony następującym równaniem: nianych substratów, a energia uwolniona podczas tego
5.7.1. Nieenzymatyczne reakcje uileniania Przykładami takich enzymów są między innymi wspo-
procesu jest magazynowana w postaci ATP.
żelaza mniene już: oksydaza L-arminokwasowa (rozdz. 18.2.2),
X + O; -> NO». Elektrony wędrują z substratu na den poprzez wyżej
oksydaza ksuntynowa (rozdz. 22,8) i szereg innych oksy-
opisane przenośniki — ogniwa lańcucha oddechowego,
Bialka wiążące I przenoszące en, jak hemoglobina du: omówionych w kolejnych rozdziałach. których kolejność odpowiada sekwencji rosnących war-
i miogłobina, mogą funkcjonować tylko wiedy, gdy Zdr Największe znaczenie w generacji wolnych rodników
5.7. Feaktywne iornty tlenu ( tości ich potencjałów oksydacyjno-redukcyjnych. Zre-
wierują Fe" wbudowany w pierścień heniowy. Jon Fe' " Ucnówych mają dwa enzymy wytwarzające anionorod- dukowana oksydaza cytochroniowa redukuje tlen czą-
ma tę właściwość, iż kuwo mlenia się do Fe”, oddając mik ponadicnkowy: oksydaza: ksantynowa 1 oksydaza
Funkcjonowanie łańcucha oddechowego i procesów steczkowy, dostarczając czterech elektronów do każdej
jeden elektron, który przejmuje cząsteczka Henu. Jed- NAD(P)H obecna w błonie plazmatycznej komórek fe cząsteczki (po dwa na każdy atom tUenu),
utleniania od niego niezależnych wiąże się z powsta-
nociektronowa redukcja cząsteczki tlenu prowadzi do gocymjących, Oksydaza ksantynowa jest enzymem malo Mitochondrialny łańcuch oddechowy nie jest jed-
waniem reaktywnych form Uenu, w skrócie RET Nie-
powstania anionorodnika ponadilenkowego, zgodnie swoistym. Oprócz wleniania puryn, uczestniczy także nak tworem na tyle doskonałym, aby zapewnić 100%
które z nich noszy nazwę wolnych rodników tlenowych.
z równaniem: wo ullenianiu niektórych aldehydów do odpowiednich przepływ elektronów z substratów na tlen cząsteczko-
Wolnymi rodnikami nazywamy atomy lub cząsteczki po-
kwasów karboksylowych oraz niektórych związków he- wy. „Kanały”, p które przepływają elektrony, nie
siadające niesparowany elektron. W przyrodzie nieoży-
wiónej wolne radniki powstają w wynika oddziaływań
Fe" + 0; > Fel" + Oś. teracyklicznych. np. pieryn. s dostatecznie szczelne, Pewna część elektronów nie
cząsteczek, jak wysoka lempe- Akceptorem elektronów jest tlen cząsteczkowy. En- dociera do miejsca przeznaczenia, redukując Uen na
zwiększających ener
ratura, promieniowanie jonizujące czy wyładowania W roztworach wodnych anionorodnik ponadtlcnko- zyjm może redukować cząsteczkę Uenu zarówno jed- drodze procesu jednoelekironowego. W wyniku takiej
atmosferyczne, które prowadzą do rozrywania wiązań wy przyłącza proton, przechodząc w rodnik wodoro- nociektronówo, jak 1 dwuclektronowo. W pierwszym redukcji powstaje anionorodnik ponadtlenkowy. Jest ta
nadlenkowy HO3. Obie formy tego rodnika pozostają przypadku produktem redukcji jest poznany już anio- najważniejsze źródło O$ w większości komórek o me-
chemicznych.
Powstawanie wolnych rodników Henowych jest także w stanie równowagi zgodnie ż równanieny: nórodnik ponadilenkowy: tabolizmie tlenowym.
związane z procesami udleniania zachodzącymi w tkan- Głównymi elementami łańcucha oddechowego, gu-
kach. Niektóre z nich przebiegają bez udziału łańcucha H* 1 0% ©» HO3. biącymi elektrony 1 odpowiedzialnymi za jednoelek-
82 83
Wytwarzanie energii w komórce Wytwarzanie energii w komórce |
tronowy przeciek z lańcucha oddechowego, są: delty- tkanka zawiera co najmniej jedną oksydazę fławinową, Wewnętrzna blona mitochondrialna, od strony ma- światła do organizmu ludzkiego sugeruje, iż la postać
drogenaza NADH zawarta w kompleksie I i ubichinon. wytwarzającą FO». Peroksysomy są glównym Źró- cierzy mitochondrialnej, posiada łańcuch transportu tlenu może powstawać jedynie w tkankach powierzch-
Enzym ten zawiera trwale związaną cząsteczkę FMN, diem nadtlenku wodoru w komórce, choć uwalnianiu ciektronów funkcjonujący niczależnie od lańcucha od- niowych. Rozważana jest możliwość powstawania tlenu
która wiąże dwa atomy wodoru (2H* + Że”), prze- przez nie większych ilości FHąO> do cytosolu zapobie- dechowego. Zawiera on cytochrom P-450 uczestniczący singletowego na drodze spontanicznej (niekatdizowa-
chodząc w EMNHh. Ten z kolei przekazuje dwa atomy ga obecność karałaży w tych organelłach. Peroaksysomy w reakcjach hydroksylacji, szczególnie w procesic syn- nej: enzymatycznie) dysmatacji anionoradnika ponad-
wodoru na ubichinon, redukując go do ubihydrochino- są również źródłem anionorodnika ponaddenkowepo. tczy steroidów. Dawcą elektronów jest NADPH + FH. tlenkowego. Dysmutacja polega na interakcji dwu iden-
nu. Zarówno FMNH, jak i w większym jeszcze stopniu Wytwarza je głównie oksydaza ksantynowa Oraz wy- ktrony w nim zawarte są przekazywane poprzez fla- tycznych cząsteczek. podczas której jedna z nich ulega
ubihydrochinon, wchodzą w jednoclcktronową reakcję stępujący w blonach bardzo prosty lańcuch oddecho- woproteinę I centrum żelazowo-siarkowe na cytochront utlenieniu, it draga redukcji, zgodnie z równaniami
z tlenem, tworząc Oż. Ubihydrochinon przekształca wy. Jest on złożony z flawoproteinowej delydrogcnaży P-450, a stąd na docelowy akceptor. Także ten uklad
się na powrót w ubichinon. Przebieg tej reakcji obra- NADH oraz cytochromu bs, który przekazuje elektrony jest nicszczelny. Niektóre elektrony „przeciekają” na O* + Os + HO > HO + O: r HOT
zują równania przedstawione na ryc. 5.20. Ocenia się, na cząsteczkę tlenu, tworząc anionorodnik ponadlen- tlen na pośrednich etapach tego Wanspora, Iworząc
lub
iż około 1-4% tlenu zużywanego przez mitochondria kowy Oż. anionorodnik ponadilenkowy.
ulega jednoelektronowej redukcji, tworząc anionorod- Siateczka śródplazmatyczna hepatocytów zawiera HO; + HO: — FLO; + O».
nik ponadienkowy. desaturażę, wprowadzającą wiązania podwójne do lamń-
5.7.5. Inne źródła reaktywnych form ilenu cuchów kwasów tUuszczowych. Uklad ten przemieszcza
elektrony z NADH luh NADPH, przez enzym flawopro- 5.7.6. foksyczne ceiekiy działania RET
5.7.4. Peroksysomalne procesy utleniania Prosty lańcuch oddechowy funkcjonuje także w mi- tcinowy, na cytochrom bs, a ten przekazuje elekwony
krosomach. Jest odpowiedzialny za utlenianie wielu le- dezatwazie. Zredukowane formy zarówno flawoprate- Reaktywne formy Henu wywierają na komórki szereg
Peroksysomy są organelłami komórkowymi, mogący- ków, pestycydów i innych ksenobiotyków. Zawiera cy- iny, jak 1 cytochromu bz. mogą przekazywać elektrony clektów toksycznych. Powodują uszkodzenia blon pl
mi pełnić różnorodne „pomoenicze” funkcje metabolicz- tochrom P-450, Zredukowana forma tego cytochromu na ten. tworząc O7. zmatycznych, skutkujących (między innymi) uszkadze-
ne, jak: aktywacja i p-oksydacja kwasów tluszczowych, wiąże Hen i hydroksyłuje substrat poprzez wbudowanie Pochodzenie tlenu singictowego jest przedmiotem niem erytrocytów i hemolizą. Powodują mutację i trans-
elongacja (wydłużenie łańcucha) kwasów tluszczowych, atomu Uenu i wytworzenie grupy hydroksylowej (-0H). kontrowe Na pewno ten singletowy powstaje w wy- formację nowotworową komórek, wywołują agregację
hydroliza acylo=S-CoA, konwersja acylo=S$-CoA da Podczas przepływu elektronów przez mikrosomalny niku reakcji wywołanych światem widzialnym i promie- płytek krwi. Uleniają 1 pozbawiają aktywności bialo-
acylokarnityny, syntcza acylogliceroli, cholesterolu i do- łańcuch transportu elektronów wytwarzane są zarówno niowaniem nadfioletowym. W komórkach roślinnych gicznej różne związki biologicznie ważne, jak: glutation,
licholu, rozklad poliamin, puryn i aminokwasów. Każda O5, jak i H>O>. wytwarza go naświetlony chlorofil. Ograniczony dostęp askorbinian. dinuklcotydy nikotynoamidoadeninowe,
p; A
e” że
OH O + HO, A
—— 2'0H 2 2
A anionorodnik
ponadilenkowy
nadtlenek
wodoru
rodnik
hydroksyłowy
| + Og : | - 05 + H
NN = . +
2 <<
anionorodnik
OH OH ponadtlenkowy % ( "
kalalaza
ubihydrochinon rodnik * PT ,
y semichinonowy
O
D» i O
ż
= —o
HO,|| — z
2'0H
"TYMI »
HO
|
/ U
+ +
| + Ob)> ==> | | + 05 + H dysmułaza peroksydaza
L ponadtlenkowa głulalionowa 7
| anionorodnik
JU
ponadllenkowy
OH O Ryc. 5.20. Powstawanie anionorodnika
nil * ponadilenkowego podczas ulłenia- 2 G-SH G-5-5-G
TOGNIK ioja nia ubihydrochinonu. Przedstawiono glutation zredukowany glutalion ulleniony
semichinonowy ubichinon uproszcęgągy wzór ubihydrochinonu
(jedynie pierścień | grupy czynne) z po-
minięciem podstawników bocznych Byc. 5.21. Powstawanie i unieczynnianie reaklywnych form enu
84
Wytwarzanie energii w komórce
hemoglobinę i mioglobinę. Inaktywują wiele enzymów redukujących. Wspomniane wcześniej enzymy: katalaza
i białek transportujących. Degradują białka i glikozo- i poroksydaza rozkladają nadilenek wodoru, uniemoż-
aminoglikany macierzy pozakomórkowej (np. kolagen liwiając powstawanie rodników hydroksytowych. Dys- ©
i kwas hialuronowy). W różny sposób naruszają struktu- nunaza ponadtlenkowa przekształca dwa anionorodniki ROZDZIAŁ W
rę kwasów nukleinowych; poprzez przerywanie ciągłości ponadienkowe w nadtlenek wodoru, rozkładany na-
nici DNA, uszkodzenia zasad i składników cukrowych, stępnie przez katalazę lub peroksydazę (ryc. 5.21).
Powodują destrukcję surfaktanta phicnego, hamują tos-
forylację oksydacyjną, a nierzadko śmierć komórki,
O5 + O$ + dH* + 267 > 2Eb0,
Budowa i właściwości
cukrów prostych
Szczególnie dobrze poznano wpływ RET na lipidy.
Powodują one degradację nienasyconych kwasów tusz- 2Eb0» => 21LO + O.
66
87
Budowa i wlaściwości cukrów prostych Klasylikacja I nazewnictwo cukrów prostych
Upimeria. Jeżeli dwa monosacharydy różnią się po- Anomeria. Przejście cukru z formy lańcuchowej
lożeniem podstawników (-H i -OH) przy jednym ato- w formę pierścieniową wiąże się z powstaniem nowe-
mie węgła, z wyjątkiem węgla grupy karbonylowej, są go węgla asymetrycznego, zwanego węglem anomerycz-
| Triozy i tetrozy | określane cpimerami, a ta forma izomerii nosi nazwę nym, w pozycji Ć! aldozy lub C” ketozy. W zależności
epimerii, Na przyklad, glukoza i gałaktoza są C* cpi- od położenia grupy —OH względem płaszczyzny pier-
merami, ponieważ ich struktura różni się jedynie poło- ścienia pows struktura może być dwojaka: o. lub f.
CI H
A H;C——OH
żeniem gripy -OH w pozycji C”, Glukoza I mannoza
są C” epimerami, różnią się bowiem położeniem grupy
Powstają izomery, zwane anomerami, np. e-D-glukoza
i B-D-glukoza (ryc. 6.5). Różnią się one skręcalnością
| -OH przy C” (ryc. 6.2). Natomiast galaktoza i man- optyczną, są rozróżniane przez odpowiednie enzymy.
Hf "70H H—C—0H ( o noża nie są względem siebie epimerami, gdyż różnią Polisacharydy, np. glikogen i skrobia, powstają wylącz-
się położeniem grup -OH przy dwu atomach węgla: nie z a-D-glukozy. natomiast celuloza wyłącznie z f-D-
H-—CG—0H (0 H—G-—0H H-—=C—0H CiCH -glukozy
Knancjomeria jest formą izomerii polegającą na Cykliczne anomery a i | cukrów w roztworze są
H,C— OH HC—OH H,C—0H H,C—-OH występowaniu pewnych związków w dwu postaciach, w stanie równowagi, przechodzą w siebie nawzajem.
z. których jedna jest zwierciadlanym odbiciem drugiej. W przypadku glukozy, ód% stanowi f-piranoza, a 367%
aldehyd | dihydroksyaceton| | D-erytruloza izomery takie noszą nazwy enancjomerów. Różnią się — «-piranoza. Przejście jednej formy w drugą wiąże
| D-glicerynowy |
położeniem podstawników przy węglach asymetrycz- się ze zmianą skręcalności optycznej. Zjawisko to nosi
nych. Enancjomerycznym formom cukrów przypisano nazwę mutarotacji. Wzajemne przechodzenie formy «
Pentozy symbole DL (ryc. 6.3). W organizmie człowieka zde- i p zachodzi poprzez otwarcie pierścienia piranozowego
cydowanie dominują cukry szeregu D. Cukry szeregu L (ryc. 6,5).
występują sporadycznie, np. w glikoproteinach występu-
AP 0 je L-Tukoza. a w glikozoaminogłikanach występuje kwas
NH
HC—0H cź 0
| NH
HC—-OH L-iduronowy (pochodna l-idozy).
6.1.2. Sposób przedstawiania struktury cukrów
(==0
[HH Cyklizacja cukrów stwarza dodatkową możliwość
H—C—0H H—C—H HG0H C==0 izomerii, polegającą na przechodzeniu cukrów z posta-
ci lańcuchowej w postać pierścieniową, Mniej niż 1% Sposób, w jaki przedstawiono wzory cukrów na ryc.
H="C—=0H H—C—0H H—C—0H of |] HO—=C-—H monosacharydów, zawierających 5 lub więcej atomów 6.1 po stronie lewej. jest nazywany projekcja Fischera.
węgła występuje w postaci lańcuchowej. Większa Łańcuch węglowy przedstuwiany pionowo, z wę-
H=C=—=O0H H—C-—0H H—C— OH HH f = OH Hr oj cukrów występuje w fermach pierścieniowych. Grupa glem C' na szczycie oraz podstawnikami: -H i -0H
aldchydowa lub ketonowa. reagując z grupą -OH tej
HC—OMH HC—OH HC—0H HC OH HC—OH samej cząsteczki cukru, tworzy pierścień hemiacetalowy
na prawo I na lewo od atomów węgla.
Drugi sposób, jak na rye. 6.4 po stronie prawej, na-
lub hemiketalowy. Jeżeli pierścień zawiera sześć czło- zywany jest projekcją Hawortha, Hemiacetalowy lub he-
nów (ŚCI O). powstały cukier jest piranozą, jeżeli miketalowy atom węgla jest wysunięty najbardziej na
| D-ryboza | | D-rybuloza | | D-deoksyryboza D-ksyloza D-ksyluloza
zawiera pięć członów (4 C 11 O), jest furanozą. Fruk- prawo. W przypadku aldoz jest to C', a w przypadku
toza tworzy pierścień furanozowy (ryc. 6.4). ketoz C”, Płaszczyzna pierścienia jest płaska, natomiast
neksozy | ł
ze 0 B
cż 0 l 0——0H
©——
|0H NH NH 0 c O 2 2
HO—C-—H H—C—0H HO—C—H [
NH |F NH NH
Q
88 89
Gharakterystyczne reakcje monosacharydów
|D-glukoza | | L-glukoz
grup hydroksylowych sprawia, iż cukry wykazują reakcje
charakterystyczne dla aldehydów lub ketonów i alko-
|
1. „ D-glukoza| D.glukopiranoza
holi. Na szczególną uwagę zasługują właściwości oksy- p
doredukcyjne cukrów. Mogą latwo utleniać się do odpo- Rye. 6.5. Przyklad anomerii: «-D-glukoza przechodzi w f-D-glukozę (i odwrotnie) poprzez łańcuchową postać tego cukru
Ryc. 6.3. Przyklad enancjomerii: D-glukoza i L-glukoza.
Zaznaczono węgle asymetryczne. Położenie podstawników wiednich kwasów aldonowych, kosztem redukcji czyn-
przy węglach asymetrycznych w jednym enancjornerze od- nika utleniającego. Inne elementy skladowe cząsteczki
powiada lustrzanemu odbiciu drugiego z nich nie ulegają zmianie. Grupa aldchydowa utlenia się do
HO TA —0H FH HO
(A)
| HOLA HQ" OH 4
a G :
) H
Q IK Lo
tj HC—OH |
HO H ! !h
: Ho. . H
"©—0H H OH . *
WA H „—-OPH H OH
H ne
a
© Gy FEE H
H-"C— OHh w GINNOVZDY
Ho
„oC Ryc. 6.6. D-glukoza o pi -
H-"C- OH o dw piranożówymi w postaci krzesełko- (A) (B)
wej (A) i tódkowej (B)
5
HC OH
- D-glukoża «-D-glukopiranoza
/ (forma łańcuchowa) | | (forma pierścieniowa)
grupy karboksyłowej. Wprawdzie ketony, w odróżnie- nie uczestniczą w tych reakcjach, Próby redukcyjne na
nia od aldehydów, nie dają odczynów redukcyjnych, - obecno: cukru w moczu odegrały ważną rolę w dia-
;B Jednak w środowisku alkalicznym ketoży izomeryzują | gnostyce laboratoryjnej chorób, s szególnie cukrzycy.
do aldoż. np. fruktoza (ketoza) izomeryzuje do gluko- Byly bardzo przydatne w wykrywaniu i oznaczaniu ilo-
zy (uldoża), dlatego fruktoza jest także cukrem redu- - ściowym cukru także w innych płynach biologicznych.
ICH OH HO—CH O x "GHz OH kujacym. Jednakże wyniki takich oznaczeń były mało precyzyjne.
sĆ c sk 2 Zdolności redukujące nie są bowiem wyłączną właści-
INK Ho S Ho HQ wością cukrów. Obecnie próby redukcyjne i metody iło-
HLC OI AMI / 0 s Y OM ściowe, oparte na właściwościach redukujących cukrów,
. Utlenianie i redukcja cukrów
5 a| u Ę "| 3
mają mniejsze zastosowanie ze względu na pojawienie
H-FC— OH OH OM H
się metod bardziej swoistych, w tym enzymatycznych,
G
HC OH Jezeli tlen grupy karbonyłowej przy węglu anome- - pozwalających na identyfikację poszczególnych cu-
rycznyni cukru nic jest związany z żadną inną strukturą, krów i bardziej dokladny pomiar zawartości każdego
D-fruktoza u-D-iruktofuranoza cukier ten ma właściwości redukujące. Może np. redu- z nich. :
(forma lańcuchowa) (forma pierścieniowa) kować kationy metali Cu” do Cu” lub Ag” do Ag. Utlenianie grupy -CHLOH na przeciwstawnym
Równocześnie w iel anomeryczny utlenia się do grupy końcu cząsteczki prowadzi do przekształcenia cukru
karbaksytowej. Cukier przeksztdca się w odpowiedni w. odpowiedni kwas uronowy. Glukoza przekształca się
Ryc. 6.4. Iżomeryz acja cukrów z formy lańcuchowej w formę pierścieniową i odwrotnie:
lukoza wytw. nie hemiacetałlowe, przyjmuje postać piranozy kwas aldonówy, np. glukoza w kwas głukonowy, galnk- w kwas glukuronowy, a gałaktoza w kwas galakiurono-
3 - rukłoza wytwe zanie hemiketalowe, przyjmuje postać furanozy toza w kwas galaktonowy. Grupy hydróksylowe cukru wy. Wolne monosacharydy nie mogą jednak pelnić roli
90 91
Budowa i wlaściwości cukrów prostych
substratu w tych reakcjach. Proces ten zachodzi drogą 6.3. Funkcje biologiczne cukrów
enzymatyczną poprzez ullenianie nukleotydowych po- prostych I
Gilikoliza jest szlakiemr metabolicznym. przekształca lo>S-GoA. Reszty ucetylowe spadają się w cyklu kwasów
jącym glukozę do pirogronianu w celu dostarczenia ko- trikarboksyłowych do CO; 6 HSO. Każdy z tych clupów
mórcc energii w postaci AFP oraz substratów do innych generuje energię w postaci ATP.
procesów metabolicznych. Także inne cukry sześciawę-
glowe: fruktoza (bezpośrednio) i gałaktoza (pośrednio.
a
po izomeryzacji do glukozy) przeksztalcają się drogą ł.1. Gikoliza tlenawa
glikolizy.
Glikoliza jest prawdopodobnie najlepiej poznanym Pirogronian jest produktem końcowym. glikolizy
zbadanym szlakiem metabolicznym. Duży wklad w po- w komórkach posiadających mitochondria 1 zaopatry-
znanie tego procesu wniósł polski biochemik Jakub wanych w tlen. Proces ten nosi nazwę glikolizy tle-
Karol Parnas (1884-1949), wielołetni profesor Uni- nowej, ponieważ może zachodzić tylko w warunkach
wersyteltu Lwowskiego, jeden z pionierów biochemii Uenowych. W przebiegu glikolizy zużywa się bowiem
jako specjalistycznej dziedziny nauk biologicznych. NAD” (cytosolowy). Tlen jest potrzebny da reoksy-
Glukoza jest głównym. a dla niektórych komórek je- dacji (ponownego utlenienia) NADH. co umożliwia
dynym (erytrocyty), lub prawie jedynym (komórki móż- odtworzenie. NAD", potrzebnego do dalszego funkcjo-
su) substratem energetycznym. Przemiana glukozy do nowania tego procesu. Pirogrontin. powstający w trak-
CO; i HO jest procesem wielnetapowym. Pierwszym cie glikolizy tlenowej. ulega oksydacyjnej dekarboksy-
z nich jest glikaliza. Produktem glikolizy jest pirogro- lacji do acetylo—5-C0A. Grupa acetylowa włącza się
nian. Ten ulega oksydacyjnej dekarboksylacji do acety- do cyklu kwasów trikarboksyłowych. gdzie utlenia s
92 93
Glikoliza i metabolizm pirogronianu
Glikoliza lenowa
do CÓz 1 FLO. Przemiana glukozy do pirogronianu efektywną Tosforyłację i wydajne przekształcanie glu- ces izomeryzacji zachodzi „poprzez lańcuchowe forniy Pewna ilość fruktozo-6-fosforanu jest przetwarzana
przebiega poprzez 10 kolejno po sobie następujących kozy nawet wtedy, gdy jej stężenie w komórce jest nie- wspomnianych cukrów, „ABA, poniższego równania do fruktozo-2,6-bis-fosforanu pod działaniem fosfofruk-
reakcji, Pierwszy etap glikolizy, obejmujący 5 reakcji, wielkie. (wzór 7,2).
zachodzi kosztem energii zajnwestowanej w ten proces tokinazy-2 (PFK-2). Reakcję tę opisano w rozdz. 4.10
W wątrobie fosforylacja glukozy zachodzi głównie
poprzez zużycie 2 cząsteczek ATP. Drugi etap to faza i przedstawiono na ryc. 4.17, Jej produktem jest fruk-
pod” działaniem: głukokinazy. Wbrew nazwie, enzym
gencrująca energię, prowadząca do syntezy l cząsteczek 1020-2,6-bis-fostoran, który nie podlega dalszym prze-
ten nie jest swoisty wobec glukozy. Fostoryluje także 7.1.3. Fosforylacja fruktozo-6-fosforanu
ATP. Zysk nelo wynosi 2 cząsteczki ATP w przelicze- kształceniom drogą glikolizy, lecz pelni w tym procesie
inne cukry. Głukokinaza różni się jednak od heksoki-
niu na 1 cząsteczkę glukozy. Równocześnie powstają niżej opisaną funkcję regulacyjną.
nazy 7-krotnie wyższą wartością Ky, czyli odpowiednio Fosforylacja fruktozo-6-fostoranu, prowadząca do
2 cząsteczki NADH + 2H”. Udenianie NADH przez Fostorylacja [ruktozo-6-fosforanu przez PEK-1, pro-
niższym. powinowaciwem do glukozy. Ż tego powodu powstania fruktozo-1,6-bis-fosloranu", jest katalizo-
lańcuch oddechowy dostarcza dodatkowo 6 (2 X 3) czą- wadząca da wytworzenia fruktozo-1,6-bis-fosforam, jest
prędkość maksymalna reakcji fosforylacji jest osiągana wana. przez fosfofiukiokinazę-1 (PEK-1), W reakcji tej
steczck ATP. nazywana etapem ograniczającym: prędkość glikolizy.
dopiero przy wysakich stężeniach substratu. Tuk więc zużywa się druga cząsteczka ATP. Reakcja jest nieod- Prędkość tej reakcji jest regulowana przez dostępność
głukokinaza funkcjonuje jedynie wtedy, gdy stężenie wrucalna (wzór 7,3). substratów: fruktozo-6-fostoranu i ATP oraz przez efek-
glukozy w komórkach wątobowych jest dostatecznie
7.1.1. Fosforylacja glukozy tory ałlosteryczne (niżej opisane).
wysokie. Taka sytuacja metaboliczna występuje pa po-
Regulacja przez poziom cntrgii w. komórce.
silku bogatym w węglowodany, gdy do wątroby (poprzez
W. pierwszym etapie następuje fosłorylacja gluko- PFK-I jest hamowana ullosterycznie przez wysokie stę-
krążenie wrotne) dociera głukoza wchłonięta z przewo-
zy w pozycji C”, z wytworzeniem glukóżo-6-losforanu. — Przedrostek bis- oznacza, iż cząsteczka zawiera dwie adręb- żenia ATP i cytrynianu, które sygnalizują, iż komórka
du pokarmowego.
Dawceą reszty [osłaranowej jest ATP, przeksztalcający ne: teszty Tosforanowe (przy różnych atomach węgla), w odróż- dysponuje dostatkiem energii, Podobny efekt hamujący
Działanie glukokinazy sprawia, iż wątroba efektyw=
się w ADP Reakcja jest nieodwracalna, prowadzi do nieniu 6d przedrostka di, który oznacza, iż dwie reszty fostora- wywiera: wzrost stężenia jonów H* (zakwaszenie ka-
nie usuwa znaczną część glukozy z krwi przepływającej
zakotwiczenia glukozy w komórce. Powstający glukozo- nowe wiążą się ze sobą wiąz: siem bezwodnikowym, a powstaly mórki). Natomiast wysokie stężenie AMP wywiera efekt
przez ten narząd, co zapobiega przechodzeniu nadmia-
-6-tosforun nie przenika przez blonę plazmatyczną na difustorm (pirofostoran) wiąże się z jednym atomem węgla, np. allosteryczny dodatni, Sygnalizuje, że zasoby energe-
ru tego cukru do krążenia ogólnego. Wprawdzie Vy
zewnątrz komórki, Estry fosłoranowe cukrów nie mogą w. adenozynodifostorinie (ADP) difosforaa jest związany Z wę- tyczne komórki zostały wyczerpane. Efektem lego jest
Ji katalizowanej przez głukokinazę jest niższa od
przenikać przez błonę komórkową, ponieważ ta nie po- glem 5 rybozy. aktywacja PEKC/,
ji katalizowanej przez leksokinazę (rozdz.
siada odpowiednich przenośników. Muszą być przetwo- 12 i ryc. 4.21), to jednak dzialanie głukokinazy jest
rzóne w komórce. Fosforylacja glukozy jest katalizowa- wystarczająco efektywne. Glukokinaza bowiem (w od-
nar przez Heksokinazę lub głakokinaze (wzór 7.1). różnieniu od hoksokinazy) nie. jest hamowana przez
W większości tkanek Tostorylacja glukozy jest katali- Ź H kn —0O0H
ylukóżo-6-losloran. Ponadto synteza głukokinazy jest
żowana przez heksokinazę, cnżym występujący w posta- pobidzana zarówno przeż samą glukozę (indukcja sub- H——C-—-OH
ci kilku izoenzymów, wymagający obecności jonu My”! C==O
stratowa), jak i przez insulinę, której sekrceja dó krwi
lub Mn*", Dwuwartościowy metul lworzy kompleks wzrasta po posilku węglowodanowym (indukcja hormo- HO=C=H a > Ho—(— FI
z ATP. nafna), H— C—0H fosfoheksoizomeraza H— ć -—OH
Heksokinaza jest enzymem malo swoistym. Oprócz
glukozy tosforyluje inne heksozy. Jest hamowana przez H— C—O0H |
glukożo-0-Tosłorin — produki reakcji przez nią katali- 7.1.2. tzomeryzacja glukozo-6-tosforanu
zowinej. który akumuluje się w komórce. kiedy dalsze HC—0—6
Jczo przetwarzanie jest spowolnione. zomeryżacja glukozo-6-fosforanu | (uldozy) do
Heksokinaza cechuje się niską wartością Ky, czyli osloranu (ketozy) jest katalizowana przez
wysokim powinowaciwem do glukozy, Pozwala to na fosfolieksolzomerazę, Reakcja glukozo-6-fosforan |
70%,
jest odwracalna, Pro.
i fruktozo-6-fosforan|
30% i
Czór 7.2
FH |g—0H HĘ07©)
ATP ADP H—C—0H
N
G=0 ATP ADP o
Ly HO—C—H HO—C—H o A HO—C—-H
lub H-©-0H H=C—OH
glukokinaza H—C—0H
H> G—0H H--C—-0H H—C—0H
HC — 0— (P) HC—0-6) H;.C—0-©)
ggłukc glukozo-6-fosToran
iruktożo-6-fosforan fruktozo-1,6-bis-fosforan |
wzór F.ł
wzór 7.3
95
Glikeliza i metabolizm pirogronianu Glikoliza
Regulacja przez fruktozo-2,6-bis-fosforan. Fruk- 7.1.4. Rozpad fruktozo-1,6-bis-fosforanu jedna cząsteczka bruktoza-1,6-bis-Tosforanu przeksztal-
tozo-2,6-bis-fosloran jest najsilniejszym aktywatorem ca się w dwie ki aldehydu 3-fosfoglicerynowcgo.
allosterycznym PFK-1. Jak wyżej wspomniano, związek Pod działaniem aldałazy fruktozo-1,6-bis-Tostoran Inaczej bowiem fosfodihydroksyaccton nie mógłby być
ten powstaje z fruktozo-6-fosforanu pod działaniem rozpada się (odwracalnie) na dwa fragmenty trójwę- dalej przekształcany drogą glikolizy.
fosfofruktokinazy-2 i jest zamieniany na powrót do glowe: aldchyd 3-łosfoglicerynowy 1 fostodilydroksy
-bis-fosfogiicerynian
[ruktozo-6-Tosforanu pod działaniem fruktożo-2,6-bis- aceton. Przebieg reakcji w kierunku odwrotnym jest
-fosfatazy. Obie aktywności: kinazowa i fosfatazowa są nazywany kondensacją aldolową (wzór 74). Stąd wy- 7.1.6, Lilenianie aldehydu 3-fosfoglicerynowego
ami różnych domen katalitycznych tej samej czą- wodzi nazwa enzymu. W tkankach pst kilka
steczki bialka cnzymatycznego (ryc. 7.1). aldolaz. j spotykaną jest ałdolaza A. W wątro- W kolejnym ctapie aldehyd 3-fosfoglicerynowy jest
Z
bie iw nerce występuje dodząjkowa alloluza B. uczest utleniany do 1.3-bis-fosfoglicerynianu. Proces ten obej-
nicząca w przemianie fruktóŻy frozdz. 10.1.2). muje dwie sprzężone ze sobą reakcje. W. pierwszej
grupa aldchydowa jest utleniana do grupy karbo-
fostofruktokinaza-2 l yłowej, Reakcję tę katalizuje dehydrogenaza 3-fo: -
a
I
3 CALC. + 1 + = i
a 7.1.5. Izomeryzacja fosfotioz Kglicerodłdehydowa.
" W reakcjiJ uczestniczyY Bru]
grupa -SH
reszty cystelnyłowej tego enzymu. Powstaje przejścio-
Obydwa produkty reakcji aldolazowej są izomerami, wa hemitioaeciał, który przekazuje jon wodorkowy
nawzajem w siebie przechodzącymi. Reakcję izomer (H* ++ 267) na NAD”. Powstaje NADH. Jest to jedy-
cji katalizuje izomeraza fosfotriozowa. Reakcja zachodzi mt reakcja oksydoredukeji zachodząca w przebieg gu gli-
szybko i odwracałnie. Gdyby doszlo do ustalenia stanu kolizy, Powstaje bogate w energię wiązanie loestrowe (0)
równowagi, 97% fostotrioz sttnowilby fosfodihydroksy- pomiędzy siarką enzymu a grupą karboksylową. W dru- r Wi
aceton, a jedynie 3% stanowilby aldehyd 3-fostoglicery- gim etapie fosforan nieorganiczny rozklada wiązanie 6 ©
NN p nowy (wzór 7,5). Jednakże aldchyd 3-fostoplicerynowy lioestrowe. uwalnia enzym z grupą -SH ol wytwarza 6 5
nnn + ;
fruklozo-2,6-bis-foslataza jest natychmiaśi usuwany poprzez wlączanie go do o kolej-7 : s
wiązanie Aż
bezwodnikowe a - yt.
pomiędz :rupąną karbaksylową
lay Łe -
L zs
nego etapu glikolizy. Ubytek ten| rekompensowany 3-lostoglicerynianu a r + fosforanową. Powstaje 1,3- a
poprzez izomeryzację fosfodihydraksyacetonu da alde- -bis-Tosfoglicerynian, zawierający wiązanie bezwodniko- +
Ryc. 7.1. Powstawanie
i rozpad fruktozo-2,6-bis-fostoranu hydu 3-Tosfoglicerynowego. Oznacza to w praktyce. że we (acylofosloranowe), bogate w energię (wzór 7.6). T
Wiązanie bezwodnikowe w pozycji ©! 12-bis-losfo- E «= 4
glicerynianu zachowuje większość energii uwalnianej < N
podczas reakcji utleniania aldehydu 3-fosfoplicerynowe- 7
H;g—0-(8) so. Encreit zmagazynowami w produkcie reakcji będzie
C=o wykorzyskuia do syntczy ATP w kołejnej reakcji gliko- J
H C—0-(P) „O lizy. Ten mechanizm powstawania ATP = niczależny +
2 LL c z . m 2 Da |
HO—C-H | | H od lańcucha oddechowego — nosi nazwę fosforylacji Ę © V
PZK C=0 to H—C—OH substratowej. z
H—G—0H aldolaza HC—0H a Zasoby NAD” w cytosolu są ograniczone, dlatego
H-C—O0H
c 2 z
HC—0-(PP powstając)
powstający NADH ! must yć] ponownie
być utleniony,y. abyab) Ę a
- glikoliza mogla być kontynuowana. W warunkach Ueno- a (0. »
H;C—-0—(P) wych odtwarzanie NAD” zachodzi poprzez utlenianie A z | ż
m , 7 , | i aldehyd i NADH w lańcucha
NADI Ń c oddechowym.
Iowy gd 0.0 | ZE
| fruktozo-1,6-bis-fosforan | | fosfodihydroksyaceton|| 3- -losfoglicerynowy 79 = 1% B
a p are E z 8
WZÓRTAĆ r.1.7/. Powstawanie ATP 5
moe 1,3-bis-fosfoglicerynianu i ADP =
Ą
| 2
p p ER p . . 0
O Reszta fosloranowa z 1.3-bis-fosfoglicerynianu zosta- Ę 2
z . da -. - m - 7
< H.C—-OH je przeniesiona na ADP, z wytworzeniem ATP, nalomiast 5 ©
H 0 PY
2 1.3-bis-Tostoglicerynian
= 5 I
przekształca się
NAJ
w 3-fosfoglice-
>
I
IT
W
W
96
Glikoliza i metabolizm pirogronianu Glikoliza tlenowa
HO
O ADP ATP
ę -9- (P) LG ZO. 0 0
H—C—0H q
A=>. |0
H=C—0H
C = O =
p EPE
NAT
[O
kinaza
H—q—0-©) enolaza med P
fosfoglicerynianowa H,C—0- (P) HC — OH
(hydrataza
fosloenolopirogronianowa) CH,
w przeliczeniu na | cząsteczkę glukozy wynosi 2 czą- 7.1.9. Dehydratacja 2-fosiogiliceryniańnu cząstee ATP kosztem energii uwolnionej z fosfo- równoważniki redukcyjne z cytosolowego NADH na
steczki ATP. Rekompensuje to utratę 2 cząsteczek ATP, enołopirogronianu. Po raz drugi zachodzi foslorylacja mitochondrialny NAD”. Powstają 2 cząsteczki NADH
zużytych do fosforylacji głukozy i fruktozo-6-fosforanu. Dehydratacja (odlączenie FLO) od 2-fostoglicery- substrarowa (wzór 7.10). Ponieważ z jednej cząsteczki + 2H*. ich utlenianie przez łańcuch oddechowy dostar-
Dalsze etapy glikolizy generują zysk energetyczny. nianu przez enolazę powoduje: redystrybucję energii glukozy powstają 2 cząsteczki pirogronianu, lączny zysk cza 6 (2 X 3) cząsteczek ATP. Przebieg glikolizy Ueno-
w obrębie przekształcanego substratu, a to prowadzi energetyczny na tym etapie glikolizy wynosi 2 cząsteczki wej można przedstawić sumarycznie w postaci dwóch
do wytworzenia wiązania bogatego w energię pomiędzy ATE. równań:
7.1.8. Przemieszczanie iosforanu z C” do C” C? w Tosforanem. Powstaje K sfoenołopirogronian, za- Jest to drugi etap ograniczający prędkość glikolizy,
wierający bogate w energię wiązanie cnolofosłoranowe. podatny na regulację, Kinaza: pirogronianowa wątroby Glukoza + 2Pi + 2NAD" + 2ADP >
Powstały 3-fostoglicerynian ulega izomeryzacji do Energia wiązania fosforanu w fosfoenolopirogronianie jest uktywowana allosterycznie przez fruktozo-1,6-bis- - 2 pirogronian ++ 2ATP + 2NADH + 2H*,
2-fosfoglicerynianu, Reakcja jest kualizowana przez jest prawie pięciokrotnie wyższa niż w wiązaniu estro- -fosloran, powstający we wcześniejszej reakcji, katalizo-
mutazę Josfoglicorynianową (fosfoglicerómutazę) i polega wym, występującym w 2-fostoglicerynianie. Reakcja jest wanej przez PERI. Wynika stąd, iż aktywność obydwu 2NADH ++ 2H* + O» + 6ADP + 6 Pi o
na wewiytrzcząsteczkowym przemieszczeniu reszty [os- odwracalna (wzór 7,9), kinaz: fosfofruktokinazy-1 1 kinazy pirogronianowej jest -> 2NAD* + 2H-0 ++ 6ATP.
foranowej (wzór 7.8). Jest odwracalna. Enzym wymaga śle sprzężona. Wzrost aktywności fosfojruktokinazy-I
katalitycznych ilości 2,5-bis-losfoglicerynianu, powstają skutkuje: wzrostenr produkcji fruktozo-1,6-bix-fostora- Thk więc przemiana | cząsteczki glukozy do 2 czą-
cego w „bocznej” reakcji przeksztdcania 1,3-bis-losto- +4.10. Powstawanie pirogronianu nu, a ten aktywuje kinazę pirogronianową. ATP i alanina steczek pirogronianu dostarcza (netto) dwu cząsteczek
ylicerynianie przez mutazę-bis-|osfoglicerynianową. hamują dzidanie kinazy pirogronianowej. ATP na drodze fosforylacji substratowej, Uwzględnia-
W większości komórek 23-bły-fosfoglicerynian wy- Fosloenalopirogronian jest substratem dla kolejne- Ponadto aktywność kinazy pirogronianowej jest regu- jąc utlenianie powstających w tym procesie 2 cząste-
stępuje w śladowych ilościach, natomiast w krwinkach so enzymu — kinazy pirogronianowej. Przeksztdcu ona lowana przez Tosforylację i defostorylację bilika enzy- czek NADH, bilans energetyczny glikolizy Uenowej
czerwonych jest obecny w dużym stężeniu. Jest rozkla- niestabilny enol w stabilny kcton. Jest to trzecia z ko- matycznego. Glukagon pobudza fostorylację, przez co wzbogaca się dodatkowo o 6 (2 x 3) cząsteczek ATP,
dany przez odpowiednią fosfatazę do 3-losfoglicerynia- let reakcja nieodwracalna. Następuje przekazanie grupy unieczynnia, a insulina pobudza defosforylację, wskutek powstających na drodze (ostorylacji oksydacyjnej. Re-
nu, który powraca do glikolizy. fosforunowej na ADP. Powstaje pirogronian i kolejna czego aktywuje ten chzym. asumując należy stwierdzić, iż | cząsteczka (lub 1 moł)
glukozy, uleniając się do 2 cząsteczek (lub 2 moli) pi-
rogronianu, dostarcza 8 cząsteczek (lub $ moli) ATP.
rot. Bilans energetyczny glikolizy tlenowej Pirogronian, końcowy produkt glikolizy Uenowej, za-
chowuje większość energii zawartej w glukozie. Energia
„O „O c W bilansie ener znym glikolizy tlenowej należy tu uwalnia się w kolejnych etapueh rozpadu pirogro-
0 _- Gi - uwzględnić, iż powstaj qce w jej przebiegu 2 c
jo + O DOSSĘ Iuanu.
98 99
Glikoliza i metabolizm pirogronianu Metabóliczne losy pirogronianu
7.2. Glikoliza beztlenowa z. krwi ulenia się w wątrobie do pirogroniami, a ten my: heksokinazęjglukokinazę, fosfofruktokinazę i kinazę lydrogenazą pirogronianową. zlokalizowany w macierzy
włącza się do niżej opisanych przemian (rozdz. 7.4). pirogronianową. Efektory allosteryczne tych enzymów mitochondrialnej. W przebiegu tego procesu pirogro-
Warunkiem funkcjonowania glikolizy tlenowej jest zostały już opisane w niniejszym rozdziale. Miejsca ich nian ulega dekarboksylacji (odłącza CO), a pozośtają-
możliwość ciągłego odtwarzania cytosolowego NAD”, dzialania wskazuje ryc. 7.2. Na uwagę zasługuje udzial cy fragment dwuwęgłowy utlenia się do acetyla—
7.2.1. Bilans energetyczny glikolizy beztlenowej
poprzez utlenianie NADH z udziałem łańcucha odde- metabolitów pośrednich glikolizy w samoregulacji tego Proces ten nosi nazwę oksydacyjnej dekarboksylacj
chowego, zawartego w mitochondriach. W niektórych procesu, Głukożo-6-fostoran hamuje heksokinazę, lecz rogronianu. Nieodwrucalność tego procesu sprawia
Glikoliza beztlenowa jest mniej wydajna pod w
warunkach glikoliza tlenowa nie może funkcjonować. nie hamuje głukokinazy. Fruktozo- l,6-bis-fosforun ak- pirogronian nie może odtwarzać się z acetylo—$-CoA.
dem energetycznym niż glikoliza Uenowa. Jej suman
Dotyczy to komórek niemających (lub mających zbyt tywuje kinazę pirogronianową. Z. tego powodu acetylo>$-CoA nie może być substra-
ny cfekt przedstawia poniższe równanie:
malo) mitochondriów i komórck niedostatecznie zaopia: Insulina indnkuje syntezę: głukoki- tem w procesie glukoncogenczy.
trywanych w tlen, Glikoliza tlenowa jest hamowana tak- zy, fosfofraktokinazy 1 kinazy piro-
Glukoza + 2Pi + 2ADP -»
że w sytuacji, gdy ilość powstającego NADH przekracza sronianowej. Dodatkowo syntcza głu-
> 2 mleczan + 2ATP + 2H3O.
możliwości jego utleniania przez łańcuch oddechowy. kokinazy jest pobudzana przez samą
W tych warunkach odtwarzanie NAD” staje się glukozę. Glukagon (hormon trzust-
"Tak więc przemiana | cząsteczki glukozy do 2 czą-
możliwe jedynie poprzez przekazanie 2H* + na kowy) hamuje glikolizę, pobudzając
steczek mieczanu dostarcza jedynie 2 cząsteczek ATP.
akcceptor cytosolowy. Funkcję utleniacza cytosolowega iostorylację kinazy pirogronianowej.
Obydwie powstają drogą fosforylacji substratowej.
NADH przejmuje pirogronian, redukujący się do młe- Insulina wywiera efekt przeciwstaw-
W warunkach bezdenowych nie funkcjonuje bowiem
czanu (wzór 7.11). ny, pobudzaj defosforylację tego glukoza
łańcuch oddechowy. a tym samym fosforylacja oksyda-
mzymiu.
Reakcję redukcji pirogronianu przez NADH + H*
do mleczanu katalizuje deltydrogenaza mleczanowa. Pro-
cyjna. Młeczan zachowuje więcej energii zawartej w glu- ua | — KTP
ces ten zachodzi przede wszystkim w krwinkach czer-
kozie niż pirogronian. Energia tu może być uwolniona
poprzez utlenianie mleczanu w innych tkankach. 27.4,
4 Metaboliczne
Wataho losy
heksokinaza
, TY aaa,
;
wonych, w mięśniach szkiełetowych w okresie wysiłku, glikoliza beztlenowa uwalnia tylko niewielką >» ADP :
pirogronianu , V ;
Ma dag glukozo-6-(P)
w soczewce oka, w rogówce, w rdzeniu nerki i w łeu-
zawartej w glukozie, jest ona ważnym Źró- | ;
kocytach. Końcowym produktem glikolizy beztlenowej
dlem energii w sytuacjach, gdy przetwarzanie glukozy
staje się młeczan. Przekształcanie glukozy w młeczan Produkt glikolizy — pirogronian | gluko: ZO- NI
akiem tlenowym | est niemożliwe lub ograniczone.
nosi nazwę glikolizy beztlenowej. — ulega wielokierunkowym przeksztal-
Wprawdzie mięśnie szkieletowe posiadają mito- ceniom. Większość ulega oksydacyjnej
chondria, to jednak iłość NADH + H* wytwarzanego 7.2.2. Kwasica mieczanowa dekarboksyłacji z wytworzeniem ace- W
100 101
Glikoliza i metabolizm pirogronianu Metaboliczne losy pirogronianu
Kompleks dehydrogenazy pirogronianowej Przebieg oksydacyjnej dekarboksylacji wstaje dihydraliponian, posiadający dwie grupy -SH mogą zarówno pobudzać, jak I hamować wspomniany
pirogronianu (ryc. 7.3.8). proces. Ponieważ pirogronian zajmuje kluczową pozycję
Delrydrogenaza pirogronianowa - jest kompleksem W trzecim etapie katalizówanym przez deltydrogena- w. kilku szlakach metabolicznych, przyspieszenie bądź
trzech enzymów: dekarboksyłazy pirogronianowej, trans- W. pierwszym etapie dekarboksyłaza pirogronianowa zę dilydrolipollową współdziałającą z NAD” następuje spowolnienie jego przemiany modyfikuje przebieg in-
acetylazy dihydrolipoilowej 1 dehydrogenazy dilydro- wiąże pirogronian z pirofosforanem tiaminy — TPP (tia odłączenie pary atomów wodoru z dwu grup -SH di- nych procesów.
lipoilowej. Istnienie kompłeksu: sprawia, mine pirophosphate). Budowę tego koenzymu opisana hydroliponianu i odtworzenie mostka cisiarezkowego Inhibicja przez produkt końcowy. Dehydrogenaza
substrat (pirogronian) i uwalnia produkty końcowe: ace- w rozdz. 4.10 (wzór 4.4), natomiast na ryc. 7.3 przed- liponianu (ryc. 7.3 Q). pirogronianowa jest hamowana przez acetylo—S-CoA
tylo—S-CoA i CO. Nie uwalnia natomiast pośredni- stawiono tylko ten fragment jego cząsteczki, który bez- Utlenianie powstalego NADH przez łańcuch odde- (końcowy produkt reakcji pr nią katalizowanej),
ków będących produktami reakcji katalizowanych przez pośrednio uczestniczy w reakcji. Przyłączenie pirogro- chowy dostarcza 3 cząsteczek ATP w przeliczeniu na który akumuluje się w komórce, gdy jest produkowany
poszczególne enzymy składowe tego kompleksu. Dzięki nianu przez pirofosforan tiaminy sprawia, iż jego grupa jedną cząsteczkę pirogronianu. Biorąc pod uwagę, iż w ilości większej niż ta, która może być utleniona w cy-
iemu proces oksydacyjnej dekarboksylacji pirogronia- karboksylowa staje się „mobilna”. Odłącza się w postaci jedna cząsteczka glukozy rozpada się do dwu cząsteczek klu kwasów trikarboksylowych (rozdz. 8) lub zużyta do
"nu przebiega sprawniej niż w sytuacji, w której każdy CO». Pozostały fragment dwuwęglowy związany z TPP pirogronianu, sumaryczny zysk energetyczny oksydacyj- syntczy kwasów tluszczowych (rozdz. 13.7) i steroidów
z enzymów składowych funkcjonowadby niezależnie od (hydroksyctyło-TPP) wchodzi w reakcję z liponianem. nej dekarboksylacji pirogronianu, pochodzącego z jed- (rozdz. 16.1.1). Enzym ten jest także hamowany przez
siebie. Następuje rozerwanie mostka. disiarczkowego. Atom nej cząsteczki glukozy, wynosi 6 cząsteczek ATP. wysokie stężenia NADH, co występuje w sytuacji, gdy
Dełydrogenaza pirogronianowa współdziała z 5 koen- węgla, oznakowany na ryc. 73A numerem 2, wiąże funkcjonowanie lańcucha oddechowego jest spowolnio-
zymami, które pełnią funkcję przenośników lub utenia- się z siarką liponianu, a związany z tym węglem utóm ne przez niedobór tlenu — końcowego akceptora elek-
czy dla pośredników powstających w procesie oksyda- wodoru przemies się do drugiego atomu siarki, od- Kegulacja oksydacyjnej dekarboksylacji tronów i protonów (rozdz. 5.3), a także w sytuacji, gdy
cyjnej dekarboksylacji pirogronianu, Są to: pirofosforan twarzując grupę -SHL. Powstaje acetylodihydroliponian pirogronianu zachodzi intensywne ulenianie kwasów tuszczowych
tiaminy (TPP), NAD”. FAD. CoA-SH oraz liponian (ryc. Z3A). (rozdz. 13,5) lub etanolu (rozdz. 19.1) — procesy zuży-
w. postaci utlenionej (dehydroliponiun) i zredukowanej Drugi etap katalizuje transacetylaza dihydrolipo- Dehydrogenaza pirogronianowa, «w konsekwencji wające NAD” i produkujące NADH.
(dchydraliponian). Grupa karboksylowa liponianu jest ilowa. Grupa acetylowa 2 acetylodihydroliponianu proces oksydacyjnej dekarboksylacji pirogronianu, są Modyfikacja kowalencyjna. Kompleks dehydroge-
połączona z białkiem enzymałycznym poprzez wiązanie zostaje przeniesiona na atom starki CoA-SH, two- podatne na działanie czymmików regulacyjnych, które nazy pirogronianowej występuje w dwu postaciach aktyw-
amidowe z grupa e-aminową reszty lizylowej, dlucgo rząc ucetylo=S-CoA, a uwolnione miejsce zajmuje
koenzym ten jest nazywany także lpoumidem. wodór pochodzący z grupy -SP tego koenzymu. Po-
HH 0 coAsl-c
i
0 MHM 0
H-— 0— C— C— (CH) 4 -. CoA-SH OA-SC-CH 41
—0—C—C-(CH.J— ź
C_ -5-
Pp Z Coon YB C--entym
4 HS H HS H SH
—N——C—CH; C—CHy transacetylaza
WI dihydrolipoilowa
GG dekarboksylaz
pirogronianowa
acetylodihydroliponian dihydroliponian J
Ja t Ne
- HĄC—C—OH;
mi :
życ. 7.3. $. Oksydacyjna dekarboksylacja pirogronianu. Etap 2 — transacetylacja katalizowana przez iransacetyłazę dihydroli-
poiłowa
H HH dehydrogenaza O
Lobi a dihydrolipoilowa Z
H=G-G-6-(c | a CZ.
lod 7 enzym „7 * enzym
HS H SH f
NĄD” NADH+H"
|
acetylodihycdroliponian
Ryc. 7.3. A. Oksydacyjna dekarboksyłacja pirogronianu, Etap 1 - dekarboksylacja katalizow dekarboksylazę pirogro- Oksydacyjna de arboksylacja pirogronianu. zanie liponianu katalizowane przez dehydrogenazę
nianową cdihydroli, ową
102 103
Glikoliza i metabolizm pirogronianu Wrodzone delekty glikolizy
nej (niefosforyłowanej) i nieaktywnej (fosforyłowanej). (rozdz. 9), cyklu kwasów Uikarboksylowych (rozdz. 8)
Wzajemne przechodzenie w siebie formy fostoryłowa- przenośnika grup aminowych w procesie Iransaminac]
nej i niefosforylowanej pozostaje pod kontrolą dwóch (rozdz. 18.2.1) i przekaźnika równoważników redukcyj- cz C0-biotyna
enzymów: kinazy i fosfatazy dehydrogenazy pirogronia- nych z cytosolu do mitochondriów (rozdz. 32.6.2).
| O Mąż:
nowej. Aktywacja kinazy sprzyja fosforyłacji, a w konse-
kwencji inaktywacji deltydrogenaży pirogronianowej i za- C=0 karboksy! HC H
| pirogronianowa ) (o
hamowaniu oksydacyjnej dekarboksylacji pirogronianu. 7.4.3. Pirogronian jako akceptor CH, biotyna
Aktywacja fosfatazy natomiast sprzyja defosforylacji, grup aminowych
a w konsekwencji aktywacji delydrogenazy pirogronia-
nowej i nasileniu omawianego pre | (ryc. 7.1). Pirogronian pełni ważną rolę w metabolizmie azotu pirogronian; i szczawiooctan
Kinaza jest aktywowana przez wzrost stosunku ace- aminokwasów. Jest akceptorem grup aminowych w pro-
tylo—S-CoA/CoA-SH oraz NADH/NAD” i hamowana cesie transaminacji, przechodząc w aminokwas — ala wzór 7,1
przez wzrost stosunku ADP/ATP, sygnalizujący wzmożo- ninę. Rola pirogronianu w tym procesie jesl opisana
ne zapotrzebowanie komórki na energię. Równocześnie w rozdz. 158.2.1.
wzrost stosunku ADP/ATP aktywuje fosfatazę. Efektem
tego jest wzrost aktywności deltydrogenazy pirogroniano- utleniania aldehydu 3-tostoglicerynowcgo., Produktem netyki enzymatycznej. Krwinki czerwone tych chorych
wej i wzmożenie oksydacyjnej dekarboksylacji pirogro- 7.4.4. Przemiana pirogronianu do etanolu rcakcji staje się etanal (ryc. 7.5), który w komórkach wykazują jedynie 525% normalnej aktywności kinazy
nianu (ryc. 7.4). drożdzy nie podlega dalszej biolransformacji. Jest wyda- pirogronianowej.
Drożdże i niektóre bakterie przekształcają pirogro- lany poza obręb komórek i znika ze środowiska poprzez Niedobór fosfolicksolzomerazy dotyczy około 4%,
nian w alkohol ctyłowy I CO; Proces ten obejmuje parowanie. a niedobór innych enzymów okolo 1% ogólnej liczby
7.4.2. Karboksylacja pirogronianu dwie reakcje, dekarboksylację nieoksydacyjną (odlą- Proces przemiany glukozy poprzez pirogronian do chorych z wrodzonymi defektami glikolizy. W niektó-
do szczawiooctanu czenie CO; bez udeniania substratu) z wytworzeniem etanolu i COz nosi nazwę fermentacji alkohołowej. rych przypadkach niedobór enzymu występuje wył
akdchydu octowego i redukcję powstałego uldchydu da Ż. jednej cząsteczki glukozy powstają dwie cząsteczki nie w erytrocytach, w innych obejmuje różne komórki.
Karboksylacja pirogronianu przez karboksyłazę pi- ctanołu. Aldehyd octowy pelni funkcję taką, jak pi- clanolu i dwie cząsteczki CO». Jest to proces bezte- Skutki niedoboru enzymów glikolizy są najbardziej
rogronianową dostarcza szczawiooctanu (wzór 7.2) rogronian w glikolizie beztlenowej. Staje się akcepto- nowy, a jego bilans energetyczny jest identyczny, jak dotkliwe dla krwinek czerwonych. Komórki te czerpią
— kluczowcgo mctabolinr w procesie glukoneogenczy rem 2H" + 26 z NADH + HT powstalego w reakcji w przypadku glikolizy beztlenowej. bowiem energię wylącznie z glikolizy beztlenowej, Nie
mają alternatywnego Źródła energii. Niedobór ATP
sprawia, iż erytrocyty nie mogą utrzymać gradientu jo-
Wrodzone deiekty glikolizy nów Na”/S"_ po obydwu stronach błony komórkowej.
ATP Krwinki przybierają nietypowy ksztalt, ulegają kemoli-
acetylo oS-CoA Najczęściej spotykanym, wrodzonym defektem gliko- zie, a produkty ich rozpadu są fagocytowane przez ko-
lizy, stanowiącym 9566 wszystkich defektów tego pro- mórki ukladu: siateczkowo-śródbłonkowego. Prowadzi
cesu, jest niedobór kinazy: pirogronianowej. Dotknięci to do obniżenia liczby erytrocytów. Rozwija się zespół
tą chorobą mają zmutowaną postać wspomnianego objawów zwany niedokrwistością (anemią) bemali-
enzymu, cechującą się zmienionymi parametrami ki- tyczną.
ATP
> O pF
[o a
TPP
CAN:
PDH-a
| (niefosforylowana, aktywna)
| | PDH-b
|(fosforylowana, nieaktywna)|
fo
CH,
dekarboksylaza
pirogronianowa
|
CH
+ (CO, |
>
| pirogronian |
NADH + HI"
(Pi A H
e
„fosfalaza PDH_> — H—=C=OH
dehydrogenaza CH
alkoholowa 3
104
Reakcje cyklu Krebsa |
acetylo—S-CoA Da SH
A
gó organizmie. Cykl ten funkcjonuje wylącznie w mi- ny cyklu kwasów trikarboksylowych - SZCZAWIOOCH m. [bursztynian
tochondriach i jest sprzężony 2 reakcjami fosforylacji a powstaje drugi — cytrynian. Tak więc wejć aCety- Bk
oksydacyjnej, lo—$-CoA do cyklu Krebsa nie powoduje przyrostu ani
ubytku o blnej ilości pośredników metabolicznych. Syr CoA-ch - Ezme=sc
bursztynylo=S-CoA
Ryc. 0.2. Uproszczony schemat cyklu
raza cyrynianowa jest hamowana przez ATB NADH.
8.1. Reakcje cytdu re kwasów Irikarboksylowych
bursztynyło=S-CoA i acylo>$-CoA (połączenie reszty
Reszta acetylowa włącza się do cyklu Krebsa poprzez kwasi Uuszczowego Z CoA).
wiązanie się ze szczawiewctanem w sposób przedstawio- Spraza cyrynianowa może sprzęgać monolluworodc +yzacja cywynianu
-akonitanu 1 hydratacji ci-akoniemu z wytworzeniem
ny w rozdz, Ś.1.1. W wyniku kilku kolejno po sobie na- tan że szczawioactanem, tworząc monolluorocytrynian.
Cytrynian izomeryzuje do izocytrynianu pod dziala- | izocytrynianu. Produki reakcji różni się od substratu po-
stępujących reakcji utleniania resznr ucetyłówa utlenia Związek ten jest silnym inhibitorem kolejnego enzymu
niem akonitaży. Pośrednikiem w tej reakeji jest ciszako- lożeniem grupy -OH. Enzym wymaga obecności jonów
się całkowieie do CO; 1 FO. nuomias SZCZAWIGOCIHA (ci-akonitazy). Z. tego powodu zatrucie Huorooctancm
nitan. Reakcja polega na dehydratacji cytrynianu do cis- (wzór 5.2).
odtwarza się (ryc.5.2). powoduje niemal calkowitą blokadę cyklu Krebsa.
107
106
Gykl kwasów bikarboksyłowych Reakcje cyklu Krebsa |
CoA
>0
c.
[0
CH.
na
NAD”
ow
CoA-St 0. p „0 N
h | >o7 1
una - OW dehydrog
HO0—C-—: HH izocytrynianowa
ż je Ho—G— CZ L
„0 =g
o=c—c"__ CH,
| 0
CH, Ka
[20 >
czo 150 ż0 dobieństwo procesów oksydacyjnej dekarboksylacji piro- energię wiązania pirofosloranowego. Przemianie burszty-
(+HO - gronianu (już omówionego) | a-ketoglutaranu, ten dru- nylo>S-CoA w bursztynian tow zy powstanie | czą-
] =o” A
|0 gi nie wymuga ponownego. szczególowego omówienia. steczki ATP lub GTP. Jest to jedyny przypadek tosłory-
CH, J W przebiegu tego procesu uwalnia się druga cząsteczka lacj substratowej „anej z cyklem Krebsa. Produk-
o 0 o Ń w. [* „O CO, będąca produktem utlenienia drugiego omu wę- cja GTP lub ATP jest skojarzona z przemianą bogatego
f HO+FC—C A La => | Hec-oć__ gula, zawartego w reszcie acetylowej, wlączonej do cyklu. w energię substratu — bursztynyła—=S-CoA — w ubogi
i || DOJ akonitaza
<-_H”C—H HO>C—H Powstaje drugi czka NADH, Równowaga reakcji w en produkt — bursztynian.
I ż0 jest przesunięta w stranę bursztynylo—5-C0A, bogatego W. wairobie funkcjonuje sezśctaza bursztynyło 8
Ci L w energię tioesiru (wzór 8.1), Reukcja jest nieodwracal- -Cod. współdziałająca z GDP. Enzym ten fostoryluje
O
SSE
>0 na. jej wartość howiem--dG" jest silnie ujemna. wynosi GDP do GTP. Energi zrgia zawarta w GTP jest równoważ-
okolo >14 klfmol. na energii zawar | w AFP. Te dwa nukleotydy mogą
[cytrynian| | izocytrynian |
Proces oksydacyjnej dekarboksylacji a-ketoglutara- przechodzić w siebie nawzajem pod działaniem kinazy
nu podlega regulacji. Delydrogenaza a-kctoglutaranawa difosfonukicożydowej.
jest aktywowana prze. Ca?” i hamowana przez ATP.
GTP, NADH oraz bursztynylo>S-CoA. W odróżnieniu GTP + ADP e» GDP + ATP,
od dehydrogenazy pirogronianowej, nie podlega regula-
cji przez fosfarylację i defosforylację bialka cnzymatycz- Jej rcakeji = tt.
nego.
chodzi oksydacyjna dekarboksylacja izocytrynianu do -CoA jest katalizowana przez dehydrogenazę o-ketoglu- (Svetaza burszynyo—S-Cort) |”
u-ketoglutaranu (wzór 8.3). Przebieg reakcji jest dwu- taranową, która jest kompleksem wieloenzymatycznym. rozkład bogate w energię wię CH,
etapowy. W pierwszym następuje utlenienie izocytrynia- dehydrogen
podobnym do wcześniej opisanej deliydrogenacy piro- zanie tiocstrowe w bursztyny- O
a-ketoglularanowa CE O
nu przy udziałe NAD” do bardzo nietrwałego szcze gronianowej (rozdz. 7.3.1). Kompleks ten współdzia lv—5-CoA. Pod działaniem tego f O
wiobursztynianu. Powstaje pierwsza cząsteczka NADH. z. pirofosforanem tiaminy (TPP), NAD”, FAD, kwasem enzymu. bursztynylo=$-CoA gz
W. drugim szczawiobursztynian ulega samoistnej de- liponowym i CoA-SH. Ze względu na daleko idące po- rozpada się. uwalniając burszty- >=O7
karboksyłacji do o-ketoglutaranu. Pierwszy atom węgla nian i CoA-SH (wzór. 8.5). Re-
pochodzący z reszty acetylowej odłącza się w postaci akcja ta jest sprzężona z losfory-
CO. Reakcja ta jest nieodwracalna i podlega regulacji. lacją ADP do ATP lub GDP do o-ketoglutaran| bursztynylo>S-CoA
Enzym jest aktywowany przez ADP i Ga””, natomiast GTP. Energia wiązania loesio- wzór 8.4
ATP i NADFHI zmniejszają jego aktywność. bursztynyla->ŚCoA, nazywany jest również sukeynylo—S-CoA. wego zostaje przetworzona na
108 109
Gykl kwasów trikarboksyłowych Regułacja cyklu kwasów (rikarboksylowych
0 Substratem przekształcanym
W mózgu i w mięśniu sercowym dominuje enzym 8.1.7. Hydratacja fumaranu cz - NAD" CL w cyklu kwasów trikarboksylo-
wspóldzialający z ADP. Fosforylacja ADP prowadzi bez- [0 | 0 wych jest reszta acetylowa zwią-
pośrednio do powstania ATP. Fumaran ulega hydratacji do jablczanu w odwra- Homę= Hb 0 zana z CoA. Dostępność tego
RO
REC
cHnej renkcji katalizowanej przez pz 6, zwamą CH substratu jest więc zasadniczym
CH, dehydrogenaza
też lydratazą Jinaranowy (wzór 80). I Enzym ten wią- | O jablczanowa
| 2 czynnikiem wpływającym na
8.1.6. Utlenianie bursztynianu CZ c=0 efektywność omawianego cyklu.
w L-jabłczan. Znika podwójne wiązanie pomiędzy ut0- O 0 W. komórce funkcjonują dwa
Bursztynian jest udeniany przez dełydrogenazę busz mami węgla. Fumaraza cechuje się wysoką swolstością. F główne procesy - dostarczające
| szczawiooctan |
- Ę
pnianową do fumaranu. Akceptorem dwóch atomów tdlca fumaran (6 konfiguracji trans), natomiast 'L-jablczan: = acetyło—S-CoA. Są to: oksyda-
wodoru (2H" + 2e7) jest FAD, przechodzący w FA- nie przejawia aktywności wobec jego izomeru — male- WZÓT 8.8 cyjna dekarboksylacja pirogro-
Drb. ponieważ sila redukująca bursztynianu nie jest inianu (o konfiguracji cis), Działając w stronę odwrot nianu (rozdz. 7.4.1) i p-oksyda-
dostatecznie wysoka, hy redukować NAD” do NADH mą przeksztdea jedynie L-jablczan, a nie przeksztalca dk cja kwasów Huszczowych (rozdz.
(wzór 5.6). b-jablczanu (wzór 8.7). 13.5). Wszystkie czynniki, pobu-
Dehydrogenaza bursztynianowa jest jedynym enzy- nów są przenoszone z substratów na akceptory, trzy dzające produkcję acetylo—S-CoA, wzmagają efektyw-
mem omawianego cyklu, związanym z wewnętrzną blo- pary na NAD”, który redukuje się do NADH i jedna ność cyklu kwasów trikarboksyławych (i odwrotnie).
ną mitochondrialną. Pozostale enzymy są składnikami 8.1.8. Udenianie jabiczanu paru nar FAD, który redukuje się do FADRh.
macierzy mitochondrialnej. Inhibitorem kompetycyj- Utlenianie jednej cząsteczki NADH przez lańcuch 8.3.2. Regulacja przez aktywację
nym tego enzymu jest malonian, dikarboksylowy analog Jabłczan jest utdleniany przez delydrogenaze jabl- ocklechowy prowadzi do powstania trzech cząsteczek i inhibicję enzymów
bursztynianu. Utlenianie zredukowanego FADHH przez czanową do szczawiooctanu, Reakcja ta jest źródłem ATP. Podczas jednego obrotu cyklu Krebsa powsta-
lańcuch oddechowy pomija miejsca pierwszej losfory- trzeciej cząsteczki NADPI powstającej w cyklu Krebsa ja 3 cząsteczki NADH. Ich utlenianie dostarcza więc Cykl kwasów tikarboksyłowych jest regulowany
lacji oksydacyjnej. Para atomów wodoru jest przekizy: (wzór Ś,8). 9 (3x3) cząsteczek ATP. Utlenianie jednej cząstecz- poprzez oddziaływania różnych cfektarów allosterycz-
wana bezpośrednio na koenzym Q.E Reukeja tr jest odwracalna, jej równowaga jest sil- ki FADE dostarcza dwu cząsteczek APP. Łącznie, nych na kilka enzymów. Regulacji podlegają przede
lego procestr to jedynie2 cząsteczki ATP w przeliczeniu nie przesunięte w stronę jabiczanu. W prak w wyniku reakcji oksydacyjno-redukcyjnych, powstaje stkim: syataza cytrynidnówa — aktywowana przez
ma parę atomów wodoru. przebiega w kierunku: szczawiooctanu, ponieważ pro- | cząsteczek ATP. Dodatkowo powstaje jedna czą- „ | ADP a hamowana przez ATB, NADE i burszty-
dukt ten natychmiast zużywany. steczka GFP lub ATP na drodze fosforylacji substrato- nylo=S-CoA, dehydrogenaza izocybynianowa - akty-
przede wszystkim. jest substratem wej. Utlenienie jednej reszty acetylowej w cyklu kwasów wowana przez ADP | NAD”, « humowana przez ATP
dla staży Gytrynianowej, która wikarboksytowych dostarczie więc 12 cząsteczek ATP. | NADH oraz dehydrogenaza u-ketoglutaranowa — ak-
+0 „O włącza go do kolejnego obrotu cy- Bilans cyklu Krebsa można przedstawić ża pomocą na- tywowana przez Ca" i hamowanu przez ATB, GTP,
o” FAD FAD Hp Ci klu Krebsa. stępujących równań: NADH i bursztynyło=$-Co0A.
KĘ zd 0
I Lt I 4 C—H
111
Cykl kwasów trikarboksylowych
8.3.3. Regulacja poprzez dostępność ADP (syntezy glukozy). Cz myla—=5-CoA staje się
i utlenionych koenzymów substratem w syntezie barwników porfirynowych (rozdz.
21.2.1), bądź uczestniczy w przemianie cia! ketonowych
Podwyższona zawartość ADP. Skurcz mięśni, reak- (rozdz. 14.3).
cje syntczy i transport Wansblanowy są głównymi konsu- Jednocześnie cykl Krebsa jest zasilany poprzcz meta-
mentami energii. Procesom tym towarzyszy rozpad ATP bolity powstające poza tym cyklem. Na przyklad szcza-
do ADP i Pi Wzrost stężenia ADP przyspiesza jego wiooctan i a-ketoglutaran powstają w wyniku transami-
zużycie w reakcjach produkujących ATP. nacji i deaminacji aminokwasów, szczawiooctan może
Obniżona zawartość ADP. Jeżeli zawartość ADP być produktem karboksylacji pirogronianu, burszhęe
(lub Pi) w komórce jest obniżona, tworzenie ATP dro- nylo=>S-CoA może powstawać z propionylo=S-CoA,
będącego produktem f-oksydacji kwasów iHuszczowych 9.1. Fieakcje charakierystyczne dla glukoneogenezy ROEE 113
ga fosforylacji oksydacyjnej maleje z powodu braku
substratów. Szybkość oksydacyjnej fosforyłacji jest pro- o nieparzystej liczbie atomów węgła oraz przemiany 9.1.1. Karboksyłacja pirogronianu ........... Lid
szkieletów węglowodorowych aminokwasów o rozyalę- 9.1.2. - Transport szczawiooctanu do cytosolu 115
porcjonalna do iloczynu stężeń ADP i Pi, a odwrotnie
zionych lańcuchach bocznych: waliny i izoleucyny. 9.1.3. Dekarboksyłacja szczawiooctanu........ pasi 115
proporcjonalna do stężenia ATP. Utlenianie NADH 9.1.4. - Defosłorylacja iruklozo-1,6-bis-fosloranu. . pana nana ii A 116
i FADH; także ustaje, gdy brakuje ADĄ, ponieważ pro- 9.1.5. Defosforylacja glukożo-6-fosforanu ...... saa 116
ces utleniania substratów energetycznych i fosforylacja 9.2. Bilans glukoneogenezy ............ saa 1iG
oksydacyjna są ze sobą ściśle sprzężone (skojarzone) i 8.5. Bilans energetyczny przemiany
glukozy do GOa i FO 9.3. Substrały zużywane w glukoneogenezie................... paca iii M7
muszą zachodzić równocześnie. Jeżeli dojdzie do aku-
9.3.1. - Glicerol 117
mułacji NADH i FADHH, odpowiednio maleją iłości
Przemiana glukozy, drogą glikolizy wraz z oksydacyj- 9.3.2. Młeczan Looe LA 117
NAD” i FAD, powodując zakamowanie cyklu kwasów
ną dekarboksylacją powstającego 2 niej pirogronianu. 9.3.3. u-kołokwasy saa A saaaacaci1 AZ
trikarboksylowych z powodu braku udenionych koen- 9.3.4. Proplomian......L aoiii E pasza aza zaa ciIA 118
jest głównym źródlem metabolicznym acetylo>S-CoA.
zymów.
Reszty acetylowe uleniają się w cyklu kwasów Irikar- 94. Regulacja glukoneogenezy ........ ROEE 118
boksylowych do CO: HBO. ZI cząsteczki glukozy po-
wstają 2 cząsteczki pirogronianu, a z nich 2 cząsteczki
8.4. Powiązanie cyklu Krebsa acetylo—S-CoA. Wynika stąd, że zysk energetyczny na
z innymi przemianami tym ctapie udeniania acetylo>S-CoA. w przeliczeniu na
| cząsteczkę glukozy, wynosi 24 (2 x 12) cząsteczek
Do każdego obrotu cyklu Krebsa włączają się dwa ATP.
substraty: reszta acetylowa i szczawiooctan. Pierwszy Z. podsumowania tej wartości z cfektami energelycz-
z nich utlenia się da CO» i HO, dostarczając ener- nymi glikolizy (5 ATP) i oksydacyjnej dekarboksylacji
gii. drugi natomiast odtwarza się, by związać następną 2 cząsteczek pirogronianu (6 AFP) wynika. że | czą- Niektóre narządy, jak mózg. rdzeń nerki. soczew-
resztę acctylową. Teoretycznie więc szczawiooctan nie steczka glukozy, utleniając się do 6. cząsteczek CO; ka, rogówka, jądro, pracujący mięsień, a także krwinki
ywa się. W praktyce jednak dzicje się inaczej, po- i 12 cząsteczek Fl4O, dostarcza 38 cząsteczck ATP czerwone wymagają stalego doplywu glukozy jako sub-
nieważ pewne metabolity „wypadają” z cykhr Krebsa Można to zapisać następującym równaniem sumarycz- stratu energetycznego. Gdy stężenie glukozy we krwi Siedem spośród dziesięciu etapów glikolizy to reak-
i włączają się do innych przemian. Ponadto inne szlaki nym: maleje. następuje uruchomienie glikogenalizy (rozpad cje odwracalne. W procesie glukoneogenczy przebiega-
metaboliczne zasilają ten cykl swoimi produktami. glikogenu) w wątrobie. która dostarcza glukozy do krwi. JA one w kierunku odwrotnym niż w glikolizie z udzia:
Ketokwasy, będące metaboliiami tego cyklu, stają GH O + 60; + 38ADP + 38PI > a poprzez krew do innych tkanek. Glikogen wątrobowy lem tych samych enzymów. Nieodwracalne są natomiast
się akceptorami grup aminowych i przechodzą w ami- -> 6CO; + 6HLO + 38ATP. może zaspokolć potrzeby: energetyczne wymienion wszystkie reakcje katalizowane przez kinazy: kinazę pi-
nokwasy, np. a-ketoglutaran przechodzi w. głutuni- narządów oraz krwinck czerwonych przez 10-18 godzin. rogronianową, fosfofruktokinazę i hoksokinazę lub głuko-
nian, a szczawiooctan w asparaginian. Część cytrynianu Jeżeli w Wansporcie równoważników redukcyjnych Gdy zasoby glikogenu w wątrobie zostają wyczerpane, kinazę, Reakcje katalizowane przez le cnzymy w proce-
OfRISZ „a. mitochondrium, przenosząc reszty acetylowe z cytosolu do mitochondrium nezestniczy mostek gli zostaje uruchomiona symeza glukozy z substrnów nic- sie glikolizy nie zachodzą w procesie glukoneogenezy.
(octanawe) do cytosolu, gdzie służą one jako substraty cerolofosforanowy, współdzialający z FAD. to zysk będących cukrami. jak mileczan, pirogronian. glicerol Ich przebieg jest katalizowany przez inne cnzymy.
do syntezy kwasów tluszczowych i cholesterolu. Znacz- energetyczny w przeliczeniu na I cząsteczkę glukozy oraz a-kelokwasy. powstie z przekształcenia amino- Przemiana pirogronianu w Tosfocnałopirogronian
na ilos zawiooctanu włącza się do glukoncogenczy wyniesie jedynie 36 cząsteczek ATP (rozdz. 32,6 kwasów. Proces ten nosi nazwę glukoncogenczy. jest reakcją dwietapową, zachodzącą z udzialem dwóch
Glukoneogeneza nie jest prostym odwróceniem gli- enzymów: karboksylazy pirogronianowej 1 karboksykma-
kolizy. Ta howiem cechuje się nieodwracalnością trzech zy fosfoenolopirogronianowej oraz biotyny, ATP i GTP.
spośród dziesięciu reakcji. Miejscem głukoncogenczyjest Dwie ostatnie reakcje glukoneogenezy polegają na
przede wszystkim wątroba. gdzie powstaje okolo 90% „eniu fosforanu od fruktozo-1.6-
glukozy, i w mniejszym stopniu nerka. która syntetyzuje -bis-Tosforanu" przez fruktozo-1,6-bis-fosfatazę 1 od glu-
okolo 10% glukozy. Tylko w tych narządach występują kożo-6-fosforaunu przez głukozżo-6-fosfatazę, Ogólny,
enzymy uczestniczące w procesie glukoneogenczy. uproszczony schemat procesu glikolizy i głukoneogene-
Mięśnie są wielkim „konsumentem”. a nie „produ- zy. przedstawiono na ryc. 9.1. Zaznaczono gwiazdkami
tentem” glukozy. Zachodzi w nich glikoliza, nie zacho- nieodwracalne etapy glikolizy oraz wymieniono enzymy,
dzi plukoncogeneza. Zawierają enzymy glikolizy. nie które funkcjonują wylącznie w glikolizie lub wyłącznie
zawierają enzymów glukoncogeńczy. w glukoneogenezie.
112 113
Giukoneogencza
Reakcje charakterystyczne dla glukoneogenezy
GL UKONEOGENEZA
zącej do Może wiązać
powstania szczawiooctanu. reszię acetylową z acetylo—S-CoĄ
i przekształcać się
Karboksylaza. pirogronianowa jest aktywowana w cytrynian. Trzecia możliwość to
zj allo- przemiana w aspa-
Taginian poprzez związanie grupy aminow
> sz H „O sterycznie przez acetylo—$-CoA, Podwyższony
poziom transaminacji. Produkty tych przeks
ej na drodze
ni -1,6-bise jk acetyló—S-CoA jest sygnałem metaboliczny ztałceń przenikają
m, wskazu- do cytosolu, gdzie rozpadają się na
jącym na potrzebę wzmożenia syntezy szczaw powrót do szcza-
iooctanu, wiooctanu w sposób wskazany na ryc,
losfofruktokinaza fruktozo- | -6-bis-fosfałaza Sytuucja taka zachodzi np. podezas głodu, 9.2,
który wy.
tnusza nasilenie glukoneogenczy, Przy niskim
poziomie
acetylo—5-CoA karbaksyłaza pirogroniano
wa pozostaje 9.1.3. Dekarboksylacja szczawiooctanu
nieaktywna. Pirogronian nie jest kurboksylowa
ny do
szczawiooctanu, lecz przeciwnie, ulega oksydac Szczawiooctan jest dekarboksylowan
yjnej y i tostoryło-
dekarboksyłacji do acetyloS-CoA. wany w cytosolu przez karboksykina
zę Josjoenolopiro-
pirogronian
(Co, . MITOCHONDRIUM.
q
szczawiooctan NADH a
Gł nieodwracalne etapy glikolizy acetylo—S-CoA
OCY ThNAD”
7 5 4
Byc. 9.1. Glikoliza i głukone ieza. Zaznaczono gwiazdkami nieodwracałne etapy glikolizy.
qi iz Wymieniono
ienic nazwy
nazwy enży
enzymów
k
funkcjonujących tylko w glikolizi > i tylko w glukoneocgenezie.
cytrynian asparaginian jabiczan
dye. 3.2. Transport szczawio- i 5 P
HA
Glukoneogencza
wo
z
w glukoneogenezie ść glukozy wnika ponownie do mięśni i krwinek
Czerwony 1, gdzie przekształca się na powrót da mie-
Jeoretycznie każdy z metabolitów pośrednich, powsta- czanu. Ta międzybarządówa „kooperacja metabalicz-
, O
CZĄ:) 6rP GDP H-G-H jacych w trakcie glikolizy 1 w przebiegu cyklu kwasów
Wikarboksyłowych, może być wykorzystany jaka substrat
na”, polegająca na powtarzalnym przetwarzaniu głuko-
zy w mleczan 1 mleczanu w glukozę, nosi nazwę cylda
M TH NL ma p C-0—(P) +:CO, do glukoncogenezy. Głównymi substratami zużywany- (ori lub cyklu kwasu mlekowego.
_ karboksykinaza I 20 mi w tym procesie są: pirogronian i szczawioocian, u
a O fostoenolopiragronianowa ci O” pośrednio wszystkie metabolity, które przekształcają się
20 w jeden z nich. Są to: glicerol, mleczan i o-kctokwasy 9.3.3. a-ketokwasy
ci o-
powstające w wyniku przemiany aminokwasów uluko-
| a ,
| fosfoenolopirogronian gennych i glukokcetogennych. Szkielety węgłowodorowe wię ści aminokwasów,
| szczawiooctan |
ZN inych aminokwasami głukogennymi. przekształca
ją się w u-ketokwasy, jak: pirogronian, iwigoctan
9.3.1. Glicergi i a-kctoglutaran (rozdz. 15.2.1). Dwa pierwsze wlą-
czają się do glukone gene w sposób już opisany,
HG—0H Glicerol. pochodzący z hydrolizy Wiacylogliceroli natomiast c-ketoglutoran włącza się do cyklu kwasów
Hę—0—© w tkance tluszczowej, przenika do krwi i jest transpor- tikarboksylowych, gdzie (poprzez bursztynylo>Ś-CoA,
C=0
| HO HO—CH
i towany do wątroby. Tam jest (osforylowany do glicero-
lo-3-fosforanu, a ten jest utleniany przez dehydrogenazę
bursztynian, fumaran. jabłczan) jest przekształcany do
szczawioochinu.
HO—CH glicerolo-3-fosforanową do fosfodihydroksyacetonu, któ- Pomiędzy mięśniem a watrobą funkcjonuje szlak me-
| ry jest wspólnym metabolitem glikolizy 1 glukoncoge- tuboliczny, zwany cyklem alaninowym, Pirogronian, po-
H=G—0H i
201 > —»P > H—C—0H
fruktozo-1,6-bis-loslataza nezy. Może być przekształcany jednym spośród dwóch wslający w mięśniu jako produkt glikolizy, nie redukuje
H—C—0H H —G— OH możliwych szlaków. się da mleczanu, lecz stuje się akceptorem grupy amino-
Pierwszy polega na wlączeniu do glikolizy i prze- wej z aminokwasu. By drogą przekształca się w alaninę.
|
HC—0—6P) H;C—0—(P) ksztalceniu w pirogronian. Drugi polega na włączeniu Aminokwas ten przenika do krwi i wędruje do wątroby.
do głukoncogenczy. ztldołaza wiąże losfodihydroksyace- gdzie odłącza grupę aminową, przechodząc ponownie
|fruktozo-1 „6-bis-fosforan | / fruktozo-6-fosforan ton z aldchydem 3-fosfoglicerynowym, tworząc frukto- w. pirogronian. Ten ostatni drogą głukoncogenczy prze-
zo-1.0-bis-fosforan. ksztalca się na powrót w glukozę. Glukoza wraca do
<wzór 9.3)
mięśni, gdzie drogą glikalizy przeksztalea się ponownie
116 7
Głukoneogeneza
Regulacja głukoneogenczy
w pirogronian, » ten w alaninę itd, Przenoszenie grp ikarboksylowych, gdzie poprzez bursztynian, fumarun
śuninowych z aminokwasów na ketokw: y nosi nazwę i gltkoneogenezy). Te inhibitory al-
i jabiczan przekszidca się do szczawiooctanu, będącego losteryczne hamują glukoneogenczę
transaminacji. Proces ten jest opisany w rozdz. 18,2.1. substratem w procesie glukoneogenczy (ryc. 9.3), i kierują [ruktozo- 1,6-bis-fosloran do
2 | pirogronian|
Cykl ałaninowy uczestniczy równocześnie w meta-
bolizmie azotu aminokwasów. Przenosi grupy aminowe glikolizy (ryc. 9,4),
z mięśni do wątroby, gdzie są one włączane do syntczy Glukagon zmniejsza | zawartość
9.4. Regulacja głukoneogenezy [raktożo-2,0-bis-fosforanu w komór-
MocCZNIKA — końcowego produktu przemiany azotu ami-
ce, Wywiera ten efekt poprzez pobu-
nokwasów (rozdz. 18.31). Proces glukoncoge
e nezy jest regulowany przez hormo- dzenie fostorylacji fosfofruktokinazy-2
ny i efektory allosteryczne, Czynniki pobudzające chro- i Jjuktozo-2,6-bis-fosfatazy. Są to enzy- karboksylaza y
nią substraty lub pośrednie metabolity glukoncogenezy iny (u ściślej dwie domeny katalitycz- „pirogronianowa —— acetylo-S-CoA
9.3.4. Propionian przed włączeniem ich da innych przemian, a czynniki ne tego samego białka enzymatyczne-
hamujące wywierają efekt przeciwstawny (ryc. 9,4), 80) zaungażowane w syntezę i rozpad
Kwasy tluszezowe w zasadzie nie są substratami
| szczawiooctan|
W stanie glodu organizm oszczędza glukozę, a głów- fruk1020-2,6-bis-[osforanu — silnego
w. procesie: glukoneogenczy, Wyjątek stanowi propia- nym substratem energetycznym stają się kwasy uuszczo-
nian, który powstaje w organizmie w kilku: procestch. aktywatora - allosterycznego — fosfo-
we, Powstający w wyniku ich rozpadu icetyło—S-CoA Jruktokinazy I (kluczowego enzymu
Większość kwasów Huszczowych cechuje się parzystą (rozdz. 15.5) jest eleklorem alłosterycznym ujemirym glikolizy) 1 inhibitora allosterycznego
liczbą atomów węgla. W trakcie ich mleniania, w pro- dehydrogenazy” pirogronianowej. Hamując ten enzym karboksykinaza aaa
cesie zwanym f-oksydacją, rozpudaj: się one na szereg fiuktoż 0-1,0-bis-fosfatazy (kluczowego
zapobiega zużyciu pirogronianu drogą oksydacyjnej de- fosfoenolopirogronianowa i CO,
cząsteczek acetylo=S-CoA, które dalej ułeniają się enzymu glukoneogenczy),
karboksyłacji (rozdz. 74.1), Ponadto, acetylo—S-CoA Fosforylacja | fosfofruktokinazy-2
w cyklu kwasów tikarboksylowych do CO;i FLO. pobudza karboksyłację -pirog ronianu do szczawiooctanu
W. przypadku kwasu Uuszczówego o nieparzystej > enzynu katalizującego powstawa-
(rye. 9:1) popr
liczbie atomów węgla lańcuch tego kwasu rozpada się
aktywację ullosteryczną karboksyłazy
pirogronianowej i tą drogą kieruje pirogronian do głu-
nie fruktożo-2,6-bis-fostoranu — unie- 2 | fosfoenolopirogronian |
Mit r Cząsteczek ucetylo—S-C0A i jedną cząsteczkę pro- czynnia ten enzym, a w konsekwencji
koneogenezy (ryc. 9.4), zmniejsza syntezę - fruktożo-2,6-bis-
pionylo—S-CoA, która nie podlega dalszej fi-oksydacji Hormony: glukagon i adrenalina, których wycdzi
(rozdz. -losforunu. Ten sam hormon po-
13.541). Propionylo—$-CoA powstaje również lanie nasila się w stanie glodu, pobudzają fostoryl: V
jako produkt końcowy przemiany aminokwasów 0 róż budza fostorylację fruktozo-2,6-big-
kinazy: pirogronianowej, przekształcającej fostoenołopi-
salęzionych luńeuchaeh bocznych: waliny i izoleucyny rogronian w pirogronian, ym ten — poddany fosto-
-osfulazy — enzymu katalizującego
rozklad fruktoze-2,6-biv-fosforanu, co
| fruktozo-1,6-bis-.P.
(rozdz, ISA), a także w procesie skracania łańcucha rylacji — traci aktywność katalityczną, co zapobiega prze-
bocznego cholesterołu w trukcie jego przemiany w kwa- w konsekwencji zwiększa jego aktyw=
mianie fostoenolopirogronianu drogą glikolizyi kieruje ność katalityczny i przyspiesza rozpad
sy żólciawe (rozdz, 16.2.1) oraz podczas przemiany kwa- ten metabolit do glukoncogen zy (ryc. 9.4), fruktozo-2,6-bis-fosforunu.
sów. Huszezowych o rozgałęzionym lańcuchu węglowo- Obydwa
Drugim - obok karboksylazy pirogronianowej — kluczo- te procesy prowadzą do ubytku fruk-
dorowym. np. kwasu fit tanowego (rozdz. [3.5,3), wymi enzymem ylukoncosenczy, podatnym na regulację 1020-2,6-biy-fosforunu — aktywatora
Propionyla>S-C c (O i przechodzi w me- allosteryczną, jest fruktozo- 1,6-bix- -fosfaraza. Enzym ten fruktozo-1,6-
tytomałonyla- ullosterycznego glikolizy i inhibitora O w fruktozo-2,6-bis- 6
izomeryzuje do burszty- jest hamowany przez: fruktozo-2,6-bis-fostoran, AMP -bis-fosfataza
nylo—$-C6A. Ten ostatni wł; cza się do cyklu kwasów nego glukoneogenezy. AMP L
i fruktozo- Ló-bis-fostoran (wspólny metubolit glikolizy
Konsekwene tych zjawisk jest , fruktozo-1,6-bis- P
zahamowanie glikolizy poprzez uby-
tek aktywatora allosterycznego fosfo-
Pi
frukiokinazy 1 i pobudzenie glukoneo-
schczy poprzez usunięcie inhibitora
O illosterycznego fruktożo- /,6-bis- -[05-
| O fataży. Zapobiega to przekształcaniu frukitozo-G. P”
[07 1 co KP
| C—=S-CoA fruktozo-6-fosforana w fruktożo-
ADP» Pi i —S-C0oA d
-16-bis-Tosloran (glikoliza) i ulatwia
MGH -. H=£-H
rbol -l- -C- - CHI. i
przekształcanie - fruktozó-1,6-bfs-[os- v
am
+$
priopionyło
| o metylomalonyło=€ i-C0A HC] foranu we [ruktozo-0-ostorun (glu-
| głukozo-6- PP
|= koneogenezi),
ea
-I "0 CZ O”
O
HO
glukozo-6-
propionylo— S-CoA metylomalonyłoS-CoA bursztynylon S-CoA -fosfataza
* — CO, pochodz z karboksybiotyny NM Pi
** — COBp — ko hzym B,, V
y gkukoneogenezy podatne
glukoza
Fyc. 9.3. Wlączanie reszty| sionyłowej do glukoneogenezy. Bursztynylo-S-CoA popa ktory allosteryczne
reakcje cyklu kwasów trikarboksy-
lowych przeksztalca się w wioocian
i ) iniAbikory allośleryczne
119