Architectuurschool van Porto: 3 visies, 1 succesverhaal

Pedagogiek; FAUP, Portugal

KEYWORDS: School of Porto, pedagogy, Architectural Education in Portugal, teaching

Arno Vanderroost, Saar De Smet, Annelore Bosteels en Niels Van den Broeck

Abstract

De Faculteit Architectuur van de Universiteit van Porto (FAUP), opgericht in 1979 aan de
Academie voor Schone Kunsten (ESBAP), behoort tot een van de meest gerenommeerde
architectuurscholen en vertegenwoordigt daarmee grotendeels de architectuur van heel
Portugal. Meerdere bekende architecten studeerden en doceerden aan de universiteit, zo
kunnen bijvoorbeeld Fernando Távora, Álvaro Siza en Eduardo Souto de Moura worden
beschouwd als de drie pijlers van de school. In deze paper proberen we de stand van zaken
samen te vatten en wordt er aandacht besteed aan het ontstaan van de faculteit en de
ontwikkelingen in de FAUP-pedagogie aan de universiteit, om zowel pedagogische
processen als de school te begrijpen.

Van de negentiende eeuw tot 1940 / het beaux-arts-systeem

In Portugal, net als in Europa, is de architectuurleer geëvolueerd van een middeleeuwse

denkwijze als een volledige en alomvattende vorm van kennis naar een geleidelijk
gespecialiseerd en opgesplitst onderwijs. De architectuurkennis verspreidde zich door
verschillende traktaten. In de zestiende eeuw ontstaan de eerste tekenklassen, die zich
verder ontwikkelde tot academies. In 1911 werd de Academie voor Schone Kunsten (Escola
de Belas-Artes do Porto, ook bekend als ESBAP) opgericht, een kunstschool in de stad
Porto. Hier werd architectuur als een "autonome afdeling" opgericht. De vaardigheden
schilderen, beeldhouwkunst en architectuur werden er aangeboden.

Marques de Silva was een voormalige leerling en werd in 1900 aangesteld tot hoogleraar
architectuur. Het ontwerp was het belangrijkste instrument in zijn onderwijs: enerzijds als een
essentieel medium voor het uitvoeren van een gebouw, anderzijds als basis om bepaalde
problemen op te vangen en om aan verplichtingen van de maatschappij te voldoen. Deze
denkmethode bracht hem in een goed daglicht bij vele moderne architecten van over de
jaren heen. Hij lag aan de academische basis van de nieuwe onderwijsstrategie van
architectuur in Porto, later neemt hij dan ook de positie van directeur van de ESBAP in.

De architect als technicus / 1940-60 / de moderne opleiding

De groei van de universiteit zou een halt worden toegeroepen door de "Estado Novo"
(Nieuwe Staat), het autoritaire regime van Salazar die Portugal van 1926 tot 1974 regeerde,
waarin de staat de architecten een reeks richtlijnen oplegde. Het bewind wees de
modernisering niet af, maar streefde naar een staatsarchitectuur met een toekomstgerichte
fascistische ideologie die paste bij de tijd, ras en het klimaat.

Na het einde van de Tweede Wereldoorlog begonnen de avant-garde architecten, opgeleid

onder invloed van Carlos Ramos en Keil do Amaral, deze realiteit uit te dagen en het gebruik
van een moderne taal te verdedigen. Deze reactie tegen het conservatieve standpunt van de
staat bereikte zijn hoogtepunt tijdens het congres van Portugese architecten van 1948. Er
ontstond een tegenstelling tussen degenen die een archaïsche visie van Portugese waarden
verdedigden, het regime en het verlangen naar een
functionalisme met een internationaal karakter.

In deze context van confrontatie tussen twee antagonistische

posities, stelde Fernando Távora een middenweg voor, die de
Portugese architectuur in de post-CIAM-jaren markeerde. De
toen 22-jarige student publiceert 'Het probleem van het
Portugese huis'
('O Problema da Casa Portuguesa', 1947), een tekst als kritiek
op de visie over architectuur van het regime. Hierin wordt
Fernando Távora's 'permanente moderniteit' omschreven als
een tijdloosheid die ontstaat wanneer een gebouw weerklinkt
met zijn fysieke en culturele sfeer.

De architect als sociaal wetenschapper / van de jaren 60 tot de jaren 80 / de aprilrevolutie

De Portugese Álvaro Siza was leerling aan de ESBAP van 1949 tot
1965. In 1966 begon hij er zijn onderwijscarrière. Hij zou een sleutelrol
spelen in de reputatie van de school en was als student en als
pedagoog getuige van cruciale veranderingen in het
architectuuronderwijs. Hij studeerde af in de overgang van het "beaux-
arts"-systeem naar de "moderne" vorm van architectuuronderwijs, en
maakte later als docent de overgang mee van kunstacademie naar
hogeschool.

Later in 1969 kwam de school in een experimentele periode terecht

waarbij sociale en politieke problemen centraal stonden bij het
ontwerpen. Na de Democratische Revolutie in april 1974 valt de ‘Estado Novo’. De
universiteit Porto maakte vooruitgang en groeide uit tot wat we nu kennen. Met het begin van
het SAAL-programma werden de Porto architecten in aanraking gebracht met een schijnbaar
tegenstrijdige situatie, ter verdediging van de principes van ‘het recht op de stad’ en het
‘recht op architectuur’. Op dat moment werd ook de autonomie toegekend aan de
verschillende onderdelen van de architectuur. In 1979 werd de school deel van de
universiteit van Porto en wordt het dus vanaf dan ‘The faculty of Architecture at the
University of Porto’ of ‘FAUP’ genoemd.

Voor en na de Revolutie zorgde de sociaal-politieke hulp van leraren en studenten ervoor dat
de school achteruit ging. Aan het eind van de jaren zeventig en het begin van de jaren
tachtig bracht de overgang van de school naar de universiteit veel interne moeilijkheden met
zich mee. Ten slotte had de opbouw van het school-ateliermodel al die jaren te maken met
opeenvolgende moeilijkheden om een goede leraar/leerling-ratio te bereiken. Toch is de
school geslaagd in het overbrengen van haar ideeën en methoden over de jaren heen,
ondanks een serie aan crisissen en problemen. Aan het einde van de jaren 80 worden
architecten in Porto niet langer gemotiveerd door de reactie op een vijandige context of een
dramatische situatie. We kunnen zelfs spreken van een groeicrisis, veroorzaakt door de
groeiende internationale impact van het werk van Alvaro Siza.

Het vroege werk van Alvaro Siza is gebaseerd op fundamentele concepten die
getheoretiseerd zijn door Fernando Távora. Zo gebruikte Távora onder andere traditionele
materialen (steen, hout, tegels) en lokale bouwtechnieken (dragende muren, houten balken
en schuine daken) in zijn ontwerpen. De belangrijkste opgave voor Távora was om een
synthese tot stand te brengen tussen moderniteit en het vernaculaire, waarna hij later deze
gedachte zal overnemen in zijn onderwijs en zijn verschillende architecturale opdrachten.
Siza heeft lessen gevolgd bij Tavora in de School of Fine Arts en dan ook van 1955 tot 1958
gewerkt in zijn bureau. De manier waarop Siza de ideeën van Tavora gaat opnemen in zijn
eigen projecten zal de toekomst van de school in Porto bepalen.

Eduardo Souto de Moura behoort naast Fernando Tavora en Alvaro Siza ook tot één van de
steunpillaren van de Academie voor Schone Kunsten. Hij heeft voordat hij ging studeren aan
de ESBAP eerst beeldhouwen gestudeerd. In 1980 heeft Eduardo zijn diploma in ontvangst
genomen en werd een jaar later al assistent-professor. Uiteindelijk kwam hij dan later terug
naar de school in Porto als professor. Net zoals Siza van 1955 tot 1958 voor Tavora werkte
en daarna een eigen bureau opstarte, werkte Souto De Moura bij Siza van 1974 tot 1979
waarna ook hij een onafhankelijke architect werd.

Een van de redenen waarom er toen zo getalenteerde architecten werden opgeleid in Porto
was de schaal van de bureaus en gebouwen. De architecten van de Porto school werkten in
de late jaren 60 en vroege jaren 70 in bureaus en gebouwen die veel kleiner waren dan
andere bureaus op dat moment in Portugal. De kleine schaal wordt gelinkt aan de invloed
van de vernaculaire architectuur of volksarchitectuur. Dit zorgde ervoor dat architecten zoals
Fernando Tavora, Alvaro Siza en Eduardo Souto de Moura kunnen zoeken naar een ‘tijdloze
manier om te bouwen’.

De architect als auteur / van de jaren 90 tot een nieuwe eeuw / ageconsolideerd beroep

Nawerking

Samenvattend kunnen we stellen dat de architectuurschool in Porto in grote mate

verantwoordelijk was voor het op de kaart zetten van Portugese architectuur, wat ook een
impact had op de (moderne) architectuur in heel Europa.
De invloed van de school is vooral te danken aan de pedagogische methodes van enkele
sleutelfiguren (Fernando Távora, Álvaro Siza en Eduardo Souto de Moura), waarbij vooral de
nabijheid van leraar en leerling in ontwerpstudio’s de grote troef vormde, wat ook bijdroeg
aan de overlevering van de geest van de school. Deze geest en ontwerpmethodes leven nog
steeds verder in alle (oud-)studenten en zijn versteend in hun ontwerpen.
Maar liefst twee alumni (Siza en de Moura) wonnen de prestigieuze Pritzker Architecture
Prize, wat geldt als finale bevestiging van het succesverhaal van deze befaamde school.
Bronnen:
- Bron 1: https://publishings.eaae.be/index.php/annual_conference/article/download/
74/68/137
- Bron 2: https://archipelvzw.be/en/archief/architecten/eduardo-souto-de-moura
- Bron 3: https://www.athensjournals.gr/architecture/2015-1-3-2-Fernandes.pdf
- Bron 4: https://www.frieze.com/article/saal-process-architecture-and-participation-portugal-
1974%E2%80%931976

Bron 5:
https://www.docomomo.com/wp-content/uploads/2019/04/DocomomoJournal49_2013_EFern
andes.pdf

Marques de Silva
Architects | Architectuul. (2019, 23 maart). Architects | Architectuul. Geraadpleegd op 13
november 2021, van http://architectuul.com/architects/view_image/jose-marques-da-silva/
31254

Van Wetering, H. (2010, 7 januari). Machtsbelust of plichtsgetrouw? NRC. Geraadpleegd op

13 november 2021, van https://www.nrc.nl/nieuws/2010/01/08/machtsbelust-of-
plichtsgetrouw-11834777-a817057

Universidade do Porto 100 Anos - A Academia Portuense de Belas Artes (1836 - 1911) /
Escola de Belas Artes do Porto (1881 - 1950) / Escola Superior de Belas Artes do Porto
(1950 - 1992). (2010). U. Porto 100. Geraadpleegd op 13 november 2021, van
https://centenario.up.pt/ver_momento96e5.html?id_momento=9

Mesquita, Calix, Xavier, F. T. J. P. (2020). Searching for the Essence of Architecture at Porto
School. Published.

Wikipedia.be. (z.d.). Wikipedia. Geraadpleegd op 13 november 2021, van

https://www.wikipedia.be/

Critical Eclecticism. The Way(s) of the Porto School. (2013). Docomomo Journal. Published.

https://sigarra.up.pt/up/en/web_base.gera_pagina?p_pagina=historia

-------------------

https://recil.ensinolusofona.pt/bitstream/10437/6526/1/4788-15791-1-PB.pdf