ΔΗΩ

 ΚΑΓΓΕΛΑΡΗ  

Αφιέρωμα  στον  Bernard  Dort  (1929  –  1994)*  

 
«Μιλώ  για  το  θέατρο»,  σήμαινε  για  τον  Μπερνάρ  Ντορτ,  «μιλώ  για  το  μεγάλο  θεατρικό  
παιχνίδι»   που   το   όριζε   ως   «μια   σειρά   ανταλλαγών   ανάμεσα   σ’   ένα   κείμενο   και   σε   μια  
παράσταση,   ανάμεσα   σε   μερικούς   ηθοποιούς   και   σ’   ένα   σκηνοθέτη,   ανάμεσα   σε   μια  
σκηνή  και  σε  μια  πλατεία,  ανάμεσα  σ’  ένα  θέατρο  και  σε  μια  κοινωνία».1    
Συμπληρώνονται  φέτος  20  χρόνια  χωρίς  τον  κορυφαίο  γάλλο  θεατρολόγο,  που  
με   τις   θέσεις   του   και   τη   στάση   του   άσκησε   καθοριστική   επίδραση   στην   εξέλιξη   της  
γαλλικής  και  εν  γένει  της  ευρωπαϊκής  θεατρικής  πράξης.  Η  Σκηνή  τιμά  τη  μνήμη  του  με  
ένα   αφιέρωμα   που   περιλαμβάνει   άρθρα   αντιπροσωπευτικά   της   δημιουργικής   του  
διαδρομής,   καθώς   και   μία   αθησαύριστη   συνέντευξή   του   στον   Νικηφόρο   Παπανδρέου.  
Παράλληλα,   στη   στήλη   «Επί   Χάρτου»   παρουσιάζεται   το   βιβλίο   της   Chantal   Meyer  
Plantureux,   Βernard   Dort.   Un   intellectual   singulier   (Μπερνάρ   Ντορτ.   Ένας   μοναδικός  
διανοούμενος),   μια   βιογραφία   με   τα   σημαντικότερα   γεγονότα   του   προσωπικού   και  
επαγγελματικού  βίου  του.  
Ο   Mπερνάρ   Ντορτ   αρνήθηκε   να   θεωρήσει   τη   θεατρική   τέχνη   αιώνιο   και  
ανεξιχνίαστο   μυστήριο   ή   απλό   καταναλωτικό   αγαθό,   και   υπερασπίστηκε   ένα   θέατρο  
υψηλής   αισθητικής,   που   ωστόσο   θα   συνέδεε   τη   «μοίρα»   του   με   τη   μοίρα   του   κοινού.  
Από   την   αρχή   της   δεκαετίας   του   ’50,   όταν   νεότατος   άρχισε   να   αρθογραφεί   στην  
επιθεώρηση  Τemps  Modernes  του  Ζαν  Πωλ  Σαρτρ  [Jean  Paul  Sartre],  έθεσε  ως  στόχο  τη  
συνάντηση   ενός   «κοινού   χωρίς   θέατρο»   με   ένα   «θέατρο»   που   μέχρι   τότε   ήταν   «χωρίς  
κοινό».2   Το   1954,   η   παρισινή   παράσταση   του   έργου   Μάνα   Κουράγιο   του   Μπρεχτ  
[Βrecht]   από   το   Βerliner   Ensemble   πήρε   τις   διαστάσεις   μιας   αποκάλυψης.   Με   τον  
συνοδοιπόρο   του   στο   Τhéâtre   populaire   Ρολάν   Μπαρτ   [Roland   Barthes]   βρέθηκαν  
μπροστά   σε   «ένα   θέατρο   ριζωμένο   σε   μια   ουσιαστική   θεατρικότητα   και   ανοιχτό   στην  
κοινωνία   του   σήμερα»3   και   ανέδειξαν   την   ανάγκη   για   μια   τέχνη   που   θα   εκφράζει   και  
ταυτόχρονα  θα  εξηγεί.4    

‫ ٭‬Επιμέλεια  αφιερώματος:  Δηώ  Καγγελάρη  και  Δαμιανός  Κωνσταντινίδης.  Η  Σκηνή  ευχαριστεί  τον  Δημήτρη  
Δημητριάδη  για  την  παραχώρηση  δυο  μεταφράσεών  του,  που  συμπεριλαμβάνονται  στο  αφιέρωμα.  
1  Bernard  Dort,  Πρόλογος,  Τhéâtre  Public.  Essais  de  critique,  Seuil,  Παρίσι  1967,  σ.  15.  
2   Bernard   Dort,   «Un   théâtre   sans   public,   des   publics   sans   théâtre  »,   Τhéâtre   populaire,   τχ.   4   και   5  

(Νοέμβριος-­‐Δεκέμβριος  1953  και  Ιανουάριος-­‐Μάρτιος  1954)  [=  Dort,  Τhéâtre  Public,  σ.  315-­‐333].    
3  Bernard  Dort,  Πρόλογος,  Τhéâtre  Public,  σ.  19.    
4   Roland   Barthes,   «La   révolution   brechtienne»,   κύριο   άρθρο   στο   αφιερωματικό   τεύχος   για   τον   Μπρεχτ,  

Τhéâtre   populaire,   τχ.   11,   Ιανουάριος-­‐Φεβρουάριος   1955   [=   Roland   Barthes,   Essais   de   critique,   σειρά   Points,  
Seuil,  σ.  52].  

σκηνή τχ. 5 (2013) 1

 Ως  κριτικός,  δοκιμιογράφος  και  παιδαγωγός,  ο  Ντορτ  συνέχισε  να  εγγράφει  το  
θεατρικό   φαινόμενο   σε   αισθητική   και   ιστορική   προοπτική,   ως   αυτόνομη   σκηνική  
δημιουργία  και   ταυτόχρονα   ως   κοινωνική   εμπειρία,   ανακαλύπτοντας   συν  τω  χρόνω  και  
υποστηρίζοντας  νέα  σχήματα  και  θεατρικές  περιπέτειες:  τον  Τζόρτζιο  Στρέλερ  [Giorgio  
Strehler]  και  το  Piccolo  Teatro  του  Μιλάνου,  την  Αριάν  Μνουσκίν  [Ariane  Mnouchkine]  
και   το   Τhéâtre   du   Soleil,   τον   Πέτερ   Στάιν   [Peter   Stein]   και   τη   Schaubühne,   τις  
σκηνοθεσίες   του   Κλάους   Μίκαελ   Γκρύμπερ   [Klaus-­‐Michael   Grüber]   στο   Μιλάνο,   στο  
Παρίσι,  στο  Βερολίνο.  
Για   τον   Ντορτ   «κριτικός»   θα   μπορούσε   να   είναι   «εκείνος   που   θα   μάθει   στον  
θεατή   την   τέχνη   του   θεατή»,5   αλλά   κι   εκείνος   που   θα   βρεθεί   «μέσα   κι   έξω   από   την  
παράσταση»,   όπως   o   dramaturg   των   γερμανικών   θεάτρων,   αφού   η   θέση   του  
προϋποθέτει   τον   κριτικό   στοχασμό   πάνω   στο   πέρασμα   από   το   λογοτεχνικό   στο  
θεατρικό  γεγονός.  Ξεχωριστός,  ‘ειδικός’  θεατής  στα  θέατρα  της  Ευρώπης  ο  ίδιος,  δίδαξε  
την   τέχνη   του   θεατή   μέσα   από   τα   άρθρα   του   στα   περιοδικά   που   διεύθυνε   ή  
συνεργαζόταν,   και   βέβαια   ως   Δάσκαλος   στο   Πανεπιστήμιο   ή   το   Κονσερβατουάρ:  
βρίσκοντας   πηγαία   χαρά   στο   να   μοιράζεται   τις   γνώσεις   του   στα   μαθήματα,   που  
συνεχίζονταν  συχνά  τα  βράδια,  ως  ασκήσεις  επί  χάρτου,  στα  διαλείμματα  και  στη  λήξη  
των  παραστάσεων.  Επιπλέον,  στα  τέλη  της  δημιουργικής  του  διαδρομής  δοκίμασε  την  
πλευρά  του  δραματουργού  στο  Εθνικό  Θέατρο  του  Στρασβούργου.  
Ο  Μπερνάρ  Ντορτ  υπήρξε  θεατρολόγος-­‐κριτικός  με  την  ουσιαστική  έννοια  του  
όρου,   «ραβδοσκόπος»   και   «πυξίδα»   της   εποχής   του.   Αυθεντικός   διανοούμενος,  
ανυποχώρητος   στις   αρχές   του   ως   άνθρωπος   του   θεάτρου   και   πολίτης   του   κόσμου,  
έζησε   μέσα   στις   συμπληγάδες   των   τελευταίων   δεκαετιών   του   20ού   αιώνα   την  
καθημερινή   απώλεια   των   «μεγάλων   ιστορικών   ελπίδων»:   σε   ένα   κόσμο   «που   δεν  
πιστεύει   πια   στην   τέχνη,   αλλά   την   καταναλώνει   περισσότερο   από   ποτέ»,   σε   μια  
κοινωνία  με  «επαναστάτες  χωρίς  επανάσταση».6  

5   Bernard   Dort,   «Les   deux   critiques»,   Cité-­Panorama,   τχ.   12   (Σεπτέμβριος-­‐Οκτώβριος   1967)  [=   Τhéâtre   Réel.  

Essais  de  critique,  1967-­1970,  Seuil,  Παρίσι,  1979,  σ.  47].  

6   Bernard   Dort,   «Un   Τhéâtre   ‘intervenant’»   στο:   Bernard   Dort   και   Jean   François   Peyret   (επιμ.)   Brecht,  

L’Herne,   Παρίσι   1979   [=   Bernard   Dort   Τhéâtre   en   Jeu.   Essais   de   critique,   1970-­1978,   Seuil,   Παρίσι   1979,   σ.  
130  και  139].  
 

σκηνή τχ. 5 (2013) 2

  
∗
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ    

 
1929   29   Σεπτεμβρίου.   Γέννηση   του   Μπερνάρ   Ντορτ   στο   Metz   της   Λωραίνης,   στη  
βορειοανατολική   Γαλλία.   Οι   γονείς   του   Λεόν   Ντορτ   [Léon   Dort   (1888-­‐1964)]   και  
Μπλάνς  Ντυπόν  Ντορτ  [Blanche  Dupont  Dort  (1887-­‐1940)]  είναι  δάσκαλοι.    

1929-­1940     Παιδικά   χρόνια   στο   χωριό   Florange   της   επαρχίας   Moselle   [Λωραίνη].   Ο  
Λεόν  Ντορτ    είναι  διευθυντής  του  Δημοτικού  Σχολείου.    

1940     Ιούνιος.  Μέσα  στη  δίνη  της  γερμανικής  Κατοχής,  οι  γονείς  του  αναγκάζονται  να  
αναζητήσουν  καταφύγιο  στη  λεγόμενη  ελεύθερη  ζώνη,  καθώς  ο  πατέρας  του  απειλείται  
με  θανατική  καταδίκη,  κατηγορούμενος  για  λιποταξία  από  τον  γερμανικό  στρατό  στον  
Πρώτο  Παγκόσμιο  Πόλεμο.  Εμπιστεύονται  τον  Μπερνάρ  στους  θείους  του  στην  περιοχή  
Νοyon   στη   βόρειο   Γαλλία.   Κατά   την   έξοδο,   η   μητέρα   του   σκοτώνεται   σε  
αυτοκινητιστικό  δυστύχημα.    

1943     Ξαναβρίσκει   τον   πατέρα   του   και   τον   ακολουθεί   στην   πόλη   Αuch   της  
νοτιοδυτικής  Γαλλίας.  Φοιτά  εσωτερικός  στο  Lycée  Salinis.    

1945     Mε   τη   λήξη   του   πολέμου   εγκαθίσταται   στο   Παρίσι.   Φοιτά   στο   Lycée  
Charlemagne,  φιλοξενούμενος  του  αδερφού  της  μητέρας  του.  Στρέφεται  με  πάθος  στο  
θέατρο  αλλά,  με  εξαίρεση    τις  ερμηνείες  του    Ζεράρ  Φιλίπ  [Gérard  Philipe]  και  του  Λουί  
Ζουβέ    [Louis  Jouvet],  οι  παραστάσεις  δεν  ανταποκρίνονται  στις  προσδοκίες  του.    

1946     Αποφοιτά   με   άριστα   από   το   λύκειο.   Σπουδάζει   με   υποτροφία   νομικά   και  

πολιτικές  επιστήμες.    

1949     Κάτοχος   πτυχίου   Licence   στη   Nομική   και   διπλωματούχος   του   Ινστιτούτου  
πολιτικών  σπουδών  [Institut  d’études  politiques].  

1950     Εισάγεται  με  διαγωνισμό  και  φοιτά  στη  Σχολή  Δημόσιας  Διοίκησης  [ΕΝΑ:  École  
nationale   d’administration].   •   Αρχή   συνεργασίας   με   την   επιθεώρηση   Τemps   Modernes  
του  Ζαν  Πωλ  Σαρτρ  [Jean  Paul  Sartre].  

1951     Πρώτη  φορά  θεατής  στο  Φεστιβάλ  της  Avignon:  στον    Πρίγκιπα  του  Χόμπουργκ  
του   Κλάιστ   [Kleist],   σε   σκηνοθεσία   Ζαν   Βιλάρ   [Jean   Vilar],   με   τον   Ζεράρ   Φιλίπ,  
μοιράζεται  το  πρωτόγνωρο  συναίσθημα  μιας  σχεδόν  «θαυματουργής  συνύπαρξης»  του  
χώρου,  του  κοινού,  του  έργου  και  των  ερμηνευτών.  

∗
 Στο  χρονολόγιο  καταγράφονται  αποκλειστικά  οι  αυτοτελείς  εκδόσεις.  

σκηνή τχ. 5 (2013) 3

1952     Υπογράφει   με   το   ψευδώνυμο   Henri   Moscat   το   πολιτικό   άρθρο   «Από   την  
αποικιοκρατία  στον  ρατσισμό,  οι  Βορειοαφρικανοί  στη  μητρόπολη»  (Τemps  Modernes),  
βασισμένο  σε  σχετική  έρευνα  του  στη  Σχολή  Δημόσιας  Διοίκησης.        

1953     Διορίζεται   στο   Υπουργείο   Υγείας   και   Πρόνοιας,   όπου   θα   παραμείνει   για   μια  
δεκαετία.   •   Συνδιευθύνει   με   τον   Ρολάν   Μπαρτ   το   περιοδικό   Τhéâtre   Populaire   (Λαϊκό  
Θέατρο),  που  εκδίδεται  ανελλιπώς  έως  το  1964.  

1954     Μάνα   Κουράγιο   του   Μπρεχτ   [Βrecht]   από   το   Βerliner   Ensemble:   θεατρική  
εμπειρία-­‐σταθμός.  

1956     Μπαρτ   και   Ντορτ   σατιρίζονται   από   τον   αντιμπρεχτικό   Ιονέσκο   [Ιonesco]   στο  
μονόπρακτο   Το   αυτοσχεδίασμα   της   Άλμα   [L’impromptu   d’Alma]   ως   μπουφόνικα  
δραματικά  πρόσωπα  με  το  όνομα  Bartholomeus  I  και  ΙΙ.  

1957     Εκδίδεται  η  μελέτη:  Bernard  Dort,  Corneille  dramaturge,  L’Arche,  Παρίσι.    

1960     Εκδίδεται  η  μελέτη:  Bernard  Dort,  Lecture  de  Brecht,  σειρά  Points,  Seuil,  Παρίσι.7  
1963     Aρχίζει  να  διδάσκει  στο  Ινστιτούτο  Θεατρικών  Σπουδών  της  Σορβόνης  [Ιnstitut  
d’  Etudes  Théâtrales,  Université  de  la  Sorbonne  (μετέπειτα  Sorbonne-­‐Nouvelle)].  

1967     Εκδίδεται   η   συλλογή   δοκιμίων:   Bernard   Dort,   Τhéâtre   Public.   Essais   de   critique,  
Seuil,  Παρίσι.  

1968     Στην   υπό   κατάληψη   Σορβόννη   του   Μάη,   δημιουργεί   επιτροπή   δράσης   που  
πετυχαίνει  την  αυτονομία  και  αναβάθμιση  του  Ινστιτούτου  Θεατρικών  Σπουδών.    

1971     Υποστήριζει   διδακτορική   διατριβή     για   το   θέατρο   του     Μπρεχτ.   Εκδίδεται   η  

συλλογή   δοκιμίων:   Bernard   Dort,   Τhéâtre   Réel.   Essais   de   critique,   1967-­1970,   Seuil,  
Παρίσι.  •  Ιδρύει  την  επιθεώρηση  Travail  théâtral  που  εκδίδεται  ως  το  1979.  

1976     Εκλέγεται   στην   έδρα   του   καθηγητή   Αισθητικής   και   Επιστημών   της   Τέχνης  
(Θέατρο)  στο  Ινστιτούτο  Θεατρικών  Σπουδών,  όπου  παραμένει  ως  τακτικός  καθηγητής  
ως  το  1983.  

1979     Εκδίδεται  η  συλλογή  δοκιμίων:  Bernard  Dort,  Τhéâtre  en  jeu.    Essais  de  critique,  
1970-­1978,  Seuil,  Παρίσι.  

1981     Διδάσκει  (ως  το  1992)  στο  Conservatoire  national  supérieur  d’art  dramatique.  

1983-­1987     Σύμβουλος  δραματολογίου  (conseiller  littéraire)  στο  Εθνικό  Θέατρο  του  

Στρασβούργου,   που   διευθύνει   ο   Ζακ   Λασσάλ   [Jacques   Lassalle].   Εκδίδονται   οι  
μεταφράσεις  του:  Georg  Büchner,  Woyzeck,  Références  (TNS)  ,  τχ.  3  (1983-­‐1984)·  Henric  

7
  Ελληνική   έκδοση:   Μπερνάρ   Ντορτ,   Ανάγνωση   του   Μπρεχτ,   Κέδρος,   μτφ.   Άννα   Φραγκουδάκη,   επιμ.  
Νικηφόρος  Παπανδρέου,  Αθήνα  1975.  

σκηνή τχ. 5 (2013) 4

Ibsen,  Rosmersholm,  σε  συνεργασία  με  τoν  Terie  Sinding,  Références  (TNS),  τχ.  5  (1985-­‐
1986)·   Gotthold   Ephraim   Lessing,   Emilia   Galotti,   Références   (TNS),   τχ.   5   (1985-­‐1986)  
[=Circé,  Saulxures,  1994].  

1986     Εκδίδεται  το:  Bernard  Dort  Τhéâtres,  σειρά  Points,  Seuil,  Παρίσι.  

1988     Εκδίδεται   τo:   Bernard   Dort   La   représentation   émancipée,   σειρά   «Le   temps   du  
théâtre»,   Actes,   Sud,   Παρίσι.   •   Συμμετέχει   ως   ηθοποιός   στην   παράσταση   Oι  
μαθητευόμενοι   Μάγοι   [Les   Apprentis   Sorciers]   του   Λαρς   Κλέμπερ   [Lars   Kleber],   σε  
σκηνοθεσία  Αντουάν  Βιτέζ  [Αntoine  Vitez]  στο  Φεστιβάλ  της  Αβινιόν.  •  Aποδέχεται  την  
πρόσκληση   του   Ζάκ   Λάνγκ   [Jacq   Lang]   και   διορίζεται   Διευθυντής   Θεάτρου   και  
Θεαμάτων  στο  Υπουργείο  Πολιτισμού.    

1989     Παραιτείται  από  τη  θέση  του  Διευθυντή  Θεάτρου  και  Θεαμάτων.  

1990     Ύστερα  από  διάγνωση  πληροφορείται  ότι  έχει  προσβληθεί  από  τον  ιό  του  Aids.  

1991     Συμμετέχει   ως   ηθοποιός   στην   παράσταση   του   έργου   Όπως   σας   αρέσει   [As   you  
like  it]  του  Σαίξπηρ  [Shakespeare],  σε  σκηνοθεσία  Μαρκ  Φρανσουά  [Μarc  François]  στο  
Théâtre  de  Gennevilliers.  

1993     Eκδίδεται   η   μετάφραση   του   Gotthold   Ephraim   Lessing,   La   Dramaturgie   de  

Hambourg,  Circé,  Παρίσι.  

1994  5  Μαΐου.    Θάνατος  του  Μπερνάρ  Ντορτ.    

*  

1994     Δημοσιεύεται   η   συλλογή   δοκιμίων   για   τον   Ντορτ:   Jean-­‐Pierre   Sarrazac   (επιμ.)  
Les  pouvoirs  du  théâtre.  Essais  pour  Bernard  Dort,  Editions  Théâtrales,  Παρίσι.  

1995     Εκδίδεται   η   συλλογή   άρθρων:   Bernard   Dort,     Le   jeu   du   théâtre.     Le     spectateur   en  

dialogue,  P.O.L.,  Παρίσι.  

1996     Το   αρχείο   του   Μπερνάρ   Ντορτ   κατατίθεται   στο   Ιnstitut   mémoires   de   l’édition  
contemporaine.  

1999     Chantal   Meyer-­‐Plantureux   (επιμ.),   αφιέρωμα   «Bernard   Dort.   Un   intellectuel  

singulier»,   Théâtre/Public,   τχ.   145,   Théâtre   de   Gennevilliers,   Ιανουάριος–Φεβρουάριος  
[Πρακτικά  του  ομώνυμου  συμποσίου  στο  Cerisy,  1998].  

2000   Εκδίδεται   η   βιογραφία   του:   Chantal   Meyer   Plantureux,     Βernard   Dort.   Un  

intellectuel   singulier,   σειρά   Βiographie,   Seuil,   Παρίσι   •   Αναφορά   στον   Ντορτ   στο:   Jean-­‐
Pierre   Sarrazac,   «La   leçon   des   maîtres»,   Critique   du   théâtre.   De   l'utopie   au  
désenchantement,  σειρά    Penser  le  théâtre,  Editions  Circé,  Belfort.    

2001  Εκδίδεται  η  συλλογή  άρθρων:  Bernard  Dort,  L’Ecrivain  périodique,  P.O.L.,  Παρίσι.  

σκηνή τχ. 5 (2013) 5