Professional Documents
Culture Documents
230123035732NPC Annual Report Final Version - Barsik Pratibedan
230123035732NPC Annual Report Final Version - Barsik Pratibedan
jflif{s k|ltj]bg
g]kfn ;/sf/
/fli6«o of]hgf cfof]u
l;+xb/af/, sf7df8f}+, g]kfn
/fli6«o of]hgf cfof]u -u7g tyf sfo{ ;~rfng_ cfb]z,
@)&$ sf] bkmf @# sf] Joj:yf cg';f/ k|:t't
cf=j= @)&*÷)&(
jflif{s k|ltj]bg
g]kfn ;/sf/
/fli6«o of]hgf cfof]u
l;+xb/af/, sf7df8f}+, g]kfn
cfly{s jif{ @)&*÷&(
jflif{s k|ltj]bg
k|sfzs
g]kfn ;/sf/
/fli6«o of]hgf cfof]u
l;+xb/af/, sf7df08f}, g]kfn
6]lnkmf]g g+= (&& –!– $@!!))$, $@!!!#@
www.npc.gov.np
/fli6«o of]hgf cfof]u
>L z+s/bf; a}/fuL 8f= /fd s'df/ km'ofn 8f= pdf z+s/ k|;fb
d'Vo ;lrj Pj+ kb]g ;b:o ;b:o ;b:o
k|f=8f= ;'/G] › nfe s0f{ >L ;nf]gL k|wfg l;+x k'ik/d0f jfUn] -lkPr=8L=_
;b:o ;b:o ;b:o
ldlt M @)&(.)*.$
;DdfggLo k|wfgdGqLHo",
k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof{no,
l;+xb/af/, sf7df8f}+ .
/fli6«o of]hgf cfof]u -u7g tyf sfo{ ;~rfng_ cfb]z,@)&$ sf] bkmf @# sf] Joj:yf
cg';f/ o; cfof]un] cfly{s jif{ @)&*÷&( df ;Dkfbg u/]sf] k|d'v sfd tyf xfl;n
u/]sf pknAwLx?sf] jflif{s k|ltj]bg cfof]usf] ldlt @)&(÷)&÷@( ut]sf] lg0f{ofg';f/
k|:t't u/]sf] Joxf]/f ;fb/ cg'/f]w ub{5' .
/fli6«o of]hgf cfof]un] cfly{s jif{ @)&*÷&( df ;Dkfbg u/]sf d'Vo–d'Vo sfdx?sf]
;+sng u/L of] jflif{s k|ltj]bg k|sfzg u/]sf]df dnfO{ v'zL nfu]sf] 5 .
/fli6«o of]hgf cfof]un] /fli6«o ljsf; of]hgf th{'df tyf sfof{Gjog ug]{ u/fpg], ljsf;
cfof]hgf÷sfo{qmdsf] cg'udg ug]{ u/fpg] / ;+3, k|b]z / :yfgLo txlar ;dGjo ug]{
lhDd]jf/L lgjf{x ub}{ cfPsf] 5 . cfof]un] d'n'ssf] ;du| ;d[l4sf nflu b'/ufdL ;f]+r
;lxtsf] bL3{sfnLg nIo, dfu{lrq, gLlt tyf of]hgf th{'df, If]qut /0fgLltx?sf] th{'df,
To;sf] sfof{Gjogdf ;xhLs/0f, gofF ljsf; sfo{qmdx?sf] n]vfhf]vf, k"j{k/LIf0f / d'NofÍg
nufotsf sfo{x? ;Dkfbg ub}{ cfPsf] 5 . ;fy}, /fli6«o tYofÍ k|0ffnLnfO{ ;an agfpb}
tYo k|df0fdf cfwfl/t gLlt tyf of]hgf / sfo{qmd cl3 a9fpg cfof]un] k|of; ub}{ cfPsf]
5 . ;fy}, cfof]un] /fli6«o ;|f]tsf] cg'dfg, k|If]k0f / ljt/0f ;lxt cy{tGqsf ;dli6ut
If]qx?sf] cWoog u/L x/]s jif{ jflif{s ljsf; sfo{qmd;+u} dWodsflng vr{ ;+/rgf th{'df
u/]sf] 5 . cfof]u u7g tyf sfo{;+rfng ;DaGwL cfb]z Pjd\ ;Da4 sfg'gsf] kl/lwdf /xL
cfof]u cfˆgf jflif{s sfo{qmd / lqmofsnfkx? ;+rfngdf sl6a4 5 .
@)&( d+l;/
ljifo—;"rL
kl/R5]b–Ps
k|f/lDes ===========================================================================================================================!
!=! k[i7e"ld ======================================================================================================== !
!=@ /fli6«o of]hgf cfof]usf] kl/ro========================================================================== !
!=# /fli6«o of]hgf cfof]usf] P]ltxfl;s k[i7e"ld==========================================================@
!=$ /fli6«o of]hgf cfof]usf] u7g=========================================================================== $
!=% /fli6«o of]hgf cfof]usf] sfd, st{Jo / clwsf/====================================================%
!=^ cfof]usf] u7g cfb]z / cGo ;+:yfut tyf sfo{ut Joj:yf================================= !!
kl/R5]b – b'O{
/fli6«o of]hgf cfof]uaf6 ;Dkflbt k|d'v sfo{x?M====================================!%
@=! bL3{sfnLg ;f]r, tYok/s gLlt tyf of]hgf th{d' f / sfof{Gjog
;dGjo tyf ;xhLs/0f =============================================================================== !%
@=@ cg'udg tyf d"Nof°g================================================================================== !&
@=# txut ;dGjo Pj+ ;xsfof{Tds ;+3Lotf ;'99[ Ls/0f==========================================!(
@=$ cWoog, cg';Gwfg tyf cGj]if0f=====================================================================@)
@=% cfof]uaf6 ;Dkflbt cGo sfo{x?==================================================================== @@
kl/R5]b –tLg
ljsf; Joj:yfkgsf jt{dfg cj:yf, ;d:of / r'gf}tLx?======================#!
#=! ljBdfg cj:yf============================================================================================ #!
#=@ ljsf; Joj:yfkg ;DaGwL ;d:of================================================================== #@
#=# ljsf; Joj:yfkgsf nflu ul/Psf ;'wf/x?=======================================================##
#=$ /fli6«o of]hgf cfof]un] ;fdgf u/]sf ;d:of tyf r'gf}tLx?================================ #%
#=% /fli6«o of]hgf cfof]un] cfufdL lbgdf Wofg lbg'kg]{ ljifox?=============================== #^
#=^ of]hgf tyf ah]6 k|0ffnLdf ug{k' g]{ ;'wf/x?======================================================== #&
em
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
cg';"rLx¿
cg';r
" L –! /fli6«o of]hgf cfof]usf] :j?k============================================================== #(
cg';r" L –@ cfof]usf kbflwsf/LHo"x? nufot sd{rfl/x?sf] ljj/0f========================== $)
cg';r " L –# /fli6«o ljsf; ;d:of ;dfwfg ;ldltsf] :j¿k===================================== $%
cg';r " L –$ /fli6«o ljsf; ;d:of ;dfwfg ;ldltsf] $( cf}+ a}7s
lg0f{ox? / sfof{Gjog l:ylt================================================================$^
cg';r
" L –% /fli6«o of]hgf cfof]usf] a}7ssf lg0f{ox?===============================================%%
cg';r" L –^ kG„f}+ of]hgfsf] glthf vfsf k|ult========================================================&%
cg';r " L –& dWodsfnLg vr{ ;+/rgf -cfly{s jif{ @)&*÷&(–@)*)÷*!_==================&*
cg';r " L –* cfly{s jif{ @)&*÷&( sf] ljsf; sfo{qmd tyf ah]6============================= *(
x
`
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
kl/R5]b — Ps
k|f/lDes
!=! k[i7e"ld
g]kfnsf] ;du| ljsf;sf] nflu bL3{sfnLg ;f]r ;lxtsf] of]hgf th{d' f ug],{ cWoog cg';Gwfgsf
cfwf/df tYok/s If]qut gLlt Pjd\ /0fgLltx¿ tof/ u/L ljsf;sf sfo{qmdnfO{ nlIft
lbzfdf lgb]l{ zt ug],{ /fli6«o uf}/j Pj+ ?kfGt/0fsf/L cfof]hgf / k|fyldstf k|fKt sfo{qmd
tyf cfof]hgfsf] cg'udg tyf d"NofÍg u/L tYodf cfwfl/t k[i7kf]if0f pknAw u/fpg],
ljsf; k|so[ fdf cg'et" ul/Psf jf ;Defljt ;d:of Pjd\ Jojwfgsf] ;xhLs/0f ug]{ /
g]kfn ;/sf/sf] ljsf; ;Nnfxsf/sf] e"ldsf lgjf{x ug{sf nflu ljlzli6s[t s]G›Lo lgsfosf]
¿kdf /fli6«o of]hgf cfof]u /xFb} cfPsf] 5 . cfof]un] bL3{sfnLg ;f]r;lxtsf] sfof{Gjogof]Uo
cfjlws of]hgfsf] th{d' f, gLltut tyf sfo{qmd sfof{Gjogdf b]vfkg]{ hl6ntfsf] k|efjsf/L
;dGjo, ;/nLs/0f, ;|ft] sf] cfFsng, klxrfg / k|fyldsLs/0fsf cfwf/df Gofof]lrt ljt/0f,
ljQLo ;+3Lotfsf] sfof{Gjog / dWodsfnLg vr{ ;+/rgfsf] ;'b9[ Ls/0f, glthfd"ns cg'udg
tyf d"NofÍg k4ltsf] ljsf; / tYofÍ k|0ffnLnfO{ j}1flgs, e/kbf]{ / kx'r F of]Uo agfpg]
bfloTjnfO{ k|fyldstfsf ;fy sfof{Gjog ub}{ cfPsf] 5 .
/fli6«o of]hgf cfof]usf] ljsf;qmd, cfof]usf] sfd, st{Jo / clwsf/, ;+:yfut tyf
sfo{ut Joj:yf, ut cfly{s jif{df ;Dkflbt k|d'v sfo{x? tyf pknAwL, cfof]usf]
sfdsf/jfxLdf b]vfk/]sf ;d:of tyf r'gf}tLx? / cfof]usf] efjL sfo{lbzf ;d]6]/ /fli6«o
of]hgf cfof]u u7g tyf sfo{ ;~rfng cfb]z, @)&$ sf] bkmf @# -!_ sf] Joj:yf cg';f/
of] k|ltj]bg tof/ ul/Psf] 5 . cfof]usf] sfo{lhDd]jf/L leq /xL ut jif{ /fli6«o ljsf;
;d:of ;dfwfg ;ldltsf] a}7saf6 ePsf lg0f{ox?sf] sfof{Gjog cj:yf, cfof]uaf6 ePsf
cfGtl/s d"NofÍgsf lgrf]8, cfof]un] th{'df tyf k|sfzg u/]sf ljsf; sfo{qmd tyf
cfof]hgf ;DaGwL dfkb08 / dfu{bz{g, ljlgof]lht ah]6 / vr{sf] cj:yf / cfof]usf] k"0f{
/ lgoldt a}7saf6 ePsf lg0f{ox? tyf cfof]uaf6 ePsf d'Vo cWoogsf lgrf]8x?nfO{
k|ltj]bgsf] cg';"rL v08df ;dfj]z ul/Psf] 5 .
1
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
;dGjo / ;xhLs/0f ub}{ cfPsf] 5 . o;n] ljsf; of]hgf, gLlt tyf sfo{qmdx¿sf] cg'udg
/ d"NofÍgsf] nflu s]G›Lo lgsfosf] ¿kdf sfo{ ub{5 . o;}u/L o; cfof]un] b]zsf] cfly{s
ljsf; ;Da4 ljifox¿df ljrf/ cfbfgk|bfg, ax;, 5nkmn / cGtlqmofsf nflu Pp6f
d~rsf] ¿kdf sfo{ ub{5 . o;afx]s o;n] gful/s ;dfh, u}/;/sf/L ;+:yfx¿ / lghL If]qsf]
;d:ofx¿ laZn]if0f ug]{ / ;dfwfg ug]{ ;+:yfsf] ¿kdf ;d]t ;]jf k|bfg ub{5 .
g]kfn ;/sf/sf] d'Vo ;lrj / cy{ ;lrj cfof]usf] kb]g ;b:osf] ¿kdf /xg] Joj:yf
5 . cfof]usf ;b:o ;lrjn] cfof]usf] k|zf;sLo k|d'vsf] ¿kdf ;d]t sfo{ ug]{ Joj:yf
/x]sf] 5 . cfof]usf] k|zf;lgs ;+u7g ;+/rgf cg';f/ & j6f dxfzfvfx¿ / ;f] cGtu{tsf
zfvfx¿ /x]sf 5g\ . s]G›Lo tYofÍ ljefun] o; cfof]u cGtu{t /x]/ sfo{ ub{5 .
k|To]s dxfzfvf, s]G›Lo tYofÍ ljefu / zfvfx¿df qmdzM ;x;lrj, dxflgb]{zs tyf
pk;lrjn] g]t[Tj ub{5g\ .
cfof]usf] at{dfg ;+u7g ;+/rgf / o;sf laleGg sfo{x¿ g]kfn ;/sf/ d+=k=sf] ldlt
@)&$.!!.@* sf] lg0f{ofg';f/ :jLs[t u7g tyf sfo{ ;~rfng cfb]z, @)&$ df Joj:yf
ul/Psf] 5 . ;fy} o;sf] e"ldsf / sfo{ lhDd]jf/Lx¿ cfly{s sfo{ljlw tyf ljQLo
pQ/bfloTj P]g, @)&^ tyf cfly{s sfo{ljlw tyf ljQLo pQ/bfloTj lgodfjnL, @)&&
df ;d]t pNn]lvt 5 . /fli6«o of]hgf cfof]usf] u7g tyf sfo{;~rfng cfb]z, @)&$
df cfof]usf] sfd, st{Jo, clwsf/ / lhDd]jf/L :ki6 ¿kdf Joj:yf u/]sf] 5 . cfly{s
Joj:yfkg, k"jf{wf/ tyf pTkfbg, cg'udg tyf d"NofÍg, cg';Gwfg, cGj]if0f tyf txut
;dGjo, k|zf;g, bLuf] ljsf; tyf cGt/fli6«o ;DaGw / ;fdflhs ljsf; dxfzfvf u/L
& j6f dxfzfvfx¿ cfof]u cGtu{t /x]sf 5g\ .
of]hgf th{'df ug]{ lhDd]jf/L afx]s of]hgf d08nnfO{ ljljw sfo{sf/L clwsf/x¿ ;'lDkPsf]
lyof] . lj=;+=@)!& df ax'blno Joj:yfnfO{ cGTo ul/P;Fu} tTsfnLg /fhf :juL{o >L %
dx]G› jL/ ljqmd zfxsf] cWoIftfdf /fli6«o of]hgf kl/ifb\ (National Planning Council) sf]
:yfkgf ePsf] / kl/ifb\sf] lg0f{o dlGqkl/ifb\sf] lg0f{o a/fa/sf] dfGotf lbO{ kl/ifb\nfO{
2
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
cfly{s of]hgf tyf gLlt lgdf{0fsf] nflu ;a}eGbf clwsf/ k|fKt lgsfosf] ¿kdf :jLsf/
ul/Psf] lyof] . k|f/Dedf kl/ifb\nfO{ ;xof]u k'¥ofpg 5'§} Pp6f ;lrjfnosf] :yfkgf
ePsf] lyof] . oBlk, lj=;+=@)!( df cfly{s ljsf; dGqfnosf] :yfkgf eP kZrft ;f]xL
dGqfnon] ;lrjfnosf] sfo{ ug{ yfNof] / ljsf; ah]6 Pj+ j}b]lzs ;xfotf ;DaGwL cGo
lqmofsnfkx¿ /fli6«o of]hgf kl/ifb\ cGtu{t NofOof] .
lj=;+= @)@) df /fli6«o ljsf; kl/ifb\ lj36g eof] / s]G›Lo ¿kdf of]hgf lgdf{0f ug]{
lgsfo dlGqkl/ifb\sf] cWoIfn] cWoIftf ug]{ u/L p:t} gfd lbO{ u7g ul/of] . dlGqkl/ifb\sf
;a} dGqLx¿ ;f] lgsfosf] kb]g ;b:o x'g] u/L cfly{s ljsf; (Economic affairs) dGqfnonfO{
of]hgf dGqfnosf] ¿kdf k'gu{7g ul/of] .
lj=;+= @)@% df ljsf; ah]6 / j}b]lzs ;xfotf;DaGwL ;a} sfo{x¿ cfly{s of]hgf
dGqfnoaf6 cy{ dGqfnonfO{ lbOof] . dlGqkl/ifb\sf] cWoIfn] cWoIftf ug]{ /fli6«o of]hgf
kl/ifb\nfO{ k|wfgdGqLaf6 cWoIftf ug]{ /fli6«o of]hgf cfof]uaf6 k|lt:yfkg eO{ o;nfO{
;3fpm k'¥ofpg 5'§} ;lrjfno :yfkgf ul/of] . lj=;+= @)@( df tof/ ul/Psf] Pp6f a[xt
cWoogsf] k|ltj]bgaf6 k|:tfj u/] cg';f/ s]G›Lo of]hgf lgdf{0f ;DaGwL lgsfon] ug]{ sfo{
tyf lhDd]jf/Lx¿ /fli6«o of]hgf cfof]unfO{ lbg] u/L o;nfO{ k'gu{7g ul/of] .
lj=;+= @)$$ df /fli6«o of]hgf cfof]usf] :j?kdf ;fdfGo kl/jt{g ul/of] . lj=;+= @)$&
kZrft\ lj=;+= @)$* df /fli6«o of]hgf cfof]udf s]xL kl/jt{gx¿ ePsf] lyof] . k'gu{7g
ePsf] ;f] cfof]usf] cWoIftf k|wfgdGqLn] ug]{ / k"0f{sfnLg pkfWoIf ;lxtsf] % hgf
;b:ox¿ / Ps hgf ;b:o ;lrj /xg] Joj:yf ul/of] . d'Vo ;lrj / cy{ ;lrj kb]g
;b:ox¿sf] ¿kdf ;dfj]z ul/of] . lj=;+= @)^@÷^# kZrftsf] cGtl/d ;+ljwfg hf/L
eP;Fu} tTsfnLg ;/sf/n] cfof]usf] u7g tyf sfo{ ;~rfng ljlwnfO{ Jojl:yt ug{
/fli6«o of]hgf cfof]usf] u7g tyf sfo{ ;~rfng cfb]z,@)^& hf/L u¥of] . lj=;+= @)&@
c;f]h # ut] g]kfnsf] ;+ljwfg hf/L eP kZrft ldlt @)&$÷!!÷@* sf] g]kfn ;/sf/sf]
lg0f{oaf6 g]kfnsf] ;+ljwfg adf]lhd b"/ufdL ;f]r;lxtsf] ljsf; gLlt tyf of]hgfsf]
th{'df, sfof{Gjogdf ;xhLs/0f / cg'udg tyf d"NofÍg u/L g]kfn ;/sf/nfO{ cg';Gwfg
jf ljZn]if0f ul/Psf ;"rgfsf cfwf/df ;Nnfx / ;xof]u k|bfg ug]{ ljlzi6Ls[t lgsfosf
¿kdf sfd ug]{ u/L gofF u7g tyf sfo{ ;~rfng cfb]z, @)&$ adf]lhd /fli6«o of]hgf
cfof]usf] k'gu{7g ul/Psf] 5 . xfn /fli6«o of]hgf cfof]u ;f]xL u7g cfb]zdfkm{t ;+rfngdf
/x]sf] 5 . o;sf] P]ltxfl;s ljsf;qmdnfO b]xfoadf]lhd sf] 9fFrfdf k|:t't ul/Psf] 5 M–
3
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
lj=;+=@)&$
lj=;+=@)^& /fli6«o of]hgf
lj=;+=@)$* cfof]u -u7g tyf
/fli6«o of]hgf
lj=;+=@)@( sfo{ ;~rfng_
/fli6«o of]hgf cfof]u
cfb]z, @)&$
lj=;+=@)@% cfof]u -u7g tyf
/fli6«o of]hgf sfo{ ;~rfng_
lj=;+=@)!& cfof]u
/fli6«o of]hgf cfb]z, @)^&
lj=;+=@)!$ -yk lhDd]jf/L
/fli6«o of]hgf cfof]u
lj=;+=@)!# ;lxt k'g{u7g_
of]hgf d08n kl/ifb\
of]hgf cfof]u
v08 -v_ / -u_ adf]lhdsf pkfWoIf / ;b:ox?n] cfof]usf] k"0f{sfnLg kbflwsf/Lsf] ?kdf
sfo{ ug]{ Aoj:yf /x]sf] 5 .
v08 -u_ adf]lhdsf ;b:osf] lgo'lQm ubf{ b]xfo adf]lhdsf] ljifo If]qsf] k|ltlglwTj x'g]
u/L lj1tf / ;dfj]zL cfwf/df ul/g] Joj:yf /x]sf] 5 .
4
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
5
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
^= cWoog, cg';Gwfg tyf tYok/s gLlt lgdf{0f k|lqmofnfO{ cjnDag u/L ljleGg
If]qut gLltx¿sf] lgdf{0f tyf ltgsf] sfof{Gjogsf] ;dGjo / ;xhLs/0f ug],{
&= cy{tGqsf ;dli6ut If]qx¿df cWoog u/L To; adf]lhdsf] gLlt tyf of]hgfx¿sf]
th{d' f ug],{ u/fpg],
*= /fli6«o tyf cGt/f{li6«o gLlt ;+jfb tyf nufgL d~rsf] ljsf;, ;~rfng, ;dGjo /
;xhLs/0f ug],{
(= cGt/f{li6«o dfkb08 cg'sn " /fli6«o tYofÍ k|0ffnLsf] ljsf; / ;+ki]| f0f ug],{ u/fpg] .
6
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
!=%=@ cGo sfg'g tyf lgodfjnLdf cfof]usf] sfd, st{Jo / clwsf/ ;DaGwL Joj:yfM–
-s_ cfly{s sfo{ljlw tyf ljQLo pQ/bfloTj P]g, @)&^
!= P]gsf] bkmf ^ adf]lhd dWodsfnLg vr{ ;+/rgf tof/ ug{' kg]{ M–
• /fli6«o of]hgf cfof]un] cfjlws of]hgfsf] cfwf/df k|To]s cfly{s jif{df tLg jif{
cjlwsf] dWodsfnLg vr{ ;+/rgfsf] vfsf tof/ ug{' kg]{,
• /fli6«o of]hgf cfof]un] dWodsfnLg vr{ ;+/rgfdf cfufdL tLg jif{sf] ;dli6ut
ljQ vfsf, ah]6 tyf sfo{qmdsf] vfsf / glthfsf] vfsfsf] ;fy} k|:tfljt cfof]hgf
jf sfo{qmdsf] lqmofsnfkut ljj/0f, lqmofsnfksf] cg'dflgt k|lt OsfO{ nfut,
cfof]hgf jf sfo{qmd ;+rfngdf nfUg] cg'dflgt ;do tyf ;f]af6 k|fKt x'g ;Sg]
k|ltkmn ;d]t v'nfO{ k|To]s cfof]hgf jf sfo{qmdsf] k|fyldsLs/0f ug{' kg]{ .
@= P]gsf] bkmf & adf]lhd ;|ft] sf] cg'dfg / vr{sf] ;Ldf lgwf{/0f ug{' kg]{ M–
• /fli6«o of]hgf cfof]un] cy{ dGqfno;Fusf] ;dGjodf dWodsfnLg vr{ ;+/rgf
tyf cfufdL cfly{s jif{sf] ah]6 / sfo{qmd th{'df ug]{ k|of]hgsf nflu cfufdL
tLg jif{df pknAw x'g] ;|f]t tyf ug{ ;lsg] vr{sf] ;Ldfsf] k"j{cg'dfg rfn"
cfly{s jif{sf] df3 kG„ ut]leq ul/;Sg' kg]{,
• /fli6«o of]hgf cfof]usf] pkfWoIfsf] ;+of]hsTjdf Ps /fli6«o ;|ft] cg'dfg ;ldlt /xg],
• ;|f]t cg'dfg ;ldltn] cfjlws of]hgfdf k|If]lkt nufgL tyf ljQLo cfjZostfsf]
cfwf/df cfufdL tLg cfly{s jif{sf] nflu ;+3, k|b]z / :yfgLo txsf] s'n /fli6«o
;|f]t cg'dfg ug{' kg]{,
• ;|f]tsf] cg'dfg ePkl5 rfn' jif{sf] dWosfnLg vr{ ;+/rgf ;d]tnfO{ b[li6ut
u/L vr{sf] ;Ldf lgwf{/0f ug{' kg]{,
• ;|f]tsf] cg'dfg tyf vr{sf] ;Ldf lgwf{/0f ;DaGwL k|ltj]bg cy{dGqL ;dIf k]z
ug{' kg]{ .
#= P]gsf] bkmf * adf]lhd ah]6 ;Ldf / dfu{bz{g k7fpg] bfloTj of]hgf cfof]usf] /x]sf] M–
• /fli6«o of]hgf cfof]un] ;|f]t cg'dfg ;ldltaf6 lgwf{l/t ;|f]t tyf vr{sf] ;Ldfsf]
cwLgdf /xL cfufdL tLg jif{sf] ah]6 th{'dfsf] nflu ah]6 ;Ldf, dWodsfnLg
7
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
vr{ ;+/rgfsf] vfsf ;d]t pNn]v u/L ah]6 th{'df ;DaGwL dfu{bz{g tyf 9fFrf
rfn" cfly{s jif{sf] df3 d;fGtleq ;DalGwt dGqfno, cfof]u, ;lrjfno jf
lgsfodf k7fpg' kg]{ .
$= P]gsf] bkmf ( adf]lhd ah]6 k|:tfjdf 5nkmn u/L cy{ dGqfnodf k7fpg' kg]{ M–
• n]vf pQ/bfoL clws[tn] ah]6 ;Ldf / dfu{bz{gsf] cwLgdf /xL lgwf{l/t 9fFrfdf
cfkm" / cfˆgf] dftxtsf sfof{no jf lgsfosf] cfufdL jif{sf] gLlt tyf sfo{qmd
;lxt ah]6 k|:tfj tof/ u/L ah]6 ;Ldf / dfu{bz{gdf tf]lsPsf] ;doleq of]hgf
cfof]u / cy{ dGqfnodf k7fpg' kg]{,
• /fli6«o of]hgf cfof]un] k|fKt k|:tfljt ah]6 tyf sfo{qmdsf] If]qut nIo tyf
pknlAw, ;DefJotf cWoog k|ltj]bg, jftfj/0fLo cWoog, lj:t[t cWoog, 8«OË
tyf l8hfOg ;lxt cfof]hgf :jLs[lt ;DaGwL sfuhft, hUuf k|flKt, cfof]hgf
sfof{Gjogsf] ;do tflnsf, vl/b u'¿of]hgf tyf jflif{s vl/b of]hgf tyf
cfof]hgfsf] ck]lIft k|ltkmnsf] ljifodf n]vf pQ/bfoL clws[t jf lghn] tf]ss ] f]
clwsf/Lsf] pkl:yltdf 5nkmn u/L ;f]sf] k|ltj]bg cy{dGqL ;dIf k]z ug{' kg]{ .
-v_ cGt/ ;/sf/L ljQ Joj:yfkg P]g, @)&$
• cGt/ ;/sf/L ljQ Joj:yfkg P]g, @)&$ sf] bkmf !& cg';f/ g]kfn ;/sf/,
k|b]z ;/sf/ tyf :yfgLo txn] vr{sf] ljj/0f tof/ ubf{ cfufdL tLg cfly{s
jif{df x'g] vr{sf] k|If]k0f ;lxtsf] dWodsfnLg vr{ ;+/rgf tof/ ug{' kg]{ / bkmf
@@ cg';f/ /fhZj / Joosf] cg'dfg k]z ubf{ dWodsfnLg vr{ ;+/rgf ;d]t k]z
ug{'kg]{ Joj:yf /x]sf] 5 .
-u_ cfly{s sfo{ljlw tyf ljQLo pQ/bfloTj lgodfjnL, @)&&
!= dWodsfnLg vr{ ;+/rgf th{'df k|lqmof / ;do ;Ldf M
!= /fli6«o of]hgf cfof]un] P]gsf] bkmf ^ adf]lhd dWodsfnLg vr{ ;+/rgfsf] vfsf
tof/ ubf{ cfly{s cg'zf;g, sfof{Gjog Ifdtf, ljlgof]hg s'zntf / ;dli6ut
cfly{s :yfloTj x'gu] /L ;dli6ut ljQ vfsf, ah]6 vfsf / glthf vfsf ;dfj]z
u/L df3 d;fGtleq tof/ ug{k' g]{ .
@= s]lG›o lgsfon] pklgod ! adf]lhdsf] dWodsfnLg vr{ ;+/rgfsf] vfsfsf] cfwf/df
b]xfosf] ljj/0f ;dfj]z u/L dWodsfnLg vr{ ;+/rgf tof/ u/L kmfu'g d;fGtleq
of]hgf cfof]u / cy{ dGqfnodf k7fpg'kg]5 { M
s= cfof]hgf jf sfo{qmdsf] lqmofsnfkut ljj/0f, k|lt PsfO nfut, sfof{Gjog
cjlw / ck]lIft k|ltkmn
8
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
9
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
-*_ sfof{non] ah]6 th{d' f ubf{ cfufdL cfly{s aif{df sfof{Gjog ul/g] sfo{qmd jf
cfof]hgfsf] nIo / s'n nfut, ut cfly{s jif{;Ddsf] k|ult, rfn" cfly{s aif{sf] nIo
/ 5 dlxgf;Ddsf] k|ult ljj/0f ah]6df ;dfj]z ug{' kg]5 { .
-(_ sfof{non] o; lgod adf]lhd ah]6 tyf sfo{qmd / dWosfnLg vr{ ;+/rgf k7fpFbf
;f];fy cg';r " L–@ adf]lhdsf] 9fFrfdf sfof{nosf] rfn" cfly{s jif{sf] klxnf] 5
dlxgf;Ddsf] k|ult ljj/0f ;d]t k7fpg' kg]5 { .
-!)_pklgod -#_ adf]lhd dftxtsf] sfof{noaf6 ah]6 tyf sfof{qmd / dWosfnLg vr{
;+/rgf vfsf k|fKt ePkl5 n]vf pQ/bfoL clws[tn] pklgod -!_ adf]lhd th{d' f
u/]sf] / dftxt sfof{noaf6 k|fKt ah]6 tyf sfof{qmd / dWosfnLg vr{ ;+/rgfsf]
ljZn]if0f tyf hfFr u/L ah]6 dfu{bz{g / cfjlws of]hgf cg'?k pknlAwd"ns eP
jf gePsf] osLg u/L To:tf] ah]6 tyf sfo{qmd :jLs[t u/L cy{ dGqfno / of]hgf
cfof]udf k7fpg' kg]5 { .
-!!_ pklgod -!!_ adf]lhd n]vf pQ/bfoL clws[tn] ah]6 tyf sfo{qmd :jLs[t ubf{
k|fKt jh]6 ;Ldfaf6 k|lta4tf /sd / e'QmfgL x'g afFsL l;lh{t bfloTjsf] nflu k'Ug]
/sd 5'6o\ fP/ dfq cGo sfo{qmdsf] nflu ah]6 :jLs[t ug{' kg]5 { .
-!@_ pklgod -!!_ adf]lhd :jLs[t ah]6 tyf sfo{qmd k7fpFbf ah]6 dfu{bz{gsf] cfwf/df
q}dfl;s ljefhg;lxt dGqfnout ah]6 ;"rgf k|0ffnL dfkm{t k7fpg' kg]5 { .
-!#_ s]lG›o lgsfon] ljQLo x:tfGt/0f cGtu{tsf] ;zt{ cg'bfg /sdsf] k|:tfj ubf{
rfn" sfo{qmdsf] lg/Gt/tf, To:tf] vr{sf] cfjZostf, k'i6\ofOF / sfo{;Dkfbgsf]
cfwf/df ug{' kg]{5 .
-!$_ P]g tyf o; lgodfjnL adf]lhd ah]6 th{d' f ubf{ ah]6 tyf sfo{qmddf 5nkmn
ug],{ ah]6 tyf sfo{qmd :jLs[t ug],{ ah]6 tyf sfo{qmd k7fpg] / ah]6 tyf sfo{qmd
dGqfnout ah]6 ;"rgf k|0ffnL dfkm{t k|lji6 ug]{ h:tf sfo{ ah]6 dfu{bz{gdf
tf]lslbPsf]df ;f]xL adf]lhd / gtf]lsPsf]df cy{ dGqfnon] tf]lslbPsf] ;do l;dfleq
;DkGg ug{' kg]5{ .
#= cfof]hgfsf] auL{s/0fM
-!_ g]kfn ;/sf/n] P]gsf] bkmf !& adf]lhd cfof]hgfsf] juL{s/0f ubf{ cfjlws of]hgf
tyf If]qut gLlt, /0fgLlt tyf g]kfn ;/sf/n] cjnDjg u/]sf] ;du| ljsf; gLlt
;d]tsf] cfwf/df ug{' kg]5
{ .
-@_ pklgod -!_ adf]lhd cfof]hgf juL{s/0f ug]{ cfwf/ tyf dfkb08 of]hgf cfof]usf]
l;kmfl/;df g]kfn ;/sf/af6 :jLs[t eP adf]lhd x'g5] .
10
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
-#_ k|bz] tyf :yfgLo txn] ;+rfng ug]{ cfof]hgfsf] juL{s/0f ubf{ pklgod -!_ / -@_
df pNn]v ul/Psf] clQl/Qm k|bz ] sf] ljsf; gLlt tyf of]hgf, ;DalGwt k|bz ] sfg"g
/ cGt/–;/sf/L ljQ kl/ifb\sf] lg0f{o ;d]tnfO{ cfwf/ lng' kg]5 { .
-$_ g]kfn ;/sf/n] o; lgod adf]lhd cfof]hgfsf] juL{s/0f ubf{ k|bz ] / :yfgLo txsf]
cfof]hgf a}s;+u ;d]t ;fdGh:otf x'g] u/L k|bz ] ;dGjo kl/ifb\sf] ;d]t /fo ;'emfj lng
;Sg]5 .
-3_ /fli6«o ;|f]t cg'dfg ;ldltsf] u7gM
P]gsf] bkmf & sf] pkbkmf @ adf]lhdsf] /fli6«o ;|ft] cg'dfg ;ldltsf] ;+/rgf b]xfoadf]lhd x'gM]
s= pkfWoIf, /fli6«o of]hgf cfof]u – ;+of]hs
v= ;b:o -;dli6ut cfly{s If]q x]g_{] –;b:o
u= ueg{/, g]kfn /fi6« a}s+ – ;b:o
3= ;lrj cy{ dGqfno – ;b:o
ª= dxfn]vf lgoGqs, dxfn]vf lgoGqs sfof{no – ;b:o
r= ;b:o–;lrj, of]hgf cfof]u – ;b:o–;lrj
lgodfjnLsf] lgod !# df /fli6«o ;|f]t cg'dfg ;ldltsf] sfd, st{Jo / clwsf/ pNn]v
ul/Psf] 5 .
11
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
kl/ifb\df 5nkmn ul/;s]kl5 dfq kl/ifb\sf] lgb]{zg cg';f/ bL3{sfnLg ljsf; gLlt jf
cfjlws of]hgf g]kfn ;/sf/ dlGqkl/ifb\sf] :jLs[ltsf nflu k|:t't ug]{ Joj:yf /x]sf] 5 .
pNn]lvt sfo{sf nflu /fli6«o cg'udg tyf d"Nof+sg lbUbz{g, @)&% cg';f/ /fli6«o
ljsf; ;d:of ;dfwfg ;ldltsf] a}7s k|To]s rf}dfl;s cjlw cGTo ePsf] csf]{ dlxgfsf]
clGtd xKtf -d+l;/, r}q, ;fpg_ sf] pko'Qm ldltdf a:g] Joj:yf /x]sf]df rfn' cf=j b]lv
q}dfl;s ?kdf a:g] u/L lg0f{o ePsf] 5 . To;}u/L, dGqfno:t/af6 ;dfwfg x'g g;sL
/fli6«o ljsf; ;d:of ;dfwfg ;ldltsf] a}7saf6 ;dfwfg ug{'kg]{ k|s[ltsf ;d:ofx¿sf]
af/]df 5nkmn / ljZn]if0f u/L ;dfwfgsf nflu pko'Qm ;'emfj tof/ ug{, ;d:ofu|:t
/ ljz]if?kdf cg'udg ug{'kg]{ sfo{qmd tyf cfof]hgfx?sf] klxrfg u/L ltgLx?sf]
sfof{Gjogsf nflu cfjZos lgb]{zg lbg, cg'udg tyf d"Nof+sg;Fu ;DalGwt ljifodf
cfjZos ;dGjo / lgb]{zg lbg /fli6«o of]hgf cfof]usf pkfWoIfsf] cWoIftfdf /fli6«o
ljsf; ;d:of ;dfwfg pk;ldlt /xg] Joj:yf 5 . ;f] pk;ldltsf] a}7s /fli6«o ljsf;
12
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
;d:of ;dfwfg ;ldltsf] a}7s a:g'k"j{ a:g] ub{5 . k|wfgdGqLsf] cWoIftfdf /x]sf] /fli6«o
ljsf; ;d:of ;dfwfg ;ldltsf] ;+/rgf / ;ldltaf6 ePsf lg0f{ox?sf] sfof{Gjogsf]
ca:yf cg';"rL $ / % df pNn]v ul/Psf] 5 .
s]G›Lo:t/df cg'udg Pjd\ cGt/ dGqfno tyf lgsfout ;dGjo u/L ul/aLsf]
cj:yfsf af/]df ul/g] ;j]{If0f, tYof+s ;+sng / ljZn]if0f tyf /fli6«o :t/sf] k|ltj]bg
tof/L ;DaGwdf cfjZos dfu{bz{g lbg, k|To]s cfly{s jif{df /fli6«o of]hgf cfof]u /
dGqfnox?af6 k|efj d"Nof+sg ul/g] ;+efJo gLlt, sfo{qmd tyf cfof]hgfx?sf] l;kmfl/;
ug]{ Joj:yf 5 . cfof]usf] u7g cfb]zdf pNn]lvt sfd, st{Jo / clwsf/sf If]qleq /xL
dfly plNnlvt ;+:yfut tyf sfo{ut Joj:yfsf cltl/Qm cfof]un] cfˆgf] sfo{ If]qleq
kg]{ lhDd]jf/Lx¿ tyf g]kfn ;/sf/sf] lg0f{oåf/f cfkm"nfO{ ;'Dkg] sfo{lhDd]jf/L ;Dkfbg
ug]{ qmddf cfof]usf] a}7saf6 lg0f{o u/L sfo{ ;Dkfbg ub}{ cfPsf] 5 .
cfly{s jif{ @)&*÷&( sf] cjlwdf a;]sf] cfof]usf] a}7sn] u/]sf lg0f{ox¿ cg';"rL % df
k|:t't ul/Psf 5g\ .
13
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&^÷)&&_
14
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&^÷)&&_
kl/R5]b — b'O{
cfof]usf] u7g cfb]z cg';f/ rf/j6f ljifout sfo{If]q /x]sf 5g\ M -s_ bL3{sfnLg ;f]r,
tYok/s gLlt tyf of]hgf th{'df, -v_ cg'udg tyf d"NofÍg, -u_ txut ;dGjo / -3_
cWoog, cg';Gwfg tyf cGj]if0f . cfly{s jif{ @)&*÷&( sf] cjlwdf cfof]uaf6 ;Dkflbt
sfo{x¿ / pknlAwx? lgDgfg';f/ 5g M–
15
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
-r_ /fli6«o uf}/jsf cfof]hgf / jx'jifL{o cfof]hgf tyf sfo{qmdsf] ;|ft] ;'lglZrttf
(earmark) u/L LMBIS df k|lji6L ul/Psf] .
-5_ /fli6«o ;|ft] cg'dfg ;ldltn] tof/ u/]sf] jh]6 ;Ldf ;lxt cfufdL cfly{s jif{sf]
jh]6 th{d' f dfu{bz{g / jh]6 ;Ldf lgwf{/0f u/L dGqfnodf k7fO{Psf] .
-h_ cfly{s sfo{ljwL tyf ljQLo pQ/bfloTj P]g @)&^ sf] bkmf ( adf]lhd cf=j=
@)&*÷)&(sf] dGqfnout jflif{s sfo{qmd tyf ah]6 pk/ gLltut tyf sfo{qmdut
5nkmn ;DkGg u/L cfly{s sfo{ljlw tyf ljQLo pQ/bfloTj P]g, @)&^ adf]lhd
ah]6 5nkmn k|ltj]bg tof/ u/L k|:t't ul/Psf] .
-em_ jflif{s ljsf; sfo{qmd b:tfj]h - efu !_ tof/L / k|sfzg u/]sf] .
-`_ !% cf} cfjlws of]hgfsf] dWofjlws d"NofÍg ;DaGwL sfo{ u/]sf] M
kG„f}+ of]hgfsf] ;f]r, p2]Zo Pj+ nIo k|fKt ug{sf nflu cjnDjg ul/Psf /0fgLltx?sf]
k|efjsf/Ltf / of]hgfdf ;dfj]z ul/Psf ;dli6ut cfly{s tyf ;d[l2 / ;'vsf
;"rsx?sf] k|ult cj:yfsf] d"Nof+sg u/L cfufdL cjwLdf of]hgfsf] k|efjsf/L
sfof{Gog ug{ / !^cf}+ of]hgfsf] cfwf/ tof/ ug]{ p2]Zon] rfn' of]hgf -cf=j=
@)&^÷&&–@)*)÷*!_ sf] dWofjwL ;ldIff ;DaGwL sfo{ ul/Psf] 5 . of]hgfsf]
dWofjwL ;dLIff sfo{sf] ;xhLs/0f ug]{ / cGo of]hgf tyf ;dGjodf ;DkGg ePsf
d'Vo sfo{ lgDgfg';f/ /x]sf 5g\ M
!= dWofjwL ;dLIff k|ltj]bgsf nflu TOR tof/ u/L sfo{ ;DkGg ug{ lqe'jg
ljZjljBfno cy{zf:q ljefu 5gf}6 eO clGtd k|ltj]bg k|fKt ePsf],
@= kG„f}+ of]hgfsf] ;dLIff sfo{sf] k|f/lDes k|ltj]bg ;DaGwdf 5nkmn u/L lj:t[t
k|ltj]bgsf nflu cfjZos ;'emfj tyf k[i7kf]if0f k|bfg u/]sf] .
#= ljifo If]qut dxfzfvfx? tyf ljifolj1 ;lxt ;dLIff u/]sf] d:of}bfdf kl/dfh{g
ul/ clGtd ?k lbg ;xlhs/0f u/]sf] .
$= ;'b/' klZrd k|bz ] gLlt tyf of]hgf cfof]un] tof/ u/]sf] cjwf/0ff kqdf cfwfl/t
eO{ ;a} k|bz ] df ljutdf ;xlhs/0f u/]adf]lhd k|bz ] sf] cfjlws of]hgf lgdf{0f
sfo{qmd ;xhLs/0f Pj+ ;dGjo u/]sf] .
%= k|bz ] :t/Lo of]hgf th{d' f ;DaGwL sfo{zfnf tyf tflnd sfo{qmd ;~rfng
16
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
17
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
^= k"jk{ lZrd /fhdfu{ :t/f]Gglt cfof]hgf, ;u/dfyf /fhdfu{, dbg e08f/L /fhdfu{,
sfnLu08sL sf]l/8f]/ cfof]hgf nfufotsf ljsf; of]hgfx?sf] cg'udg ul/Psf] .
&= sf7df8f}+ ›'t dfu{sf] :ynut cg'udg ul/Psf] .
*= Psåf/ ;+s6 Joj:yfkg s]G› sfo{qmdsf] cfGtl/s d"NofÍgsf] :ynut cg'udgsf]
sfo{qmd u08sL k|bz ] / k|bz ] g+ ! df ul/Psf] .
(= ax'If]qLo kf]if0f of]hgfsf] sfof{Gjog ;DaGwdf u08sL k|bz ] / tgx'F lhNnfsf] ledfb
gu/kflnsfdf cg'udg ul/Psf] .
!)= lhNnf ;dGjo ;ldltsf kbflwsf/L tyf sd{rf/Lx?nfO{ cg'udg tyf d'NofÍg
;DaGwL ljifodf k|lzIf0f ul/Psf] .
!!= dGqfno:t/Lo ljsf; ;d:of ;dfwfg ;ldlt tyf /fli6«o ljsf; ;d:of ;dfwfg
pk–;ldltsf] a}7sdf ;xefuL eO{ /fli6«o ljsf; ;d:of ;dfwfg ;ldlt (NDAC) df
n}hfg] ljifo If]qut dGqfnosf Ph]08f tof/ ug]{ sfo{ ul/Psf] .
!@= /fli6«o of]hgf cfof]usf] $%cf} NDAC sf] a}7saf6 lg0f{o eO{ tof/ ul/Psf] Plss[t
/fli6«o ;fdflhs ;'/Iffsf] ;+/rgf th{d' f u/L dlGqkl/ifbdf k]z ug{sf] nflu cfof]uaf6
:jLs[lt ul/Psf] .
!#= cg'udg tyf d"Nof+sg k|0ffnL ;'b9[ Ls/0f tyf ;'wf/ sfo{df ;xeflu ePsf] .
!$= dfOn:6f]gdf cfwfl/t k|ultsf] dfl;s?kdf cgnfOg cg'udg k|ltj]bg k]z ul/Psf] .
!%= cGt/ dGqfno k|sl[ tsf ljsf;;Fu ;DalGwt ;d:ofx¿sf] ;dfwfg tyf txut /
cGt/k|bz ] ;dGjo ug{k' g]{ ljifodf ;xL pkfox¿ klxNofO{ ;dod} plrt lgsf;
lbg / nlIft glthf xfl;n ug{ ;DdfggLo k|wfgdGqLHo"sf] cWoIftfdf /fli6«o
ljsf; ;d:of ;dfwfg ;ldltsf] $( cf}+ a}7s ;DkGg ePsf] . pQm a}7ssf] lg0f{o
sfof{Gjogsf nflu ;DalGwt dGqfnodf kl/kq ug{s ' f ;fy} /fli6«o of]hgf cfof]usf]
j]a;fO{6df /fvL ;fj{hlgs ;d]t ul/Psf] .
!^= /fli6«o uf}/jsf cfof]hgfx?sf] ljljw kIfx?sf af/]df ;';l" rt u/fP/ ;/f]sf/jfnf
k|ltsf] pQ/bfloTj lgjf{x ug],{ cfof]hgfsf] af/]df cfdgful/s tyf ;/f]sf/jfnfx?nfO{
hfgsf/L u/fpg] p2]Zon] tL cfof]hgfsf] kl/ro, p2]Zo xfn ;Ddsf] k|ult /
;d:ofx? af/] cWoog u/L /fli6«o uf}/jsf cfof]hgfx?sf] cf=j= @)&^÷&& ;Ddsf]
k|ult ljj/0f ;lxtsf] k|ltj]bg k|sfzg ul/Psf] 5 .
18
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
!&= /fli6«o uf}/jsf cfof]hgfx?sf] bf];f| ] rf}dfl;s ;Ddsf] k|ult / aGbfaGbLsf] sf/0f
cfof]hgf sfof{Gjogdf k/]sf] c;/ ;DaGwdf cfof]hgf k|dv ' x?;Fu er{c
' n a}7s u/L
cfof]hgfsf] cBfjlws l:ylt af/] hfgsf/L ;d]t lnOPsf] lyof] . jflif{s k|ult ljj/0f
;DalGwt dGqfno / cfof]hgfaf6 ;+sng u/L cBfjlws ul/Psf] 5 .
19
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
!!= afUdtL k|bz ] gLlt tyf of]hgf cfof]usf] ;+of]hsTjdf k|fb]lzs cfof]hgf ;Dd]ng
uf]bfj/Ldf ;xeflutf hgfPsf] .
!@= sfo{qmdx?sf] jflif{s k|ult ;dLIff Pjd\ rfn' cfly{s jif{sf sfo{qmdx?sf] cw{ jflif{s
k|ult ;dLIff ul/Psf] .
!#= k|bz
] sf] gLlt tyf sfo{qmddf hnjfo' kl/jt{g ;DaGwL ljifonfO{ cfGtl/sLs/0f
ug{sf] nflu s0ff{nL k|bz ] , ;'b/' klZrd k|bz
] , n'lDagL k|bz
] tyf u08sL k|bz ] df
cGt/lqmof cfof]hgf ul/Psf] .
!$= ;ft} k|bz ] df lbuf] ljsf; nIo;DaGwL k|bz ] :t/Lo uf]i7L ;DkGg ul/Psf] .
!%= ax'If]qLo kf]if0f of]hgf bf]>f]sf] sfof{Gjog ;DaGwdf k|bz ] :t/Lo cled'vLs/0f
sfo{qmd ;+rfng ul/Psf] .
!^= k|bz] ut dWoodsflng vr{ ;+/rgf th{d' f sfo{sf nflu cfly{s j[l4 ;lxtsf]
;dli6ut cfly{s vfsf tyf glthf vfsf tof/L sfo{df ;xof]u u/]sf] .
!&= k|bz ] :t/Lo dWodsfnLg vr{ ;+/rgf tyf aflif{s ah]6 th{d' f ;DaGwL sfo{zfnf tyf
tflnd sfo{qmd ;~rfng u/L k|bz ] MTEF tof/L u/]sf] .
!*= :yfgLo txsf] cfjlws of]hgf / dWodsfnLg vr{ ;+/rgf th{d' f sfo{df cg'/f]wsf
cfwf/df ;xof]u u/]sf] .
20
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
• "The Study on Health Sector Resource Mapping in Nepal" ljifos sfo{zt{df :jLs[t .
• g]kfndf :jf:Yo ;]jfsf] kx'Fr ;DaGwL cWoogsf] sfo{zt{ :jLs[t .
• g]kfndf Ho]i7 gful/ssf] cj:yf cWoog ;DaGwL sfo{zt{ :jLs[t .
• g]kfndf n}lËs tyf of}lgs cNk;+Vos ;d'bfosf] cj:yf cWoog ;DaGwL sfo{zt{ :jLs[t .
21
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
22
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
/fli6«o cfof]hgf a}s + Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL / ljz]if tyf ;dk"/s cg'bfgsf]
Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL aLr ;d~h:otf sfod ug]{ u/L k/fdz{bftf;Fu ;Demf}tfsf]
sfo{ ;DkGg ul/Psf] .
/fli6«o cfof]hgf a}s+ Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL (NPBMIS) k|fb]lzs Joj:yfkg ;"rgf
k|0ffnL (PPBMIS), dWodsflng vr{ ;+/rgf (MTEF) / ljz]if tyf ;dk"/s cg'bfgsf]
Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL (MS Grants) ;DaGwL ;ˆ6j]ox? PsLs/0f ug{ k|fKt lgb]z { g
cg';f/ k/fdz{bftf Pagecraft Pvt. Ltd. af6 tLga6} k|0ffnL Ps}:yfgaf6 ;xh k|of]u
ug{ ldNg] u/L https://npc.gov.np/centralizedlink ;~rnfgdf NofOPsf]
/fli6«o cfof]hgf a}s
+ Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL;Fu ;fd~h:o x'gu] /L k|fb]lzs cfof]hgf
a}s
+ ;~rfng / Joj:yfkgsf nfuL cfjZos ljB'tLo k|0ffnL /fli6«o of]hgf cfof]un]
lgdf{0f u/L ;ft} k|bz ] x?df k|fb]lzs cfof]hgf a}s
+ sf] k|0ffnL (Provincial Project Bank
Management Information System) ljlwjt ?kdf x:tfGt/0f ul/Psf]
;ft} k|bz] x?df /fli6«o cfof]hgf a}s + / /fli6«o cfof]hgf a}s+ ;"rgf k|0ffnL ;DaGwL
k|jf]lws/0f sfo{qmd ;~rfng ul/Psf] .
ljsf; cfof]hgfsf] k|efjsf/L Joj:yfkg Pjd\ cfof]hgfdf ;'zf;g sfod ug{
cfly{s sfo{ljlw tyf ljQLo pQ/bfloTj P]g, @)&^ adf]lhd /fli6«o of]hgf cfof]udf
cfof]hgf a}s + :yfkgf ul/Psf] .
/fli6«o cfof]hgf a}s + Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnL (National Project Bank Management
Information System) nfO{ :t/f]Gglt ul/Psf] .
cfly{s jif{ @)&(÷*) sf] cGTo;Dd sl/a &!)) cfof]hgfx¿ /fli6«o cfof]hgf
a}s+ df k|lji6 eO;s]sf .
23
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
cy{ dGqfno;Fu ;DalGwt ljifo If]qut dWodsfnLg vr{ ;+/rgfsf] ljljw ljifodf
5nkmn, a}7s tyf ;dGjo .
MTEF sf] k'l:tsf tof/Lsf] nflu k|fKt ljifo If]qut d:of}bf PsLs/0f / ;dli6ut
ljj/0f;Fu tfbDotf ;DaGwL sfo{ .
dWodsfnLg vr{ ;+/rgf ;DaGwL ;ˆ6j]o/ lgdf{0f, kl/dfh{g x:tfGt/0f tyf
sfof{Gjog -;+3 / k|b]z_ .
dWodsfnLg vr{ ;+/rgf th{d' f lbUbz{g, @)&* tof/L / k|sfzg .
Graduation Strategy preparation sfo{ e}/x]sf] .
@=%=$ lbuf] ljsf;sf nIo k|fKt ug]{ ;DaGwdf lgDgfg';f/sf sfo{x¿ ePsfM
United Nations Development Assistance Framework (UNDAF) 2018 – 2022 kZrft\
United Nations Sustainable Development Cooperation Framework (UNSDCF) 2023–
2027 Guideline df /fli6«o of]hgf cfof]usf ;lrj / UN Resident Coordinator aLr
x:tfIf/ sfo ;DkGg ePsf] .
lbuf] ljsf; nIo;DaGwL k|bz ] :t/Lo uf]i7L ;ft} k|bz ] df ;DkGg ul/Psf] .
lbuf] ljsf; nIosf ;'rsx?sf] k'g/fjnf]sg ug]{ sfo{ clGtd r/0fdf /x]sf] .
cltsd ljsl;t /fi6a« f6 ljsf;zLn /fi6d« f :t/f]Gglt;DaGwL /0fgLltsf] d:of}bf tof/ ul/Psf] .
Istanbul Programme of Action sf] k|ult k|ltj]bgsf] d:of}bf tof/ ul/Psf] .
lghL If]q, gful/s ;dfh, ;xsf/L If]q / :yfgLo txn] lbuf] ljsf; nIo sfof{Gjogdf
k'¥ofPsf] of]ubfgsf] cj:yf ;DaGwdf cWoog ul/Psf] .
cd]l/sfsf] Go"of]s{df %–!* h'nfO{ @)@@ df ;DkGg High–Level Political Forum on
Sustainable Development df dfggLo pkfWoIfsf] g]t[Tjdf pRr:t/Lo k|ltlglw
d08nn] ;xeflutf hgfPsf] .
SDG 10.7,10(c), 8.8.1, and 8.8.2 sf] Baseline Indicator sf] tof/Lsf] nflu ILO / CBS ;Fu
cfjZos ;xhLs/0f ul/Psf] .
24
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
Nepal's Climate Finance Strategy and Action Plan (2022–2032), Nepal long term
sfof{Gjogsf nflu ;xdlt k|bfg .
strategy for net zero emission
25
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
@=%=^ ljleGg dGqfnox?af6 dfu eO{ cfPsf b]xfosf cfof]hgfnfO{ ax'aifL{o 7]Ssfsf]
?kdf ;xdlt k|bfg ul/Psf]M
aaO{ l;rfO{ cfof]hgfsf] B3 zfvf / cGtu{tsf B3S5– T6 gx/ lgdf{0f
c?0f sf]l/8f]/ / s0ff{nL sf]l/8f]/df 6«fG;ld;g nfO{g lgdf{0f
PsLs[t x'nfs ejg lgdf{0f
kf6g :jf:Yo lj1fg k|lti7fgsf] :t/f]Gglt tyf ;]jf lj:tf/
cTofw'lgs rnlrq 5fofFsg :6'l8of] lgdf{0f
wgu9L b]lv xf8vf]nL v08sf] ;8s lgdf{0f
e]/L sf]l/8f]/
pQ/ blIf0f -d'n3f6 bf]efg cf]nfªr'u+ f]nf v08_ ;8s of]hgfsf]
/fhdfu{ :t/f]Gglt tyf k'g:{ yfkgf sfo{qmd
yk{' bfxfn ufpF ;8s
sfnLu08sL sf]l/8f]/
k'iknfn dfu{
d]jfbf]efg ;fA;'sflnsf b]jL:yfg lnlˆ6ª vfg]kfgL cfof]hgf, vf]6fª
;'gsf]zL vfg]kfgL cfof]hgf, pbok'/
3f]/fxL ;xnufgL vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{ cfof]hgf, bfª
t'n;Lk'/ ;x–nufgL vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{ cfof]hgf, bfª
ljb'/ 9n lgdf{0f tyf k|zf]wg cfof]hgf, g'jfsf]6
g]kfn s[lif cg';Gwfg kl/ifb\sf] s]G›Lo sfof{no
26
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
27
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
28
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
kf]if0f of]hgf bf]>f]sf] dWofjlw ;dLIff ;DaGwL cGt/lqmof sfo{qmd cfof]hgf ul/Psf] .
/fli6«o of]hgf cfof]u / k|bz ] of]hgf cfof]usf aLr /fli6«o tyf k|fb]lzs of]hgf
th{d' f tyf sfof{Gjog ;DaGwL cGt{lqmof sfo{qmd u/]sf] .
ILO sf] k|fljlws ;xof]udf x'g nfu]sf] g]kfnsf] cy{tGq / /f]huf/Ldf rnlrq pBf]usf]
;du| of]ubfg ;Defjgf÷r'gf}tL ;DaGwL cWoogsf nflu cfjZos ;xlhs/0f ul/Psf] .
;fj{hlgs vr{ tyf ljQLo pQ/bfoLTj (PEFA) sf] ljifout ;ldltdf /lx ;fj{hlgs
vr{ Joj:yfkgsf ljleGg kIfx?df 5nkmn u/L k|ltj]bg tof/ ug]{ sfo{ u/]sf] .
ILO g]kfnaf6 cWoog eO/x]sf] Extending Social Security for all in Nepal sf] nflu
cfjZos ;xhLs/0f ul/Psf] .
ILO / UN Women Joint Program cGtu{t Promoting Decent Employment for Women
though Inclusive Growth Policies and Investments in the Care df ;xeflutf hgfO{Psf] .
Fill the Nutrient Gap Report Dissemination and Action Plan workshop cfof]hgf
ul/Psf] .
cGt/f{li6«o dlxnf lbj;sf] pknIodf "Gender Equality Today for Sustainable
Tomorrow with Climate Change perspective" ljifosf] gLlt ;+jfb cfof]hgf ul/Psf] .
Study on the effectiveness of youth and small entrepreneurs self employment fund.
29
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
30
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
kl/R5]b —tLg
ljsf; k|of;sf kmn:j?k d'n'sdf ul/aLsf] /]vfd'gL /x]sf] hg;ªVof 36\b} uPsf], ;'rgf
k|ljlwsf] ljsf; Pj+ lj:tf/ ePsf], ;8s, l;+rfO{ h:tf k"jf{wf/ ljsf; Pj+ lj:tf/ ePsf],
cfly{s ;fdflhs kl/;"rsx?df pNn]Vo ;'wf/ ePsf], ;fwg / ;|f]tsf] afF8kmfF6 t'ngfTds
?kdf Gofof]lrt x'b} uPsf] / ;]jf k|jfxdf gful/ssf] kx'Fr a9\b} uPsf] b]lvG5 . tyfkL
ljsf; Joj:yfkgdf gful/sn] ck]Iff u/]cg'?k ;kmntf xfl;n x'g ;s]sf] 5}g . d'n'ssf]
cy{tGqsf] cfsf/, ;fdflhs–cfly{s cj:yf, k"jf{wf/x?sf] cj:yfdf ck]lIft ;'wf/ Nofpg
cfufdL lbgdf yk lqmoflzn x'g'kg]{ b]lvG5 .
-u_ /fli6«o uf}/jsf cfof]hgf, ?kfGt/0fsf/L cfof]hgf / /fli6«o k|fyldstf k|fKt sfo{qmd
tyf cfof]hgf lgwf{/0f ug]{ ;DaGwdf :ki6 sfg'gL cfwf/ / dfkb08 gePsf] .
-3_ cfof]hgf klxrfg, nfut–nfe ljZn]if0f tyf d"NofÍg, jftfj/0fLo k|efj d"NofÍg,
lj:t[t cfof]hgf k|ltj]bg tof/L nufotsf cfof]hgf k"j{ tof/L ;DaGwL sfo{ ;DkGg
gePsf cfof]hgfdf ;d]t ah]6df ljlgof]hg x'g] u/]sf] .
-ª_ cfof]hgfx? ;DkGg geO jif]g{ L gofF cfof]hgf yk x'bF f sfof{Gjogdf /x]sf cfof]hgfsf
nflu kof{Kt ah]6 tyf ;|ft] ;fwgsf] Joj:yf x'g g;s]sf] / cfof]hgf ;+Vofdf
lg/Gt/ a[l4 ePsf] . cw'/f cfof]hgfsf] ;+Vof a9\b} uPsf] .
-r_ cfof]hgf sfof{Gjogsf] nflu lj:t[t sfo{of]hgfsf] tof/L / ;f] cg';f/sf lqmofsnfk
;do tflnsf cg';f/ gx'g', lg0f{o k|lqmofdf l9nfO{ x'g', jg If]q tyf hUuf k|flKtdf
sfg'gL, k|lqmofut tyf Jojxfl/s hl6ntf /xg', ;dodf lgdf{0f ;fdu|Lsf] cefj
nufotsf ;d:of ljBdfg /x]sf] .
-5_ ljsf; Joj:yfkgsf] nflu cfjZos kg]{ k|fljlws tyf bIf hgzlQmsf] cefj, sfo{/t
sd{rf/Lx¿df pTk|/] 0ffsf] sdL, sdhf]/ k|fT] ;fxg Joj:yf / b08 tyf k'/isf/ Joj:yf
k|efjsf/L gePsfn] sfo{;Dkfbg :t/ sdhf]/ /x]sf] .
-h_ ljsf; lgdf{0f tyf ;]jf k|jfx sfo{df ;+nUg lgdf{0f Joj;foL, k/fdz{bftf / ;]jf
k|bfos ;+:yfsf] Ifdtf sdhf]/ tyf ;Demf}tfsf] zt{x¿sf] kl/kfngfdf ;d:of /x]sf]n]
sltko cfof]hgfx? ;dodf ;DkGg ug{ / nfut k|efjsf/L agfpg g;lsPsf] .
-em_ ljsf; lgdf{0fdf of]hgf th{d' f b]lv sfof{Gjog / nfe ljt/0f ;Ddsf r/0fdf lghL,
;xsf/L / ;fd'bflos If]qsf] k|efjsf/L tyf ;lqmo ;xeflutf ;'lglZrt ug{ g;lsPsf] .
-`_ cJojl:yt e"–pkof]un] las/fn ;d:of pTkGg ePsf] . k|foM ;8s tyf /fhdfu{
lgdf{0f ubf{ jf lj:tf/ ubf{ hUuf k|flKt ug{'kg]{ To;sf nflu dxFuf]df hUuf vl/b
ug{'kg]{ / /fHo;+u kof{Kt >f]t gePsfn] hUuf wgLsf] dfu adf]lhd d'cfAhf tyf
Ifltk"lt{ lbg g;Sg] cj:yfn] hUuf k|flKt k|lqmofdf l9nfO{ ePsf] .
-6_ ljutdf ?U0f eO /x]sf t/ xfn lgdf{0f sfo{ ;DkGg ePsf of]hgfx?sf] km/kmf/s u/L
k|of]udf Nofpg] ;DjGwdf c:ki6tf /x]sf] .
-7_ /fli6«o /fhdfu{x?sf] /]vf+sg / ;8s ;Ldf lgwf{/0fdf cGof}ntf eO{ lgdf{0f sfo{
af/Daf/ cj/f]w x'g] u/]sf] .
-8_ ;fj{hlgs vl/b ;DaGwL df}h'bf P]g / lgodfjnL a9L k|lqmofd'vL dfq ePsf]n]
af:tljs k|ult xfl;n ug{sf] nflu sl7gfO{ ePsf] . hl6n Pj+ cfsl:ds k|s[ltsf
32
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
33
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
-v_ cfjlws of]hgf, dWodsfnLg vr{ ;+/rgf / jflif{s ah]6aLr ;fd~h:otf sfod
ul/Psf] 5 h;n] ubf{ ;|ft] ;fwgsf] ;'lglZrttf ePsf] .
-u_ bL3{sfnLg ;f]r ;lxtsf] kG„f}+ of]hgf tof/ eO sfof{Gjogdf cfO;s]sf] x'bF f If]qut
gLlt tyf sfo{qmd th{d' f, sfof{Gjog, cg'udg tyf d"Nof+sgsf] cfwf/ tof/ ePsf] .
-3_ kl/jlt{t ;+3Lo ;+/rgf cg'?k k|bz ] / :yfgLo txdf ;d]t of]hgf k|0ffnLsf] ljsf;
u/L ;+:yfut ug]{ k|of; adf]lhd k|bz ] txdf ;+:yfut Joj:yf ePsf] 5 . k|fb]lzs
/ :yfgLo of]hgf th{d' f lbUbz{g, /fli6«o / k|fb]lzs cg'udg tyf d"NofÍg lbUbz{g
th{d' f u/L sfof{Gjogdf nluPsf]n] k|bz ] / :yfgLo txdf ;d]t of]hgf th{d' f,
sfof{Gjog, cg'udg tyf d"Nof+sgsf] cfwf/ tof/ ePsf] .
-ª_ ;+3af6 ;~rfng x'g] /fli6«o uf}/jsf cfof]hgf ;lxt cfof]hgfx?sf] ljj/0f, nfut,;do
;lxtsf] jflif{s ljsf; sfo{qmd tof/ ePsf] x'bF f sfo{qmd tyf cfof]hgfx?sf] u'0f:t/
tyf k|efjsfl/tfdf clea[l4 x'g] ck]Iff ul/Psf] .
-r_ rfn' cfly{s jif{sf] oyfy{ ljlgof]hg tyf afFsL b'O{ jif{sf] vr{ k|If]k0f ;lxt dWodsfnLg
vr{ ;+/rgf tof/ ePsf] x'bF f cfufdL ah]6 ljlgof]hg / ;|ft] sf] ;'lglZrttf ug{k' g]{
If]qdf cfwf/ tof/ ePsf] .
-5_ /fli6«o of]hgf cfof]uaf6 laleGg dGqfno;Fu / k|bz ] :t/df ;dGjo 5nkmn tyf
cGt{lqmof sfo{qmd cfof]hgf ug]{ qmd lg/Gt/ /x]sf]n] cGt/ dGqfno tyf cGt/ k|bz ]
;dGjo sfod ug{df of]ubfg k'us ] f] .
-h_ ljleGg ljifout dGqfno tyf lgsfosf If]qut gLltx?df cfof]usf] dxfzfvf k|dv ' ,
cfof]usf ;b:o tyf ;fKtflxs j}7s h:tf ljleGg txdf 5nkmn eO{ /fo ;'emfj
pknAw u/fPaf6 sfof{Gjogof]Uo gLlt th{d' fdf ;xof]u k'us ] f] .
-em_ ljleGg dGqfnox?df lglZrt cfwf/ / dfkb08sf cfwf/df ax'jifL{o cfof]hgfsf]
7]Ssf / gofF cfof]hgfx?sf ;DaGwdf ;xdlt k|bfg u/]af6 cfof]hgfx?sf] u'0f:t/df
clej[l4 x'g] ck]Iff ul/Psf] .
-`_ /fli6«o cfof]hgf a}s + Joj:yfkg ;"rgf k|0ffnLsf] :yfkgf eO{ cfof]hgfx?sf] k|ljli6
e}/x]sf] x'bF f cfohgfx?sf] jt{dfg cj:yfsf] ljZn]if0f ug{ ;xh x'g] tyf eljiodf
cfjZos kg]{ cfof]hgfx?sf] klxrfg / 5gf}6 ug{ ;xof]u k'Ug] ck]Iff ul/Psf] .
-6_ :yfgLo tx;Ddsf] e"uf]n / k|fs[lts ;|ft] , ;fwg, Ifdtf ljsf;sf ;Defjgf nufotsf
ljj/0f ;lxtsf] /fli6«o tYout ljj/0f sfof{Gjogdf NofO{Psf] . g]kfn >dzlQm
;j]I{ f0f / /fli6«o cfly{s u0fgf ;DkGg eO{ glthf ;fj{hlgs ePsf] . ;fy} ;dli6ut
34
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
-5_ cg'udg / d"NofÍg If]qdf ;a} dGqfno Pj+ lgsfox?sf] o; cfof]unfO{ Ps ljlzi6
;+:yfsf ?kdf lnO{ lg/Gt/ ;dGjo ug{k' g]d{ f k"0f{ ?kdf x'g ;ls/x]sf] 5}g .
35
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
-s_ /fli6«o of]hgf cfof]u u7g cfb]zsf] dd{ cg';f/ k|fb]lzs of]hgf ;+u7gx¿sf aLrdf
;dGjo / ;xhLs/0f ug]{ / tLg} txsf of]hgf tyf sfo{qmdx¿sf aLrdf ;fd~h:otf
sfod /fVb} a[xQ/ /fli6«o lxtdf PsLs[t u/L ljsf;sf k|of;x?nfO{ ;dGjo ug{k' g]{ .
-v_ jflif{s sfo{qmdsf] 5gf}6 ubf{ cfjlws of]hgf;Fu ;fdfGh:otf sfod /fVb} To:tf
sfo{qmdsf] 5gf}6sf] cfjZostf / cf}lrTotfsf] ljZn]if0f u/]/ dfq ah]6df ;dfj]z
u/L ljQLo cg'zf;g sfod ug],{ u/fpg] .
-u_ ;g\ @)#) ;Dddf dWod cfo ePsf] d'ns ' sf] :t/df k'Ug bL3{sfnLg ;f]r, gLlt, of]hgf
/ sfo{qmdnfO{ ;a} tx / If]qdf ;fd~h:otf / Ps?ktf NofO{ sfof{Gjogdf s]lG›t ug]{ .
-3_ ;g\ @)!^ b]lv c+uLsf/ ul/Psf] lbuf] ljsf;sf nIox?nfO{ /fli6«o gLlt, of]hgf tyf
sfo{qmdx¿df ;dflxt u/L sfof{Gjog ug{ k|of; ul/Psf] ePtfklg lbuf] ljsf;sf]
nIo -SDGs_sf ;"rsx¿nfO{ k|bz ] tyf :yfgLo tx;Dd :yfgLos/0f ug{s ' f ;fy}
ltgsf] k|ult l:yltsf] k|ltj]bg tyf ;dLIff ug{s ' f ;fy} lbuf] ljsf; nIosf] k"0f{
sfof{Gjogsf nflu cfjZos kg]{ yk nufgL h'6fpg' / kl/rfng ug{k' g]{ .
-ª_ b]zsf] ;fdflhs cfly{s ljsf;df of]ubfg k'¥ofpg ;Sg] cfof]hgf / kl/of]hgfx¿
5gf}6 u/L nufgLsf] ;'lglZrttf k|bfg ug{' kg]{ cfjZoQmf 5 eg] ;fj{hlgs lghL
;fem]bf/L, k|ToIf a}bl] zs nufgL, ljsf; ;xfotf nufotsf cfGtl/s / afXo
>f]tx¿sf] ;d]t klxrfg u/L cfly{s a[l4 / /f]huf/L l;h{gf ug]{ nufgLof]Uo kl/of]hgf
;lxtsf] nufgL 9fFrf tof/ ug{k' g]{ .
-r_ cfof]hgf a}s+ sf] dfWodaf6 cfof]hgf Joj:yfkg, ;~rfng / cg'udg tyf d"NofÍgsf]
;+:yfut k|0ffnL ljsf; ug{' / cfof]hgf tyf sfo{qmdsf] j:t'lgi7 ;"rsx¿sf]
cfwf/df lgoldt / ;do;fl/0fL ;lxtsf] cg'udg tyf lg/LIf0f k|0ffnLsf] ljsf; u/L
x/]s lgsfoåf/f ul/g] cg'udgaLr Ps¿ktf sfod ug{k' g]{ .
-5_ ;+3 – k|bz] / ;+3 – k|bz ] – :yfgLo txsf] of]hgfut ;dGjonfO{ k|efjsf/L agfpg'sf
;fy} ;+3, k|bz] / :yfgLo txx¿nfO{ of]hgf tyf sfo{qmd th{d' fsf] ;fy} sfof{Gjog /
cg'udg tyf d"NofÍg k|0ffnLsf] sfo{df bIftf clej[l4 u/L ;zQmLs/0f ug{k' g]{ .
-h_ cg';Gwfg tyf ljsf;sf] sfo{nfO{ k|fyldstfdf /fvL gLlt k[i7kf]if0fsf] ?kdf cl3
a9fpg] .
36
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
-em_ k|bz
] / :yfgLo txdf ljsf; ;xfotf kl/rfngsf] ;xhLs/0f tyf lgodg ug{ ;+jfb,
;dGjo / ;xsfo{ j[l4 ug{k' g]{ .
-`_ /fli6«o of]hgf cfof]usf] ;+of]hsTjdf k|bz ] tyf :yfgLo txdf sfof{Gjog x'gu] /L
5gf}6 eO{ ljz]if tyf ;dk'/s cg'bfg ljlgof]hg ePsf cfof]hgf÷sfo{qmdx?sf] ;kmn
sfof{Gjogsf] nflu kof{Kt cg'udg tyf k|ult k|ltj]bg x'g] k|0ffnL ljsf; ug{k' g]{ .
-6_ ;a} :yfgLo txx?df cfjlws of]hgf / dWodsfnLg vr{ ;+/rgf th{d' f ug]÷{ u/fpg]
sfo{ tyf ;+3, k|bz] / :yfgLo txsf] kl/of]hgf afF8kmfF8 Jojl:yt ug]{ .
-7_ ax'alif{o / 7"nf k|sl[ tsf cfof]hgfx?sf] lglZrt cjlwkZrft cfGtl/s d"NofÍg Pj+
k|efj d"NofÍgsf dfWodaf6 k[i7kf]if0f lng] ;+:s[lt ljsf; ug]{ .
37
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
-6_ 7]Ssf Joj:yfkgdf ;'wf/ ug]{ . lgdf{0f Joj;foLsf] lgodgnfO{ k|efjsf/L agfpg] .
-7_ k|fljlws hgzlQmsf] k|of{Kt Joj:yf ug]{ . k|fljlws hgzlQmnfO{ ;|ft] ;fwgsf] sdL
x'g glbg cfof]hgfdf vl6g] sd{rf/Lsf] :yfloTjdf Wofg lbg] .
-8_ /fli6«o uf}/jsf cfof]hgf 3f]if0ff;DaGwL dfkb08 agfpg] .
-9_ gLlt tyf sfo{qmdx?sf] lgoldt d"NofÍg ug]{ . k|efj d"NofÍg u/]/ dfq pQm
sfo{qmdnfO{ lg/Gt/tf lbg] . cfGtl/s d"NofÍg / t];f| ] kIf d"NofÍgdfkm{t cfof]hgf÷
sfo{qmdsf] cf}lrTotf hfFr ug]{ .
-0f_ cfof]hgfdf ul/g] k|fljlws k/LIf0fnfO{ yk ;'99[ agfpg] .
-t_ /fli6«o ljsf; ;d:of ;dfwfg ;ldltsf lg0f{ox? tTsfn sfof{Gjogdf n}hfg] .
38
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
cg';"rLx?
cg';"rL – !
39
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
cg';"rL – @
40
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
41
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
42
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
43
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
44
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
cg';"rL – #
45
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
cg';"rL – $
46
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
47
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
48
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
49
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
50
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
51
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
52
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
53
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
54
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
cg';"rL – %
ljljw M
/fli6«o of]hgf cfof]usf] gLltut tyf cGo a]?h' ;DaGwdf 5nkmn u/L ;DalGwt dxfzfvfx?;Fusf]
;dGjodf km5{of}6 tyf ;Dkl/If0fsf nflu k|so[ f cufl8 a9fpg] ljifodf 5nkmn ul/of] .
55
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
56
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
57
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
58
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
60
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
dlGb/;Dd hfgsf] nflu #=%@ ls=ld= s]jnsf/ lgdf{0f tyf ;+rfng ug]{ cfof]hgf
-km"nrf]sL s]ansf/_ nfO{ /fli6«o k|fyldstf k|fKt cfof]hgf lgwf{/0f ug]{ .
@= /fli6«o ljsf; ;d:of ;dfwfg ;ldltsf] $%cf}+ a}7saf6 lg0f{o eP cg';f/ th{d" f
ul/Psf] æ/fli6«o k|ltj]bg PsLs[t 9fFrfæ sf] d:of}bf pk/ yk cWoog u/L ;f] sf]
kl/dflh{t d:of}bf tof/ ug{ dfggLo ;b:o 8f= pdfzÍ/ k|;fb ;+of]hs / cg'udg
tyf d"NofÍg dxfzfvfsf k|dv ' ;b:o /xg] u/L Ps sfo{6f]nL u7g ug]{ .
#= vfg]kfgL dGqfnoaf6 n]vL cfPadf]lhd k|bz ] df x:tfGt/0f eO{ sfof{Gjogdf /x]sf]
lrtjg lhNnfsf] v}/xgL gu/kflnsf, j8f g+ ! / @ df /x]sf] æ;'Gb/ vfg]kfgL
cfof]hgfæ nfO{ æljsf; sfo{qmd tyf cfof]hgf juL{s/0f;DaGwL dfkb08, @)&^æ
cg';f/ o;} cfly{s jif{df ;+3Lo dGqfno cGtu{t ;~rfng x'g] u/L sfo{qmddf
;dfj]z ug{ ;xdlt lbg] .
$= ef}lts k"jf{wf/ tyf oftfoft dGqfnosf] ljleGg ldltsf kqx?af6 æcfof]hgfsf]
ax'jifL{o 7]Ssf;DaGwL dfkb08Æ @)&&, sf] bkmf $ df pNn]lvt Dofbkl5 ax'jifL{o
7]Ssfsf] :jLs[ltsf nflu cg'/f]w eO{ cfPsf] ;DaGwdf pQm dfkb08df cfjZos
;+zf]wgsf nflu cy{ dGqfnodf n]vL k7fpg] .
phf{, hn;|f]t tyf l;+rfO dGqfno cGtu{t ;~rfng x'g] ægjLgtd\ oflGqs l;+rfO
cfof]hgf (MIIP)Æ sfof{Gjogsf] nflu b]xfosf j'Fbfdf /fo k7fpg] lg0f{o ul/of] .
!= g]kfnsf] ;du| t/fO{ If]qsf] e"ldut hn;|ft] sf] k'ge{/0f r'/] If]qaf6 x'g] xf] . r'/] If]qdf
jg If]q hnfw/ If]q ;+/If0fsf] cj:yf sdhf]/ ePsf] ljifo cjut g} 5 . o;/L
x'g] k'ge{/0f kof{Kt gePsf] sf/0f ;du| t/fO{ If]qdf e"ldut hn sd ePsf] ljifo
cWoog / cg'ejaf6 :ki6 ePsf] 5 . of] cfof]hgf k"0f{tof e"ldut hnaf6 ;~rfng
x'g] ePsf]n] l;+rfO{sf nflu e"ldut hn lemlsg] dfqf o; If]qdf bL3{sfn;Ddsf
nflu kfgLsf] k'ge{/0f (Recharge) x'g] ;'lglZrttf / kfgL bf]xg (Water Extraction)
aLr ;Gt'ng sfod ug]{ ljifosf] Joj:yfkg s;/L ug]{ eGg] ljifodf lj:t[t j}1flgs
cWoog x'g' cfjZos b]lvG5 . o;af6 e"ldut hnsf] kof{Kt pknAwtf ;'lglZrt
ePdf dfq of] cfof]hgf ;~rfng ;+efJo x'g] b]lvG5 .
@= of]hgfsf] ;~rfngdf r/0fj4tfsf] cjwf/0ffnfO{ canDag ug]{ ljifo /flvPsf] 5 .
62
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
63
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
^= g]kfnsf] dWo klZrd tyf ;'b/" klZrd t/fO{ e"efudf ;~rflnt e}/xjf n'lDagL e"ldut
hn l;+rfO{ kl/of]hgf / s}nfnL s~rgk'/ e"ldut hn;|ft] kl/of]hgfx? nufotsf
e"ldut hn l;+rfO{ kl/of]hgfx?sf] k|efjsfl/tf ljifodf cWoog x'g h?/L eof]. oL
cfof]hgfx? lsg 5f]6f] cjlwdf aGb eP . oL cfof]hgf ;~rfngdf s] s:tf Jojwfg
cfP < oL cfof]hgfsf] If]q cfof]hgf cjlw d} s;/L cfjf; If]qdf ?kfGt/0f eP <
o;}u/L clxn]sf] ;dodf jg ljgfz, e"ldut hnsf] clws bf]xg, cJojl:yt zx/Ls/0f
/ hnjfo" kl/jt{gsf] c;/, ;;fgf l;d;f/ If]qx? nf]k x'g,' lgdf{0f ;fdu|Lsf] clws
k|of]u / ;du| r'/] If]qsf] jftfj/0fLo ljgfzn] g]kfnsf] ;du| t/fO{ If]qdf kfgLsf] ;tx
(Water Table) lta| ultdf 3l6/x]sf] ljifodf klg cWoog geO{ -o;df t emg\ cfjZos
5_ o:t} k|sf/sf] cfof]hgf ;~rfngdf ljrf/ ug{ h?/L b]lvG5 .
&= gjLgtd\ k|ljlwsf l;+rfO{ of]hgfx?s} ?kdf 7"nf] nufgL ul/Psf sf]zL kDk gx/ /
gf/fo0fL lnˆ6 l;+rfO{ b'a} ;~rfngdf 5}gg\ . sf]zL kDk gx/sf] ;DaGwdf jiff{ofddf
kfgLsf] axfjdf s]xL pknlAw b]lvPklg gf/fo0fL lnˆ6 l;+rfO{df kfgLsf] axfj
;d]t ePg . of] cfof]hgfdf To:t} k|sf/sf] gjLgtd\ k|ljlwsf] k|of]u k|:tfj ul/Psf]
5 . h;sf] ;~rfng, pkof]u, d/Ddt ;Def/, ;a} k|sf/sf ;fj{hlgs pkof]lutfsf
ljifo / ;fwgx?sf] k|of]u af/]sf] g]kfnL ;dfhsf] cfd wf/0ff eGbf k[ys 5 h;sf]
sfof{Gjogdf w]/} tof/L / ;d'bfosf] Jojxf/ut kl/jt{g cfjZos 5 .
*= g]kfnsf] ;fj{hlgs C0f c:jfefljs ?kdf al9/x]sf] 5 / C0fsf] cg'kftdf ljsf;
lgdf{0f k"jf{wf/x? ck]Iffs[t ?kdf lgdf{0f x'g ;ls/x]sf 5}gg\ . of] kl/of]hgfsf]
nfut kl/of]hgfsf] cWoogsf] r/0fdf -% jif{ klxnf_ @% ca{ *# s/f]8 eGbf a9L
g]kfnL ?k}ofF k|:tfj ul/Psf] 5 h;df C0f ;xfotfsf] c+z !* ca{ #! s/f]8 g]kfnL
?k}ofF eGbf a9Lsf] k|:tfj ul/Psf] 5 . afFls g]kfn ;/sf/sf tkm{af6 @ ca{ &%
s/f]8 / / ;]jf z'Nsaf6 $ ca{ &^ s/f]8 k|:tfj ul/Psf] 5 . ;]jfz'Nsaf6 ul/g]
nufgLsf] ;'lglZrttfsfnflu cem} w]/} u[xsfo{ ug{' h?/L 5 . o:t} cfof]hgfsf] tof/L
u/]sf] nfdf] ;do Joltt eO;s]sf] x'bF f o;sf] nfut :jtM a9\g] g} b]lvG5 . kof{Kt
l;+rfO{ cfof]hgfx? ePs} If]qsfnflu o;/L 7"nf] nufgL, To;df klg C0f ;xfotfsf]
cfof]hgf k|:tfj ug{' / o:tf] cfof]hgfsf] 5gf}6 ug{' of]hgf s'zntf 7xl/b}g .
(= cfof]hgfdf ls;fgx?nfO{ kfgL pkof]usf nflu k"j{ e"QmfgL æ:df6{ sf8{Æ sf] Joj:yf
/x]sf] 5 . o:tf] sf8{sf] ;]jf lng ljkGg ls;fgx?nfO{ kg{;Sg] sl7gfO{sf] af/]df
cWoog ul/g' kb{5 . s[lif sfo{sfnflu kfgL cfjZos k/]sf] ;dodf k"j{ e"QmfgL ug{
cfjZos /sd gePdf cfˆg} hdLgaf6 lgsfn]sf] kfgL k|of]u ug{ c;dy{ x'g] cj:yf
cfpg glbg s;/L Joj:yfkg ug]{ eGg] ljifo to ug{ cfjZos x'G5 .
64
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
!)= cfd ls;fgn] Go"g nfutdf l;+rfO{ ;'ljwf kfpg] ;'lglZrttfsf] nflu cfof]hgfsf]
lgdf{0f sfndf g} dd{t;+ef/ tyf ;~rfngsf] ;Ë7g ;+/rgf / lbuf]kgfsf] ;'lglZrt
ul/g' kb{5 .
!!= g]kfndf ;~rfng ePsf cfof]hgfx? l;+rfO{ cfof]hgfx?sf] s[lif If]q;Fu ;dGoj
x'gk' g]{ b]lvG5 . g]kfnsf] s"n l;+lrt e"ld af/] l;+rfO{ ;Da4 dGqfno / s[lif tyf
e"ld ;Da4 dGqfnosf] km/s km/s tYofÍ 5 . l;+rfO{ cfof]hgfsf] If]qdf pknAw
x'g] kfgLsf] ;do nufpg] afnL gfnLsfaLr klg tfbfTDotf kfO{bg} . t;y{ ca
l;+rfO{sf s'g} klg gofF of]hgf k|:tfa ul/+bf ;Da4 If]qsf] s[lifsfo{ / afnL k|0ffnLsf]
;3g cWoog / o;sfnflu cfjZos k|ljlw, laplahg, dn tyf s[lifsfo{sf] ;3g
tflndsf lqmofsnfkx? ;d]t x'gk' b{5 . of] cfof]hgf ;~rfng g} ug]{ lg0f{o ePdf
;f] If]qdf s[lifsf] ;a} k|sf/sf] ;]jf k|fKt x'g] Joj:yf cfof]hgfdf ;dfj]z u/]/ dfq}
lg0f{o ug{' pko'Qm x'G5 .
65
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
66
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
67
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
!= ;+3Lo ;/sf/af6 :yfgLo tx tyf k|bz ] ;/sf/nfO{ k|bfg ul/g] ;dk"/s cg'bfgdfkm{t
;DalGwt :yfgLo tx tyf k|bz ] ;/sf/df sfof{Gjog ul/g] cfof]hgf÷sfo{qmdsf] nflu
k|:tfj cfXjfg ul/Psf]df k|fKt k|:tfjx?sf] ;dk"/s cg'bfg ;DaGwL - t];f| ] ;+zf]wg_
sfo{ljlw, @)&& sf cfwf/df d"NofÍg u/L cfufdL cf=j= @)&(÷*) df ;dk"/s
cg'bfg dfkm{t :yfgLo tx tyf k|bz ] ;/sf/af6 ;~rfng ul/g] cfof]hgf÷sfo{qmdsf
nflu /fli6«o ;|ft] cg'dfg ;ldltaf6 :yfgLo tx tkm{ ? &#!=#! s/f]8 / k|bz ] ;/sf/
tkm{ ? ^@(=&! s/f]8 u/L s'n ? !#^!=)@ s/f]8 ah]6 ;Ldf k|fKt eP adf]lhd
plNnlvt ah]6 ;Ldf leq /xL :yfgLo txtkm{ &^! cfof]hgf÷sfo{qmdsf nflu ¿
&@&=@ s/f]8 / k|bz ] ;/sf/tkm{ *) cfof]hgf÷sfo{qmdsf nflu ¿=^@(=^ s/f]8
ah]6 ljlgof]hg ug{ ;dk"/s cg'bfg cfof]hgf ÷sfo{qmd 5gf}6 ;ldltaf6 l;kmfl/;
eP adf]lhd 5gf}6 ePsf cfof]hgf ÷sfo{qmdx¿sf] ;+nUg ljj/0f hfgsf/L tyf
cfjZos sfof{y{ cy{ dGqfnodf k7fpg] .
@= ;+3Lo ;/sf/jf6 k|bfg ul/g] ljz]if cg'bfg dfkm{t k|bz ] tyf :yfgLo ;/sf/n]
;DalGwt txdf sfof{Gjog ug]{ cfof]hgf÷sfo{qmdsf] nflu k|:tfj cfXjfg ul/Psf]df
k|fKtk|:tfjx?sf] ljz]if cg'bfg ;DaGwL -t];f| ] ;+zf]wg_ sfo{ljlw, @)&& sf cfwf/df
d"NofÍg u/L cfufdL cf=j= @)&(÷*) df ljz]if cg'bfg cGtu{t k|bz ] tyf :yfgLo
txaf6 ;~rfng ul/g] gofF tyf qmdfut cfof]hgf÷sfo{qmdsf nflu /fli6«o ;|ft]
cg'dfg ;ldltaf6 k|bz ] tkm{ ? $%^=% s/f]8 / :yfgLo txtkm{ ? (!$=! s/f]8 u/L
s'n ? !#&!=^ s/f]8 ah]6 ;Ldf k|fKt ePadf]lhd plNnlvt ah]6 ;Ldf leq /xL
k|bz] tkm{ ^( cfof]hgfsf] nflu ¿= $%^=$@ s/f]8 / :yfgLo txtkm{ *%* cfof]hgfsf]
nflu ¿= (!$=)( s/f]8 ah]6 ljlgof]hg ug{ cfof]hgf÷sfo{qmd 5gf}6 ;ldltaf6
l;kmfl/; eP adf]lhd 5gf}6 ePsf cfof]hgf sfo{qmdx¿sf] ljj/0f hfgsf/L tyf
cfjZos sfof{y{ cy{ dGqfnodf k7fpg] .
#= g]kfn ;/sf/sf] tkm{af6 ;+3Lo ;+;bsf] ;+oQ ' m a}7sdf k|:t't x'g] gLlt tyf
sfo{qmdsf] d:of}bfdf cfof]usf] a}7sdf k|fKt ;'emfjx¿ ;dfj]z u/L k|wfgdGqL tyf
dlGqkl/ifb\sf] sfof{nodf k7fpg] .
68
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
phf{, hn;|f]t tyf l;+rfO{ dGqfno cGtu{t ;~rfng x'g] gjLgtd\ oflGqs l;+rfO{
cfof]hgf (MIIP) sfof{Gjogsf] nflu ;xdlt dfu ePsf]df pQm cfof]hgfsf] ;kmn
;~rfngfy{ tkl;nsf ljifox¿ k'/f x'g] ;'lglZrttf u/]/ dfq cfof]hgf ;~rfng ug{
;xdlt lbg] M
s= cfof]hgf ;~rfng x'g] If]qdf kfgL k'ge{/0f (Water Recharg) sf] k|fs[lts Ifdtf /
kfgL bf]xg (Water Extraction) sf] dfqfaLr plrt ;Gt'ng sfod x'g] u/L cfof]hgf
;~rfng ug{ pko'Qm x'g] .
v= cfof]hgfdf ls;fgx?sf] nflu :df6{ sf8{sf] Joj:yf /x]sf], o:tf] cj:yfdf kfgLsf]
pkof]u z'Ns clu|d e'QmfgL u/]/ dfq k|of]u ug{ kfpg] elgPsf]df pQm pkof]u z'Ns
ljkGg ls;fgx¿nfO{ lskmfotL / ;/n s;/L ug{ ;lsG5 < To; ljifodf Wofg lbg] .
u= cfof]hgfsf] lgdf{0f r/0f, dd{t ;+ef/ tyf cfof]hgfsf] lgdf{0f kZrft ;~rfng /
bLuf]kgfsf] ;'lglZrttf ug],{ vf;u/L ljB't pkof]usf] ljifodf s] s;/L lskmfotL Pj+
bLuf]kgf sfod ug{ ;lsG5 < ;f] ljifodf :ki6 eP/ dfq cfof]hgf ;~rfng ug]{ .
3= 8Lk 6\oa" j]nx?sf] h8fgaf6 l;+rfO{ ;'ljwf k'Ug] s[lifof]Uo e"lddf s[lif pTkfbg /
pTkfbsTj clea[l4df ljz]if Wofg lbg] . o;sf] nflu cfof]hgf ;~rfng ug]{ ;/sf/s}
txaf6 s[lif ljsf;, cg';Gwfg, cfjZos oGq pks/0f, dnlap / k|ljlw pknAw
u/fpg :yfoL ;+/rgf :yfkgf u/L cfof]hgf ;~rfng ug{ pko'Qm x'g] .
69
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
70
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
u= ;+rf/ tyf ;"rgf k|ljlw dGqfnoaf6 cg'/f]w eO{ cfPsf] x'nfs k|lzIf0f s]G›df
PsLs[t x'nfs ejg lgdf{0f ;DaGwL cfof]hgfnfO{ ax'aifL{o cfof]hgfsf] ¿kdf
:jLs[lt k|bfg ug]{ .
3= :jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfnoaf6 cg'/f]w eO{ cfPsf] kf6g :jf:Yo lj1fg k|lti7fgsf]
:t/f]GgtL tyf ;]jf lj:tf/ cfof]hgfnfO{ ax'jifL{o 7]Ssf cfof]hgfsf] ?kdf ;+rfng
ug{ :jLs[tL k|bfg ug]{ .
@= dlxnf, jfnjflnsf tyf h]i7 gful/s dGqfnoaf6 k|fKt ckfËtf ePsf JolQmsf]
/fli6«o gLlt, @)&* sf] d:of}bfdf cfof]usf] a}7sdf p7]sf ljifox¿ ;d]t ;dfj]z
u/L /fo pknAw u/fpg] .
71
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
s= lgb]z
{ s ;ldlt
df= pkfWoIf, /fli6«o of]hgf cfof]u cWoIf
df= ;b:o -cfly{s dfldnf x]g]{_, /fli6«o of]hgf cfof]u ;b:o
;lrj, /fli6«o of]hgf cfof]u ;b:o
;lrj, cy{ dGqfno ;b:o
;lrj, k//fi6« dGqfno ;b:o
;lrj, pBf]u jfl0fHo tyf cfk"lt{ dGqfno ;b:o
cWoIf, g]kfn pBf]u jfl0fHo dxf;+3 ;b:o
cWoIf, g]kfn r]Da/ ckm sdz{ ;b:o
cWoIf, g]kfn pBf]u kl/;+3 ;b:o
;x;lrj -;DalGwt ljifo If]q x]g]{_ /fli6«o of]hgf cfof]u ;b:o ;lrj
@= dGqfno:t/Lo ljsf; ;d:of ;dfwfg ;ldltsf] a}7s q}dfl;s ?kdf, /fli6«o ljsf;
;d:of ;dfwfg ;ldltsf] k"j{ tof/L a}7s cw{jflif{s ?kdf / /fli6«o ljsf; ;d:of
;dfwfg ;ldltsf] a}7s jflif{s ¿kdf a:g] Joj:yf ldnfpg] .
#= cfufdL cfly{s jif{ @)&(÷*) sf] jflif{s ah]6 Pj+ dWodsfnLg vr{ ;+/rgf
-@)^(÷@)*)–@)*!÷@)*@ sf] ;ldIff ul/of] .
72
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
#= clt ;Dj]bgzLn :jf:Yo If]qsf] hgzlQm tof/ ug]{ tyf o:tf] hgzlQmnfO{ ;]jfdf
l6sfO{ /fVg] /0fgLltsf] ljifodf cWoog (Study on the Extremely Rare Health Sector
Skills and Their Retention Strategy) u/L k|ltj]bg tof/ ug{ b]xfoadf]lhdsf] cWoog
;ldlt u7g ug]{ M
dfggLo ;b:o 8f= pdfz+s/ k|;fb, /fli6«o of]hgf cfof]u –;+of]hs
l;lgo/ sG;N6]06 8f= /fd]z sf]O/fnf, zxLb u+ufnfn Åbo/f]u s]G› –;b:o
;x;lrj 8f= s[i0f kf}8]n, :jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfno –;b:o
;x;lrj 8f= ls/0f ¿kfv]tL, /fli6«o of]hgf cfof]u –;b:o;lrj
73
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
@= ¿;–o'qm]g o'4sf sf/0f cGt/f{li6«o Jofkf/df kg{ uPsf] c;/af6 g]kfnsf] pBf]u,
jfl0fHo / cfk"lt{ Joj:yfdf kg{ ;Sg] k|efjsf ;DaGwdf cWoog u/L k|ltj]bg tof/
ug{ b]xfoadf]lhdsf] cWoog ;ldlt u7g ug]{ M
dfggLo ;b:o, 8f= /fd s'df/ km'ofn, /fli6«o of]hgf cfof]u –;+of]hs
;x;lrj, cy{ dGqfno -cfly{s gLlt ljZn]if0f dxfzfvf_ –;b:o
;x;lrj, pBf]u, jfl0fHo tyf cfk"lt{ dGqfno –;b:o
-ax'kIfLo Jofkf/ tyf Jofkf/ ;xfotf dxfzfvf_
;x;lrj, pBf]u, jfl0fHo tyf cfk"lt{ dGqfno –;b:o
-cfk"lt{ Joj:yf tyf pkef]Qmf lxt ;+/If0f dxfzfvf_
dxflgb]{zs, eG;f/ ljefu –;b:o
;x;lrj, /fli6«o of]hgf cfof]u –;b:o;lrj
-cg'udg tyf d"NofÍg dxfzfvf_
74
cg';"rL – ^
kGw|f}+ of]hgfsf] glthf vfsf k|ult
@)&&÷&*sf] @)&*÷&( sf] dWodsfnLg nIo
qm=;+= ;"rs÷nIo PsfO pknlAw cg'dflgt pknlAw @)&(÷*) @)*)÷*! @)*!÷*@
! pRr / ;dtfd"ns /fli6«o cfo
!=! cf}Bf]lus /fi6«sf] :t/sf] pRr cfo
!=!=! jflif{s cfly{s j[l4b/ -cfwf/e"t d"Nodf_ k|ltzt #=* %=* &=^ *=) *=)
!=!=@ k|ltJolQm s'n /fli6«o cfo cd]l/sL !@$^ !#*! !%#^ !&!$ !()%
8n/
!=@ ul/aLsf] cGTo
!=@=! ul/aLsf] /]vfd'lg /x]sf] hg;ª\Vof -lg/k]If ul/aL_ k|ltzt !*=& !*=& !!=@ (=% (=)
!=# /fli6«o cfDbfgLdf tNnf] $) k|ltzt
hg;ª\Vofsf] lx:;f
!=#=! cfDbflgdf dflyNnf] !) k|ltzt / tNnf] $) cg'kft !=# !=# !=# !=@# !=@$
k|ltzt hg;ª\Vofsf] cg'kft
!=#=@ ;DklQdf cfwfl/t lhgL u'0fs u'0fs )=#! )=#! )=@( )=@( )=@*
@ dfgjk"h
+ L lgdf{0f tyf ;Defjgfsf] k"0f{ pkof]u
@=! :j:y / nfdf] cfo' ePsf g]kfnL
@=!=! ck]lIft cfo' -hGd x'bF fsf]_ jif{ &)=* &!=! &!=) &@=) &@=%
@=!=@ dft[ d[To'b/ -k|ltnfv hLljt hGddf_ ;Î\of @#( @#( !@% (( (%
@=!=# % jif{ d'lgsf] afn d[To'b/ -k|ltxhf/ hLljt ;Î\of @* @* @^ @$ @@
hGddf_
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
75
76
@)&&÷&*sf] @)&*÷&( sf] dWodsfnLg nIo
qm=;+= ;"rs÷nIo PsfO pknlAw cg'dflgt pknlAw @)&(÷*) @)*)÷*! @)*!÷*@
@=!=$ lszf]/L cj:yfsf] k|hgg -!( jif{ d'lg_ k|ltzt ^=# ^=# ^=) %=% %=*
@=@ u'0f:t/Lo, /f]huf/d"ns tyf hLjgf]kof]uL
lzIff k|fKt gful/s
@=@=! ;fIf/tf b/ -!% jif{ dfly_ k|ltzt %&=) ^@=@ (%=) (%=) (^=)
@=@=@ o'jf ;fIf/tf b/ -!%–@$ jif{_ k|ltzt **=) **=() (%=) ((=) ((=)
@=@=# cfwf/e"t tx -!–*_ df v'b egf{b/ k|ltzt ($=& (%=! ((=) ((=) ((=%
@=@=$ k|ltzt %!=@ %$=# ^)=) ^%=) ^^=%
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
77
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
cg';"rL – &
78
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
79
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
80
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
@)&&÷&* sf]
@)&^÷&& dWodsfnLg nIo
qm=;+= ;"rs÷nIo PsfO cg'dflgt
sf] pknlAw
pknlAw @)&*÷&( @)&(÷*) @)*)÷*!
@=!=$ lszf]/L cj:yfsf] k|ltzt ^=# ^=# ^=@ ^ ^
k|hgg -!( jif{ d'lg_
@=@ u'0f:t/Lo,
/f]huf/d"ns tyf
hLjgf]kof]uL lzIff
k|fKt gful/s
@=@=! ;fIf/tf b/ -!% jif{ k|ltzt %* ^@ *% (% (%
dfly_
@=@=@ o'jf ;fIf/tf b/ k|ltzt (@ (@ ($ (* ((
-!%–@$ jif{_
@=@=# cfwf/e"t tx -!–*_ k|ltzt (#=$ ($=& (( (( ((
df v'b egf{b/
@=@=$ dfWolds tx -(–!@_ k|ltzt $&=^ %!=@ %& ^) ^%
df v'b egf{b/
@=@=% pRr lzIffdf s'n k|ltzt !$=$ !%=% !* @) @@
egf{b/
@=@=^ sfd ug]{ pd]/ k|ltzt #% #* $@ $% %)
;d"xsf k|fljlws
/ Jofj;flos
If]qdf tflnd k|fKt
hg;ª\Vof
@=# pTkfbgzLn /
dof{lbt /f]huf/L
@=#=! >dzlQm ;xeflutf k|ltzt #*=% $$ $% $& $(
b/ -!% jif{ dfly_
@=#=@ /f]huf/Ldf cf}krfl/s k|ltzt #^=% $# $^ $&=% %)
If]qsf] lx:;f
# ;j{;n ' e cfw'lgs
k"jf{wf/ Pjd\ ;3g
cGt/cfa4tf
#=! ;j{;n' e, ;'/lIft /
cfw'lgs oftfoft
81
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
@)&&÷&* sf]
@)&^÷&& dWodsfnLg nIo
qm=;+= ;"rs÷nIo PsfO cg'dflgt
sf] pknlAw
pknlAw @)&*÷&( @)&(÷*) @)*)÷*!
#=!=! ;8s 3gTj ls=ld= k|lt – – )=^* )=^( )=&$
ju{ ls=ld=
#=!=@ /fli6«o / k|fb]lzs ls=ld= ^#^$ ^*&) !%,)($ !&,^($ !(%%)
/fhdfu{ -@ n]g;Dd,
sfnf]kq] ;8s dfq_
#=!=# /fli6«o /fhdfu{ -@ ls=ld= !%( @!) #$% &$% !!&$
n]g dfly, b|t' dfu{
;d]t_
#=!=$ /]ndfu{ ls=ld= $* ^) !() @^) #$*
#=@ k"jf{wf/df kx'rF tyf
cfa4tf
#=@=! #) ldg]6 ;Ddsf] k|ltzt – – (@ ($ (%
b"/Ldf oftfoft kx'rF
ePsf] kl/jf/
#=@=@ ljB'tdf kx'rF k|fKt k|ltzt *^ (! (& !)) !))
kl/jf/
#=@=# OG6/g]6df kx'rF k|fKt k|ltzt &# *@=&( *% *( (@
hg;ª\Vof
$ pRr / lbuf] pTkfbg
tyf pTkfbsTj
$=! cy{tGqdf If]qut
of]ubfg
$=!=! k|fylds If]q -s[lif, k|ltzt @^=* @^=$ @$=& @$=) @#=)
jg / vfgL_
$=!=@ låtLo If]q -pTkfbgd"ns k|ltzt !@=* !@=% !^=( !&=$ !*=!
pBf]u, ljB't, Uof; /
kfgL, lgdf{0f_
$=!=# t[tLo If]q -;]jf_ k|ltzt ^)=$ ^!=! %*=$ %*=^ %*=(
$=@ :jR5 pmhf{sf]
pTkfbg tyf pkef]u
$=@=! ljB't pTkfbg -hl8t d]ufjf6 !,$)! @@&$=$ @(&$ #((# %!))
Ifdtf_
$=@=@ k|ltJolQm ljB't lsnf]jf6 @^) #)) #%) ^)) ^%)
pkef]u 306f
82
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
@)&&÷&* sf]
@)&^÷&& dWodsfnLg nIo
qm=;+= ;"rs÷nIo PsfO cg'dflgt
sf] pknlAw
pknlAw @)&*÷&( @)&(÷*) @)*)÷*!
$=# Jofkf/ ;Gt'ng
$=#=! j:t' tyf ;]jfsf] cg'kft * *=! !@=^ !$=! !%=&
lgof{t -s'n ufx{:Yo
pTkfbgsf] cg'kftdf_
$=#=@ j:t' tyf ;]jfsf] k|ltzt $)=! $@=% %)=( %!=) %!=)
cfoft -s'n ufx{:Yo
pTkfbgsf] cg'kftdf_
$=$ /fli6«o tyf If]qut
pTkfbsTj
$=$=! >d pTkfbsTj ¿= xhf/df !*$=^ @#) !$^ @^! @&^
$=$=@ s[lif pTkfbsTj -k|dv
' d]=6=÷ – – #=& #=( $=)
afnL_ x]S6/
$=$=# l;FrfOof]Uo e"lddWo] k|ltzt – – #( $$ %)
jif}e{ l/ l;FrfO ;'ljwf
k'us ] f] e"ld
$=$=$ k|lt ko{6s vr{ -k|lt cd]l/sL $* &* &* *% !))
lbg_ 8n/
83
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
@)&&÷&* sf]
@)&^÷&& dWodsfnLg nIo
qm=;+= ;"rs÷nIo PsfO cg'dflgt
sf] pknlAw
pknlAw @)&*÷&( @)&(÷*) @)*)÷*!
%=!=% #) ldg]6sf] b"/Ldf k|ltzt ^!=* ^% &# &% *)
:jf:Yo ;+:yfdf kx'rF
ePsf] 3/–kl/jf/
%=@ ;'/lIft tyf
;'ljwf;DkGg cfjf;
%=@=! ;'/lIft cfjf;df k|ltzt $% %) %$ %& ^)
a;f]af; ug]{ hg;ª\Vof
%=@=@ cfwf/e"t vfg]kfgL k|ltzt (! ($ (% (& ((
;'ljwf k'us
] f] hg;ª\Vof
%=@=# pRr dWod:t/sf] k|ltzt @# @* #$ #^ $)
vfg]kfgL ;'ljwf k'us
] f]
hg;ª\Vof
%=# ef}lts tyf cfw'lgs
;DklQ dflysf]
;dtfd"ns kx'rF jf
:jfldTj
%=#=! cfˆg} :jfldTjsf] k|ltzt *& *& ** ** *(
cfjf;df a;f]af; ug]{
kl/jf/
%=#=@ ;fj{hlgs lwtf]kqdf k|ltzt ^ * !! !^ @)
nufgL ug]{ hg;ª\Vof
^ ;'/lIft, ;Eo / Gofok"0f{
;dfh
^=! lje]b, lx+;f /
ck/fwd'Qm ;dfh
^=!=! n}lËs ljsf; ;"rsf° ;"rsf° )=(## )=(## )=(%! )=(%& )=(^#
^=!=@ n}lËs c;dfgtf ;"rsf° )=$% )=$% )=$# )=$! )=#(
;"rsf°
^=!=# hLjgsfndf zf/Ll/s k|ltzt @$=$ @@ !&=* !^ !#
jf dfgl;s jf of}g
lx+;f kLl8t dlxnf
84
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
@)&&÷&* sf]
@)&^÷&& dWodsfnLg nIo
qm=;+= ;"rs÷nIo PsfO cg'dflgt
sf] pknlAw
pknlAw @)&*÷&( @)&(÷*) @)*)÷*!
^=!=$ btf{ ePsf n}lËs lx+;f cg'kft (!=! &@=&* (% (% !))
nufotsf ck/fwsf
36gf / cg';Gwfgsf]
cg'kft
^=@ ;fdflhs– ;f+:s[lts
ljljwtf
85
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
@)&&÷&* sf]
@)&^÷&& dWodsfnLg nIo
qm=;+= ;"rs÷nIo PsfO cg'dflgt
sf] pknlAw
pknlAw @)&*÷&( @)&(÷*) @)*)÷*!
&=# hnjfo' kl/jt{g
cg'sn
" gzLntf
&=#=! cg'sn" g of]hgf tof/ ;Î\of @*) #%) %%) ^)) ^%)
eO{ sfof{Gjog ePsf
:yfgLo tx
* ;'zf;g
*=! ljlwsf] zf;g
*=!=! ljlwsf] zf;g ;"rsf° ;"rsf° –)=%$ –)=@& )=%^ )=%& )=%*
*=!=@ ljZjJofkL k|lt:kwL{ ;"rsf° %!=%& %!=%& %&=) %(=) ^)=)
;"rsf°
*=!=# Joj;fo ;xhLs/0f ;"rsf° ;"rsf° ^#=@ ^$=% ^^ ^& ^*
*=!=$ e|d0f tyf ko{6g ;"rsf° – – #=^ #=& #=*
k|lt:kwL{ ;"rsf°
*=@ ;fj{hlgs ;bfrf/,
kf/blz{tf / hjfkmb]lxtf
*=@=! e|i6frf/ Go"gLs/0f ;"rsf° #$ #% #* $) $!
cg'el" t ;"rsf°
*=@=@ …xn] f] ;/sf/Ú df k|fKt k|ltzt $* &) &* ** (*
ph'/Lsf] km5{o\ f}6
*=@=# s'n cfly{s k|lti7fg k|ltzt $! ## @% !& !)
dWo] btf{ gePsf
-cgf}krfl/s_ k|lti7fgsf]
cg'kft
*=@=$ btf{ ePsf dWo] n]vf k|ltzt %^ ^) ^$ ^& &)
/fVg] cfly{s k|lti7fgsf]
cg'kft
( ;an nf]stGq
(=!=! lgjf{rgdf dtbftfsf] k|ltzt ^*=^& ^*=^& ^*=^& &@ &@
;xeflutf
(=!=@ d'2f km};nf k|ltzt %^=% ^) ^) ^) ^)
(=!=# km};nf sfof{Gjog k|ltzt #&=%% %) %) %) %)
!) /fli6«o Pstf, ;'/Iff /
;Ddfg
!)=! g]kfnLTjsf] pRr efjgf
86
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
@)&&÷&* sf]
@)&^÷&& dWodsfnLg nIo
qm=;+= ;"rs÷nIo PsfO cg'dflgt
sf] pknlAw
pknlAw @)&*÷&( @)&(÷*) @)*)÷*!
!)=!=! /fli6«o kl/ro–kq k|fKt k|ltzt )=## )=## #) %) ^)
u/]sf g]kfnL gful/s
!)=!=@ g]kfnLnfO{ uGtJo ;Î\of #% #% #^ #& #*
d'ns' sf] cWofudgdf
k|jz
] f1f k|bfg ug]{ d'ns
'
!)=@ dfgj tyf cGo ;'/Iff
!)=@=! kfFr jif{dl' gsf k|ltzt ^# && *% () (%
afnaflnsfsf] hGd btf{
!)=@=@ cfwf/e"t vfB ;'/Iffsf] k|ltzt %^ ^# &) &% *)
l:yltdf /x]sf kl/jf/
!)=@=# cfTdxTof b/ -k|lt nfv ;+Vof – – & ^ %
hg;ª\Vofdf_
!)=# ljkb\ pTyfgzLn ;dfh
/ cy{tGq
!)=#=! ljkb\sf 36gfaf6 k|lt !% $=$@ $=) #=* #=^
k|efljt kl/jf/ ;+Vof xhf/
!)=#=@ ljkb\sf 36gfaf6 d[To' k|lt !=% !=!* !=! !=) !=)
ePsf] hg;ª\Vof nfv
!)=$ cTofjZos j:t' /
;]jfdf cfTdlge{/tf
!)=$=! s'n cfoftdf k|ltzt !# !! ( & %
cTofjZos j:t' -s[lif
pkh, hLjhGt' / vfB
kbfy{_ sf] c+z
87
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
k'gZrM *;+3Lo ljefHo sf]ifaf6 k|b]z / :yfgLo txdf afF8kmfF6 x'g] /fh:j tyf k|b]z / :yfgLo txsf clwsf/ If]qleq
kl/rfng x'g] /fh:j /sd ;dfj]z ul/Psf] 5}g .
88
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
cg';"rL – *
cfly{s jif{ @)&*÷&( df ;~rfng x'g] ljsf; cfof]hgf / sfo{qmdsf] ah]6 /sdsf]
afF8kmfF6 b]xfosf tflnsfdf lbOPsf] 5 . cf=j= @)&*÷&( sf] nflu k|:tfljt ah]6sf]
;fwf/0f, ljsf; tyf k|b]z / :yfgLo txnfO{ k|bfg ul/Psf] cg'bfgsf] juL{s/0f cg';f/sf]
ljlgof]lht /sd b]xfosf] tflnsf !, @ / # df pNn]v ul/Psf] 5 .
tflnsf != ;fwf/0f tyf ljsf; ah]6 / k|b]z / :yfgLo txnfO{ k|bfg ul/Psf] cg'bfg /sd
-/sd ¿= nfvdf_
cf=j= @)&^÷&& cf=j= @)&&÷&* sf] @)&*÷&( sf]
qm= ;+= vr{ sf] oyfy{ ;+zf]lwt cg'dfg ljlgof]hg
/sd k|ltzt /sd k|ltzt /sd k|ltzt
! ;fwf/0f $@))@*( #*=% $#*$*@@ #&=@ ^)&))*# #&=@
@ ljsf; sfo{qmd #@)(@)@ @(=$ #$^!^%( @(=$ ^#*%@@@ #(=!
# k|bz
] / :yfgLo txnfO{ #%)#((! #@=! #($^#@* ##=% #*^@(*& @#=&
k|bfg ul/Psf] cg'bfg
hDdf !)(!#$*@ !)) !!&(@*)( !)) !^#@*@(@ !))
tflnsf @= rfn', k'FhLut / ljQLo Joj:yfsf] cfwf/df ljsf; sfo{qmdsf] ljlgof]lht ah]6
-/sd ¿= nfvdf_
ah]6
qm=;+= vr{
/sd k|ltzt
! rfn' vr{ !,(%(,!(* #)=&
@ k'h
F Lut vr{ #,$^$,(!$ %@=&
# ljQLo Joj:yf !,))!,!!) !^=^
hDdf ^,#*%,@@@ !))=)
89
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
90
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
91
/fli6«o of]hgf cfof]uM jflif{s k|ltj]bg -cf=j= @)&*÷)&(_
l6kf]6
92
g]kfn ;/sf/
/fli6«o of]hgf cfof]u
l;+xb/af/, sf7df8f}+