FILIPINO 9

IKAAPAT NA MARKAHAN
 Buod,
Talasalitaan, Mga
Aral, Mensahe,
at Implikasyon ng

Kabanata 1-11
KABANATA 1

Isang
Handaan
 Sa araling ito, masasaksihan mo ang
KABANATA 1
isang handaang ginanap sa bahay ni Kapitan
Isang Tiago na dinaluhan ng iba’t ibang uri ng tao sa
Handaan lipunan. Mula sa mga pangyayari sa nasabing
handaan ay masasalamin ang mga ugali ng
mga Espanyol na nanakop sa ating mga
ninuno at kung paano nila tinitingnan o inuuri
ang mga Pilipino noon sa lipunan. Masaya
ang naganap na pagtitipon ngunit sa bandang
huli ay nauwi sa pagtatalo sa pagitan ng mga
pangunahing panauhing sina Padre Damaso
at tenyente ng guardia civil ang pagsasaya.
KABANATA 1
TALASALITAAN
Pagtitipon – isang okasyon kung saan nagtitipon-
Isang tipon ang mga tao, karaniwang para sa isang
Handaan espesipikong dahilan.
Alkalde – ang pinuno o lider ng isang munisipyo o
bayan.
Karpeta – isang malaking telang karaniwang
ginagamit para takpan o protektahan ang sahig.
Bulwagan – isang malaking silid o kuwarto na
ginagamit para sa mga malalaking pagtitipon.
Baluktot – hindi tuwid o hindi maayos
Erehe – isa itong tao na tinatanggihan o hindi
sumusunod sa mga turo ng Simbahan.
Umpukan – isang grupo o kumpulan ng mga tao
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 1
❑ Huwag maging mapanghusga sa kapwa tulad
Isang
ni Padre Damaso na inakusahan ang mga
Handaan Pilipino na mga walang pakialam, mga
mangmang, tamad, at mga walang pinag-
aralan kaya nararapat daw na tawaging Indio.
❑ Bagamat ang lahat ng tao ay may hindi kanais-
nais na ugali, hindi naman ito lisensya para atin
silang kutyain. Baka mapagaya ka kay Padre
Damaso na akala mo’y malinis ngunit may
itinatago palang lihim. Sa pagtitipon ay
naungkat ang ginawa niya sa bangkay ni Don
Rafael Ibarra.
 KABANATA 2

Si Crisostomo
Ibarra
 Malugod na ipinakilala ni Kapitan Tiago sa
KABANATA 2 mga panauhin si Crisostomo Ibarra na
Si Crisostomo kadarating lamang mula sa Europa.
Mahahalatang natakot si Padre Damaso nang
Ibarra
makita niya ang binata samantalang ang
tenyente naman at ang iba pang panauhin ay
labis na humanga sa kanya nang marinig nilang
siya ang anak ng nasirang Don Rafael Ibarra na
namalagi sa Europa upang magpakadalubhasa.
Nahiyang makipagkilala sa kanya ang mga
panauhin lalo na ang mga dalagang Pilipina kaya
siya na ang gumawa ng paraan para
makipagkilala.
KABANATA 2
TALASALITAAN
Panauhin – Bisita o taong imbitado sa isang okasyon
Si Crisostomo Luksang kasuotan – Isang uri ng kasuotan na itim
Ibarra bilang simbolo ng pagdadalamhati
Ikinaila – Tinanggihan o hindi tinanggap
Pag-aalinlangan – Pag-aatubili, pagdududa, o
kawalang katiyakan
Bulwagan – Isang malaking silid na karaniwang
ginagamit para sa mga pagtitipon
Hiyas – Mahahalagang gamit o bagay
Kaugalian – Mga pamantayan, tradisyon, o gawi ng
isang grupo ng mga tao
Dyamante – Isang mahalagang bato na karaniwang
ginagamit sa mga alahas
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 2
❑Ang unang pagtatagpo ni Ibarra at Padre
Si Crisostomo
Damaso ay nagbigay-diin sa kahalagahan ng
Ibarra unang impresyon. Kahit na si Ibarra ay anak ng
kaibigan ni Kapitan Tiyago at galing sa Europa,
ang kanyang pagtanggap ay hindi naging
maganda dahil sa reaksyon ni Padre Damaso.
❑Si Ibarra ay nagpakita ng respeto sa mga
panauhin ni Kapitan Tiyago sa pamamagitan ng
pagpakilala sa kaniyang sarili at pagbati sa
kanila. Ito ay nagpapakita ng kahalagahan ng
paggalang sa ibang tao, lalo na sa mga bagong
nakikilala.
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 2
Si Crisostomo ❑Ang usapan tungkol sa kahalagahan
Ibarra ng kabutihang asal ng yumaong ama
ni Ibarra ay nagpapakita ng
implikasyon ng chismis o tsismis sa
komunidad. Ito rin ay nagpapakita na
ang mga salita ay may
kapangyarihan, na maaaring
magdulot ng kalituhan o kahit pa nga
ng kasiraan ng reputasyon.
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 2
❑ Sa pamamagitan ng kanyang salita tungkol sa mga
Si Crisostomo “hiyas ng Pilipinas,” si Ibarra ay nagpapahiwatig ng
Ibarra kanyang pagmamahal sa kanyang bansa. Ito ay
nagpapakita ng kahalagahan ng pagiging
makabayan at pagmamahal sa sariling bayan.
❑ Ang interaksyon ni Ibarra sa iba’t ibang grupo ng
mga panauhin – ang mga kababaihan, kalalakihan,
at mga kapitan – ay nagpapakita ng papel ng
sosyal na katayuan sa komunidad. Ito ay
nagpapakita na ang ating posisyon sa lipunan ay
may malaking epekto sa paraan ng ating
pakikitungo sa iba at kung paano tayo ituring ng
iba.
 KABANATA 3

Sa Hapunan
 Dumulog ang mga panauhin sa hapag-kainan
KABANATA 3 para pagsaluhan ang inihandang hapunan.
Lalong humanga ang mga bisita kay Ibarra nang
Sa Hapunan mabatid nilang halos nalibot na ng binata ang
buong Europa at gayundin sa kakayahan niyang
makapagsalita ng iba’t ibang wika. Kapansin-
pansin ang pagkayamot ni Padre Damaso
habang kumakain ng hapunan na humantong sa
pang-iinsulto niya sa binata. Sa halip na gumanti
at magalit ang binata kay Padre Damaso ay
maayos niya pa ring tinugon ang pangungutya ng
matandang pari at pagkatapos magalang siyang
nagpaalam sa mga naroroon.
KABANATA 3
TALASALITAAN
Talakayan – Pag-aaral o pagsusuri ng isang
Sa Hapunan bagay na may kinalaman sa isang paksang
pinag-uusapan
Gigitgitan – Pagdikit o paglapit nang sobra sa
isang bagay o tao
Laylayan – Ang dulo o gilid ng isang bagay,
partikular na ng damit
Kabisera – Ang dulo ng hapagkainan kung
saan uupo ang pinuno o punong-abala ng
handaan
Sentrong upuan – Ang upuan sa gitna ng mesa
KABANATA 3
TALASALITAAN
Kura – Ang pari na namamahala o
Sa Hapunan nangangasiwa sa isang parokya
Pahanda – Ang inihandang pagkain para
sa isang okasyon
Tinola – Isang lutuing Pilipino na binubuo
ng manok, papaya, at mga dahon ng sili
Pakikipag-usap – Proseso ng pagbibigay
at pagtanggap ng impormasyon sa
pamamagitan ng pagpapalitan ng mga
mensahe
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 3
❑ Matutong makisama sa iba. Hindi sa
Sa Hapunan lahat ng pagkakataon ay ikaw ang
laging iintindihin ng mga tao sa
paligid mo.
❑ Bagamat may mga bagay na hindi
napagkakasunduan, ang respeto sa
isa’t isa ay di dapat mawala. Maaari
namang hindi sumang-ayon sa ibang
bagay o usapin nang hindi nagiging
bastos sa kausap.
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 3
❑ Sa pagtatalo nina Padre Damaso at Padre Sibyla
Sa Hapunan kung sino ang dapat umupo sa sentrong upuan,
nagpapakita ito ng umiiral na panlipunang
istraktura at kapangyarihan noong panahon ng
Espanyol. Ipinapakita din ng eksena na ito ang
kahalagahan ng posisyon at estado sa lipunan.
❑ Ang pagtatalunan ng mga pari tungkol sa
“pinakamahalagang” upuan ay maaaring isang
satirikong pagsusuri sa mga gawi at pang-uugali
ng mga relihiyosong lider na hindi naaayon sa
mga itinuturo nilang mga prinsipyo tulad ng
kababaang-loob at pagiging mapagkumbaba.
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 3
❑ Ang pagkakaiba ng trato sa pagitan ni Ibarra at Padre
Damaso sa pagkakabigay ng tinola ay simboliko rin sa
Sa Hapunan mga panahong iyon, kung saan mas gusto ang mga
Espanyol kaysa sa mga Pilipino. Sa kabilang banda,
binibigyang-diin rin dito ang kahalagahan ng
pagpapahalaga at pagmamahal sa sariling bansa at
kultura, tulad ng ipinapakita ni Ibarra sa kanyang mga
sagot kay Laruja.
❑ Ipinapakita rin sa kabanata na ito ang kahalagahan ng
komunikasyon. Dahil sa kawalan ng maayos na
komunikasyon, hindi nakarating kay Ibarra ang balita
tungkol sa kanyang ama na si Don Rafael. Ito’y
nagpapakita na ang kawalan ng maayos na komunikasyon
ay maaaring magdulot ng mga hindi pagkakaunawaan at
maaaring magdulot ng mga hindi inaasahang pangyayari.
 KABANATA 4

Erehe at
Pilibustero
 Sa araling ito, mararamdaman mo ang matinding sakit
KABANATA 4 at sama ng loob na naranasan ni Crisostomo Ibarra nang
malaman niya mula kay Tenyente Guevarra ang tunay na
Erehe at dahilan ng pagpanaw ng kanyang ama. Ayon sa tenyente,
Pilibustero hinuli at ikinulong ng pulisya ang kanyang ama dahil sa
pagkamatay ng artilyerong Kastila nang tumama ang ulo
nito sa bato dahil sa pagtatanggol ng kanyang ama sa
isang batang lalaking pinukol niya ng baston sa ulo na
naging sanhi upang mawalan ng malay ang bata. Sa
pagsasakdal ng kasong krimen sa kanyang ama ay
nagsilantad ang mga kaaway ni Don Rafael Ibarra.
Nagsimulang maglabasan ang mga kasinungalingan laban
sa kanya na humantong upang akusahan siya bilang erehe
at subersibo. Tumagal ang paglilitis ng kanyang usapin
hanggang sa mamatay na siya sa loob ng bilangguan.
KABANATA 4
TALASALITAAN
Erehe at Binaybay – Sinundan o tinahak
Pilibustero Pag-unlad – Pag-asenso o
pagbabago patungo sa mas mabuti
Tampulan – Sentro o pokus ng
atensyon
Nagdunung-dunungan –
Nagkukunwari na marunong o
matalino
Paslit – Maliit na bata
KABANATA 4
TALASALITAAN
Artilyero – Tawag sa isang sundalong may
Erehe at
hawak na kanyon o armas na pangmalayuan
Pilibustero Erehe – Isang tao na itinuturing na mula sa
ibang relihiyon, o may paniniwala na hindi
sumusunod sa mga turo ng Simbahang
Katoliko
Pilibustero – Sa kontekstong ito, isang tao na
nagtulak ng mga ideya na itinuturing na
mapanganib o rebolusyonaryo
Huwad – Hindi totoo o peke
Nalagutan ng hininga – Namatay
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 4
❑Isa sa mga pangunahing tema ng kabanata ang
Erehe at ideya ng pagbabago at hindi pagbabago. Sa
Pilibustero pagbabalik ni Ibarra, nakita niya na hindi
nagbago ang Binondo, nagpapakita ng realidad
ng lipunan noong panahon na iyon – ang
kakulangan ng pagbabago at pag-unlad.
❑Ang kabanata ay nagpapakita rin ng
impluwensya at kapangyarihan ng Simbahan
noong panahon na iyon, kung saan ang hindi
pagkakasunduan ng isang pari at isang
mayamang tao ay maaaring magdulot ng
malaking problema.
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 4
❑Ang kuwento ng pagkabilanggo at pagkamatay
Erehe at ni Don Rafael ay nagpapakita ng kawalan ng
Pilibustero katarungan. Sa kabila ng kanyang pagiging
respetado at mahal ng marami, hindi pa rin
siya nakaligtas sa mapanirang puri at maling
akusasyon na dala ng kanyang mga kalaban.
❑Sa kabilang banda, nagpapakita rin ito ng
malalim na pagmamahal ni Ibarra sa kanyang
bayan at pamilya. Kahit na napakatagal na
niyang nawala, nagpatuloy pa rin ang kanyang
malasakit sa kanyang lugar at sa kanyang ama.
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 4
Erehe at ❑Makikita rin sa kabanata na takot
Pilibustero ang mga tao sa mga awtoridad, na
patuloy na umiiral kahit sa harap ng
maling akusasyon kay Don Rafael.
Ang takot na ito ay nagpapakita ng
manipulasyon at pagsasamantala
ng mga makapangyarihan sa
kahinaan ng mga mahihina.
KABANATA 5

Bituin sa
Karimlan
 Matapos ang kanilang pag-
KABANATA 5
uusap ni Tenyente Guevarra ay wala
Bituin sa
sa sariling tumungo si Crisostomo
Karimlan
Ibarra sa Hotel Lala. Dito ay patuloy
na naglaro sa kanyang isipan ang
malupit at malungkot na kapalarang
sinapit ng kanyang ama na naging
dahilan upang hindi niya mapansin
ang magandang tanawing makikita
sa kabilang ibayo ng ilog.
KABANATA 5
TALASALITAAN
Bituin sa Masid-masid – tumingin-tingin o
Karimlan pagmamasid
Sinapit – naranasan o
napagdaanan
Natanaw – nakita o napansin mula
sa malayo
Kalansing – tunog na nagmumula
sa pagkakabanggaan ng mga metal
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 5
❑Ang pag-ibig ay nagbibigay ng liwanag sa dilim –
Bituin sa kahit na nasa malungkot na estado si Ibarra dahil
Karimlan sa kanyang ama, nakahanap siya ng liwanag sa
pagmumuni-muni sa kagandahan ni Maria Clara.
❑Maging matatag sa hamon ng buhay. Kahit may
pinagdaraan, palaging isipin na mayroong liwanag
sa likod ng kadilimang nararanasan sa buhay. Ito
ang magsisilbing pag-asa sa iyong mabigat na
pinagdadaanan.
❑Mahalaga ang pagmumuni-muni sa mga nangyari
sa nakaraan upang makakuha ng lakas at
determinasyon sa hinaharap.
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 5
Bituin sa ❑Ang mga lihim na pagtingin ay maaaring
Karimlan humantong sa kalungkutan, pagkabalisa,
at hindi pagkakaroon ng tunay na
kaligayahan – tulad ni Padre Salvi na may
lihim na pagtingin kay Maria Clara.
❑Ang pagmamahal ay dapat ipinapakita at
ipinadarama sa mga mahal sa buhay – sa
pamamagitan ng pagdiriwang, ipinapakita
ng mga tauhan ang kanilang pagmamahal
at pagpapahalaga sa isa’t isa.
KABANATA 6

Si Kapitan
Tiago
 Sa araling ito, makikilala mo ang
KABANATA 6 pinakamayamang tao sa Binondo, walang iba
Si Kapitan kundi si Kapitan Tiago. Dahil sa kanyang taglay
Tiago na kayamanan at kapangyarihan, siya ay
itinuturing ng marami na pinagpala ng Diyos,
malakas sa gobyerno, at kasundo ng mga tao.
Madalas siyang magbigay ng regalo sa mga tao
sa gobyerno. Nakikiayon siya sa mga pumipintas
at lumalait sa mga Pilipino, palibhasa’y
ipinalalagay niyang hindi siya Pilipino. Kaya
naman para sa mga taong hindi niya kapanalig
siya ay itinuturing na walang awa, malupit, at
mapagsamantala sa mga nagigipit.
 Napangasawa niya ay si Pia Alba na taga-
KABANATA 6 Santa Cruz. Siya ay maganda, balingkinitan, at
Si Kapitan kaakit-akit ang tindig. Sa loob ng anim na taon
ng kanilang pagsasama ay hindi sila
Tiago
nabiyayaan ng anak kaya’t nagpasiya siyang
magnobena at mamanata sa iba’t ibang
pintakasi sa payo na rin ni Padre Damaso. Siya
ay nagbuntis, at naging anak nila si Maria Clara.
Ngunit sa panahon ng kanyang paglilihi ay
naging malungkutin si Pia Alba na naging
dahilan para mahulog ang kanyang katawan at
dapuan ng matinding sakit na naging sanhi ng
kanyang kamatayan pagkaraang magsilang.
KABANATA 6
TALASALITAAN
Si Kapitan Mangangalakal – Negosyante o tindero
Tiago Abuloy – Donasyon o kontribusyon,
madalas para sa mga pampublikong
okasyon o para sa simbahan
Musmos – Bata o maliit na bata
Ganid – Maramot o hindi gustong
ibahagi ang kanyang mga bagay
Kumbento – Ito ay isang lugar kung
saan naninirahan ang mga madre o pari
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 6
❑Ang kahalagahan ng edukasyon sa paghubog ng
Si Kapitan isang indibidwal, maging ito man ay pormal o
Tiago impormal, sapagkat ang kaalaman ay susi sa pag-
unlad at pagbabago ng buhay.
❑Ang mga masamang epekto ng pananabako at
pagnganganga sa kalusugan at kagandahan ng
isang tao, na nagpapaalala sa atin na pangalagaan
ang ating katawan at bawasan ang mga bisyo.
❑Ang pagtalikod sa maling pagtingin sa sarili bilang
mas mataas na uri kaysa sa ibang Pilipino, upang
itaguyod ang pagkakaisa, paggalang, at pagtanggap
sa ating kapwa.
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 6
❑Ang pagkilala sa kamalian ng pagkapanig sa mga
Si Kapitan may kapangyarihan kahit alam na mali ang
Tiago ginagawa nila, na nag-uudyok sa atin na maging
kritikal at maging bahagi ng pagtataguyod ng
katarungan at tama.
❑Ang pagpapahalaga sa pagmamahal, pag-aaruga,
at pagsasama ng mga magulang sa kanilang anak,
na nagbibigay-diin sa kahalagahan ng pamilya at
pagiging responsableng magulang.
❑Ang pagkilala sa kahalagahan ng pagpili ng tamang
asawa at pagpapahalaga sa tunay na pag-ibig, na
nagpapatingkad sa kahalagahan ng pagmamahal,
tiwala, at suporta sa isang relasyon.
 KABANATA 7
Romansa sa
Balkonahe
 Madarama mo sa kabanatang ito ang tunay at
wagas na pagmamahalan nina Crisostomo Ibarra at
KABANATA 7
Maria Clara. Kanilang napatunayang ang pitong taong
Romansa sa kanilang paglalayo ay hindi maaaring makahadlang sa
kanilang dalisay na pagmamahalan. Magkahalong
Balkonahe pananabik at kaba ang naranasan ni Maria Clara nang
muli niyang makita ang kasintahan. Sa balkonahe ng
tahanan ni Kapitan Tiago ay naganap ang kanilang
pagsusuyuan kung saan muli nilang binalikan ang
kanilang matatamis na alaala at wagas na sumpaan
bago sila ganap na magkahiwalay. Masakit man sa
kalooban na iwanan ng binata ang minamahal ay
sinunod niya ang kanyang ama na siya ay tumungo sa
Europa upang mag-aral nang sa gayon sa kanyang
muling pagbabalik ay higit niyang mapaglingkuran ang
kanyang Inang Bayan.
KABANATA 7
TALASALITAAN
Romansa sa Karwahe – isang lumang uri ng sasakyan na hinila ng
kabayo
Balkonahe Asotea – isang terrace o veranda sa itaas ng isang bahay
Masinsinan – malalim o seryoso
Sumpaan – pangako o kontrata na ginawa sa isa’t isa
Sambong – isang uri ng halaman sa Pilipinas na
ginagamit sa tradisyonal na gamot
Pitaka – isang maliit na lalagyan na ginagamit upang
maglagay ng mga bagay tulad ng pera at mga dokumento
Todos los Santos – o “All Saints Day” sa Ingles, isang
mahalagang holiday sa Pilipinas
Tirik – magpatayo o maglagay ng isang bagay sa isang
pataas na posisyon
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 7
Romansa sa ❑Malinaw na ipinakita ng kuwento ang
Balkonahe kahalagahan ng pagtitiis at paghihintay. Si
Maria Clara ay naghihintay ng matiyaga
para sa pagdating ni Ibarra.
❑Ang kabanata ay nagpapakita ng isang
malalim na pagmamahalan na umaabot
sa pagtitiis at pangungulila. Si Maria Clara
at Ibarra ay hindi nagkikita ng mahabang
panahon ngunit hindi ito naging hadlang
sa kanilang pagmamahalan.
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 7
Romansa sa ❑Ang kabanatang ito rin ay nagpapahiwatig ng
kahalagahan ng mga alaala at mga
Balkonahe
sumpaang binibigkas sa mga taong
mahalaga sa atin. Ang mga alaala at
sumpaang ito ay nagiging gabay natin sa
ating buhay at pagpapasya.
❑Ang payo ng doktor na magpahinga si Maria
Clara sa San Diego upang maibalik ang
kanyang kalusugan ay nagpapakita ng
kahalagahan ng pangangalaga sa ating
kalusugan.
 KABANATA 8

Mga Alaala
 Di pa man ganap na natatapos ang
KABANATA 8
pag-uusap ng magkasintahan ay agad
Mga Alaala na iniwan ni Crisostomo Ibarra ang
dalaga dahil bigla niyang naalalang
kailangan niyang umuwi sa kanyang
bayan. Sakay ng karwahe ay binagtas ng
binata ang San Gabriel kung saan sa
kanyang paglalakbay ay muling
nagbalik sa kanyang alaala ang bayang
kanyang nilisan pitong taon na ang
nakararaan.
KABANATA 8
TALASALITAAN
Karwahe – Isang sasakyan na may dalawang gulong na
Mga Alaala hinahatak ng isang kabayo.
Alikabok – Ito ang maliliit na partikulo na lumulutang sa
hangin na nagmumula sa lupa o sa ibang mga solidong
bagay.
Bilanggo – Isa itong terminong ginagamit upang ilarawan
ang isang taong nakakulong o nasa kulungan.
Gwardiya sibil – Mga kawani ng pamahalaan na
nagbabantay at nagpapatupad ng batas.
Escolta – Isang tanyag na kalye sa Maynila na kilala sa
mga tindahan at gusali.
Bagumbayan – Isa pang tanyag na lugar sa Maynila, kilala
rin bilang “Luneta Park” o “Rizal Park,” na lugar kung saan
binaril si Jose Rizal.
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 8
❑Sa kabanata, ipinapakita na ang pagbabago at pag-
unlad ay hindi palaging positibo. Ang paglitaw ng mga
Mga Alaala gusali sa Escolta at ang pagpapatuloy ng produksyon
sa pagawaan ng tabako sa Arroceros ay maaaring
maging simbolo ng modernisasyon at pagsulong,
ngunit ang mga ito ay kinontra ng mga pahayag ni
Ibarra tungkol sa mga hindi nagbabagong kondisyon
ng mga kalsada at ang mga hirap na dinaranas ng mga
bilanggo.
❑Ang pang-aabuso sa mga bilanggo, na ipinakita sa
pamamagitan ng mga gwardiya sibil, ay isang
malinaw na kritikal na pagsusuri sa mga mapang-
abusong sistema ng panunupil na umiiral noong
panahong iyon.
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 8
❑Ang payo ng kanyang gurong pari kay Ibarra na kunin
ang oportunidad na makapag-aral sa ibang bansa ay
Mga Alaala nagpapakita ng kahalagahan ng edukasyon at ang papel
nito sa pagbibigay ng liwanag sa kamangmangan. Ito rin
ay nagpapahiwatig na ang karunungan na nakuha sa
labas ng sariling bansa ay maaaring magamit upang
itaguyod ang pagpapaunlad ng sariling bansa.
❑Ang mga nararamdamang emosyon ni Ibarra, mula sa
kalungkutan hanggang sa kagalakan, ay nagpapakita na
ang mga karanasan sa buhay ay palaging may
kasamang iba’t ibang mga damdamin. Ito ay
nagpapaalala na ang mga karanasan ng isang tao ay
kumplikado at hindi ito maaaring maging purong
kaligayahan o kalungkutan lamang.
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 8
❑Sa kabila ng mga problema at pagsubok na
Mga Alaala kinakaharap ng bansa, ipinapakita ni Ibarra ang
kanyang malalim na pag-ibig sa bayan.
Ipinapahayag niya ang kanyang damdamin
tungkol sa mga kaganapan sa paligid at ang
kanyang pangamba sa hindi pagbabago ng mga
ito. Sa huli, ipinapahiwatig ng kabanata na ang
pag-ibig sa bayan ay hindi lamang tungkol sa
mga positibong damdamin, kundi kasama rin
dito ang pangamba, pagkabahala, at ang
hangarin na makita ang pagbabago at pag-
unlad.
 KABANATA 9
Iba’t ibang
Pangyayari
 Nang papaalis na sina Maria Clara at
KABANATA 9
ang kanyang Tiya Isabel upang kunin nila
Iba’t ibang ang mga gamit ng dalaga sa Beaterio ay
Pangyayari siyang dating naman ni Padre Damaso.
Nang mabatid ng pari ang pakay ng pag-
alis ng magtiya ay mapapansing sumama
ang mukha nito at sabay tuloy sa loob ng
bahay ni Kapitan Tiago. Agad din itong
napansin ni Kapitan Tiago lalo pa’t nang
sabihan siyang kailangan nilang mag-
usap nang sarilinan.
 Sa kabilang dako, matapos
KABANATA 9
makapagmisa si Padre Sibyla ay agad naman
Iba’t ibang siyang nagtungo sa kumbento ng mga
Pangyayari Dominiko at doon ay nakausap niya ang isang
matandang paring may sakit. Napag-usapan
nila ang naganap na alitan sa pagitan nina
Crisostomo Ibarra at Padre Damaso. Sa gitna
ng kanilang pag-uusap ay ipinaliwanag din ng
matandang paring kailangan nang magbago
ng pamamalakad ang mga prayle sa Pilipinas
sapagkat namumulat na ang isipan ng mga
tao sa katotohanan.
KABANATA 9
TALASALITAAN
Beateryo – lugar kung saan nakatira ang mga
Iba’t ibang
madre o relihiyosa
Pangyayari
Masinsinan – mabusising pag-uusap o
pagdidiskusyon
Naninilaw – nagiging dilaw o palatandaan ng
karamdaman
Paratang – mga akusasyon o mga alegasyon
Indio – terminong ginamit noon para sa mga
katutubong Pilipino
Patutunguhan – destinasyon o kung saan
papunta
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 9
Iba’t ibang ❑Ang impluwensya ng mga taong
Pangyayari may kapangyarihan sa desisyon ng
iba ay maaaring magkaroon ng hindi
magandang maidulot tulad ng
pagiging makasarili at gahaman sa
kapangyarihan ng mga prayle noong
panahon ng kastila.
❑Higit na mahalaga ang prinsipyo
kaysa sa opinyon ng iba.
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 9
Iba’t ibang ❑Mainam na tumugon sa mga
Pangyayari pagbabago at pagkakataon
upang mapabuti ang kalagayan
ng lipunan.
❑Huwag pagtaksilan ang kapwa
Pilipino para lamang manatili sa
magandang estado o kalagayan
sa buhay.
KABANATA 10
Ang San
Diego
 Samantala ay inilarawan din sa
KABANATA 10
akda ang bayan ng San Diego. Ito ay
Ang San
isang karaniwang bayang
Diego
nagtataglay ng malaking sakahan sa
Pilipinas na matatagpuan sa
baybayin ng isang lawa. Taglay ng
bayang ito ang isang alamat kung
paano ito nagsimula at bahagi nito
ang kuwentong may kinalaman sa
mga ninuno ni Crisostomo Ibarra.
KABANATA 10
TALASALITAAN
Kampanaryo – ang tore ng simbahan na may kampana
Ang San Umuugoy – nagagalaw o nagkakalog
Diego Engkanto – sa mitolohiyang Pilipino, ito ay isang uri ng
diwata o espiritu na naninirahan sa kalikasan
Naaagnas – nasisira o nabubulok, karaniwang
ginagamit upang ilarawan ang kalagayan ng isang patay
na katawan
Mestiso – ang tao na may halong lahi
Manilenya – isang babae na nagmula sa Maynila
Baryo – isang maliliit na pamayanan sa probinsya
Nayon – isang malaki at mas organisado kumpara sa
baryo na pamayanan sa probinsya
Ugat – pinagmulan o sanhi ng isang bagay o pangyayari
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 10
❑Ang kahalagahan ng edukasyon at kaalaman sa
Ang San pagnenegosyo – Napaglalamangan ang mga
Diego mamamayan ng San Diego dahil sa kakulangan sa
edukasyon at kaalaman sa pagnenegosyo. Ipinapakita
nito ang kahalagahan ng pag-aaral at pagpapaunlad
ng mga kasanayan upang hindi magpahuli sa ibang
tao.
❑Ang papel ng simbahan sa pamumuno –
Pinamumunuan ng simbahan ang bayan ng San
Diego, na kung saan ang pamahalaan ay sunud-
sunuran lamang dito. Nagsisilbi itong paalala sa
kahalagahan ng pagkakaroon ng malayang
pamahalaan na hindi kontrolado ng anumang
relihiyoso o sekta.
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 10
❑Ang impluwensiya ng dayuhan – Ang mga dayuhang
Ang San Tsino ay napaglalamangan ang mga mamamayan
Diego ng San Diego, na nagpapakita ng impluwensiya ng
dayuhan sa buhay ng mga Pilipino. Ito ay maaaring
maging paalala na maging mapanuri sa mga
impluwensiya ng ibang kultura at pangalagaan ang
sariling identidad.
❑Ang pag-unlad ng isang komunidad – Ang
pagsusumikap ni Don Rafael Ibarra ay naging
dahilan ng pag-unlad ng San Diego mula sa
pagiging nayon. Ipinapakita nito na ang pagtulong at
pakikipagtulungan ng bawat isa ay mahalaga upang
maabot ang tagumpay.
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 10
❑Ang inggit at galit – Ang tagumpay ni Don
Ang San
Rafael ay nagdulot ng inggit at galit sa ilan
Diego sa kanyang mga kaibigan. Ito ay
nagpapakita ng mga negatibong emosyon
na maaaring makasira sa ugnayan ng mga
tao at maging hadlang sa pagkakaisa at
pagtulong sa isa’t isa. Mahalagang
matutunan na kilalanin ang mga emosyon
na ito at harapin ang mga ito sa isang
positibong paraan upang hindi makasira sa
pagkakaibigan at komunidad.
 KABANATA 11
Ang
Makapangyarihan
 Sa kalagayang panlipunan ng San Diego,
KABANATA 11 dalawa ang kinikilalang makapangyarihan sa
Ang bayang ito, una ang kurang kumakatawan sa
Makapangyarihan kapangyarihan ng simbahan at ang alperes na
kumakatawan naman sa kapangyarihan ng
pamahalaan. Si Don Rafael Ibarra bagama’t
maituturing na pinakamayaman sa bayang ito
ay hindi kailanman ibinilang na
makapangyarihan sa dahilang maraming tao
ang naiinggit sa kanya lalo na ang mga may
katungkulan sa pamahalaan. Maliban sa kura
at alperes ang iba pang mga pinuno ng bayang
ito ay maituturing na mga tau-tauhan lamang.
KABANATA 11
TALASALITAAN
Makapangyarihan – may hawak o kontrol sa
Ang kapangyarihan; may impluwensya o kontrol
Makapangyarihan Nagyabang – ipinagmalaki
Orkestra – isang pangkat ng musikero na tumutugtog ng
iba’t ibang uri ng instrumento
Alkalde – pinuno o namumuno ng isang munisipalidad o
lungsod
Kura Paroko – pari na namamahala sa isang parokya o
simbahan
Mapambugbog – madalas manakit o mambugbog
Lasinggero – taong mahilig uminom ng alak hanggang sa
malasing
Malupit – hindi maawain; mabagsik
Hidwaan – hindi pagkakasunduan; tensyon o alitan
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 11
❑Ang kabanatang ito ay nagpapakita ng iba’t ibang
Ang aspeto ng lipunan noong panahong iyon.
Makapangyarihan Nagsisilbing paalala ito na ang tunay na
kapangyarihan ay hindi nasusukat sa yaman o
posisyon sa lipunan. Karaniwan na ang mga may
kapangyarihan ay nagkakaroon ng hidwaan sa
pagitan nila, na kung saan ang mga inosenteng
mamamayan ang kadalasang naaapektuhan. Isa
pang aral na mapupulot dito ay ang kahalagahan ng
pagiging totoo sa sarili at sa iba. Ang pagpapanggap
at pakunwaring pakikipagkaibigan ay hindi
makakatulong sa pagtataguyod ng isang maunlad
na pamayanan.
 Mga Aral, Mensahe, at Implikasyon
KABANATA 11
❑Ang kabanatang ito ay nagbibigay-diin din sa
Ang kahalagahan ng pagkakaroon ng matibay na
Makapangyarihan
prinsipyo at paninindigan. Kailangang maging
handa ang isang tao na labanan ang mali at
ipaglaban ang tama, kahit pa ito ay
mangahulugan ng paglaban sa mga
makapangyarihan. Sa pagtatapos, ang
kabanata ay nagpapakita na ang pagkakaroon
ng kapangyarihan ay hindi lamang nakasalalay
sa kayamanan o posisyon sa lipunan, ngunit
higit sa lahat, sa pagiging may prinsipyo at
paninindigan ng isang tao.
 Mula sa mga nabanggit na pangyayari sa
Kabanata 1-11, anong isyung panlipunan ang
kakikitaan dito?
Ano-ano ang mga tumatak sa iyong isipan,
na nakapukaw ng iyong interes o
atensyon?Bakit?
Basahin at pag-aralan ang

KABANATA 12-22