KABANATA 19

Sa kabanata na ito lantarang ipinakita ni Rizal kung gaano kalakas

ang kapangyarihan ng mga prayle para sirain ang kinabukasan ng
mga kabataan.
*Huwag manibugho sa kadiliman ng buhay. Ang bawat araw na
darating ay mayroong kasamang bagong pag-asa.
KABANATA 20
Sa kabanata na ito makikita ang kasamaang dulot ng pagkakaroon
ng isang pinuno na alipin ng mga dayuhan. Kumpleto na ang mga
kasapi na nasa bulwagan para sa gaganaping pulong ng tribunal.

Nahati ang mga ito sa dalawang grupo – ang konsertabatibo ng mga

matatanda at ang liberal ng mga nakababata.

*Sa pagtitimbang ng mga layunin laging alalahanin ang karapatan,

kalagayan at kasiyahan ng mga nakakarami laban sa bilang ng
iilan lamang.

KABANATA 21

KASAYSAYAN NG INA-Si Sisa ay isang larawan ng ina na sadyang

mahina at marupok kapag nasa kapahamakan ang kanyang mga
anak. Ipinakita ito sa kabantang ito.

*Ang ina, gaano man kahirap ay hahamakin ang lahat para sa anak
na minamahal. Sadyang hindi masusukat ang kanilang
pagmamahal.

KABANATA 22

Ang kabanatang ito ay tungkol sa pag-uwi ni Maria at ng kanyang

Tiya Isabel sa tahanan ng San Diego dahil sa pistang darating.

Ang pag-uwi ni Maria ay naging salita ng tahanan sapagkat ilang

taon rin siyang di nakakapag-uwi sa bayan niyang sinilangan. Si
Maria ay napamahal na sa mga taong bayan dahil sa taglay nitong
bait at kagandahan.

Ngunit sa pagbabalik ng dalaga sa bayan, di maiwasan ng mga tao

sa San Diego ang kakaibang kilos ni Padre Salvi. Napansin din ng
dalaga ang pagbabago ng kilos ni Padre Salvi at sinabi ito sa
kasinatahan at kababata niyang si Ibarra.

Sinabi niya kay Ibarra ang kanyang napansin at nakiusap na kung

pwede sila lamang dalawa ang sasama sa piknik at di na
papuntahin ang mga kura.

Subalit sa mga nangyayari sa bayan ng San Diego, pinaintindi ni

Ibarra sa dalaga na kailangan nila isama ang kura sa kanilang mga
pasyang lakad, dahil din sa ikabubuti nila.

*Hindi lahat ng tao na nakapalibot sa iyo na nagsisilbing tagapag-

protekta sayo ay may tunay at malinis na intensyon.

KABANATA 23

Sa kabanata na ito pinapakita ang isa sa mga araw ni Maria sa

pag-uwi niya sa bayan ng San Diego. Kaagapay niya ang mga
matatalik niyang kaibigan na sina Iday, Victoria, Sinang, at Neneng
sa may dalampasigan at nagkukuwentuhan at nagbibiruan.

*Importante ang mga kaibigan sa buhay natin dahil sila ang

magiging sandal natin sa mga panahon na kailangan natin ng
tulong. Nagbibigay halaga at saya din sila sa buhay natin.

KABANATA 24

*Masama ang makihimasok sa buhay ng may buhay ng walang

pahintulot. Hindi lahat ng akala nating tama ay tama, at hindi
lahat ng akala nating mali ay mali.

KABANATA 25
Mababatid sa kabanatang ito ang nagagawa ng kapangyarihan.
Nasa tama man o mali, kapag nasa kamay mo ang batas at
makinarya, kayang-kaya mong paikutin sa iyong kamay ang
nakararami, at madalas ay ang ikabubuti ng kanilang mga sarili
ang inuuna.

KABANATA 26

Abala ang buong San Diego dahil sumapit na ang ika-sampu ng

Nobyembre. Hudyat na ng bisperas ng kapistahan. Kaniya-
kaniyang gayak ang mga may-kayang pamilya sa lugar katulad ng
pagdedekorasyon ng kanilang mga tahanan at paglalagay ng mga
palamuti at mamahaling mga kagamitan.

Hindi mawawala sa pista ang masasarap na pagkain tulad ng mga

kakanin, minatamis, at mga mamahaling alak mula Europa.
Imbitado rin ang mga mamamayan mula sa kalapit na bayan upang
matunghayan ang mga pagtatanghal.

*Likas sa mga Pilipino ang pagiging masiyahin. Makikita ito sa

pagdiriwang ng mga Pista. Panahon pa lamang ng mga mananakop
ay nagbubuhos na ng panahon at salapi ang mga Pilipino para sa
mga pagtitipong tulad ng pista.

KABANATA 27

Si Kapitan Tiago ang isa sa mga may malalaking handaan para sa

pista. Sinadya niyang magparami ng handa dahil nagpapasikat ito
kay Ibarra na kaniyang mamanugangin. Tanyag kasi si Ibarra sa
Maynila at nailalathala pa sa mga pahayagan.

Iba’t iba ang mga handa at produktong dumarating sa bahay ni

Tiago bago pa man ang bisperas ng pista. At nang makarating sa
tahanan at makita ang anak, binigyan ni Tiago si Maria Clara ng
isang agnos na mayroong diyamante at Esmeralda bilang
pasalubong.
*Mababatid sa kabanatang ito ang dalawang mukha ng buhay.
Mayroong mga mayayaman at mararangya ang buhay, habang
mayroong mga inaalipusta at mahihirap. Gayunman, mayroon
namang mga may mabubuting puso na bukas sa pagtulong sa
kanilang kapuwa.

KABANATA 28

Katulad ng inaasahan, nailathala sa mga pahayagan sa Maynila

ang magarbong pagdiriwang ng pista sa San Diego. Napasama sa
balita ang marangyang paghahanda sa pista, ang mga
makakapangyarihang tao, mga pagtatanghal, at ang pangangasiwa
ng mga pareng Pransiskano sa pista.

Nabalita ang pagkaroon ng prusisyon ng mga santo at santa sa

buong bayan. Nagkaroon din ng mga pagtatanghal tulad ng
komedya na labis na ikinaaliw ng mga pari dahil sa wikang Kastila
ito ginawa. Mayroon din namang pagtatanghal para sa mga
Pilipino.

*Makikita sa kabanatang ito ang pagmamahal ng isang tao sa

kaniyang katipan. Tuwing nagkakasakit o nakararanas ng
paghihirap, hindi maaaring pabayaan at di kumustahin ang isang
taong maysakit. Nakagagaan naman ito sa pakiramdam ng
mayroong sakit

KABANATA 29

Sa mismong araw ng kapistahan, abala ang mga tao sa San Diego.

Nagising sila nang maaga dahil sa tunog ng kapamana at mga
paputok. Naggayak ang mga maykayang mamamayan ng kanilang
pinakamagagarang damit at pinakamahal na mga alahas at
palamuti.
Kapansin-pansin naman na hindi nagpalit ng kasuotan si Pilosopo
Tasyo. Binati siya ng tinyente ngunit sinagot siya ni Tasyo. Sinabi
nito na paglulustay lamang ng pera at oras ang kasiyahang katulad
ng pista.

*Malalaman sa kabanatang ito ang aral ng pagiging maluho ng mga

Pilipino. Marami ang inilalaan ang kanilang panahon at salapi sa
mga bagay na hindi naman ganoon kahalaga, at tinitipid ang mga
sarili sa mga bagay na may higit na importansya.

KABANATA 30

*Sa kabanatang ito, malalaman na ang ilang nasa kapangyarihan

ay nabubuhay din sa atensyon. Ginagawa nila ang lahat, kahit
makaabala sa kapuwa para lamang ipabatid sa marami ang
kanilang halaga. Mayroon ding mga taong aalipustahin at ibababa
ang iba upang maiangat ang sarili.

KABANATA 31

Sa kabanatang ito inilarawan ni Rizal ang mga taong

nagpapakabanal sa likod ng kanilang mga masasamang gawain sa
loob mismo ng simbahan.

Isang malaking kamalig ang inayusan upang magsilbing simbahan

para sa misa ng kapistahan. Maagang nagsidatingan ang mga
panauhin at opisyal ng bayan upang masilayan ang buong misa at
makinig sa banal na salita.

* ang karapatan ng mayaman at mahirap sa loob ng bahay dasalan

ay pantay-pantay at walang dapat na ipagkaiba.

KABANATA 32
Sa kabanatang ito matutunghayan kung paano gamitin ni Padre
Damaso ang kanyang posisyon at at simbahan para takutin at
alipustahin ang mga Indio.

Gamit ang wikang Kastila, Latin at konting Tagalog, nagbigay ng

sermon si Padre Damaso. Itinuon ng pari ang kanyang mensahe
tungkol sa mga kaluluwa sa Purgatoryo.

*Ang tunay na pananampalataya ay hindi dinadaan sa takot at mga

masasakit na pananalita. Dapat ang mahinahon at
mapagkumbabang pakikipag-usap ang higit na namamayani sa
puso bawat tao.

KABANATA 33

Sa kabanatang ito, unti-unting tinatanggalan ng maskara ni Rizal

ang mga taong mayroong masamang hangarin kay Ibarra.
Pinapakita niya ang kanilang mga patago at masamang mga
hangarin.

*Walang mawawala kung bibigyan ng halaga ang isang babala,

maging kilala mo o hindi ang tao na nagsabi nito. Laging mag-iingat
at maging mapagmatiyag.

KABNATA 34

Ipinakita sa kabanata na ito ang buong kuwento sa likod ng

trahedyang nangyari sa seremonyas ng panulukang-bato.

*Ang pagtatanim ng butil ng kabutihan ay nasusuklian sa tamang

panahon at sa tamang pagkakataon.

KABANATA 35
Sa ika-35 na kabanata ipinakita ang labis na kasamaan sa puso ni
Padre Damaso. Ito ang naging dahilan upang umabot sa sukdulan
ang galit ng binatang si Ibarra.

Napuno ng sigla at kasiyahan ang idinaos na piging sa bayan. At

kagaya ng karaniwang pangyayari ang mga dumalo ay nahahati sa
dalawang grupo. Ang samahan ng mga matatandang babae at lalaki
at ang grupo ng liberal.

*Masama ang lumaban sa mga nakatatanda lalo na sa mga alagad

ng simbahan, ngunit mas masama ang pag-aalipusta sa mga
alalala ng mga yumao na.