GJUHE SHQIPE USHTRIME PER TEST

SISTEMI GJUHESORE - Fonema dhe ndryshimet fonetike ne gjuhen shqipe

Fonetika eshte disipline e vecante gjuhesore , qe studion tingujt e te folurit, ligjet e formimit dhe
ndryshimet e tyre, si dhe dukurite qe lidhen me to, si : theksi , rrokja , intonacioni etj.
Fonema ( tingulli i zanoreve dhe bashketingelloreve ) eshte njesia me e vogel e vargut tingellor
qe nuk mund te ndahet ne njesi me te vogla .P.sh: fjala p - u- n -a ndertohet nga 4 fonema .
Ndryshimet i njeres foneme :
A. Mund te sjelle dallime kuptimore si : pune - gune, ara- arra , ruhem-rruhem etj.
B. Nuk sjelle dallime kuptimore : rush-rrush, i madh - i math, veqanerisht - vecanerisht etj.

Ndryshimet e tingujve mund te jene historike dhe te gjalla.

Ndryshimet kryesore te zanoreve jane apofonia dhe metafonia .
Apofonia eshte ndryshim historik i trasheguar qe del nga nderrimi i zanoreve a,e,je ne o .Kjo
zaakonisht ndodh ne kohen e kryer te thjeshte.

a>o marr - morra, dal - dola etj.

e>o heq - hoqa , dredh-drodha , zgjedh - zgjodha etj.
je>o mbjell- mbolla , sjell - solla ,vjel - vola etj.

Metafonia eshte ndryshimi historik i trasheguar qe del nga nderrimi i zanoreve nga a,o ne e nga
e ne i dhe nga je ne i , ie ne i . Vihet re tek foljet dhe tek shumesi i emrave dhe mbiemrave.

a>e dal-del,marr-morra ,nate-net,asht -eshtra etj.

o>e njoh-njeh, shoh-sheh, i vogel - te vegjel etj.
e>i heq- hiqni, shes - shisni , fle - flini etj.
je>i sjell - sillni , pjek - piqni , mbjell-mbillni etj.
ie>i bie - bini ,shtie - shtini etj.

Ndryshimi i bashketingelloreve kryesor eshte palatalizmi ( qiellzorizmi ), qe del nga nderrimi i

bashketingelloreve te ndryshme ne qiellzore ose palatale.Vihet re tek shumesi i emrave deh
mbiemrave .

k>q mik-miq , plak - pleq ,ujk - ujq, lak- leqe etj.

g>gj zog-zogj, varg- vargje, leng- lengje, etj.
ll>j akull-akuj, ishull - ishuj, kungull-kunguj etj.
r>j lepur- lepuj, flamur-flamuj etj.
l>j muskul- muskuj , kale-kuaj etj.
NDRYSHIMET E GJALLA

Nryshimet pozicionale jane ndryshimet e tingujve qe shkaktohen nga pozicioni i tyre ne fjale.
Verehen me teper :
➢ Renia e zanores ë te patheksuar ne rrokjen e mbyllur; emer - emri ,motër-motra, libër-
libri, vepër - vepra etj.
➢ Nderrimi i i me j : shpia - shpija , ia mori - ja mori ,ia dha - ja dha etj.
➢ Shurdhimi i bashketingelloreve te zeshme ne fund te fjales : i madh - i math , erdh - erth ,
u derdh - u derth , etj.

Ndryshimet kombinatore jane ndryshimet qe nodhin nga ndikimi i tingujve mbi njerin-tjetrin.
Ben pjese :
Asimilimi : kur dy tinguj qe jane prane njeri tjetrit behen krejtesisht te njejte ose te ngashem , si
: kusheri - kushuri , numer - numur , shirup-shurup ,sikur - sukur etj .
Disimilim : eshte procesi i kundert me asimilimin.Kur dy tinguj jane te njejte behen ndryshe si :
Bilbil-birbil , gjarper - gjalper ,arbiter - albiter etj.
Metateza : eshte procesi kur dy tinguj qe jane ne kontakt ose afer me njerin tjetrin i nderrijne
vendet si : gelqere - gerqele ,kerpudhe -kepurdh, turbull - trubull , leshoj - sheloj etj .

Shtesat e tingujve mund te jene ne fillim , ne mes ose ne fund te fjlaes . Ben pjese:

Proteza : tingulli shtohet ne fillim te fjales : ik - hik , plakje- mplakje ,ashtu- qashtu , aq -qaq etj.
Epenteza : tingulli shtohet ne mes te fjale : zemra- zembra , mezi- menzi ,tharte - tharbt etj.
Epiteza : tingulli shtohet ne fund te fjales : ti -tine , ty- tyne , tym - tyme, nuk- nuku etj.

Reniet e tingujve mund te ndodhe ne fillim ,ne mes dhe ne fund te fjales :

Afereza: renia e tingullit ne fillim ; agim - gim, vdes-des ,veshtire - shtire etj.
Sinkopa : renia e tingullit ne mes : shtepi - shpi , pershesh- pshesh , keshtu-kshtu, andej-anej
etj
Apokopa: renia e tingullit ne fund ; ishte- ish , erdhi -erdh, pati-pat, Florim - Flor etj.
Elizioni; renia e zanores se patheksuar fundore perpara nje zanore tjeter te fjales qe e ndjek.
Si : Vajze e vogel, vajz’ e vogel , dhome e madhe , dhom’ e madhe etj.

Bashketingelloret MB , ND , NG , DHE NGJ

Mb - mbaj , mbese,mbret , dhembe , i embel, shembull ,dhemb ,shkemb,humb .

Nd- ndaj , ndales,ndeshe,kendoj , kendej, fundor , kend,mend,vend etj.
Ng- ngacmoj,ngreh ,ngel ,angez ,kenge, kungull,aheng, ,leng, peng .
Ngj - ngjiste, ngjyros ,ngjaj, engjell, lengje,sfungjer , qengj , ungj , vargj .
FJALA DHE VECORITE E SAJ - fjala dhe pjeset e saj perberse

Leksikologjia eshte dege e vecant gjuhesore qe e studio fjalen , kuptimin e saj dhe teresine e
fjaleve.
Morfema eshte njesia me e vogel ne perberjen e fjales .Morfemat mund te jene rrenjore dhe
ndajshtesore . Ne fjalet shkencetar , malor, punetor , morfem rrenjore eshte shkence, mal , pune
kurse morfema ndajshtesore jane -tar , -or , -tor .

FJALET SIPAS FORMIMIT NDAHEN NE :

FJALE JO TE PARME FJALE TE PARME

Te prejardhura Fjale qe nuk mund te zberthehen

Fjale te perngjitura MAL

Fjale te perbera PUNE

Konversion BESE

Fjale qe mund te zberthehen DERE ETJ.

ANALIZA MORFEMORE DHE FJALEFORMUESE E FJALES

Analiza sipas ndertimit ( morfemore) i dallon morfemat qe perbejne nje fjale deh bene
zberthimin e fjales ne njesi me te vogla te kuptimshme si, :
LAPS-I - fjale e parme perbehet nga dy morfema: rrenja + mbaresa
PA-AFTE - SI - fjale jo e parme perbehet nga tri morfema : parashtesa + rrenja + prapashtesa
KRYE - QYTET - AS - I - fjale jo e parme perbehet nga kater morfema : rrenje + rrenje +
prapashtese + mbarese

Analiza sipas formimit ( fjaleformuese ) behet vetem per fjale jo te parme dhe dallon menyren
e bashkimit te morfemave qe e perbejne fjalen. Si :
Rilexim = ri +lexim , mesim = mesoj +im , perpunim = perpunoj + im etj.

ODISEA
E shkruar nga Homeri dhe eshte nje poem epike apo epi qe eshte nje krijim i gjate ne vargje .

Suksese !! = )