POLITECHNIKA KRAKOWSKA IM.

TADEUSZA KOŚCIUSZKI
WYDZIAŁ ARCHITEKTURY
KATEDRA PROJEKTOWANIA ARCHITEKTONICZNO-
BUDOWLANEGO

Rozprawa doktorska:

WSPÓŁCZESNE WIEŻE I PLATFORMY WIDOKOWE

Autor: mgr inż. Stanisław Czernik

Promotor: prof. dr hab. inż. arch. Janusz Rębielak

Kraków, grudzień 2020

Cytat:
"Inżynier budowlany musi również postrzegać swój zawód nie tylko jako
projektanta lecz jednocześnie jako kreatywnego twórcę, traktującego budynki w sposób
całościowy. Musi on również mieć przynajmniej zmysł i zrozumienie dla procesu
pięknego kształtowania, ponieważ jego budynki są również częścią środowiska
zbudowanego".
Fritz Leonhardt

str. 2
SPIS TREŚCI:

1. Wstęp .................................................................................................................. 5
1.1. Wprowadzenie .................................................................................................... 5
1.2. Cel pracy ............................................................................................................. 6
1.3. Problematyka badań ........................................................................................... 6
1.4. Tezy pracy .......................................................................................................... 6
1.5. Zakres opracowania tematu ................................................................................ 7
1.6. Rodzaj obiektu - definicja................................................................................... 8
1.6.1. Rodzaj materiału ................................................................................................. 8
1.6.2. Zakres czasowy ................................................................................................... 8
1.6.3. Zakres terytorialny .............................................................................................. 9
1.6.4. Zakres funkcjonalny analizowanych obiektów .................................................. 9
1.7. Przyjęta metoda badawcza.................................................................................. 9
2. Zarys ewolucji wież obserwacyjnych ............................................................... 10
2.1. Wieże strażnicze o charakterze obronnym ....................................................... 11
2.2. Wieże kościelne ................................................................................................ 13
2.2.1. Wieże kościelne zabudowy sakralnej w Polsce ................................................ 13
2.2.2. Wieże kościelne w zabudowie sakralnej we Francji ........................................ 14
2.2.3. Wieże kościelne zabudowy sakralnej we Włoszech......................................... 15
2.2.4. Wieże kościelne w Austrii i Niemczech ........................................................... 15
2.2.5. Przykład wieży kościelnej w Hiszpanii ............................................................ 17
2.3. Wieże triangulacyjne ........................................................................................ 18
2.4. Wieże ratuszowe ............................................................................................... 18
2.5. Wieże ciśnień .................................................................................................... 19
2.6. Wieże widokowe, rekreacyjne .......................................................................... 21
2.6.1. Wieże obserwacyjne przeciwpożarowe ............................................................ 21
2.6.2. Wieże spadochronowe ...................................................................................... 21
2.6.3. Wieże telewizyjne, radiowe i telefonii komórkowej ........................................ 23
2.6.3.1. Wieże telewizyjne............................................................................................. 23
2.6.3.2. Wieże radiowe .................................................................................................. 24
2.6.4. Wieże - symbole ............................................................................................... 25
3. Przegląd współczesnych wież i platform widokowych .................................... 26
3.1. Wieże widokowe jako obiekty historyczne ...................................................... 26
3.1.1. Wieże kościelne ................................................................................................ 27
3.1.2. Wieże ratuszowe ............................................................................................... 33
str. 3
3.2. Punkty widokowe w obiektach przemysłowych .............................................. 35
3.2.1. Wieże ciśnień .................................................................................................... 36
3.2.2. Wieże telewizyjne, radiowe i telefonii komórkowej ........................................ 41
3.2.3. Wieże szybów górniczych ................................................................................ 78
3.2.4. Latarnie ............................................................................................................. 81
3.2.5. Wieże kontroli lotów ........................................................................................ 90
3.2.6. Skocznie narciarskie z ogólnodostępnymi platformami widokowymi........... 105
3.2.7. Turbiny wiatrowe z tarasem widokowym ...................................................... 108
3.3. Wieża żeliwna................................................................................................. 110
3.4. Wieże i platformy widokowe, ich symbolika w odbiorze społecznym .......... 112
3.5. Platformy widokowe w obiektach istniejących .............................................. 122
3.6. Współczesne punkty widokowe i ich rodzaje ................................................. 130
3.6.1. Wieże obserwacyjne – widokowe .................................................................. 131
3.6.2. Wieże obserwacyjne, turystyka i przyroda ..................................................... 162
3.6.3. Wieże widokowe, dominanty krajobrazu występujące na obszarach rejonów
turystycznych .................................................................................................. 174
3.6.4. Pomosty, platformy widokowe i ścieżki napowietrzne .................................. 184
3.6.5. Wieże widokowe - zespoły zabudowy ........................................................... 206
4. Wnioski końcowe - podsumowanie ................................................................ 227
5. Podstawowe pojęcia stosowane w dysertacji ................................................. 230
6. Literatura ........................................................................................................ 231
6.1. Publikacje ....................................................................................................... 231
6.2. Normy i rozporządzenia ................................................................................. 235
6.3. Katalogi i broszury ......................................................................................... 236
6.4. Źródła internetowe .......................................................................................... 236
6.5. Źródła ilustracji............................................................................................... 246
7. Spis ilustracji .................................................................................................. 258

str. 4
1. Wstęp

1.1. Wprowadzenie

Inspiracją do podjęcia się tematyki badawczej dotyczącej kształtowania oraz

funkcjonowania współczesnych wież i platform widokowych jest zaobserwowany w
ostatnich dziesięcioleciach dynamiczny rozwój tego typu budownictwa. Istotną rolę
odegrały także zainteresowania zawodowe autora.
Obserwując ewolucję form strukturalnych i zastosowań funkcjonalnych obiektów
wieżowych można odnieść wrażenie, że obiekty te towarzyszyły ludzkości od zarania
dziejów. Budowa obiektów wieżowych i ewolucja ich form architektonicznych
uzależniona była od możliwości wykonawczych i materiałowych danego okresu
historycznego. Wzrost wiedzy inżynierskiej, umiejętności budowlanych oraz coraz to
nowsze materiały budowlane o wyższych parametrach wytrzymałościowych umożliwiły
realizację coraz to większych i wyższych obiektów o bardziej złożonych układach
konstrukcyjnych [1].
Do okresu renesansu procesy projektowania i wznoszenia obiektów budowlanych
były oparte na doświadczeniach empirycznych przekazywanych z pokolenia na
pokolenie w rodzinach budowniczych. W okresie renesansu pojawiają się pierwsze
rozważania na temat mechaniki budowli [2] przypisywane twórczości Leonarda da
Vinci (1452 - 1519) r. W latach 1508 - 1580 Andrea Palladio opracowuje pionierskie
układy łuków kratowych i belkowe układy wieszarowe. To właśnie te prace naukowe w
dalszych latach przyczyniły się do rozwoju rozważań na temat konstrukcji
przestrzennych i nauki o wytrzymałości materiałów budowlanych formułowanych przez
Włocha Galileo Galilei (1564 - 1642). W roku 1676 angielski uczony Robert Hook
ogłasza powszechne dziś znane prawo proporcjonalnych związków naprężeń i
spowodowanych nimi odkształceń. W Szwajcarii Jakub Bernoulli przyczynia się do
formułowania praw teorii zginania belek a Leonhard Euler formułuje prawa w zakresie
wyboczenia prętów. Dynamiczny wzrost teoretycznej wiedzy inżynierskiej tego okresu
umożliwił tworzenie coraz to nowszych i odważniejszych form architektoniczno-
strukturalnych ograniczonych jedynie parametrami wytrzymałościowymi
zastosowanego materiału.
W drugiej połowie XVIII wieku zaczęto szerzej wprowadzać w budownictwie
materiał konstrukcyjny jakim było żeliwo, a nieco później stal. Koniec XVIII wieku to
kolejne odkrycie nowego materiału jakim jest dobrze dziś znany cement hutniczy, nieco
później odkryto cement portlandzki [2]. Odkrycia te przyczyniły się do wzrostu cech
wytrzymałościowych betonu, a następnie betonu zbrojonego czyli żelbetu.
Wiek XIX można zatem uznać za przełom w dziedzinie budownictwa ze względu
na rozwój teorii i metod obliczania płaskich układów statycznych, a zwłaszcza ustrojów
kratowych, które obecnie tworzą podstawowy układ statyczny projektowanych wież i
platform widokowych.
Obiekty wieżowe niezależnie od epoki historycznej, w której były realizowane
wyróżniają się spośród innych obiektów budowlanych parametrem wysokości, który
niejednokrotnie przewyższał swoją wysokością pobliską zabudowę. Z poziomu górnych
podestów wież obserwacyjnych możliwa jest dalekosiężna obserwacja otaczającego
terenu dlatego też obiekty te pełniły początkowo ważną rolę militarną fortyfikacji miast

str. 5
i założeń obronnych1 a z upływem czasu, wraz z rozwojem przemysłu dostosowywane
były do występujących potrzeb społecznych.

1.2. Cel pracy

Z uwagi na złożoność podjętego tematu badawczego głównymi celami pracy jest

realizacja zespołu następujących zadań:
• analiza współczesnych form strukturalnych i zastosowań funkcjonalnych wież i
platform widokowych będących obiektami dostosowanymi do obsługi ruchu
turystycznego,
• sformułowanie zasad kształtowania form architektonicznych wież i ścieżek
napowietrznych zlokalizowanych w chronionych obszarach leśnych, w szczególności w
rejonach podgórskich wraz z określeniem zalecanych systemów posadowienia takich
obiektów,
• próba zdefiniowania współczesnych tendencji w projektowaniu i wznoszeniu wież
oraz pomostów obserwacyjnych połączonych z budową napowietrznych ścieżek
widokowych stanowiących kompleksy rekreacyjno-wypoczynkowe,
• ocena możliwości spełnienia wymogów funkcjonalnych wież i platform
widokowych jako obiektów dostosowanych do potrzeb osób o ograniczonej zdolności
ruchowej i osób poruszających się z małymi dziećmi.

1.3. Problematyka badań

Zagadnienia architektoniczno-konstrukcyjne w kształtowaniu przestrzennych

form strukturalnych współczesnych wież i platform widokowych notujących wyraźny
wzrost popularności ich budowy na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci.

1.4. Tezy pracy

Współczesne wieże i platformy widokowe budowane są zazwyczaj na obszarach

uznawanych za rejony krajobrazowo cenne oraz w aglomeracjach miejskich.
Wznoszone obiekty stają się atrakcjami turystycznymi i znakami rozpoznawczymi
danego miejsca. Strukturę nośną wież widokowych stanowi najczęściej przestrzenny
układ prętów połączonych w węzłach i tworzących kratownice przestrzenne.
Rozwiązania konstrukcyjne projektowanych węzłów kratowych struktury przestrzennej
obiektów wieżowych mają istotny wpływ na formę architektoniczną projektowanych
obiektów co skłoniło autora niniejszej dysertacji do sformułowania następującej tezy:

1
Wieże stanowiły podstawowy element zabudowy warownej, często były wbudowywane w mur
ochronny otaczający dane miasto lub gród.
str. 6
Teza 1

Forma architektoniczna współczesnych wież i platform widokowych o

przestrzennej konstrukcji prętowej wynika w głównej mierze z przyjętej postaci
struktury nośnej obiektu, uwarunkowań kulturowych, krajobrazowych,
środowiskowych oraz tradycji budowlanych danego regionu. Nie ogranicza to
jednak swobody twórczej architektów, przeciwnie odpowiednio dobrana postać
systemu konstrukcyjnego może w decydującym stopniu usprawnić proces
kształtowania unikatowych form architektonicznych takich obiektów.

Głównymi czynnikami decydującymi o wyborze miejsc do budowy wież i

platform lub też pomostów widokowych są uwarunkowania kulturowe i krajobrazowe
oraz względy ekonomiczne zapotrzebowania przemysłu turystycznego danego regionu.
Wieże widokowe dostosowywane są często do wymogów osób o ograniczonej
zdolności ruchowej i osób poruszających się z małymi dziećmi poprzez likwidację
schodów i przeszkód uniemożliwiających swobodną komunikację, a w ich miejsce
wprowadzone są pochylnie, windy i podnośniki hydrauliczne [3]. Kształt ścieżek trasy
napowietrznej będących częścią kompleksu wież i platform widokowych
uwarunkowywana jest w głównej mierze występującą rzeźbą terenu i wizją
architektoniczną formy przestrzennej obiektu. Udogodnienia te sprawiają, że wieże
widokowe są chętnie odwiedzane przez tę grupę turystów, która może odtąd swobodnie
podziwiać otaczającą przyrodę i rozpościerające się widoki pomimo swoich ograniczeń
fizycznych.
Obiekty już zrealizowane posiadają często charakter obiektów komercyjnych, w
których zastosowane zostały opisywane rozwiązania funkcjonalne umożliwiające
dostosowanie obiektów do wymogów osób o ograniczonej zdolności ruchowej,
posłużyły do sformułowania tezy pomocniczej:

Teza 2

Pełne dostosowanie obiektów wieżowych i platform widokowych do

wymogów osób o ograniczonej zdolności ruchowej oraz grup rodzinnych z małymi
dziećmi przyczynia się wprawdzie do znaczącego poszerzenia kręgu ich
użytkowników powodując tym samym zwiększenie ruchu turystycznego w danej
okolicy, ale poprzez odpowiednie ukierunkowanie strumieni tego ruchu przez
projektantów ingerencja tych obiektów w środowisko przyrodnicze może być
znikoma, a dzięki swej funkcji edukacyjnej mogą one jednocześnie stanowić
integralną część systemu ochrony przyrody.

1.5. Zakres opracowania tematu

Badania dotyczące wpływu struktury konstrukcyjnej na formę architektoniczną

wież i platform widokowych prowadzone zostały na wybranych obiektach
zrealizowanych współcześnie. Wnioski z analizy wybranych przykładów posłużyły do
zdefiniowania głównych cech typologicznych współczesnych wież i pomostów
widokowych czy też platform obserwacyjnych odnośnie postaci ich struktur nośnych i

str. 7
zastosowań funkcjonalnych obiektów reprezentujących tego typu rozwiązania
architektoniczno-konstrukcyjne. Nie oznacza to wcale, że system konstrukcyjny
narzuca formę architektoniczną, wręcz przeciwnie forma architektoniczna warunkuje
strukturę i układ konstrukcji.

1.6. Rodzaj obiektu - definicja

Wieża jest to obiekt budowlany o wymiarze rzutu podstawy znacznie mniejszym

od jej wysokości. Konstrukcja nośna wieży realizuje schemat statyczny belki
wspornikowej utwierdzonej w fundamencie i obciążonej głównie siłami poziomymi
pochodzącymi od parcia i ssania wiatru oraz siłami pionowymi wynikającymi z ciężaru
własnego samej wieży i obciążenia eksploatacyjnego wynikającego z jej funkcji
użytkowej [20].
Platforma widokowa jest to rodzaj budowli2, w której elementy poziome lub nieco
pochyłe stanowiące konstrukcję podestu są położone powyżej otaczającej zabudowy i
występującej roślinności, z której można podziwiać pobliski teren. Platformy widokowe
są projektowane i wznoszone głównie na obszarach atrakcyjnych turystycznie.

1.6.1. Rodzaj materiału

W niniejszej dysertacji nie ograniczono się do analizy i studiów dotyczących

jednego wyodrębnionego materiału konstrukcyjnego, który mógłby stanowić główne
kryterium wyboru omawianych obiektów. Przy wyborze zestawu badanych obiektów
przyjęto zasadę, że materiał konstrukcyjny zastosowany w prezentowanych budowlach
wynika w głównej mierze z przesłanek kulturowych danego regionu, względów
ekonomicznych, względów architektonicznych oraz jest determinowany czynnikami
atmosferycznymi, możliwościami wykonawczymi oraz tradycją budowlaną.

1.6.2. Zakres czasowy

Przy doborze przykładów obrazujących ewolucję form strukturalnych i

architektonicznych wież i platform widokowych nie zostały określone ramy czasowe
prezentowanych przykładów. Prezentowane przykłady mają na celu zobrazować wpływ
minionych epok historycznych na ewolucję form architektonicznych.
W części dotyczącej architektury współczesnej uwzględniono realizację wież i
platform widokowych począwszy od XIX wieku3, a główne spektrum analizy czasowe
wytypowanych obiektów ograniczono do końcowych lat XX wieku i początku XXI
wieku. Przyjęty okres czasowy obejmuje zatem okres ostatnich trzydziestu lat, w
2
Dziennik Ustaw 1994 nr 89 poz. 414 art. 3 budowla-należy przez to rozumieć każdy obiekt budowlany
niebędący budynkiem lub obiektem małej architektury, taki jak: wolno stojące maszty antenowe, obronne
(fortyfikacje), ochronne, jako odrębne pod względem technicznym części przedmiotów składających się
na całość użytkową [91].
3
W wieku XIX nastąpił przełom w dziedzinie budownictwa związany z odkryciem nowych materiałów
konstrukcyjnych oraz był okresem, w którym sformułowano ogólnie dziś znane prawa mechaniki
budowli i wytrzymałości materiałów.
str. 8
których obserwowana jest wyraźna tendencja do budowy wież i ścieżek napowietrznych
dostosowanych do wymogów i potrzeb osób o ograniczonej zdolności ruchowej.

1.6.3. Zakres terytorialny

W pracy tej omówiono obiekty wieżowe dość znane i łatwo rozpoznawalne oraz
uznawane za najciekawsze obiekty wieżowe zrealizowane na całym świecie ze
szczególnym uwzględnieniem obiektów zrealizowanych w Polsce. W części dotyczącej
wież widokowych zrealizowanych jako kompleks wieży i ścieżki napowietrznej zakres
terytorialny został ograniczony do terytorium Polski, Słowacji, Czech, Niemiec, Austrii
i Dani.

1.6.4. Zakres funkcjonalny analizowanych obiektów

Przykłady obiektów analizowanych w niniejszym opracowaniu, obrazujące

ewolucję form architektonicznych współczesnych wież i platform widokowych, zostały
dobrane celem prezentacji możliwie szerokiego spektrum typów obiektów o
zróżnicowanych funkcjach użytkowych, począwszy od wież strażniczych o charakterze
obronnym, wież kościelnych, wież ciśnień, wież telewizyjnych i wież obserwacyjnych.
Różnorodność przedstawionych form architektonicznych prezentowanych obiektów
wieżowych i platform ma na celu określenie typologii dla badanych obiektów i
stworzenie klasyfikacji ich pod względem zastosowanej konstrukcji i estetyki w
uzyskaniu zamierzonej formy architektonicznej. Poza obszarem przedstawionej analizy
znajdują się obiekty tymczasowe i obiekty małej architektury takie jak wieże znajdujące
się na placach zabaw czy ambony myśliwskie.

1.7. Przyjęta metoda badawcza

1. Analiza materiałów zawarta w publikacjach naukowych, analiza porównawcza

współcześnie występujących form architektonicznych wież i platform widokowych w
odniesieniu do ich przestrzennej struktury budowlanej realizowanej z elementów
prętowych.
2. Studia i analiza materiałów i przykładów współcześnie zrealizowanych wież i
platform widokowych ze szczególnym uwzględnieniem obiektów zaprojektowanych
przez polskich architektów i inżynierów w naszym kraju, które są pionierskimi
rozwiązaniami inżynierskimi nawiązującymi do tradycji ciesielstwa polskiego.
3. Kwerenda biblioteczna dostępnych i pozyskanych dokumentacji projektowych.
4. Autorska wizja lokalna przeprowadzona dla wytypowanych wież i platform
widokowych leżących na obszarach turystyczno-rekreacyjnych które są obecnie
uznawane za atrakcje turystyczne danego regionu.

Po przeprowadzeniu analizy porównawczej planuje się dokonać stosownych

syntez i sformułować wnioski zamieszczane w ostatnich częściach poszczególnych
rozdziałów, a następnie sformułować wniosek końcowy uzasadniający trafność
postawionej tezy dysertacji.
str. 9
2. Zarys ewolucji wież obserwacyjnych

Budowa pierwszych form architektonicznych obiektów wieżowych wynikała z

potrzeby zapewnienia bezpieczeństwa ludzi skupiających się głównie w miastach i
grodach podczas najczęściej konfliktów zbrojnych. Obiekty wieżowe posiadające
znaczną wysokość pozwalały na dalekosiężną obserwację otaczającego terenu co
umożliwiało wcześniejsze wykrycie najazdów i uniknięcie ewentualnych zagrożeń.
Obiekty wieżowe stały się zatem ważnymi elementami w zabudowie militarnej i
warownej pełniącej niejednokrotnie miejsce ostatniego schronienia i ratunku dla
tamtejszej ludności. Wieże obserwacyjne lokalizowano zazwyczaj w najwyżej
położonym punkcie w okolicy, na wzniesieniach terenu, na szczytach i stokach górskich
lub na nadbrzeżach morskich4. Taka lokalizacja sprzyjała możliwości wyniesienia
budowli ponad otaczający teren, ponad rosnące drzewa i zabudowę miejską5.
Lokalizacja wież na wzniesieniach terenu była zatem naturalnym sposobem realizacji
punktów obserwacyjnych umożliwiających maksymalną dalekosiężną obserwację
otaczającego terenu przy możliwie małych nakładach pracy (Il. 1).

Il. 1 Usytuowanie wieży względem otaczającej zabudowy miejskiej [A.1]

Postęp cywilizacyjny dokonany na przestrzeni minionych epok historycznych,

poprawa jakości życia społecznego oraz rozwój gospodarczy i ekonomiczny
spowodował, że obiekty wieżowe, obserwacyjne pełniące początkowo funkcję wież
warownych przekształcano i dostosowywano do potrzeb wynikających z innych
rodzajów zapotrzebowania społecznego i gospodarczego. Rozwój ekonomiczny państw
oraz wzrost znaczenia religii przyczynił się do budowy obiektów sakralnych i
budynków użyteczności publicznej6. Ze względu na funkcję jaką pełniły te obiekty ich
postać architektoniczna musiała być łatwo rozpoznawalna i zauważalna w tkance
zabudowy miejskiej. W obiektach tych wprowadzono wieże7 wkomponowane w bryłę
architektoniczną, które znacząco przewyższały otaczającą zabudowę powodując tym
samym łatwą ich identyfikację spośród pobliskiej zabudowy.

4
Wieże obserwacyjne, zabudowy militarnej wkomponowywane były w mury obronne danej fortyfikacji,
pełniły one funkcję „bariery” chroniącej ludność przed najazdami nieprzyjaciół oraz umożliwiały
prowadzenie akcji zbrojnej z jej wnętrza dla użytkowników takich obiektów.
5
W przypadku lokalizacji wież w zabudowie miejskiej kształtowane wieże musiałyby posiadać parametr
swojej wysokości znacznie większy niż w przypadku lokalizacji ich na wzniesieniu. Niejednokrotnie ich
budowa byłaby utrudniona lub wręcz niemożliwa z uwagi na występujące ograniczenia i możliwości
technologii budowlanych oraz dostępnych wówczas materiałów.
6
Obiekty te były miejscem zgromadzeń i obrad danej społeczności.
7
Wieże w obiektach sakralnych i użyteczności publicznej były wkomponowane w bryłę budynku lub
były elementami wolnostojącymi zlokalizowanymi bezpośrednio przy danym obiekcie.
str. 10
 Dynamiczny rozwój ekonomiczny i gospodarczy oraz przełomowe zmiany
materiałowe i technologiczne w budownictwie dokonane głównie w XVIII i XIX wieku
spowodowały, że obiekty wieżowe pierwotnie realizowane jako budowle
monumentalne odtąd projektowano i wykonywano jako obiekty strukturalne o
przestrzennych układach prętowych8. Odkrycia te spowodowały, że projektowane wieże
o przestrzennych układach prętowych zaczęły nabierać szerokiego zastosowania w
budownictwie dla realizowanych obiektów przemysłowych, użyteczności publicznej jak
również w obiektach rekreacyjnych.

2.1. Wieże strażnicze o charakterze obronnym

Rozwój gospodarczy i społeczny oraz wzrost znaczenia ekonomii i handlu między

narodami niejednokrotnie powodował konflikty zbrojne między nimi. Najazdy wojsk
nieprzyjacielskich na szlaki handlowe, grody i miasta spowodowały konieczność
budowy obwarowań militarnych służących do ochrony ludzi przed bezpośrednimi
najazdami [13]. Obiekty wieżowe stały się nieodłącznym elementem zabudowy
militarnej umożliwiającym obserwację otaczającego terenu, wcześniejsze rozpoznanie
najazdu nieprzyjacielskiego i odpowiednie przygotowania ludności i wojska na ten atak.
Przykładem zabudowy warownej z zastosowaniem wieży obserwacyjnej jest
osada z okresu kultury łużyckiej w Biskupinie datowana na okres trwający od
środkowej epoki brązu od około XIV w. p.n.e., po wczesną epokę żelaza, czyli do około
V w. p.n.e. [4]. Podstawowym materiałem budowlanym tego grodziska było drewno
pozyskiwane z pobliskich lasów. Badania archeologiczne wykazały, że 50 % użytych
do budowy grodu drzew dębowych ścięto w 748 roku p.n.e. Podobieństwo technik
ciesielskich zastosowanych w Biskupinie można znaleźć również w znacznie później
zbudowanych grodach, bo pochodzących z VII - X wieku n.e., takich jak Poznań,
Gniezno, Wrocław, Opole, Sanok, Szczecin, Wilno, Brudno i innych [5].

Il.2 Widok wieży warownej w Biskupinie – konstrukcja drewniana [A.2], (autorstwo nieznane)

Kolejnym przykładem zastosowania form architektonicznych wież widokowych

w zespole zabudowań militarnych jest równie pochodzących z XII wieku zabudowa
Rokitnicy. Założenie wsi datowane jest na wczesne średniowiecze. Jest to grodzisko
typu stożkowego i składa się z dwóch części [6]. Część pierwszą stanowi drewniana

8
Rozwój nauki w dziedzinie wytrzymałości materiałów i rozważań na temat mechaniki budowli
spowodowały, że projektowane obiekty o przestrzennych układach prętowych wymagały znacznie
mniejszego zużycia materiałów co w bezpośredni sposób umożliwiło obniżenie kosztów ich budowy w
porównaniu do obiektów monumentalnych.
str. 11
wieża, umieszczona na szczycie występującego wzniesienia terenu9. Część druga
zabudowy położona jest obok wieży, tzw. podgrodzie, w których zabudowania otoczone
są wałem obronnym i palisadą10. Wieża grodu stożkowego stanowiła ostatnią zaporę
fortyfikacji grodu i zlokalizowana była w miejscu o najtrudniejszym dostępie, na
wzgórzu11.

Il.3 Widok zabudowań Rokitnicy, przekrój przez wieżę [A.3], (autorstwo nieznane)

Miastem o charakterze założeń warownych jest również Będzin (Il. 4).

Lokalizacja tego miasta na szlaku handlowym sprawiała, że było ono narażone na liczne
najazdy i grabieże, które wymagały odpowiedniej fortyfikacji miasta. Pierwotnie gród
istniał od XI wieku jako zabudowa o konstrukcji drewnianej. W 1241 roku w wyniku
najazdów Tatarskich gród został spalony i zniszczony. Odbudowa Będzina nastąpiła
niecały wiek później przez króla Kazimierza Wielkiego, zabudowę drewnianą
zastąpiono murowaną warownią
będącą częścią systemu obronnego
rozpoznawalną dziś pod hasłem
„Orle Gniazdo”[114]. Przytoczony
przykład fortyfikacji obronnej i
wieży obrazuje, że drewniane
obiekty warowne były nietrwałe
dlatego głównym materiałem
stosowanym do budowy
fortyfikacji były cegły i kamienie
Il.4 Panorama średniowiecznego Będzina z widocznymi pozwalające na wznoszenie
wieżami [A.4] konstrukcji murowanych12.

9
Wieża była najsilniej bronioną częścią grodziska podczas najazdów, dlatego była wykonana z bardziej
trwałego materiału budowlanego jakim było drewno dębowe.
10
Rokitnica otoczona była obwodową fosą wykonaną po zewnętrznej stronie murów obronnych.
11
Główne umocnienia ochronne Rokitnicy przebiegały od strony zachodniej tj. od strony rzeki, skąd
spodziewane było główne zagrożenie najazdów zbrojnych.
12
Do czasów współczesnych zachowane zostały głównie zabudowania warowne o konstrukcji
murowanej.
str. 12
2.2. Wieże kościelne

Równolegle z rozwojem gospodarczym i społecznym na przestrzeni minionych

epok historycznych duże znaczenie w kształtowaniu przestrzeni publicznej i
architektury odgrywała sfera religijna. W średniowieczu kościoły pełniły funkcję
obiektów, w których sprawowano obrzędy religijne oraz odgrywały one bardzo ważną
rolę w fortyfikacji miasta pełniąc m.in. rolę obronnych twierdz13. Bryłę kościołów
stanowiła zwarta surowa i niekiedy ciężka kompozycja złożona z prostopadłościanów,
walców, ostrosłupów i stożków [7]. Forma architektoniczna obiektów sakralnych ze
względu na położenie i budowę wieży kościelnej stanowi zwartą kompozycję bryły
wieży i kościoła lub może ona być obiektem wolnostojącym. Wewnątrz wież
kościelnych lokalizowane są zazwyczaj instrumenty muzyczne, dzwony stanowiące
wyposażenie liturgiczne kościoła14. Wieże mające znaczenie obronne i stanowiące
akcent kompozycji architektonicznej, stawiano zwykle przy ścianie frontowej albo po
bokach transeptu, czasem nad skrzyżowaniem naw [7]. W murowanych ścianach wież
kościelnych wykonywane były otwory okienne umożliwiające obserwację otaczającego
terenu, a w czasie zagrożenia umożliwiające ostrzał oblegających nieprzyjaciół15.

2.2.1. Wieże kościelne zabudowy sakralnej w Polsce

W architekturze zabudowań sakralnych w Polsce wieże stanowiły najczęściej

element zwartej bryły kościoła, w której umieszczano instrumenty muzyczne. Wieże
wykonywano zazwyczaj jako pojedyncze lub podwójne lokalizowane najczęściej w
zachodniej części rzutu kościoła16. Jednym z najbardziej znanych i rozpoznawalnych
kościołów w Polsce jest sanktuarium na Jasnej Górze17, które posiada jedną z
najwyższych wież kościelnych w Polsce (Il.
5). Wieża początkowo drewniana w swojej
historii była wielokrotnie niszczona m.in.
przez pożary a następnie odbudowywana,
restaurowana i przekształcana [122]. Obecna
forma wieży pochodzi z lat 1901 – 1906,
kiedy to została nadbudowana po pożarze18
konstrukcji drewnianej wieży i podwyższona
o 17 m do wysokości 106,30 m [121] oraz
zastąpiona częścią stalową.
Kościołem o najwyższej wysokości w Il.5 Wieża kościelna na Jasnej Górze,
Polska [A.5],
Polsce będącym jednocześnie jednym z architekt zabudowy fortecy: Andrei dell' Aqua

13
Podczas najazdów nieprzyjacielskich z poziomów platform umieszczonych w wieży kościelnej
możliwy była ostrzał wojsk nieprzyjacielskich z łuków i kusz a w późniejszym czasie z broni palnej.
14
Sygnał dzwonów z wieży kościelnej informował ludność o zbliżającym się nabożeństwie lub
ewentualnym zagrożeniu bezpieczeństwa.
15
Okienka służące do ostrzałów były małe i wysoko umieszczone na wieży. Od strony wewnętrznej
okienka były poszerzane, co umożliwiało większy zakres prowadzonego ostrzału.
16
W Polsce występują również kościoły w których wieże są obiektami wolnostojącymi jednak ich
liczebność jest bardzo znikoma.
17
Sanktuarium i klasztor zakonny paulinów zlokalizowany na wzgórzu Jasnej Góry w Częstochowie.
18
Pożar wieży nastąpił 15 sierpnia 1900 roku.
str. 13

Il. 6 Wieża kościelna w Bazylice
w Licheniu Starym, Polska [A.6]
architekt: Barbara Bielecka
najwyższych kościołów na świecie jest
Bazylika Matki Boskiej Bolesnej Królowej
Polski w Licheniu Starym (Il .6). Bazylika
dzięki zbudowanej wieży zajmuje 7 pozycję
wśród najwyższych kościołów świata
ustępując zaledwie o 20,03 m wysokości
najwyższej wieży kościelnej świata19. Wieża
kościelna w Licheniu Starym zbudowana
została w latach 1999 - 2004 roku [115] i
mierzy 141,5m wysokości będąc tym samym
najwyższą wieżą w Polsce.

2.2.2. Wieże kościelne w zabudowie sakralnej we Francji

Francja w okresie romańskim odegrała ważna rolę w kształtowaniu nowego stylu

w architekturze i sztuce [7]. Sztuka romańska została chyba najpełniej odzwierciedlona
w architekturze sakralnej, której zabytki zostały zachowane licznie w przeciwieństwie
do zabudowy świeckiej. W kształtowaniu zwartej zabudowie kościelnej wieże
lokalizowano na skrzyżowaniu nawy głównej i naw poprzecznych, przy fasadzie
frontowej lub obok ramion transeptu [7]. W okresie gotyku we Francji korzystano z
możliwości konstrukcyjnych w kształtowaniu ostrołuków, systemów filarów i łuków
przyporowych wspierających sklepienia. W obiektach sakralnych dążono do budowy
idealnej katedry, która miała mieć siedem wież zwieńczonych ostrosłupowymi
hełmami. W rzeczywistości w wielu katedrach nie zrealizowano tych założeń przez co
wieże kościelne są tępo zakończone [7].

Il.7 Wieża Saint Jacques w Paryżu, Il.8 Katedra w Chartres, Francja [A.8]
Francja [A.7] Wysokość 113 m / 105 m,
Wysokość 52 m, Zbudowana w XII wieku,
Zbudowana w XVI wieku architekt odbudowy iglicy wieży
architekci: Jean de Félin, Julien Ménart północnej: Jean Texier (Jehen de
Beauce)
19
Obecnie najwyższym kościołem na świecie, posiadającym najwyższą wieżę kościelną jest kościół w
Ulm w Niemczech, wieża kościelna ma wysokość 161,53 m [123].
str. 14

Il.9 Wieża Katedry w Rouen, Francja [A.9],
architekt centralnej fasady: Roulland’a de Roux
Obecnie najwyższym kościołem we
Francji, posiadającym najwyższą wieżę jest
Katedra w Rouen20 (Il. 9). Wieża o
wysokości 151 m [116] zbudowana jest w
stylu gotyckim. Katedra otoczona jest
dwoma skrajnymi wieżami od strony
północnej Tour St-Romain oraz późniejszą
Tour du Beurre. Środkowa wieża posiada
żeliwną neogotycką iglicę wybudowaną w
1876 roku21. W latach 1876 - 1880 katedra
ta była najwyższym budynkiem na świecie,
najwyższym kościołem we Francji oraz
najwyższą wieżą żeliwną na świecie [116].

2.2.3. Wieże kościelne zabudowy sakralnej we Włoszech

Forma architektoniczna zabudowy sakralnej okresu średniowiecza we Włoszech

oparta była często na kompozycji całego zespołu obiektów sakralnych składających się
z kościoła, wieży-dzwonnicy22 oraz stojącego nieopodal baptysterium [7]. W
architekturze zabudowań sakralnych we Włoszech można spotkać wieże kościelne
wkomponowane w bryłę budynku
kościoła. Jedną z najbardziej
znanych i rozpoznawalnych wież
kościelnych zlokalizowanych we
Włoszech jest krzywa wieża w Pizie
(Il. 10) mierząca około 58,36 m i
charakteryzująca się około 5,5°
wychyleniem korony wieży
względem jej podstawy. Wieża ta
została zbudowana w XII wieku,
pełniła rolę dzwonnicy kościoła i
Il. 10 Krzywa wieża w Pizie, Włochy [A.10]
nigdy nie była użyta do obrony architekci: Diotisalvi, Guglielmo
miasta [117].

2.2.4. Wieże kościelne w Austrii i Niemczech

W zabudowie sakralnej krajów germańskich wieże kościelne lokalizowane były

zazwyczaj od strony zachodniej i budowane były jako wieże pojedyncze lub podwójne
wkomponowane w bryłę kościoła. Liczebność wież i rozmach ich budowy uzależniony

20
Katedra w Rouen we Francji to obecnie czwarty co do wielkości kościół na świecie i trzeci w Europie.
21
Po zniszczeniu iglicy przez piorun 15 września 1822 wieża została odbudowana. Iglicę wykonano z
żeliwa którą umieszczono na wieży kościelnej w 1876 roku. Podczas II wojny światowej tj. 19 kwietnia
1944 roku wieża została poważnie uszkodzona przez bombardowanie. Wykonano gruntowny remont
wieży, który został ukończony w czerwcu 1956 roku [116].
22
Wolnostojąca wieża-dzwonnica określana jest również jako kampanila [7].
str. 15
 był od epoki historycznej, w których budowane
były kościoły i ówczesnych możliwości
wykonawczych. Wieże budowane w okresie gotyku
zwieńczone były ostrymi wielobocznymi
ażurowymi hełmami [7], które stanowią dzisiaj
znak rozpoznawalności architektury germańskiej23.
Jednym z najcenniejszych zabytków zabudowy
sakralnej stylu gotyckiego w Europie środkowej
jest katedra św. Szczepana w Wiedniu (Il. 11)
zbudowana w latach 1304 - 1450. Wieża24 o
wysokości 137 m zwieńczona jest smukłą ażurową
iglicą [7] zlokalizowaną w południowo-zachodniej
części rzutu kościoła.
Obecnie największą wieżą kościelną świata,
Il. 11 Katedra św. Szczepana jest wieża w katedrze Najświętszej Marii Panny w
w Wiedniu, Austria [A.11],
Ulm (Il. 12) zbudowana w stylu gotyckim25. Wieża
autor: Anton Pilgram
o wysokości 161,53 m [123] w chwili jej
ukończenia była najwyższym budynkiem26,27na świecie [8]. Wieża została zrealizowana
zgodnie z projektem Matthäusa Böblingera, który z uwagi na występujące ograniczenia
parametrów wytrzymałościowych materiałów budowlanych ówczesnej epoki28 nigdy
nie doczekał się realizacji wieży przybierającej obecną
formę, a próby wzniesienia wieży kończyły się
niepowodzeniem i wymagały ciągłej stabilizacji dolnego
odcinka. Wieżę kościelną ukończono dopiero w wieku XIX
w okresie występującego zainteresowania gotykiem, którego
efektem jest neogotyk29, kiedy to w budownictwie dostępne
były materiały umożliwiające wykonanie wieży zgodnie z
założonym projektem. Budowa kościoła trwała z przerwami
od 1377 do 1890 roku [8].
W trakcie II wojny światowej dzielnica Starego
Miasta w Ulm narażona była na liczne bombardowania
przez samoloty wojsk alianckich. Wieża kościoła ze
względu na swoją wysokość była punktem orientacyjnym
dla załóg lotniczych w trakcie nalotów alianckich na Stare
Miasto przez co nie była ona ich celem ostrzałów30. Kościół Il. 12 Katedra w Ulm,
Niemcy [A.12]
23
W krajach germańskich cechą charakterystyczną budowy kościołów gotyckich jest jednowieżowa
fasada zachodnia [7] w której wieża jest dominującym elementem architektonicznym.
24
Wieża ta uznawana jest za arcydzieło gotyku [7].
25
Wieża została ukończona w XIX wieku wg. średniowiecznego projektu [124].
26
Dziennik Ustaw 1994 nr 89 poz. 414 art. 3 budynek należy przez to rozumieć taki obiekt budowlany,
który jest trwale związany z gruntem, wydzielony z przestrzeni za pomocą przegród budowlanych oraz
posiada fundamenty i dach.
27
Kościół w Ulm w latach 1890 - 1901 był najwyższą budowlą w Europie, najwyższą budowlą na
świecie był wówczas Pomnik Waszyngtona w Waszyngtonie mierzący 169,2m [125].
28
Dopiero w drugiej połowie XVIII wieku odkryto i wprowadzono do przemysłu żeliwo, a nieco później
stal. Końcem XVIII wieku odkryto cement hutniczy a następnie cement portlandzki [2].
29
Neogotyk to styl w architekturze i sztuce nawiązujący do gotyku, powstał około połowy XVIII wieku
w Anglii i trwał do początku XX wieku zaliczany jest on do historyzmu.
30
Szacuje się, że w wyniku nalotów lotnictwa alianckiego 17 grudnia 1944 roku Stare Miasto w Ulm
zostało zniszczone w około 80%.
str. 16
Ulmer Münster31 zachował się w oryginalnej formie pomimo licznych zniszczeń jakie
spowodowało bombardowanie Starego Miasta[8].

2.2.5. Przykład wieży kościelnej w Hiszpanii

Bazylika p.w. Świętej Rodziny [118] w Barcelonie (Il. 13) to secesyjny kościół
którego projektantem był Antoni Gaudi. Budowa kościoła rozpoczęła się w 1882 roku a
jej realizacja trwa po dzień dzisiejszy. Zamierzenie projektowe32 kościoła oparte jest na
podstawie krzyża łacińskiego opisanego w prostokącie o szerokości 65m i długości
95m. Kościół ma 5 naw oraz absydę z 7 kaplicami. Projekt obiektu przewiduje budowę
wieży symbolizującej Chrystusa zlokalizowaną w centralnej części na rzucie krzyża
łacińskiego.

Il. 13 Bazylika Sagrada Familia w Barcelonie, Hiszpania [A.13], architekt: Antoni Gaudi

Wieża główna bazyliki Sagrada Familia o wysokości 170 m będzie zwieńczona

krzyżem [102], a wokół niej stawiane są 4 wieże o wysokości 125m33. Nad absydą
wzniesiona ma być wieża o wysokości 123m34. Każda z 3 fasad posiadać będzie 4
wieże o wysokości do 98m do 117m, łącznie 12 wież symbolizujących 12 apostołów.
Katedra Sagrada Familia mimo tego, że znajduje się nadal w fazie budowy została już
wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO, na podstawie wpisu z 17
lipca 2005 roku dotyczącego Fasady Narodzenia, krypty i absydy kościoła [102].
Przewidywany termin zakończenia budowy to rok 2026, w setną rocznicę śmierci jej
twórcy, Antonio Gaudiego [10] oraz po 144 latach od jej rozpoczęcia. Pomimo ciągle
trwającej budowy kościół Sagrada Familia jest symbolem rozpoznawalności miasta oraz
jego atrakcją turystyczną. Po ukończeniu budowy i po wykonaniu wieży centralnej
bazylika p.w. Świętej Rodziny będzie najwyższym kościołem na świecie [10].

31
Ulmer Münster kościół najświętszej Marii Panny w Ulm w Niemczech, początkowo kościół katolicki,
po reformacji kościół protestancki.
32
Początkowe założenia projektowe budowy kościoła miały symbolizować jeden organizm. Podczas
budowy Gaudi nieustannie dostosowywał i zmieniał pierwotną koncepcje.
33
Wieże mają symbolizować czterech ewangelistów: Marka, Mateusza, Łukasza i Jana [102].
34
Wieża ta ma symbolizować postać Marii [102].
str. 17
2.3. Wieże triangulacyjne

Rozwój geodezji35 jest ściśle związany z zapotrzebowaniem wojska i toczącymi

się wojnami na przestrzeni wieków [126]. W celu ułatwienia akcji militarnych dla
prowadzenia działań wojennych wojsko wymagało, aby powstawały dokładne mapy
odwzorowujące konfiguracje rozległych terenów. W tym celu zaczęto stosować sieci
triangulacyjne i prowadzić prace topograficzne, co zapoczątkowano we Francji w XVIII
wieku. Połączenie sieci triangulacyjnych pomiędzy państwami zostało zrealizowane
dopiero w 1950 roku36. Do lat 90-tych XX wieku sieci triangulacyjne, a wraz z nimi
wieże triangulacyjne stanowiły podstawowy element przy zakładaniu osnowy
geodezyjnej [119]. Wieże triangulacyjne37 (Il.
14) były budowane zwykle jako układy
prętowe tworzące przestrzenną strukturę
realizującą układy kratownicowe. Wieże
triangulacyjne lokalizowano w punktach
węzłowych sieci triangulacyjnych, a dzięki
umieszczeniu pomostu obserwatora wysoko
ponad poziom przyległego terenu wykonywane
operacje geodezyjne umożliwiały precyzyjne
wykonanie pomiarów punktów osnowy
Il. 14 Przykładowa wieża triangulacyjna oddalonych od siebie nawet o dziesiątki
na najwyższym wzniesieniu
zlokalizowana w okolicach Noska,
kilometrów38,39.
Polska [A.14], (autorstwo nieznane)

2.4. Wieże ratuszowe

Uważa się, że w miastach Europy południowej ratusze40 zaczęły powstawać w XII

wieku, natomiast na terenie Europy Północnej budowane były wiek później [9]. Forma
architektoniczna ratuszów przybierała zazwyczaj postać obiektów monumentalnych
lokalizowanych głównie w centrum miasta, w rynku lub w ciągu pierzei głównej tej
zabudowy (Il. 15). Obiekty te budowane były na rzucie prostokąta z jedną lub dwoma
wieżami strażniczymi o wysokości często zbliżonej do wysokości wież pobliskich
kościołów [7]. Wieże stanowiły element zwartej zabudowy bryły budynku lub były
wolnostojącymi wieżami tzw. Beffroi. W odniesieniu do pobliskiej zabudowy
wyróżniały się one formą architektoniczną oraz znaczną wysokością przekraczającą

35
Geodezja to nauka i dziedzina techniki zajmująca się ustalaniem wielkości i kształtu Ziemi oraz
określaniem położenia punktów na jej powierzchni. Początki geodezji sięgają Mezopotamii, Egiptu i Chin
z okresu sprzed 4000 lat [10].
36
Realizacja sieci triangulacyjnych wykonana została w 1950 roku przez Amerykanów i nosiła nazwę
ED 50 (European Datum) [126].
37
Wieże triangulacyjne tj. budowla triangulacyjna stała lub przenośna składająca się z dwóch głównych
części: rusztowania i statywu, umożliwiająca wykonanie obserwacji na inne punkty widoczne z platformy
wieży, jak również wykonanie obserwacji z sąsiednich punktów sieci geodezyjnej [92].
38
Wieże triangulacyjne ustawiane były nad znakami osnowy geodezyjnej pierwszej i drugiej klasy.
39
Obecnie dzięki zastosowaniu pomiarów satelitarnych tj. pomiarów GPS dla pomiarów osnów
podstawowych, wieże triangulacyjne utraciły swoje znaczenie i są coraz rzadziej stosowane.
40
Ratusz to reprezentacyjny budek użyteczności publicznej skupiających siedziby samorządów władz
miejskich i administracyjnych.
str. 18
wysokość pobliskiej zabudowy co powodowało, że obiekty te były łatwo
identyfikowalne i rozpoznawalne spośród całej tkanki miejskiej. Wieża ratuszowa
pełniła funkcję strażnicy miejskiej41. Zarówno ratusz jak i wieża ratuszowa budowane
były z materiałów ogólnodostępnych w danej epoce historycznej i zachowane są do
dnia dzisiejszego głównie jako ratusze i wieże murowane, drewniane i układy mieszane
(Il. 16).

Il. 15 Ratusz w Gdańsku, Polska [A.15] Il. 16 Ratusz w Nowym Warpie, Polska [A.16]
Wysokość 83 m, Zbudowany w XVII wieku
Zbudowany w XII wieku

Obecnie najwyższym ratuszem na świecie jest ratusz w Filadelfi w USA (Il. 17)
zbudowany w latach 1871 - 1901 według projektu Johana McArthura. Wieża ratuszowa
o wysokości 167,03 m [129] wkomponowana jest w bryłę budynku i przewyższa
pobliską zabudowę miasta42.

Il. 17 Ratusz w Filadelfi, USA [A.17]

2.5. Wieże ciśnień

Pierwsze wieże ciśnień43 służące do obsługi publicznych systemów

rozprowadzania wodny pod ciśnieniem zrealizowano w połowie XIX wieku [127].
Wieża ciśnień stanowi element sieci wodociągowej umożliwiający stabilizację ciśnienia
w rurociągu pokrywając chwilowe zapotrzebowanie na wodę i zapewniając stały i
41
Podczas konfliktów zbrojnych wieże stanowiły schronienie dla władz miejskich i były elementem
zabudowy militarnej umożliwiającej prowadzenie akcji zbrojnej.
42
Do 1987 roku ratusz był najwyższym budynkiem w Filadelfii [129].
43
Wieża ciśnień to obiekt budowlany o funkcji technicznej, który wyposażony jest w zbiornik na wodę
służący do stabilizacji ciśnienia w sieci wodociągowej. Pierwsze wieże ciśnień powstawały w krajach, w
których dynamicznie rozwijał się przemysł - głównie przemysł kolejowy.
str. 19
równomierny jej dopływ44. Zbiorniki wodne lokalizowano powyżej punktów czerpnych
sieci wodociągowej [128], a samą wieżę na występujących wzniesieniach terenu45.
Wieża ciśnień to obiekt budowlany, który posiada fundament, ściany i dach pod którym
zlokalizowany jest zbiornik wody. Wieże projektowane były z materiałów
ogólnodostępnych, z drewna, ze stali, z żelbetu, z betonu sprężonego lub były
wykonywane jako elementy murowane46. Z uwagi na znaczne rozmiary brył takich
obiektów ich wysokości projektowane były indywidualnie i charakteryzują się
oryginalną formą architektoniczną zrealizowaną przez indywidualne podejście
architektoniczne. Obecnie wieże ciśnień prawie całkowicie zostały wyparte47 przez
hydrofory i stanowią awaryjne źródła zapotrzebowania przeciwpożarowego bądź
popadają w ruinę [11].
Wysokie wieże ciśnień oprócz podstawowych ich funkcji użytkowych spełniają
czasami dodatkowe funkcje techniczne, zapewniając konstrukcję nośną dla montażu
przekaźników teletechnicznych48 [105] bądź innych występujących zapotrzebowań.
Jedną z najwyższych wież ciśnień na świecie jest kompleks The Kuwait Tower49
(Il.18) zbudowany na cyplu Zatoki Perskiej w Kuwejcie jako zespół trzech wież. Wieża
główna o wysokości 187 m [130] otoczona jest dwiema mniejszymi wieżami. W wieży
głównej umieszczone są dwie platformy widokowe i zbiornik wody umieszczony w
jednej z kul stanowiących oryginalną formę architektoniczną tej wieży. Środkowa wieża
o wysokości 147 m [130] ma kulisty zbiornik na wodę i nie jest dostępna jako punkt
widokowy. Trzecia najmniejsza z wież o wysokości 100 m nie pełni funkcji technicznej
dla systemu wodnego, a jedynie jest kompozycją architektoniczną stanowiącą
doświetlenie50 pozostałych dwóch wież [131]. The Kuwait Towers od chwili ich
otwarcia w dniu 26 lutego 1977 roku są uznawane za symbol tożsamości narodowej
obywateli Kuwejtu [131].

Il. 18 The Kuwait Tower, Kuwejt [A.18], projekt opracowany przez firmę VBB / Sweco

44
Wieże ciśnień pełnią również funkcję zbiornika przeciwpożarowego i mogą dostarczać wodę przy
całkowitym braku zasilania występującym w trakcie pożaru.
45
Zbiornik wody musi być umieszczony powyżej odbiorcy ponieważ działanie całego systemu wodnego
oparte jest na ciśnieniu wywieranym na zasadach naczyń połączonych.
46
W Polsce najbardziej popularne są wieże ciśnień o konstrukcji murowanej.
47
Obecnie coraz rzadziej buduje się wieże ciśnień a zbudowane już wieże ze względu na wysoki koszt
ich utrzymania, napraw i konserwacji popadają często w ruinę.
48
Ze względu na wysokość tych obiektów przewyższającą pobliską zabudowę sygnał emitowany z
nadajników radiowych, telewizyjnych czy telefonicznych zamontowanych w górnej części wysokich wież
ciśnień ma duży zasięg.
49
The Kuwait Tower to szósta grupa zaopatrzenia Kuwejtu w wodę. Całe założenie projektowe zostało
powierzone przez rząd Kuwejtu firmie inżynieryjnej VBB (od 1997 r. Sweco). Pięć grup zaopatrzenia
zakładało realizację 31 wież ciśnień. Szósta grupa już w założeniu koncepcyjnym miała posiadać
spektakularną formę architektoniczną [104]. Budowa wież została zakończona 1979 roku.
50
Najmniejsza z wież ma zamontowany system reflektorów oświetlających pozostałe dwie wieże [131].
str. 20
2.6. Wieże widokowe, rekreacyjne

2.6.1. Wieże obserwacyjne przeciwpożarowe

Ochrona lasów przed pożarem jest bardzo ważnym elementem organizacji prac
leśnych i wymaga szybkiej reakcji na występujące zagrożenie. W przeszłości gdy
możliwości technologiczne związane z obserwacją satelitarną terenu były jeszcze
nieznane jedynym sposobem radzenia sobie z rozpoznaniem i wykryciem pożaru lasu
była obserwacja terenu z poziomu platform widokowych wysoko wyniesionych ponad
wierzchołki otaczających drzew [103]. System złożony z obserwacji przeciwpożarowej
lasu z wykorzystaniem wież widokowych jest popularny i stosowany również obecnie,
a łączność między poszczególnymi zespołami ratunkowymi51 jest ciągle udoskonalana.
W nadleśnictwach polskich realizowane są projekty związane z budową i
modernizacją sieci wież obserwacyjnych określanych również mianem dostrzegalni
przeciwpożarowych [120], które funkcjonują w okresie bezpośredniego zagrożenia
pożarowego52. Wieże obserwacyjne budowane są z materiałów ogólnodostępnych
takich jak stal, żelbet i drewno, a ich forma architektoniczna uzależniona jest w głównej
mierze od założonego systemu konstrukcyjnego, możliwości wykonawczych53 i
materiałowych oraz od indywidualnego podejścia projektanta w kształtowaniu formy.
Dostrzegalnie budowane są jako pojedyncze obiekty wolnostojące sztywno
zamontowane w fundamencie realizując schemat pracy elementu wspornikowego.
Wejście na platformy obserwacyjne możliwe jest za pomocą schodów lub drabin
mocowanych do elementów wsporczych wieży.

Il. 19 Dostrzegalnia w Nadleśnictwie Kalisz Il. 20 Dostrzegalnia w

Pomorski, Polska [A.19] Leśnictwie Kolonowskim,
Polska [A.20]

2.6.2. Wieże spadochronowe

W okresie międzywojennym, a zwłaszcza w latach 30- tych XX wieku,

powstawały pierwsze formy wież spadochronowych służące do nauki
spadochroniarstwa54 lokalizowane w parkach miejskich i w pobliżu deptaków, w
51
Łączność pomiędzy poszczególnymi stanowiskami wież obserwacyjnych a jednostkami gaśniczymi
oparta jest na współczesnej technologii satelitarnej.
52
Dostrzegalnie są użytkowane głównie w okresie wiosennym i okresie letnim, kiedy odczuwalny jest
wyraźny wzrost temperatury i występują małe opady atmosferyczne.
53
Możliwości wykonawcze budowy wież uwarunkowane są w dużym stopniu występującą rzeźbą terenu
i możliwościami wykonawczymi tj. możliwością wjazdu ciężkiego sprzętu budowlanego.
54
Początkowo spadochroniarstwa można było nauczyć się jedynie wyskakując z lecącego samolotu.
str. 21
miejscach ogólnodostępnych dla ogółu ludności55. Wieże spadochronowe wykonywane
były zazwyczaj jako układ przestrzennych stalowych kratownic zamocowanych
wspornikowo w fundamencie. Na szczycie wieży umieszczona była platforma, z
poziomu której możliwe było wykonanie skoku ze spadochronem56. W Polsce
szczególnie popularne były dwa typy wież spadochronowych, wieża o wysokości 50 m
oraz wieża o wysokości 30 m57. Wejście na poziom platformy możliwe było za pomocą
schodów lub w niektórych wieżach za pomocą wind. Obecnie w Polsce zachowana jest
jedynie wieża spadochronowa w Katowicach58.59 , z której wykonywano skoki jeszcze
po roku 50 [12]. Obecnie wieża ta symbolizuje pomnik poświęcony harcerzom
obrońcom Katowic z 1939 roku [106].
Wieże spadochronowe wykonywane były również jako wieże ze wspornikowymi
ramionami, Parachute Jump60, 61 [132] z pominięciem górnej platformy. Wieże te były
szczególnie popularne w Stanach Zjednoczonych gdzie w połowie lat 30 tych XX
wieku dowódca marynarki wojennej James H. Strong opracował i opatentował to
rozwiązanie.

Il. 21 Archiwalne zdjęcie wieży Il. 22 Purchute Jump, Flushing

spadochronowej Stalowej Woli, Meadows w Corona Park, Queens,
Polska [A.21], NY, Stany Zjednoczone [A.22],
autor opracowania Jerzy Koziołek autor opracowania James H.Strong

55
Wieże te były użytkowane jako obiekty służące do wczesnego szkolenia spadochroniarstwa zarówno
dla osób cywilnych oraz oddziałów wojskowych.
56
Skoki z poziomu platformy były możliwe do wykonania w każdym kierunku względem położenia
wieży, tak aby wykonywany skok był oddawany zgodnie z kierunkiem wiejącego wiatru.
57
Głównym projektantem architektury i konstrukcji wież spadochronowych w Polsce był inż. Jerzy
Koziołek z Chorzowa.
58
Wieża w Katowicach nie jest pierwotną formą wieży spadochronowej a jedynie jest jej odtworzoną
formą z lat 50-tych. Pierwotna wieża została rozebrana i przetopiona podczas II wojny światowej przez
Niemców.
59
Wieża spadochronowa w Parku Kościuszki w Katowicach uchodziła za symbol oporu we wrześniu
1939 roku. Mówiono o broniących się na niej harcerzach , ciężkich stratach jakie odniósł w tej walce
wkraczający Wehrmacht [132].
60
Wieża została zbudowana z okazji światowych targów, które odbywały się w Nowym Jorku, w
Flushing Meadows-Corona Park w latach 1939-1940 [132].
61
Stalowa wieża była wyposażona w „ramiona”, które zapewniały punkt zrzutu dla ich użytkowników.
Każdy spadochron miał pod sobą siedzisko dla skoczków, których podnoszono za pomocą lin na szczyt
wieży a następnie upuszczano ich na ziemię [132].
str. 22
2.6.3. Wieże telewizyjne, radiowe i telefonii komórkowej

Rozwój łączności radiowej, telewizyjnej i telefonii komórkowej we współczesnej

epoce historycznej przyczynił się do powstania nowych zastosowań dla obiektów
wieżowych jako konstrukcji wsporczych do montażu przekaźników radiowych. Wieże
budowane są zazwyczaj jako obiekty zlokalizowane na wzniesieniach terenu, na
szczytach których umieszczane są anteny przekaźnikowe umożliwiające dalekosiężny
przekaz informacji62.
Konstrukcję nośną standardowych wież w przeważającej większości stanowi
układ przestrzennych kratownic sztywno zamontowanych w fundamencie wykonanych
z prętów stalowych63 połączonych między sobą w węzłach kratownicy [14]. Taki
system konstrukcji wsporczych jest szczególnie popularny w strukturach nośnych
przekaźników radiowych i masztów telefonii komórkowej64 gdzie wymagany jest
jedynie montaż anten.

2.6.3.1. Wieże telewizyjne

Wieże telewizyjne wykonywane są jako układy przestrzennych kratownic

stalowych lub jako systemy powłokowych trzonów żelbetowych osadzonych
wspornikowo w fundamentach. Wysokość najwyższych wież telewizyjnych przekracza
często 500 m co czyni te obiekty potencjalnie atrakcyjne jako obiekty pełniące również
funkcje widokowe. Wieże telewizyjne lokalizowane w dużych miastach często
wyposażone są zatem w platformy widokowe wyniesione wysoko ponad pobliską
zabudowę umożliwiające w ten sposób użytkownikowi możliwość podziwiania
panoramy miasta. Obecnie najwyższą wieżą telewizyjną wyposażoną w taras widokowy
jest Tokyo Sky Tree w Tokyo, w Japonii o wysokości 634m [133].

Il. 23 Ilustracja przedstawiająca zestawienie najwyższych wież telewizyjne na świecie [A.23]

62
Przekaz informacji uzyskiwany jest przez fale elektromagnetyczne dlatego nadajniki powinny być
lokalizowane możliwie wysoko nad powierzchnią otaczającego terenu i pobliskiej zabudowy.
63
W budowie wież radiowych można spotkać również systemy prętowe wykonane z elementów
drewnianych. Przykładem takiej wieży może być radiostacja w Gliwicach zbudowana w 1936 r. [14].
64
Wieże o przestrzennym układzie kratowym są obecnie najbardziej ekonomicznym systemem
konstrukcyjnym kształtowanych obiektów, które umożliwiają montaż przekaźników radiowych.
str. 23
2.6.3.2. Wieże radiowe

Reprezentatywnym przykładem wieży o przestrzennej konstrukcji drewnianej jest

radiostacja w Gliwicach (Il. 24), znajdująca się obecnie w Polsce. Jej budowa
rozpoczęła się w 1934 roku i została ukończona w 1935 roku przez robotników
niemieckich [21]. Wieża ta została wzniesiona w całości z elementów wykonanych z
litego drewna modrzewia syberyjskiego łączonego między sobą za pomocą
miedzianych śrub i sworzni [22]. Wieża gliwicka jest
najwyższym tego typu obiektem w Europie
wykonanym w całości z drewna oraz najwyższą
drewnianą radiostacją na świecie. Konstrukcja wieży
radiostacji w Gliwicach zbudowana jest na rzucie
kwadratu o boku podstawy 20 m x 20 m i wysokości
całkowitej równej 111,1 m. Posiada ona cztery
podesty robocze umieszczone kolejno na wysokości
40,4 m, 55,3 m, 80,0 m oraz na wysokości 109,7 m.
Radiostacja ta z uwagi na czas jej budowy oraz ze
względu na wydarzenia historyczne, jakie miały
miejsce w tym rejonie w roku 1939 znane pod
hasłem „prowokacja gliwicka” [23], jest wpisana do
rejestru zabytków pod numerem 694/64 [96].
Il.24 Radiostacja w Gliwicach, Połączenia elementów nośnych (Il. 25)
Polska [A.320]
radiostacji są realizowane za pomocą drewnianych
przykładek łączonych ze sobą przez odpowiednie śruby i sworznie. Elementy nośne
wieży przenosząc głównie siły podłużne, takie jak ściskanie i rozciąganie, znajdują się
w płaskim stanie naprężeń. Taki sposób kształtowania prętów drewnianych65 uważany
jest za najbardziej racjonalny. Wyniki analizy statyczno-wytrzymałościowej [24]
struktury nośnej tej wieży potwierdziły trafność przyjętych założeń konstrukcyjnych.
Ukształtowane węzły kratowe wieży są zaprojektowane optymalnie w odniesieniu do
występujących obciążeń układu
strukturalnego, co bezpośrednio przyczyniło
się do możliwości wykonania tak wysokiej
wieży konstruowanej z drewna litego.
Przestrzenna konstrukcja wieży jest
doskonałym przykładem obiektu
dostosowanego do funkcji wsporczej dla
montażu anten nadajników radiowych i
telefonii komórkowej. Ze względu na formę
Il.25 Detal połączenia elementów [A.24]
architektoniczno- konstrukcyjną i wysokość
samej wieży stała się ona znakiem rozpoznawczym miasta i atrakcją turystyczną.
Zdefiniowana funkcja usługowa obiektu powoduje, że wejście na podesty techniczne
nie jest możliwe dla zwiedzających, wieża jest wyposażona wyłącznie w urządzenia
techniczne i jest całkowicie odizolowana od pobliskiego parku szklanymi barierami.

65
Drewno jest materiałem anizotropowym, które posiada znacznie większe wartości parametrów
wytrzymałościowych w kierunku sił działających równolegle do włókien niż w przypadku wektorów sił
działających prostopadle do nich.
str. 24
Analizowaną wieżę można podziwiać wyłącznie z zewnątrz, a jej struktura i forma
architektoniczna wynika bezpośrednio z zastosowanych rozwiązań konstrukcyjnych.

2.6.4. Wieże - symbole

Obiekty wieżowe budowane również były na pamiątkę ważnych wydarzeń

historycznych lub wydarzeń gospodarczych występujących na przestrzeni ostatnich
dwóch stuleci. W latach 1887 - 1889 została wzniesiona jedna z najbardziej znanych i
rozpoznawalnych obecnie wież świata. Projekt wieży powstał w biurze projektowym
Alexandre Gustave Eiffela66. Wieża Eiffla (Il. 26) zbudowana we Francji, w Paryżu, to
nitowana konstrukcja przestrzenna wykonana w całości
jako odpowiednik kratownicowego układu prętów
stalowych zamontowanych wspornikowo w fundamencie
(Il. 27). W chwili jej powstania była ona najwyższą
wolnostojącą wieżą na świecie i mierzyła 312,27 m
wysokości, obecnie wieża ta, po modernizacji i wymianie
masztu antenowego, mierzy 324 m wysokości.
Wieżę Eiffela zaprojektowano i wykonano z okazji
wystawy światowej, którą zorganizowano w Paryżu w
1889 roku w setną rocznicę Rewolucji Francuskiej [15].
Wieża ta miała być odzwierciedleniem ówczesnego
poziomu wiedzy inżynierskiej, możliwości technicznych
oraz miała być symbolem potęgi gospodarczej i
naukowo-technicznej ówczesnej
Francji. Projekt paryskiej wieży,
Il. 26 Wieża Eiffla w Paryżu, w założeniu projektowym, był
Francja [A.26]
swoistego rodzaju manifestem
architektoniczno-konstrukcyjnym podkreślającym walory
materiału, jakim jest stal67. Wieża Eiffla miała być obiektem
tymczasowym [134] zaprojektowanym na okres 20 lat, a po
tym czasie miała być rozebrana68. Podczas pierwszej wojny
światowej stała się obiektem pełniącym funkcję militarną i
zapewniała łączność radiową z posterunkami wojskowymi, co
ułatwiło szybką komunikację między oddziałami armii
francuskiej. Po zakończeniu wojny zachowana wieża stała się Il. 27 Projekt Wieża
Eiffla z około 1884 r.
atrakcją turystyczną Paryża, którą można zwiedzać po dzień
[A.25]
dzisiejszy.
Symetryczna forma wieży Eiffla jest inspirowana kształtem paraboli wykresu
momentów zginających w pionowo zamocowanym wsporniku obciążonym parciem i
66
Pomysłodawcami konstrukcji wieży w Paryżu byli dwaj pracownicy biura Gustave’a Eiffela: Maurice
Koechlin i Émile Nouguier którzy 18 września 1884 roku zgłosili patent i go zarejestrowali. Eiffel
odkupił prawa autorskie od Koechlina i Nouguiera, wraz z prawami do własności intelektualnej projektu.
67
W XIX wieku stal była powszechnie stosowanym materiałem konstrukcyjno-budowlanym, jednak jej
cena była relatywnie wysoka w porównaniu do cen współczesnych.
68
Pomysł ten spotkał się z protestem głównego projektanta Gustave’a Eiffela dlatego założył na wieży
laboratorium aerodynamiczne i meteorologiczne w celu ochrony tego obiektu. Udane eksperymenty z
udziałem Juliana Ochorowicza [134] z umieszczonym na szczycie wieży telegrafem „bez drutu” uchronił
obiekt przed rozbiórką i odstąpiono od tego zamiaru.
str. 25
ssaniem wiatru. Przyjęty sposób kształtowania struktury nośnej obiektu może być
uważany za najbardziej efektywny spośród możliwych wyborów.

3. Przegląd współczesnych wież i platform widokowych

3.1. Wieże widokowe jako obiekty historyczne

Budowle wieżowe zbudowane w minionych epokach historycznych

charakteryzują się zwartą i monumentalną bryłą przekraczającą swoją wysokością
obiekty pobliskiej zabudowy. Obiekty te wyróżniały się na tle sąsiedniej zabudowy
niepowtarzalną formą architektoniczną bogatą w różnorodne zdobienia i detale
elementów przez co niejednokrotnie stawały się symbolami miast i znakami ich
rozpoznawalności.
Wśród najbardziej znanych i rozpoznawalnych obiektów wieżowych
zbudowanych w minionych epokach historycznych należy szczególnie wyróżnić wieże
kościelne, wieże ratuszowe oraz dużo później budowane m.in. wieże ciśnień, których
platformy widokowe udostępniane są współcześnie dla turystów. Wejście na platformy
widokowe możliwe jest poprzez wewnętrzne schody i drabiny biegnące przez całą
wysokość wieży69. Schody te z uwagi na współczesne przepisy w zakresie ich
użytkowania w przeważającej większości nie spełniają wymagań technicznych70 [93] co
do maksymalnej wysokości stopni i minimalnej szerokości ich biegów.
Dostosowywanie tych obiektów do współczesnych wymagań technicznych nie zawsze
jest możliwe ze względu na uwarunkowania geometryczne konstrukcji wieży oraz z
uwagi na fakt, że budowle te są przeważnie obiektami zabytkowymi wpisanymi do
Rejestru Zabytków71 lub na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO72.
Zmiany projektowe w zakresie ich formy i struktury wewnętrznej determinują
postanowienia zawarte w Uchwale z II Międzynarodowego Kongresu Architektów i
Techników Zabytków w Wenecji z 1964 roku73 [95] mającej decydujący wpływ na
swobodę i możliwość kształtowania i dostosowywania rozwiązań techniczno-
użytkowych w obiektach zabytkowych.
Adaptacja istniejących platform widokowych w obiektach zabytkowych ze
względu na występujące uwarunkowania geometryczne jest możliwa jedynie
częściowo74 dla grupy osób zdrowych i sprawnych fizycznie. Wejście na platformy
możliwe jest po pokonaniu często kilkuset stopni, niejednokrotnie schodów

69
W zabytkowych wieżach najczęściej wykonywane były schody kręcone i schody drabiniaste.
70
Minimalna szerokość biegów schodowych w budynkach użyteczności publicznej powinna wynosić co
najmniej 120 cm, maksymalna wysokość stopnia 17,5 cm, (Schody i pochylnie §68.1) [93].
71
Rejestr zabytków - powszechna forma ochrony zabytków uregulowana prawnie w Ustawie
z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami [94].
72
Miejsca wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa stanowią wspólne dobro ludzkości. Wyróżnia je
„najwyższa powszechna wartość” uznana w rozumieniu Konwencji UNESCO z 1972 r. dotyczącej
Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego [135].
73
Konserwacji zabytków zawsze sprzyja ich użytkowaniu na cele użyteczne społecznie: użytkowanie
takie jest zatem pożądane, nie może wszakże pociągać za sobą zmian układu bądź wystroju budowli. Są
to granice, w jakich należy pojmować i można dopuszczać zagospodarowanie, wymagane przez ewolucję
zwyczajów i obyczajów. (Dokument 1, art.5) [95].
74
Ze względu na występującą geometrię przeważnie wąskich i niskich przejść w trzonie
komunikacyjnym dostosowanie schodów i drabin do obecnych wymagań technicznych jest trudne do
zrealizowania a czasami wręcz niemożliwe.
str. 26
drabiniastych75 umieszczonych w wąskich przejściach powodujących trudności
komunikacyjne i stwarzających możliwość bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia, a w
skrajnych przypadkach nawet dla życia ludzkiego76. Z uwagi na uwarunkowania
geometryczne schodów oraz ze względu na niewielkie powierzchnie użytkowe platform
widokowych dostęp do nich jest często ograniczany dla niewielkiej grupy osób
mogących wejść równocześnie na jej poziom [107].

3.1.1. Wieże kościelne

Platformy widokowe w historycznych wieżach kościelnych znajdują się powyżej

linii horyzontu zabudowań sąsiednich co umożliwia dogodną obserwację otaczającego
terenu z ich poziomu. Widok z platform widokowych
obejmuje swoim zasięgiem niejednokrotnie obszar całego
miasta i umożliwia obserwację terenu „z lotu ptak” co
sprawia, że obiekty te są chętnie odwiedzane przez
mieszkańców oraz przez turystów. Zarówno najwyższe
wieże kościelne jak i te nieco niższe, ciesząc się
popularnością, jako obiekty o wyjątkowych formach i
detalach architektonicznych, są często obiektami
zabytkowymi, które współcześnie są dostosowywane do
możliwości użytkowania i zwiedzania górnych platform
widokowych.
W najwyższym obecnie kościele na świecie77
Il. 28 Komunikacja w wieży platforma widokowa udostępniona dla zwiedzających
kościoła w katedrze w Ulm, umieszczona jest na poziomie 143 m w przestrzeni jego
Niemcy [A.27]
wieży. Z tego tarasu widokowego można podziwiać
panoramę całego miasta, a przy odpowiedniej
pogodzie nawet można zobaczyć pasmo Alp
Szwajcarskich. Wejście na platformę widokową
możliwe jest po przebyciu 768 stopni schodów
kręconych [124] umieszczonych w ażurowej klatce
schodowej (Il. 28) umiejscowionej w centralnej
części wieży kościelnej. Schody kręcone78 stanowią
jedyną drogę komunikacji wewnątrz wieży (Il. 29),
przez co dostęp na platformę widokową
ograniczony jest do grupy osób zdrowych i Il. 29 Komunikacja wewnątrz wieży,
79 [A.29]
sprawnych fizycznie . Otwarcie klatki schodowej

75
Schody drabiniaste to takie, w których proporcja wysokości do szerokości stopni określa nachylenie
biegu schodowego w odniesieniu do ich poziomu i zawiera się w przedziale 45° <α<75° [16].
76
Dotyczy to głównie osób z lękiem wysokości, z wadami serca, dysfunkcjami narządów ruchu lub
innymi schorzeniami, które mogą być przyczyną powstania wypadku. W związku z tym w regulaminie
korzystania z wieży niejednokrotnie umieszczony jest zapis: „Korzystanie z wieży odbywa się na własną
odpowiedzialność” [107].
77
Katedra w Ulm, Niemcy, Kościół Najświętszej Marii Panny o wysokości 161,53 m [124].
78
Schody kręcone inaczej schody spiralne to schody o stopniach klinowych okalających trzon
wewnętrzny [17].
79
Obiekt ten nie jest dostosowany do wymogów osób o ograniczonej zdolności ruchowej, osób
poruszających się z wózkami z małymi dziećmi i osób niepełnosprawnych.
str. 27
na całej wysokości trzonu oprócz doświetlenia jej wnętrza sprawia, że zwiedzający
wieżę podczas wchodzenia na platformę widokową mogą podziwiać efekt harmonii,
jaki został uzyskany pomiędzy formą
architektoniczną ażurowej wieży, która
przenika się i współgra z elementami
konstrukcyjnymi stanowiąc przestrzenny
układ elementów nośnych (Il. 30). Wieżę
katedralną w Ulm wyróżniają ponadto bogato
zdobione elementy architektoniczne i rzeźby,
które podnoszą wartość estetyczną obiektu i
Il.30 Detal elementów nośnych wieży przyczyniają się do jego niepowtarzalności.
w katedrze w Ulm, Niemcy [A.28] Platformy widokowe w zabytkowych
wieżach kościelnych zawierają się w obrysie
ich brył architektonicznych lub wychodzą poza ich obrys stanowiąc tarasy
zewnętrzne80. Szerokość przejścia na platformach zewnętrznych ograniczona jest ich
formą architektoniczną kształtującą przestrzeń zewnętrznego obrysu wieży i kopuły lub
iglicy stanowiącej zwieńczenie wieży. Jednym z przykładów
wieży kościelnej, w której taras widokowy znajduje się po
zewnętrznej stronie obrysu wieży jest katedra św. Mikołaja81
w Greifswald (Il. 31) w Niemczech. Katedra z wysoką wieżą
górowała nad pobliską zabudową co czyniło ją jedną z
charakterystycznych cech krajobrazowych miasta [136] w
minionych stuleciach oraz współcześnie.
Wieża o wysokości 100 m umożliwia wejście na
platformę widokową umieszczoną 60,10 m nad poziomem
terenu, z której możliwa jest obserwacja panoramy
otaczającego ją miasta. Wejście na
platformę możliwe jest za pomocą
wewnętrznej klatki schodowej, w
której umieszczone są wąskie Il. 31 Wieża katedry św.
Mikołaja w Greifswald,
kręcone schody. Po przejściu 262
Niemcy, [A.30]
schodów zwiedzający wieżę znajduje
się na podeście pośrednim na poziomie 60,10 m, z którego
możliwe jest bezpośrednie przejście na platformę widokową82
lub wchodząc wyżej drewnianymi schodami drabiniastymi
można wejść na poziom gdzie umieszczone są dzwony. Ze
względów na geometrię klatki schodowej wejście na platformę
Il. 32 Platforma
widokowa na wieży widokową (Il. 32) ogranicza się tylko dla grupy osób
katedralnej św. Mikołaja sprawnych fizycznie.
w Greifswald, Burzliwe dzieje państwa polskiego związane z
Niemcy, [A.30]
konfliktami zbrojnymi w XX wieku przyczyniły się do
80
Trasy zewnętrzne stanowią najczęściej formę detalu architektonicznego kształtującego przejście
pomiędzy trzonem wieży a jej kopułą.
81
Kościół św. Mikołaja wzniesiony w II połowie XIII wieku w stylu gotyckim. Wieża kościelna była
kilkukrotnie niszczona przez czynniki atmosferyczne i odbudowywane. W swojej historii wieża posiadała
maksymalną wysokość 120 m niezachowaną jednak do dnia dzisiejszego. Obecnie wieża ma wysokość
100 m.
82
Wejście na platformę umożliwia wąskie przejście przez drewniane drzwiczki.
str. 28
powstania rozległych zniszczeń i spustoszeń budynków i budowli leżących na jego
terytorium. Podczas bombardowań lotniczych w trakcie II wojny światowej zniszczeniu
uległy również zabytkowe kościoły, a wraz z nimi ich wieże83, które niejednokrotnie
były rozpoznawalnymi symbolami danego miasta. Wieże kościelne ze względu na
materiał, z którego były wykonywane przestrzenne konstrukcje hełmów [5], ulegały
również uszkodzeniom i zniszczeniom spowodowanym destrukcyjnymi czynniki
atmosferycznymi oraz ulegały zniszczeniom spowodowanym pożarami84. W
architekturze budownictwa sakralnego polskich wież kościelnych zrealizowanych na
przestrzeni minionych epok można wyróżnić dwa podstawowe układy konstrukcyjno-
materiałowe wież. Układ mieszany murowo-drewniany oraz układ o zrębowej
konstrukcji drewnianej.
W układzie mieszanym ściany kościoła i wieży wykonane są jako elementy
murowane85, w których stropy wykonane są w formie sklepień murowanych bądź są
formowane jako drewniane stropy wsparte na układzie murowanych ścian86.
Konstrukcję nośną dachu kościoła oraz hełmów nakrywających wieżę stanowią układ
drewnianych prętów kształtujących przestrzenną strukturę tych elementów. Kościoły
drewniane były powszechnie stosowane w obiektach sakralnych w całej Polsce od
samego początku krzewiącego się kultu chrześcijaństwa87. Charakterystyczną cechą
kościołów drewnianych jest obserwowana powszechna ich tendencja nawiązywania do
układu i formy budowli monumentalnych przypadającej na okres średniowiecza. Wieże
kościelne zazwyczaj nie były elementami
uwzględnianymi w programie budowy
kościołów i pojawiały się zazwyczaj
znacznie później niż same świątynie [5].
Począwszy od końca XVI wieku do
kościołów zaczęto dobudowywać wieże
(Il. 33) o przekroju kwadratowym
lokalizowane przeważnie od strony
zachodniej obiektu. Konstrukcję nośną
dobudowywanych wież stanowił układ
słupowo-ramowy88 tworzący przestrzenną
strukturę kratową zwężającą się ku górze Il.33 Schemat konstrukcji drewnianego kościoła
[18] gdzie w górnej części wieży gotyckiego z dobudowaną wieżą [A.31]

83
Wśród najwyższych wież kościelnych, które uległy zniszczeniu podczas bombardowań w trakcie II
wojny światowej znajdują się wieże: Bazyliki św. Jakuba w Szczecinie z XIII w, Archikatedra św. Jana
Chrzciciela we Wrocławiu z XIII w oraz Katedra św. Mikołaja.
84
Elementy konstrukcyjne hełmów wieńczących wieże oraz stropy pośrednie, podesty i jarzma wsporcze
dzwonów wykonywane były z drewna litego. Wilgotność drewna wbudowanego zabezpieczonego przed
czynnikami atmosferycznymi oscyluje w przedziale 8 - 12% co odpowiada wilgotności drewna
klasyfikowanej jako użytkowo-sucha. W przypadku braku dostatecznego zabezpieczenia
przeciwpożarowego drewno o takiej wilgotności jest podatne na zaprószenie ognia.
85
Murowane ściany wykonywane były zazwyczaj z ceramicznej cegły pełnej lub z ciosów kamiennych
łączonych między sobą spoiwem wapiennym bądź wapienno-cementowym.
86
Niejednokrotnie belki nośne stropów nad nawami głównymi kościoła były również elementami
nośnymi układu przestrzennej więźby dachowej.
87
Pierwsze formy powstających kościołów posiadały proste bryły architektoniczne, nawa główna i
prezbiterium miały rzuty prostokątne, ściany zrębowe i wyniosłe dachy. Takie formy kościołów
budowane były przeważnie bez wież [5].
88
Konstrukcję słupowo-ramową kształtują pionowe słupy, poziome belki tzw. rygle i ukośne zastrzały
połączone między sobą za pomocą złącz ciesielskich, których zastosowanie umożliwia realizację
połączeń przegubowych.
str. 29
lokalizowana była izbica89. Hełmy kościelnych wież gotyckich cechowała smukłość ich
formy, a ich wysokość dochodziła do 30 m [5].
Współczesne punkty widokowe obserwacji miast znajdujące się na platformach
widokowych w zabytkowych wieżach kościelnych na terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej można umownie podzielić na dwie grupy. Do pierwszej grupy zaliczyć należy
murowane wieże kościelne, które zachowały swoją
oryginalną formę architektoniczną pomimo
minionych wojen i oddziaływań atmosferycznych
oraz wieże kościołów drewnianych stanowiących
drugą grupę. Grupa tych obiektów ze względu na
swoją wartość historyczną stanowi zabytki
nieruchome chronione postanowieniami ustawy90
przez co ingerencja w ich strukturę oraz
modernizacja jest ograniczona. Obiekty te
posiadają przeważnie wąską klatkę schodową w
której występują schody drabiniaste (Il. 34)
charakterystyczne dla tego typu budownictwa
przez co ich użytkowanie ograniczone jest dla
grupy osób sprawnych fizycznie. Wieże kościołów
drewnianych z reguły nie są udostępniane jako
punkty widokowe91, a ich zwiedzanie możliwe jest
jedynie pod opieką przewodnika podczas tzw. „dni
Il. 34 Widok wieży kościoła w otwartych” organizowanych w ramach projektów
Golubiu-Dobrzyniu [A.32]
turystycznych [137].
Jednym z przykładów historycznej wieży
kościelnej wyróżniającej się formą architektoniczną na tle zabudowy miasta,
powszechnie rozpoznawalną i uważaną za jego symbol [138], jest wieża bazyliki św.
Elżbiety92 we Wrocławiu. Wieża o wysokości 91,46 m93 [139] posiada pięć kondygnacji
i platformę widokową znajdującą się na ostatniej piątej kondygnacji. Obecnie wieża ta
udostępniona jest dla turystów, a dzięki wyniesieniu platformy widokowej wysoko
ponad zabudowę sąsiednią możliwa jest obserwacja całego miasta, a w pogodne dni
widoczne są również szczyty Sudetów- Śnieżka. Konstrukcję nośną wieży kościoła św.
Elżbiety stanowi układ murowanych ścian wykonanych z cegły pełnej gdzie w
centralnej części rzutu wieży zlokalizowane są schody kręcone94 prowadzące na
poszczególne kondygnacje wieży. Wejście na ostatnią kondygnację, gdzie
zlokalizowany jest taras widokowy jest wykonane w postaci układu żelbetowej klatki
schodowej układu dwubiegowego ze spocznikami pośrednimi. Ze względów

89
Izbica to pomieszczenie w wieży kościelnej znajdujące się w górnej jej części. Pomieszczenie to
znajduje się w obrysie bryły kształtowanej wieży lub wychodzi poza jej obrys. Izbica pełni rolę
pomieszczenia technicznego, w którym umieszczane są dzwony kościelne.
90
Ustawia z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.
91
Wynika to z faktu, że wieże te są elementami łatwopalnymi i nawet niewielkie zaprószenie ognia
mogłoby spowodować powstanie pożaru i w konsekwencji zniszczenie obiektu.
92
Bazylika św. Elżbiety zwana inaczej kościołem Garnizonowym powstała w XIV wieku [138].
93
Ukończona w połowie XV w wieża kościoła wraz z hełmem pierwotnie posiadała wysokość 130,5 m.
Pożar wieży w 1976 roku spowodował całkowite zniszczenie renesansowego hełmu wieży, który został
odbudowany już w zmienionej formie architektonicznej.
94
Schody kręcone inaczej schody klinowe w wieży kościelnej wykonane są z kamiennych ciosów
ułożonych w wąskim przejściu trzonu komunikacyjnego.
str. 30
bezpieczeństwa historyczne bariery ochronne znajdujące się w poziomie platform
widokowych są podwyższane, a czasem nawet stanowią element wygrodzenia (Il. 32, Il.
37) w przestrzeni użytkowej tarasu widokowego. Rozwiązania te zapewniają
wymagany poziom bezpieczeństwa użytkowników znajdujących się na platformie
widokowej zabezpieczając ich przed możliwością wypadnięcia z platformy i upadku na
ziemię.

Il. 35 Bazylika św. Elżbiety we

Wrocławiu, Polska, widok ogólny [A.33]

Il. 36 Wieża kościelna bazyliki św.

Elżbiety we Wrocławiu, Polska [A.34],
kościoł został odbudowany
Il. 37 Platforma widokowa, bazylika św. po pożarze w 1976 r. wg. projektu.
Elżbiety we Wrocławiu, Polska [A.34] Prof. J. Rozpędowskiego

Wieże kościelne, których struktura konstrukcyjno-budowlana uległa w przeszłości

uszkodzeniu w wyniku różnorodnych oddziaływań zarówno klimatycznych jak i
oddziaływań mechanicznych95, odbudowywane współcześnie, wyróżniają się ogólną
próbą ich dostosowywania do obowiązujących przepisów96. Wejście na platformy
widokowe w takich wieżach stanowią zazwyczaj trzony komunikacyjne, w których
zlokalizowane są schody97 oraz nowoprojektowane windy98 umożliwiające wjazd na
platformy widokowe osobom o ograniczonej zdolności ruchowej. Przykładem
obrazującym ewolucję formy architektonicznej i konstrukcyjnej kościoła
udostępnionego współcześnie dla turystów jako punkt widokowy jest bazylika św.
Jakuba Apostoła w Szczecinie. Kościół pochodzący z pierwszej połowie XII wieku
[140] posiada wieżę kościelną, której konstrukcja oparta jest na układzie ścian
murowanych przekrytych ostro zakończonym hełmem. Kościół w latach swej
świetności przypadającej na okres XIX wieku posiadał wieżę o wysokości 119 m99,

95
Uszkodzenia mechaniczne są wynikiem głównie bombardowań i ostrzałów prowadzonych z samolotów
w okresie II wojny światowej.
96
Przepisy zawarte w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie
warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie.
97
Schody zazwyczaj kręcone o oryginalnej formie architektonicznej uzupełnione i odbudowywane są
przy użyciu materiałów współczesnych.
98
Windy projektowane są zazwyczaj w wieżach gdzie możliwa jest budowa pionowego trzonu windy,
który w możliwie mały sposób może ingerować w zabytkową substancję wieży.
99
Wieża kościelna, jej hełm zostały całkowicie zniszczony przez silny orkanu 12 lutego 1894 r. Jeszcze
w tym samym roku odbudowano wieże wg. projektu architekta Horfelda z Berlina [19].
str. 31
która sprawiała, że obiekt ten był najwyższym budynkiem spośród zabudowy miejskiej
Szczecina100. Naloty wojsk alianckich na Szczecin w sierpniu 1944 roku spowodowały
pożar kościoła, który całkowicie zniszczył dach, całą południową część korpusu
nawowego, 75 % sklepień, hełm i część
południową wieży (Il. 38) [19]. Obecny
kształt formy architektonicznej wieży
kościoła św. Jakuba (Il. 39) jest dziełem
współczesnych projektantów101, którzy
opracowali projekt odbudowy obiektu
uwzględniający przywrócenie dawnej
formy architektonicznej kościoła i
wieży. Ostatni etap odbudowy kościoła
Il. 38 Ruiny kościoła św. Jakuba Apostoła w
obejmujący odbudowę iglicy na wieży
Szczecinie, Polska po II wojnie światowej [A.35] kościelnej został zrealizowany w latach
2007 - 2008. Prace budowlane
obejmowały rekonstrukcję wieży hełmu o wysokości 40 m, z jednoczesną adaptacją na
cele turystyczne, z tarasem widokowym umieszczonym
przy podstawie hełmu [19]. Konstrukcję nośną iglicy
wykonano z materiałów współczesnych realizujących
schemat przestrzennej kratownicy kształtującej bryłę
ostrosłupa foremnego o podstawie prostokąta. Elementy
konstrukcji prętowej kształtującej przestrzenną formę
iglicy wykonane zostały z kształtowników stalowych,
do których mocowane są drewniane legary (Il. 40)
umożliwiające montaż pokrycia dachowego wieży102.
Stalowa iglica osadzona została w istniejących
murowanych
ścianach wieży
Il. 39 Współczesny wygląd
kościelnej za kościoła św. Jakuba Apostoła w
pomocą Szczecinie, Polska [A.36]
stalowych kotew
zespalających te elementy. Wejście na taras
widokowy umożliwia winda103 umieszczona w
wieży południowej [19], co powoduje, że z
obiektu tego mogą również korzystać osoby o
Il. 40 Iglica wieży kościelnej w bazylice
św. Jakuba Apostoła w Szczecinie, ograniczonej zdolności ruchowej w tym osoby
Polska [A.37], autorzy odbudowy: poruszające się na wózkach inwalidzkich.
M. Płotkowski, S. Nowaczyka

100
Obecnie wieża kościelna bazyliki św. Jakuba Apostoła w Szczecinie jest drugim co do wysokości
budynkiem w mieście [140]. Wieża kościelna ustępuje parametrem swojej wysokości jedynie
zbudowanemu w latach 1990 - 1992 wieżowcowi PAZIM [141], który wraz z masztem antenowym ma
wysokość 128 m [140].
101
Autorami projektu odbudowy są architekci: Stanisław Latour i Adam Szymski, pracami budowlanymi
kierował ówczesny proboszcz ks. Julian Janas [140]. Odbudowa iglicy na wieży została ukończona w
2008 roku wg projektu Macieja Płotkowskiego i Stefana Nowaczyka [142].
102
Iglica okuta jest blachą miedzianą mocowaną do drewnianego deskowania przymocowanego do
drewnianej podkonstrukcji ułożonej na stalowej konstrukcji iglicy wieży kościelnej.
103
Na platformę widokową wjeżdża się wyłącznie windą, wewnętrza klatka schodowa nie jest dostępna
dla zwiedzających.
str. 32
3.1.2. Wieże ratuszowe

Wieże ratuszowe to obok wież kościelnych obiekty budowlane wkomponowane w

tkankę miejską często o zabytkowym charakterze architektury budynków publicznych i
o wysokościach znacznie przewyższających pobliską zabudowę104. W przeszłości
monumentalne wieże ratuszowe były niedostępne dla turystów, a wejście na platformy
widokowe możliwe było jedynie dla wąskiej grupy użytkowników tych obiektów.
Współcześnie zauważalna jest wzrastająca tendencja do udostępniania i
dostosowywania platform widokowych w przestrzeniach wież ratuszowych dla
ogólnodostępnego ruchu turystycznego. Wejście na platformy widokowe umożliwia ich
użytkownikom dalekosiężną obserwację otaczającej panoramy miasta, przez co obiekty
te zyskują coraz to większą popularność wśród mieszkańców i turystów osiągając status
autonomicznych atrakcji turystycznych, które są dodatkowo reklamowane przez biura i
przewodniki turystyczne, jako atrakcyjne punkty widokowe [143].
Jednym z przykładów zabytkowego obiektu
udostępnionego do obsługi ruchu turystycznego w
Europie jest ratusz w Kopenhadze105 (Il. 41),
którego wieża i znajdująca się w niej platforma
widokowa jest obecnie udostępniona do
zwiedzania. Wieża ratuszowa w Kopenhadze
posiada wysokość 105,6 m, jest ona najwyższym
obiektem zbudowanym w mieście [144], widok z
poziomu jej platformy widokowej pozwala na
obserwację niemal całego krajobrazu miasta.
Il. 41 Ratusz w Kopenhadze, Wejście na poziom platformy widokowej
Dania [A.38], umożliwiają wewnętrzne schody, składające się z
Zbudowany w latach 1893 – 1905,
architekt: Martin Nyrop trzystu stopni i jest możliwe jedynie pod opieką i
nadzorem przewodnika wycieczki106. Konieczność
komunikacji pionowej wewnętrznymi schodami limituje ruch turystyczny w wieży
tylko dla wąskiej grupy osób sprawnych fizycznie.
Osoby o ograniczonej sprawności ruchowej mają
utrudnioną możliwość dojścia do platform lub w
niektórych przypadkach jest to wręcz niemożliwe.
Przykładem ratusza, który będąc obiektem
zabytkowym z wewnętrzną platformą widokową
dostosowaną do obsługi i wymogów osób o
ograniczonej zdolności ruchowej i osób
poruszających się z małymi dziećmi, jest Wieża
Nowego Ratusza w Monachium107. Nowy Ratusz Il. 42 Ratusz w Monachium,
Niemcy [A.39],
(Il. 42) został zbudowany w latach 1867 - 1908 w
architekt: Georg von Hauberrisser

104
Zabytkowe wieże ratuszowe podobnie jak i wieże kościelne często ulegały poważnym zniszczeniom
powstałym w wyniku destrukcyjnych oddziaływań atmosferycznych oraz podczas toczących się wojen.
105
Budynek ratusza znajduje się na Placu Ratuszowym w Kopenhadze w Dani i mieści zarówno siedzibę
rady miejskiej jak i prezydenta miasta.
106
Wejście na platformę widokową pod opieką przewodnika możliwe jest jedynie w wyznaczonych
godzinach, w pozostałym czasie wieża jest zamknięta dla turystów.
107
Nowy Ratusz zlokalizowany jest na Placu Mariackim w Monachium, w Niemczech, ratusz ten
zaprojektował Georg von Hauberrisser.
str. 33
stylu neogotyckim, posiada on formę i stosowne detale architektoniczne
odzwierciedlające styl tej epoki historycznej108. Forma i funkcja obiektu była
wielokrotnie modyfikowana i dostosowywana do aktualnych potrzeb i wymogów
mieszkańców miasta [145]. Jedną ze zmian mających duży wpływ na funkcjonowanie
obiektu było wprowadzenie wind w wieży ratuszowej, które umożliwiły wjazd na
poziom platformy widokowej osobom o ograniczonej zdolności ruchowej, osobom w
podeszłym wieku oraz rodzinom poruszającym się z małymi dziećmi.
Wśród ratuszy zlokalizowanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na
szczególną uwagę zasługuje wieża Ratusza Staromiejskiego w Toruniu (Il. 43). Ratusz
ten został zbudowany w latach 1391 - 1399 w
styl gotyckim i posiada wieżę nawiązującą
swą formą architektoniczną do flandryjskich
wież beffrois [25]. Obecnie wieża ta jest
najstarszą wieżą ratuszową na obszarze
Środkowej i Wschodniej Europy [146], która
będąc atrakcją turystyczną jest udostępniona
do obsługi ruchu turystycznego, jako
charakterystyczny punkt widokowy109 w
mieście. Wejście na poziom platformy
widokowej umieszczonej na wysokości 40 m
Il. 43 Ratusz w Toruniu, Polska [A.40], umożliwiają „strome” schody prowadzące w
architekci: Antoni van Obberghen oraz wąskich przejściach wewnątrz wieży, które
mistrz Andrzej
utrudniają możliwość komunikacji osobom o
ograniczonej sprawności ruchowej. Platforma widokowa znajduje się na otwartej
przestrzeni ponad obrysem ścian konstrukcyjnych kształtujących sylwetę wieży, co
powoduje, że użytkownik znajdujący się na tym poziomie
platformy może odnieść wrażenie nieograniczonej
przestrzeni110 i podziwiać panoramy krajobrazu Torunia.
Innym przykładem wieży ratuszowej będącej
obiektem zabytkowym, który współcześnie jest
dostosowany i udostępniony do obsługi ruchu
turystycznego w mieście o bardzo dużej atrakcyjności dla
szerokich rzesz turystów przybywających do niego z całego
świata, jest wieża dawnego ratusza w Krakowie (Il. 44).
Wieża w stylu gotyckim zbudowana została na początku
XV wieku111, prawdopodobnie jeszcze przed 1444 rokiem
[26]. W trakcie jej długoletniego istnienia kilkukrotnie
uległa uszkodzeniom konstrukcyjnym, w tym także
pożarom powstałym w wyniku oddziaływań
atmosferycznych oraz w wyniku prowadzonych działań Il. 44 Ratusz w Krakowie,
Polska [A.41]
zbrojnych podczas toczonych wojen. Wieża ratuszowa

108
W zwieńczeniu wieży umieszczona jest postać mnicha (Munchner Kindl), symbol miasta [145].
109
Z platformy widokowej wieży ratuszowej w Toruniu można dostrzec panoramę nadwiślańskiego
średniowiecznego zespołu miejskiego i innych dzielnic.
110
Platforma widokowa w wieży jest platformą zewnętrzną.
111
Pierwsze wzmianki o wieży ratuszowej w Krakowie pochodzące z ksiąg kancelarii miejskiej z 1383 r.
kiedy budynek ratusza był opisywany jako „przynajmniej dwukondygnacyjny z wieżą” [26].
str. 34
posiada obecnie wysokość 70 m [147] co czyni ją obok wieży Kościoła Mariackiego112
jedną z najwyższych budowli Starego Miasta w Krakowie. W oryginalnej formie
zachowane zostały do dnia dzisiejszego kamienne schody113 z okresu średniowiecza,
które umożliwiają wejście na poszczególne poziomy wieży ratusza oraz platformę
widokową. Do poziomu platformy widokowej umieszczonej na wieży prowadzą
kamienne schody (Il. 45) o nieregularnym kształcie i
wysokości114. Wysokość poszczególnych schodów zawiera
się w przedziale od 28 cm do 41 cm, co znacząco utrudnia
komunikację pionową dla osób poruszającym się schodami
wewnątrz wieży. Pomocne w pokonywaniu odcinaka trasy
spacerowej wewnątrz trzonu komunikacyjnego w wieży są
wprowadzone łańcuchy przymocowane do ścian klatki
schodowej, które umożliwiają turystom możliwość
względnie bezpiecznego wspinania się i schodzenia po
schodach.
Uwarunkowanie geometryczne wewnętrznej klatki Il. 45 Schody wewnętrzne
schodowej, umieszczonej wewnątrz wieży ratusza ratusza w Krakowie,
Polska [A.42]
powoduje, że analizowany obiekt jest dostępny jedynie dla
grupy osób zdrowych i sprawnych fizycznie, którzy mogą samodzielnie pokonać trasę
zwiedzania a w szczególności mogą się wspiąć po schodach. Dostosowanie tego
obiektu do wymogów i potrzeb osób o ograniczonej zdolności ruchowej jest zatem
niemożliwe ze względu na występującą geometrię przejść jak również z uwagi na
wytyczne związane z ochroną konserwatorską tego szczególnego zabytku Krakowa.

3.2. Punkty widokowe w obiektach przemysłowych

Dynamiczny rozwój naukowo-gospodarczy na przestrzeni minionych epok wraz z

towarzyszącym mu ogólnym wzrostem konsumpcji i poziomu życia całych
społeczeństw stymulował powstanie łączności radiowej, telewizyjnej, telefonii
komórkowej oraz m.in. spowodował dynamiczny rozwój budownictwa, w tym także
obiektów wieżowych. W obiektach tych, a zwłaszcza w wieżach telewizyjnych i
radiowych115, wprowadzono dodatkowe poziomy użytkowe, na których umieszczano
platformy widokowe umożliwiające swobodną obserwację otaczającej przestrzeni.
Zmieniające się rozwiązania i możliwości techniczne systemów poszczególnych gałęzi
gospodarczych spowodowały, że część z istniejących obiektów wieżowych,
stanowiących dawniej integralne części zwłaszcza infrastruktury komunikacyjnej,
zostały zastąpione nowszymi rozwiązaniami technologicznymi i technicznymi. Obiekty
te zostały wyłączone z bieżącego użytkowania bądź pełnią one jedynie funkcję
pomocniczą i zastępczą dla nowoczesnych systemów. Współcześnie odnotowuje się
wyraźną tendencję do odbudowy i modernizacji historycznych wież, które już dość
112
Wieża Kościoła Mariackiego jest również udostępniana dla turystów jako punkt widokowy. Wejście
na platformę widokową możliwe jest również za pomocą klatki schodowej - 271 wysokości schodów.
113
Kamienne schody wykonane są, jako układ komunikacji wielobiegowej o odcinkach prostych oraz
zabiegowych.
114
Wejście na poziom platformy widokowej możliwe jest po pokonaniu 110 wysokości schodów.
115
Obecnie budowane wieże ciśnień, zwłaszcza w Kuwejcie wyposażane są również w platformy
widokowe i punkty gastronomiczne wzbogacające ofertę turystyczną tego regionu.
str. 35
dawno wyłączono z użytkowania, co spowodowało, że ich stan techniczny uległ
pogorszeniu i często zaczęły popadać one w ruinę. Budowle te przeważnie wyróżniają
się unikatową formą architektoniczną co powoduje, że objęte są one przepisami
ochrony zabytków nieruchomych116 w myśl obowiązującej Ustawy [94]. Takie budowle
są dostosowywane i przekształcane do współcześnie określonych wymagań użytkowych
związanych z nowymi ich programami funkcjonalnymi117 przy zachowaniu
obowiązujących Postanowień i Uchwał [95] mających na celu zachowanie zabytkowej
struktury tych obiektów.

3.2.1. Wieże ciśnień

Przyjmuje się, ze pierwsze współczesne realizacje wież ciśnień zostały

zapoczątkowane w XIX wieku i były projektowane oraz wznoszone, jako proste obiekty
pełniące funkcje systemów wodnych pozwalających na stabilizację ciśnienia wody w
sieci wodociągowej. Wraz z upływem czasu obiekty te zmieniały swoją formę
architektoniczną i pełniły dodatkowe funkcje użytkowe wynikające z zapotrzebowania
przemysłu. Obecnie można dokonać umownego podziału wież ciśnień analizując ich
pierwotną funkcję użytkową oraz zakres wprowadzonych zmian funkcjonalnych
dokonanych współcześnie.

Ze względu na pierwotną formę architektoniczną i funkcję użytkową określoną na

etapie projektowania wieży:
a. Zbiorniki wodne stabilizujące ciśnienie sieci - pierwotna funkcja użytkowa dla tej
grupy obiektów.
b. Zbiorniki wodne wraz z projektowaną infrastrukturą towarzyszącą w postaci
przekaźników teletechnicznych, radiowych, telewizyjnych.
c. Zbiorniki wodne z przewidzianymi punktami widokowymi (pkt. 2.5).

Ze względu na początkową formę architektoniczną i przekształconą funkcję użytkową

obiektów realizowane współcześnie.
a. Wieże ciśnień przekształcone i dostosowane do funkcji mieszkaniowych.
b. Wieże ciśnień adaptowane do funkcji żywienia zbiorowego gdzie lokalizowane
są punkty gastronomiczne i restauracje ogólnodostępne.
c. Wieże ciśnień modernizowane, dostosowywane i udostępniane, jako platformy
widokowe dla ruchu turystycznego.

Zarówno wieże ciśnień współcześnie przekształcane118 i dostosowywane do

funkcji obiektów mieszkalnych oraz/lub użyteczności publicznej jak i wieże pełniące

116
Zabytek nieruchomy to nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości, będąca dziełem człowieka
lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których
zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub
naukową [94].
117
W przeważającej większości wieże te są adaptowane na strefy gastronomiczne, mieszkania oraz są
użytkowane jako punkty widokowe.
118
Adaptacja wież do nowych programów funkcjonalnych pozwala na ich użytkowanie, obiekty takie są
cyklicznie konserwowane i remontowane co pozwala utrzymać je w dobrym stanie technicznym.
str. 36
funkcję platform widokowych umożliwiają119 obserwację otaczającego terenu co
powoduje, że obiekty te cieszą się wzrastającą popularnością zarówno wśród
mieszkańców jak i turystów odwiedzających te miasta i regiony. Różnorodne formy
architektoniczne zabytkowych wież ciśnień oraz dogodne miejsca obserwacyjne z
poziomu ich platform widokowych sprawiają, że obiekty te stają się niejednokrotnie
atrakcjami danej dzielnicy miasta lub danego regionu, dzięki czemu przestrzenie te są
chętniej odwiedzane przez turystów.
Jednym z przykładów wieży ciśnień będącej
obiektem zabytkowym, w której współcześnie
przekształcono jej pierwotną funkcję użytkową, jest
wrocławska wieża zlokalizowana przy Alei Wiśniowej
we Wrocławiu120 (Il. 46). Wieża ta została
zaprojektowana przez Karla Klimma [148] i zbudowana
w latach 1903 - 1904. Głównym materiałem budowlanym
zastosowanym podczas budowy obiektu była cegła
klinkierowa, z której wzniesiono wieżę o łącznej
wysokości 62 m. Wieża ta od początku swego istnienia
pełniła dwie funkcje użytkowe. W dolnej jej części
zlokalizowana była funkcja mieszkalna, w której
umieszczone były pomieszczenia przeznaczone dla
pracowników obsługujących wieżę. W górnej jej części Il. 46 Wieżą ciśnień przy al.
Wiśniowej we Wrocławiu,
znajdował się zbiornik wody pełniący funkcję techniczną,
Polska [A.43]
który zapewniał w przeszłości utrzymanie i stabilizację
ciśnienia wody w sieci wodociągowej dla południowej części Wrocławia121.
Dzięki zastosowaniu ceglanych filarów wspierających zbiornik wody na
monumentalnej podstawie wieży wytworzona została otwarta platforma122, którą
udostępniano do zwiedzania i zaplanowano ją jako główny poziom widokowy123. W
czasie jej budowy wieża ta była jedną z pierwszych w Europie budowli wodociągowych
o trzonie ażurowym [149]. Obecnie wrocławska wieża ciśnień pełni funkcję obiektu
gastronomicznego124, a w jej górnej części - gdzie niegdyś zlokalizowany był zbiornik
wody - wprowadzono jego horyzontalne podziały na kondygnacje dostosowując
powstałe przestrzenie do nowego programu funkcjonalnego określonego przez nowego
właściciela125.
Innymi przykładami wież ciśnień uważanymi współcześnie za najpiękniejsze w
Polsce [27] i posiadającymi wspólne cechy wyróżniające je na tle innych obiektów są
wieże w Płocku (Il. 47), w Gołdapi (Il. 48) oraz w Piszu (Il. 49) [27]. Obiekty te
odznaczają się unikatowymi formami architektonicznymi, a w procesie modernizacji i
dostosowania ich do nowych funkcji użytkowych zachowano indywidualnie

119
W przypadku przekształcenia wieży ciśnień na mieszkania możliwość podziwiania widoków mają
głównie użytkownicy prywatni będący właścicielami tych mieszkań.
120
Oficjalny adres wieży to ul. Sudecka 125 A, Wrocław, Polska.
121
Funkcję tą wieża pełniła do lat 80-tych XX wieku.
122
Platforma widokowa znajduje się w 2/3 wysokości wieży - to jest 42 m nad poziomem terenu.
123
Od czerwca 1906 roku możliwy był wjazd windą na taras widokowy za symboliczne 10 fenigów.
124
Wejście na taras widokowy jest obecnie niedostępne dla turystów. Na platformę mogą wejść jedynie
wybrane osoby będące gośćmi restauracji, np. młoda para, która chce wykonać sesję zdjęciową [150].
125
Nowym właścicielem wieży jest firma Adamietz sp. z o.o, która odkupiła obiekt od Helmuta Stephana
będącego właścicielem tego obiektu od 1995 r. kiedy to odkupił tą wieżę od miasta.
str. 37
ukształtowane detale wystroju głównie zewnętrznego. Wszystkie te wieże wyłączone są
z systemów sieci wodociągowych, są one adaptowane do
nowych funkcji użytkowych pozwalających na sprawną
obsługę ruchu turystycznego oraz umożliwiające obserwację
otaczającego krajobrazu miast z poziomu ich platform
widokowych. Cechą wspólną tych obiektów jest też ich
budowa, której elementy konstrukcyjne kształtują układ ścian
murowych stanowiących trzon nośny wieży, wykonanych z
cegły klinkierowej. W obrysie ich ścian nośnych
zlokalizowane są piony komunikacyjne zaprojektowane i
zrealizowane w postaci wewnętrznych klatek schodowych.
Il 47. Wieżą ciśnień w
Taki rodzaj komunikacji utrudnia poruszanie się osobom o Płocku, Polska [A.43],
ograniczonej sprawności ruchowej, a zwłaszcza osobom wzniesiona w 1814 r.,
architekt:
znajdującym Selerok Cheson
się na
wózkach inwalidzkich i rodzinom
poruszającym się z małymi dziećmi.
Mimo iż te obiekty są obecnie
ogólnodostępnymi to tak naprawdę ich
użytkownikami mogą być jedynie
osoby sprawne fizycznie, co w
znacznym stopniu ogranicza dostępność
tych obiektów do ruchu turystycznego.
Zaobserwowana tendencja do
zachowania wież ciśnień będących
Il 48. Wieżą ciśnień w Il 49. Wieżą ciśnień w obiektami zabytkowymi oraz wież o
Gołdapi, Polska [A.43], Piszu, Polska [A.43],
wzniesiona w 1905 r., wzniesiona w 1907 r. szczególnym znaczeniu kulturowo-
wykonawca społecznym w danym regionie ma
„A. W. Müller”
liczne potwierdzenia w postaci adaptacji tych obiektów do
nowych funkcji użytkowych, w wyniku realizacji których niejednokrotnie nastąpił
znaczący wzrost atrakcyjności turystycznej danego obszaru.
Na forach społecznościowych ogłaszane są inicjatywy
społeczne i publikowane są artykuły poświęcone
zabytkowym wieżom, których stan techniczny jest zły oraz
postuluje się przeprowadzenie natychmiastowych ich
remontów głównie właśnie ze względu na ich symboliczne
znaczenie w danym regionie. Prowadzone są także sondaże
publiczne dotyczące potencjalnej atrakcyjności tych wież,
jako obiektów turystycznych. Przykładem takiego obiektu
obrazującym taką inicjatywę społeczną możne być debata
publiczna poświęcona zabytkowej wieży ciśnień w
Sulechowie126 (Il. 50, Il. 51). Debata dotyczy potencjału tej
wieży jako atrakcji turystycznej regionu [151], jaka może
zaistnieć po wykonaniu modernizacji i dostosowaniu jej do Il. 50 Wieża ciśnień w
Sulechowie, Polska [A.44],
wymaganej obsługi ruchu turystycznego. wzniesiona w 1904 r.

126
Wieża ciśnień zlokalizowana jest u zbiegu ulic Poznańskiej i Styczniowej w Sulechowie.
str. 38
 Adaptacja zabytkowych
wież ciśnień, kościołów czy
ratuszy w realiach
obowiązującego prawa na
terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej jest ograniczona
licznymi obostrzeniami w
zakresie bezpieczeństwa
Il. 51 Wynik ankieta publicznej dla wieży ciśnień w
przeciwpożarowego,
Sulechowie, Polska [A.44]
wymaganiami związanymi z
warunkami technicznymi oraz uwarunkowaniami konserwatorskimi. Niejednokrotnie w
wyniku tych obostrzeń potencjalni inwestorzy chcący adaptować nieużytkowane wieże
ciśnień na obiekty pełniące funkcje publiczne często nie podejmują tych prób, przez co
ich stan techniczny ulega w konsekwencji pogorszeniu, a obiekty te stają się
niejednokrotne ruinami, które zagrażają bezpieczeństwu osób przebywających w ich
sąsiedztwie. Przykładem tego typu obiektu, który został adaptowany pomimo konfliktu
między organami wydającymi decyzję na adaptację i użytkowanie jest wieża w Płocku
(Il. 47)

Cytat:
Od końca lat 90 niszczała opuszczona, choć właściciel zabytku – Urząd Miasta –
szukał sposobu na jej zagospodarowanie. Problem z zaprojektowaniem dla niej nowej
funkcji polegał na konflikcie między Państwową Strażą Pożarną, a konserwatorem
zabytków. Strażacy niechętnie podchodzili do możliwości jej adaptacji i pozwolenia na
korzystanie z niej przez wielu ludzi ze względu na jedną, wąską klatkę schodową. Zgodę
na użytkowanie obiektu uzależniali od zbudowania schodów na zewnątrz obiektu, na co
nie godził się właśnie konserwator zabytków.
Autor: Hubert Woźniak [152]

Tendencja modernizacji i dostosowania wież ciśnień dla potrzeb szeroko

rozumianego użytku publicznego staje się szczególnie popularna na obszarach
atrakcyjnych turystycznie. Lokalizacja funkcji gastronomicznej na platformach
widokowych wyniesionych ponad pobliską zabudowę, umiejscowionych często w
zbiornikach127 wież, umożliwia znakomitą obserwację otaczającego terenu, przez co
obiekty te są chętnie odwiedzane przez turystów. Unikatowa forma architektoniczna
takich obiektów sprawia, że turyści doceniają zarówno walory krajobrazowe jak
również możliwość obserwacji zabytkowych detali architektonicznych tych wież.
Przykładem tego typu modernizacji rozwiązań architektoniczno-funkcjonalnych
jest wieża ciśnień znajdująca się w Siofok na Węgrzech128. Wieża o wysokości 45 m (Il.
52) została zbudowana129 w 1912 roku i do 1973 roku pełniła swą podstawową funkcję
techniczną, jako stabilizatora ciśnienia wody w systemie lokalnej sieci

127
Wprowadzenie platform widokowych w zbiornikach jest rozwiązaniem wtórnym realizowanym po
wyłączeniu obiektów tych z systemu sieci wodociągowej.
128
Siofok na Węgrzech jest miastem turystycznym leżącym nad Balatonem, które jest popularnym
ośrodkiem wypoczynku turystów.
129
Autorami projektu wieży byli Jenő Gergely i Árpáda Guta.
str. 39
wodociągowej130. Od roku 1980 wieża jest udostępniana jako atrakcja turystyczna
jednak pełny zakres jej nowej funkcji został uzyskany poprzez łatwość dostępu do
platform widokowych dopiero w 2012 roku, kiedy podczas modernizacji tego obiektu
wprowadzono dodatkowo dwie windy panoramiczne umożliwiające wjazd na platformy
widokowe131 osobom o ograniczonej zdolności ruchowej [153].

Il. 52 Ilustracja obrazująca wygląd wieży ciśnień na przestrzeni czasu, w Siforok, Węgry [A.45]

W formie architektonicznej wieży w Siforok uwidoczniono elementy

konstrukcyjne ram żelbetowych, które tworzą zarys bryły obiektu z widocznymi
słupami i ryglami wspierających nadległe platformy widokowe. Ażurowa struktura
nośna wieży oraz wprowadzenie w 2012 roku przeszklonej windy (Il. 53) umożliwiają
turystom obserwację otaczającego krajobrazu od momentu, kiedy winda rusza i
przemieszcza się do góry wieży, gdzie umieszczone są dwa poziomy platform
widokowych i gdzie zlokalizowano strefy gastronomiczne. Ciekawym rozwiązaniem
architektoniczno-konstrukcyjnym jest obrotowa platforma widokowa, która znajduje się
na górnym poziomie wieży. Z poziomu tej platformy możliwa jest obserwacja
panoramy miasta bez konieczności
poruszania się z miejsca132. Obiekt
ten cieszy się dużą popularnością
zarówno wśród mieszkańców
miasta jak i turystów, jest on
całkowicie dostosowany do obsługi
ruchu turystycznego, a w
szczególności do wymagań osób o
ograniczonej zdolności ruchowej i
grup rodzinnych z małymi dziećmi. Udogodnienia i
dostosowania tego obiektu, wprowadzone podczas jego
modernizacji oraz jego lokalizacja w centrum miasta w
obrębie strefy turystycznej powodują, że obiekt ten jest chętnie
odwiedzany przez szerokie grono turystów. Dzięki temu
Il. 53 Wieży ciśnień w
Siforok, Węgry [A.320],
obiekt ten stał się jedną z głównych atrakcji turystycznych
autorzy opracowania: miasta Siforok133 i jest on dodatkowo promowany przez biura
Jenő Gergely, turystyczne organizujące wycieczki nad Balaton na Węgrzech.
Árpáda Guta

130
Podczas II wojny światowej w 1944 roku wieża została uszkodzona przez pocisk przeciwczołgowy,
została ona odbudowana i uruchomiona w 1946 roku [153].
131
W wieży znajdują się dwie platformy widokowe, w których zlokalizowane są punkty gastronomiczne.
132
Platforma porusza się wokół własnej pionowej osi o 360°.
133
Główną atrakcją turystyczną miasta jest jezioro Balaton, które przyciąga turystów nad kąpielisko.
str. 40
3.2.2. Wieże telewizyjne, radiowe i telefonii komórkowej

W procesach kształtowania wież wsporczych dla przekaźników telewizyjnych,

radiowych i sieci telefonii komórkowej obserwowana jest tendencja do budowy
platform widokowych głównie w wieżach telewizyjnych. Wieże radiowe134 oraz wieże
sieci telefonii komórkowej wykonywane są najczęściej jako układy przestrzennych
struktur kratownicowych determinujących formy architektoniczne tych obiektów.
Wykonywane są one z prętów stalowych135 i stanowią konstrukcje wsporcze
umożliwiające montaż oraz sprawne funkcjonowanie anten nadawczych i
przekaźników. Wieże telewizyjne w zależności od zastosowanego materiału
konstrukcyjnego posiadają różne układy konstrukcyjne, jeśli są wykonane ze stali to
najczęściej w formie stosownej struktury przestrzennej, natomiast konstrukcje
powłokowe wykonane są z żelbetu lub układy mieszane o konstrukcji stalowo-
żelbetowej. Platformy widokowe umieszczane są przeważnie w wieżach telewizyjnych
posiadających konstrukcję powłokową lub konstrukcję mieszaną umożliwiającą montaż
wewnętrznych szybów windowych zapewniających bezpieczną komunikację pionową
w tych obiektach. Mimo że telewizja, jako środek komunikacji społecznej pojawiła się
już na początku lat trzydziestych XX wieku136 to jednak ze względu na występujące
ówcześnie ograniczenia technologii elektronicznych została wprowadzona do
powszechnego użytku dopiero po II wojnie światowej137. Odbiór telewizji analogowej
polegał na przesyłaniu fal radiowych umożliwiających emisję programów pomiędzy
nadajnikiem a odbiornikiem. Nadajnik fal radiowych znajdował się na powierzchni
Ziemi na wzniesieniach terenu, na wysokich budynkach lub na specjalnie
konstruowanych wieżach telewizyjnych, które umożliwiały pokrycie zasięgiem
możliwie dużego obszaru nadawania i odbioru emitowanych fal. Taki system emisji
programów radiowo-telewizyjnych powszechny był do lat dziewięćdziesiątych XX
wieku. W tej dekadzie nastąpił przełom w zakresie wydajności urządzeń
telekomunikacyjnych związany z wprowadzeniem telewizji satelitarnej138, która
następnie została wyparta przez współczesną technologię telewizji cyfrowej. Od 2015
roku sygnał analogowej telewizji naziemnej i satelitarnej jest całkowicie wyłączony w
krajach europejskich przez co budowa wież radiowo-telewizyjnych na tych obszarach
przestała mieć znaczenie przemysłowe dla łączności telekomunikacyjnej, a rozpoczęte
budowy niejednokrotnie przeciągały się w czasie z powodu braku ich dofinansowania.
Obecnie najwyższą wieżą telewizyjną na świecie i drugą najwyższą budowlą jest
wieża telewizyjna Tokyo Sky Tree (Il. 54) w Japonii [28], w przestrzeni której
umieszczone są również platformy widokowe i ogólnodostępne funkcje towarzyszące.
Wieża o wysokości 634 m została zaprojektowana przez firmę Nikken Sekkei w 2008
roku139, jej realizacja trwała 4 lata, a uroczyste otwarcie nastąpiło 22 maja 2012 roku140.
134
Wieże radiowe zwane są potocznie „masztami radiowymi”.
135
Można również spotkać realizacje wież radiowych z drewna np. radiostacja w Gliwicach (pkt 2.6.3.2.).
136
Wynalazcą systemu telewizyjnego był szkocki inżynier John Logie Baird, który w 1924 roku
skonstruował telewizor monochromatyczny.
137
Ograniczeniem w upowszechnieniu telewizji był brak odpowiedniej elektroniki a zwłaszcza brak
tranzystorów oraz brak układów scalonych, które powstały dopiero w drugiej połowie XX wieku.
138
Zasada działania systemu telewizji satelitarnej polega na umieszczeniu nadajnika na sztucznych
satelitach Ziemi które umożliwiają emisję sygnału i pokrycia ogromnych obszarów ich odbierania. Przy
użyciu tylko jednego nadajnika możliwe jest dotarcia z sygnałem do obszarów trudnodostępnych, dla
których budowa naziemnych stacji nadawczych jest niemożliwa lub nieopłacalna.
139
Planowanie budowy rozpoczęło się w lutym 2005 roku [154].
str. 41
Konstrukcję nośną obiektu stanowi mieszany układ wewnętrznego trzonu żelbetowego i
zewnętrznej struktury prętowej wykonanej z elementów stalowych (Il. 54). W rzucie
podstawy wieża ma kształt trójkąta równobocznego o boku długości 68 m, który wraz
ze wzrostem wysokości zmienia swój kształt przechodząc141 płynnie w rzut koła, który
zaczyna się od wysokości 320 metrów wieży [154].
Tokyo Sky Tree zostało
zaprojektowane w taki sposób, aby
spójnie łączyć współczesne funkcje
społeczne z tradycją kulturową tego
regionu. W wieży zlokalizowane jest
zarówno centrum handlowe, teatr,
akwarium i planetarium mające służyć celom
edukacyjnym jak również zlokalizowane są platformy
widokowe umożliwiające obserwację krajobrazu miasta
oraz umieszczone są przekaźniki radiowo- telewizyjne
zapewniające łączność w przesyłaniu sygnału cyfrowego
stacji nadawczej. W wieży tej zaprojektowano dwie
Il. 54 Wieży Tokyo Sky Tree,
platformy widokowe (Il. 55), pierwszą na wysokości 350 Japonia, detal stalowej struktury
m (Tembo Desk), a drugą na wysokości 451,2 m (Tembo zewnętrznej [A.319], projekt
Galleria). Platforma Tembo Desk składa się z trzech biura architektonicznego firmy
Nikken Sekkei
poziomów, na których umieszczone są dodatkowe,
atrakcyjne strefy turystyczne oraz przestrzenie zaplecza handlowego i
gastronomicznego. Na dolnym poziomie tej platformy wykonana jest szklana podłoga,
która odsłania strop umożliwiając podziwianie niezwykłego widoku na całą wysokość
wieży aż do jej podstawy. Tembo Galleria zawiera dwa piętra połączone ze sobą
obwodową przeszkloną rampą, z której możliwa jest obserwacja otaczającej panoramy
miasta i wejście na najwyższą platformę znajdującą się na poziomie 451,2 metrów

Il. 55 Rozkład platform widokowych w Tokyo Sky Tree, Japonia [A.46 / A.320]

140
Wieża Tokyo Sky Tree stała się najwyższą budowlą w Tokio przewyższając Tokyo Tower w 2010 r.
141
Cyt. Zmiana kształtu z trójkąta na okrąg oznacza także „wypaczenie” i „upadek”, które są
tradycyjnymi formami kultury japońskiej. Linia grzbietu trójkąta ma „osnowę”, zwykle widzianą z
japońskimi mieczami, a sekcja przejściowa, w której trójkąt zamienia się w okrąg, to „upadek” widoczny
w środkowych kolumnach, delikatnie poszerzający architekturę w tradycyjnych świątyniach Nara i Era
heiana [154].
str. 42
 Tokyo Sky Tree położone jest w strefie bardzo silnych oddziaływań sejsmicznych
gdzie występują częste trzęsienia ziemi wpływające na nośność i stabilność tego
obiektu. Konstrukcja wieży zaprojektowana została w ten sposób aby minimalizować
destrukcyjny wpływ energii sejsmicznej poprzez niezależną pracę trzonu i zewnętrznej
struktury prętowej142. Strukturę wieży zbudowano jako „gigantyczne drzewo o
głębokich korzeniach i pniu tworzącym podstawę konstrukcji” [154]. Żelbetowy trzon
wewnętrzny nie pełni funkcji nośnej i jest on jedynie jej stabilizatorem
przeciwdziałającym wychyleniom wieży podczas występujących trzęsień ziemi (Il. 56).
Trzon ten ma wysokość 375 m, a od wysokości 125 m połączony jest on za pomocą
olejowych amortyzatorów z zewnętrzną strukturą nośną wieży (Il. 57).

Il. 56 Schemat obrazujący zasadę pracy trzonu żelbetowego podczas występujących trzęsień ziemi w
wieży Tokyo Sky Tree [A. 46 / A.320]

Il. 57 Przekrój poprzeczny wieży Tokyo Sky Tree, opis stref regionu sztywnego i elastycznego
[A.46 / A.320]

142
Taki rodzaj struktury obiektu występuje również w tradycjach rozwiązaniach kształtowania systemu
nośnego pogody świątyń tj. wielokondygnacyjnych wież umożliwiających przechowywania relikwii
zmarłych. Obiekty tego typu występują głównie na Dalekim Wschodzie - Korea, Chiny, Nepal i Japonia.
str. 43
 Komunikację pionową wewnątrz Tokyo Sky Tree zapewniają windy osobowe
transportujące użytkowników na poszczególne poziomy i platformy widokowe w
wieży143. Taki sposób komunikacji zapewnia możliwość całkowitego dostosowania tego
obiektu do pełnej formuły obsługi ruchu turystycznego uwzględniającej wymagania
transportu osób o ograniczonej zdolności i sprawności
ruchowej, a także rodzin z małymi dziećmi144. Tokyo Sky Tree
uznawane jest obecnie za jedną z największych atrakcji
turystycznych miasta, stając się szybko nowym i
jednoznacznie rozpoznawalnym symbolem japońskiej stolicy.
Innym przykładem powszechnie znanej wieży radiowo-
telewizyjnej jest CN Tower w Toronto (Il. 58), w Kanadzie,
która została zbudowana w drugiej połowie XX wieku w
konstrukcji żelbetowej. Jej budowa była wymuszona
czynnikami ekonomicznymi występującymi tam w latach
sześćdziesiątych spowodowanymi m.in. rozbudową miasta
wzwyż, gdzie powstające drapacze chmur istotnie zakłócały
sygnał emisyjny stacji radiowo-telewizyjnych145. Projekt
wieży został opracowany przez lokalną firmę architektoniczną
John Andrews Architects i Webb Zerafa Menkes Housden Il. 58 Wieża CN Tower,
Kanada [A.47]
Architects [155], a jej realizację powierzono firmie Canadian
National, która poprzez budowę tej wieży chciała zademonstrować siłę kanadyjskiego
przemysłu, budując najwyższą wieżę na świecie146. Wieża CN Tower (Il. 58) o
wysokości 553,33 m została ukończona 2 kwietnia 1975 r.147, a jej oficjalne otwarcie i
udostępnienie dla turystów nastąpiło 26 czerwca 1976 r. [157]. Wieża CN Tower
posadowiona jest na żelbetowym fundamencie schodzącym na głębokości 15 metrów
pod powierzchnię terenu. Na fundamencie wykonano żelbetowy trzon sięgający do
wysokości 335 m wieży, złożony z sześciokątnego rdzenia, z
trzema zakrzywionymi ramionami nośnymi kształtującymi
formę architektoniczną rdzenia. Elementy te były betonowane w
technologii ciągłej148, a ich geometria przekroju poprzecznego
stopniowo zmniejszała się wraz ze wzrostem wysokości tworząc
zwężającą się bryłę kształtującą jej formę architektoniczną. Na
żelbetowym rdzeniu osadzona została konstrukcja
siedmiopiętrowego kosza 149
wieży (Il. 59, Il. 60), w którym
oprócz podstawowej funkcji nadajnika technicznego - jaki pełni
Il. 59 Kosz wieży CN
Tower Kanada [A.48]
143
Windy osobowe stanowią podstawową drogę komunikacji pionowej w wieży, oprócz nich wbudowane
są również klatki schodowe, które pełnią głównie funkcje bezpieczeństwa zapewniając podstawową
drogę ewakuacji w przypadku wystąpienia pożaru.
144
Współcześnie realizowane obiekty użyteczności publicznej muszą być dostosowane do obsługi osób o
ograniczonej zdolności ruchowej szczególnie do potrzeb osób poruszających się na wózku inwalidzkim.
145
W latach 60-tych telewizja kablowa oraz satelitarna nie były jeszcze popularne a budowa drapaczy
chmur spowodowała pogorszenie jakości w odbiorze programów nadawanych drogą radiową.
146
Wieża CN Tower była najwyższą na świecie budowlą do 13 września 2007 roku [156] i po ponad 30
latach od chwili jej budowy została przewyższona przez Burj Dubai, który posiada wysokość 828 m.
147
Po zbudowaniu wieży emitowany sygnał radiowo – telewizyjny w Toronto i w jego okolicy był bardzo
dobrej jakości.
148
Betonowanie trzonu wieży odbywało się bez przerwy 24 godziny na dobę przez cały okres jej budowy.
149
Kosz jest to część górna wieży wsparta na jej trzonie nośnym w przestrzeni której zlokalizowane są
pomieszczenia techniczne oraz pomosty widokowe.
str. 44
ten obiekt -umieszczone zostały dodatkowe poziomy użytkowe, na których
zaprojektowano tarasy widokowe oraz obrotową restaurację. Na zwieńczeniu wieży
została zamontowana stumetrowa
[158] antena nadawcza, która
zapewniła dobry odbiór sygnału
emitowanych fal radiowych i
telewizyjnych w obrębie całego
miasta oraz szeroko poza nim150. Po
zamontowaniu anteny całkowita
wysokość wieży CN Tower wynosi
553,33 m [158] co sprawia, że jest
ona do tej pory najwyższą budowlą
w Ameryce Północnej. CN Tower
Il. 60 Schemat budowy kosz wieży [A.48 / A.320]
należy do najbardziej
rozpoznawalnych symboli Toronto i Kanady i uznawana jest na całym świecie jako
spektakularna manifestacja osiągnięć współczesnej architektury i inżynierii. W 1995
roku Amerykańskie Stowarzyszenie Inżynierów Budownictwa American Society of
Civil Engineers (ASCE) sklasyfikowało wieżę CN Tower jako jeden z siedmiu cudów
współczesnego świata151. Obiekt ten jest chętnie odwiedzany przez turystów152, a dzięki
zastosowaniu przeszklonych wind umożliwiających wjazd na platformy widokowe jest
on całkowicie dostosowany do współczesnych wymogów i potrzeb osób o ograniczonej
zdolności i sprawności ruchowej. Wejście na platformy widokowe przez wewnętrzną
klatkę schodową nie jest na co dzień dostępne dla turystów, schody te posiadają 1776
stopni [158], otwierane są jedynie z okazji szczególnych wydarzeń, przeciętnie kilka
razy w roku153. Platformy widokowe wyniesione około 351 metrów ponad poziom
terenu umożliwią spektakularną obserwację panoramy miasta154. Restauracja
umieszczona na obrotowej platformie wykonuje ruch wokół własnej osi pozwala
użytkownikom siedzącym przy stoliku na podziwianie całej panoramy miasta z jednego
punktu obserwacyjnego155 co jest jej dodatkową atrakcją. Zastosowane rozwiązania
architektoniczno-budowlane umożliwiają również użytkownikom obiektu doznawanie
dodatkowych i mocniejszych wrażeń związanych z bezpośrednim odbiorem
emocjonalnym jego spektakularnej wysokości. W poziomie dolnego stropu w koszu
wieży CN Tower, na wysokości 342 m nad poziomem terenu fragment podłogi
wykonany jest z tafli szklanych stanowiących elementy konstrukcyjne tej przegrody.
Turyści odwiedzający tą atrakcję mogą wejść na powierzchnię szkła i podziwiać
panoramę miasta oraz odsłoniętą strukturę trzonu wieży i przez to jej formę
architektoniczną. Na wysokości 356 m, na stropie przekrywającym kosz wieży, w
otwartej przestrzeni znajduje się dodatkowa atrakcja udostępniana zwiedzającym o
150
Montaż elementów anteny odbył się za pomocą śmigłowca Sikorsky przy pomocy którego
zamontowano 44 elementy anteny [157].
151
Do grupy 7 cudów współczesnego świata zostały zaliczone: 1. Tunel pod kanałem La Manche, 2.
Wieża CN Tower, 3. Empire State Building, 4. Most złotej bramy (Golden Gate Bridge w San Francisco),
5. Zapora Itaipu Dam na granicy Brazylii / Paragwaju, 6. Zapora Delta Works / Zuiderzee Works w
Holandii, 7. Kanał Panamski na Przesmyku Panamskim.
152
Jak podają oficjalne źródła obiektu [157] rocznie wieżę odwiedza ponad 1,5 milionów turystów.
153
Schody udostępniane są np. z okazji corocznego biegu United Way.
154
W pogodne dni z platform widokowych można dostrzec wodospad Niagara oraz Stany Zjednoczone
znajdujące się po drugiej stronie jeziora Ontario.
155
Pełny obrót platformy wokół własnej osi trwa 72 minuty [155].
str. 45
nazwie Edge Walk. Element ten umożliwia wejście i poruszanie się po zewnętrznej,
odsłoniętej platformie osobom wyposażonym w asekuracyjne uprzęże przymocowane
za pomocą rolek do stalowych szyn zapewniających bezpieczeństwo podczas spaceru.
Mimo iż ten atrakcyjny element jest zlokalizowany w otwartej przestrzeni, a krawędź
tarasu widokowego nie jest zabezpieczona barierami ochronnymi oraz przejście
możliwe jest jedynie po zewnętrznym obwodowym chodniku szerokości 150 cm, to
jednak jest on dostosowany również do wymogu osób o ograniczonej sprawności
ruchowej i osób poruszających się na wózku inwalidzkim. Atrakcja Edge Walk została
nagrodzona156 i posiada prestiżowy tytuł zapisany Światowym Rekordem Guinnessa za
„Najwyższy zewnętrzny spacer po budynku” [157].
Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku władze radzieckie
podjęły decyzję o budowie nowej wieży telewizyjnej, która umożliwiałaby rozbudowę
sieci telewizyjnej w Moskwie oraz miała manifestować swą wysokością potęgę
Związku Radzieckiego na świecie. Koniec jej budowy został zaplanowany na 1967 rok,
co wiązało się z upamiętnieniem pięćdziesiątej rocznicy Rewolucji Październikowej.
Wieża Ostankino o wysokości 540 m została zaprojektowana przez Mikoła Nikitina157,
który jak wspomina „wyobraził sobie imponującą konstrukcję, która waży 55000 ton
jako kwiat, lilię z mocną łodygą wywróconą do góry nogami” [159]. Wieża ta miała być
również obiektem użyteczności publicznej z ogólnodostępnymi platformami
widokowymi i restauracją. Konstrukcję nośną wieży stanowi trzon o strukturze
powłokowej wzmocniony do wysokości 63 m żelbetowymi przyporami, na którym to
trzonie osadzony jest stalowy maszt anteny nadawczej zlokalizowany w jego górnej
części. Trzon do wysokości 385,5 m został wykonany z betonu sprężonego i trzon ten
jest sztywno zamocowany w podwójnym fundamencie. Wieża posadowiona jest na
rzędnej -4,65 m poniżej poziomu terenu, a rzut jej fundamentu jest wpisany w postać
pierścienia o szerokości 9,5 m, mającego średnicę zewnętrzną równą 74,0 m i wysokość
równą 3,0 m. Posadowienie to jest stosunkowo płytko wykonane w porównaniu z
podobnymi realizacjami tego typu, dlatego ciężar wieży jest rozłożony pomiędzy
fundamentem i jej rdzeniem w proporcji 1:3, gdzie środek ciężkości wieży znajduje się
na wysokości 110 metrów [159] co zapewnia jej dobrą stabilność. Wzmocnienie
konstrukcji wieży w dolnej jej strefie, tam gdzie występują największe momenty
zginające i siły podłużne oraz poprzeczne158, zrealizowane zostało za pomocą 10
żelbetowych, ukośnych słupów tzw. „przypór" wspierających dodatkowo trzon na
żelbetowym fundamencie [2]. W centralnej części stożka kształtującego geometrię
odcinka dolnego znajduje się żelbetowy szyb, który łączy się z ukośnymi słupami na
wysokości 63 m przechodząc następnie płynnie w cylindryczny kształt trzonu wieży (Il.
61). Posadowienie trzonu windowego jest zrealizowane na niezależnym fundamencie o
średnicy 12,0 m, który jest odseparowany od fundamentu głównego wieży159.

156
8 listopada 2011 roku Carey Low (reprezentant Kanady Guinness World Records) przedstawił
certyfikat Jackowi Robinsonowi (dyrektor operacyjny CN Tower). Wręczenie nastąpiło na samym
EdgeWalk na wysokości 356 m nad poziomem terenu.
157
Udział w projekcie brali również inżynierowie: M. Shkud, B. Zlobin oraz architekci: D. Burdin.
Głównym architektem projektu wieży został Leonid Batalow.
158
Oddziaływania poziome na konstrukcję to głównie parcie i ssanie wiatru. Przy wspornikowym
schemacie statycznym wieży największe momenty i siły ścinające powstają w utwierdzeniu tj. na
połączeniu trzonu wieży z jej fundamentem.
159
Posiadanie dwóch fundamentów pod dwoma wolnostojącymi konstrukcjami (wieża i szyb) umożliwia
przenoszenie zróżnicowanego nacisku na podłoże w przypadku wystąpienia nierównomiernego osiadania.
str. 46
Il. 61 Schemat budowy wieży Ostankino w Moskwie, Rosja [A.49 / A.320]
str. 47
 Na wewnętrznej powierzchni żelbetowej powłoki trzonu nośnego zamontowane
są kable wykonane z lin stalowych (Il. 62), którym nadano odpowiednie siły ich naciągu
powodując wstępne sprężenie trzonu wieży160. Takie rozwiązanie konstrukcyjne
wzmacnia dodatkowo strukturę żelbetowej powłoki i powoduje, że obiekt ten jest mniej
narażony na zarysowanie i ewentualne pęknięcia powłoki żelbetonowej [2].
Zaproponowany system wewnętrznych sprężeń tak wykonanej żelbetowej powłoki
przez ponad 50 lat jej ciągłego użytkowania potwierdził słuszność przyjętych rozwiązań
projektowych, w których
zrównoważone naprężenia sił
występujących w kablach wewnątrz
wieży zapewnia zespolenie całej
konstrukcji w strukturalnie
efektywny system, który jest mało
podatny na oddziaływania sił
poziomych powodowanych głównie
przez oddziaływania czynników
atmosferycznych.
Il. 62 Widok wnętrza konstrukcji wieży Ostankino po Wieża Ostankino to nie tylko
wyjściu z windy na poziomie 85 [A.50] stacja radiowo – telewizyjna161 ale
również obiekt użyteczności
publicznej pełniący funkcje społeczno-kulturowe. W wieży odbywają się spektakle
teatralne oraz inne organizowane wydarzenia publiczne162, które są ogólnodostępne dla
turystów i mieszkańców Moskwy [159]. Na wysokościach od 328 m do 334 m wieży
umieszczona jest trzypoziomowa, obrotowa restauracja umożliwiająca obserwację i
podziwianie krajobrazu stolicy Rosji z jednego miejsca, w którym znajduje się
obserwator163. W górnej części wieży na wysokości 337 m oraz 340 m umieszczone są
dwie platformy widokowe, z których jedna - ta położona niżej - jest platformą
zamkniętą znajdującą się wewnątrz obrysu wieży, a druga platforma położona wyżej
jest platformą otwartą164. Platforma zamknięta udostępniona jest przez cały rok dla
zwiedzających, w tej strefie wprowadzone są dodatkowe rozwiązania techniczne
wpływające na wzrost poziomu adrenaliny i stymulację odbioru wysokości u jej
użytkowników. W części podłogi platformy zastosowane jest przeszklenie, które
pozwala na obserwację struktury wieży na wysokości 337 m, potęgując u odbiorcy
odczucie przestrzeni i wysokości, na której się on znajduje. Platforma otwarta
udostępniana jest do zwiedzania tylko w okresie letnim od maja do października [160].
W wieży dostępna jest także wewnętrzna platforma umieszczona na wysokości 85 m,
wewnątrz jej bryły skąd możliwa jest obserwacja struktury nośnej obiektu i szybu
windowego (Il. 62). Dostęp na poszczególne poziomy zapewniają windy osobowe
umieszczone w trzonie nośnym wieży, gdzie mieści się również wewnętrzna klatka

160
Sprężenie kabli w betonie powoduje wprowadzenie dodatkowych naprężeń ściskających, które
ograniczają powstanie zarysowania betonu i chronią pręty stalowe przed korozją.
161
W wieży umieszczona jest również stacja meteorologiczna.
162
W wieży odbywają się również specjalne ceremonie okolicznościowe np. ceremonie weselne.
163
Restauracja porusza się względem osi środkowej w zakresie 360 ̊.
164
Platforma zamknięta zabezpieczona jest szklanymi szybami zabezpieczającymi przed możliwością
wypadnięcia, użytkownik obiektu ma możliwość jedynie podziwiania krajobrazu. Platforma otwarta
zabezpieczona jest metalową siatką która umożliwia użytkownikowi dodatkowy odbiór emocjonalny
wysokości spowodowany czynnikami atmosferycznymi np. odczuwanie podmuchów wiatru.
str. 48
schodowa165 i niezbędne instalacje techniczne. Ze względu na wysokość obiektu oraz
duże różnice wysokości do pokonania pomiędzy poszczególnymi poziomami
użytkowanie schodów odbywa się sporadycznie166 i zazwyczaj w trakcie
organizowanych zawodów sportowych167. Możliwość wjazdu windą na poszczególne
platformy zlokalizowane w wieży sprawia, że obiekt ten odwiedza bardzo wielu
turystów, w tym także osoby o ograniczonej zdolności i sprawności ruchowej oraz
rodziny z małymi dziećmi.
Wieże radiowo-telewizyjne budowane w drugiej połowie XX wieku były
obiektami szczególnie popularnymi w Niemczech168. Wysokość wież wzniesionych na
całym obszarze tego zjednoczonego obecnie kraju, ich struktura i forma
architektoniczna wyróżniała tę grupę obiektów spośród podobnych realizacji
wznoszonych w pozostałych państwach Europy. Po rozpoczęciu nadawania sygnału
naziemnej telewizji w Niemczech wymagana była konfiguracja i rozbudowa mało
efektywnej sieci nadajników transmisyjnych rozmieszczanych po całym kraju169.
Początkowo przekaźniki nadawcze umieszczane były na masztach antenowych170 oraz
na wieżach o przestrzennej konstrukcji prętowej171. Obiekty te pełniły jedynie
podstawową ich funkcję techniczną i nie były udostępniane do zwiedzania. Przełom w
kształtowaniu struktury i możliwości stosowanych materiałów nastąpił podczas budowy
wieży w Stuttgarcie. Mało efektywny system telewizji naziemnej w tym mieście budził
negatywne emocje wśród mieszkańców, którzy domagali się poprawy jakości
transmitowanych programów172. Skargi mieszkańców oraz publikacje prasowe173
odzwierciedlały narastające napięcie i niezadowolenie społeczne, którego rozgłośnia
Süddeutscher Rundfunk (SDR) będąc świadoma postanowiła rozbudować istniejącą
sieć telewizyjną o nowy przekaźnik174 [161]. Wniosek dotyczący budowy stalowego
przekaźnika przesłany do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Badenii-Wirtembergii
został początkowo wstrzymany175 [29], jednak projekt tej realizacji spotkał się z
zainteresowaniem stuttgarckiego inżyniera, którym był Fritz Leonhardt176. Wniósł on
nowe spojrzenie na kształt planowanej inwestycji wykazując swoje zastrzeżenie
dotyczące rozwiązań technicznych i relacji pomiędzy proponowaną formą masztu

165
Klatka schodowa - droga ewakuacji przeciwpożarowej jest wykonana z elementów stalowych.
166
Windy umożliwiają wjazd jedynie do poziomu platform widokowych. Dalsze wejście na poziom
techniczny możliwy jest za pomocą schodów spiralnych.
167
Organizowany jest wyścig „run-up” polegający na wbiegnięciu po schodach na wysokość 337 m [159]
168
W drugiej połowie XX wieku Niemcy były podzielone na Wschodnie i Zachodnie, w społeczeństwie
tym widoczna była rywalizacja grup społecznych oraz podmiotów gospodarczych.
169
Rozwiązanie to miało zapewnić optymalny zasięg przesyłanego sygnału.
170
Maszt antenowy na którym umieszczano przekaźniki telewizyjne wymagał stabilizacji wykonywanej
za pomocą liny stalowych mocowanych do wspornikowego masztu oraz zakotwionych w fundamencie.
Taki rodzaj systemu konstrukcyjnego dla umieszczania przekaźników wymagał dużej powierzchni
potrzebnej do budowy takiego systemu dlatego lokalizowane one był przeważnie poza miastami.
171
Wieże o przestrzennej konstrukcji kratownicowej zamocowane wspornikowo w fundamencie
wykonywane były przeważnie ze stali. Obiekty te lokalizowano zazwyczaj w miastach.
172
Na początku lat 50-tych sygnał telewizyjny w Stuttgarcie docierał do odbiorców mieszkających w
wyższych budynkach lub docierał do odbiorców w niskiej jakości.
173
Dziennik Heidelberger Tagblatt opublikował 11 sierpnia 1953 ironiczny artykuł pod tytułem „Ist
Fernsehen Glückssache?“, tłum. „Czy telewizja daje szczęście“[161].
174
5 stycznia 1983 roku Rozgłośnia Süddeutscher Rundfunk złożyła wniosek do ministerstwa dotyczący
budowy masztu o wysokości 200 m, który miałby zapewniać dobry sygnał emisji fal radiowo-
telewizyjnych w zasięgu dorzecza Stuttgartu [29].
175
Wniosek został zablokowany przez sztab 12 Amerykańskiej Floty Powietrznej.
176
Fritz Leonhardt (1909 – 1999) to jeden z najbardziej znanych i wpływowych niemieckich inżynierów
budowlanych XX wieku.
str. 49
antenowego w kontekście otoczenia krajobrazowego. Profesor Fritz Leonhardt jako
uznany w skali światowej projektant opracował swoją autorską koncepcję projektu, w
której maszt antenowy połączył z wieżą widokową i restauracją177. Było to jak na
ówczesne czasy rozwiązanie pionierskie, które łączyło dwie niezależne dotąd funkcje
obiektu przemysłowego i użyteczności publicznej. Początkowo koncepcja ta spotkała
się ze sceptycznym odbiorem przez lokalną społeczność, a radni Stuttgartu nie do końca
wierzyli w sukces ekonomiczny inwestycji, obawiali się bowiem, że obiekt ten będzie
przynosił straty finansowe. Ostatecznie miasto wycofało się z finansowania wieży
przekazując inwestorowi teren pod jej budowę178, a jej finansowanie przejął zarząd
SDR. Biuro Leonhardta opracowało projekt architektoniczno-budowlany, dopracowując
szczegóły funkcjonalne obiektu, jego formę architektoniczną oraz konstrukcję.
Wieżę telewizyjną w Stuttgarcie, Stuttgart TV Tower (Il. 63), ukończono po 20
miesiącach od chwili rozpoczęcia jej budowy i została ona oddana do użytku
publicznego w 1956 roku179. Zarówno pod
względem rozwiązań architektonicznych jak i
zastosowanych układów oraz schematów
konstrukcyjnych jest to pierwszy tego typu obiekt
na świecie, w którym główne elementy nośne
zostały wykonane z żelbetu tworzącego trzon
nośny180 oraz wysunięty poza jego obrys kosz
wieży, do którego następnie został zamontowany
stalowy maszt nadawczy. Trzon nośny wieży jest
sztywno zamocowany181 w fundamencie. Obiekt
jest sytuowany na warstwach gruntu rodzimego
[29] za pośrednictwem żelbetowej płyty
fundamentowej na głębokości 7,2 m pod
powierzchnią terenu [30]. Fundament składa się z
dwóch powłok żelbetowych uformowanych w
kształcie ściętych stożków, które się wzajemnie
Il. 63 Stuttgart TV Tower, Niemcy przenikają tworząc bryłę sztywną182. Powłoka
widok ogólny [A.51], autor: Fritz
Leonhardt, arch. Erwin Heinle zewnętrza fundamentu posiada zmienną grubość
mieszczącą się w przedziale od 30 cm w jej dolnej
części do 60 cm w góry jej części, gdzie łączy się z wewnętrzną powłoką fundamentu i
nadległym trzonem żelbetowym. Taki sposób kształtowania geometrii żelbetowej
powłoki spowodowany jest koniecznością zapewnienia pełnego utwierdzenia
żelbetowego trzonu wieży w jej fundamencie, w miejscu gdzie występują największe

177
Projekt początkowo przewidywał trójkondygnacyjny kosz wieży, na którym miał być zamontowany
maszt anteny nadawczej. W trakcie spotkań organizacyjnych pomiędzy inwestorem SDR, miastem
Stuttgart i Leonhardtem zakres projektu a później sama realizacja zastały powiększone.
178
Miasto sfinansowało również drogi dojazdowe do wieży oraz place postojowe.
179
Budowa wieży rozpoczęła się 10 czerwca 1954 roku a jej oddanie do użytku publicznego odbyło się 5
lutego 1956 roku [162].
180
Do tej pory wieże i maszty przekaźników telewizyjnych wykonywane były głównie z elementów
stalowych.
181
Dla trzonu żelbetowego wieży, przy jego sztywnym zamocowaniu w fundamencie schemat statyczny
można określić jako pełne utwierdzenie pręta wspornikowego.
182
Powłoki kształtujące gabaryty ściętych stożków są względem siebie odwrócone o 180° i łączą się ze
sobą oraz nadległym trzonem wieży w poziomie terenu, gdzie ich struktura jest dodatkowo wzmocniona i
usztywniona żelbetowym stropem o grubości 1,0 m [30].
str. 50

Il. 64 Stuttgart TV Tower – przekrój
poprzeczny [A.52 / A.320]
takiego schematu konstrukcji wywołują maksymalne wartości momentów zginających i
sił poprzecznych w miejscu jej utwierdzenia. Poprzez zastosowanie zmiennej
sztywności kształtowanego trzonu inżynierowie uzyskali konstrukcję optymalnie
zaprojektowaną pod względem jej wytrzymałości. Budowa ta wymagała zużycia
wartości sił poprzecznych i momentów
zginających dla schematu statycznego
pionowego wspornika wieży. Pod obrysem
zewnętrznej powłoki kształtującej bryłę
fundamentu wykonany jest pierścień
obwodowy o szerokości 3,25 m i średnicy
27 m, jest on sprężony wewnętrznie
stalowymi prętami, które powodują
zwiększenie nośności tego elementu
żelbetowego183. Zastosowanie powłok
kształtujących sztywną bryłę fundamentu
spowodowało, że w jego objętości powstała
wolna przestrzeń, którą następnie
zaadaptowano na pomieszczenia o funkcji
technicznej przeznaczonej dla obsługi stref
gastronomicznych oraz zapewniającej
komfort 184 użytkowania wieży [29].
Konstrukcję nośną trzonu wieży stanowi
powłoka cylindryczna wykonana z żelbetu
o średnicy 10,8 m. Jest ona utwierdzona w
fundamencie, geometria jej pokroju
podłużnego zwęża się parabolicznie wraz
ze wzrostem wysokości wieży185 i przy
połączeniu jej z koszem średnica trzonu
wynosi 5,04 m186.
Oprócz względów architektonicznych
podkreślających smukłość obiektu,
paraboliczny kształt żelbetowej powłoki
wpływa korzystnie na nośność i stateczność
całej konstrukcji. Zmiana przekroju
podłużnego konstrukcyjnego elementu, o
schemacie statycznym wspornika,
powoduje zmianę jego sztywności, która
wpływa na przemieszczenia występujące w
konstrukcji. Oddziaływania poziome dla

183
Pod wewnętrznymi powłokami w fundamencie wykonane jest również pogrubienie płyty
fundamentowej co zapewnia zwiększenie jej nośności statyczno-wytrzymałościowej.
184
W przestrzeni fundamentu umieszczone są m.in. pomieszczenia techniczne oraz urządzenia
klimatyzacji.
185
Wraz ze wzrostem wysokości trzonu wieży zmiana się również grubość powłoki. W podstawie wynosi
ona 60 cm (taka sama grubość powłoki kształtującej stożek zewnętrzny fundamentu) a przy połączeniu
trzonu z koszem powłoka żelbetowa ma grubość 19 cm [30].
186
Minimalna średnica nośnego trzonu w miejscu jego połączenia z koszem wynika z wymiarów
geometrii przejść dla otworów podnośników windowych i trzonu klatki schodowej.
str. 51
znacznie mniejszej ilości materiałów niż w przypadku trzonu kształtowanego w postaci
bryły walca, co w istotny sposób wpłynęło na wielkość nakładów finansowych
poniesionych przez inwestora oraz pośrednio przyczyniło się do ochrony środowiska187.
Kształt przekroju poprzecznego zastosowany w analizowanej wieży ma również
korzystny wpływ na oddziaływania poziome spowodowane przez czynniki
atmosferyczne. Powierzchnia cylindrycznego trzonu o przekroju kołowym, wykonana z
materiału konstrukcyjnego jakim jest żelbet posiada, wysoki współczynnik tłumienia
drgań188 przez co niekorzystne wpływy porywów wiatru ulegają szybko znaczącej
redukcji189 [31], a oddziaływania te nie ograniczają znacząco komfortu użytkowania
obiektu.

Cytat:
Fritz Leonhardt chciał udowodnić, że to, co jest technicznie konieczne, można
również pięknie zaprojektować. Forma, funkcja i konstrukcja powinny łączyć się w
jedną całość w nowej wieży telewizyjnej.
Autor: Susanne Decker [32]

W Stuttgart TV Tower projektanci po raz pierwszy zaproponowali wprowadzenie

dodatkowej strefy użytkowej, w której umieszczono platformy widokowe i
restaurację190 wyniesione wysoko ponad pobliską zabudowę. Nowoprojektowaną
funkcję umieszczono w czterokondygnacyjnym koszu wieży wspartym na żelbetowym
trzonie na wysokości 138 m ponad poziomem terenu. Kosz ten ma kształt cylindryczny,
a rozmiar jego rzutu wychodzi poza obrys trzonu nośnego wieży, dlatego
podtrzymywany jest on przez wsporniki wykonane z betonu sprężonego. Dobór kształtu
kosza wynika zarówno ze względów architektonicznych, dla których istotną rolę
odgrywa lekkość obiektu, jak również ze względów konstrukcyjnych gdzie
cylindryczny kształt zapewnia możliwie mały opór powietrza wywołanego
oddziaływaniem wiatru. Na poszczególnych kondygnacjach kosza wieży umieszczone
są strefy zarówno techniczne jak i użyteczności publicznej (Il. 64). Na najwyższym
poziomie, na wysokości 150 m zlokalizowana jest dwupoziomowa, zewnętrzna
platforma widokowa, w której drugi poziom został zbudowany specjalnie dla dzieci
[163], Z tego też względu konieczne tam bariery ochronne191 mogłyby ograniczać
możliwość pełnej obserwacji otaczającego krajobrazu. Wejście na poszczególne
platformy użytkowe umożliwiają windy, które zapewniają wewnętrzną komunikację
pionowego ruchu sięgającą od kondygnacji podziemnych aż do poziomu platform
widokowych192. Takie rozwiązanie sprawia, że obiekt ten od początku jego
użytkowania był dostępny zarówno dla osób zdrowych i sprawnych fizycznie jak
również dla tych o ograniczonej zdolności i sprawności ruchowej. Pomimo
początkowych obaw dotyczących eksperymentalnego połączenia funkcji przekaźnika

187
Mniejsze zużycie materiałów budowlanych powoduje znacznie mniejsze zapotrzebowanie na energię
potrzebną do wytworzenia tych elementów a tym samy emitowana jest mniejsza ilość CO2 do atmosfery.
188
Tłumienie drgań jest to zjawisko fizyczne polegające na zmniejszaniu amplitud drgań swobodnych
wraz z upływem czasu.
189
Energia wiatru jest wytracana przez sprężystość stali zbrojeniowej w powłokach żelbetowych.
190
W trakcie tworzenia projektu rozważano również możliwość umieszczenia wewnątrz wieży
pomieszczeń hotelowych. Pomysł ten nie został jednak zrealizowany.
191
Bariery ochronne są całkowicie zabudowane do wysokości 130 cm.
192
Wewnątrz trzonu wieży, wokół windy umieszczone są schody awaryjne nie użytkowane na co dzień.
str. 52
telewizyjnego z restauracją i punktem widokowym oraz pionierskiego na ówczesne
czasy zastosowania żelbetowych powłok kształtujących konstrukcję nośną wieży
połączenia te okazały się być bardzo trafne i przyniosły oczekiwane efekty użytkowe
oraz korzystne wyniki finansowe.

Cytat:
Wieże w Stuttgarcie, zaprojektowaliśmy z przesadną dokładnością, ponieważ jest
to niezbadane terytorium.
Autor: Fritz Leonhardt [163]

Obiekt Stuttgart TV Tower od chwili jego udostępnienia dla zwiedzających

cieszył się dużą popularnością zarówno wśród mieszkańców jak i turystów
odwiedzających ten region Niemiec. Turyści chętnie korzystają z tej atrakcji przez co
zyski finansowe193 uzyskiwane ze sprzedaży biletów wstępu na wieżę jak również z
prowadzonej działalności gastronomicznej były wysokie194. Sukces ekonomiczny jaki
odniosła pionierska budowa stuttgarckiej wieży z lat pięćdziesiątych zapoczątkował
dynamiczny wzrost budowy podobnych, żelbetowych wież zwanych potocznie
„żelbetowymi iglicami” wznoszonymi głównie w drugiej połowie XX wieku zarówno
w niemieckich miastach jak i w miastach na całym świecie

Cytat:
„Chociaż wprowadzono pewne ulepszenia w szczegółach późniejszych wież, nic
nowego nie zostało dodane. Wieża telewizyjna w Stuttgarcie pozostała niezrównanym
wzorem do naśladowania”.
Autor: Jörg Schlaich195 [163]

Pionierska wieża telewizyjna budząca początkowo kontrowersję wśród

mieszkańców [163] wpisała się w krajobraz stuttgarckiego regionu Niemiec stając się
jego symbolem i znakiem rozpoznawalności na całym świecie. Oryginalna forma
architektoniczna definiująca bryłę wieży oraz innowacyjne, a jednocześnie pionierskie
zastosowanie żelbetu jako głównego materiału konstrukcyjnego dla wież w ówczesnym
stuleciu spowodowało, że obiekt ten został uhonorowany wieloma nagrodami i tytułami
przyznawanymi w dziedzinie architektury i inżynierii196. Wyróżnienia te dokumentują
również pewnego rodzaju przełom jaki nastąpił w świadomości projektantów w
zakresie nieszablonowego, twórczego kształtowania wież telewizyjnych197.
Zastosowanie różnorodnych materiałów konstrukcyjnych, w tym głównie żelbetu
stanowiącego materiał dominujący w obiekcie, umożliwiło swobodne projektowanie
coraz to bardziej odważnych i złożonych form architektonicznych uzyskiwanych

193
Początkowo wieże odwiedzało około 800 - 900 tysięcy turystów rocznie, obecnie to 300 tysięcy [29].
194
Koszt budowy wieży został zrównoważony przez zyski z jej użytkowania już po niespełna 10 latach.
195
Prof. Dr inż. Jörg Schlaich – niemiecki inżynier budowlany, znany na całym świecie z przełomowej
pracy w kreatywnym projektowaniu mostów, dachów o dużej rozpiętości i innych skomplikowanych
obiektów inżynierskich.
196
Wieży przyznano m.in. Nagrodę Architektoniczną Paula Bonatza 19 listopada 1959 r. - w dziedzinie
inżynierskiej. Wieża telewizyjna otrzymała również tytuł „Historyczny punkt inżynierii lądowej w
Niemczech” przyznany przez Federalną Izbę Inżynierów w dniu 11 lipca 2009 r.
197
Wież telewizyjnych połączonych z ogólnodostępnymi platformami widokowymi.
str. 53
również poprzez indywidualne podejście architekta kształtującego zarówno formę jak i
funkcję wieży.
W Niemczech budowa wież telewizyjnych z takiego materiału konstrukcyjnego
jakim jest żelbet w drugiej połowie XX wieku stała się bardzo popularna i zdominowała
ówczesne realizacje tego typu obiektów. Rozwój sieci przekaźników telewizyjnych
wymagający budowy dużej liczby wież o funkcji nadawczej przyczynił się do
opracowana systemu normalizacji tych obiektów dla serii typów wież198. Oprócz tzw.
„typów wież” krajowy system przekaźników nadawczych uzupełniony był wieżami
budowanymi według indywidualnych opracowań projektów uwzględniających
dodatkowe funkcje użyteczności publicznej określoną przez inwestora199. W dużych
niemieckich miastach powstawały wieże telewizyjne, których inicjatorem powstania
były niejednokrotnie władze miejskie chcące zamanifestować siłę panującego wówczas
ustroju politycznego wznosząc coraz to wyższe obiekty (Il.62). Budowa tych wież
oparta była w głównej mierze na pierwowzorze żelbetowej wieży ukształtowanej przez
Fritza Leonhardta w Stuttgarcie200. Projekty opracowywane były na specjalne
zamówienie przez wybitnych architektów, którzy w sposób oryginalny i twórczy dążyli
do kształtowanej formy architektonicznej wież celem ich właściwego wkomponowania
w istniejącą tkankę zabudowy miejskiej uzyskując zamierzony efekt wizualny całego
obiektu jak również jego wymaganą funkcjonalność.

Il. 65 Ilustracja obrazująca zestawienie najwyższych wież radiowo-telewizyjnych

w Niemczech [A.53]

Obiekty te cieszyły się dużą popularnością zarówno wśród lokalnych

mieszkańców jak i turystów, były chętnie przez nich odwiedzane co pośrednio
198
W Niemczech opracowano system „wież typu” obejmującej projekty znormalizowanych wież
telekomunikacyjnych w dawnym Bundesstagu Deutsche. Wieże typu A, B i C wykonywane z żelbetu
różniły się między sobą głównie parametrem ich wysokości i kryterium funkcjonalności: wieże
telewizyjne, radiowo-telewizyjne itp.
199
Inwestor na etapie tworzenia projektu określał zapotrzebowanie na poszczególne funkcje tj.
restauracje, platformy widokowe itp.
200
Wieża w Stuttgarcie uważana jest za pierwowzór wznoszonych w późniejszym latach wież
telewizyjnych w niemieckich miastach. Niektóre budowane w późniejszym czasie wieże były kopią i
naśladowały pierwowzór np. Wieża Sentech Tower.
str. 54
przyczyniło się do rozwoju ekonomicznego danej dzielnicy miasta201. Obiekty te
niejednokrotnie stawały się znakami rozpoznawczymi i symbolami wizualnymi miasta.
Budowa wieży telewizyjnej w Berlinie Wschodnim, dawnej stolicy NRD, jest
szczególnym przykładem obiektu na budowę którego istotny wpływ wywarły
ówcześnie występujące przemiany społeczno-polityczne w podzielonym państwie
niemieckim202. Podziały te napędzały rywalizację formacji ustrojowych, które chciały
zademonstrować swoją przewagę i dominację we wszystkich dziedzinach społecznych i
ekonomicznych, w tym także w architekturze [164]. Duże nakłady finansowe na
budownictwo spowodowały, że pewne obiekty budowlane projektowane były z dużym
rozmachem i posiadały niejednokrotnie spektakularne formy architektoniczne203.
Projekt wieży telewizyjnej stanowił dla Berlina Wschodniego istotny element
rywalizacji między wschodnią i zachodnią częścią Niemiec. W części zachodniej
Niemiec po sukcesie ekonomicznym wieży stuttgarckiej planowano wiele tego typu
inwestycji. Kierownictwo NRD chciało podkreślić swoją dominację swej formacji
ustrojowej nad Berlinem Zachodnim budując wieże telewizyjną w centralnej części204
Berlina Wschodniego, która miała być jego symbolem oraz znakiem rozwijającej się
gospodarki i zachodzących przemian społecznych205. Projekt wieży i jej lokalizacja
budziły również kontrowersje w polityce światowej. USA, Wielka Brytania i Francja
zaprotestowały przeciwko jej budowie, ale rząd Związku Radzieckiego zignorował te
protesty i budowa wieży telewizyjnej mogła być realizowana. Napięta sytuacja
polityczna związana z budową wieży stawiała wysokie oczekiwania odnośnie sukcesu
tej inwestycji, zatem z założenia nie tolerowano najmniejszych nawet błędów, które
mogłyby zawstydzić Blok Wschodni i NRD [164]. Projekt wieży telewizyjnej
wykonywany był jako jeden z elementów całego kompleksu zabudowy Berlina
Wschodniego i miał on łączyć urbanistycznie Alexanderplatz ze Szprewą206. Zakładano,
że wieża będzie również atrakcją turystyczną, symbolem Berlina i oznaką nowej
powojennej rzeczywistości. Ważnym elementem w planowaniu miasta była ekspozycja
wieży na otwartym terenie207 w taki sposób, aby można było ją oglądać ze wszystkich
punktów widokowych. Osiowo symetryczne zagospodarowanie terenu wokół wieży
dodatkowo miało poprawić jej widoczność208. Ważnym elementem planowanej
przestrzeni wokół wieży było zapewnienie szerokiego zakresu funkcji niezbędnych dla
codziennego życia mieszkańców Berlina i dla obsługi ruchu turystycznego209. Forma

201
Wokół wież telewizyjnych powstawały dodatkowe zabudowania, w których lokalizowano restauracje,
sklepy z pamiątkami itp.
202
W tym czasie Berlin podzielony był na dwa duże bloki władzy Układu Warszawskiego i NATO.
203
Przykładami takich budowli są m.in.: Hansaviertel i Karl-Marx-Allee; Springer-Hochhaus i Leipziger
Straße; Mehringplatz i Fischerinsel; Gropiusstadt i Marzahn; lub ICC i Palast der Republik [164].
204
Przy takim umiejscowieniu wieży ruch lotniczy do Tempelhof został ograniczony. Była to również
zniewaga dla Senatu Berlina Zachodniego ponieważ Tempelhof był postrzegany wówczas jako „wrota do
zamurowanego Berlina” [164].
205
Taka lokalizacja wieży powodowała, że była ona widoczna również z części Berlina Zachodniego co
miało świadczyć o nieudolności Senatu Berlina Zachodniego.
206
Projekt całego kompleksu zabudowy miasta powierzono ówczesnej elicie architektów NRD: Gerhard
Kosel, Hanns Hopp, Hermann Henselmann, Hans Schmidt, Josef Kaiser, Edmund Collein.
207
Na miejsce budowy wybrano dzielnicę Mitte, na zachód od Alexanderplatze. Budowa wieży
wymagała aby teren gdzie miał powstać nowy kompleks uporządkować, w tym celu wyburzono wiele
starych kamienic znajdujących się na tym obszarze.
208
Wieża była otoczona dwoma symetrycznie rozmieszonymi budynkami, a zachodnia część została
otoczona przez Pałac Republiki.
209
Obszar wokół wieży wypełniły mieszkania, sklepy, restauracje, biura, obiekty użyteczności publicznej
a także park.
str. 55
architektoniczna wieży miała odzwierciedlać ówcześnie panujące przemiany społeczne
związane z obserwowaną euforią postępu w dziedzinie technologii komputerowej i
robotyce, oraz w podróżach kosmicznych i
budownictwie przemysłowym. Projekt koncepcyjny
wieży opracowany przez Hermana Helselmanna210
zakładał budowę wysokiej wieży z czerwonym koszem
w kształcie kuli zlokalizowanym na jej szczycie211.
Forma przestrzenna kształtowanego kosza wyróżniała
ten obiekt212 spośród grupy niemieckich wież
telewizyjnych wzorowanych na pierwowzorze
stuttgarckiej wieży, w której geometria kosza miała
cylindryczną bryłę. Projekt koncepcyjny został
skorygowany przez zespół architektów Fritza Dietera,
Güntera Franke i Wernera Ahrenda poprzez
opracowanie detali architektoniczno-budowlanych
wieży, zmianę kolorystyki jej elementów, pozostawiając
jednak jej ogólną formę przestrzenną z projektu
koncepcyjnego. Wieża telewizyjna (Il. 66) o wysokości
365,5 m [33] została zbudowana w Berlinie w latach
1965 - 1969 [164] i była wówczas drugą co do
Il. 66 Widok wieży telewizyjnej
wysokości wieżą telewizyjną na świecie213. Obecnie po w Berlinie, Niemcy [A.54]
wymianie anteny nadawczej wieża posiada wysokość
368,03 m [34] i jest najwyższym obiektem w Niemczech.
Konstrukcję nośną wieży stanowi cylindryczny trzon powłoki żelbetowej sztywno
zamontowanej w fundamencie. Ze względu na występujące warunki gruntowe214 wieża
posadowiona jest na zmiennej głębokości od 2,7 m do 5,8 m [36], a jej fundament
wykonany jest w postaci żelbetowego pierścienia o średnicy 42 m [37]. W centralnej
części trzonu wieży umieszczona jest samonośna stalowa konstrukcja ramowa, w której
znajdują się windy, schody awaryjne oraz niezbędne instalacje techniczne. Stateczność
stalowej ramy o wysokości 230 m zapewniają punktowe jej połączenia z żelbetowym
trzonem wieży rozmieszczone równomiernie na jej wysokości [35]. Dolny odcinek
korpusu wieży o wysokości 20 m ukształtowany jest w postaci stożka ściętego o
średnicy podstawy wynoszącej 32 m mierzonej w poziomie terenu, natomiast średnica
górnej jej podstawy wynosi 16 m. Na stożkowej podstawie oparty jest trzon nośny o
łącznej wysokości 248,78 m, który posiada paraboliczny kształt zwężający się wraz ze
wzrostem wysokości trzonu wieży do wielkości średnicy równej 9 m. Ukształtowanie
geometrii odcinka dolnego wieży telewizyjnej w Berlinie jest rozwiązaniem, które
zostało kilka lat wcześniej zastosowane podczas budowy wieży Ostankino w Moskwie.

210
Hermann Henselmann to niemiecki architekt modernistyczny i socrealistyczny projektujący po II
wojnie światowej w NRD, autor m.in. Domu Nauczyciela z salą kongresową w Berlinie, projekt
zabudowy placu Lenina i wielu innych budynków wysokich.
211
Kształt kuli umieszczony na wieży miał symbolizować sztucznego satelitę Ziemi – Sputnika oraz
podboje kosmosu ówczesnej epoki. Kolor czerwony miał symbolizować władzę komunizmu i
nawiązywać do podstawowego koloru flagi Związku Radzieckiego.
212
W berlińskiej wieży telewizyjnej zastosowano po raz pierwszy na świecie kosz w kształcie kuli.
213
Wieża w Berlinie ustępowała jedynie wysokością rosyjskiej wieży Ostankino zbudowanej w Moskwie,
która posiadała wysokość 540 m.
214
W podłożu występują przewarstwienia żwirów, piasków, warstw węgla i węgla brunatnego [35].
str. 56
Stożkowa geometria podstawy wieży zapewnia zwiększenie jej sztywności w miejscu
jej utwierdzenia w fundamencie, w przekroju gdzie występują największe wartości sił
horyzontalnych i wertykalnych oraz maksymalne wartości momentów zginających dla
wspornikowego układu statycznego wieży.
W żelbetowym trzonie na wysokości 213,78 m
[35], został centralnie zamontowany kosz wieży
uformowany w postaci kuli, w przestrzeni
której wydzielono siedem poziomów
użytkowych. Nośną konstrukcję
poszczególnych poziomów w koszu stanowią
stalowe belki wspornikowe (Il. 67) sztywno
zamontowane w żelbetowym trzonie wieży w Il. 67 Górna platforma widokowa w
trakcie budowy [A.55]
poziomie poszczególnych pięter za pomocą
obwodowych pierścieni okalających ten trzon. Tak zdefiniowany schemat statyczny
stropów powoduje, że powstałe przestrzenie na poszczególnych poziomach kosza wieży
mogą być swobodnie aranżowane przez użytkowników215. Zewnętrza powłoka
znajdująca się na kulistej powierzchni kosza wykonana jest z blachy nierdzewnej
zaprojektowanej w formie obszarów trapezoidalnych tworzących srebrzystoszare
piramidy216. W poziomach platform widokowych w płaszczyźnie zewnętrznej powłoki
kształtującej powierzchnię kuli zamontowane są dwa pasma okien rozmieszczone
horyzontalnie względem poziomów użytkowych. Okna umieszczone są w rytmicznym
rozstawie na całym obwodzie kuli co umożliwia obserwację całej panoramy miasta z
poziomu platform widokowych. Pozostała część powłoki przekrywająca kondygnacje
techniczne pokryta jest blachą, a doświetlenie tej części wnętrza wieży zapewniają
niewielkie iluminatory217. Kulisty kształt kosza wieży (Il. 68), oprócz względów
architektonicznych wpływających na przestrzenną formę tego obiektu, ma również
istotne znaczenie konstrukcyjne determinujące wpływ powstających obciążeń
horyzontalnych spowodowanych przez oddziaływania atmosferyczne. Sferyczna forma
kosza wieży w porównaniu do
cylindrycznego kształtu umożliwia
swobodniejszy przepływ wiatru, zmniejsza
powstające zawirowania w obrębie ostrych
krawędzi form cylindrycznych, przez co
powstające obciążenia poziome na
powierzchni kulistej mają mniejsze wartości
niż w przypadku zastosowania
Il. 68 Widok ogólny kosza wieży w cylindrycznych ich form. Wpływ redukcji
trakcie budowy [A.56]
obciążenia poziomego na końcu
wspornikowej części trzonu wieży powoduje zmniejszenie wartości sił horyzontalnych i
momentów zginających powstających w jej utwierdzeniu w fundamencie wieży.

215
Żelbetowy trzon nośny „przechodzi” przez całą wysokość kosza wieży i ogranicza on możliwości
aranżacji jej wnętrza na poszczególnych poziomach.
216
Struktura powierzchni powłoki pokrywającej kulę przypomina rustykalny diament. Odbijające się
promienie słońca od stalowych płyt na kopule tworzą błyszczący krzyż. Efekt ten nie był zaplanowany
przez architektów i wywoływał on niezadowolenie władz NRD a mieszkańcy Berlina nadali mu nazwę
„Zemsta papieża”.
217
Iluminator inaczej „wole oko” odnosi się do okrągłych owalnych lub okrągłych okien popularnych w
okresie baroku.
str. 57
 W dolnej części kosza na wysokości 203 m i 207 m nad poziomem terenu
umieszczone są dwie platformy ogólnodostępne dla zwiedzających. Lokalizacja tych
platform widokowych w dolnej części kulistego kosza wynika z uwarunkowań
architektonicznych związanych z maksymalizacją obszaru widoczności z poziomu
platform widokowych na otaczający teren218. Na wysokości 203 m znajduje się
ogólnodostępna platforma widokowa (Il. 69). W jej centralnej części umieszczona jest
strefa gastronomiczna. Krawędź platformy
widokowej zabezpieczona jest obwodowym
parapetem, który ogranicza możliwość oparcia się
turystów o okna zamontowane w powłoce
kopuły219. Powierzchnia powłoki zewnętrznej
okalająca ten poziom ukształtowana jest w ten
sposób, że odchylona jest od pionu i tworzy kąt
otwarty mierzony pomiędzy poziomem podłogi
do jej powierzchni. Rozwiązanie to umożliwia
zwiedzającym obserwację miasta w sposób Il. 69 Dolna platforma [A.320]
horyzontalny lub też mogą się oni wychylić poza
krawędź stropu, na którym się znajdują i podziwiać otoczenie znajdujące się
bezpośrednio przy podstawie wieży. Drugi poziom kosza wieży o średnicy 29 m
udostępniony dla zwiedzających znajduje się na wysokości 207 m. Na tym poziomie
znajduje się obrotowa restauracja, której funkcjonowanie umożliwia podział podłogi na
dwie niezależne części. Wewnętrzna część tego poziomu to stała podłoga zamontowana
do stropu, natomiast część zewnętrzna tej platformy to obrotowy pierścień o szerokości
4,5 m wyposażony w mechanizm umożliwiający jej obrót wokół własnej osi220.
Platforma ta pełni funkcję restauracji, w której klienci mogą podziwiać całą panoramę
miasta nie odchodząc od stolika221. Komunikację pionową wewnątrz wieży zapewniają
dwie windy osobowe222 transportujące turystów223 z poziomu parteru na platformy
widokowe. Windy te dostosowane są do wymagań osób o ograniczonej zdolności
ruchowej, osób starszych i rodzin z małymi dziećmi. Zastosowane rozwiązania
techniczne pozwalają na użytkowanie tego obiektu przez szerokie grona
odwiedzających, a jego unikatowa forma architektoniczna wkomponowana w krajobraz
miasta powoduje, że obiekt ten jest natychmiast i jednoznacznie rozpoznawalny spośród
miejskiej tkanki zabudowy i cieszy się dużą popularnością zarówno wśród
mieszkańców jak i turystów. Wieża telewizyjna w Berlinie (Il. 70) stała się symbolem
tego miasta i jego znakiem rozpoznawalnym na arenie międzynarodowej. Jest ona

218
W przypadku umieszczenia platform widokowych powyżej „równika kuli” widoczność z platform
widokowych byłaby ograniczona poprzez zabudowę kształtującą powłokę sfery. Obserwator w takim
przypadku jest oddalony od krawędzi stropu i nie jest on w stanie obserwować otoczenia znajdującego się
bezpośrednio przy podstawie wieży.
219
Parapet pełni funkcję bariery ochronnej zabezpieczającej użytkowników przed możliwości
wypadnięcia z platformy widokowej.
220
Platforma widokowa obraca się względem pionowej osi przechodzącej przez środek wieży. Pełny
obrót platformy zajmuje średnio jedną godzinę.
221
Jest to jedna z dodatkowych atrakcji tego obiektu udostępniana dla zwiedzających. Atrakcja ta cieszy
się dużym zainteresowaniem i aby z niej skorzystać należy wcześniej zarezerwować miejsce.
222
W wieży umieszczona jest również trzecia winda którą obsługują jedynie pracownicy.
223
Dodatkową atrakcją podczas podróży windami jest ich odsłonięty sufit powodujący dodatkowe
odczucia ekstremalne związane z odbiorem wizualnym wzrastającej wysokości.
str. 58
 obecnie również jedną z głównych
atrakcji turystycznych224 tego miasta oraz
tego regionu zjednoczonych Niemiec.
Jako ważny element kształtujący formę
architektoniczną berlińskiej wieży
telewizyjnej architekci zaprojektowali w
podstawie wieży trzy pawilony
dwukondygnacyjne, których rzut tworzy
kształt strzały. Dwukondygnacyjne
pawilony z licznymi przeszkleniami
elewacji pełnią funkcję reprezentacyjnego
wejścia, w przestrzeniach których
zlokalizowane są wystawy tematyczne225
oraz umieszczone są pomieszczenia
zaplecza technicznego obsługi stref
gastronomicznych. Charakterystyczną
cechą architektoniczną tego kompleksu
zabudowy pawilonów wieży są żelbetowe,
łamane dachy o nachyleniu 30̊, których
wierzchołki połaci dachowej zaczynają się
około 30 cm nad poziomem terenu i
wznoszą się do wysokości 21 m tworząc
Il. 70 Przekrój poprzeczny wieży telewizyjnej
w Berlinie, Niemcy [A.57 / A.320] łamaną linię krawędzi kształtującej
kalenicę226 tego dachu.
Wieże telewizyjne lokalizowane w dużych niemieckich miastach wykonane z
materiału konstrukcyjnego jakim jest żelbet są obiektami o smukłej formie
architektonicznej. Obiekty te poprzez swoją dominantę wysokościową są łatwo
rozpoznawalne stanowiąc nieodłączny element krajobrazu miasta, a ich lokalizacja i
umiejscowienie w tkance zabudowy miejskiej jest determinowane wieloma czynnikami,
w tym także społeczno-gospodarczymi. Wieże były projektowane i wznoszone również
z przesłaniem symbolicznym, które miało upamiętniać ważne wydarzenie historyczne o
znaczeniu regionalnym, krajowym lub znaczeniu międzynarodowym. Przykładem takiej
realizacji w Niemczech jest wieża telewizyjna Olympiaturm zbudowana w latach 1965 -
1968 w Parku Olimpijskim227 w Monachium, która stała się symbolem
upamiętniającym Letnie Igrzyska Olimpijskie228 odbywające się w tym mieście. Wieża
ta jest integralnym elementem zespołu olimpijskiego229, który został zaprojektowany
specjalnie na to ważne wydarzenie sportowe. Cały zespól zabudowy powstał z myślą
przewodnią „Zielonych Igrzysk”, miał on być wkomponowany w otaczający krajobraz

224
Dziennie wieżę odwiedza do 5000 turystów [34].
225
W obrębie wejścia lokalizowane są wystawy poświęcone budowie wieży oraz lokalnym atrakcjom.
226
Kalenica dachu to najwyższa krawędź połaci dachowej.
227
Budowa wieży Olympiaturm rozpoczęła się w momencie kiedy nie było wiadomo kto będzie
organizatorem XX Letnich Igrzysk Olimpijskich, jej budowa była elementem wynikającym z
konieczności rozbudowy sieci telewizyjnej. Decyzja o przyznaniu igrzysk była ogłoszona 26 kwietnia
1966 roku, w momencie gdy prace budowlane wieży już trwały.
228
Letnie Igrzyska Olimpijskie odbyły się w Monachium w Niemczech w 1972 roku.
229
W skład Parku Olimpijskiego oprócz wieży wchodzą następujące obiekty: stadion, hala sportowa,
basen pływacki, wioska olimpijska, centrum prasowo-konferencyjne [165].
str. 59
zapewniając harmonię pomiędzy istniejącą przyrodą a nowoczesnym budownictwem
odzwierciedlającym postęp technologiczny ówczesnych czasów. Wioska Olimpijska w
Monachium (Il. 71) uważana jest za jeden z pierwszych współczesnych przykładów
miasta sportu inspirowanego ważnym wydarzeniem, które po olimpiadzie zostało
przekształcone w centrum rekreacji [38] ogólnodostępne dla użytkowników chętnie
teraz korzystających z tak zorganizowanej przestrzeni wypoczynku i rekreacji230.

Il. 71 Widok ogólny Parku Olimpijskiego w Monachium, Niemcy [A.58],

Wieża Olimpijska o wysokość 291,28 m jest najwyższym obiektem w

Monachium [166], a w całym regionie Bawarii jest drugą pod względem wysokości
ustępując pierwszeństwa innej żelbetowej wieży telewizyjnej zbudowanej w
Norymberdze231. Jest ona obecnie jedną z bardziej znanych atrakcji turystycznych
Monachium łącząc jednocześnie funkcje użytkowe obiektu turystycznego,
kulturowego232, społecznego i obiektu teletechnicznego. Wszystkie te funkcje użytkowe
skupione są w przestrzeni kształtującej kosz wieży umieszczony w zwieńczeniu
żelbetowego trzonu. Kształt kosza, jego widoczny podział w płaszczyźnie poziomej na
dwie niezależne części, podkreśla rozdzielenie strefy technicznej tego obiektu i strefy
ogólnodostępnej dla użytkowników. Dolny kosz wieży tak zwany „Postkorb”
umieszczony jest na wysokości od 147,25 m do 167,70 m, posiada on formę cylindra o
przekątnej podstawy wynoszącej 21,10 m. Kosz ten podzielony jest na cztery poziomy
robocze, na których umieszczone są urządzenia telekomunikacyjne233. Piętra te są
niedostępne dla turystów zwiedzających wieże, a dostęp do nich mają jedynie osoby
obsługujące te urządzenia. Powyżej kosza
technicznego umieszczony jest kosz obserwacyjny
„Aussichtskorb”, w którym znajduje się pięć pięter
użytkowych. Kosz ten znajduje się na wysokości od
174,15 m do 192,60 m, posiada on cylindryczną
postać o średnicy podstawy do 28,30 m. W koszu
obserwacyjnym na wysokości 181 m umieszczona
Il. 72 Widok zewnętrznej platformy jest restauracja z obrotową podłogą, która jest jedną
widokowej w wieży telewizyjnej w z głównych atrakcji tego obiektu. Piętro wyżej
Monachium, Niemcy [A.59]
znajduje się wewnętrzna platforma widokowa
230
W Parku Olimpijskim odbywają się zawody sportowe, koncerty i różnego rodzaju ogólnodostępne
wydarzenia kulturowe i religijne.
231
Wieża telewizyjna w Norymberdze posiada wysokość 292,8 m.
232
W wieży znajduje się najwyżej położone muzeum skalne na świecie, „Rock Museum Munich”[166].
233
W koszu dolnym wieży w Monachium umieszczone są kierunkowe nadajniki i odbiorniki radiowe do
telefonii i połączeń telefonicznych.
str. 60
umieszczona na wysokości 186 m234, z jej poziomu można przejść wewnętrznymi
schodami na kolejne dwa poziomy znajdujące się na zewnątrz bryły kosza i są one
platformami otwartymi (Il. 72). Platformy zewnętrzne
posiadają dwie różne średnice podstawy, platforma
położona niżej ma średnicę 28,3 m235, jej krawędź
zewnętrzna zabezpieczona jest barierą wykonaną z
żelbetu do wysokości około 1,10 m, do której
zamontowana jest ażurowa bariera wykonana z
prętów stalowych. Górna platforma zewnętrzna
posiada mniejszą średnicę w porównaniu do
platformy dolnej, jej krawędź zewnętrzna
zabezpieczona jest w całości barierą ażurową236, a
wejście na jej poziom umożliwiają schody
umieszczone przy żelbetowym trzonie nośnym wieży.
Powłoka żelbetowa stanowi jej strukturę nośną i ma
ona zmienną grubość odpowiednio zmniejszając się
wraz ze wzrostem wysokości wieży. W poziomie
podstawy średnica trzonu ma 16,5 m a grubość
powłoki kształtującej ten trzon wynosi 1,22 m. W
miejscu połączenia wspornikowego trzonu z koszem
dolnym, na wysokości 145 m (Il. 73) grubość powłoki
wynosi 0,30 m a średnica trzonu zredukowana jest to
Il. 73 Widok ogólny, parametry
8,6 m [39]. Żelbetowy trzon przechodzi przez całą charakterystyczne wieży w
wysokość kosza dolnego i kosza górnego i kończy się Monachium, Niemcy [A.320],
na wysokości 248 m [33]. Od tego poziomu wieża architekci: Gunter Behnisch,
Frei Otto
telewizyjna wykonana jest z elementów stalowych,
które kształtują element masztu antenowego o schemacie pionowego wspornika
sztywno zamocowanego w żelbetowym trzonie. Wewnątrz żelbetowego trzonu
umieszczone są windy zapewniające komunikację pionową w wieży oraz wewnętrzna
klatka schodowa237, która pełni funkcję drogi ewakuacji przeciwpożarowej. Przystanek
końcowy windy znajduje się na wysokości 186 m, w poziomie gdzie znajduje się
wewnętrzna platforma widokowa przez co dostęp do dwóch wyżej położonych platform
widokowych jest utrudniony dla osób o ograniczonej zdolności ruchowej. Wieża
posadowiona jest na głębokości 12 m na żelbetowym fundamencie o średnicy 40 m. W
obrębie głównego wejścia do wieży, we wschodniej jej części znajdują się dodatkowe
pomieszczenia umieszczone w niewielkim budynku wykonanym w formie atrium238.
Obiekt ten zapewnia dodatkową przestrzeń, w której zlokalizowana jest strefa
gastronomiczna, handlowa, techniczna oraz umieszczone są biura i kilka mieszkań [40].
234
Wjeżdżając na poziom wewnętrznej platformy widokowej windą można odczytać opis wysokości
znajdujący się na panelu wyświetlacza windy, który wskazuje wartość do 186 m.
235
Podłoga dolnej platformy zewnętrznej znajduje się na stropie ostatniego piętra w koszu wieży
obserwacyjnej gdzie zlokalizowana jest platforma widokowa wewnętrzna.
236
Taki sposób ukształtowania dwóch zewnętrznych platform widokowych umożliwia obserwację
otaczającego krajobrazu wszystkim użytkownikom znajdującym się na tych poziomach niezależnie od ich
wzrostu.
237
Klatka schodowa posiada 1230 stopni i umożliwia wejście na poziom wewnętrznej platformy
widokowej. Klatka ta jest niedostępna do zwiedzania, jest ona otwierana z okazji ważnych wydarzeń.
238
Atrium – to prostokątne wnętrze pośrodku obiektu, z którego zapewniony jest dostęp do otaczających
pomieszczeń. Termin ten znany i rozpowszechniony był już w czasach Imperium Cesarstwa Rzymskiego.
str. 61
 Żelbetowe wieże telewizyjne powstałe w drugiej połowie XX wieku, których
funkcja i forma architektoniczna inspirowana jest budową wieży stuttgarckiej239 cieszą
się dużą popularnością wśród turystów, którzy chętnie odwiedzają tego typu realizacje.
Obiekty te są niejednokrotnie jednymi z głównych atrakcji turystycznych danego
miasta, są jego symbolem i znakiem rozpoznawalności o zasięgu regionalnym,
krajowym i międzynarodowym. Te tak chętnie odwiedzane obiekty kształtując nowy
krajobraz miejsca powodują, że przemysł turystyczny w danym regionie przynosi duże
dochody finansowe przyczyniając się do rozwoju ekonomicznego i stymuluje powstanie
nowej i uzupełniającej infrastruktury turystycznej. Popularność tych obiektów wzrasta
także dzięki mediom społecznościowym, które poprzez stosowanie różnych form
reklamy rozpowszechniają wizerunki tych obiektów przyczyniając się do promocji
danego regionu geograficznego jak i samych wież. Znaczącą formą promocji stosowaną
już od dawna były znaczki pocztowe (Tablica nr 1) z wizerunkami wież, które
wysyłane do adresata miały zasięg promocji regionalnej, krajowej a także
międzynarodowej.

Tablica nr 1 Znaczki pocztowe z wizerunkami wież radiowo-telewizyjnymi

[S. Czernik]

Wieża Eiffla, Paryż, Francja [A.60] Wieża w Stuttgarcie, Niemcy [A.61]

Wieża Olimpijska, Monachium Niemcy [A.62] Wieża w Berlinie, Niemcy [A.63]

Wieża w Berlinie, Niemcy [A.64] Wieża Dequede, Niemcy [A.65]

239
„Stuttgarcka wieża telewizyjna” autorstwa inżyniera Fritz Leonhardta łącząca funkcję przemysłową i
funkcję użyteczności publicznej zapoczątkował w drugiej połowie XX wieku tendencję do budowy
żelbetowych wież, w których lokalizowano platformy widokowe.
str. 62
 Wieża w Berlinie, Niemcy [A.66] Wieża w Dreźnie, Niemcy [A.67]

Wieża Ostankino, Moskwa, Rosja [A.68] Wieża Ostankino, Moskwa, Rosja [A.69]

Wieże telewizyjne zbudowane w dwunastu niemieckich miastach były

„symbolami cudu gospodarczego i potęgi technologicznej” [41] rozwijającego się
społeczeństwa. Obecnie obiekty te z uwagi na ich wiek240 oraz ciągłość ich
wzmożonego użytkowania wymagają podjęcia niezbędnych napraw i konserwacji
zużytych technicznie elementów241. Wymagają one również ich dostosowywania do
współczesnych przepisów dotyczących obiektów użyteczności publicznej w zakresie
ochrony przeciwpożarowej242 oraz dostosowywania ich do stale rosnących wymagań i
oczekiwań stawianych przez użytkowników. Wysokie wieże żelbetowe niemieckich
miast, których stan techniczny nie spełnia współczesnych przepisów są stopniowo
wyłączane z użytkowania243, a ich bryły architektoniczne górują nad pobliską
zabudową, jako „monumentalne pomniki minionej epoki” [41]. Utrzymanie
żelbetowych wież wymaga dużych nakładów finansowych, które przeważnie nie są
uzyskiwane z ich komercyjnej działalności244, a brak inwestorów skłonnych do
finansowania prac remontowych powoduje, że ich stan techniczny systematycznie ulega
pogorszeniu i obiekty te ze względów bezpieczeństwa będą musiały być w przyszłości
zdemontowane.
Postać bryły wieży telewizyjnej jest uzależniona w głównym stopniu od
indywidualnego podejścia projektanta kształtującego jej przestrzenną formę
architektoniczną, która istotnie wpływa na rodzaj układu konstrukcyjnego i możliwości

240
Większość wież telewizyjnych zbudowanych w drugiej połowie XX w ma obecnie ponad 50 lat.
241
Z uwagi na wiek elementów budowlanych obecnie występuje znaczne zużycie techniczne warstw
okładzinowych i izolacji obiektu, które w skrajnych przypadkach powoduje uszkodzenie konstrukcji.
242
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych,
jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie - wymogi dla państwa polskiego lub przepisy
równoważne w przypadku obiektów leżących na terytorium innych państw.
243
Wyłączone z użytkowania są między innymi wieże telewizyjne w: Dreźnie, Frankfurcie, Hamburgu,
Kolonii i Norymberdze [41].
244
Wieże telewizyjne zlokalizowane w dużych niemieckich miastach takich jak Berlin, Monachium czy
Stuttgart są ich popularnymi atrakcjami turystycznymi. Są one cyklicznie serwisowane, remontowane i
konserwowane.
str. 63
wykonawcze. Jak już wielokrotnie uprzednio wspomniano w Niemczech budowa
żelbetowych wież oparta jest na pierwowzorze stuttgarckiej wieży opracowanej przez
inżyniera Fritz Leonhardt. W wieżach tych zarówno głównym elementem
architektonicznym jak i konstrukcyjnym jest cylindryczna postać żelbetowego trzonu,
na którym umieszczony jest zarówno kosz obserwacyjny jak i maszt antenowy, co w
dużej mierze decyduje o indywidualnym wyglądzie poszczególnych wież. Bryła tych
wież telewizyjnych jest „monumentalna” i charakteryzuje się strzelistością ich formy
wpisującą się w krajobraz niemieckich miast, oraz miast, w których budowa wież
inspirowana była tymi obiektami. Zarówno w państwach Europie Środkowej jak i w
pozostałych krajach świata wieże telewizyjne, wyposażone w platformy widokowe
posiadają różnorodne formy architektoniczne i systemy konstrukcyjne wynikające w
głównej mierze z przyjętych założeń projektowych już na etapie opracowywanych
koncepcji.
Jednym z takich przykładów jest wieża telewizyjna Žižkov (Il. 74) w Pradze, w
Republice Czeskiej, która powstała w latach dziewięćdziesiątych245 XX wieku. Jej
formę architektoniczną, zaliczaną do stylu high-tech246, kształtują trzy kolumny nośne
ułożone w wierzchołkach trójkąta opisującego rzut jej podstawy. Na tych filarach
wsporczych umieszczone są trzy niezależne
pokłady platformy, które są oddzielone od siebie
horyzontalnymi, pasmami wolnych przestrzeni
ukształtowanych poprzez ich umieszczenie na
różnych wysokościach wieży. Decydujący
wpływ na formę architektoniczną tej wieży ma
oczywiście przyjęta postać układu
konstrukcyjnego. Wieża ta posadowiona jest na
żelbetowej płycie grubości 4 m o rzucie
podstawy w kształcie koła i średnicy 30 m, która
posadowiona jest 15 m poniżej poziomu terenu.
Trzy nośne kolumny wieży wykonane są ze
stalowych rur o podwójnej stalowej powłoce,
której przestrzeń wewnętrzna wypełniona jest
betonem, a dodatkowo umieszczone są tam
Il. 74 Widok ogólny wieży telewizyjnej
Žižkov, Praga, Czechy [A.70], poziome wzmocnienia i trzpienie zapewniające
architekci: Václav Aulický, Jiří Kozák, zespolenie tych kolumn ze ścianami
wybudowana w latch 1985 - 1992
konstrukcyjnymi w poziomach pokładów
wieży . Zespolony ustrój konstrukcyjny horyzontalnych pokładów wieży i
247

wertykalnych kolumn realizuje założenia schematu statycznego w postaci pionowo

usytuowanych belek Vierandeela248, w których suma sztywności wszystkich węzłów
245
Wieża Žižkov w Pradze została zbudowana w latach 1985 - 1992.
246
Architektura high-tech to inaczej ekspresjonizm strukturalny, jest rodzajem późno-nowoczesnego stylu
architektonicznego, który powstał w latach siedemdziesiątych XX wieku. Architektura ta bazuje na stylu
postmodernistycznym, postępie w technologii i materiałach budowalnych. Styl ten wyróżnia się
przejrzystością projektu i konstrukcji, w którym przekaz struktury i formy architektonicznej widoczny
jest w całym budynku, zarówno w jego wnętrzu i na zewnątrz [42].
247
Technologia budowy wieży jest objęta prawami patentowymi, podobnie jak pokrywa anteny
wykonanej z laminatu [167].
248
Belka Vierendeela to szereg ram zamkniętych, połączonych ze sobą w jeden system przypominający
belkę ażurową lub kratownicę o pasach równoległych, bez krzyżulców, których stateczność zapewniają
węzły sztywne pomiędzy słupami a ryglami [1].
str. 64
łączących słupy i rygle zapewnia odpowiednią sztywność przestrzenną całego układu.
Kolumny nośne posiadają wysokość 134 m, dwie spośród nich mają średnicę 4,8 m, a
trzecia największa kolumna, której wysokość wzrasta poprzez nadbudowę anteny do
wysokości 216 m, ma średnicę pierścienia nośnego wynoszącą 6,4 m. W głównym
filarze umieszczone są dwie windy, a w dwóch kolejnych kolumnach o mniejszej
średnicy umieszczone są pojedyncze windy techniczne oraz schody ewakuacyjne [167].
Spośród trzech pokładów platform wieżowych dwa są ogólnodostępne dla
zwiedzających, a trzeci pokład pełni funkcję techniczną. Pokłady platform
ogólnodostępnych249 znajdują się na wysokości 66 m oraz 93 m, powyżej nich
umieszczony jest pokład mieszczący przestrzenie techniczne gdzie m.in. umieszczone
jest wahadło stabilizujące wychylenie wieży podczas silnych podmuchów wiatru oraz
pomieszczenia przeznaczone na inne cele techniczne związane z przeznaczeniem tego
obiektu. Ogólnodostępną komunikację pionową wewnątrz wieży zapewniają dwie
windy transportujące użytkowników na poszczególne poziomy platform umieszczonych
na trzech różnych wysokościach [169]. Zastosowanie tego rodzaju komunikacji
pionowej w praskiej wieży telewizyjnej powoduje, że obiekt ten mogą swobodnie
zwiedzać wszystkie grupy użytkowników zarówno zdrowych jak i sprawnych fizycznie
jak i te o ograniczonej zdolności ruchowej, a szczególnie osoby na wózkach
inwalidzkich, które chętnie odwiedzają tego typu atrakcje dostosowane do ich potrzeb.
Przykładem wieży radiowo-telewizyjnej o przestrzennej strukturze nośnej może
być również wieża Ryska (Il. 75) zbudowana na rzecznej wyspie Zakusala na
Dźwinie250, w stolicy Łotwy. Wieża telekomunikacyjna powstała w latach 1979 - 1986 i
jest najwyższym obiektem w tym kraju, jest także najwyższą wieżą w Uni Europiejskiej
oraz trzecią [43] co do wysokości wieżą w
Europie251,252. Ukształtowanie formy
architektonicznej wieży w Rydze, o
wysokości 368,5 m odzwierciedla jej układ
konstrukcyjny w postaci struktury
przestrzennej, w której elementy nośne
wyeksponowane są w obrysie bryły
opisującej wieżę, a jej kształt przypomina
wykres paraboli odpowiadający kształtowi
wykresu momentów zginających dla
schematu pręta pionowego zamocowanego
wspornikowo253. Rzut podstawy wieży ma Il. 75 Widok ogólny wieży radiowo-
telewizyjnej w Rydze, Łotwa [A.71],
architekt: Kim Nikuradze
249
Na wysokości 66 m umieszczona jest restauracja, a platforma widokowa znajduje się na 93 m [168].
250
Rzeka Dźwina, jej źródło znajduje się na wzgórzu Wałdaju w zachodniej Rosji, rzeka przepływa przez
Rosję, Białoruś i Łotwę gdzie uchodzi do Bałtyku - do Zatoki Ryskiej.
251
Najwyższą wieżą w Europie jest Ostankino w Moskie, Rosja o wysokości 540 m, druga pod względem
wysokości jest Kijowska wieża telewizyjna na Ukrainie 385 m, na trzecim miejscu pod względem
wysokości jest Ryska wieża telewizyjna na Łotwie 368,5 m, która przewyższa berlińską wieżę w
Niemczech o 0,5 m.
252
W latach 90-tych XX wieku maszt antenowy na wieży w Berlinie został wymieniony a jej wysokość
została podwyższona. Podczas wymiany masztu właścicielowi wieży nie zależało na pobiciu rekordu
wysokości łotewskiej wieży co może świadczyć o widocznej zmianę w postrzeganiu i rywalizacji w
osiąganiu ich największych wysokości na uwarunkowanie ekonomiczne utrzymywanej inwestycji [43].
253
Siły wewnętrzne tj. siła poprzeczna, siła podłużna oraz moment zginający, występujące podczas
budowy i użytkowania wieży odzwierciedla schemat statyczny belki wspornikowej z pełnym jej
utwierdzeniem.
str. 65
kształt trójkąta równobocznego o wierzchołkach, w których umieszczone są stalowe
słupy nośne o przekroju skrzynkowym. Słupy te znajdują się na odcinkach krzywej
parabolicznej, a ich osie zbiegają się ze sobą w jednym wspólnym punkcie tworząc
wierzchołek przestrzennej bryły ostrosłupa, do którego zamontowany jest stalowy
maszt antenowy.
Wewnątrz dwóch stalowych słupów umieszczone są windy pochyłe zapewniające
transport turystów z poziomu terenu do centralnej części wieży, w trzecim słupie
nośnym umieszczone są schody ewakuacyjne oraz szyb instalacyjny. Konstrukcja nośna
wieży posadowiona jest w sposób pośredni254 na żelbetowych palach długości 24 - 27 m
sięgających warstw nośnych. [170]. Przestrzeń w podstawie wieży jest zabudowana,
pomiędzy słupami nośnymi zaprojektowano strefę przeznaczoną na pomieszczenia
administracyjno-techniczne służące do jej obsługi. Część centralna wieży znajduje się
na wysokościach od 88 m do 222 m ponad terenem, a dostęp do niej zapewniają windy
pionowe kursujące pomiędzy poszczególnymi poziomami. W tej części obiektu
wydzielone są strefy ogólnodostępne i strefy techniczne, które zajmują przeważającą
liczbę pięter. Część ogólnodostępną, w której znajduje się platforma widokowa
ulokowano na wysokości 97 m, a jeden poziom niżej zaprojektowano restaurację. W
części technicznej na wysokości 198 m zawieszone są trzy wahadła, każde z nich o
masie 10 ton, które zapewniają stabilność wieży podczas oddziaływań wiatru. Powyżej
222 metra znajduje się maszt radiowo-telewizyjny o budowie cylindrycznej zwężającej
się wraz ze wzrostem wysokości. Komunikację pionową tego odcinaka wieży zapewnia
wewnętrzna winda umożliwiająca wjazd na wysokości 308 m, a pozostałą wysokość
wieży można jedynie pokonać wewnętrzną klatką schodową.
Od roku 2012 Państwowa Spółka Akcyjna LVRTC255 rozpoczęła projektowanie
przebudowy wieży i przyległego terenu, której głównym celem jest utworzenie tam
nowoczesnej infrastruktury środowiska miejskiego256. Miejsce to ma zachęcać turystów
i mieszkańców miasta do czynnego wypoczynku i aktywności w zdobywaniu wiedzy w
zakresie technologii, innowacji technicznych oraz historii telewizji. Inwestorzy
zakładają, że po przebudowie wieży stanie się ona ważnym publicznym centrum
edukacji technologicznej, a także będzie ważnym miejscem dla rozwijającego się
przemysłu zapewniając odpowiednie warunki dla stałego rozwoju technologicznego
zarówno lokalnej społeczności jak i całego kraju [170]. Przebudowa wieży ma
obejmować jej dostosowanie do współczesnych standardów użytkowania oraz ma
zapewnić dodatkowe udogodnienia i atrakcje turystyczne, które są szczególnie
popularne współcześnie wśród turystów odwiedzających tego typu obiekty. Podczas
przebudowy planowane jest wprowadzenie dwóch panoramicznych obszarów
widokowych na poziomie 98 m i 135 m, które mają być zlokalizowane poza obrysem
głównej bryły obiektu oraz planowane jest wykonanie zewnętrznej platformy Sky Walk
(Il. 76). Umożliwi to spektakularny i emocjonujący spacer na świeżym powietrzu, na
wysokości 222 m [170] osobom chodzącym po całkowicie odsłoniętej platformie
zewnętrznej.

254
Fundamenty pośrednie – stosowane są w przypadku, gdy powierzchniowe warstwy gruntu mają słabą
nośność i jest wymagane przeniesienie obciążeń z konstrukcji na warstwy zalegające poniżej nich [44].
255
Państwowej Spółki Akcyjnej- Łotewskie Państwowe Centrum Radia i Telewizji [170].
256
Od 2012 roku rozpoczęto prace projektowe koncepcji przebudowy obiektu, w latach 2016 - 2019
wykonano projekt budowlany wymagany prawnie do uzyskania pozwolenie na budowę/rozbudowę [170].
str. 66
 Il. 76 Planowane dodatkowe atrakcje wieży radiowo-telewizyjnej w Rydze, Łotwa [A.72]
a. Zewnętrzna platforma Sky Walk na wysokości 222 m,
b. Panoramiczny obszar widokowy w poziomie 98 m oraz 135 m,

Sposób kształtowania przestrzennej struktury stalowych wież, ich różnorodność

determinuje również w istotny sposób możliwość doboru ich geometrii i schematów
statycznych dla poszczególnych prętów konstrukcyjnych. Umożliwia to tworzenie
indywidualnych form architektonicznych, których kształt wyróżnia tą grupę obiektów,
w których pręty konstrukcyjne mogą posiadać zwartą budowę lub mogą tworzyć
przestrzenne układy pojedynczych prętów. W odróżnieniu od wieży Ryskiej, w której
pręty konstrukcyjne posiadają poprzeczny przekrój skrzynkowy kształtujący
przestrzenną formę tego obiektu można również spotkać inne układy konstrukcyjne
wież, w których poszczególne pręty nośne wykonywane są jako układy złożone z
kratownic przestrzennych.
Jednym z takich przykładów jest wieża telewizyjna w Taszkiencie w
Uzbekistanie, która została wykonana w latach 1978 - 1985. Wieża o wysokości 375 m
jest drugim pod względem wysokości obiektem w Azji Środkowej257, posiada budowę
strukturalną o schemacie statycznym pionowo zamontowanej belki wspornikowej.
Trzon nośny wieży kształtuje stalowa kratownica przestrzenna sztywno zamontowana w
fundamencie, dodatkowo ustabilizowana trzema ukośnymi słupami wspierającymi trzon
nośny wieży w jej dolnej części. Słupy te (Il. 74) rozmieszczone są na planie trójkąta
równobocznego w poziomie jej podstawy i w odróżnieniu od głównego trzonu
posiadają budowę powłokową wykonaną z blachy stalowej, która kształtuje
cylindryczną postać podpór o zmiennych wymiarach geometrycznych.

Il. 77 Archiwalne zdjęcia wieży w trakcie budowy, Taszkent, Uzbekistan [A.73]

a. Widok ogólny słupa skośnego,
b. Trzon główny wieży połączony z pierwszym słupem, w tle wieży znajduje się dźwig 258,
c. Montaż trzeciego słupa w odcinku dolnym wieży,

257
Obecnie najwyższym obiektem w Azji Środkowej jest Elektrownia Ekibastuz w Kazachstanie, w
której komin ma wysokość 419,7 m.
258
Przy budowie wieży używano dźwig o możliwości podnoszenia ładunku o masie do 25 ton [171].
str. 67
 Przekroje poprzecze słupów posiadają najmniejsze wymiary w miejscu ich
połączenia z fundamentem i zwiększają się liniowo wraz ze wzrostem wysokości
obiektu osiągając maksymalną średnicę swych przekrojów w miejscu ich połączeń z
głównym trzonem. Stalowe słupy mają długość 93 m, nachylone są pod określonym
kątem względem podstawy wieży tworząc przestrzenną bryłę stożka o strukturze
zapewniającej znaczną stabilność obiektu. Tak ukształtowana geometria dla części
dolnej wieży ma duże znaczenie zarówno ze względów konstrukcyjnych jak i
architektonicznych. Ze względów konstrukcyjnych poszerzenie przekroju poprzecznego
w dolnej części wieży zapewnia zwiększenie jej sztywności giętnej259, ponieważ dzięki
temu dla schematu statycznego wspornika pionowego ograniczone są maksymalne
przemieszczenia, które mogą wystąpić w takcie obciążenia wiatrem. Ze względów
architektonicznych optymalizacja przekroju poprzecznego słupów w miejscu ich
połączenia z fundamentem oraz ich zmieniająca się geometria zapewnia odczucie
wizualnej lekkości obiektu i kształtowanej w ten sposób formy przestrzennej. Powyżej
miejsca zbiegu słupów ukośnych i trzonu głównego umieszczony jest cylindryczny kosz
wieży, którego przestrzeń wewnętrzna podzielona jest na strefy ogólnodostępne i
techniczne. Część ogólnodostępna dla turystów podzielona jest na trzy poziomy
umieszczone na wysokości 97,3 m, 105 m i 109 m [172]. Na poziomach tych znajdują
się dwie restauracje oraz taras widokowy usytuowany na najniższej platformie.
Restauracja znajdująca się na poziomie 105 m jest wyposażona w mechanizm
umożliwiający obrót panoramicznej platformy wokół własnej osi. Jest to rozwiązanie
popularne w tego typu obiektach, które stanowi dodatkową atrakcję, z której chętnie
korzystają użytkownicy. Bezpośrednio pod masztem antenowym umieszczony jest
drugi kosz wieży, w którym znajdują się jedynie pomieszczenia techniczne niedostępne
dla turystów.
Wieża posadowiona jest w sposób bezpośredni na stopach fundamentowych
schodzących na głębokość 11,0 m pod powierzchnię terenu. W przestrzeni
fundamentów pomiędzy stopami żelbetowymi wykonane są dodatkowe kondygnacje,
których konstrukcja została wykonana w technologii pół-prefabrykatów wykonanych z
elementów żelbetowych (Il. 78) tworzących układ słupowo-ryglowy.

Il. 78 Archiwalne zdjęcia Wieży Taszkentu w trakcie budowy, Taszkent, Uzbekistan [A.73]
a. Widok ogólny rzut fundamentów
b. Widok technologii pół-prefabrykacji kondygnacji podziemnych

259
Sztywność giętna elementu jest to iloczyn modułu jego sprężystości i momentu bezwładności,
EI – sztywność giętna w [kNm2].
str. 68
 W podstawie wieży na poziomie jej wejścia głównego znajdują się pomieszczenia
techniczne oraz przestrzenie ogólnodostępne do zwiedzania, gdzie ulokowana jest stała
ekspozycja tematyczna dotyczącą miejsca i roli wieży telewizyjnej (Il. 79) w
Taszkencie, jaką odgrywa ona wśród podobnych260 tego typu realizacji na świecie.
Komunikację pionową wewnątrz wieży zapewniają trzy windy osobowe, które
umożliwiają wjazd na poszczególne poziomy użytkowe,
są one dostosowane do wymagań i potrzeb wszystkich
grup potencjalnych jej użytkowników. Udogodnienia te
sprawiają, że omawiany obiekt jest popularną atrakcją
stolicy Uzbekistanu i jest on chętnie odwiedzany przez
liczne grupy turystów. Wieża uważana jest za „dumę
kraju” [173], w obrębie której powstała strefa
wypoczynku i rekreacji dostosowana do wzmożonego
ruchu turystów i potrzeb mieszkańców miasta. W strefie
tej zaprojektowano między innymi miejsca rozrywki dla
dzieci i dorosłych, park wodny, ogród japoński, korty
Il. 79 Wieża w Taszkencie,
tenisowe, baseny, sale gimnastyczne oraz muzeum i
Uzbekistan [A.74], pomnik historyczny. Infrastruktura zbudowana w obrębie
arch.: Yu. P. Semashko, N. wieży jest ważnym elementem ukształtowanego
G. Terziyev-Sarukov
krajobrazu miasta bowiem umożliwia ona turystom
aktywne spędzenie czasu ich wypoczynku, a miastu zapewnia istotne czynniki wzrostu
ekonomicznego o znaczeniu lokalnym i ogólnokrajowym.
Wieże teletechniczne wyposażone w platformy obserwacyjne budowane w
miastach o górzystej rzeźbie terenu są lokalizowane na wzniesieniach terenu261, które
determinują możliwości rozbudowy infrastruktury turystycznej tych obiektów oraz ich
połączeń komunikacyjnych z miastami. Pożądana ogólnodostępność wymaga
rozbudowy sieci dróg komunikacyjnych oraz szlaków turystycznych ułatwiających ich
zwiedzanie. Przykładem tego typu obiektu jest wieża telewizyjna Qingdao (Il. 80) w
Chinach zbudowana w latach 1993 - 1996. Wieża położona jest na wzniesieniu Taiping
Hill w Julin Hill Park w mieście Qingdao i pełni zarówno funkcję przekaźnika
nadawczego dla systemów transmisyjnych oraz jest punktem widokowym
zapewniającym możliwość obserwacji panoramy całego miasta oraz przyległej części
Morza Żółtego. Wieża Qingdao o wysokości
348 m262 [174] zaprojektowana przez Renle
Ma263 posiada oryginalną formę
architektoniczną ukształtowaną za pomocą
prętów stalowych tworzących system nośny
w postaci stosownej struktury przestrzennej.
Położenie wysokiej wieży na szczycie
lokalnego wzniesienia terenu, w obszarze
gdzie znajduje się park zieleni miejskiej, Il. 80 Wieża Qingdao, Chiny [A.75],
autor opracowania: Renlee Ma
260
Wieża w Taszkencie jest obiektem należącym do prestiżowego grona wież wyróżnionych na liście
spektakularnych budowli przez Federację Wielkich Wież [172].
261
Lokalizacja wieży na wzniesieniu terenu zapewnia większy zasięg przesyłanego sygnału nadawczego
urządzeń technicznych niż w przypadku jej lokalizacji w kotlinie.
262
Wysokość wieży bez masztu antenowego wynosi 232 m [174].
263
Renle Ma, chiński architekt, wykładowca Uniwersytetu Tongji w Szanghaju, autor znany z podobnych
realizacji obiektów wieżowych uznawanych za wybitne obiekty inżynierskie.
str. 69
mocno zaakcentowało obecność tego obiektu w istniejącym krajobrazie. Lokalizacja ta
jest również jednym z czynników, który spowodował, że wizerunek wieży górującej
nad linią horyzontalną zabudowy miasta jest łatwo identyfikowalny z tym miejscem.
Wieża Qingdao jest obecnie jedną z głównych atrakcji turystycznych tego miasta i jest
bardzo chętnie odwiedzana przez turystów. Położenie wieży w Julin Hill Park ogranicza
możliwość rozbudowy infrastruktury turystycznej oraz sieci dróg publicznych w jej
obrębie. Wieża jest samodzielnie funkcjonującym obiektem, w którym zlokalizowane są
strefy techniczne i ogólnodostępne do zwiedzania zapewniające odwiedzającym
możliwość edukacji264 oraz czynnego ich wypoczynku. Połączenie wieży z miejską
zabudową umożliwia sieć wyznaczonych naziemnych szlaków spacerowych oraz drogi
łączącej ten obiekt z miejską zabudową. Alternatywnym sposobem pokonania odcinka
drogi pomiędzy wieżą telewizyjną a strefą zabudowy miasta jest kolej krzesełkowa265
łącząca te dwa niezależne obszary (Il. 81). Podróż dwuosobową kanapą kolei
krzesełkowej jest dodatkową atrakcją266 dla turystów, przebiega ona bowiem w
korytarzu powietrznym znajdującym się na wysokości poziomu korony drzew, pozwala
ona użytkownikom na obserwację otoczenia parku oraz panoramy znajdującego się
poniżej miasta. W obrębie wieży Qingdao zlokalizowane są również inne atrakcje
turystyczne, które nawiązują do symboli kultury chińskiej oraz umożliwiają czynny
wypoczynek w naturalnym krajobrazie nadmorskiej przyrody267.

Il. 81 Widok panoramy w trakcji podróży koleją krzesełkową Qingdao, Chiny [A.75]

Konstrukcję wieży stanowi układ prętów stalowych połączonych ze sobą w

węzłach kształtujących przestrzenną strukturę nośną o poziomym przekroju
poprzecznym w kształcie ośmiokąta prawidłowego. Trzon nośny posiada zbieżną postać
o hiperbolicznym kształcie zmniejszającym się ku górze, gdzie na wysokości od 226 m
do 251 m umieszczonych jest sześć poziomów platform ogólnodostępnych268 oraz
maszt antenowy sięgający do wysokości 348 m. Pręty kształtujące przestrzenną
strukturę wykonane są ze stalowych rur posiadających różne średnice przekroju
poprzecznego w zależności od tego czy są to elementy pionowe, poziome lub ukośne.
Pionowe elementy struktury przestrzennej umieszczone są w wierzchołkach
ośmiokątnej formy rzutu poprzecznego, przenoszą obciążenia z trzonu nośnego wieży

264
W wieży znajdują się między innymi sala olimpijska oraz wystawa wież będących na prestiżowej
liście Federacji Wielkich Wież [174].
265
Kolej krzesełkowa umożliwia wjazd i zjazd z peronu dolnego umieszczonego w mieście na peron
górny umieszczony w obrębie wieży.
266
Z podróży kolei krzesełkowej można również zakupić pamiątkowe fotografie wykonywane w trakcie
użytkowania obiektu przez stacjonarny aparat.
267
W obrębie wieży znajduje się świątynia ZhanShan, Qindao Zoo oraz arboretum Qingdao.
268
Poziomy te podzielone są na dwie niezależne części. W pierwszej z nich tej położonej niżej
umieszczone są dwa poziomy a w drugiej część położonej wyżej znajdują się cztery poziomy.
str. 70
na jej podstawę i kształtują główny zarys jej przestrzennej formy. Elementy poziome
stanowią przeponowe stężenia poprzeczne, których zalecana odległość nie powinna być
większa niż 10 m. Elementy te stosuje się również w miejscach gdzie przyłożone są
dodatkowe siły zewnętrzne lub kształt struktury zmienia zasadniczo swoją geometrię
[45]. Pręty ukośne pełnią funkcję stężeń podłużnych wieży, tworzą układ strukturalny
typu X, który łączy przeciwległe węzły położone na ścianach bocznych trzonu, w co
drugim jego polu pomiędzy prętami pionowymi a poziomymi (Il. 82b). Przestrzenna
strukturalna nośna złożona z prętów stalowych została zmontowana na placu budowy z
elementów wysyłkowych269 przygotowanych uprzednio w zakładzie prefabrykacji.
Poszczególne elementy wysyłkowe konstrukcji połączone są między sobą za pomocą
śrubowych połączeń doczołowych (Il. 82c), wykonanych na odcinkach prostych
stalowych prętów, które przenoszą siły osiowe o różnoimiennych znakach. Węzły
połączeń strukturalnych ukształtowane są poprzez spawanie prętów w trakcie
prefabrykacji konstrukcji. W podstawie wieży o średnicy 56 m, w obrysie jej dolnego
odcinka uformowana została „wydzielona” przestrzeń znajdująca się wewnątrz
struktury nośnej obiektu. Przestrzeń ta ograniczona jest powłoką kopuły podzieloną na
trzy poziomy o ogólnodostępnym przeznaczeniu. Wieża posadowiona jest w sposób
bezpośredni na warstwach gruntu rodzimego za pośrednictwem żelbetowego
fundamentu na głębokości 3,0 m poniżej powierzchni terenu [174].

a b c

Il. 82 Wieża Qingdao, Chiny [A.76]

a. Przekrój podłużny [A.76, A.320]
b. Widok ogólny
c. Detal połączenia elementów wysyłkowych

Wieża Qingdao jest przykładem współczesnego obiektu, który łączy funkcję

przekaźnika transmisyjnego oraz pełni rolę obiektu turystycznego w strefie
nadmorskiej. Obiekt ten dostosowany jest do potrzeb zwiększającego się stale ruchu
turystycznego, posiada platformy widokowe wewnętrzne i zewnętrzne, zaplecze
gastronomiczne z restauracją wyposażoną w obrotową platformę widokową, sale
wielofunkcyjne, centra handlowe oraz powierzchnie ogólnodostępne umożliwiające
zapoznanie się z historią i kulturą Qingdao [175]. Wszystkie te funkcje rozmieszczone
są w trzech częściach wieży (Il. 82a) znajdujących się na całej jej wysokości, w jej

269
Element wysyłkowy jest częścią całej konstrukcji, która została podzielony na fragmenty
umożliwiające jej prefabrykację w wytwórni. Elementy wysyłkowe mają wielkość gabarytów
umożliwiające ich transport z wytwórni do miejsca wbudowania w strukturę obiektu.
str. 71
podstawie, w cylindrycznym koszu o średnicy 32 m zawieszonym na wysokości 226 -
231 m oraz w przeszklonej sferycznej kuli umieszczonej powyżej. Komunikację
wewnętrzną pomiędzy poszczególnymi poziomami zapewniają trzy windy270
zlokalizowane w kurtynowej kolumnie o średnicy 10 m zaprojektowanej w centralnej
części wieży, która łączy poszczególne poziomy użytkowe.
Kolejnym przykładem wieży posiadającej wielofunkcyjne zastosowania
praktyczne, która położona jest w miejskiej strefie zieleni umożliwiającej czynny
wypoczynek i rekreację dla mieszkańców i turystów, jest wieża położona w prowincji
Henan w Chinach. Wieża radiowo-telewizyjna Zhongyuan271 (Il. 83) to współcześnie
zbudowany obiekt wielofunkcyjny, którego forma łączy elementy tradycji kultury
chińskiej272 spełniając jednocześnie standardy architektury współczesnej. Obiekt ten
został zbudowany w latach 2006 - 2009273, posiada wysokość 388 m i jest obecnie
najwyższą wieżą o konstrukcji stalowej zbudowaną na świecie [177]. Została ona
zaprojektowana przez Renle Ma wraz z zespołem z Uniwersytetu Tongji w Szanghaju, a
inwestycja ta została zrealizowana w ramach „Jedenastego pięcioletniego planu
prowincji Henan”274 [176]. Wieża Henan jest obecnie jedną z głównych atrakcji
turystycznych miasta, wyróżnia się spośród pobliskiej zabudowy swoją formą
architektoniczną, w której projektant celowo wyeksponował jej strukturę nośną
kształtując w ten sposób jej przestrzenną postać. W 2012 roku obiekt ten został
wyróżniony i zdobył nagrodę China Civil Engineering Zhan Tianyou Award [178].

Il. 83 Wieża Zhongyuan, Chiny, opis poziomów / widok ogólny [A.77 / A.320],
autor opracowania: Renlee Ma

Paraboliczno-hiperboliczna ogólna forma architektoniczna wieży inspirowana jest

motywami regionalnymi w tym kształtami kwiatów śliwy o pięciu płatkach, które w
kulturze chińskiej symbolizują pięć błogosławieństw275 [176]. Umownie wieżę można
podzielić na cztery części, w których skupiają się poszczególne przestrzenie pełniące
270
Z pośród tych wind tylko dwie transportują turystów, trzecia jest windą techniczną.
271
Inna znana nazwa wieży Henan Radio and Television Tower [176],
272
Powierzchnie zewnętrzne trzonu wieży ozdobione są płaskorzeźbami nawiązującymi do chińskich
motywów kultury i tradycji.
273
Oficjalne rozpoczęcie budowy odbyło się w marcu 2007 roku [177].
274
Inwestycja podjęta przez rząd prowincji w celu budowy silnej kultury i rozwoju gospodarczego [176].
275
W kulturze chińskiej liczba pięć uważana jest za pomyślną liczbę, Wu Xing są niezbędne do dobrego
życia.
str. 72
funkcje użyteczności publicznej, rozrywkowej i kulturalnej. W podstawie wieży
zlokalizowane są parkingi, pawilony, muzea i strefy ogólnodostępne. Drugą część
stanowi korpus wieży gdzie umiejscowione są środki transportu umożliwiające
użytkownikom dostęp do platform nadziemnych. Trzecią umownie wyodrębnioną część
wieży stanowi jej kosz, w którym zlokalizowane są platformy widokowe,
pomieszczenia obsługi turystów oraz strefa gastronomiczna z obrotową platformą w
restauracji. Powyżej tej części wieży znajduje się maszt antenowy o wysokości 120 m
pełniący podstawową funkcję przekaźnika nadawczego wieży radiowo-telewizyjnej.
Maszt posiada prosty układ konstrukcyjny, w którym elementem nośnym jest
wspornikowo zamontowana kratownica przestrzenna o przekroju kwadratowym.
Kratownica wykonana jest z rur stalowych, a jej przekrój podłużny posiada uskokową
formę zmniejszającą się wraz z jej wysokością, ostatni odcinek masztu posiada
cylindryczną budowę. Przestrzenna struktura wieży wykonana jest ze stalowych prętów
kształtujących zarówno zewnętrzny jej obrys jak i również wewnętrzny trzon pionowy
usytułowany w centralnej jej części. Elementy te połączone są ze sobą na całej
wysokości wieży stalowymi przeponami oraz stropami wewnętrznych platform
umieszczonych w przestrzeni koszy wieży, w jej górnej części (Il. 84). Struktura wieży,
technologia jej wykonania i montażu została tak opracowana dla przestrzennej struktury
obiektu, aby poszczególne elementy tworzące pręty konstrukcyjne były wykonywane w
zakładzie prefabrykacji i następnie już jako gotowe elementy mogły być dostarczane na
plac budowy276. Montaż poszczególnych elementów warsztatowych pomiędzy sobą
zapewniają śrubowe połączenia doczołowe, w których styki montażowe blach
czołowych zostały sprężane277 przez śruby wysokiej wytrzymałości powodując
zespolenie tych elementów, które po całkowitym złożeniu konstrukcji stanowią
przestrzenną bryłę sztywną.

Il. 84 Poszczególne etapy budowy wieża Zhongyuan [A.78]

Ze względu na występujące warunki gruntowe wieża Zhongyuan278 jest

posadowiona w sposób pośredni, na palach sięgających głębokości 50 m [177]. Rzut
podstawy wieży na poziomie terenu ma średnicę 74 m, a jej konstrukcję nośną
kształtują stalowe ramy zapewniające wydzielenie poszczególnych poziomów
kondygnacji nadziemnych w części dolnej wieży. Trzon wewnętrzny składa się z 10
pionowo zamontowanych słupów wykonanych z rur stalowych stężonych przestrzennie
276
Taki system podziału i wykonania konstrukcji stalowej pozwala na utrzymanie wysokiego reżimu
dokładności wykonywanych elementów, co umożliwia bardzo wysoką kontrolę wykonywanych spoin
łączonych elementów poszczególnych prętów stalowych.
277
Sprężenie połączenia doczołowego polega na wprowadzeniu sił wstępnego naciągu w śrubach
łączących dwa elementy wysyłkowe podczas ich montażu na budowie. Jest to połączenie bardziej
sztywne niż w przypadku zastosowania śrubowego połączenia doczołowego.
278
W bezpośrednim sąsiedztwie wieży przepływa rzeka.
str. 73
między sobą i zewnętrzną strukturą poprzez zastosowane tężników stalowych i przepon
[179]. Trzon wewnętrzny posiada kształt dziesięciokąta prawidłowego, w którego
wierzchołkach umieszczone są słupy, a w części wewnętrznej usytuowany jest pion
instalacji technicznej, ewakuacyjna klatka schodowa oraz cztery windy osobowe
zapewniające transport wewnętrzny [177] na poszczególne poziomy platform. Wieża
łącznie posiada 12 poziomów użytkowych ogólnie dostępnych dla turystów, pomiędzy
którymi zapewniona jest komunikacja pionowa. Obiekt ten jest dostosowany do
wymagań i potrzeb osób o ograniczonej zdolności ruchowej, a zastosowane
udogodnienia i strefy przeznaczone tylko dla najmłodszych sprawiają, że jest on
popularną atrakcją turystyczną w Chinach.
Symboliczne znaczenie wieży oraz jej wpływ na proces kształtowana krajobrazu
miast jest szczególnie widoczny na przykładzie Oriental Pearl Tower znajdującej się w
Lujiazui, w nowej dzielnicy Szanghaju Pudong, w Chinach. Dzielnica Pudong w
okresie ostatnich trzydziestu lat odnotowuje wyraźny wzrost gospodarczy279, struktura
zabudowy tej części miasta ulega ciągłemu poszerzaniu, powstają nowoczesne budynki
wysokościowe280, co jest spektakularną manifestacją dynamicznych przemian
dokonujących się w tym mieście i w całych Chinach. Pierwszym obiektem z grupy
wysokościowych w Lujiazui jest wieża telewizyjna Oriental Pearl (Il. 85), której
budowa w geometrycznym centrum Szanghaju była związana z koniecznością zapewnia
odbioru zasięgu dla transmitowanych fal telewizyjnych dla całego miasta [46], oraz
miała symbolizować zachodzące przemiany społeczno-gospodarcze związane z
wprowadzanymi reformami politycznymi281. Wieża telewizyjna Oriental Pearl została
zrealizowana w latach 1991 - 1994, ma ona wysokość 486 m [181] i jest jedną z
trzech282 najwyższych obiektów w Szanghaju (Il. 86), tworząc wspólnie spektakularną
panoramę nowoczesnej dzielnicy nadmorskiego miasta.

Il. 85 Oriental Pearl Tower w Szanghaju, Chiny (projekt firmy East China Architectural Design &
Research Institute: Jia Huan Cheng) – panorama miasta z roku 1994 i 2015 [A.80],

Głównym elementem konstrukcyjnym wieży jest jej wielogałęziowy283 trzon

zbudowany z trzech cylindrycznych powłok formujących postać słupów narożnych,

279
Strefa rozwoju miasta zdominowana jest przez biomedycynę, układy scalone i inne branże
przemysłowe [180].
280
Budynek wysokościowy, to budynek o wysokości powyżej 55 m nad poziomem terenu [93].
281
W latach dziewięćdziesiątych XX wieku wprowadzono w Szanghaju reformę gospodarczą, która
ukierunkowana była na rozwój gospodarczy i stała się ona pierwszą ogólnokrajową kompleksową
reformą wspierającą obszar pilotażowy Strefy Wolnego Handlu [180].
282
Wszystkie te trzy obiekty zostały zbudowane w prowincji Pudong na wschodnim brzegu rzeki
Huangpu w okresie ostatnich trzydziestu lat.
283
Trzon słupa wielogałęziowego – przestrzenny układ słupów powiązanych między sobą poziomymi
przewiązkami lub ukośnymi krzyżulcami. Słupy wielogałęziowe najczęściej złożone są z dwóch, trzech
lub czterech słupów.
str. 74
które połączone są ze sobą za pomocą przewiązek rozmieszczonych rytmicznie na całej
wysokości nośnego trzonu. Kształt jedenastu przewiązek umieszczonych w wieży
opisują sferyczne bryły, których przestrzeń jest podzielona na ogólnodostępne
platformy gdzie realizowane są ogólne funkcje użytkowe. Dolny odcinek obiektu, w
którym występują największe wartości sił i momentów zginających dla wspornikowego
układu statycznego wieży, jest wzmocniony za pomocą słupów skośnych formujących
przestrzenną postać bryły stożka umieszczonego w jej podstawie, pomiędzy poziomem
terenu a dolną powierzchnią najniżej położonej sfery. Wieża posadowiona jest w sposób
pośredni na głębokości 18 m poniżej284 zwierciadła otaczającej jej rzeki. Zwieńczenie
wieży stanowi stalowy maszt antenowy o uskokowo zmieniającym się przekroju
podłużnym występującym na jego wysokości.

Il. 86 Porównanie najwyższych obiektów w Szanghaju, w Chinach które powstałych

w prowincji Pudong w ostatnich trzydziestu latach [A.80]

W słupach narożnych trzonu wielogałęziowego o średnicy 9,0 m umieszczone są

instalacje techniczne oraz windy osobowe umożliwiające komunikację pionową285
wewnątrz ogólnodostępnej części obiektu, na całej jej wysokości. W dolnym odcinku
wieży, pomiędzy słupami narożnymi, a najniżej położoną sferą, zlokalizowano
przeszkloną windę umożliwiającą wjazd na poziomy kondygnacji hotelowych [182]. W
przestrzeni wieży zaprojektowano trzy dominujące elementy kompozycyjne w kształcie
kuli, im wyżej położony jest taki element tym jego sfera jest mniejsza. Pierwszy pokład
umieszczony najniżej, ma średnicę 50 m i łączy przestrzenną postać stożka formującego
podstawę obiektu i trzonu wieży. Drugi pokład umieszczony jest na wysokości 263 m i
ma średnicę 45 m a trzeci najwyżej położony pokład ma średnicę 14 m [183]. Pomiędzy
pokładem pierwszym a drugim umieszczonych jest pięć mniejszych pokładów, na
których znajdują się pokoje hotelowe. Spektakularną atrakcją dla gości hotelowych jest
widok z okien znajdujących się ponad linią horyzontu średniej zabudowy miasta. Na
pokładach wieży znajdują się ogólnodostępne funkcje publiczne, strefy gastronomiczne
posiadające dodatkową atrakcję w postaci platformy obrotowej oraz trzy tarasy
284
Wieża zlokalizowana jest bezpośrednio na brzegu morza a jej fundamenty zagłębione są pod
powierzchnię terenu na głębokość 18 m.
285
W żelbetowych słupach umieszczonych jest sześć wind, po dwie windy w każdym z nich.
str. 75
widokowe zlokalizowane kolejno na wysokości 263 m, 339 m i 342 m. Specyficzną
atrakcję stanowi przeszklona podłoga tarasu widokowego, która gwarantuje
emocjonalny odbiór postrzeganej stąd wysokości obiektu.
Mimo iż w Chinach budowa pierwszej wieży telewizyjnej wyposażonej w
ogólnodostępną platformę widokową286 została ukończona w 1984 roku, i jest to w
porównaniu do realizacji takich obiektów na kontynencie europejskim dużo
późniejszym przedsięwzięciem, to współcześnie zauważalne jest, że cztery287 spośród
dziesięciu najwyższych wież zbudowanych na świecie wzniesiono właśnie w Chinach
[47]. Zjawisko to obrazuje pewnego rodzaju przełom jaki nastąpił w gospodarce tego
kraju i w jego dążeniu do potęgi gospodarczej288.
Wieże telewizyjne oprócz standardowych rozwiązań strukturalnych, w których
ich cechą wspólną jest wspornikowy układ statyczny wieży sztywno zamocowanej w
fundamencie, posiadają również złożone układy konstrukcyjne, które powstały przez
połączenie schematów statycznych budowy tradycyjnych wież i masztów antenowych.
Jednym z takich przykładów jest wieża telewizyjna Torre De Collserola w
Barcelonie (Il. 87), a została ona zaprojektowana przez biuro brytyjskiego architekta
Normana Fostera289 wraz z zespołem i miała stanowić290 „monumentalny element
technologiczny…aby poprawić wizerunek
Barcelony w kontekście Igrzysk
Olimpijskich w 1992 roku” [48]. Wytyczne
inwestora określały również, że wieża i
towarzyszący jej zespół budynków mają
stanowić integralną część projektowanego
założenia i ma „być także symbolem miasta
Barcelony wkraczającego w XXI wiek i musi
być zaprojektowany tak, aby był wrażliwy
na naturalne piękno” [48].
Il. 87 Torre de Collserola, Barcelona, Wieża transmisyjna o wysokości 288 m
Hiszpania [A.81], arch. Norman Foster & została ukończona przed rozpoczęciem
Partners, inżynierowie: Julio Martínez
Calzón i Manuela Julià Vilardella Igrzysk Olimpijskich w 1992 roku, a jej
lokalizacja na wzgórzu Serra de Collserola
zapewniła wymagany zasięg transmitowanego sygnału nadawczego. Obiekt ten wpisał
się w krajobraz miasta stając się jego charakterystycznym znakiem rozpoznawczym i
jego nową atrakcją turystyczną.
Koncepcja podstawowej struktury wieży jest ogólnie prosta ponieważ głównym
elementem nośnym jest centralnie usytuowany smukły trzon żelbetowy, do którego

286
Pierwszą zbudowaną wieżą telewizyjną wyposażoną w platformę widokową w Chinach jest wieża
Liaoning, Shenyang, ukończona w 1984 roku [47].
287
Do grupy tej należą: 1.Canton Tower /2010 r. / 604 m, 2. Oriental Pearl Television Tower / 1995 r. /
468 m, 3. Tianjin Radio & TV Tower /1991 r. /415,1 m, 4.Central Radio & TV Tower /1992 r. /410,5 m.
288
Budynki wysokościowe, oraz wieże o spektakularnej formie architektonicznej kształtujące krajobraz
uznawane są powszechnie jako symbole odzwierciedlające potęgę gospodarczą danego regionu oraz
manifestują jego potencjał ekonomiczny i możliwości gospodarcze.
289
Norman Foster – brytyjski architekt, autor projektów architektonicznych m.in. szklanej kopuła na
gmachu Reichstagu w Berlinie, stadionu Wembley w Londynie, wiaduktu Millau, centrum Metropolitan
w Warszawie i wiele innych. Jest on również zdobywcą prestiżowych nagród i wyróżnień m.in. Nagrody
Pritzkera oraz Nagrody Miesa van der Rohe.
290
W 1988 r. Miasto Barcelona zorganizowało konkurs na projekt nowej wieży telekomunikacyjnej.
Zwycięzcą projektu koncepcyjnego był pomysł Normana Fostera.
str. 76
zamontowany jest maszt antenowy oraz trzynaście poziomów platform umieszczonych
w jego górnej części. Stateczność całego układu nośnego wieży zapewnia sześć
zewnętrznych odciągów łączących naroża dolnej platformy z blokami fundamentowymi
kotwiącymi te elementy w poziomie terenu (Il. 88). Rzuty poszczególnych platform
posiadają kształt zbliżony do trójkątnego posiadającego zaokrąglone wierzchołki.
Głównymi elementami nośnymi są trzy stalowe belki rozmieszczone wzdłuż
dwusiecznych kątów ich głównego trójkątnego rzutu oraz są one rozłożone
promieniście względem wewnętrznego trzonu nośnego. Pomiędzy głównymi ramionami
umieszczone są belki drugorzędne, które stanowią elementy nośne stropów oraz są one
tężnikami zapewniającymi sztywność przestrzenną stropów zdolnych do przeniesienia
oddziaływań poziomych na wewnętrzny trzon wieży. Główne belki stropowe
poszczególnych kondygnacji zamocowane są jednym końcem do wewnętrznego trzonu
wieży a drugi ich koniec przymocowany jest do układu cięgien stalowych, które
przebiegają w narożach stropów przez całą wysokość nadziemnych kondygnacji i łączą
się ze sobą w jednym wspólnym punkcie węzłowym na końcu żelbetowego trzonu
nośnego [49].

Il. 88 Elewacja i przekrój wieży Torre de Collserola [A.82]

Ukształtowany w ten sposób układ złożony z pionowego trzonu nośnego oraz

zewnętrznie umieszczonych cięgien w narożach platform wyróżnia ten obiekt spośród
tradycyjnych realizacji wież telewizyjnych, w których żelbetowy trzon ma średnicę
podstawy zawierającą się w przedziale 1/20 - 1/15 wysokości trzonu, a jego wysokość
stanowi około 3/4 całkowitej wysokości wieży [2]. Zastosowane połączenie układu
tradycyjnej wieży żelbetowej oraz układu prętowo-cięgnowego291, który powstał
poprzez wprowadzenie wstępnych sił naciągu w odciągach wieżowych spowodowało,
że wymagana średnica żelbetowego trzonu w wieży Torre de Collserola wynosi w
podstawie zaledwie 4,5 m co sprawia, że szerokość jej podstawy stanowi 1/45
wysokości trzonu. Uzyskane efekty smukłości rdzenia wieży na wysokości do 85 m, do
poziomu dolnej platformy sprawia, że w formie architektonicznej wieży
wyeksponowano jej niezwykłą „lekkość”. Forma ta eksponowana jest w trzech różnych
skalach. W pierwszej jest przeznaczona do jej postrzegania jako jeden zwarty obiekt
obserwowany z przestrzeni miejskiej Barcelony i jej okolicy. Druga skala odnosi się do

291
Układ prętowo-cięgnowy, najbardziej ekonomiczny rodzaj systemu konstrukcyjnego. Elementy tego
systemu przenoszą jedynie siły ściskające lub rozciągające. Wstępne sprężenie takiego układu jest
warunkiem koniecznym do jego funkcjonowania. Systemy te wyróżniają się relatywnie dużą sztywnością
przy zastosowaniu względnie niewielkiej ilości materiałów konstrukcyjnych [50].
str. 77
zakresu obserwacji poszczególnych elementów systemu konstrukcyjnego widocznych z
poziomu jej otoczenia (Il. 89). Trzeci poziom skali ograniczony jest do bezpośredniej
percepcji przez użytkowników poszczególnych detali architektonicznych oraz
elementów wystroju wnętrz [48].

Il. 89 Widok detali konstrukcyjnych układu prętowo-cięgnowego w wieży Torre de Collserola [A.82]

Wieża jest posadowiona na żelbetowej płycie fundamentowej średnicy 20 m i

grubości 5 m usytuowanej 25 m poniżej poziomu terenu gdzie znajduje się główne
wejście do wieży i łączy się ona z budynkami towarzyszącymi (Il. 88). Jak już
wcześniej wspomniano trzon nośny wieży posiada średnicę 4,5 m na całej swej
wysokości, aż do poziomu 205 m. W podstawie trzonu jego żelbetowe ściany mają
grubość 75 cm, która sukcesywnie się zmniejsza wraz z wysokością trzonu do grubości
30 cm. Wewnątrz trzonu w przestrzeni szybu o średnicy 3,5 m umieszczone są
instalacje techniczne oraz winda osobowa umożliwiająca wjazd na poszczególne
poziomy. Powyżej struktury żelbetowego trzonu, to jest powyżej poziomu 288 m,
znajduje się stalowy maszt posiadający teleskopową budowę, którego przekrój
zmniejsza się skokowo począwszy od wymiaru średnicy równej 2,7 m do kolejno 2,2 m,
1,5 m oraz 0,7 m, a następnie jest zakończony szpiczastą jego końcówką [48]. Na
dwunastu nadziemnych kondygnacjach wieży tylko jedna platforma jest przeznaczona
dla ogólnodostępnego użytku. Jest to platforma na 10 piętrze, które znajduje się na
wysokości 135 m nad ziemią. Widok z tej platformy umożliwia obserwację krajobrazu
Barcelony i jest możliwy do obserwacji dla wszystkich użytkowników zarówno
zdrowych i sprawnych fizycznie jak i tych o ograniczonej sprawności.

3.2.3. Wieże szybów górniczych

Charakterystycznymi elementami występującymi w krajobrazie największego

zagłębia górniczego w Polsce oraz w miastach innych krajów, w których dominuje
przemysł górniczy, są wieże wyciągowe292 oraz nadszybia górnicze. Na Górnym Śląsku
obiekty te stanowią cenne już zabytki architektury obrazujące procesy industrializacji293
regionu [184], który wraz z upływem czasu przeobraził się z obszaru leśnego we
współczesną aglomerację przemysłową294 z dominującą dziedziną, jaką jest górnictwo

292
Wieża wyciągowa zwana inaczej wieżą górniczą jest elementem systemy wydobywczego kopalni,
który znajduje się nad powierzchnią terenu. W obrysie wieży umieszczone są elementy służące do
wydobycia urobku z części kopalni znajdującej się pod powierzchnią terenu.
293
Industrializacja to inaczej uprzemysłowienie, rozwój gospodarczy kraju polegający na zwiększeniu
udziału przemysłowego w gospodarce narodowej [185].
294
Początkowo wydobywanie węgla odbywało się metodami odkrywkowymi.
str. 78
węgla kamiennego oraz towarzyszącym mu hutnictwem. Wieże górnicze są widocznym
elementem systemu wydobywczego kopalni, w którym parametry wysokości i
oryginalnej formie architektonicznej wieży stanowią dominanty całości krajobrazu tego
regionu. Obiekty te budowane były z różnych materiałów konstrukcyjnych, a ich
zastosowanie wynikało z uwarunkowań ekonomicznych w danym okresie
historycznym, w którym były one budowane. Pierwotnie wieże szybów górniczych
wykonywane były z drewna. Posiadały one prostą budowę i formę architektoniczną, w
których główne układy konstrukcyjne były realizowane za pomocą ścian zrębowych295
oraz przestrzennych ustrojów kratownicowych. W późniejszym okresie wieże górnicze
wykonywane były, jako obiekty murowane i dzięki temu uzyskiwały monumentalną
formę architektoniczną, którą determinował zastosowany materiał budowlany oraz
ówczesna wiedza inżynierska i możliwości wykonawcze. Począwszy od XIX wieku
wieże szybów górniczych wykonywane są głównie z materiałów konstrukcyjnych
takich jak stal i żelbet296, których cechy wytrzymałościowe umożliwiają kształtowanie
tych obiektów w postaci przestrzennych układów ramowych i kratownicowych.
Budowa wież górniczych oraz ich praktyczne użytkowanie było szczególnie
popularne w okresie rozkwitu przemysłu górniczego przypadającego na XVIII, XIX i
XX wiek. W okresie tym surowce kopalniane stanowiły główne źródło zapotrzebowania
energetycznego w przemyśle, a złoża surowca kopalnianego zalegały na głębokościach
umożliwiających jego stosunkowo łatwe wydobycie. Współcześnie wydobycie
surowców kopalnianych jest ograniczane zarówno względami ekonomicznymi297 jak i
również aktualnymi programami ochrony środowiska naturalnego298.
Obecnie wieże górnicze jak i całe kopalnie przestają pełnić swoje pierwotne
funkcje techniczne i technologiczne, co jest spowodowane głównie czynnikami
polityczno-ekonomicznymi. Obiekty te są wyłączane z bieżącej eksploatacji, ich stan
techniczny ulega pogorszeniu i niejednokrotnie popadają one przez to w ruinę.
Analogicznie jak w przypadku obiektów historycznych opisanych w tej dysertacji (pkt.
3.1) wieże górnicze i obiekty techniczne kopalni wykazujące szczególne znaczenie
społeczne oraz posiadające oryginalną formę architektoniczną obejmowane są ochroną
konserwatorską, jako zabytki nieruchome. Zauważalny wzrost zainteresowania
dziedzictwem industrialnym w społeczeństwie przyczynia się do podjęcia prób
ratowania tych charakterystycznych dominant krajobrazowych oraz ich nowych form
zagospodarowania i adaptacji do nowych funkcji społecznych i kulturowych w danym
regionie [184].
Jednym z takich przykładów obrazujących zachodzące przemiany i adaptacje w
zespole kopalni jest wieża „Szybu Warszawa II” (Il. 90) w dawnej kopalni „Katowice”.
Kopalnia ta w 1999 roku przestała wydobywać surowiec i została zlikwidowana, jako
jednostka przemysłowa, a pozostałe po niej obiekty odznaczają się dużymi walorami
295
Ściany zrębowe składa się z poziomo ułożonych wieńców wykonanych z belek drewnianych
połączonych między sobą w naroża za pomocą złącz ciesielskich i zamków.
296
Na przełomie XVIII i XIX wieku nastąpił przełom możliwości wykonawczych w budownictwie,
związany on był z wprowadzeniem nowo odkrytych materiałów konstrukcyjnych, które przyczyniły się
do możliwości swobodnego kształtowania struktury i formy obiektów (pkt 1.1).
297
Pokłady złoża wydobywanego surowca, w kopalniach eksploatowanych od wielu lat występujące na
znacznych głębokościach, co podwyższa koszt ich wydobycia. Obecnie odchodzi się w kopalniach od
transportu szybowego i zastępuje się je tańszymi systemami w realizacji i ich utrzymaniu.
298
Współcześnie obserwowane jest na całym świecie zjawisko ocieplenia klimatu. W większości krajów
odstępuje się od pozyskiwania energii uzyskiwanej ze spalania paliw stałych, na rzecz energii
pozyskiwanej ze źródeł odnawialnych.
str. 79
zabytkowymi i innymi wartościami o znaczeniu historycznym, społecznym oraz
kulturowym299. Na terenie dawnej kopalni powstało Muzeum Śląskie [186], którego
głównym elementem rozpoznawalności jest wieża (Il. 91) uznawana obecnie za symbol
tego miejsca. Wieża ta w przeszłości pełniła rolę szybu górniczego, który po likwidacji
kopalni został dostosowany do obsługi ruchu turystycznego. Obecnie obiekt ten pełni
funkcję wieży widokowej umożliwiającej obserwację otaczającego terenu w obrębie,
którego zlokalizowana jest Katowicka Strefa Kultury [51].

Il. 90 Teren dawnej KWK „Katowice” działającej w latach 1823 – 1999 z widocznym na
pierwszym planie „Szybem Warszawa II” [A.83]

Pierwotna forma wieży szybu górniczego dawnej kopalni „Katowice” wykonana

jest ze stalowych prętów tworzących układ przestrzenny, złożony z pionowo
usytułowanego szybu połączonego z ukośnym słupem oraz dwóch poziomych platform
stanowiących podesty robocze, na których zamontowane są koła wciągnika300. Zarówno
pionowy trzon jak i ukośny słup są ukształtowane, jako kratownice przestrzenne, są one
zamocowane w poziomie podstawy do żelbetowych stóp fundamentowych i pośrednio
połączone są między sobą dwoma ukośnie biegnącymi rozporami. Wokół pionowego
trzonu wykonane są ażurowe
stalowe schody pełniące rolę
komunikacji pionowej301 tego
obiektu. Pierwotny układ
funkcjonalny wieży wciągowej
został zaadaptowany i dostosowany
do współczesnych wymagań w
zakresie bezpiecznego użytkowania
obiektów użyteczności publicznych.
Wprowadzona została winda
Il. 91 Teren Muzeum Śląskiego w Katowicach wraz z panoramiczna umożliwiająca wjazd
wieżą widokową – „Szyb Warszawa II”, Polska [A.84], na platformę widokową
proj. muzeum: Pracownia Riegler Riewe Architekten
umieszczoną na górnym podeście
wieży znajdującym się na wysokości 40 m nad poziomem terenu. Rozwiązanie to
299
Do grupy tych obiektów należą m.in.: Wieża szybu Warszawa II, nadszybie szybu Bartosza wraz z
maszynownią, wieża ciśnień, dawne mieszkania dyrekcji.
300
Koła wciągnika są charakterystycznym elementem górniczych wież szybowych, które umożliwiają
wydobycie urobku surowca kopalnianego.
301
W trakcie użytkowania kopalni „Katowice” wieża szybu Warszawa II była dostępna jedynie dla osób
uprawnionych, będących osobami sprawnymi fizycznie.
str. 80
umożliwiło osobom o ograniczonej zdolności ruchowej oraz poruszającym się na
wózku inwalidzkim ogólną dostępność tej atrakcji, która poprzez te udogodnienia jest
chętnie odwiedzana przez szerokie grono turystów odwiedzających to muzeum.
Innym przykładem zabytkowej wieży szybu górniczego w kopalni znajdującej się
na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, która również została zlikwidowana w latach
dziewięćdziesiątych XX wieku, jest szyb Prezydenta w Chorzowie (Il. 92). Wieża
wciągowa zbudowana została w 1933 roku zgodnie z
projektem opracowanym przez
inżyniera Ryszarda Heilemana
[187]. W odróżnieniu od
standardowych rozwiązań
konstrukcyjno-materiałowych
realizowanych ówcześnie wież
szybowych302 inżynier ten
opracował projekt wieży, w
której główny materiałem konstrukcyjnym był żelbet, z
Il. 92 Wieża szybu „Prezydent” którego wykonano główne elementy nośne. Formę
w Chorzowie, Polska [A.85]
architektoniczną tego obiektu kształtuje układ
przestrzennych ram tworzących tradycyjną postać wieży jednozastrzałowej o węzłach
sztywnych. Wieża o wysokości 42 m w chwili jej oddania do użytkowania była jedną z
najnowocześniejszych w ówczesnej Europie [188] i posiadała dwa koła linowe303, które
umożliwiały transport urobku kopalnianego. Po zamknięciu kopalni w 1995 roku [52]
szyb Prezydenta był nieużytkowany, a jego remont i adaptacja do nowej funkcji wieży
widokowej nastąpiła w 2009 roku, gdy pozyskano dotację środków finansowych z
funduszy Unii Europejskiej [188] umożliwiających prowadzenie niezbędnych prac.
Wewnątrz wieży wprowadzono ażurową klatkę stalową umożliwiającą wejście na
poziom platformy widokowej umieszczonej na wysokości 34 metrów304. Wejście na tą
platformę widokową wymaga od użytkowników, aby pokonali oni trasę spacerową ze
176 wysokościami stopni. Taki sposób komunikacji sprawia, że dostępność tej atrakcji
dla turystów jest ograniczona, wejście na nią jest utrudnione dla osób o ograniczonej
zdolności i sprawności ruchowej oraz dla rodzin poruszających się z małymi dziećmi.

3.2.4. Latarnie

W obrębie obszarów nadmorskich charakterystycznym elementem zabudowy

występującym w jego krajobrazie są latarnie morskie305, które są widoczne zarówno od
strony lądu jak i od strony morza. Obiekty te odgrywały w przeszłości bardzo ważną
rolę w nawigacji żeglugi morskiej306, której udokumentowane początki sięgają czasów
starożytnych [53]. Jako znak nawigacyjny latarnie emitują sygnał świetlny

302
W latach trzydziestych XX wieku budowane były głównie wieże o przestrzennej konstrukcji kratowej
wykonywane z prętów stalowych.
303
Wieża posiada dwa koła linowe o średnicy wynoszącej 5,5 m, ustawione równolegle obok siebie.
304
Bezpośrednio nad tym poziomem znajduje się drugi poziom techniczny niedostępny dla turystów, na
którym umieszczone są koła wieży wciągowej.
305
Latarnie morskie, mogą być umieszczone na brzegu morza lub mogą one znajdować się w wodzie.
306
Obecnie rola latarń dla nawigacji w żegludze morskiej jest marginalna, zastąpiona jest ona
nowoczesnymi systemami nawigacji satelitarnej [53].
str. 81
naprowadzający307 statki, który musi zapewniać dostateczną możliwość określenie linię
nadbrzeża morskiego widoczną z ich pokładów oddalonych od lądu na znaczną
odległość. Z tego względu forma architektoniczna latarni morskich przybierała kształt
wież wyróżniających się spośród pobliskiej zabudowy oraz otaczającego krajobrazu. Do
wieży latarni często przylegają zabudowania techniczne pełniące funkcje pomocnicze w
jej obsłudze i funkcjonowaniu308. Latarnie morskie różnią się między sobą zarówno
przestrzenną ich formą, kolorystyką, detalami architektonicznymi oraz emisją światła
odróżniającą je od innych tego typu obiektów. Cechą wspólną wszystkich tych
obiektów jest ich lokalizacja, wybierana nieprzypadkowo na wzniesieniach terenu lub w
widocznych dla statków miejsc na lądzie [54]. Na przestrzeni czasu budowa latarni
morskich uległa dynamicznemu rozwojowi od prowizorycznych form309 poprzez
masywne obiekty do złożonych strukturalnych obiektów projektowanych współcześnie.
Wszystkie te grupy charakteryzują się rzutem ich podstawy opartym na planie koła lub
ośmioboku310, w których ich wysokość jest umownie podzielona na trzy części, tj.
podstawę, trzon wieży oraz latarnię. Podstawa zapewnia stabilność dla trzonu wieży,
jest realizowana za pomocą fundamentu posadowionego na gruncie rodzimym w sposób
bezpośredni lub pośredni311. Wewnątrz trzonu wieży umieszczone są schody
prowadzące na jej szczyt, gdzie umieszczona jest latarnia nawigacyjna.
Przykładem wieży mającej szerokie znaczenie społeczne była latarnia morska na
wyspie Faros, zbudowana w 279 roku p.n.e, na polecenie Ptolemeusza I, a była
zaprojektowana przez architekta Sostratosa [55]. Latarnia ta uznawana jest za jeden z
Cudów Świata Starożytnego, który jednak nie przetrwał do czasów współczesnych.
Zachowane zostały jedynie wzmianki historyczne potwierdzające jej istnienie312.
Szacuje się, że wieża latarni posiadała wysokość około 113 - 130 m, była ona
zbudowana na rzucie kwadratu o wymiarach
boków 30 x 30 m i zwieńczona była kopułą na
której umieszczono posąg Posejdona (Il. 93).
Latarnia ta uważana jest również współcześnie
za jedno z największych osiągnięć
technicznych starożytności [57]. W okresie
swego istnienia uległa kilkukrotnym
uszkodzeniom powstałym w trakcie trzęsień
ziemi, które to ostatecznie doprowadziły do
całkowitego zniszczenia tej latarni w 1375
roku. Na ruinach latarni Faros sułtan Kait Bej
wzniósł313 fort do budowy, którego użyto Il. 93 Szkic latarni Faros w Egipcie
materiał pozyskany z ruin latarni. autorstwa, prof. H. Thiersch, 1909 r. [A.86],
architekt: Sostratos

307
Standardowa sygnalizacja latarni polega na emitowaniu sygnałów świetlnych i dźwiękowych.
308
W obiektach tych mieściły się m.in. mieszkania dla latarników, magazyny, stacje meteorologiczne itp.
309
Latarnie morskie były odpowiednikiem płonących w przeszłości stosów lokalizowanych na wzgórzu,
w pobliżu linii brzegowej, tzw. blizie [54].
310
Taki przekrój posiada znacznie mniejszy opór powietrza niż w przypadku rzutów prostokątnych.
311
Sposób posadowienia wynika z występujących warunków gruntowych i ich lokalizacji. W
zabytkowych latarniach posadowienie wykonywane było na palach drewnianych.
312
Najstarsza wzmianka historyczna na temat latarni Faros można odnaleźć w dziele Geographika, w
księdze XVII zapisanym przez greckiego geografa Strabona (65 - 20 r. p.n.e.) [56].
313
Fort zbudowany przez sułtana Kaita Bej nosi jego nazwę, powstał on końcem XV wieku [57].
str. 82
 Współcześnie zachowane latarnie morskie powstały głównie na przełomie XIX i
XX wieku314, a ich rozmieszczane wzdłuż wybrzeża uwarunkowane było
występującymi ówcześnie ograniczeniami w możliwości nawigacji statków i ich
wzajemnej komunikacji z jednostkami znajdującymi się na lądzie.
Najwyższą obecnie latarnią morską na świecie, która posiada oryginalną budowę
bryły architektonicznej wieży formującej jej przestrzenną postać jest Jeddah Light (Il.
94) znajdująca się w Arabii Saudyjskiej. Latarnia ta jest zlokalizowana w porcie
należącym do miasta Dżudda, zbudowana została w 1990 roku i posiada wysokość 133
m [59]. Obiekt ten ukształtowany został z materiału
konstrukcyjnego jakim jest żelbet, z którego
uformowano przestrzenną bryłę złożoną z pionowo
usytułowanego rdzenia sztywno zamontowanego w
fundamencie. Rdzeń wieży składa się z dwóch
żelbetowych filarów połączonych ze sobą w
podstawie wieży oraz na poziomie dwóch trzecich
jej wysokości, w miejscu gdzie umieszczona została
sferyczna bryła przenikająca ten rdzeń.
W przestrzeni kulistej bryły, w jej dolnej
części umieszczone zostały pomieszczenia
techniczne służące do wspomagania nawigacji
statków. Nad tymi pokładami usytułowana została
Il. 94 Latarnia morska Jeddah Light, platforma obserwacyjna mieszcząca się pomiędzy
Dżudda, Arabia Saudyjska [A.87], cylindrycznym, żelbetowym rdzeniem
(autorstwo nieznane)
przechodzącym pionowo przez środek
geometryczny bryły kuli oraz obwodowymi żelbetowymi filarami rozmieszczonymi
wertykalnie na obwodzie sfery. Z poziomu platformy widokowej możliwa jest
panoramiczna obserwacja miasta i portu oraz szlaku wodnego, po którym poruszają się
statki. Oprócz funkcji nawigacji dla żeglugi morskiej, latarnia Jeddah Light pełni
również funkcję wieży kontrolnej ruchu lotniczego [189] samolotów poruszających się
w obrębie nadbrzeża morskiego Dżudda. Latarnia ta uznawana jest za jedną z atrakcji
turystycznych miasta, która jest chętnie odwiedzana i podziwiana przez turystów
zarówno w ciągu dnia, jak i w nocy, gdy bryła latarni jest oświetlana przez kolorowe
światła eksponujące jej formę architektoniczną.
Innym przykładem latarni morskiej uznawanej obecnie za jedną z najwyższych
tego typu konstrukcji na świecie, która posiada budowę wyróżniającą ją na tle innych
latarni jest wieża w Jokohamie w Japonii. Yokohama Marine Tower (Il. 95) została
oddana do użytku w 1961 roku, a jej inauguracja miała upamiętniać setną rocznicę
otwarcia315 portu. Latarnia o wysokości 106 m [190] jest symbolem i znakiem
rozpoznawczym tego miasta i jest ona chętnie316 odwiedzana przez turystów
przybywających do Jokohamy.

314
W okresie tym nastąpił dynamiczny rozwój możliwości transportowych, spowodowany budową
statków wykonanych ze stali, które umożliwiały większą ich ładowność [58].
315
Otwarcie portu dla handlu zagranicznego.
316
Od chwili otwarcia wieży odwiedziło ją ponad 25 mln turystów. Rocznie szacuje się, że jest to około
510 tysięcy turystów [191].
str. 83
Il. 95 Yokohama Marine Tower, Japonia [A.88, A.89, A.90], architekt: Shimizu Corporation - renowacja

Formę architektoniczną latarni kształtuje układ prętów stalowych tworzących

przestrzenną strukturę nośną wieży, na której umieszczone są platformy widokowe
umożliwiające obserwację portowej panoramy miasta Jokohama oraz otaczającego
terenu317. Przyziemie wieży uformowane jest z elementów żelbetowych, które tworzą
cylindryczną jej bryłę podstawy, na której jest wsparta przestrzenna stalowa konstrukcja
wieży (Il. 95), [192]. Trzon latarni ukształtowany jest za pomocą stalowych kratownic,
wzajemnie ze sobą połączonych i w ten sposób tworzących bryłę w kształcie stożka
ściętego o podstawie dziesięcioboku foremnego, którego przekrój podłużny zwęża się
parabolicznie wraz ze wzrostem wysokości wieży [191]. Na strukturalnym trzonie
umieszczony jest kosz wieży gdzie usytuowano dwa poziomy platform widokowych, do
których dostęp zapewnia przeszklona winda umożliwiająca komunikację pionową dla
wszystkich użytkowników tego obiektu. Oprócz funkcji latarni morskiej oraz
ogólnodostępnej platformy widokowej obiekt ten pełni również funkcje publiczne
zapewniając możliwość rozrywki, edukacji oraz wypoczynku dla mieszkańców miasta
oraz przybyłych turystów
(Il. 96). Latarnia ta jest
charakterystycznym
obiektem w krajobrazie
tego znanego japońskiego
miasta. Jest ona łatwo
rozpoznawalna zarówno w
ciągu dnia jak i w nocy,
kiedy to jej przestrzenna
bryła jest podświetlana
błyskami naprzemiennego
światła o barwie czerwonej
i zielonej (Il. 95). Nocą
Il. 96 Przekrój podłużny Yokohama Marine Tower wieża ta wyróżnia się na tle
[A.91 / A.320]
pobliskiej zabudowy, jest
ona punktem orientacyjnym w całej tkance zabudowy miasta i obiektem, który turyści
chętnie podziwiają z uwagi na jej formę architektoniczną i spektakularną „grę” światła,
która dodatkowo podkreśla jej unikatową bryłę.

317
W pogodne dni z poziomu platform widokowych, umieszczonych na wysokości 100 m n.p.t. widoczna
jest m. in. Góra Fuji-San [191].
str. 84
 Formy architektoniczne latarni morskich przybierają różnorodne kształty
definiowane w procesie twórczego podejścia ich projektantów. Kształty
projektowanych obiektów są determinowane również występującymi uwarunkowaniami
społeczno-gospodarczymi danego regionu, oraz przesłankami kulturowymi, które
niejednokrotnie są inspiracją dla projektantów kształtujących te obiekty. W mieście
portowym Kobe w Japonii w 1963 roku powstała wieża o wysokości 108 m [193],
której inspiracją była wcześniej już zbudowana holenderska wieża widokowa
„Euromast”318 (pkt. 3.4). Już w samym założeniu projekt wieży portowej Kobe (Il. 97)
opracowany przez zespół architektoniczno-konstrukcyjny firmy Nikken Sekkei319, miał
być „unikalny” zarówno w skali kraju jak i świata, miał on jednocześnie nawiązywać do
tradycyjnych motywów architektury japońskiej oraz być wyrazem współczesnych
możliwości technicznych. Hiperboloidalny kształt wieży nawiązuje do tradycyjnej
formy japońskiego bębna, a jej system konstrukcyjny jest wykonany z prętów
stalowych będących oznaką współczesności i nowoczesności rozwijającego się kraju.

Il. 97 Wieża portowa Kobe, Japonia [A.92], projekt firmy Nikken Sekkei, autorzy Takeo Naka i Koichi Ito

Wieża ta składa się z dwóch umownie wydzielonych części użytkowych, części

dolnej, w której mieści się strefa gastronomiczna i handlowa, oraz części górnej, w
której zlokalizowane są platformy widokowe. Dolna część wykonana jest z elementów
żelbetowych tworzących trzy piętra usytuowane bezpośrednio nad poziomem terenu.
Na poziomach tych znajdują się sklepy, kasy biletowe oraz restauracje. Górna część
wieży wykonana jest z rur stalowych formujących hiperboloidalny jej kształt. W chwili
jej budowy było to pionierskie rozwiązanie, po raz pierwszy zastosowano pręty
wykonane z rur [193] tworzących strukturę nośną. Górna część wieży przeznaczona do
obserwacji panoramy portu złożona jest z pięciu poziomów platform widokowych,
najniższy z poziomów znajduje się na wysokości 75 metrów nad poziomem terenu. Na
trzeciej platformie umieszczona została obrotowa restauracja umożliwiająca
panoramiczny widok z jednego miejsca obserwacyjnego. Część dolna i górna wieży
oddzielone są od siebie wolną przestrzenią, w której znajdują się jedynie elementy
konstrukcji oraz trzon windowy zapewniający komunikację pomiędzy poszczególnymi
platformami. Wieża portowa w Kobe jest dostosowana do wymogów i potrzeb osób
niepełnosprawnych, jest ona popularną atrakcją turystyczną zarówno ze względu na

318
Wieża widokowa Euromast w Rotterdamie, w Holandii zbudowana została w 1960 roku i posiada
wysokość 185 m [194]. Euromast ta znajduje się nad rzeką Nowa Moza wpływającą do Morza
Północnego a z poziomu jej platformy widokowej możliwa jest obserwacja całego portu.
319
Głównymi autorami wieży są Takeo Naka i Koichi Ito [60]. Do projektów tej firmy należy również
najwyższa obecnie wieża na świecie Tokyo Sky Tree (pkt. 3.2.2).
str. 85
szerokie spektrum funkcji użytkowych, jakie ona pełni oraz z uwagi na jej unikalną
formę architektoniczną. Obiekt ten podobnie jak w przypadku latarni w Jokohamie jest
łatwo identyfikowany zarówno w ciągu dnia jak i w nocy, gdy jego bryła jest
podświetlana strumieniami światła. Wieża Kobe uznawana jest za jedną z głównych
atrakcji turystycznych tego miasta, stała się jego symbolem oraz standardowym
znakiem rozpoznawalności.
W Polsce latarnie morskie znajdują się na wybrzeżu Bałtyku, jest ich łącznie
siedemnaście (Il. 98) i rozmieszczone są wzdłuż linii320 brzegowej naszego państwa.
Posiadają one zróżnicowane formy architektoniczne oraz powstały one w różnych
okresach czasowych. Latarnie te w większości przypadków nie pełnią już swojej
pierwotnej funkcji, przeważnie są one współcześnie zaadaptowane dla potrzeb obiektów
realizujących różnorodne funkcje obsługi ruchu turystycznego. Ich całkowite
dostosowanie do wymogów i potrzeb ruchu turystycznego jest ograniczone ze
względów prawnych, ponieważ obiekty te w przeważającej większości wpisane są na
listę zabytków nieruchomych i objęte są ochroną konserwatorską. W obiektach
udostępnionych do zwiedzania, w których możliwe jest wejście na poziom platformy
widokowej komunikację pionową zapewniają wewnętrze schody ograniczające
dostępność tych
atrakcji dla osób o
ograniczonej
zdolności ruchowej.
Udostępnienie tych
obiektów dla turystów
jest działaniem
komercyjnym321, z
którego pozyskiwane
środki finansowe
pozwalają na bieżącą
Il. 98 Rozmieszczenie latarni morskich na polskim wybrzeżu ich konserwację oraz
Bałtyku [A.93]
utrzymanie.
Polskie latarnie morskie (Tablica nr 2) zbudowane głównie na przełomie XIX i
XX wieku posiadają monumentalną budowę ukształtowaną za pomocą murowanych
ścian kształtujących ich formę architektoniczną. Obiekty te były projektowane i
dostosowywane do funkcji użytkowej latarni morskich lub powstawały w wyniku
przekształcenia istniejących obiektów, które przestały pełnić swoje pierwotne funkcje
użytkowe322. Wśród latarni nad polskim wybrzeżem można wyróżnić latarnie
wolnostojące lub zespoły zabudowań, w których dominującym elementem jest wieża
latarni wyrastająca ponad pobliską zabudowę.

320
Wymieniając kolejno od strony granicy zachodniej z Niemcami polskie latarnie morskie znajdują się
w; Świnoujściu, na wzniesieniu Kikut, na wyspie Wolin, w Niechorzu, w Kołobrzegu, w Gąskach, w
Jarosławcu, w Darłówku, w Ustce, w Czołpinie, w Stilo, w Rozewiu, w Jastarni, w Helu, w Sopocie, w
Gdańsku - Nowym Porcie, w Gdańsku – Porcie Północnym, w Krynicy Morskiej.
321
Obiekty te udostępniane są również bezpłatnie jednak tylko kilka dni w roku np. z okazji
Międzynarodowego Dnia Latarni Morskich 18 sierpnia [195].
322
Przykładem takiej latarni jest Sopot oraz Kikut.
str. 86
 4 3 2 1 NR
Kołobrzeg Niechorze Kikut Świnoujście Nazwa / lokalizacja
Ilustracja

Il. 99, źródło [A.94]

Il. 102, źródło [A.97]

Il. 101, źródło [A.96]
Il. 100, źródło [A.95]
Od XVII wieku,
Obecna latarnia od koniec XIX wiek XIX wiek 1854 - 1859 rok Rok budowy
lat 40-tych XX wieku

26 m 45 m 18,2 m 64,8 m (najwyższa w Polsce) Wysokość [m]

Cegła pełna Kamienie, cegła pełna Materiał
Cegła pełna (murowana) (murowana) (murowana) Cegła pełna (murowana) konstrukcyjny
Tak, wewnętrza klatka Tak, wewnętrza klatka Nie, wewnętrza klatka Dostępność dla
Tak, wewnętrza klatka schodowa
Tablica nr 2 Porównanie latarni morskich w Polsce [S. Czernik]

schodowa schodowa schodowa turystów

W zabudowie W zabudowie Wolnostojąca Wolnostojąca Zabudowa

Wieża orientacyjno-widokowa
Pierwotna funkcja
Latarni morska Latarni morska w 1962 roku przekształcona na Latarni morska
obiektu
latarnię morską

Tak Tak Tak Tak Rejestr zabytków

str. 87
 10 9 8 7 6 5
Stilo Czołpino Ustka Darłowo/ Darłówek Jarosławiec Gąski

Il. 104, źródło [A.99]

Il. 103, źródło [A.98]

Il. 108, źródło [A.103]

Il. 107, źródło [A.102]
Il. 106, źródło [A.101]
Il. 105, źródło [A.100]
1906 rok 1875 rok XIX wiek 1885 rok 1830 rok Koniec XIX wieku

33,4 m 25,2 m 19,5 m 23 m 33,3 m 41,2 m

Stalowa, elementy Cegła pełna Cegła pełna Cegła pełna Cegła pełna Cegła pełna
skręcane (murowana) (murowana) (murowana) (murowana) (murowana)
Tak, wewnętrza klatka Tak, wewnętrza Tak, wewnętrza klatka Tak, wewnętrza klatka Tak, wewnętrza klatka Tak, wewnętrza
schodowa klatka schodowa schodowa schodowa schodowa klatka schodowa

Wolnostojąca Wolnostojąca W zabudowie W zabudowie W zabudowie Wolnostojąca

Latarni morska Latarni morska Latarni morska Latarni morska Latarni morska Latarni morska

Tak Tak Tak Tak Tak Tak

str. 88
 15 14 13 12 11
Gdańsk - Port - Pn. Hel Sopot Jastarnia Rozewie

Il. 113, źródło [A.108]

Il. 112, źródło [A.107]
Il. 111, źródło [A.106]
Il. 110, źródło [A.105]
Il. 109, źródło [A.104]

Wybudowana po II wojnie światowej 1903 rok - budowa Powstała 1950 rok, w miejscu
1984 rok w miejscu dawnej latarnia z przełomu zakładu zniszczonej latarni w trakcie II 1822 rok
XVIII i XIX wieku balneologicznego wojny światowej

61 m 41,5 m 30 m 13,3 m (najniższa w Polsce) 32,7 m

Cegła pełna Beton / stalowa Murowana podstawa,
Żelbet Cegła pełna (murowana) (murowana) (powłokowa) stalowa wieża
Tak, wewnętrza Tak, wewnętrza klatka
Nie, winda osobowa Tak, wewnętrza klatka schodowa Nie, schody wewnętrzne
klatka schodowa schodowa

Wolnostojąca Wolnostojąca W zabudowie Wolnostojąca W zabudowie

Komin następnie
Latarni morska Latarni morska wieża widokowa\ Latarni morska Latarni morska
latarnia

Nie Tak Tak Tak Tak

str. 89
 Cegła pełna (murowana)

Tak, wewnętrza klatka

Gdańsk - Port Nowy

Latarni morska
Wolnostojąca
schodowa
1894 rok

27,3 m

Tak
16

Il. 114, źródło [A.109]

Cegła pełna (murowana)

(wraz z masztem 36 m)

Tak, wewnętrza klatka

Krynica Morska

Latarni morska
Wolnostojąca
schodowa
1893 rok

27,3 m

Tak
17

Il. 115, źródło [A.110]

3.2.5. Wieże kontroli lotów

Nieodłącznym elementem żeglugi powietrznej umożliwiającym bezpieczny start i

lądowanie statków powietrznych323 są jego przystanki początkowe i końcowe zwane
lotniskami324. Miejsca te mają wydzielone dwie strefy, w których jedna z nich
umożliwia obsługę techniczną podczas startów i lądowań325 samolotów, a druga strefa
lotniska umożliwia sprawną obsługę pasażerów w przestrzeni usytuowanych tam
terminali. Jedną z głównych funkcji w procesach nawigacji statków powietrznych
pełnią wieże kontroli lotów, stanowiące integralną część lotniska w przestrzeni, której
umieszczone są m.in. platformy widokowe ułatwiające kontrolę ruchów statków
powietrznych, także na płycie lotniska 326. Poziomy platform widokowych w tych
wieżach są wyniesione wysoko ponad pobliską zabudowę, co umożliwia obsłudze ruchu
lotniczego dogodne warunki obserwacji powierzchni lotniska oraz przestrzeni
powietrznej w jego obrębie. Pierwsza wieża kontroli lotów jaka powstała na świecie
zbudowana została w 1920 roku, na Lotnisku Croydon327 w Londynie. Wieża ta

323
„Statkiem powietrznym jest urządzenie zdolne do unoszenia się w atmosferze na skutek oddziaływania
powietrza innego niż oddziaływanie powietrza odbitego od podłoża” [97].
324
„Lotniskiem jest wydzielony obszar na lądzie, wodzie lub innej powierzchni w całości lub w części
przeznaczony do wykonywania startów, lądowań i naziemnego lub nawodnego ruchu statków
powietrznych, wraz ze znajdującymi się w jego granicach obiektami i urządzeniami budowlanymi o
charakterze trwałym, wpisany do rejestru lotnisk” [97].
325
Do grupy technicznej elementów lotniska należą: pasy startowe, drogi kołowania, płyty postojowe dla
samolotów, hangary, wieże kontroli lotów, urządzenia naprowadzające.
326
Nawigacja odbywa się zarówno na polu manewrowym lotniska - na płycie lotniska, jak równie w jego
bezpośredniej przestrzeni.
327
Jest to pierwsza wieża, która umożliwiała kontrolę ruch lotniczego. Otwarto ją 25 lutego 1920 r. [196].
str. 90
 posiadała prostą formę architektoniczną,
miała wysokość 4,6 m i była skonstruowana
z elementów drewnianych (Il. 116),
tworzących przestrzenną strukturę nośną
tego obiektu. Platforma obserwacyjna
umieszczona była w drewnianym
pomieszczeniu, z poziomu, którego
możliwa była obserwacja otaczającego
Il. 116 Pierwsza wieża kontroli lotów
zbudowana na świecie, Lotnisko Croydon, terenu na cztery strony świata za
Wielka Brytania [A.111], pośrednictwem okien [196].
(autorstwo nieznane)
Obecnie projektowane platformy
obserwacyjne znajdujące się w wieżach kontroli lotu posiadają owalne rzuty ich
podstaw, w których ściany zewnętrzne są całkowicie przeszklone, umożliwiają one
kontrolerom ruchu lotniczego dogodną obserwację otaczającego terenu. Wieże te są
obiektami strategicznymi w żegludze powietrznej i są one dostępne jedynie dla osób
posiadających stosowne uprawnienia i zezwolenia [61], umożliwiające im wejście do
tych obiektów, a w szczególności na poziomy pokładów gdzie odbywa się kontrola
nawigacji statków powietrznych. Mimo, że wieże te są niedostępne na co dzień dla
zwiedzających, to są one obiektami, które pasażerowie mogą oglądać z poziomów
tarasów widokowych umieszczonych w ogólnodostępnych terminalach lotniska oraz z
poziomów pokładów statków powietrznych przelatujących w ich obrębie.
Niejednokrotnie widok wieży dostrzegany z pokładów tych statków jest dominantą w
krajobrazie danego miasta, jaką mogą obserwować podróżni zbliżający się do lotniska
[197]. Obiekty te postrzegane są zatem przez tych odbiorców jako „wizytówki” danego
regionu i znaczące jego symbole. Projektowane formy architektoniczne wież kontroli
lotów posiadają często spektakularną postać ich bryły, która wraz z zespołem zabudowy
lotniska tworzy jedną spójną całość wpływającą istotnie na percepcję danego regionu
przez turystów do niego przybywających.
Cechą wspólną współcześnie realizowanych wież kontroli ruchu lotniczego jest
również forma strukturalna oraz materiał konstrukcyjny, z których kształtowane są ich
elementy nośne. Dobór trzonu nośnego wieży stanowiącego główny element wsporczy
platform obserwacyjnych jest obostrzony koniecznością ograniczenia mogących
wystąpić drgań328 wpływających negatywnie na pracę urządzeń kontrolujących
nawigację statków powietrznych. Podobnie jak w przypadku omawianych już wcześniej
wież telewizyjnych (pkt. 3.2.2) żelbetowe trzony wież kontroli lotów są również
sztywno zamontowane w swojej podstawie, a ich schemat statyczny można określić,
jako pionowy wspornik obciążony ciężarem własnym oraz obciążeniem poziomym
wywołanym oddziaływaniami atmosferycznymi. Wewnątrz żelbetowego trzonu
umieszczone są przeważnie instalacje techniczne, windy osobowe oraz schody awaryjne
umożliwiające komunikację pionową dla wszystkich grup użytkowników zarówno tych
zdrowych i sprawnych fizycznie i tych o ograniczonej możliwości ruchowej. Mimo, że
tego typu obiekty nie są ogólnodostępne dla turystów to pracujący w nich kontrolerzy
lotów stanową również dużą grupę osób wśród całej populacji społeczeństwa.

328
Elementy konstrukcyjne, które posiadają taką samą sztywność giętną wykonane z materiału jakim jest
żelbet posiadają znacznie większe możliwości tłumienia drgań niż te wykonane ze stali, które posiadają
mniejszą masę elementów w porównaniu do tych żelbetowych [198].
str. 91
 Szacuje się, że obecnie na całym świecie jest blisko 50 tysięcy kontrolerów, w
tym ponad 570 pracuje w Polsce329 [199]. Wieże kontroli lotów zlokalizowane na
obszarze całego świata posiadają zróżnicowane formy architektoniczne oraz parametry
ich wysokości odzwierciedlające występujące uwarunkowania gospodarcze, społeczne i
kulturowe danego regionu i kraju.
W minionym okresie ostatnich dwudziestu pięciu lat obserwowany jest
dynamiczny wzrost ruchu lotniczego, jako ogólnodostępnego środka pasażerskiego
transportu publicznego oraz towarowego. W tym właśnie okresie powstały największe
lotniska na świecie330 wraz z obsługującymi je wieżami kontroli lotów. Obecnie
największą na świecie tego typu wieżą jest Tower West331 w Kuala Lumpur, w Malezji,
posiada ona wysokość 133,8 m [62] i zbudowana ona została, jako część nowego
terminala KLIA2.

Tablica nr 3 Lista piętnastu najwyższych wież kontroli lotów na świecie [S. Czernik]

konstrukcyjny
Rok budowy /

opracowania
Lokalizacja

Wysokość
Ilustracja

Materiał
Nazwa

autor

[m]
Nr

Arabia Saudyjska
King Abdul Aziz

(wraz z anteną)
Firma ARUP
Jeddah,

2017 r.

Żelbet
136 m
1

Il. 117, źródło [A.112]

Tower West / Klia2

Kisho Kurokawa
Kuala Lumpur,

133,8 m
Malezja

2013 r.

Żelbet
(1)
2

Il. 118, źródło [A.113]

Suvarnabhumi Airport

Helmut Jahn / ITO JV

Bangkok, Tajlandia

132,2 m
2005 r.

Żelbet
3

Il. 119, źródło [A.114]

329
Dane z 11.10.2019 r. [199].
330
Obecnie największym lotniskiem na świecie jest Atlanta Hartsfield-Jackson. Po zakończeniu w 2015 r.
rozbudowy jego przepustowość szacowana jest na 121 mln pasażerów rocznie [200].
331
Oficjalnie wieża ta wpisana jest do Księgi Rekordów Guinnessa jako najwyższa wieża kontroli lotów
na świecie [62].
str. 92
 9 8 7 6 5 4

Hartsfield-Jackson
Charlotte (Douglas) Tianhe Terminal 3 Terminal 3 Tower East
Atlanta
Karolina Północna, Wuhan, Tokio, Japonia Kuala Lumpur,
Pekin, Chiny Atlanta, USA
USA Chiny Lotnisko Haneda Malezja

Il. 123, źródło [A.118]

Il. 122, źródło [A.117]
Il. 120, źródło [A.115]

Il. 125, źródło [A.120]

Il. 124, źródło [A.119]
Il. 121, źródło [A.116]

2010 r.
2016 r. Pelli Clarke Pelli
W trakcie budowy / Central-South Architectural Design 2006 r.
Institute Co.Ltd; Architects Japan, Inc., 2019 r. Radian 1998 r.
2020 r CITIC General Institute of Yasui Architects &
Architectural Design and Research N. Foster i partnerzy International Kisho Kurokawa
AECOM, Atlanta Engineering Inc.,i
Co., Ltd; China Airport
Construction Group Corporation Azusa Sekkei Co., Ltd

112,77 m 114,95 m 115,7 m 112,3 m 121,3 m 130,0 m

Żelbet,
Żelbet, prefabrykaty Żelbet Żelbet Żelbet Żelbet
prefabrykaty

str. 93
 332
13 12 11 11
10 (11) 10
(15) (14) (13) (12)

De Gaulle Gorcen332

Wiedeń, Abu Zabi, Kair, Guangzhou Baiyun, Stambuł,

Zjednoczone Emiraty Paryż, Francja
Austria Egipt Chiny Turcja
Arabskie

Il. 131, źródło [A.124]

Il. 130, źródło [A.123]
Il. 129, źródło [A.123]
Il. 128, źródło [A.123]
Il. 127, źródło [A.122]
Il. 126, źródło [A.121]

2011 r. 2017 r. 2012 r.

2006 r. 2010 r. 2005 r.
Aeroport de Paris, Nordic Office of Pininfarine /
Zechner & Zechner GMW Mimarlik Paul Andreu
Ingenierie (ADPi) Architecture AECOM

Wieża zdobyła prestiżową nagrodę International Architecture Award 2016.

108,9 m 109,72 m 110,0 m 110,0 m 111,86 m 111,86 m

Żelbet Żelbet Żelbet Żelbet Żelbet Żelbet

str. 94
 Klasyfikując wieże kontroli lotów pod względem ich maksymalnych wysokości
można stwierdzić, że najwyższe z nich znajdują w Azji oraz w Ameryce Północnej
(Tablica nr 4) w państwach, które obecnie manifestują swoją potęgę i dominację
gospodarczą i ekonomiczną nad pozostałymi krajami i kontynentami całego świata.

Tablica nr 4 Porównanie najwyższych wież kontroli lotów dla poszczególnych

kontynentów [S. Czernik]

Stosując analizę porównawczą budowy wież kontroli lotów można

zaobserwować, że realizowane współcześnie obiekty posiadają zarówno proste formy
architektoniczne jak również te bardziej złożone. Forma tych obiektów ma
niejednokrotnie oryginalny i niepowtarzalny kształt swej bryły architektonicznej, która
powstała w twórczym procesie świadomego333 jej kształtowania przez projektanta,
stosującego nowoczesne rozwiązania architektoniczno-budowlane. W analizie tej
można również wyodrębnić obiekty, których realizacja została wymuszona rozbudową
istniejącego lotniska334, dla którego dotychczasowe wieże kontrolne nie zapewniały
wymaganego zakresu obserwacji. Powstające koncepcje nowych wież często
przechodzą etapy wielu studiów przypadków, w których architekci dokonują analiz
uwarunkowań społecznych, kulturowych oraz historycznych występujących na obszarze
danego regionu gdzie planowana jest budowa nowej wieży kontroli lotów [62].
Jednym z takich przypadków jest wieża numer 5 na lotnisku w Sydney, w Nowej
Południowej Walii, w Australii (Il. 132). Powstanie tego obiektu było spowodowane
występującymi uwarunkowaniami związanymi z rozbudową tego lotniska w latach
dziewięćdziesiątych XX wieku. Nowa wieża kontroli lotów została zaprojektowana
zgodnie z wytycznymi Urzędu Lotnictwa Cywilnego (CAA) przez architektów Ancher
Mortlock & Woolley Pty Ltd335 w roku 1993, a jej realizacja została wykonana336 w
latach 1993 – 1995. Cytując słowa autora tego projektu, wybitnego architekta Kena
Woolley, można stwierdzić, że:

333
Architekci kształtujący formę wieży kontroli lotów oprócz wymaganych rozwiązań technicznych,
możliwości ekonomicznych inwestora oraz uwarunkowań społecznych i kulturowych coraz częściej w
swoich pracach sięgają do nowoczesnych rozwiązań technicznych umożliwiających kształtowanie
oryginalnych systemów architektoniczno- budowalnych.
334
Rozbudowa lotniska, budowa dodatkowych pasów startowych dla statków powietrznych powoduje
wzrost wymaganego obszaru obserwacji i ich nawigacji.
335
Głównym projektantem był Ken Woolley [201].
336
Kompleks lotniczy został ostatecznie oddany do użytku publicznego 6 stycznia 1996 roku [201].
str. 95
Cytat:
„Projekt ewoluował w wyniku rozmów z Urzędem Lotnictwa Cywilnego.
Lokalizacja budynku obok General Holmes Drive oznaczała, że i tak będzie to punkt
orientacyjny… ale czy będzie to dobry punkt orientacyjny? Pomysł rozwoju budynku o
przełomowych cechach był dobrze wspierany przez Urząd Lotnictwa Cywilnego”[201].
Autor: Ken Woolley

Il. 132 Wieża kontroli lotów nr 5 Sydney, Nowa Południowa Walia [A.125 / A.320]
architekt: Ken Woolley

W wieży Sydney 5 zastosowano wiele innowacyjnych pomysłów zarówno

architektonicznych jak i rozwiązań konstrukcyjno-materiałowych. Położenie wieży w
centralnej części lotniska - uwarunkowane możliwościami nawigacji statków
powietrznych wraz z wymogami prefabrykacji obiektu – umożliwiły znaczące skrócenie
czasu realizacji inwestycji przy zachowaniu różnorodności materiałów
konstrukcyjnych, z których wykonywane są główne elementy nośne. Wieża ta składa
się ze smukłego żelbetowego szybu, wykonanego z zastosowaniem elementów
prefabrykowanych, który to trzon jest stabilizowany za pomocą zewnętrznych cięgien
stalowych. To rozwiązanie techniczne można porównać do układu konstrukcyjnego
mostów wantowych337, w których obciążenia z pomostów przenoszone są na pylony
poprzez układy ukośnie biegnących cięgien. Do żelbetowego trzonu wieży kontrolnej o
średnicy 2,5 m i wysokości 20 m zamontowana jest stalowo-szklana winda pasażerska
umożliwiająca użytkownikom wjazd na platformę obserwacyjną lotniska umieszczoną
na wysokości 38,5 m nad poziomem terenu. Dostęp do tej platformy zapewniają
również spiralne schody ewakuacyjne okalające betonowy trzon wieży, który w rzucie
swej podstawy umieszczony jest poza środkiem okrągłego parterowego budynku (Il.
132) pełniącego funkcje techniczne, oraz socjalno-usługowe. Koncepcję tego projektu
trafnie opisują słowa głównego architekta:

337
Most wantowy lub inaczej mosty podwieszone to system konstrukcji, w której przęsła mostu
podwieszane są do elementów wsporczych tj. pylonów za pomocą układu cięgien. Cięgna przenoszą
jedynie siły rozciągające natomiast pylony są elementami wyłącznie ściskanymi.
str. 96
Cytat:
„Geometria konstrukcji oparta jest na planie trójkąta równobocznego lub trójkąta
z cienką, monolityczną kolumną centralną, w której biegną usługi, wspierając stalową
rozporową i wspornikową platformę i usztywnioną przez sprężenie prętów stalowych do
trzech punktów w podstawie budynku. Zapewnia to najbardziej sztywną, wolną od
kołysania konstrukcję z korzyścią prefabrykacji dla szybkiej budowy” [64].
Autor: Ken Woolley

Platforma obserwacyjna wieży posiada nieregularny kształt swojego rzutu

poziomego i umieszczona jest na żelbetowym szybie za pośrednictwem stalowego
trzonu łączącego te dwa komponenty konstrukcyjne. Główne elementy nośne platformy
obserwacyjnej wykonane są ze stali, wspornikowe belki tej platformy połączone są
sztywno z wewnętrznym stalowym trzonem przenoszącym głównie obciążenia pionowe
z tych platform na żelbetowy szyb znajdujący się poniżej. Poziom dolnej platformy
obserwacyjnej w koszu wieży kontroli lotów jest dodatkowo stabilizowany
zewnętrznymi stalowymi cięgnami, w których wprowadzone są wstępne siły ich
naciągów. Cięgna te łączą dolny poziom platformy obserwacyjnej z trzema338
żelbetowymi filarami umieszczonymi na obwodzie budynku w poziomie jego podstawy
(Il. 132). Platforma obserwacyjna ma sześć wnęk rozmieszczonych względem siebie w
ten sposób, że ich rzut przypomina motyw kształtu listków koniczyny. Wnęki te zostały
nazywane potocznie „puszkami piwa” (ang. beer cans), które z zewnątrz pokryte są
odblaskowymi, szklanymi panelami barwionymi na kolor niebieski. Taki układ
rozmieszczenia wspornikowych kabin kontrolnych nie wymaga zastosowania słupów w
płaszczyźnie ich ścian zewnętrznych, co w znacznym stopniu umożliwiło prefabrykację
tych konsol [201], a tym samym skrócenie wymaganego czasu budowy samej wieży.
Wieża kontroli lotów w Sydney jest jedynym tego typu obiektem w Australii o systemie
konstrukcyjnym prętowo-cięgnowym i jedną z nielicznych na całym świecie, w której
dach kabiny obserwacyjnej wsparty jest na centralnie usytułowanym trzonie339. W 1995
roku rozwiązania architektoniczno-budowlane zastosowane przy budowie tej wieży
zostały docenione i wieża kontroli lotów Sydney 5 otrzymała prestiżowe wyróżnienie w
Australian Steel Design Award for Buildings od Australian Institute of Steel
Construction [201].
Różnorodność kształtowanych form architektonicznych wież kontroli lotów jest
również odzwierciedleniem występujących uwarunkowań kulturowych danego regionu
świata, w których symbole danej kultury są również inspiracją dla architektów
opracowujących koncepcje tych obiektów. Przykładem takiego rodzaju wpływu, w
którym tradycyjne znaczenia danej kultury i rozpoznawalna symbolika form ma istotne
odzwierciedlenie w procesie projektowania i realizacji jest wieża kontroli lotów w
Stambule. (Il. 126 oraz Il. 133). W jej postaci zauważalne są elementy łączące tradycje
kultury tureckiej ze współczesnymi standardami w zakresie realizacji tego typu
obiektów oraz ochrony środowiska. Kształt bryły tej wieży jest inspirowany kwiatem
338
Wieża jest stabilizowana za pomocą trzech punktów podporowych, w których zakotwione są cięgna
stalowe łączące żelbetowy trzon oraz strukturę stalowej platformy obserwacyjnej. Do jednego bloku
kotwiącego dochodzą dwa cięgna, w sumie całą wieżę stabilizuje sześć cięgien sprężających cały układ
konstrukcyjny wieży.
339
Taki sposób kształtowania kabiny obserwacyjnej zapobiega ograniczeniom widoczności przez słupy
zewnętrzne, które musiałyby być wykonane w przypadku tradycyjnych rozwiązań układów słupowo-
belkowych.
str. 97
tulipana, który przez stulecia był uznawany za symbol Stambułu i był ważnym
odniesieniem kulturowym340 w historii Turcji. Eliptyczny kształt tej bryły wieży
sprawia wrażenie, że jest ona „wyrzeźbiona przez wiatr” [202], a zastosowane
rozwiązania techniczne nawiązują do rozwiązań zabytkowych form tureckich
budynków, co manifestuje się np. poprzez specjalnie zaprojektowane doświetlenie
atrium.

Il. 133 Wieża kontroli w Stambule, Turcja [A.121], projekt firmy Pininfarine / AECOM

Wieża ta jest dostosowana do wymagań i potrzeb całodobowego cyklu pracy jej

użytkowników, umożliwia ona zarówno dogodne warunki do wypoczynku, pracy, nauki
oraz rekreacji pracowników. Oprócz podstawowych stref socjalno-bytowych w wieży
tej znajdują się zewnętrzne tarasy zapewniające miejsce wypoczynku dostępne jedynie
dla tego personelu, centrum edukacyjne z salami dydaktycznymi, laboratoria oraz sale
konferencyjne. W obiekcie tym znajduje się również hala sportowa ogólnodostępna dla
użytkowników tego obiektu, dzięki czemu promowany jest zdrowy styl życia, aktywny
wypoczynek oraz pozytywna interakcja społeczna członków całego personelu.
Obiekt ten zaprojektowany został z uwzględnieniem obecnych standardów
związanych z ochroną środowiska i silnych zmian warunków klimatycznych
występujących w Stambule. Na etapie projektu została przeprowadzona analiza
nasłonecznienia tej wieży w celu maksymalnego ograniczenia wielkości potrzebnej
energii pozyskiwanej ze źródeł nieodnawialnych. Zastosowano rozwiązania techniczne
umożliwiające ograniczenie takiej energii. I tak na przykład użyto szkła
wysokosprawne341, z których wykonana jest warstwa okładziny zewnętrznej w
platformach obserwacyjnych. Pozwala to na naturalne doświetlenie wnętrza
pomieszczeń przy jednoczesnym zachowaniu wymaganych parametrów izolacji
termicznej tej przegrody. Wieżę wyposażono również w kolektory słoneczne i panele
fotowoltaiczne umożliwiające wytwarzanie energii elektrycznej oraz zastosowano
340
Wyjątkowy okres w historii Turcji był związany z panowaniem sułtana Ahmeda III, który był
fascynatem kwiatów tulipana, były one ozdobą wszystkich jego ogrodów. Historycy określają lata 1718 –
1730 w panowaniu Imperium Osmańskiego jako Erę Tulipanów. To właśnie Turcja jest ojczyzną
tulipanów a dopiero na przełomie XVI i XVII wieku kwiat tulipana „dotarł” do Holandii z Turcji.
341
Materiały wysokosprawne charakteryzują się dużą odpornością na skrajne temperatury oraz dużą ich
trwałością [108].
str. 98
system zbierania i przetwarzania wody deszczowej stosowanej do obsługi tego obiektu
[63]. W roku 2016 wieża ta została doceniona przez włoskie jury złożone z architektów
i otrzymała prestiżową nagrodę International Architecture Awards342 przyznawaną w
dziedzinie architektury i urbanistyki [203].
Wpływy różnorodnych uwarunkowań społeczno-kulturowych, ekonomicznych
oraz gospodarczych danego regionu świata odgrywają istotne znaczenie w procesie
kształtowania form architektonicznych współcześnie projektowanych wież kontroli
lotów. W powstających koncepcjach obiektów zauważalne jest nawiązywanie do
charakterystycznych motywów i detali, które symbolizują kulturę danego regionu.
Motywy te są akcentowane przez projektanta kształtującego krajobraz nowopowstałych
lotnisk skupionych głównie na obrzeżach343 miasta. Powstająca infrastruktura
skoncentrowana wokół lotniska w sposób istotny stymuluje wzrost gospodarczy i
ekonomiczny danego obszaru, regionu oraz oczywiście całego miasta. Wieże kontroli
lotów oprócz ich podstawowej funkcji użytkowej, jaką jest nawigacja statków
powietrznych, stanowią również punkt orientacyjny w zabudowie lotniska dla ogółu
jego użytkowników znajdujących się na poziomie płyty lotniska lub w jej obrębie.
Wieże te stają się znakami rozpoznawalności tego miejsca, są jego symbolem dla
międzynarodowej komunikacji powietrznej, który to symbol jest niekiedy utożsamiany
przez turystów z danym regionem kraju lub nawet całym państwem. Kształt brył
architektonicznych tych wież jest również bardzo zróżnicowany pod względem
architektonicznym i konstrukcyjnym. W pracy tej przedstawiono i przeanalizowano
jedynie kilka reprezentatywnych przykładów (Tablica nr 5) obrazujących obecne
tendencje i nurty występujące w projektowaniu tych obiektów.

Tablica nr 5 Porównanie wytypowanych kształtów i ich budowy dla wież kontroli

lotów [S. Czernik]
Główny materiał
Rok budowy /

opracowania
Lokalizacja

autor

Krótki opis obiektu

Nr

Ilustracja

Jedna z najwyższych wież kontroli

Zechner & Zechner

lotów w Europie 108,9 m,

- kształt formy architektonicznej tej
Wiedeń,
Austria

2006 r.

Żelbet

wieży wywołuje u odbiorcy

1

wrażenie jej pochyłości, w

rzeczywistości jest to tylko
złudzenie optyczne.
Il. 134, źródło [A.124]

342
International Architecture Awards to największy i najobszerniejszy na świecie globalny program
nagród architektonicznych, obejmujący nowopowstałe budynki wysokościowe, budynki komercyjne,
plany urbanistyczne, prywatne rezydencje, które wyróżniają się wysoką jakością realizacji, w zakresie ich
projektowania, budowy i organizacji, dla inwestorów prywatnych i instytucji publicznych [203].
343
Lotniska powstają głównie na obrzeżach i peryferiach dużych miast, w strefach gdzie jest możliwy
ruch dla statków powietrznych zarówno na lądzie jak i nad ziemią.
str. 99
 Abu Zabi, Zjednoczone

Aeroport de Paris,
Ingenierie (ADPi)
Emiraty Arabskie
Wieża o wysokości 109,72 m,

2011 r.
- wieża o nieregularnym kształcie,

Żelbet
2

- profil wieży przypomina

półksiężyc, lub bułat344.

Il. 135, źródło [A.122]

Wieża SF Tower posiada wysokość

67 m [204],
- projekt wieży uwzględnia mogące

HNTB Architecture

Żelbet, aluminium
Kalifornia USA
San Francisco,

występować oddziaływania
2016 r.
sejsmicznych,
3

- bryła wieży przypomina kształtem

pochodnie, wąska jej podstawa
wynika z ograniczenia miejsca
(wieża zlokalizowana pomiędzy
Il. 136, źródło [A.126] dwoma pasami startowymi) [66].
HOK / International Engineering

Jedna z najwyższych wież kontroli

Design firm Arup

lotów w Indiach345, o wysokości

Żelbet, stal
Bombaj,

2013 r.
Indie

83,80 m [205],
4

- konstrukcja szkieletowa, na
najwyższej kondygnacji znajdują
się 17 m belki wspornikowe [205].

Il. 137, źródło [A.127]

Wieża o wysokości 87 m [67],

- trzon nośny wieży stabilizowany
Richard Rogers / International
Engineering Design firm Arup

jest cięgnami stalowymi,

analogicznie jak w przypadku
Wielka Brytania

wieży w Sydney,
2002 - 2006 r.

- kosz wieży został zmontowany na

London,

Stalowa

powierzchni terenu, następnie

5

został on podniesiony i
zamontowany na trzonie wieży
[206],
- nagrody: 2007 London RIBA
Il. 138, źródło [A.128]
Award, 2007 RIBA London
Special Award.

344
Bułat to rodzaj szabli z krótką krzywą głowicą o szerokim piórze, rozszerzającej się ku końcowi [65].
345
Najwyższą wieżą kontroli w Indiach jest Delhi, wieża ta ma wysokość 101,9 m.
str. 100
 Wieża o wysokości 62 m [207]

Ricardo Bofill Levi

- konstrukcja żelbetowa, struktura
Barcelona,
Hiszpania

2009 r.
prętowa o kształcie hiperboloidy,

Żelbet
6

- w wewnętrznym trzonie
umieszczone są dwie windy
osobowe.

Il. 139, źródło [A.129]

Dubaj, Zjednoczone Emiraty Arabskie

Wieża o wysokości 87 m [208],

- konstrukcja mieszana stalowo-
żelbetowa, do wysokości 69 m
2007 - 2009 r. elementy nośne ukształtowane są z

Żelbet, stal
Raytheon. żelbetu, powyżej tej wysokości
7

elementy nośne wykonane są ze

stali [209],
- całość wieży pokryta jest
panelami szklano-aluminiowymi
[209].
Il. 140, źródło [A.130]

Wieża o wysokości 77,42 m [210],

- wewnętrzny trzon nośny wieży
Firma DMJM H&N

jest żelbetowy, wokół niego

Żelbet, stal

ukształtowana jest struktura

Dayton,

2010 r.
USA

prętowa wykonana z rur stalowych

8

[211],
- fundamenty kasetonowe,
- warstwa zewnętrzna wieży
wykonana jest z paneli szklanych.
Il. 141, źródło [A.131]

Wieża o wysokości 57 m (187 stóp)

[212],
Szkocja, Wielka Brytania

- wieża ma kształt odwróconego

Reid Architecture

stożka [213],
Edynburg,

- trzon główny ukształtowany jest

2005 r.

Żelbet

w formie żelbetowego cylindra o

9

średnicy 7,0 m [214],

- warstwa zewnętrzna wykonana z
paneli cynkowanych,
- wyróżnienie Civil Trust w
Il. 142, źródło [A.132] 2006 r. [213].

str. 101
 Wieża o wysokości 70 m [215],
- żelbetowy trzon nośny do którego
jest zamontowana zewnętrza klatka

Franz Ondra
Frankfurt, schodowa wykonana jest z
Niemcy

2011 r.

Żelbet
elementów stalowych,
10

- dolna i górna platforma w wieży

wsparta jest na zastrzałach
mocowanych do żelbetowego
trzonu.
Il. 143, źródło [A.133]

Wieża o wysokości 50 m [216],

Ahmed Abubaker Janahi Architects

- posadowienie pośrednie
zrealizowane jest na układzie pali
fundamentowych,

Żelbet, stal
- trzon nośny żelbetowy,
Bahrajn

2005 r.
Hidd,

- stalowe ramy nośne kształtujące

11

strukturę kondygnacji nadziemnych

oraz konstrukcję stożkowej górnej
części wieży,
- okładziny zewnętrzne
Il. 144, źródło [A.134] aluminiowe.

Pierwsze na świecie lotnisko

Fort Worth, stan Teksas,

Albert Halff Associates

przemysłowe – obsługujące
cywilne i wojskowe loty [217],
Żelbet, stal

- górna część wieży, w kształcie

1992 r.
USA

stożka przypomina ptasi dziób

12

[218],
- budowa wieży odpowiada
założeniom architektury stylu
modernistycznego346.
Il. 145, źródło [A.135]
Wingårdh Arkitektkontor AB

Wieża o wysokości 83 m [219],

Sigtuna, Sztokholm,

- w 2002 roku Airport Control

Tower otrzymała pierwszą nagrodę
Żelbet, stal
Szwecja

2001 r.

w European Award for Excellence

13

in Concrete [220],
- nietypowy kształt kosza wieży,
układ platform przypomina postać z
filmów science fiction.
Il. 146, źródło [A.136]

346
Modernizm w architekturze (1918 – 1975) zakładał całkowite odejście od wcześniej występujących
historycznych stylów w architekturze, dominującą cechą tego stylu jest funkcjonalność projektowanych
obiektów. Jednym z naczelnych idei tego stylu była maksyma sullivana form follows function, tłum.
forma wynika z funkcji, lub forma następuje po funkcji.
str. 102
 Żelbetowy okrągły rdzeń nośny, o
grubości powłoki

Malpensa- Mediolan, Hiszpania

od 30 do 50 cm [221],

Societa’ di Ingegneria
- trzy stalowe korpusy wsparte na
żelbetowym trzonie nośnym,

Studio Speri

Żelbet, stal
1998 r.
- stropy żelbetowe wsparte na
14

belkach stalowych [221],

- biurowiec zlokalizowany w części
dolnej wieży posiada żelbetową
konstrukcję ramową,
Il. 147, 148,
źródło [A.137, A.138] - kształt bryły architektonicznej
wieży przypomina postać robota.

Wytypowane i przedstawione w tej dysertacji przykłady (Tablica nr 5) wież

kontroli lotów zlokalizowane na lotniskach całego świata obrazują, że kształt bryły
architektonicznej projektowanych obiektów jest różnorodny i w głównej mierze
odzwierciedla on twórcze podejścia architekta kształtującego te reprezentacyjne obiekty
lotniska. W projektach tych wkomponowywane są akcenty symboliki reprezentatywne
dla kultury danego regionu, przez co powstające formy tych obiektów manifestują
połączenie tradycji i współczesności rozwijającego się społeczeństwa.
Obserwowana w Polsce tendencja rozbudowy lotnisk analogicznie jak w
przypadku całego świata jest również wymuszona coraz większą popularnością
komunikacji powietrznej wśród społeczeństwa polskiego, co w połączeniu z ciągle
rozwijającym się przemysłem turystycznym, z wyjątkiem miejmy nadzieję krótkiego
okresu pandemii, przyczynia się do stałego wzrostu lotniczych przewozów
pasażerskich. Powstające polskie wieże kontroli lotów spełniają standardy
najnowocześniejszych tego typu obiektów w Europie [199]. Obiekty te są wyposażone
zarówno w najnowocześniejsze systemy kontroli nawigacji statków powietrznych
gwarantujących bezpieczeństwo użytkowników w trakcie ich podróży, jak również są
one projektowane i realizowane zgodnie ze współczesnymi standardami w zakresie
oddziaływania na środowisko i jego ochrony. Przykładem tego typu realizacji jest
oddana do użytku w 2019 roku wieża kontroli lotów portu Katowice - Pyrzowice (Il.
149), której główny trzon nośny wykonany został z materiału konstrukcyjnego, jakim
jest żelbet, a warstwy okładzinowe zostały zaprojektowane w formie elewacji
pochłaniającej energię promieniowania elektromagnetycznego [199], zbudowanych z
aluminiowych płyt kompozytowych.
Obecnie wieża kontroli lotów w
Katowicach – Pyrzowicach jest
najwyższym tego typu obiektem w Polsce
[222], posiada wysokość 45,75 m [223], w
której to na wysokości 42 m umieszczona
jest platforma obserwacyjna z poziomu,
której odbywa się nadzór nawigacji lotów
i przemieszczania się statków
powietrznych w obrębie lotniska. Obiekt Il. 149 Wieża kontroli Katowice – Pyrzowice,
Polska [A.139], projekt firmy Budoprojekt

str. 103
ten składa się z dwóch połączonych wzajemnie części. Pierwsza część - niższa to
dwukondygnacyjny budynek o konstrukcji słupowo-ścianowej, w której zlokalizowane
są funkcje techniczno-administracyjne umożliwiające obsługę lotniska. Część druga to
wieża główna, która zbudowana jest z żelbetowego, nośnego trzonu o przekroju
poprzecznym w kształcie prostokąta o wymiarach 4,40 x 13,34 m i wysokości 40,95 m
[224]. Na nim wsparta jest platforma obserwacyjna przekryta dachem wykonanym z
elementów stalowych. Trzon nośny wieży zbudowany został jako pionowy wspornik
sztywno utwierdzony w płycie fundamentowej o grubości 1,8 m i wymiarach jej rzutu
poziomego 17 x 17 m [223]. W przestrzeni żelbetowego trzonu umieszczony został
szacht instalacyjny oraz ciąg komunikacyjny zapewniający pionowy transport między
częścią pierwszą i drugą tego obiektu. W górnej części żelbetowego trzonu
ukształtowane zostały poziome belki wspornikowe (Il. 150) zamocowane w sposób
sztywny w trzonie żelbetowym, na których następnie oparto stropy platformy
obserwacyjnej oraz nadległy dach przekrywający tą platformę.

Il. 150 Wieża kontroli w Katowice – Pyrzowice w trakcie budowy, Polska [A.140]

Postać tej wieży ma formę stożka skierowanego swym wierzchołkiem w dół. W

górnej jej części umieszczone jest pasmo obwodowego przeszklenia umożliwiającego
kontrolerom swobodną obserwację całego otoczenia lotniska. Wieża połączona jest z
budynkiem techniczno-administracyjnym i tworzy wraz z nim jeden układ
kompozycyjny zespołu zabudowy tego lotniska.
Innym przykładem polskiego lotniska, które w okresie minionego dziesięciolecia
zostało rozbudowane i zmodernizowane jest port lotniczy w Łodzi. Obok nowego
terminala na lotnisku tym powstała również nowoprojektowana wieża kontroli lotów (Il.
151), której budowa została ukończona w 2011 roku [225]. Obiekt ten podobnie jak w
przypadku wcześniej omawianej wieży kontroli lotów w Katowicach-Pyrzowicach
składa się z dwóch części. Część niższa złożona jest z dwukondygnacyjnego budynku
wykonanego w technologii elementów żelbetowych, budynek ten pełni funkcję biurową
i techniczną. Drugą wyższą część obiektu tworzy wieża o wysokości 36 m, w której
elementem nośnym jest smukły żelbetowy trzon w przestrzeni, którego umieszczony
jest szacht instalacji technicznej oraz komunikacja pionowa [226]. Kosz wieży
obserwacyjnej kształtują trzy poziomy platform. Najwyżej położona z nich to platforma
obserwacyjna, poniżej której znajdują się poziomy zaplecza socjalnego oraz strefy
technicznej347.

347
Takie usytuowanie pokładów obserwacyjnych i stref socjalnych ma uzasadnienie ergonomiczne,
skrócenie drogi jaką musi pokonać kontroler z punktu obserwacyjnego do strefy socjalnej i rekreacyjnej
umożliwia maksymalizację czasu jego wypoczynku nawet w trakcie krótkiej przerwy [226].
str. 104
 Il. 151 Wieża kontroli w Łodzi, Polska, widok i przekrój [A.141],
opracowanie projektowe: Pracownia SDA – Szcześniak Danier Architekci

Żelbetowy trzon wieży wraz z przyległym niskim budynkiem okala zewnętrzna

struktura osłonowa ukształtowana ze stalowej siatki cięto-ciągnionej. Siatka ta jest
mocowana do żelbetowego trzonu nośnego wieży i elementów wsporczych budynku za
pomocą samonośnej konstrukcji stalowej. Takie rozwiązanie architektoniczno-
budowlane tych elementów umożliwiło uformowanie bryły obiektu odchylonej od
pionu o 10̊, w którym motyw stalowej siatki akcentowany jest również wewnątrz tej
wieży, w przestrzeni ogólnodostępnej recepcji i na panelach sufitów podwieszonych
[226]. Przezierna powierzchnia kształtująca warstwę zewnętrzną wieży sprawia, że w
zależności od miejsca, z jakiego postrzegany jest ten obiekt obserwator raz może
dostrzegać go, jako zwartą monolityczną bryłę lub innym razem może zauważać
prześwitujące promienie słońca, które dodatkowo uwidaczniają wewnętrzy, żelbetowy
trzon tej wieży.

3.2.6. Skocznie narciarskie z ogólnodostępnymi platformami widokowymi

Skocznie narciarskie postrzegane są głównie przez społeczeństwo, jako obiekty

sportowe na których odbywają się zawody w skokach narciarskich oraz kombinacji
norweskiej348. Niektóre z tych obiektów poza sezonem startowym i treningami
zawodników pełnią również funkcję ogólnodostępnych atrakcji turystycznych,
umożliwiających czynny349 wypoczynek dla zwiedzających, którzy mogą wejść na
poziom platformy widokowej usytułowanej w obrębie rozbiegu skoczni. Forma
architektoniczna takich wież, które wspierają rozbieg skoczni, jest determinowana w
głównej mierze istniejącymi warunkami terenowymi350 związanymi z ukształtowaniem
terenu w obrębie tych obiektów. Wejście na teren tych ośrodków jest
skomercjalizowane, a pozyskiwane środki finansowe pochodzące głównie ze sprzedaży
biletów stanowią dodatkowe źródło dochodów umożliwiające bieżącą konserwację i
utrzymanie tych obiektów. Wejście na poziom platformy obserwacyjnej w takich
obiektach zapewnia przeważnie kolej krzesełkowa wykonana wzdłuż zeskoku skoczni.
Turyści pokonujący ten odcinek trasy mogą podziwiać zarówno budowę samej skoczni
jak również mogą oni obserwować otaczającą panoramę tego regionu. Dodatkową
atrakcją tej podróży jest fakt, że w trakcie zawodów sportowych w taki sam sposób

348
Kombinacja norweska jest połączeniem skoków i biegów narciarskich wykonywanych przez jednego
zawodnika w trakcie tych samych zawodów.
349
Niektóre ze skoczni latem przekształcane są na kompleksy sportowe np. skocznia w Lahti, w
Finlandii, latem w zeskoku skoczni funkcjonuje otwarty basen ogólnodostępny dla turystów [227].
str. 105
zawodnicy udają się na miejsce startu. W Polsce szczególnie popularne są dwa tego
typu ośrodki sportowe zlokalizowane w Zakopanem oraz w Wiśle.
Urządzenia skoczni narciarskiej Wielka Krokiew w Zakopanem (Il. 152)
zainstalowane podczas modernizacji351 dokonanej w 2008 roku umożliwiają turystom
wjazd koleją linową na swój szczyt, gdzie umieszczone są platformy obserwacyjne. Z
tego poziomu możliwa jest obserwacja zarówno struktury samej skoczni narciarskiej jak
i panoramy całego miasta Zakopanego wraz z pobliskimi miejscowościami. Wielka
Krokiew w Zakopanem zaprojektowana przez inż. Karola Stryjeńskiego w 1925 roku
jest naturalną skocznią narciarską, całkowicie wkomponowaną w istniejącą rzeźbę
terenu, w otoczeniu naturalnego drzewostanu tatrzańskich lasów. Ogólnodostępny
punkt widokowy tej skoczni umieszczony jest w obrębie domku startowego352, a dostęp
do tych poziomów zapewnia dwuosobowa kolej krzesełkowa, lub alternatywnie można
się tam dostać wspinając się stromymi ścieżkami zlokalizowanymi w obrębie zeskoku
skoczni. Konstrukcja platform widokowych ukształtowana została z prętów stalowych
zamocowanych do elementów nośnych domku startowego. Na stalowych belkach
umieszczone zostały ażurowe kraty pomostowe pełniące rolę podłogi ogólnodostępnego
tarasu, na który można wejść bezpośrednio z poziomu przyległego terenu. Mimo, że
taras ten jest ogólnodostępną atrakcją turystyczną wyposażoną również w kolej
krzesełkową353, to istniejące ukształtowanie terenu w obrębie platform widokowych
determinuje możliwość użytkowania tej atrakcji dla grupy osób o ograniczonej
zdolności ruchowej, a w szczególności ograniczenie to dotyczy grupy osób
poruszających się na wózkach inwalidzkich.

Il. 152 Wielka Krokiew z Zakopanem, Polska [A.142], [A.320] widok ogólny skoczni, poziom
obserwacyjny na górze skoczni, widok ze skoczni, autor projektu inż. Karol Stryjeński 1925 r.

Innym przykładem polskiej skoczni narciarskiej, która oferuje jej użytkownikom

ogólnodostępność wejścia na poziom platformy widokowej jest skocznia w Wiśle –
Malince. W odróżnieniu od Wielkiej Krokwi w Zakopanem skocznia im. Adama
Małysza (Il. 153) posiada najazd na próg skoczni, który został sztucznie wyniesiony
ponad otaczający teren za pomocą żelbetowej wieży stanowiącej elementy wsporczy
tego rozbiegu. Wieża ta posiada prostą formę architektoniczną, która została
ukształtowana za pomocą układu słupowo-ryglowego wykonanego z elementów

350
Można wyróżnić rozbieg skoczni uformowany w naturalnych warunkach terenowych lub jako
wolnostojące obiekty inżynierskie.
351
Wielka Krokiew w Zakopanem została uroczyście otwarta 22 marca 1925 roku [228].
352
W trakcie zawodów sportowych w domku tym przebywają uczestnicy zawodów.
353
Profil kolei krzesełkowej (relatywnie krótkie perony) oraz szybkość jej przejazdu powodują, że nawet
wjazd z małymi dziećmi wymaga od użytkowników dużej sprawności fizycznej.
str. 106
żelbetowych. W wieży tej znajdują się trzy poziomy obserwacyjne, najniżej położony z
nich jest niedostępny dla turystów354 w przeciwieństwie do dwóch pozostałych, na
których umieszczony jest ogólnodostępny punkt gastronomiczny oraz platforma
widokowa. Dostęp na szczyt skoczni, gdzie znajduje się wieża, umożliwia kolej
krzesełkowa, która transportuje użytkowników pomiędzy dołem a górą skoczni,
zarówno w jedną jak i w drugą stronę. Mimo, że transport ten umożliwia wjazd na górę
osobom o ograniczonej zdolności ruchowej to konieczność wejścia klatką schodową na
poziom platformy widokowej powoduje, że atrakcja ta nie jest w pełni dostosowana dla
tej grupy użytkowników, którzy mają ograniczoną możliwość jej zwiedzania.

Il. 153 Skocznia im. Adama Małysza w Wiśle - Malince, Polska [A.320]
-widok ogólny - widok z platformy - wieża skoczni - platforma widokowa wieży,
autor projektu inż. Jerzy Muniak 1966 - 1967 r.

Analogicznie jak w przypadku realizacji polskich obiektów sportowych, skocznie

narciarskie występujące na całym świecie355 umożliwiają turystom zwiedzającym dany
region356 dogodny punkt obserwacji bezpośredniego sąsiedztwa z poziomu platformy
widokowej zarówno tych szczególnych obiektów jak również otaczającego je
krajobrazu. Przykładem takiego rodzaju obiektu jest skocznia Bergisel (Il. 154)
zbudowana w Innsbrucku, w Austrii. Skocznia ta została przebudowana w latach 2001 –
2002, zgodnie z projektem znanej architekt Zaha Hadid357, która połączyła w tym
obiekcie tradycyjną funkcję wieży wsporczej skoczni narciarskiej oraz funkcję
użyteczności publicznej z ogólnodostępnym punktem gastronomicznym i platformą
obserwacyjną.

Il. 154 Skocznia Bergisel, Innsbruck, Austria [A.143], [A.320] oraz [A.144], architekt: Zaha Hadid
-widok ogólny - widok wieży i profilu rozbiegu – widok z poziomu platformy obserwacyjnej
354
Znajduje się tam poczekalnia przeznaczona wyłącznie dla sportowców uczestniczących w zawodach.
355
Spośród szerokiego grona obiektów sportowych jakimi są skocznie narciarskie tylko nieliczne z nich
są ogólnodostępne dla turystów, które mogą być użytkowane jako punkty widokowe.
356
Skocznie narciarskie występują głównie w górzystym terenie, gdzie rzeźba występującego profilu
terenu umożliwia wykonanie przynajmniej części dolnej skoczni tzw. spadu.
357
Zaha Hadid, znana brytyjska architekt pochodząca z Iranu, laureatka licznych nagród
architektonicznych m.in. w 2003 r. otrzymała Nagrodę Miesa van der Rohe, 2004 r. Nagrodę Pritzkera, a
w 2010 r. oraz 2011 r. Nagrodę Stirlinga.
str. 107
 Zastosowane rozwiązania funkcjonalne oraz oryginalność zaprojektowanej formy
architektonicznej zostały docenione, obiekt ten został uhonorowany Austriacką Nagrodą
Państwową w Dziedzinie Architektury w 2002 roku.

Cytat:
„Skocznia narciarska Schanze to kompaktowa funkcjonalność, urządzenie do
wyczynowego sportu, ukształtowane z matematyczną precyzją. Wyzwaniem
architektonicznym było osadzenie nowego, pierwotnie obcego elementu w danej figurze:
restauracji i tarasu widokowego”[229]

Zaprojektowany obiekt jest w pełni dostosowany do wymogów i potrzeb osób o

ograniczonej zdolności ruchowej w tym szczególnie jest on dostosowany do wymogów
i potrzeb osób poruszających się na wózkach inwalidzkich oraz rodzin z małymi
dziećmi. Komunikację pionową w obrębie całego obiektu358 zapewniają windy oraz
schody359 umożliwiające wejście z dolnego poziomu skoczni na sam szczyt wieży gdzie
znajduje się platforma widokowa. Forma architektoniczna tej wieży warunkuje przyjęte
rozwiązania i materiały konstrukcyjne. Trzon nośny wieży kształtują żelbetowe ściany a
ich powierzchnie zewnętrze nie są osłonięte warstwą okładzinową. Architekt w ten
sposób wyeksponowała fakturę betonu architektonicznego, który jest dominującym
materiałem tego obiektu. Wieża posadowiona jest na gruncie rodzimy za
pośrednictwem żelbetowej płyty o wymiarach 16 x 20 m. W dolnej części wieży
znajdują się trzy kondygnacje piwniczne w obrębie których znajdują się pomieszczenia
techniczne, socjalne i magazynowe oraz poziom wejściowy do wieży. Na żelbetowym
trzonie, w górnej części tego obiektu umieszczone są trzy ogólnodostępne poziomy, na
których znajduje się restauracja, platforma widokowa oraz poziom ratunkowy [229]. Ta
część wieży wykonana jest z elementów stalowych, a nadwieszone kondygnacje sięgają
do 12 m poza obrys żelbetowego trzonu wieży. Z poziomu tarasu widokowego
umieszczonego na wysokości 43,5 m możliwa jest obserwacja Innsbrucka360 oraz pasma
alpejskich gór. Obiekt ten jest popularną atrakcją tego regionu Austrii, jest on łatwo
rozpoznawalny w górzystym krajobrazie ze względu na swoje położenie na
występującym wzniesieniu ponad miastem. Skocznia ta jest charakterystycznym
obiektem miasta i jednym z jego symboli łatwo rozpoznawalnych także na arenie
międzynarodowej.

3.2.7. Turbiny wiatrowe z tarasem widokowym

Turbiny wiatrowe kojarzone są przeważnie, jako urządzenia techniczne, które

służą do wytwarzania energii elektrycznej pozyskiwanej z odnawianych źródeł. Obiekty
te lokalizowane są w rejonach gdzie występują korytarze powietrzne, w których
podmuchy wiatru umożliwiają maksymalnie ciągłą pracę turbin wytwarzających

358
Komunikację wzdłuż zeskoku zrealizowano za pomocą wagonu kolei linowej wciąganego po szynach
na szczyt wzniesienia gdzie znajduje się wieża.
359
Aby przejść ze wschodniego wejścia na stadion do wieży skoków należy pokonać 455 schodów
umieszczonych wzdłuż zeskoku skoczni [229].
360
Z poziomu tego tarasu można również dostrzec platformę widokową, która jest częścią naziemnej
ścieżki szlaku turystycznego przebiegającego w obrębie skoczni (pkt. 3.6.4).
str. 108
energię elektryczną. Znaczna wysokość tych obiektów przewyższająca pobliską
zabudowę i roślinność sprawia, że stają się one dominantami występującymi w
krajobrazie danego miejsca. Niektóre z turbin wiatrowych zlokalizowanych na
obszarach szczególnie atrakcyjnych krajobrazowo wyposażone są w pokłady
obserwacyjne umieszczane bezpośrednio pod gondolą361 turbiny (Il. 155), a dostęp do
nich zapewniają wewnętrze schody. Obiekty te są, zatem dostępne jedynie dla osób
sprawnych fizycznie, które są w stanie
pokonać różnicę wysokości pomiędzy
wejściem do wieży a pokładem
obserwacyjnym. Wieża nośna
wspierająca gondolę turbiny wiatrowej
posiada zazwyczaj strukturę cylindryczną
wykonaną ze stali lub żelbetu, rzadziej
spotykane są systemy konstrukcyjne wież
złożone z układów prętowych tworzących
przestrzenne struktury kratownicowe
Il. 155 Uproszczony schemat budowy turbiny
[68]. Wieże te są sztywno zamocowane w
wiatrowej [A.145]
poziomie swojej podstawy, są one
pionowymi wspornikami, które przenoszą głównie obciążenie pochodzące od ciężaru
własnego oraz obciążenie zmienne wynikające z oddziaływań atmosferycznych w
postaci parcia i ssania wiatru oraz pracy samej turbiny wiatrowej.
Mimo, że obiekty te nie są dostępne dla wszystkich grup użytkowników to
możliwość wejścia na ich pokłady obserwacyjne staje się coraz bardziej popularną
formą obserwacji otaczającego terenu. Proces wejścia na te platformy w zamkniętej ich
przestrzeni powoduje u odwiedzających dodatkowe bodźce psychologiczne, ponieważ
trzon wieży się przemieszcza w wyniku oddziaływań poziomych spowodowanych
parciem i ssaniem wiatru, a ponadto słyszalne są odgłosy powstające w trakcie pracy
turbiny.
Jednym z takich przykładów turbiny wiatrowej wyposażonej w ogólnodostępny
pokład obserwacyjny jest Westerholt E-66 (Il. 156) w Schweindorf w Niemczech. Jest
to jedna z 35 turbin wschodzących w skład całej farmy wiatrowej Holtriem Wind
Park362 powstałej w latach 1997 – 1998 [230]. W odróżnieniu od pozostałych turbin
wiatrowych tej farmy analizowany obiekt E-66, jako jedyny z nich posiada taras
widokowy, na który można wejść z poziomu przyległego terenu z pomocą
wewnętrznego trzonu. Wejście na ten poziom umieszczone jest wewnątrz stalowej,
cylindrycznej powłoki stanowiącej element nośny wieży turbiny wiatrowej w
przestrzeni, której umieszczone są spiralne schody wykonane z elementów
stalowych363. Trzon turbiny ma wysokość 65 m, a długość każdej łopaty śmigła
napędzającego turbinę wynosi 30 m. Widok z poziomu tego tarasu pozwala na
dalekosiężną obserwację Fryzji Wschodniej [230], który w trakcie pracy turbiny jest
cyklicznie przysłaniany przelatującymi gigantycznymi łopatami śmigła znajdującymi
361
Gondola turbiny wiatrowej zawiera smarowania, chłodzenia, hamulce tarczowe itp. Gondola i wirnik
obraca się w kierunku wiatru za pomocą mechanizmu silnika i przekładni zębatej znajdującej się na
zwieńczeniu wieży [68].
362
Holtriem Wind Park jest jedną z największych europejskich farm wiatrowych.
363
Aby dostać się na poziom tarasu widokowego należy pokonać 297 stalowych stopni schodowych
wykonanych z ażurowych krat, po drodze na górę znajduje się kilka spoczników umożliwiających
chwilowy odpoczynek dla ich użytkowników.
str. 109
się w niewielkiej odległości od powierzchni okien osłaniających taras. Wejście na
poziom obserwacyjny tego obiektu możliwe jest jedynie dla osób zdrowych i
sprawnych fizycznie. Z komunikatów podanych na oficjalnej stronie [230] tej farmy
wynika, że wieża w trakcie silnego wiatru może wibrować lub
lekko się kołysać, dlatego planując wycieczkę na jej taras
widokowy należy wziąć to pod uwagę, zwłaszcza wtedy, kiedy
zwiedzający planują zabrać ze sobą małe dzieci, które mogą się
tego efektu przestraszyć364.

Il. 156 Turbina wiatrowa z tarasem widokowym w Westerholt, Niemcy [A.146], (autorstwo nieznane)

Kolejnym przykładem tego typu obiektów wyposażonych w taras widokowy jest

turbina wiatrowa w Grouse Montain North Vancouver (Il. 154), Kolumbia Brytyjska,
Kanada. Obiekt ten analogicznie jak w przypadku wcześniej omawianej turbiny
Il. 157 Turbina wiatrowa z tarasem
widokowym Grouse Montain North
Vancouver, Kolumbia Brytyjska,
Kanada [A.147],
(autorstwo nieznane)
wiatrowej w Niemczech
wyposażony jest w taras
widokowy, na poziom którego
wejście zapewnia wewnętrzna
klatka schodowa umieszczona
w cylindrycznym trzonie
wieży. Jej konstrukcję nośną stanowi stalowa
powłoka, która jednocześnie kształtuje postać
formy architektonicznej tego
obiektu. Atrakcje tego typu ze
względu na rodzaj
komunikacji pionowej 365
są
obiektami niedostępnymi dla
osób o ograniczonej zdolności
ruchowej, są one atrakcjami komercyjnymi, które
wymagają uiszczenia opłat za ich użytkowanie.

3.3. Wieża żeliwna

Szczególnym przykładem wieży widokowej wyróżniającej się zarówno pod

względem architektonicznym i konstrukcyjnym do budowy, której zastosowano
żeliwo366 będące głównym materiałem budowlanym tego obiektu, jest zabytkowa

364
Wejście zwierząt na wieże nie jest akceptowalne przez właściciela.
365
Komunikację pionową zapewniają wewnętrzne schody.
366
Żeliwo to wysokowęglowy stop żelaza i węgla oraz innych pierwiastków, o zawartości węgla w
składzie surówki tego stopu od około 2% do 6,67 %. Im wyższa zawartość węgla tym stop ten jest
bardziej kruchy.
str. 110
Wieża Króla Fryderyka Augusta (Il. 158) w Löbauer Berg w Niemczech. W trakcie
opracowywania projektu, w 1850 roku rozważany był również wariant budowy
tradycyjnej wieży z kamienia. Ostatecznie jednak
zdecydowano się na
wykonanie wieży,
która na ówczesne
lata była technicznie
znacznie
nowocześniejsza. Jej
elementy zostały
odlane z żeliwa w zakładzie prefabrykacji i
połączone ze sobą na placu budowy kształtując w
ten sposób
przestrzenną strukturę
tego obiektu. Montaż
tych elementów
prefabrykowanych
Il. 158 Wieża Króla Fryderyka trwał zaledwie dwa i
Augusta w Löbauer Berg, pół miesiąca, wieża została oddana do użytku w
(Saksonia), Niemcy
[A.148], [A.149], 1854 roku [231]. Wieża ta składa się z 1000
architekt: Friedrich August pojedynczych elementów o łącznej wadze 70 ton,
Bretschneider jun.
które są ze sobą połączone przy użyciu ołowianych
łączników . Wieża ma wysokość 28 m, posiada trzy
367

tarasy widokowe umieszczone odpowiednio na

wysokościach 12 m, 18 m i 24 m. Dostęp do tych
poziomów zapewniają wewnętrzne schody kręcone
(Il. 159), które w znacznym stopniu ograniczają
możliwość użytkowania tego obiektu przez osoby o
ograniczonej zdolności ruchowej. Wieża ta została
zaprojektowana na rzucie podstawy ośmiokąta o
średnicy 4 m, główne jej elementy wsporcze osadzone
zostały w skalistym podłożu na głębokości 8 m
poniżej poziomu terenu. Poszczególne elementy
prefabrykowane tej wieży posiadają bogate zdobienia
detali architektonicznych uformowanych w procesie
ich kształtowania w odlewni w Bernsdorf368.
Elementy te posiadają charakterystyczne kompozycje
detali architektonicznych i ich zdobień, które można
również zaobserwować w stosownych detalach Il. 159 Wieża Króla Fryderyka
wykonywanych uprzednio w stylach bizantyjskim i Augusta w Löbauer Berg, detale
gotyckim [231]. architektoniczno-budowlane
[A.149]

367
Taki sposób kształtowania i łączenia elementów nośnych tej wieży miało przypadkowo powstałą
zaletę, która umożliwiała zdemontowanie wieży do remontu w 1993 i 1994 roku, elementy te
przewieziono do warsztatu, odnowiono je a następnie przetransportowano z powrotem na pierwotne
miejsce i ponownie je złożono [232].
368
Dzieło rzeźbiarza i modelarza Marquarta z odlewni Bernsdorf [231].
str. 111
3.4. Wieże i platformy widokowe, ich symbolika w odbiorze społecznym

Wieże i platformy widokowe powstałe na przestrzeni minionych stuleci

utożsamiane są również przez społeczeństwo, jako obiekty upamiętniające i
symbolizujące jakieś ważne wydarzenie, które najczęściej miało miejsce w
przeszłości369 bądź sygnalizujące znaczące planowane zamiary np. inwestycyjne370.
Projektowane wieże są charakterystycznymi obiektami, które niejednokrotnie posiadają
spektakularne formy architektoniczne, kształtowane jako masywne bryły371 lub systemy
konstrukcyjne umożliwiające opracowanie „lekkich” ich form architektonicznych. W
tak projektowanych wieżach umieszczane są przeważnie poziomy platform
widokowych, z których możliwa jest obserwacja otaczającego terenu, w obrębie,
którego odbywają się lub są planowane te szczególnie ważne wydarzenia społeczne i
kulturowe. Czasami wieże upamiętniające te wydarzenia projektowane są jako obiekty
wolnostojące, które nie są udostępniane publiczności, a jedynie stanowią one
kompozycje architektoniczno-strukturalne mające symbolizować te wydarzenia.
Jednym z takich obiektów jest wieża w Rostock, w Niemczech (Il. 160) wykonana w
celu upamiętnienia odbywającej się w tym mieście Międzynarodowej Wystawy
Ogrodniczej (IGA 2003)372. Wieża ta posiada oryginalną, a zarazem spektakularną
formę architektoniczną, która została uzyskana poprzez zastosowanie układu -
tensegrity373, stanowiącego obecnie jedną z najnowocześniejszych grup systemów
konstrukcyjnych. Obiekt ten posiada wysokość 62,3 m i złożony jest z sześciu
trójpunktowych pryzmatów potocznie nazywanymi „elementami skręcanymi” (z ang.
„twist elements”) o wysokości 8,3 m, na których zamontowana jest stalowa iglica374.
Każdy element skrętny tej wieży wykonany jest z trzech rur stalowych połączonych ze
sobą trzema ukośnie biegnącymi cięgnami i także trzema poziomymi cięgnami.
Podstawowym założeniem przyjętego systemu konstrukcyjnego jest to, że sztywne
pręty wykonane ze stalowych rur średnicy 273 mm i grubości ścianki od 12 do 40 mm
przenoszą jedynie osiowo działające siły ściskające, natomiast cięgna o średnicy od 50
mm do 75 mm powlekane galfanem375 i liny stalowe o średnicy od 30 mm do 50 mm
będące elementami wiotkimi przenoszą jedynie osiowe siły rozciągające [69]. Na etapie
montażu tej wieży cięgna oraz liny zostały wstępnie naprężone siłami ich naciągu, rury
stalowe „przejęły” dodatkowe osiowo działające siły ściskające, które powstały właśnie
w wyniku tego sprężenia. Proces ten zapewnił stabilność tak kształtowanego
przestrzennego układu konstrukcyjnego, co umożliwiło wykonanie na placu targowym
w Niemczech najwyższej wieży zbudowanej właśnie w tym systemie tensegrity. Wieża

369
Obchodzone są rocznice ważnych wydarzeń lub symboliczne przymierza zawarte w przeszłości
pomiędzy krajami.
370
Do grupy tych wydarzeń należą światowe targi gospodarcze, wystawy oraz Igrzyska Olimpijskie, w
których prowadzony program skupia uwagę widzów z całego świata.
371
Są to głównie wieże murowane i pomniki, w których umieszczone są platformy widokowe.
372
IGA 2003 – International Garden Exhibition in Rostock.
373
Tensegrity to przestrzenny układ konstrukcyjny złożony wyłącznie z elementów ściskanych i
rozciąganych. W układzie tym elementy ściskane wykonane są zazwyczaj z prętów prostych połączonych
między sobą układem wiotkich elementów – cięgien, w których wprowadzone są wstępne ich siły
naciągu powodujące stabilizację całego układu konstrukcyjnego. Sztywność takiej konstrukcji zależy od
siły sprężenia takiego układu.
374
Iglica ze stali nierdzewnej została przymocowana do górnego pryzmatu za pomocą lin stalowych, co
spowodowało zwiększenie wysokości wieży o 12,5 m.
375
Powłoki galfan w porównaniu do tradycyjnej powłoki cynkowej charakteryzuje się znakomitą
odpornością na korozję.
str. 112
posadowiona jest w sposób pośredni za pomocą układu pali przenoszących wartości
reakcji sił podporowych o różnoimiennych znakach na warstwy podłoża gruntowego.

Il. 160 Wieża zbudowana w systemie tensegrity w Rostock, Niemcy [A.150],

widok ogólny, skrzyżowanie dwóch trójpunktów pryzmatów, węzeł wieży
arch.: Architekten von Gerken, Marg i Partnerzy, konstr.: Schlaich Bergermann i Partnerzy

Mimo, że omawiana wieża nie posiada platform widokowych umożliwiających

obserwację otaczającego terenu to jest ona symbolem tego miejsca oraz doskonałym
punktem orientacyjnym dla użytkowników targów znajdujących się na terenie
targowiska Hanse–Messe. Wyeksponowana forma architektoniczna kształtowana za
pomocą przestrzennej struktury prętów konstrukcyjnych powoduje, że obiekt ten
wyróżnia się na tle tradycyjnie kształtowanych wież budząc powszechne uznanie
zarówno użytkowników niemieckich targów jak również wśród znanych architektów i
inżynierów z całego świata. Dotychczasowe wykonane konstrukcje wież typu tensegrity
są jedynie przestrzennymi strukturami, które potocznie noszą nazwę „rzeźb” i stanowią
one przeważnie pionierskie rozwiązania stosowane w tej dziedzinie budownictwa.
Obecnie system ten nie jest jeszcze w pełni rozwinięty a zrealizowane dotychczas wieże
wykazują znaczne przemieszczenia wierzchołków376, co w znacznym stopniu ogranicza
możliwość wprowadzenia dodatkowych funkcji użytkowych w tak kształtowanych
obiektach. Niewykluczone jest, że w przyszłości system ten zostanie zmodyfikowany i
obiekty projektowane za jego pomocą będą mogły z powodzeniem spełniać różnorodne
zapotrzebowania ich użytkowników.
Symbolika i znaczenie projektowanych wież, których bryły często posiadają
złożone formy architektoniczne to nie tylko emocjonalny ich odbiór związany z
bodźcami wizualnymi377, ale również przekaz socjologiczny będący odzwierciedleniem
panujących w danym czasie relacji społecznych na występujące uwarunkowania
polityczne. Reprezentatywnym przykładem tego typu obiektu jest Statua Wolności (Il.
161) zbudowana w Stanach Zjednoczonych w latach 1884 – 1886. Jest to obiekt
utożsamiany z symbolem wolności, demokracji i niezależności w dążeniu378 jednostek
jak i całego społeczeństwa do „lepszego świata” [70]. Ten monumentalny obiekt został
wykonany na podstawie projektu sporządzonego przez zespół architektów i inżynierów:
376
Przemieszczenie wierzchołka wieży w Rostock wynosi około 150 cm, co stanowi proporcję
przemieszczenia względem jej wysokości H/41.
377
Do bodźców tych należy zaliczyć wizualne postrzeganie tych obiektów, które często są dominantami
występującymi w danym krajobrazie.
378
Statua Wolności niejednokrotnie była pierwszym obiektem, jaki mogli zaobserwować imigranci
przybywający do portu w Stanach Zjednoczonych, stała się ona symbolem tego kraju dla tych osób.
str. 113
francuskiego rzeźbiarza Frederica Auguste Bartholdiego, inżyniera Gustave’a Eiffela379
odpowiedzialnego za kształtowanie konstrukcji stalowej oraz Richarda Morrisa Hunta,
który zaprojektował podstawę obiektu. Budowla ta jest darem narodu francuskiego dla
narodu amerykańskiego i ma upamiętniać przymierze tych dwóch narodów zawarte w
czasie wojny o niepodległość380 Stanów Zjednoczonych [71]. Wzniesiona została
wspólnym wysiłkiem tych dwóch narodów381, podstawę wykonali Amerykanie
natomiast konstrukcję stalową wraz z okładzinami kształtującymi rzeźbiarską postać
tego posągu wykonali Francuzi [70]. Metalowa część posągu została pierwotnie
wykonana we Francji, następnie została zdemontowana i jej poszczególne elementy
wysyłkowe zostały przetransportowane statkami do Ameryki, gdzie następnie
wykonano ponowny jej montaż na wcześniej przygotowanej już podstawie.

1
1

Il. 161 Statua Wolności , USA [A.151]

widok ogólny z oznaczonymi poziomami widokowymi, najwyżej położony punkt widokowy

Statua Wolności zyskała ogromną popularność już na etapie swej budowy. W

trakcie prowadzonych zbiórek społecznych, z których finansowana była w głównym
stopniu budowa tego obiektu sprzedawane były pamiątkowe modele z wizerunkiem tej
statuy zarówno w Stanach Zjednoczonych jak i na obszarze całego świata. Taki rodzaj
zbiórki umożliwił ponadto promocję tego obiektu, którego zasięg oddziaływania
osiągnął wymiar ogólnokrajowy oraz międzynarodowy. W szerokiej opinii publicznej
obiekt ten jest postrzegany, jako symbol Stanów Zjednoczonych Ameryki i oczywiście
ideałów tego państwa. Dla samych Amerykanów stał się on jeszcze bardziej widocznym
symbolem narodowym podczas I wojny światowej, kiedy to żołnierze wypływający do
Europy widzieli ten obiekt, jako ostatnią rzecz swojego kraju. Była to również pierwsza
budowla, jaką widzieli po powrocie z wojny do swojej ojczyzny. Pod względem
architektoniczno-budowlanym obiekt ten został zaprojektowany, jako układ złożony z
przestrzennej kratownicy, wykonanej z elementów stalowych osadzonych na
monumentalnej podstawie. Bryła architektoniczna tej statuy przypomina postać kobiety
trzymającej w prawej ręce pochodnię382, a w lewej tablicę, na której wyryta jest data
379
Gustav Eiffel – francuski inżynier, znany głównie z realizacji obiektów wykonanych ze stali oraz
żeliwa na przełomie XIX i XX wieku. Paryska wieża nazwana została jego imieniem (pkt. 2.6.4).
380
Pomnik ten został przekazany Stanom Zjednoczonym Ameryki Północnej w setną rocznicę deklaracji
niepodległości przez Francję [233].
381
Finansowanie tego obiektu zostało realizowane ze społecznych zbiórek przeprowadzanych na potrzeby
tej budowy. W latach osiemdziesiątych XX wieku, w Ameryce sprzedawane były małe modele
obrazujące postać tego obiektu [70].
382
Pochodnia ma symbolizować oświecenie narodu.
str. 114
uzyskania niepodległości przez Stany Zjednoczone383. Powłoka kształtująca postać
kobiety wykonana jest z blachy miedzianej, która została zamontowana do elementów
stalowych. Zielony kolor tej bryły jest efektem korozji atmosferycznej, blachy pokryte
są patyną384, która jest naturalnym elementem tej korozji. Wysokość całego obiektu
wraz z cokołem wynosi 92,99 m, odległość od podstawy posągu do wierzchołka
pochodni wynosi 46,5 m [233]. W obiekcie tym wykonany jest ciąg komunikacyjny
umożliwiający użytkownikom wejście na podest widokowy znajdujący się wewnątrz jej
bryły na wysokości, gdzie ukształtowana jest głowa tej rzeźby. Platforma widokowa
znajduje się dokładnie „w koronie wieńczącej głowę” tej rzeźby. Na poziomie tym
zamontowanych jest 25 okien, w których widok umożliwia obserwację otaczającego
terenu. Wejście na ten poziom dostępne jest jedynie za pomocą wewnętrznych schodów
zabiegowych. Mimo, że obiekt ten uznawany jest przez turystów za szczególnie
popularną atrakcję, która posiada trzy ogólnodostępne poziomy widokowe (Il. 161) to
konieczność pokonywania wysokości stopni schodowych powoduje, że osoby o
ograniczonej zdolności ruchowej nie mogą w pełni zwiedzić tego obiektu. Statua
Wolności to nie tylko obiekt będący symbolem, w którym umieszczone są poziomy
platform widokowych, ale również obiekt, który pełni funkcję latarni morskiej
ułatwiającej nawigację statków wpływających do portu.
Możliwość dostosowania pomników do ogólnodostępnego ich użytkowania przez
zwiedzających wiąże się przede wszystkim z
koniecznością umieszczenia w takim obiekcie windy
zapewniającej pionowy transport osobom o
ograniczonej zdolności ruchowej. Przykładem takiej
realizacji jest pomnik San Jacinto Monument (Il. 162) w
Houston Ship Channel, w stanie Texas w Stanach
Zjednoczonych, który został zbudowany w latach 1936 -
1939. Jest on wyposażony w windę umożliwiającą
użytkownikom właśnie taki rodzaj komunikacji
pionowej z poziomu terenu na wysokość
ogólnodostępnego tarasu widokowego. Pomnik ten ma
wysokość 172,92 m i jest najwyższym murowanym385
tego typu obiektem na świecie [234]. Powstanie tego Il. 162 Pomnik San Jacinto,
USA [A.152],
obiektu zostało zainicjonowane przez społeczność
projekt autorstwa: AC Finn,
lokalną, aby w ten sposób upamiętnić wszystkie osoby, WS Bellows Construction Co.
które walczyły o niepodległość Teksasu.
Analizując uwarunkowania funkcjonalne obiektów nazywanych pomnikami
można stwierdzić, że występujące386 platformy widokowe w takich budowlach pełnią
jedynie drugorzędną funkcję, która czasami jest trudno dostrzegalna dla turystów
zwiedzających dany region. Obiekty te odbierane są przez takich użytkowników, jako
wizualne symbole danego miejsca lub wydarzenia historycznego mającego regionalne
lub ogólnokrajowe znaczenie. Oprócz budowy monumentalnych pomników
383
Na tablicy wyryty jest napis: JULY IV MDCCLXXVI tj. 4 lipca 1776.
384
Patyna jest efektem korozji atmosferycznej miedzi i jej stopów zachodzącym w wilgotnym
środowisku. Patyna jest powłoką trwałą, jest ona ostatnim etapem procesu pasywacji.
385
Pomnik pokryty jest kamieniem muszlowym z Teksasu Cordova, rodzaj wapnia w kremowym kolorze
i skamieniałej tekstury [234].
386
Platformy widokowe występują jedynie w nielicznych pomnikach, które zazwyczaj są szczególnie
znane i popularne wśród turystów.
str. 115
upamiętniających takie ważne wydarzenia kulturowe i społeczne współcześnie
budowane są obiekty wysokie i wysokościowe, które mają je symbolizować. Swoją
wysokością obiekty te górują ponad pobliską zabudową, a ich forma architektoniczna
jest niejednokrotnie unikalna i spektakularna. Spośród tych obiektów dominującą grupę
stanowią wieże, których budowa może być zrealizowana zarówno przy zastosowaniu
różnorodnych materiałów jak i systemów konstrukcyjnych. Kształtowane wieże, które
mają upamiętniać ważne wydarzenia często w swojej nazwie zawierają jego tytuł, wieże
igrzysk (pkt. 3.2.2), wieża targów (pkt. 3.4) lub nazwy autora, któremu przypisywana
jest jego budowa (pkt. 2.6.4). Syntetyczne zestawienie wież będących symbolami
szczególnych wydarzeń zawarto w (Tablicy nr 6), gdzie w sposób zwięzły
przeanalizowano ich systemy konstrukcyjne oraz przesłanki, które miały istotny wpływ
na powstanie i sposoby zaprojektowania tych obiektów.

Tablica nr 6 Syntetyczna analiza porównawcza wież, symboli [S. Czernik]

lokalizacja

Ilustracja, Wydarzenie, symbol, System i materiał

Nazwa i
Nr

inspiracja, konstrukcyjny

autor projektu
Wysokość całkowita wieży
- Światowe Targi w wynosi 184 m,
1962 roku, które odbyły - platforma widokowa
się w Seatlle Center, umieszczona jest na
USA, wysokości 158 m,
Space Needle,

- Uważna za symbol - układ ramowy – węzły

Seattle, USA

tego miasta i północno- sztywne, w obliczeniach

zachodniego Pacyfiku, uwzględniony wiatr o
1

jest również punktem prędkości 320 km/h oraz

orientacyjnym trzęsienie ziemi do 9,1 w
w Seattle [235] skali Richtera [235]
- Inspiracja: wieża w - materiał konstrukcyjny:
Stuttgart Tower w żelbet, szkło, stal,
Il. 163, źródło [A.153],
Niemczech - posiada obrotową
autor:John Grahman platformę – restaurację.

Wysokość całkowita wieży

wynosi 184,6 m [237]
-Festiwal kwiatów
- platforma widokowa
Floriada w 1960 roku,
Rotterdam, Holandia

znajduje się na wysokości

który odbył się w
103,5 m,
Rotterdamie, Holandia
Euromast,

- pionowa konstrukcja
-Symbol Rotterdamu,
wspornikowa –
2

najwyższy obiekt tego

monolityczny trzon,
miasta [236].
- materiał konstrukcyjny:
- Wieża ta jest
żelbet,
inspiracją dla Kobe w
- wewnątrz trzonu
Japonii (pkt.3.2.4)
Il. 164, źródło [A.154], umieszczone są dwie
autor:Hugh Maaskant przeszklone windy [237].

str. 116
 - Zbudowana z okazji Wysokość całkowita wieży
wystawy światowej, wynosi 324 m,
zorganizowanej w - platforma widokowa
Paryżu w 1889 roku, znajduje się na 267 m [238],
Paryż, Francja
Wieża Eiffla, w setna rocznicę - struktura przestrzenna -
Rewolucji Francuskiej kratownicowy układ
3

(pkt.2.6.4). prętowy,
- Symbol Paryża i - materiał konstrukcyjny:
Francji. stal, połączenia nitowane,
- wewnątrz wieży
Autor: nominalnie umieszczona jest
Il. 165, źródło [A.155] Gustave Eiffel przeszklona winda [238].
Wysokość całkowita wieży
wynosi 604 m,
- platforma widokowa
- Otwarta z okazji znajduje się na 488 m [239],
Igrzysk Azjatyckich - struktura przestrzenna,
Canton Tower,
Kanton, Chiny

w 2010 roku. układ mieszany:

wewnętrzny trzon
4

Autor opracowania: żelbetowy oraz zewnętrzna

firma Information hiperboloidalna struktura
Based Architecture złożona z prętów
(IBA). wykonanych z rur
stalowych,
- materiał konstrukcyjny:
Il. 166, źródło [A.156] żelbet i stal.
Całkowita wysokość wieży
- Igrzyska XXI
wynosi 165 m,
Olimpijskie w
- konstrukcja wieży jest
Montrealu w 1976
nachylona pod kątem 45° do
The Montreal Tower,

roku [240].
Montreal, Kanada

podłoża,
- Kompozycja zespołu
- jest ona najwyższą pochyłą
obiektów olimpijskich:
wieżą na świecie [72],
stadionu, pływalni i
5

Il. 167, źródło [A.157] - materiał konstrukcyjny –

wieży przypominają w
żelbet,
widoku z góry liść
- komunikację pionową na
klonu – symbol
platformę widokową
Kanady [240].
zapewnia kolejka linowa
wciągana po górnej,
Il. 168, źródło [A.158] Autor: Roger Taillibert
pochyłej powierzchni wieży
Barcelona, Katalonia, Hiszpania

- Letnie Igrzyska
Wieża łączności Montjuic,

Olimpijskie w1992 rok.

Wysokość całkowita wieży
- Symbolizuje sportowca
136 m [241],
trzymającego płomień
- materiał konstrukcyjny –
olimpijski.
stal, żelbet,
- Symboliczny punkt
6

- wieża telekomunikacyjna
skupienia
zbudowana dla zapewniania
rozproszonego
łączności telewizyjnej w
kompleksu
Il. 169, źródło [A.159], trakcie Igrzysk.
olimpijskiego oraz
autor: Santiago
Calatrava S.A.
symbol miasta[241].

str. 117
 - Zbudowana w latach
2011 – 2014, jej Wieża ma wysokości
budowa rozpoczęła się 246,8 m [242],
Beijing Olympic Tower, trzy lata po Letnich - materiał konstrukcyjny –
Igrzyskach stal, żelbet,
Pekin, Chiny
Olimpijskich 2008 r. - bryła architektoniczna
- W widoku z góry obiekt wieży składa się z pięciu
7

przypomina koła mniejszych wież o różnych

olimpijskie- symbol wysokościach połączonych
Igrzysk Olimpijskich. ze sobą za pomocą
Il. 170, źródło [A.160] przewiązek – układ ram
China Architecture Architekci: Cui Kai, Li sztywnych.
Design & Research Cundong, Zhao Wenbin
Group
- Letnie Igrzyska
Wysokość kotła to 32 m,
Olimpijskie, Pekinie
Olympic Flame, Beijing,

- układ konstrukcyjny to
2008 rok.
pionowy wspornik
- W kotle olimpijskim
Pekin, Chiny

ukształtowany w postaci
podtrzymywany był
systemu szkieletowego,
płomień przez cały
8

- materiał konstrukcyjny:
okres trwania
stal [243],
olimpiady.
- powłoka zewnętrzna
- Symbolizuje to kradzież
wykonana jest z blach
Il. 171, źródło [A.161], ognia od bogów przez
stalowych.
(autorstwo nieznane) tytana Prometeusza.
Wysokość wieży wynosi
- Letnie Igrzyska 114,5 m [109],
olimpijskie w Londynie - dominujący materiał - stal,
Londyn, Wielka Brytania

- układ strukturalny złożony

ArcelorMittal Orbit,

w 2012 roku.
- Ikona Londynu z prętów stalowych –
2012 roku [109]. pionowy wspornik
- Symbol odrodzenia kształtuje układ kratownicy
9

wschodniej części przestrzennej, wokół której

miasta [109]. wykonane są spiralne
schody oraz dekoracyjne
Architekt: Anish Kapor, elementy kształtujące
Cecil Balmond spektakularną postać
Il. 172, źródło[A.162] architektoniczną tej wieży.
- Zbudowana w latach Wysokość całkowita wieży
1991 – 1996. wynosi 421 m [244],
- Wieża - platforma widokowa
Kuala Lumpur, Malezja

telekomunikacyjna. znajduje się na wysokości

- Jeden z 276 m,
najważniejszych - pionowa konstrukcja
KL Tower,

punktów orientacyjnych wspornikowa ukształtowana

10

Malezji. w postaci monolitycznego

- Symbol postępu i trzonu,
rozwoju rozpoznawalny - materiał konstrukcyjny:
na całym świecie[244]. żelbet,
- wewnątrz trzonu
Il. 173, źródło[A.163] Architekt: Kumpulan umieszczonych jest pięć
Senireka Sdn. Bhd. wind [244].
str. 118
 Z analizy materiałów (Tablica nr 6) dotyczących przedstawionych przykładów
wież wynika, że obiekty te pełnią bardzo ważne funkcje reprezentacyjne w znaczeniu
ogólnospołecznym. Skupiają one uwagę widza zarówno w trakcie trwania inauguracji
tego wydarzenia z okazji, którego są budowane, jak również zostają symbolami danego
miejsca i wydarzenia już po jego zakończeniu. Symboliczne znaczenia wież można
również odczytywać, jako znaki manifestu zachodzących przemian o znaczeniu
społecznym i gospodarczym wynikającym z uwarunkowań danego regionu lub całego
kraju. Obiekty takie posiadają niejednokrotnie spektakularne postacie systemów
konstrukcyjnych, których zastosowanie umożliwia projektantom kształtowanie
niepowtarzanych form architektonicznych obiektów o znacznych wysokościach, co ma
symbolizować dobrobyt i postęp gospodarczy rozwijającego się kraju. Proces ten jest
szczególnie zauważalny na kontynencie azjatyckim, gdzie odnotowuje się wyraźny i
bardzo dynamiczny wzrost gospodarczy zauważalny w okresie ostatnich kilku dekad
oraz podobnie dynamiczny wzrost liczebności i wysokości nowopowstałych wież oraz
budynków wysokościowych. Takie obiekty stają się dominantami występującymi w
krajobrazie danego regionu, są jego znakami rozpoznawczymi o bardzo szerokim
zasięgu terytorialnym.
Taki sposób postrzegania obiektów-symboli jest szczególnie dobrze widoczny na
przykładzie wieży Bajterek (Il. 174) zbudowanej w nowej stolicy Kazachstanu, w
Astanie387. Jednym z ważniejszych
elementów wpływających na decyzję
władz o wzniesieniu nowej stolicy tego
państwa była idea zbudowania
„metabolicznej” i zrównoważonej
„Euroazji”. Nowa stolica miała
symbolizować centrum tego kraju i
pełnić funkcję reprezentacyjną
kazachskiej kultury i tożsamości
narodowej. Stolica ta miała być również
symbolem dobrobytu gospodarczego Il. 174 Wieża, pomnik Bajterek w Astanie,
Kazachstan [A.164],
oraz geopolitycznej wizji reżimu, dla architekt: Akmurza Rustembekov
którego intencje rządu wyrażane były
dosyć otwarcie388. Działania te miały istotny wpływ i duże znaczenie na projektowaną
współcześnie architekturę i strukturę obiektów w stolicy Kazachstanu [73].
Wieża-pomnik jest kluczowym założeniem projektowym nowego miasta
rządowego Astany, a jej forma architektoniczna jest inspirowana wielkim mitem kultury
środkowoazjatyckiej. Według tej legendy ptak o imieniu Samruk, co roku składał złote
jajko389 na magicznym drzewie Bajterek. Pewnego razu niebezpieczny smok chciał
zniszczyć to jajko Samruk, które symbolizuje kazachskie przyszłe pokolenia. Próba ta
zakończyła się jednak niepowodzeniem, nieustraszony wojownik Jertostyk broniąc
Samruka zabił smoka oddalając niebezpieczeństwo. Ikona nowej dzielnicy Astany,
387
Republika Kazachstanu ogłosiła w grudniu 1997 roku, że dotychczasowa stolica Ałmata położona na
południu kraju zostanie przeniesiona do Astany – miasta położonego bardziej centralnie [73].
388
Prezydentem kraju w trakcie tych zmian politycznych był Nursułtan Nazarbajew, zrestrukturyzował on
system mecenatu według własnego uznania i zreorganizował sektor publiczny. Wszystkie działania
polityczne jak i cały projekt były sposobem na pokazanie i upamiętnienie władzy Nazarbajewa i jego
prestiżu [73].
389
Jajko symbolizuje w tej legendzie płodność i przyszłe pokolenia.
str. 119
kształt jej bryły architektonicznej oraz zastosowanej kolorystyki390 ma odzwierciedlać
przekaz występujący w etnicznej kazachskiej mitologii. Symbolikę znaczenia wieży
Bajterek można jeszcze bardzie rozszerzyć o współcześnie wygłaszane opinie, z których
wynika, że wieża ta ma wysokość 97 metrów391, co ma upamiętniać datę powstania
nowej stolicy w 1997 roku392. W zabudowie urbanistycznej miasta Bajterek jest
centralnym punktem nowopowstałej rządowej dzielnicy, otoczona jest ona szeroką,
centralną aleją łączącą siedzibę państwowego przedsiębiorstwa naftowo-gazowego oraz
Ministerstwo Komunikacji na wschodzie z parlamentem i pałacem prezydenckim na
zachodzie. Taki układ urbanistyczny wykazuje znaczne podobieństwo do Kapitolu w
Waszyngtonie i może być interpretowany, jako symbol demokracji Republiki
Kazachstanu [73]. Wieża Bajterek - jak podają oficjalne źródła [245] - ma jednak
wysokość 105 m, która mierzona jest łącznie z wieńczącą ją kulą i iglicą. Układ
konstrukcyjny tego obiektu kształtowany jest za pomocą stalowych prętów tworzących
strukturę przestrzenną, na której osadzona jest sferyczna bryła. Główny projektant tego
obiektu, angielski architekt Norman Foster zaproponował, aby sfera imitująca jajo
Samruka miała średnicę 22 m a w jej przestrzeni zostały rozmieszczone dwie
ogólnodostępne platformy widokowe. Jedna z tych platform, ta położona niżej stała się
ogólnodostępną atrakcją turystyczną, na której pokład można wjechać przeszkloną
windą unosząc się i podziwiając różną perspektywę miasta już od poziomu parteru. Na
drugi poziom platformy widokowej można wejść z poziomu niższej platformy za
pomocą schodów. Na najwyższej platformie widokowej umieszczonej na wysokości
97 m znajduje się pozłacany odcisk393 ręki Narsułtana Nazarbajewa – pierwszego
prezydenta niepodległej Republiki Kazachstanu. W podstawie tej wieży zlokalizowane
są ogólnodostępne funkcje usługowe takie jak sklepy, kawiarnie itp. Obiekt ten jest
również bardzo znaną i szczególnie chętnie odwiedzaną atrakcją turystyczną miasta
Astany oraz nieodłącznym symbolem tej stolicy i państwa kazachskiego. Ponadto jego
wizerunek został rozpowszechniony w skali całego państwa poprzez wprowadzenie do
użytku banknotów nowego wzorca z roku 2006 oraz banknotów okolicznościowych.
Dla całej serii nowych banknotów rysunek wieży Bajterek stał się ich nieodłącznym
elementem umieszczanym na awersie tej narodowej waluty (Il. 175)

Il. 175 Narodowa waluta Kazachstanu – Tenge [A.165]

Symbolikę znaczenia wieży będącej jednym z charakterystycznych elementów

danego miejsce można również dobrze zilustrować na przykładzie Stratosphere Las

390
Sferyczna bryła w kolorze złotym umieszczona na zwieńczeniu wieży ma symbolizować złote jajko
Samruka, postaci z kazaskiej mitologii.
391
Oficjalne dokumenty sugerują, że wieża ta ma wysokość około 105 m [245].
392
Wieża Bajterek w Kazachstanie została zbudowana w latach 1997 – 2002.
393
Tablica, na której znajduje się ten odcisk zachęca użytkowników do umieszczenia ręki w odlewie i
złożeniu życzeń.
str. 120
Vegas (Il. 176), którego oficjalna nazwa została w styczniu 2020 zmieniona na The
Start Hotel, Casino, SkyPod [246]. W opinii publicznej miasto, w którym zbudowana
jest ta wieża, kojarzone jest przez turystów, jako
duży kurort słynący
z gier hazardowych,
luksusowych hoteli,
rozrywki i życia
nocnego. Wieża ta
została oddana do
ogólnodostępnego
użytku publicznego
w 1996 r., posiada
ona wysokość 350,2 m [74], jest
charakterystycznym elementem i dominantą
występującą w panoramie miasta. Obiekt ten pełni
szerokie spektrum funkcji użytkowych, które
Il. 176 Wieża Stratosphere Las wynikają z zapotrzebowania mieszkańców oraz
Vegas, USA [A.166, A.167 / A.320],
turystów zwiedzających Las Vegas. W wieży tej, w
projektanci: Skidmore,
Owings i Merrill (SOM)
jej pionowym trzonie skumulowane są m.in.
przestrzenie hotelowe, kasyno, restauracje, sklepy
oraz powierzchnie ogólnodostępne oraz basen [75]. W górnej część tej wieży znajdują
się poziomy platform widokowych, na których umieszczone są m.in. kaplice ślubne,
strefy wypoczynku oraz wydzielone miejsca gdzie zamontowane są dodatkowe atrakcje
turystyczne powodujące często u ich użytkowników zwiększony poziom adrenaliny.
Obecnie po modernizacji tego obiektu w latach 2019 - 2020 w zwieńczeniu wieży
znajduje się tzw. SkyPol [246], w którego przestrzeni umieszczone są dwa tarasy
widokowe, obrotowa restauracja oraz cztery ekscytujące „przejażdżki”. Pierwszy z
tarasów widokowych znajduje się na poziomie 108 piętra gdzie zaprojektowana jest
również strefa gastronomiczna i handlowa umożliwiająca obsługę ruchu turystycznego.
Wejście na drugi taras widokowy, który jest tarasem zewnętrznym umieszczonym na
wysokości 109 piętra, dostępne jest z poziomu pierwszej platformy widokowej za
pomocą schodów łączących te dwa elementy. Obiekt ten umożliwia spełnienie
szerokiego i różnorodnego programu funkcjonalnego oferowanego jego użytkownikom,
zarówno tym zdrowym i sprawnym fizycznie jak również tym o obniżonej zdolności
ruchowej. Jest on popularną atrakcją turystyczną Las Vegas oraz łatwo
rozpoznawalnym znakiem tego miasta również na arenie międzynarodowej. Postać
bryły architektonicznej tej wieży jest również często eksponowana w scenach filmów
fabularnych, które rozgrywane są w Las Vegas, co dodatkowo przyczynia się do
podniesienia atrakcyjności i popularności miasta w skali globalnej.
Projekty i realizacje spektakularnych obiektów to również twórczy manifest
inżynierów i architektów kształtujących pionierskie rozwiązania strukturalne obiektów,
które mają symbolizować proces zachodzących zmian ekonomiczno-gospodarczych
oraz dążeń ludzkich do podboju kosmosu. Taki wpływ występujących uwarunkowań
gospodarczych oraz aspiracji społecznych jest zawarty w symbolicznym przekazie
powstałego w latach 1957 - 1961 budynku tematycznego (z ang. Theme Building) na
lotnisku w Los Angeles w USA. Thema Building (Il. 177) jest obiektem, który powstał

str. 121
w ramach powojennej dużej rozbudowy lotniska. Okres ten był równocześnie
początkiem ery kosmicznej394, ponadto elementy dominującej wówczas popkultury395
były impulsem wpływającym na projektowaną
formę architektoniczną tego obiektu, który
później uznany został za przykład
nowoczesnego ruchu projektowego z połowy
minionego stulecia zwanego „googie”396 [247].
Charakterystyczna bryła architektoniczna tego
obiektu przypomina swoim kształtem postać
latającego spodka – UFO lub postać pająka,
Il. 177 Budynek tematyczny na
który jest wsparty na czterech ukośnie
międzynarodowym lotnisku w biegnących podporach. Ta futurystyczna
Los Angeles, USA [A.168], kompozycja architektoniczna ma
projektanci: Pereira & Luckman symbolizować rozwój Los Angeles w połowie
Architects, Paul R. Williams and Welton
Becket stulecia. Paraboliczne łuki (Il. 178) o
wysokości 41,15 m [249] stanowiące elementy nośne tego obiektu wykonane są z
materiału konstrukcyjnego, jakim jest stal i
posadowione są one w sposób bezpośredni na
podłożu gruntowym za pośrednictwem
fundamentów żelbetowych. W środkowej
części tego obiektu „zawieszona” jest
platforma, na której znajduje się restauracja
oraz taras widokowy. Zastosowane
rozwiązanie architektoniczno-budowlane dla
tak zlokalizowanej przestrzeni użytkowej było
Il. 178 Elementy konstrukcji Theme
pionierskim rozwiązaniem pod względem Building, na lotnisku w Los Angeles [A.169]
kształtowania struktury nośnej dla stalowych
łuków wykonywanych do tej pory w Stanach Zjednoczonych [250]. Obecnie obiekt ten
przeszedł kilka modernizacji związanych z poprawą jego stanu technicznego oraz
wprowadzono dodatkowe jego zabezpieczenia techniczne m.in. wyposażono go w
stosowny tłumik masowy ograniczający skutki aktywności sejsmicznej [250]. Obiekt
ten od 1993 roku jest uznany za zabytek historyczno-kulturowy [251], który jest
nierozerwalnie identyfikowalny z lotniskiem w Los Angeles.

3.5. Platformy widokowe w obiektach istniejących

Szczególną grupę obiektów, w których platformy widokowe stanowią ich

drugoplanową funkcję, są budynki mieszkalne, biurowe oraz mosty i kładki. Obiekty
takie umożliwiają realizację zarówno ich podstawowych funkcji użytkowych
skupiających główną uwagę ich użytkowników oraz dodatkowo umożliwiają one

394
Era kosmiczna (z ang. Space Age) to współcześnie występujący okres czasu związany z rywalizacją
międzynarodową i dążeniem do podboju kosmicznego, technologii kosmicznej. Przyjmuje się, że era ta
rozpoczęła się od pierwszego satelity ziemi - Sputnika 1 w 1957 roku i trwa do dnia dzisiejszego.
395
Popkultura to kultura popularna zwana również kulturą masową jest to zbiór powszechnie uznawanych
praktyk, przekonań i przedmiotów, które dominują w społeczeństwie w danym okresie czasu.
396
Googie to nowoczesny styl architektoniczny, zauważalny szczególnie w amerykańskim futuryzmie po
II wojnie światowej [248].
str. 122
korzystanie z dodatkowych atrakcji, jakimi są platformy widokowe. Taki rodzaj
połączenia dwóch niezależnych dotąd funkcji użytkowych sprawia, że obiekty takie
postrzegane są niejednokrotnie, jako spektakularne budowle, które posiadają
niestandardowe formy architektoniczne. Jednym z przykładów dla tak sklasyfikowanej
grupy obiektów jest most wantowy nad rzeką Dunaj w Bratysławie (Il. 179). Pylon397
środkowy tego mostu jest zarówno jego głównym elementem konstrukcyjnym
umożliwiającym realizację założeń statycznych dla układu wantowego oraz jest on
pionowym wspornikiem, na którym umieszczone są poziomy
platform widokowych znajdujących się na zwieńczeniu tego
elementu. Wieża o nazwie UFO [252] posiada spektakularny
kształt swej bryły architektonicznej z
wyeksponowaną ogólnodostępną
platformą widokową z poziomu,
której możliwa jest obserwacja
panoramy398 słowackiej stolicy.
Obiekt ten jest nieodłącznym
symbolem Bratysławy, jego postać
jest często prezentowana na
pocztówkach z wizerunkami tego
Il. 179 Most SNP z charakterystycznym pylonem miasta. Most imieniem Słowackiego
o nazwie UFO, Bratysława, Słowacja [A.166], Powstania Narodowego (SNP) został
projektanci: A. Tesára, J. Lacka i I. Slameňa
zbudowany w latach 1967 – 1972,
pylon nośny wraz z platformą widokową posiada wysokość 95 metrów, jest on
posadowiony w sposób pośredni na głębokości 33 metrów poniżej poziomu terenu
[252]. Pylon wspierający zarówno platformę widokową jak i przęsła mostu został
wykonany z materiału konstrukcyjnego, jakim jest żelbet. Element ten został
uformowany w postaci ramy żelbetowej, której słupy nośne realizują założenia
pionowego wspornika sztywno utwierdzonego w masywnej konstrukcji fundamentu. W
przekroju poprzecznym pylonów obserwujemy układ ścian żelbetowych, określany
mianem układu skrzynkowego, wewnątrz którego umieszczone są ciągi instalacji
technicznej oraz środków komunikacji, które umożliwiają transport pionowy wewnątrz
wieży. Transport ten odbywa się do poziomu ogólnodostępnej restauracji umieszczonej
wysokości 85 metrów. Wewnątrz lewego filara pylonu znajduje się winda stanowiąca
podstawowy środek komunikacji pionowej w tym obiekcie, natomiast w prawym filarze
znajduje się klatka ewakuacyjna umożliwiająca alternatywną drogę komunikacji
podczas mogącego wystąpić zagrożenia bezpieczeństwa. Platforma widokowa jest
ogólnodostępną atrakcją turystyczną stolicy Słowacji, jest ona dostępna zarówno dla
osób zdrowych i sprawnych fizycznie jak również dla osób o ograniczonej zdolności
ruchowej oraz rodzin poruszających się z małymi dziećmi. Oprócz ogólnodostępnej
platformy widokowej oraz restauracji użytkownicy tego obiektu mogą skorzystać z
dodatkowej atrakcji wywołującej u jej odbiorców wzrost poziomu adrenaliny w trakcie

397
Pylon mostu to element konstrukcyjny o schemacie statycznym pionowego wspornika, który przenosi
obciążenie na fundament. W przypadku mostów wantowych w górnej wysokości pylonów mocowane są
cięgna, które podtrzymują przęsła mostu.
398
Z poziomu platformy widokowej można obserwować m.in. Zamek Bratysławski, Parlament oraz
katedrę św. Marcina.
str. 123
użytkowania Skywalk399. Wieża UFO jest obiektem wielofunkcyjnym, który jest
udostępniany na prywatne przyjęcia400 okolicznościowe, a także jest miejscem gdzie
organizowane są coroczne zawody Towerruning401, osiągające coraz to większą
popularność na całym świecie.
Mosty i kładki są obiektami służącymi głównie do przeprawy ponad daną
przeszkodą z jednego jej brzegu na drugi. Ich użytkownicy mogą przemierzać trasę tych
obiektów zarówno pieszo, jaki i środkami mobilnymi. Obecnie coraz częściej obserwuje
się tendencję projektowania takich obiektów, jako elementów stanowiących fragment
kompleksu wchodzących w skład całego założenia architektoniczno-urbanistycznego
określonego dla zabudowy danego miejsca. Nowoprojektowane obiekty często
posiadają spektakularne formy oraz układy konstrukcyjne, których widok wywołuje w
ich odbiorcach emocjonalne odczucie podziwu dla zastosowanych rozwiązań
architektoniczno-budowlanych. Takie budowle zdobywają coraz to większą
popularność wśród szerokiego grona turystów, którzy poprzez zamieszczanie fotografii
takich obiektów w mediach społecznościowych promują te obiekty, przez co między
innymi stają się one powszechnie rozpoznawalnymi atrakcjami turystycznymi o zasięgu
regionalnym, krajowym oraz międzynarodowym.
Jednym z przykładów tak kształtowanej przestrzeni publicznej jest kładka Helix
Bridge (Il. 180), (Il. 181) w Singapurze, która została zbudowana w reprezentacyjnej
części tego miasta/państwa. Kładka ta umieszczona jest w ekskluzywnej dzielnicy tego
miasta gdzie zlokalizowane są współcześnie powstałe budynki wysokościowe
posiadające oryginalne kształty ich brył architektonicznych oraz inne budynki i
budowle użyteczności publicznej o spektakularnych kształtach ich przestrzennej formy
architektonicznych402.
Kładka Helix
Bridge wykonana jest z
prętów stalowych
formujących przestrzenną
strukturę, której kształt
przypomina helisę DNA.
Konstrukcja tej kładki
przewieszona jest ponad
Zatoką Marina Bay,
Il. 180 Widok ogólny Marina Bay, Singapur (Google Maps) [A.171]
wsparta jest ona na
żelbetowych przyczółkach znajdujących się na sąsiednich brzegach zatoki oraz
pośrednio podparta jest na czterech filarach posadowionych na jej dnie. Układ
konstrukcyjny tej kładki realizuje schemat pięcioprzęsłowej belki, która jest obciążona
ciężarem własnym oraz obciążeniem eksploatacyjnym wynikającym z oddziaływań

399
Skywalk – jest to atrakcja, która polega na spacerze po zewnętrznym chodniku umieszczonym na
obrysie bardzo wysokich obiektach typu wieżowce i wieże. Uczestnicy takiego spaceru poruszają się w
uprzężach zabezpieczających ich przed możliwością upadku.
400
Restauracja wieży UFO jest udostępniana na przyjęcia okolicznościowe, jest możliwe zorganizowanie
tam przyjęć dla 200 gości [252].
401
Są to zawody, w których uczestnicy wbiegają po schodach na szczyt obiektu, gdzie znajduje się meta
zawodów. W wieży UFO bieg wymaga od uczestników pokonanie wysokości 430 stopni.
402
W dzielnicy Marina Bay w Singapurze znajduje się m.in. Koło Widokowe Singapore Flay, szklarnie
kwiatowe zwane „Super Drzewami” w Garden by the Bay, hotel Marina Bay Sands oraz wiele innych
obiektów o oryginalnej formie architektonicznej.
str. 124
atmosferycznych oraz przejść tłumu ludzi. Trasa ścieżki znajduje się wewnątrz
przestrzennej struktury tego obiektu a w miejscu gdzie konstrukcja ta wspiera się na
podporach pośrednich umieszczone są
dodatkowe zewnętrzne platformy
widokowe (Il. 182) wychodzące poza
obrys jej przestrzennej struktury.
Platformy te są poziomymi
wspornikami, których nośnymi
elementami wsporczymi są
przestrzenne kratownice sztywno
zamocowane w podporach pośrednich
oraz w głównej konstrukcji nośnej
kładki wykonanej w całości ze stali
Il. 181 Widok ogólny kładki Helix Bride oraz nierdzewnej. Wejścia na poziomy
hotelu Marina Bay Sand, Singapur [A.172]
platform widokowych dostępne są
bezpośrednio z poziomu tej kładki, co umożliwia ich użytkowanie zarówno osobom
zdrowym i sprawnym fizycznie jak również osobom o ograniczonej sprawności
ruchowej w tym szczególnie grupie osób poruszającej się na wózkach inwalidzkich. Z
poziomu platform widokowych tej kładki
możliwa jest nieograniczona403 obserwacja
przestrzeni Marina Bay oraz części
dzielnicy tego miasta wraz z przyległym
Parkiem Olimpijskim.
Obserwacja Zatoki Marina Bay wraz
z przyległą częścią miasta możliwa jest
również z poziomu platformy widokowej
umieszczonej na Marina Bay Sands (Il.
181). Budynek ten został zaprojektowany
przez światowej sławy architekta, którym
jest Moshe Safdie, jego realizacja została Il. 182 Widok detali konstrukcyjnych platform
widokowych kładki Helix Bride [A.319],
ukończona w kwietniu 2010 roku i
projektanci: Architekci 61 Pte Ltd, Arup
oddany404 do użytku publicznego pełniąc Singapore Private Limited, Cox Group
głównie funkcję hotelu. Jego bryła
architektoniczna składa się z trzech pojedynczych wieżowców, każdy z nich zawiera 55
kondygnacji hotelowych, a są one połączone ze sobą w poziomie parteru oraz w górnej
części platformą SkyPark [253], która przypomina swoim kształtem łódź wspartą na
tych wieżowcach. Pozioma platforma o nazwie Sands SkyPark (Il. 183) znajduje się na
57 piętrze tego hotelu i na platformie tej umieszczone są ogólnodostępne405 strefy
wypoczynku zawierające między innymi takie atrakcje406 dostępne dla użytkowników
jak basen oraz taras widokowy.

403
Widok z poziomu platformy widokowej Helix Bride jest niezakłócony przez konstrukcyjne elementy
pionowe i ukośne, które okalają jedynie trasę ścieżki ciągu głównego kładki.
404
Koszt gruntu i budowy hotelu Marina Bay w Singapurze powoduje, że jest to najdroższa tego typu
inwestycja na świecie [254].
405
Taras widokowy jest ogólnodostępną atrakcją turystyczną jednak z basenu mogą korzystać tylko
goście hotelu.
406
W zespole całego obiektu znajdują się między innymi hotel, kasyno, centrum handlowe, sale
kongresowe i rozrywkowe w tym teatr, muzea i kluby nocne [254].
str. 125
 Il. 183 Sands SkyPark, Marina Bay Sands, Singapur [A.173]
Rzut, przekrój poprzeczny, widok ogólny basenu, taras widokowy

Trzy wieżowce hotelowe wspierające platformę wykonane zostały z materiału

konstrukcyjnego, jakim jest żelbet. Obiekty te posadowione zostały w sposób pośredni
za pośrednictwem kolumn „grouting407”, które zapewniły stabilizację tego obiektu w
podłożu gruntowym. Platforma SkyPark (Il. 184) umieszczona jest na zwieńczeniu tych
trzech niezależnych budynków, znajduje się ona na wysokości 200 m nad poziomem
terenu, posiada ona długość 340 m oraz szerokość 40 m. Taras widokowy znajdujący
się na tym poziomie wychodzi poza obrys bryły skrajnego budynku hotelowego na
odległość 66,5 m. Tak duża wielkość przewieszenia platformy SkyPark poza obrys
podpory skrajnej sprawia, że jest to obecnie najdłuższa tego typu pozioma konstrukcja
wspornikowa na świecie [255]. Elementy konstrukcyjne kształtujące strukturę nośną tej
platformy wykonane zostały z profili stalowych tworzących przestrzenne układy
kratownicowe i blachownicowe408 wsparte na żelbetowych podporach konstrukcji
nośnej poszczególnych budynków hotelowych. Stalowe ustroje nośne platformy
połączone są z elementami żelbetowymi za pomocą ukośnie biegnących słupów
stalowych [110] zespalających te dwa ustroje konstrukcyjne wykonane z różnych
materiałów.

Il. 184 Układ elementów konstrukcyjnych SkyPark [A.177], arch. Moshe Safdie &Partners, konstr. Arup

Główne elementy nośne platformy SkyPark zostały wykonane ze stalowych

elementów prefabrykowanych o łącznej masie 7700 ton, a ich montaż na placu budowy
407
Iniekcja strumieniowa „grouting” jest to geoinżynierska metoda wzmocnienia podłoża gruntowego
polegająca na rozcięciu i rozdrobnieniu gruntu przez działający dynamicznie strumień wody lub zaczynu
cementowego i utworzeniu w ten sposób kolumn tak zwany cementogrunt.
408
Przekrój poprzeczny blachownicy ukształtowany jest w postaci układu skrzynkowego, który często
jest stosowany w przypadku wykonywania elementów konstrukcyjnych mostów.
str. 126
trwał 13 tygodni [110]. Elementy prefabrykowane zostały przetransportowane z
wytwórni na plac budowy, gdzie zostały połączone ze sobą na poziomie terenu409, a
następnie podniesione410 i wbudowane w ich docelowym położeniu. Platforma ta
zarówno pod względem konstrukcyjnym jak i architektonicznym posiada unikatowe
rozwiązania zarówno architektoniczno-budowlane jak i funkcjonalne. Na powierzchni
2,5 hektarowej platformy projektanci oprócz basenu i tarasu widokowego wprowadzili
akcenty zieleni umieszczając ponad 650 roślin i 250 drzew [110]. Użytkownik
znajdujący się na tej platformie może również obserwować znajdujące się nieopodal
tego hotelu Supertree Grove411 (pkt.3.6.3), którego przestrzenna struktura oraz forma
architektoniczna silnie akcentuje motyw przewodni drzew, a zwłaszcza ich koron. Tak
zagospodarowana przestrzeń wypoczynkowa tego obiektu jest chętnie odwiedzaną
przestrzenią użytkową zarówno przez gości hotelowych jak również przez turystów
odwiedzających Singapur. Platforma ta jest w pełni dostosowana do wymogów i
potrzeb osób poruszających się z małymi dziećmi oraz osób, które mają ograniczenia
zdolności ruchowych. Poziom ten jest pełni dostępny dla wszystkich grup
użytkowników bez względu na ich wiek i możliwości komunikacyjne.
Innym przykładem obiektu, w którym platforma widokowa stanowi jego
drugoplanową funkcję użytkową, jest Harbour Center w Kanadzie zbudowany w latach
1974 - 1977 [110]. Jest to jeden z najwyższych komercyjnych412 wieżowców w
Vancouver o wysokości 28 pięter z bryły, którego „wyrasta” kosz wieży Vancouver
Lookout (Il. 185) przypominający swoim kształtem tzw. „latający spodek” [257]. Cały
obiekt, zarówno w części podziemnej413 jak i nadziemnej wraz z poziomami platform
widokowych, został wykonany z
materiału konstrukcyjnego, jakim
jest żelbet [258]. Z materiału tego
zostały ukształtowane główne
elementy nośne układu słupowo –
ryglowego oraz ścian
zapewniających sztywność
przestrzenną całego obiektu.
Budynek posiada wysokość
146,6 m [256], a wraz z
platformami widokowymi i
Il. 185 Harbour Center, Vancouver, Kanada [A.175], zamontowaną powyżej nich anteną
opracowanie projektowe: WZMH Architects
osiąga on wysokość 219,5 m [257].
Vancouver Lookout składa się z dwóch platform widokowych położonych bezpośrednio
nad sobą, do których dostęp zapewniają dwie windy transportujące użytkowników z
poziomu parteru budynku na poziom tych platform. Przeszklone windy poruszają się po
elewacji wieżowca (Il. 185), przez co użytkownik podążający na platformę widokową

409
Zespolenie prefabrykatów w poziomie terenu umożliwia ich dokładne połączenie między sobą przy
minimalnym wymaganym nakładzie pracy i związanych z tym kosztami w porównaniu do wykonania
tych samych działań na wysokości.
410
Podnoszenie i przesunięcie dźwigarów skrzynkowych było wykonane za pomocą podnośników
hydraulicznych [110].
411
Supertree Grove to obiekty o spektakularnych formach architektoniczno-budowalnych pionowych
systemów strukturalnych przypominające korony rosnących drzew.
412
W Harbout Centre znajdują się biura, kampus Uniwersytetu Simona Frasera oraz sklepy [257].
413
W obiekcie tym znajduje się dwupoziomowy parking podziemny [257].
str. 127
może podziwiać zmieniającą się z każdą sekundą panoramę miasta414, kiedy winda
wznosi się coraz wyżej nad poziomem terenu. Górna platforma widokowa, na której
znajduje się restauracja, wyposażona jest w obrotową podłogę. To atrakcyjne
rozwiązanie umożliwia klientom lokalu dookolną obserwację miasta z jednego punktu
obserwacyjnego w trakcie ich biernego wypoczynku, gdy siedzą przy stoliku w
restauracji. Obiekt ten mogą w pełni użytkować zarówno osoby zdrowe i sprawne
fizycznie jak i te o ograniczonej zdolności ruchomej oraz rodziny z małymi dziećmi. W
okresie eksploatacji obiekt ten był zarówno w przeszłości jak i obecnie chętnie
odwiedzany przez turystów. Jego spektakularna forma architektoniczna powoduje, że
jest on charakterystyczną dominantą występującą na tle pobliskiej zabudowy i stał się
jednym z ważnych symboli miasta Vancouver, który często jest przedstawiany w
różnych prezentacjach medialnych415 zapewniających rozrywkę dla szerokiego kręgu
odbiorców.
Kolejną grupą obiektów, w których poziomy widokowe stanowią ich funkcję
drugorzędną są tzw. łączniki416. Elementy te nie są typowymi platformami widokowymi
a ich budowa uwarunkowana jest koniecznością połączenia dwóch sąsiednich
budynków, pomiędzy którymi projektowane są przejścia. Łączniki mogą być
wykonywane zarówno w poziomie terenu jak również mogą być one obiektami
nadziemnymi, w których kształtowana konstrukcja nośna tych elementów wspiera się
na konstrukcji nośnej sąsiadujących ze sobą budynków. Elementy te wykonywane są
przeważnie, jako przestrzenne układy kratownicowe lub ramowe, wewnątrz których
umieszczona jest trasa spacerowa umożliwiająca komunikację pomiędzy łączonymi ze
sobą budynkami. Łączniki nadziemne oprócz swojej funkcji podstawowej umożliwiają
dodatkowo ich użytkownikom możliwość obserwacji otaczającego terenu z poziomu
tego przejścia oraz pozwalają na obserwację struktury architektoniczno-budowlanej
tych budynków417. W pracy tej ograniczono się do zaprezentowania jednego
reprezentatywnego przykładu dla tego typu obiektów, który został wybrany po analizie
szerokiego spektrum przypadków wykonanych współcześnie łączników.
Łącznik The Skybridge (Il. 186) stanowi element łączący dwa budynki
wysokościowe kompleksu Petronas Tower w Kuala Lumpur w Malezji. Zespół ten
został zbudowany418 w latach 1992 – 1998 wg. projektu znanego na całym świecie
architekta Cesara Pelli i miał on spektakularnie manifestować wejście Malezji do grona
liderów gospodarki światowej [260]. Kompleks Petronas Twin Tower składa się z
dwóch wieżowców o wysokości 451,9 m [77] połączonych między sobą
dwupoziomowym łącznikiem wykonanym w poziomie 41 i 42 piętra. Element ten
został zaprojektowany za pomocą odpowiednich prętów stalowych kształtujących
przestrzenny układ ramowy, w którym zastosowane węzły zapewniają sztywność
przestrzenną tego obiektu, a wykonane połączenia pomiędzy przewiązką a skrajnymi

414
Winda w czasie 40 sekund pokonuje wysokość pomiędzy parterem a poziomami platform
widokowych [257].
415
Postać tego obiektu jest często prezentowana w filmach fabularnych, jego winda była inspiracją
powstałego filmu In Beyond Belief: Fact of Fiction oraz innych produkcji w tym również tych science
fiction, których akcja toczy się w Vancouver.
416
Łącznik to część obiektu budowlanego stanowiąca połączenie poszczególnych części budynku tzw.
„budynek łączący inne budynki” [76].
417
Percepcja budynków z poziomu terenu ogranicza możliwość obserwacji detali konstrukcyjno-
budowlanych, które często są eksponowane przez projektantów kształtujących ich formę.
418
W latach 1996 – 2003 był on najwyższym budynkiem na świecie [259].
str. 128
budynkami umożliwiają „wyrównanie” występujących wartości przemieszczeń dla tych
dwóch niezależnych systemów konstrukcyjnych.

Il. 186 Kompleks Petronas Tower w Kuala Lumpur, Malezja [A.176],

arch. Cesar Pelli & Partners, konstr. Thornton Tomasetti & Ranhill Bersekutu

Łącznik ten wsparty jest przegubowo swoimi końcami na konstrukcji nośnej

wieżowców oraz pośrednio jest podparty w połowie swej rozpiętości na układzie
czterech ukośnych słupów. Słupy te przenoszą obciążenia z łącznika na podpory
znajdujące się na poziomie 29 piętra, do miejsca gdzie łączą się one przegubowo z
blokami podporowymi (Il. 187) zapewniającymi współpracę w przekazywaniu reakcji
podporowych pomiędzy łącznikiem, a budynkiem wysokościowym.

(Il. 186)
(Il. 188)

Il. 187 Izometria łącznika w Petronas Tower [A.177 / A.320]

Forma architektoniczna kompleksu Petronas Twin Tower jest odzwierciedleniem

manifestacji projektowej skupiającej uwagę głównie na tradycji lokalnej. Projekt ten
odzwierciedla cechy dziedzictwa kulturowego Malezji związanej m.in. z islamską
geometrią [260]. Zaprojektowany łącznik nie jest elementem konstrukcyjnym, którego
zadaniem miałoby być zespolenie dwóch niezależnych budynków wysokościowych, a
jest on jedynie elementem architektoniczno-budowlanym umożliwiającym
ukształtowanie spektakularnej przestrzennej formy dla tego obiektu oraz uzyskanie
dodatkowych funkcji wynikających z jego zastosowania. Element ten łączy ze sobą dwa
budynki, co znacznie ułatwia użytkownikom poziomu 41 i 42 „współdzielenie” funkcji
na tych poziomach419, oraz znacznie skraca dystans i czas potrzebny do przejścia
pomiędzy szczytami tych dwóch wieżowców. Dodatkowo platformy Skybridge są
integralną częścią systemu ewakuacyjnego dla zespołu zabudowy Petronas Tower.
419
Na poziomach 41 i 42 znajdują się m.in. sala konferencyjna, sala modlitewna i jadalnia [260].
str. 129
 Mimo, że łącznik Skybridge nie jest standardową platformą widokową to cieszy
się on dużą popularnością wśród użytkowników tego obiektu, którzy chętnie podziwiają
widok miasta oraz struktury tych budynków obserwowany z tego poziomu (Il. 188).
Dodatkowym atutem tego obiektu jest jego całkowite dostosowanie do wymogów i
potrzeb osób o ograniczonej zdolności ruchowej, które są efektem zastosowania
współcześnie obowiązujących przepisów dotyczących projektowania tego typu
obiektów na całym świecie.

Il. 188 Widok łącznika Skybridge w Petronas Tower:

poziom platformy, widok z platformy [A.319]

3.6. Współczesne punkty widokowe i ich rodzaje

W okresie minionych dwóch dekad obserwowany był dynamiczny wzrost

gospodarczy oraz ekonomiczny, który wywarł istotny wpływ na projektowane obiekty
budowlane, w tym w szczególnie na grupę budynków wysokich i wysokościowych oraz
na popularne obecnie platformy i wieże widokowe. Współczesny styl życia ludzi
mieszkających w gęstych i zatłoczonych skupiskach miejskich sprawia, że osoby takie
chętnie wyjeżdżają odpocząć od codziennych obowiązków poza miasto na „obszary
terenów zielonych”. Obecnie można zaobserwować, że na obszarach takich wieże
widokowe postrzegane do tej pory jako pionowe konstrukcje wsporcze o znacznych
wysokościach, przybierają różnorodne kształty i formy architektoniczne, które
umożliwiają ich użytkownikom aktywny i czynny wypoczynek. Tak projektowane
obiekty stanowią często kompozycje złożonych zespołów obiektów kształtujących dany
krajobraz, w którym umieszczane są punkty obserwacyjne, platformy widokowe lub
chodniki panoramiczne. Takie zespoły obiektów dostosowywane są do aktualnego
zapotrzebowania i wymagań ruchu turystycznego, często określają one kierunek tras
szlaków turystycznych skierowanych na dany obszary terytorialny. Projektowane
zespoły rekreacyjno-widokowe stanowią niejednokrotnie jedyną możliwość dla
uprawiania turystyki górskiej dla osób o ograniczonej zdolności ruchowej w tym
szczególnie dla grupy osób poruszających się na wózkach inwalidzkich, będących w
podeszłym wieku lub rodzin z małymi dziećmi. Budowa takich obiektów na obszarach
o szczególnych walorach przyrodniczych wywołuje w niektórych przypadkach w
społeczeństwie skrajne emocje, w których można wyróżnić zarówno zwolenników jak i
przeciwników takich realizacji. Niezależnie od wyrażanych emocji i opinii publicznych
zespoły te przyczyniają się do promocji danego miejsca i regionu oraz podnoszą jego
atrakcyjność i rozpoznawalność w szerokim odbiorze społecznym. Wszystkie te
czynniki wpływają na wyraźny wzrost popularności takiego miejsca, które chętnie
str. 130
odwiedzane przez turystów odnotowują wyraźne wzrosty wskaźników ekonomiczno-
gospodarczych zauważalne zarówno wśród lokalnych władz jak i mieszkańców.

3.6.1. Wieże obserwacyjne – widokowe

Najczęściej spotykaną formą architektoniczną obiektów umożliwiających

obserwację otaczającego terenu na obszarach o szczególnych walorach krajobrazowych
są wieże wolnostojące, które w swojej budowie posiadają podest widokowy znajdujący
się na wysokości umożliwiającej dogodne warunki
obserwacji. Wieże widokowe, jako nowy element
występujący w krajobrazie, który był dodatkową
atrakcją turystyczną tego regionu, zauważalny już był
pod koniec XIX wieku w Sudetach [78]. W tym
okresie zaczęto budować wieże wykonywane z
różnorodnych materiałów, z których kształtowano
zarówno monumentalne jak i przestrzenne układy
konstrukcyjne o różnych wysokościach i formach
architektonicznych. Najczęściej ze względów
ekonomicznych oraz ze względu na możliwości
pozyskiwania i transportu surowca budowlanego
wznoszone były wieże wykonane z materiału
Il. 189 Aussichtsthurm aud dem konstrukcyjnego, jakim jest drewno. Obiekty takie w
Heufuder - ponad 100-letnia
pocztówka z pozdrowieniami porównaniu do wież murowanych i stalowych
spod wieży widokowej na Stogu odznaczają się dużo
Izerskim w Górach Izerskich
mniejszą trwałością.
(arch. Udo Rademacher) [A.178]
Tak kształtowane
wieże posiadały parametr swojej wysokości przeciętnie
wynoszący około 30 m, który z reguły przewyższała
wysokość pobliskiej zabudowy oraz występującego
drzewostanu i otaczającej roślinności (Il. 189), (Il. 190).
Obecnie można zaobserwować, że wieże
widokowe kształtowane, jako wolnostojące obiekty są
integralną częścią wchodzącą w skład projektowanych
szlaków turystycznych oraz są one akcentem lub
dominantą występującą w kompozycji krajobrazowej,
który ma zwrócić uwagę widza na dane miejsce.
Lokalizacja takich wież jest nieprzypadkowa, zazwyczaj Il. 190 Drewniana wieża
jest ona ukierunkowywana na występujące lokalne obserwacyjna na Stogu Izerskim
w latach 80. XX w.
wzniesienia terenu i obszary, które są szczególnie ważne (arch. A. Lipin) [A.178]
pod względem społeczno-kulturowym. Przy tak
sprecyzowanych założeniach projektowych można zauważyć, że niejednokrotnie
nowopowstałe wieże lokalizowane są w tych samych miejscach, na których w
przeszłości420 istniały już tego typu obiekty421 lub wykonywane są one na obszarach,

420
Zazwyczaj takie wieże powstają w miejscach gdzie w przeszłości zbudowana była wieża, która uległa
zniszczeniu lub jej stan techniczny zagrażał jej dalszej eksploatacji i została zdemontowana.
str. 131
które obecnie zdobywają coraz to większą popularność wśród turystów. Forma
architektoniczna, a także struktura nośna takich obiektów określana jest przez
projektantów, którzy analizując występujące uwarunkowania społeczno-kulturowe
danego regionu oraz możliwości ekonomiczne inwestora dobierają optymalne
rozwiązania w zakresie parametrów wysokości i bryły kształtowanych wież.
Najbardziej popularną grupą obiektów wchodzącą w skład współczesnych
systemów sieci szlaków turystycznych są wieże widokowe, kształtowane w postaci
struktury przestrzennej wykonanej z drewnianych lub stalowych elementów, rzadziej
spotykane są konstrukcje żelbetowe. Najliczniejszą grupą są wieże, których główne
systemy konstrukcyjne kształtowane są w postaci przestrzennych ram lub kratownic.
Obiekty takie posiadają przeważnie proste formy architektoniczne kształtowane w
postaci brył graniastosłupów, w których parametr ich wysokości oscyluje w przedziale
15 - 30 metrów. W górnej części takich wież lokalizowana jest ich główna422 platforma
widokowa, wejście na poziom, której umożliwia wewnętrza komunikacja pionowa
ukształtowana w postaci układu klatki schodowej423. Nad górną platformą widokową
znajduje się zazwyczaj zadaszenie424 wieży, które osłania strukturę architektoniczno-
budowlaną oraz przebywających tam użytkowników w trakcie opadów
atmosferycznych.
Przykładem tak skonstruowanej wieży, która jest zlokalizowana na obszarze o
szczególnym znaczeniu społeczno-kulturowym, jest wieża widokowa w miejscowości
Dosłońce (Il. 191) koło Krakowa. Przykład tej wieży został wybrany przez autora
niniejszej dysertacji po przeprowadzeniu analizy szerokiego spektrum przypadków dla
wież, które zostały zrealizowane na obszarach
podmiejskich w okresie minionego dwudziestolecia. Wieża
ta zbudowana jest na lokalnym wzniesieniu terenu na
wysokości 364 m n.p.m., a jej całkowita wysokość wynosi
15,2 m. Z platformy widokowej umieszczonej na
wysokości 9 m nad poziomem terenu można obserwować
panoramę pobliskich wsi oraz ich charakterystyczne
obiekty takie jak: Wzgórze „Zamczysko” wraz z Kopcem
Kościuszki, Pole Bitewne Bitwy Racławickiej w
Il. 191 Widok widokowa Racławicach oraz Wzgórze
Dosłońce, k. Krakowa, Widnica w Racławicach.
Polska [A.320], Wieża w miejscowości
(autorstwo nieznane)
Dosłońce zbudowana jest z
materiału konstrukcyjnego, jakim jest drewno. Ustrój
nośny tego obiektu realizuje układ drewnianych ram
złożony z ukośnie biegnących zewnętrznych słupów
połączonych między sobą drewnianymi ryglami oraz Il. 192 Widok połączenie słupa,
rygla oraz cięgna stalowego w
stalowymi cięgnami (Il. 192), które przejmują jedynie wieży Dosłońce [A.320]
siły rozciągające występujące w tym układzie. Jako

421
Nowoprojektowane wieże posiadają przeważnie dużo większe wysokości niż ich wcześniejsze wersje.
422
W takich wieżach kształtowana jest zazwyczaj jedna główna platforma oraz platformy pośrednie -
najczęściej są to spoczniki schodów, które posiadają znacznie mniejsze powierzchnie użytkowe platform.
423
Przeważnie jest to układ dwubiegowy lub układ schodów kręconych, zabiegowych, które ze względu
na proporcję stopnicy do podstopnicy klasyfikuje tą grupę schodów, jako „stromych”.
424
Przeważnie jest to dach czterospadowy wsparty na układzie zewnętrznych słupów nośnych.
str. 132
dodatkowe usztywnienie głównego układu nośnego ram ukształtowane jest stężenie
krzyżowe, wykonane z drewnianych listew mocowanych po zewnętrznym obrysie bryły
tej wieży. W centralnej jej części ukształtowany jest wewnętrzny, pionowy trzon
złożony z czterech drewnianych słupów, połączonych między sobą drewnianymi
ryglami. Wokół tego trzonu uformowana jest wewnętrzna komunikacja pionowa
składająca się z drewnianych schodów425, których główne elementy nośne to belki
policzkowe wsparte na drewnianych ryglach w poziomie spoczników. Belki
spocznikowe łączą zewnętrzne ramy nośne z wewnętrznym trzonem tej wieży,
zwiększając tym samym sztywność giętną całego,
przestrzennie uformowanego układu konstrukcyjnego.
Wieża w miejscowości Dosłońce nakryta jest dachem
czterospadowym426, który jest wsparty na słupach
konstrukcyjnych zewnętrznych ram nośnych oraz
wewnętrznego trzonu. Obiekt ten posadowiony jest w
sposób bezpośredni na podłożu gruntowym. Stopy
fundamentowe wspierające nośne słupy tej wieży
ukształtowane są w ten sposób, że ich górna powierzchnia
Il. 193 Widok kotwy
łączącej drewniany słup z tj. oczep fundamentu „wychodzi” ponad poziom
oczepem fundamentowym otaczającego terenu na wysokość427 około 30 cm.
[A.320]
Połączenie słupów drewnianych i żelbetowych oczepów
fundamentowych zostało ukształtowane przy użyciu stalowych łączników (Il. 193)
wykonanych z blach, które tworzą „gorset” opinający słup w miejscu jego mocowania.
Bryła architektoniczna tej wieży ma prostą formę, w której detale
architektoniczne, to jest np. pionowe deskowania wykonane w obrębie tarasu
widokowego, są charakterystycznymi elementami
występującymi w zabudowie drewnianych fortyfikacji
obronnych. Analizując występujące uwarunkowania
funkcjonalne zastosowane w ukształtowaniu tej wieży
należy podkreślić, że ze względu na brak alternatywnej
komunikacji pionowej obiekt ten jest trudno dostępny
dla osób o ograniczonej zdolności i sprawności
ruchowej. W obrębie wieży zlokalizowana jest również
ogólnodostępna altana wyposażona w stoliki i ławki
umożliwiające chwilowy odpoczynek dla turystów
zwiedzających to miejsce. Wieża jest obiektem
ogólnodostępnym, który można zwiedzać i użytkować
bezpłatnie przez cały rok. Budowa tej lokalnej atrakcji
była współfinansowana z Europejskiego Funduszu
Rolnego na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Il. 194 Tablice informacyjne
umieszczone w obrębie wieży
przypadających na lata 2007 - 2013 (Il. 194). Dosłońce [A.320]
Kolejną grupą obiektów, jaką można umownie
wyodrębnić i analizować pod względem ich dostępności i lokalizacji w otaczającym

425
Schody te są bardzo strome, ich użytkowanie powoduje trudności dla osób o ograniczonej zdolności
ruchowej oraz dla małych dzieci.
426
Jest to dach czterospadowy z przypustnicą.
427
Jest to graniczna wartość wysokości, na jaką odbija się kropla wody od powierzchni utwardzonego
podłoża.
str. 133
krajobrazie, są wieże widokowe znajdujące się na trasach szlaków turystycznych.
Utrzymująca się obecnie tendencja budowy tego typu obiektów w naszym kraju oraz w
państwach sąsiadujących z naszą ojczyzną posłużyła autorowi tego opracowania do
wyodrębnienia cech wspólnych, charakterystycznych dla tej grupy wież. Głównym
mianownikiem łączącym tą grupę obiektów jest oczywiście ich lokalizacja428
występująca na trasie szlaków turystycznych, bądź bezpośrednio w ich obrębie. Obiekty
tego typu posiadają budowę kształtowaną analogicznie jak w
przypadku wież widokowych, które znane już były turystom na
przełomie XIX i XX wieku. Są to zazwyczaj
proste formy architektoniczne, w których główne
układy429 konstrukcyjne mają istotny wpływ na
kształt projektowanej bryły takich obiektów. Z
reguły wysokość takich wież nieznacznie
przewyższa - parametrem swojej wysokości -
otaczające je obiekty, takie jak drzewa i krzewy,
które kształtują panoramę danego miejsca. Il. 195 Wieża widokowa na szczycie
Przykładem tego typu obiektu zlokalizowanego wzniesienia Koziarz, Polska [A.320],
(autorstwo nieznane)
na trasie szlaku turystycznego jest wieża
widokowa na szczycie wzniesienia Koziarz430 w Małopolsce (Il. 195)
Z poziomu platform widokowych umieszczonych na takich wieżach użytkownik
ma możliwość obserwacji otaczającej przyrody, jednak atrakcje te są dostępne jedynie
dla określonej grupy użytkowników. Z uwagi na fakt, że wejście na takie platformy
zapewniają zazwyczaj układy wewnętrznych klatek schodowych431 ich użytkowanie
przez osoby o ograniczonej zdolności ruchowej i małe dzieci jest w znacznym stopniu
utrudnione. Lokalizacja tych obiektów na szlakach turystycznych, charakteryzujących
się często trudnymi warunkami terenowymi, w pośredni sposób determinuje i
jednocześnie klasyfikuje podstawową grupę użytkowników, dla których przewidziana
jest tego typu aktywność rekreacyjna. Z tego względu wyposażenie wież widokowych
lokalizowanych na trudnodostępnych szlakach turystycznych w ogólnodostępną
komunikację pionową staje się być rozwiązaniem mało racjonalnym, które
spowodowałoby jedynie podniesienie kosztów ekonomicznych dla realizacji tego typu
obiektów. Budowa wież widokowych na szlakach turystycznych ma również istotne
znaczenie dla rozwoju ekonomicznego i społecznego lokalnej gospodarki i turystyki
[78]. Obecnie zauważalny wzrost komfortu życia społecznego oraz zamożności
mieszkańców powoduje, że osoby takie chętnie korzystają z różnorodnych form
aktywnego wypoczynku w tym również z turystyki pieszej. Taka forma praktykowanej
obecnie aktywności turystycznej ma istotny wpływ na rozbudowę sieci szlaków
turystycznych, które są dostosowywane do ciągle rosnących wymagań i oczekiwań ich
użytkowników. Obcowanie z przyrodą i występujące walory krajobrazowe są coraz
częściej promowane przez lokalne gminy i samorządy, które poprzez rozbudowę
infrastruktury szlaków turystycznych chcą przyciągnąć i zachęcić potencjalnych
użytkowników do odwiedzenia tych miejsc oraz skorzystania z pozostałych atrakcji,

428
Wieże tego typu budowane są zazwyczaj na lokalnych wzniesieniach terenu.
429
Przeważnie wieże posiadają przestrzenne układy konstrukcyjne: układy ramowe lub kratownicowe.
430
Koziarz to szczyt lokalnego wzniesienia o wysokości 943 m n.p.m w grzbiecie głównym pasma
Radziejowa w Beskidzie Sądeckim.
431
W przeważającej większości są to schody strome.
str. 134
 jakie oferuje dany region. Taką formę promocji można zobrazować na przykładzie
gminy Ochotnica Dolna, która w 2014 roku rozpoczęła realizację projektu pt. „Enklawa
aktywnego wypoczynku w sercu Gorców – szlaki turystyki rowerowej, pieszej i
narciarskiej w Gminie Ochotnica Dolna”[261]. W ramach tego przedsięwzięcia
powstały cztery wieże widokowe mające wysokości od 20 m do 30 m, zlokalizowane na
szlakach turystycznych Ochotnica Dolna - Gorc, Lubań, Ochotnica Górna – Magurki
oraz Tylmanowa – Suchy Groń (Koziarz).
Wszystkie wyżej wymienione czynniki warunkujące powstawanie wież
widokowych na trasie szlaków turystycznych posłużyły do sporządzenia podsumowania
(Tablica nr 7), w którym przedstawiono porównanie reprezentatywnych przykładów dla
tego typu obiektów występujących w Europie Środkowej a zwłaszcza w obrębie
naszego kraju i sąsiadujących z nim państw.

Tablica nr 7 Syntetyczna analiza porównawcza wież widokowych występujących na

trasach szlaków turystycznych [S. Czernik]

konstrukcyjny
Rok budowy

Dostępność
lokalizacja

Platformy
Materiał
Nazwa i

System

Ilustracja /
Krótki opis
Nr

projektant

a. Reprezentatywne przykłady wież widokowych występujące na szlakach

turystycznych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej
Powstała w ramach szerokiego
Układ mieszany: ramowo-kratowy

planu rozwoju szlaków

Wieża na szczycie Koziarz –

Drewno, fundament - żelbet

turystycznych gmina Ochotnica

Tylmanowa (943 m n.p.m)

Dolna [261],
- platforma widokowa umożliwia
Utrudniona

jednoczesne wejście dla 30 osób,

- komunikacja pionowa to układ
2015
1

drewnianych schodów
dwubiegowych,
- połączenia elementów –
inżynierskie, blachy i łączniki
stalowe,
Il.196, źródło [A.320], - wieża jest zadaszona, dach
(autorstwo nieznane) czterospadowy.
Powstała w ramach szerokiego
Układ mieszany: ramowo-kratowy
cześć Gorców (1211 m n.p.m),

planu rozwoju szlaków

Wieża na Lubaniu, pd.-wsch.

Drewno, fundament - żelbet

z dodatkowymi przporami

turystycznych gmina Ochotnica

Dolna [261],
- wysokość całkowita wieży to 30
Utrudniona

m, a taras widokowy umieszczony

2015

jest na wysokości 20,70 m,

2

- układ drewnianych schodów

dwubiegowych – 138 stopni,
- połączenia elementów - blachy i
łączniki stalowe,
Il.197, źródło [A.179], - wieża jest zadaszona, dach
(autorstwo nieznane) czterospadowy.
str. 135
Wieża na górze Żar – Łapsze
Niżne (883 m n.p.m), Polska

Układ mieszany: ramowo-

Niewielka wieża o wysokości
około 4 – 5 m,
- komunikacja pionowa wykonana

Utrudniona
jest w postaci układu drewnianych

kratowy
Drewno
b.d.
schodów policzkowych,
3

1
- połączenia elementów – złącza
ciesielskie, śruby,
- platforma widokowa jest
Il.198, źródło [A.320], niezadaszona.
(autorstwo nieznane)

Wieża ma wysokość 22,16 m,

Radziejowej, gmina Rytro,

Układ mieszany: ramowo-

platforma widokowa umieszczona

Drewno, schody stalowe

kratowy z przyporami
Wieża widokowa na

jest na 17,1 m,
- komunikacja pionowa stanowi

Utrudniona
układ schodów dwubiegowych -
2019

stalowe, ażurowe stopnie,

4

1
- połączenia elementów –
inżynierskie, blachy, śruby i
łączniki stalowe [262],
Il.199, źródło [A.180], - wieża jest zadaszona, dach
(autorstwo nieznane) czterospadowy.
Wieża widokowa na Czerniakowskiej

Wieża ma wysokość 15 m,
Układ mieszany: ramowo-kratowy
Kopie- Świeradów Zdrój, Polska

- powstała w ramach
Drewno, fundament - żelbet

transgranicznego projektu
„Przygoda w górach” [263],
- platforma widokowa może
Utrudniona

jednocześnie pomieścić 20 osób,

2019

- komunikacja pionowa to układ

5

drewnianych schodów
policzkowych,
- połączenia elementów –
inżynierskie, blachy i łączniki
Il.200, źródło [A.181], stalowe,
(autorstwo nieznane) - wieża jest niezadaszona.

Powstała w ramach projektu

Wieża widokowa Joanna, Święte,

„Budowa i modernizacja systemu

Konotop k. Nowej Soli, Polska

Układ ramowy z dodatkowymi

Drewno, fundament - żelbet

ścieżek turystycznych w
Nadleśnictwie Sława Śląska dla
zabezpieczenia obszarów Natura
przyporami

Utrudniona

2000” [264],
2016

- wysokość wieży ma około 40 m,

6

- dwie platformy widokowe

znajdujące się odpowiednio na
wysokości 20 m i 36 m,
- wejście na górny taras
Il.201, źródło [A.182], umożliwia układ schodów
(autorstwo nieznane) dwubiegowych – 192 wysokości.

str. 136
 Wieża posiada wysokość około

Mieszany: ramowo-kratowy
Drewno, fundament - żelbet

z dodatkowymi przporami
25 m [265],

Wieża na Polczakówce,
Rabka Zdrój, Polska
- wieża znajduje się w obrębie
stacji wyciągu narciarskiego,

Utrudniona
- połączenia elementów –

2011
inżynierskie, blachy i łączniki
7

2
stalowe,
- pionowy układ drewnianych
schodów policzkowych,
Il.202, źródło [A.183],
- platformy widokowe częściowo
(autorstwo nieznane)
zadaszone.
Wieża o wysokości 29,5 m [266],
Wieża „dawnej kopalni Bobina”

Układ ramowy z dodatkowymi

- wieża przy ścieżce geotury-

Drewno, fundament - żelbet

stycznej „dawnej kopalni Bobina”
- dwie platformy widokowe

przyporami

Utrudniona
znajdujące się odpowiednio na
k. Łęknicy

wysokości 14,28 m i 24,48 m,

2014
8

2
- połączenia elementów –
inżynierskie, blachy i łączniki
stalowe,
- komunikacja pionowa to układ
Il.203, źródło [A.184] klatki schodowej,
(autorstwo nieznane) - platformy widokowe zadaszone.
9 Parkowej w

Drewno, fundament - żelbet

Układ mieszany: ramowo-
Miroszowie, Dolny Śląsk,

Wieża posiada wysokość około

16 m [267],
- połączenia elementów –
Utrudniona

inżynierskie, blachy i łączniki

kratowy
Polska

2015
Wieża na Górze

stalowe,
1

- komunikacja pionowa to układ

klatki schodowej dwubiegowej,
- platformy widokowe są
zadaszone.
Il.204, źródło [A.185]
(autorstwo nieznane)
Wieża o wysokości około 30 m
[268], główne jej elementy
Wieża widokowa w Siekowie, Polska

konstrukcyjne to trzy narożne

Układ ramowy, stężenia cięgnowe.

drewniane słupy, stężone

Drewno, fundament - żelbet

przestrzennie między sobą oraz

wewnętrznym trzonem,
- wejście na górny taras
Utrudniona

umożliwiają schody o układzie

2011

trójbiegowym - 147 wysokości

10

stopni,
- połączenia elementów –
inżynierskie, blachy, łączniki
stalowe,
- platforma widokowa - zadaszona
- w okresie od maja do września
Il.205, źródło [A.186],
oraz w weekendy pobierane są
architekt: Szymon Paciak
opłaty za wstęp.
str. 137
 Wieża ma wysokość 40 m, dwa
tarasy widokowe umieszczone

Wieża widokowa w Przytarni, Polska

Układ mieszany: ramowo-kratowy

kolejno na wysokości 27 i 37 m,

Stal, drewno, fundament - żelbet

- wieża jest zadaszona, dach
czterospadowy,
- Powstała w ramach projektu pt.

Utrudniona
„Ochrona i popularyzacja
wartości przyrodniczych obszaru

2020
11

2
Wdzydzkiego Parku
Krajobrazowego poprzez budowę
wieży widokowej i budynku
edukacji ekologicznej w Przytarni
gm. Karsin” [269], dofinansowana
Il.206, źródło [A.187],
ze środków Unii Europejskiej,
(autorstwo nieznane)
- połączenia elementów
inżynierskie.
Wieża na Jagodnej, Góry Bystrzyckie, 977

Wieża ma wysokość 23 m oraz

2019, (oficjalne otwarcie 2020 rok)

Układ mieszany: ramowo-kratowy

platformę widokową umieszczoną
na wysokości 19 m [270],
Stal, fundament - żelbet

- spiralna klatka schodowa z

trzema spocznikami pośrednimi,
m n.p.m., Polska

Utrudniona

- platforma widokowa jest

zadaszona,
12

- połączenia elementów –
inżynierskie, blachy i łączniki
stalowe,
- wieża zrealizowana w ramach
projektu „Czesko-Polski Szlak
Grzbietowy” przez Gminę
Il.207, źródło [A.188], Bystrzyca Kłodzka [270].
projekt.: Andrzej Kociński

Wieża ma wysokość 34,5 m,

- spiralna klatka schodowa z
Wieża widokowa na Kłodzkiej Górze,

trzema spocznikami pośrednimi,

Układ mieszany: ramowo-kratowy

- platforma widokowa jest

zadaszona,
Stal, fundament - żelbet
767 m n.p.m., Polska

- połączenia elementów –
inżynierskie, blachy i łączniki
Utrudniona

stalowe,
2020

- wieża zrealizowana w ramach

13

projektu „Czesko-Polski Szlak

Grzbietowy” przez Gminę
Bystrzyca Kłodzka,
- budowa współfinansowana ze
środków Unii Europejskiej w
ramach programu Interreg V-A
Il.208, źródło [A.189], Republika Czeska – Polska 2014 -
projekt.: Andrzej Kociński 2020 [271].

str. 138
 Wieża ma wysokość 27,5 m
[272], posiada trzy poziomy
platform widokowych, które są

Układ: ramowo, stężenia cięgnowe

„wysunięte” poza obrys bryły
kształtującej nośny trzon wieży,
Wieża widokowa Trójgarb,

Stal, fundament - żelbet

- platforma widokowa jest
778 m n.p.m., Polska

częściowo zadaszona,

Utrudniona
- połączenia elementów
inżynierskie,

2018
14

3
- komunikacja pionowa to układ
trójbiegowy klatki schodowej,
- projekt: „Ekomuzeum wokół
Trójgarbu”- etap II – sposób na
ochronę i udostępnienie zasobów
Il.209, źródło [A.190],
przyrodniczych masywu
architekci: Joanna
Trójgarbu i Chełmca,
Styrylska, Tomasz
współfinansowany z funduszy
Boniecki, Marcin Musiał,
konstruktor: Piotr Jordan
Unii Europejskiej.
Wieża widokowa na Szpilówce, Iwkowa

Wieża ma wysokość 30,0 m,

Układ mieszany: ramowo-kratowy

- połączenia elementów
inżynierskie,
Stal, fundament - żelbet
516 m n.p.m., Polska

- komunikacja pionowa to układ

czterobiegowy klatki schodowej,
Utrudniona

- platforma widokowa jest

2018
15

zadaszona,
1

- projekt pn. „Wzrost

atrakcyjności turystycznej i
rekreacyjnej Subregionu
Il.210, źródło [A.191], Tarnowskiego etap I”
autor: Konstrukcjon współfinansowany przez Unię
Pracownia Projektowa Europejską [273].
Jacek Stasiak
Układ mieszany: ramowy stabilizowany

Poziom górnego podestu 15,8 m,

- wysokość wieży 20,3 m a wraz z
Wieża widokowa na Jaworzu,

krzyżem 29,3 m [274],

Stal, fundament - żelbet

- komunikacja pionowa – klatka

882 m n.p.m., Polska

cięgnami stalowymi

schodowa,
Utrudniona

- platforma widokowa jest

2005

niezadaszona,
16

- elementy stalowe
transportowane i montowane przy
użyciu śmigłowca,
- konstrukcja wieży stabilizowana
cięgnami stalowymi,
Il.211, źródło [A.192], - połączenia elementów
(autorstwo nieznane) inżynierskie.

str. 139
 Wieża widokowa położona na
najwyższym wzniesieniu

Układ mieszany: ramowo-kratowy

Wieża widokowa w Trzcinicy, Skansenu Archeologicznego
„Karpacka Troja” w Trzcinicy,

Stal, fundament - żelbet

- wieża ma 44 m wysokości, dwa
k. Jasła, Polska

poziomy widokowe na wysokości

Utrudniona
19,8 m i 33,0 m [275],

2014
- komunikacja pionowa układ
17

2
czterobiegowej klatki schodowej,
- platforma widokowa jest
niezadaszona,
- połączenia elementów
inżynierskie,
- projekt dofinansowany ze
Il.212, źródło [A.193],
architekt: Marek Laskoś i
środków Unii Europejskiej.
zespół, ArchiMark Krosno

Wieża ukształtowana w postaci

pionowego wspornika
Grzywacka Góra 567 m n.p.m., Polska
Wieża widokowa (Krzyż Milenijny),

Układ mieszany: pionowy wspornik

stabilizowany cięgnami stalowymi

wykonanego ze stalowej rury o

wysokości 12 m,
Stal, fundament - żelbet

- platforma widokowa
umieszczona jest na wysokości
Utrudniona

12 m a dostęp do niej zapewniają

schody zabiegowe okalające
1999
18

stalowy trzon nośny,

- w poziomie platformy
zamocowany jest 7 m krzyż
wieńczący wieżę,
- budowa tego obiektu miała
Il.213, źródło [A.194], upamiętniać dwa tysiące
projektanci: Witold Buć i
chrześcijaństwa - stąd nazwa tej
Zbigniew Sowa
wieży [276].
Wieża o wysokości 16,5m, na
Wieża widokowa na Borowej (Góra Czarna),

wysokości 15,3 m umieszczony

Pionowy wspornik stabilizowany układem

jest podest widokowy,

- wysokość wieży wraz z masztem
prętów – układ przestrzenny

wynosi 19,5 m,
Stal, fundament - żelbet
853 m n.p.m., Polska

- wieża wykonana jest z profili

stalowych łączonych między sobą
Utrudniona

przez skręcanie,
2017

- wewnętrzny trzon nośny

19

wykonany jest w postaci

stalowego słupa, do którego
zamontowane są wspornikowo
stopnie kształtujące biegi
schodów zabiegowych,
Il.214, źródło [A.195], - bryła wieży ma postać
autor: Zbigniew Mazij hiperboloidy o przekroju
poprzecznym szesnastokąta [277].

str. 140
 Reprezentatywne przykłady wież widokowych występujące na szlakach turystycznych
w Europie – w państwach graniczących z Polską
b. Niemcy
Wysokość wieży 35 m [278],

Pionowy wspornik stabilizowany układem

- trzon wewnętrzny wieży wykonany

2002 (2017- gruntowna modernizacja)

jest z elementów stalowych,

Stal, drewno, fundament - żelbet

Freiburg im Breisgau, Niemcy

- komunikacja pionowa – spiralna

prętów strukturalnych
klatka schodowa wykonana
Wieża Schlossberg,

wewnątrz stalowego trzonu wieży,

Utrudniona
- platforma widokowa jest
niezadaszona,
1

1
- połączenia elementów
inżynierskie,
-bryła wieży ma kształt
hiperboloidy, ukształtowana była
ona początkowo z prętów
Il.215, źródło [A.196], drewnianych, obecnie elementy te
zespół projektowy: zostały zastąpione prętami
Hubert Horbach,
stalowymi wykonanymi z rur.
Wysokość wieży 35 m,
- trzon nośny wieży jest
Pionowy wspornik stabilizowany układem
Drewno, stal - cięgna, fundament - żelbet

ukształtowany za pomocą ośmiu

drewnianych słupów, połączonych
między sobą na trzech poziomach
Wieża Schönbuchturm,

gdzie wykonane są platformy

Herrenberg, Niemcy

cięgien stalowych

widokowe kolejno na wysokości

Utrudniona

10 m, 20 m, oraz 30 m,
2018

- dwie spiralne klatki schodowe

2

okalające trzon nośny wieży [279],

Il.216, źródło [A.197],
arch.: Biuro SBP
Wieża Lörmecke, Plackwald w Sauerland,
- obrys bryły wieży kształtują
stalowe cięgna zamocowane
swoimi końcami do fundamentu
oraz do wierzchołków słupów.
Pośrednio połączone są one z
skrajnymi belkami obwodowymi
platform widokowych kształtując w
ten sposób bryłę hiperboloidy.
Wysokość wieży wynosi 35 m, na

wysokości 34 m umieszczona jest

Układ strukturalny, wewnętrzny trzon

platforma widokowa,
Drewno, stal, fundament - żelbet

stalowy, zewnętrzny drewniany

- średnica zewnętrzna podstawy to

około 7 m, trzonu stalowego 5,0 m,
- komunikację pionową stanowią
Utrudniona

spiralne schody okalające trzon

Niemcy

nośny wieży,
2008
3

Il.217, źródło [A.198]
arch.: Joh.-Ulrich Blecke,
konst.: Michael Maas
- połączenia elementów
inżynierskie,
-bryła wieży ma kształt
hiperboloidy, jej powierzchnię
zewnętrzną formują drewniane
pręty długości 12 m ułożone pod
kątem 82° względem jej
podstawy [280].
str. 141
 Układ ramowy, wewnętrzny trzon stalowy,
Wieża o wysokości 36 m,
- platformy widokowe umieszczone

2004 (obecnie w trakcie remontu)

Drewno, stal, fundament - żelbet
są kolejno na wysokości 4,5 m, 7,5
Felixsee k. Bohsdorf, Niemcy m, oraz 30 m,
- komunikację pionową stanowią
Wieża Felixsee,

spiralne schody okalające trzon

Utrudniona
nośny wieży, który jest
ukształtowany jako pionowy
4

3
wspornik wykonany z rur
stalowych,
- bryła wieży przypomina
hiperboloidę, której kształt formują
drewniane zewnętrzne słupy
Il.218, źródło [A.199], wykonane z drewna
(autorstwo nieznane) klejonego [281].

Wieża o wysokości 21 m, na
wysokości około 15 m umieszczona
Drewno, stal, fundament - żelbet
Wieża Todtnauer Hasenhorn,

jest platforma widokowa, [282],

- konstrukcja główna wykonana jest
z elementów drewnianych tj.
Todtnau, Niemcy

Układ ramowy

okrągłych bali z jodły Doglezji,

Utrudniona

- platforma widokowa jest

2009

zadaszona,
5

- komunikację pionową zapewnia

układ ażurowej klatki schodowej
wykonanej ze stali,
- połączenia elementów
inżynierskie,
Il.219, źródło [A.200], - dostęp do wieży umożliwia
projekt.: Thomas Bauer wyciąg krzesełkowy.

Wieża o wysokości 35,16 m, na

wysokości 30,33 m umieszczona
Drewno, fundament - żelbet

jest platforma widokowa [283],

Wieża widokowa Haidel,
Las Bawarski, Niemcy

- elementy konstrukcyjne
wykonane są z drewna – jodły
Układ ramowy

Utrudniona

Daglezji,
1999

- platforma widokowa jest

6

zadaszona,
- komunikacja pionowa to układ
klatki schodowej, 159 stopni,
- połączenia elementów
inżynierskie,
Il.220, źródło [A.201], - drewniane ramy stężone są
(autorstwo nieznane) układem stalowych cięgien.

str. 142
 Wieża o wysokości 45 m, na

Drewno, stal, fundament - żelbet

Wieża widokowa Blumenthal,
wysokości 36,4 m umieszczona jest

Układ mieszany ramowo-

platforma widokowa [284],
Heiligengrabe, Niemcy - platforma widokowa nie jest

kratownicowy
zadaszona,

Utrudniona
- komunikacja pionowa to układ

2004
klatki schodowej, 187 stopni,
7

1
- połączenia elementów
inżynierskie,
- drewniane ramy - słupy narożne
połączone są między sobą układem
stalowych ram,
Il.221, źródło [A.202], - wstęp na wieże jest płatny.
(autorstwo nieznane)

Wieża o wysokości 43,3 m, na

około 39 m umieszczona jest
zadaszona platforma
2020 (odbudowana po pożarze)
Drewno, fundament - żelbet

widokowa [285],
Układ mieszany ramowo-

- komunikacja pionowa to układ

Frankfurt, Niemcy
Wieża Goethego,

klatki schodowej, 196 stopni, 12

kratownicowy

Utrudniona

spoczników pośrednich,
- połączenia elementów
8

inżynierskie,
- drewniane ramy ukształtowane są
w postaci słupów narożnych
połączonych między sobą
systemem rygli i zastrzałów,
- wieża odbudowana po pożarze -
Il.222, źródło [A.203], inicjatywa społeczna miejscowej
(autorstwo nieznane) ludności.

Wieża o wysokości 34 m, w której

na 33,0 m umieszczona jest
Drewno, stal, fundament - żelbet
Wieża widokowa na Urenkop,

platforma widokowa [286],

Układ mieszany ramowo-
Klosterstrasse, Niemcy

- platforma widokowa nie jest

zadaszona,
kratownicowy

Utrudniona

- komunikacja pionowa to układ

2014

stalowej klatki schodowej, z 183

9

stopniami i 11 spocznikami
pośrednimi,
- połączenia elementów
inżynierskie,
Il.223, źródło [A.204],
- drewniane ramy - słupy narożne
arch.: wwg-architekten,
stężone między sobą układem
konstr.: stalowych ram.
Ingenieurbüro Scherer,
Ingenieurbüro Gerold,

str. 143
 Wieża o wysokości 28,5 m, w
której na wysokości około 24,1 m
umieszczona jest zadaszona
platforma widokowa [287],
- komunikacja pionowa to układ
Meller, Eicken-Bruche, Niemcy

Drewno, stal, fundament - żelbet

klatki schodowej, 196 ażurowych -
Wieża widokowa Ottoshöhe,

stalowych stopni,
- połączenia elementów

Układ ramowy
inżynierskie,

Utrudniona
- drewniane ramy- 7 słupów

2008
narożnych stężonych między sobą
10

1
układem drewnianych belek i
krzyżujących się stalowych prętów,
- słupy nośne wieży wykonane są
drewnianych bali z jodły Daglezji,
których długość jest równa
Il.224, źródło [A.205], wysokości wieży,
projekt.: Biuro - obiekt ten jest czwartą z kolei
inżynierskie Tiemeier wieżą zbudowaną w tym miejscu –
Melle pierwsza z nich została zbudowana
w 1895 roku.
c. Czechy

Wieża o wysokości 23,7m, w

Wieża widokowa Heřmanická,

której na wysokości około 22,3 m

Drewno, fundament - żelbet

umieszczona jest niezadaszona

Hermaniec, Czechy

platforma widokowa,
Układ ramowy

- konstrukcję nośną wieży stanowi

Utrudniona

48 drewnianych słupów
2012

formujących kształt wieży [288],

1

- komunikacja pionowa –
drewniane schody spiralne [288],
- połączenia elementów
inżynierskie.
autor: Pracownia Architektoniczna Mjölk
Il.225, źródło [A.206], Jan Mach, Pavel Nalezený i Jan Vondrák

Wieża o wysokości 28,0 m [289],

- wieża posiada cylindryczny
Wieża widokowa Hradišťský vrch

Drewno, stal, fundament - żelbet

kształt, pionowe słupy nośne

2018 (oficjalne otwarcie 2019)

połączone są między sobą

Układ mieszany, ramowo
k. Kaplic, Czechy

drewnianymi ryglami,
- usztywnienie wieży zapewniają
Utrudniona

cięgna stalowe rozmieszczono

obwodowo na bokach wieży
2

pomiędzy słupami i ryglami,

- platforma widokowa nie jest
zadaszona,
- komunikacja pionowa to układ
drewnianej klatki schodowej,
Il.226, źródło [A.207], - połączenia elementów
projektant: Pavel Jura inżynierskie.

str. 144
 Wieża ma wysokość 40,7m, na
29,7 m umieszczona jest platforma

Drewno, stal, fundament - żelbet

Wieża Jakuba na górze Havel,
widokowa [290],

Układ mieszany ramowo-

- konstrukcja nośna wieży złożona
k. Valtinov, Czechy jest z 6 drewnianych słupów

kratownicowy

Utrudniona
formujących kształt sześciokątnego
graniastosłupa z piramidalnym

2013
3

1
dachem, stężona układem rygli i
zastrzałów,
- komunikacja pionowa to stalowe
schody z dwoma dużymi
Il.227, źródło [A.208], spocznikami pośrednimi,
proj.: Biuro Graf- - połączenia elementów
Holztechnik GmbH inżynierskie.
Wysokość wieży 35 m [291],
Drewno, stal, fundament - żelbet - trzon wewnętrzny – pionowy
Wieża Kelčský Javorník,

wspornik ukształtowany w rur

Rajnochovice, Czechy

Układ ramowy stalowych,

- bryłę wieży kształtuje dwanaście
Utrudniona modrzewiowych słupów
2015

połączonych między sobą

4

stalowymi ryglami,
- komunikację pionową stanowią
spiralne schody okalające trzon
Il.228, źródło [A.209], nośny wieży,
projekt.: Marta Balazikova, - połączenia elementów
Ondrej Balazik inżynierskie.
Wieża ma wysokość 52,2 m, na
Drewno, stal, fundament - żelbet

około 40,7 m umieszczona jest

Wieża widokowa Bohdanka,

Układ mieszany ramowo-

platforma widokowa [292],

Bohdaneč, Czechy

- platforma widokowa - zadaszona,

kratownicowy

- komunikacja pionowa – układ

Utrudniona

klatki schodowej, 217 stopni,

2011

- połączenia elementów
5

inżynierskie,
- drewniane ramy to układ słupów
Il.229, źródło [A.210],
narożnych połączonych między
projekt.: firma WeVe sobą systemem belek i zastrzałów,
Structural Design, - wieża posadowiona jest w sposób
Bohumil Kozelouh pośredni na układzie mikropali.
Wieża ma wysokość 27,6 m, na
Wieża Majak na górze Přítlucká,

Drewno, stal, fundament - żelbet

wysokości około 21,0 m znajduje

się platforma widokowa [293],
k. Břeclav, Czechy

- platforma widokowa - zadaszona,

Układ ramowy

Utrudniona

-układ klatki schodowej to 105

stalowych stopni ażurowych
2012
6

okalających trzon wewnętrzny,

- połączenia inżynierskie, śrubowe,
- drewniane ramy kształtują cztery
Il.230, źródło [A.211], narożne słupy połączone między
projekt.: Olšina i Ing sobą układem belek i krzyżujących
Wiewiórka się stalowych prętów.
str. 145
 Wieża ma wysokość, wraz z

widokowa w Górach Izerskich, Czechy

masztem 25,6 m, wysokość do

Latarnia morska Jary Cimrmana, wież

zadaszenia wynosi 20,70 m, na

Drewno, stal, fundament - żelbet

18,0 m znajduje się platforma
widokowa [294],
- komunikacja pionowa to układ

Układ ramowy

Utrudniona
klatki schodowej wykonanej z
drewna dębowego,

2013
7

1
- połączenia inżynierskie,
- drewniane ramy - słupy narożne
połączone są między sobą
systemem belek i zastrzałów,
Il.231, źródło [A.212], - wieża dodatkowo stabilizowana
projekt.: Martin Rajniš
jest układem cięgien łączących
nadziemne elementy konstrukcyjne
wieży z fundamentem.
Wieża o wysokości 31,1 m, na
wysokości 28,6 m znajduje się
platforma widokowa [295],
Drewno, stal, fundament - żelbet
Wieża widokowa na Kraličáku,
k. Hynčic pod Sušinou, Czechy

- komunikacja pionowa to 152

Układ ramowo-cięgnowy,

wysokości stopni stromych

schodów zabiegowych
wykonanych z drewna,
Utrudniona

- połączenia inżynierskie,
2018

- słupy narożne połączone są

8

między sobą układem stalowych

belek i cięgien,
- wieża dodatkowo stabilizowana
jest układem cięgien łączących
Il.232, źródło [A.320], elementy konstrukcyjne wieży oraz
projekt.: David Kubik, fundament,
Martin Rajniš, - fundamenty pośrednie –
Tomas Fremr mikropale [296].
Wieża o wysokości wraz z
masztem 45,7 m, wysokość do
zadaszenia 38,5 m, na wysokości
Układ mieszany, pionowy wspornik stalowy

30,0 m znajduje się platforma

widokowa [297],
Drewno, stal, fundament - żelbet

- trzon wewnętrzny – pionowy

Wieża widokowa Špulka,

wspornik ukształtowany z rur

k. Lbosína, Czechy

stalowych o średnicy D=1016 mm,

Utrudniona

- bryłę wieży kształtuje układ

modrzewiowych słupów
2014
9

połączonych między sobą

stalowymi ryglami,
- średnica podstawy 10,74 m,
części środkowej 3,46 m, średnica
platformy widokowej 5,82 m,
- spiralne schody okalające trzon
nośny wieży - 150 stopni o
Il.233, źródło [A.213], wysokości h=20 cm,
projekt.: Iveta
Torkoniakova
- połączenia elementów
inżynierskie.
str. 146
 Wieża o wysokości około 30,0 m,

Wieża widokowa na Feistuv

platforma widokowa umieszczona na

mieszany: ramowo-
- żelbet
wysokości 27,4 m,
- spiralna klatka schodowa z
kopec,Czechy

Utrudniona
sześcioma spocznikami pośrednimi,

kratowy
Stal, fundament
2020
- platforma widokowa - niezadaszona,
10

1
- połączenia elementów –
inżynierskie, blachy i łączniki
stalowe,

Układ
- wieża zrealizowana w ramach
Il.234, źródło [A.214], czesko-polskiego projektu
(autorstwo nieznane) „Hřebenovka”[298].
Wieża o wysokości 37 m, na

- żelbet
Wieża widokowa Vartovna,

wysokości około 35 m znajduje się

ramowo-
platforma widokowa [299],
Jasenna, Czechy

fundament - platforma widokowa jest zadaszona,

Utrudniona
kratowy - komunikacja pionowa zapewnia
mieszany:

układ spiralnych stalowych schodów -

2009
11

1
213 stopni,
- połączenia elementów inżynierskie,
drewno,

- stalowe ramy nośne stężone są

Układ

między sobą systemem belek i

zastrzałów,
Stal,

Il.235, źródło [A.215],

projekt.: Ivan Bergmann - podstawa wieży wykonana z żelbetu.
Wieża wraz z masztem ma wysokość
23,5 m, na wysokości 19,0 m [300]
Wieża widokowa Doubravka,

umieszczona jest niezadaszona

Drewno, fundament - żelbet

platforma widokowa,
- komunikacja pionowa to układ
Układ strukturalny,
Praga, Czechy

drewnianych schodów zabiegowych,

Utrudniona

98 stopni mocowanych do
2018

wewnętrznego trzonu tj. stalowego

12

1
pręta oraz zewnętrznie mocowanych
do drewnianych listew będących
Il.236, źródło [A.320]
jednocześnie barierą ochronną,
arch.: Hut architektury - konstrukcja strukturalna wykonana
Martin Rajnis, konstr.:
STATIC Solution, Tomáš
drewna – Robinia pseudoacacia.
Fremr Link do modelu 3D:
https://www.dlubal.com/en-US/model/001047

Wieża wraz z masztem ma wysokość

Wieża widokowa Velká Deštná

20,0 m, na wysokości 17,3 m [301]

Stal, drewno - okładziny, żelbet
Góry Orlickie, Czechy

umieszczona jest platforma

widokowa,
Układ ramowy,

Utrudniona

- klatka schodowa dwubiegowa, 96

2019

stopni schodowych,
13

1
- platforma widokowa - zadaszona,
- połączenia elementów, inżynierskie,
- układ nośny stanowią stalowe ramy,
Il.237, źródło [A.216], do których mocowane są drewniane
projekt.: Lukáš Svoboda, listwy kształtujące formę
Tomáš Jurák architektoniczną tego obiektu.

str. 147
 Wieża ma wysokość 21,1 m

Stal, drewno - okładziny, żelbet

posiada dwie platformy widokowe
Wieża widokowa Salaš, umieszczone odpowiednio na 15,0
m i 20,0 m jej wysokości [302],

Układ ramowy,
Salaš, Czechy

Utrudniona
- komunikację pionową stanowią

2015
schody zabiegowe 112 stopniami,
14

2
- bryła wieży przypomina
kształtem dwie liczby siedem o
różnej wysokości, odwrócone
względem siebie o 180°,
- wieża posadowiona jest na trzech
Il.238, źródło [A.217],
punktach podporowych.
projekt.: Jan Smékala

Układ mieszany ramowo-cięgnowy, Wieża ma wysokość 35,6 m, na

wysokości 25 m znajduje się
Wieża widokowa Hýlačka,

platforma widokowa [303],

Větrovy, Tábor, Czechy

Stal, fundament - żelbet

- stalowa rama nośna, wokół której

zaprojektowana jest klatka
Utrudniona

schodowa wspiera nadległą

platformę widokową oraz dach,
2015
15

- dwubiegowa klatka, 136 stopni,

- połączenia elementów
inżynierskie,
- rama nośna wieży stabilizowana
jest układem cięgien łączących
Il.239, źródło [A.218], elementy konstrukcyjne wieży oraz
fundament.
projekt.: Theodor Petřík
Układ mieszany ramowo-kratownicowy,

Wieża ma wysokość 29 m, na
Wieża widokowa Velká Čantoryje,

wysokości 21,42 m znajduje się

platforma widokowa [304],
Stal, fundament - żelbet

-podstawa wieży posiada

monumentalną budowę, w tej
Nýdek, Czechy

Utrudniona

części obiektu mieści się kasa

2002

biletowa,
16

- konstrukcja nośna części górnej

wieży to układ stalowych ram
połączony między sobą ryglami i
zastrzałami wykonanymi z prętów
stalowych,
- dwubiegowa klatka, 118 stopni,
Il.240, źródło [A.320], - wstęp na wieże jest płatny.
projekt.: Muler Vladimir

str. 148
 d. Słowacja
Wieża ma wysokość
20,0 m [305],
- konstrukcję nośną stanowi
układ drewnianych słupów
Wieża widokowa na wzgórzu Polana,

połączonych między sobą

Drewno, ściągi stalowe, żelbet

ryglami,

Układ ramowo-cięgnowy,
- wieża stabilizowana jest
Brestovec, Słowacja

układem cięgien łączących

Utrudniona
elementy konstrukcyjne wieży
tj. słupów z fundamentami

2009
1

1
umieszczonymi poza obrysem
podstawy wieży,
- drewniana klatka schodowa
uformowana jest wokół czterech
wewnętrznych słupów
Il.241, źródło [A.219], kształtujących trzon,
(autorstwo nieznane) - połączenia elementów
inżynierskie, ciesielskie,
- inwestycja dofinansowana z
funduszy Unii Europejskiej.
Wieża ma wysokość 21,6 m, na
wysokości 20,4 m znajduje się
Wieża widokowa Veľká Homola,

platforma widokowa,
Drewno, ściągi stalowe, żelbet

- rzut podstawy wieży ma

wymiar 4,7 m x 4,7 m [306],
k. Modra, Słowacja

- platforma widokowa jest

Układ ramowy,

Utrudniona

niezadaszona,
2018

- klatka schodowa dwubiegowa,

2

120 stopni,
- połączenia elementów
Il.242, źródło [A.220], inżynierskie, śrubowe,
projekt.: Pracownia 2021 - drewniane ramy połączone są
Architects, Peter Lényi, między sobą układem
Ondrej Marko, Jana drewnianych belek i stalowych
Kvasniakova, Katarina prętów zapewniających
Kyselova, Karol Butor sztywność przestrzenną wieży.
-wieża ma wysokość
14,0 m [307],
- konstrukcję nośną stanowi
Wieża widokowa pod Klenovou,
Brezová pod Bradlom, Słowacja

Układ ramowo - kratownicowy,

układ drewnianych słupów

Drewno, fundament - żelbet

połączonych między sobą

systemem rygli i zastrzałów,
Utrudniona

- drewniana klatka schodowa –

2015

schody strome,
3

- połączenia elementów
inżynierskie, poszczególne
drewniane pręty nośne wieży
łączone są między sobą za
pomocą łączników stalowych –
połączenia doczołowe,
Il.243, źródło [A.221],
- platforma widokowa –
(autorstwo nieznane)
zadaszona.
str. 149
 -wieża ma wysokość
30,5 m [308],
- konstrukcję nośną stanowi
układ drewnianych słupów

Układ ramowo - kratownicowy,

połączonych między sobą
Wieża widokowa Čechovka,

Drewno, fundament - żelbet

systemem rygli i zastrzałów,
k. Trenczyn, Słowacja

- drewniana klatka schodowa –

schody strome,

Utrudniona
- połączenia elementów

2019
inżynierskie, poszczególne
4

9
drewniane pręty nośne wieży
łączone są między sobą za
pomocą łączników stalowych –
połączenia doczołowe,
- platforma widokowa –
zadaszona,
Il.244, źródło [A.222],
- wieża pełni również funkcję
(autorstwo nieznane)
dostrzegalni przeciwpożarowej
lasu.
Wieża widokowa Trenčianská Závada,

Wieża ma wysokość 24 m [309],

Trenčianská Závada, Słowacja

Drewno, ściągi stalowe, żelbet

- platforma widokowa jest

zadaszona,
- klatka schodowa dwubiegowa
Układ ramowy,

– schody strome,
Utrudniona

- połączenia elementów
2015

inżynierskie, ciesielskie,
5

- drewniane ramy połączone są

między sobą układem
drewnianych belek i stalowych
krzyżujących się prętów
zapewniających sztywność
Il.245, źródło [A.223], przestrzenną wieży.
(autorstwo nieznane)

Wieża ma wysokość 30 m [310],

- platformy widokowe
częściowo zadaszona,
Wieża widokowa w Terchovej,

- klatka schodowa dwubiegowa,

zapewnia komunikację pionową
pomiędzy poszczególnymi
Układ ramowy,

Utrudniona
Stal, żelbet
Słowacja

poziomami platform
2015

widokowych,
6

- połączenia elementów
inżynierskie, węzły sztywne,
- wieża ma kształt bryły
ostrosłupa o podstawie
kwadratu,
Il.246, źródło [A.224], - wieża powstała w ramach
projekt.: Alozja Mucha projektu „Razem dla wiedzy i
ochrony przyrody”.

str. 150
 Wieża ma wysokość
27,4 m [311],
- platforma widokowa jest

Stal, drewno – okładziny, żelbet

Wieża widokowa na Dubeň, niezadaszona,
Žilina, Słowacja - klatka schodowa dwubiegowa
– stopnie ażurowe,

Układ ramowy,

Utrudniona
- połączenia elementów
inżynierskie, węzły sztywne,

2018
7

1
- układ nośny stanowią stalowe
ramy, do których mocowane są
drewniane listwy kształtujące
formę architektoniczną tego
obiektu,
- projekt wieży został
Il.247, źródło [A.225],
wyłoniony w ramach konkursy
projekt.: Ladislav
Vikartovský i Gábor Nagy "Vyhliadková veža na Dubni".

Wieża ma wysokość 12,0 m,

- platforma widokowa jest
niezadaszona,
- stalowa klatka schodowa -
Wieża widokowa Tokaj,

dwubiegowa, stopnie ażurowe,

Malá Tŕňa, Słowacja

Stal, drewno, żelbet

- połączenia elementów
Układ ramowy,

Utrudniona

inżynierskie,
- układ nośny stanowią ramy
2015
8

ukształtowane w postaci
drewnianych słupów i stalowych
rygli,
- wieża ta posiada kształt bryły
Il.248, źródło [A.226], przypominającej „beczkę” –
(autorstwo nieznane) obiekt ten jest dominantą
występującą w tokajskim
regionie winiarskim [312].
Wieża ma wysokość około
20,0 m, posiada jedną główną
platformę widokową oraz pięć
Wieża widokowa na Devínská Kobyla,

pośrednich platform
Devínska Nová Ves, Słowacja

widokowych będących
jednocześnie spocznikami klatki
schodowej [313],
Układ ramowy,

- platforma widokowa -
Utrudniona
Stal, żelbet

niezadaszona,
2020

- stalowa klatka schodowa

9

ukształtowana jest wokół trzech

słupów nośnych stanowiących
główne elementy wsporcze
wieży,
Il.249, źródło [A.227], - połączenia elementów
projekt.: Biuro Architekti inżynierskie,
Šebo Lichý - poszczególne biegi schodów
wsparte są na stalowych słupach
- pionowych oraz ukośnych.
str. 151
Wieża widokowa Bachledova Dolina,
Wieża ma wysokość 15 m [314],
- komunikacja pionowa to

Drewno, fundament - żelbet

Układ mieszany ramowo -
wewnętrzna klatka schodowa –
jednobiegowa, schody strome,
Ždiar, Słowacja

kratownicowy
- cztery platformy widokowe

Utrudniona
zadaszone – platformy pośrednie

2011
pełnią również funkcję
10

4
spoczników,
- połączenia elementów
ciesielskie,
- drewniane ramy- słupy narożne
stężone są między sobą
Il.250, źródło [A.320],
systemem belek i zastrzałów.
(autorstwo nieznane)

e. Litwa

Wieża ma wysokość 15 m [315],

- układ nośny - stalowa rama tj.
Układ ramowy – pionowy wspornik,
Stal, drewno – okładziny, żelbet

pionowy wspornik, do którego

Wieża widokowa Veisiejai,

mocowane są spiralne schody

okalające trzon wieży,
Kailiniai, Litwa

- schody wykonane są z elementów

Utrudniona

stalowych – stopnice ażurowe,

2014

- 32 drewniane listwy ułożone pod

1

kątem 5° kształtują przestrzenną

formę architektoniczną tego obiektu
– bryła wieży przypomina kształtem
kielich,
Il.251, źródło [A.228], - platforma widokowa jest
projekt.: Firma Rekreacinė niezadaszona,
Statyba, Alvydas Mituzas, - połączenia elementów inżynierskie.
Andrius Dirsė

Wieża ma wysokość 15 m [315],

- układ nośny - pionowy wspornik
wykonany ze stalowej rury, do
którego mocowane są spiralne
Wieża widokowa na Jurakalnis,

schody okalające ten trzon oraz

Daubiškis, Papilė, Litwa

osiem obwodowo rozmieszczonych

Stal, drewno, żelbet

drewnianych słupów wykonanych z

Układ ramowy

drewna klejonego kształtujące

Utrudniona

przestrzenną formę tego obiektu,

2015
2

- schody wykonane są z elementów

stalowych – stopnice ażurowe,
- drewniane słupy połączone są
między sobą systemem poziomych
belek i krzyżujących się cięgien
Il.252, źródło [A.229],
projekt.: Firma Rekreacinė
stalowych,
Statyba, Alvydas Mituzas,
- platforma widokowa jest
Andrius Dirsė, niezadaszona,
Arvydas Gudelis - połączenia elementów inżynierskie.

str. 152
 Wieża ma wysokość 21 m [316],
- układ nośny wieży kształtują
stalowe ramy rozmieszczone
Wieża widokowa Šiauliai Land,

Stal, drewno – okładziny, żelbet

promieniście względem pionowej
jej osi,
- stalowe ramy połączone są między
Radviliškis, Litwa

Układ ramowy
sobą poziomymi ryglami oraz

Utrudniona
ukośnie mocowanymi belkami

2016
kształtującymi elementy wsporcze
3

1
wewnętrznej klatki schodowej,
- komunikację pionową zapewnia
układ spiralnych biegów
umieszczonych pomiędzy słupami
nośnymi ram,
- platforma widokowa jest
Il.253, źródło [A.230], niezadaszona,
(autorstwo nieznane) - połączenia elementów inżynierskie.

Wieża ma wysokość 15 m [315],

- układ nośny - pionowy wspornik
Wieża widokowa Meteliai

wykonany ze stalowej rury, do

którego mocowane są spiralne
Stal, drewno, żelbet

schody okalające ten trzon,

Meteliai, Litwa

Układ ramowy

Utrudniona

- schody wykonane są z elementów

stalowych – stopnice ażurowe,
2014
4

- bryła architektoniczna wieży ma

kształt hiperboloidy, którą kształtują
drewniane słupy wykonane z drewna
klejonego,
Il.254, źródło [A.231], - platforma widokowa jest
projekt.: Firma Rekreacinė niezadaszona,
Statyba, Alvydas Mituzas,
- połączenia elementów inżynierskie.
Andrius Dirsė

Wieża ma wysokość 12,5 m [315],

- układ nośny wieży kształtują dwie
stalowe ramy uformowane w postaci
Wieża widokowa Didžiasalis,

łuków, pomiędzy którymi

Didžiasalis, Ignalin, Litwa

umieszczono dwie platformy

widokowe oraz na zwieńczeniu
Układ ramowy,

Utrudniona

łuków umieszczona jest trzecia z

Stal, żelbet
2014

platform,
5

- platformy widokowe są
niezadaszone a wejście na nie
zapewniają stalowe schody
zabiegowe mocowane wspornikowo
Il.255, źródło [A.232], do stalowego trzonu – pionowego
projekt.: Firma Rekreacinė wspornika wykonanego z profilu
Statyba, Alvydas Mituzas, rury stalowej,
Arvydas Gudelis, - połączenia elementów inżynierskie.
Eglė Letukaitė

str. 153
 Wieża ma wysokość 15,0 m [317],
- układ nośny wieży stanowią
Wieża widokowa Dreverna,
Dreverna, Kłajpeda, Litwa

Przestrzenna kratownica,
przestrzenna kratownica sztywno
zamocowana w żelbetowej
podstawie,

Utrudniona
Stal, żelbet
- kratownica ma poprzeczny przekrój

2015
prostokąta, wewnątrz którego
6

1
umieszczona jest zabiegowa klatka
schodowa umożliwiająca wejście na
poziom platformy widokowej,
- platforma widokowa jest
niezadaszona,
Il.256, źródło [A.233], - połączenia elementów inżynierskie.
(autorstwo nieznane)

Wieża ma wysokość 15,0 m [318],

- układ nośny wieży stanowią
przestrzenna kratownica sztywno
Wieża widokowa Syberia,

zamocowana w żelbetowej
Przestrzenna kratownica,

podstawie,
Płótele, Litwa

- przestrzenna kratownica ma
Utrudniona
Stal, żelbet

przekrój poprzeczny sześciokąta,

2013

wewnątrz którego umieszczony jest

7

stalowy słup, wokół którego

wykonana jest spiralna klatka
schodowa umożliwiająca wejście na
poziom platformy widokowej,
- platforma widokowa jest
Il.257, źródło [A.234], niezadaszona,
(autorstwo nieznane) - połączenia elementów inżynierskie.
Wieża widokowa Parku Regionalnego Krekenava,

Wieża ma wysokość 30,0 m, na

wysokości 25 m znajduje się
platforma widokowa [319],
- trzon nośny wieży wykonany jest w
Układ cięgnowo - prętowy,

formie pionowego wspornika

Stal, fundament - żelbet

ukształtowanego ze stalowych rur,

Krekenava, Litwa

sztywno zamocowanego w
Utrudniona

fundamencie,
2014

- wokół nośnego trzonu wieży

8

zaprojektowane są spiralne schody

mocowane wspornikowo do
stalowego słupa, 125 stopni,
- połączenia elementów inżynierskie,
- trzon wieży stabilizowany jest
układem cięgien łączących elementy
konstrukcyjne wieży oraz
Il.258, źródło [A.235],
fundament.
(autorstwo nieznane)

str. 154
 Wieża ma wysokość 36,0 m, na
wysokości 33 m znajduje się główna
platforma widokowa [320],
Wieża widokowa jeziora Sartai, - trzon nośny wieży uformowany jest

Układ cięgnowo - prętowy,

Stal, fundament - żelbet
w postaci pionowego wspornika
ukształtowanego ze stalowych rur,
Baršėnai, Litwa

Utrudniona
sztywno zamocowanego w

2006
fundamencie,
9

5
- wokół nośnego trzonu wieży
zaprojektowane są spiralne schody
mocowane wspornikowo w słupie,
- połączenia elementów inżynierskie,
- trzon wieży stabilizowany jest
układem cięgien łączących elementy
Il.259, źródło [A.236], konstrukcyjne wieży oraz
(autorstwo nieznane) fundament.

Wieża ma wysokość 36 m [321],

- układ nośny - pionowy wspornik o
podstawie trójkąta ukształtowany z
Wieża widokowa Mindūnai,
Mindūnai, Molėtai, Litwa

trzech narożnych słupów

wykonanych ze stalowych
Układ ramowy,

elementów ażurowych, na których

Utrudniona
Stal, żelbet

wsparta jest platforma widokowa,

2015

- słupy nośne wieży połączone są

10

między sobą systemem stalowych

rygli i cięgien,
- wejście na platformę widokową
zapewniają wewnętrzne schody
zabiegowe - 214 stopnie, które są
Il.260, źródło [A.237],
projekt.: Firma UAB,
zamontowane wspornikowo w
Andrius Dirsė
wewnętrznym trzonie wieży.

Na podstawie przeprowadzonej analizy studium przypadków wybranych dla

reprezentatywnych przykładów wież widokowych (Tablica nr 7), które są lokalizowane
na trasach szlaków turystycznych w obrębie Europy Środkowej432 można stwierdzić, że
pod kątem ich dostępności, funkcjonalności oraz budowy architektoniczno-budowlanej
obiekty te posiadają następujące charakterystyczne cechy wspólne:

A. Dostępność wież widokowych na szlakach turystycznych:

1. Wieże takie są zlokalizowane na szlakach turystycznych w rejonach górskich
lub nad jeziorami.
2. Obiekty te znajdują się na obszarach, które posiadają szczególne walory
społeczno-kulturowe lub krajobrazowe, często są one budowane na lokalnie
występujących wzniesieniach terenu.

432
Analiza ta została przeprowadzona dla reprezentatywnych przykładów wież widokowych
zlokalizowanych w Polsce oraz w państwach sąsiedzkich – Niemcy, Czechy, Słowacja, Litwa. W analizie
tej pominięto Ukrainę oraz Białoruś.
str. 155
 3. Dojście do tych obiektów umożliwiają w przeważającej większości
wyznaczone szlaki turystyczne, które niejednokrotnie wymagają od turystów
określonej sprawności fizycznej, umożliwiającej pokonanie występujących
wzniesień i przeszkód terenowych takich jak stopnie, kamienie itp.
4. Wejście na platformy widokowe umieszczone na wieżach umożliwiają trzony
komunikacji pionowej wykonane w postaci klatki schodowej - często są to schody
spiralne, zabiegowe lub wielobiegowe o stopniach stromych.

Lokalizacja tych obiektów oraz sposób kształtowania trzonów komunikacji

pionowej ograniczają możliwość użytkowania tych atrakcji turystycznych przez osoby o
ograniczonej sprawności fizycznej. Osoby takie, zwłaszcza te poruszające się na
wózkach inwalidzkich, oraz rodziny z małymi dziećmi mają ograniczoną możliwość
komunikacji zarówno na trasach szlaków turystycznych jak i na samej wieży. Selekcja
osób, dla których dedykowane są tego typu obiekty odbywa się w naturalny sposób,
weryfikują tą grupę warunki przyrodnicze, które poprzez rzeźbę i ukształtowanie terenu
wymuszają na użytkownikach chcących je odwiedzić odpowiedni poziom ich
sprawności fizycznej.

B. Funkcjonalność wież widokowych na szlakach turystycznych:

1. Wieże widokowe to niejednokrotnie dominanty występujące w krajobrazie
lokalnego obszaru terytorialnego gdzie wyznaczane są szlaki turystyczne - głównie
szlaki piesze i rowerowe.
2. Obiekty te określają zazwyczaj cel podróży ich użytkowników, na danym
szlaku turystycznym, którzy po dotarciu do tych atrakcji chętnie korzystają z
możliwości podziwiania widoków z poziomu platform wyniesionych ponad
otaczające je drzewa i roślinność.
3. Platformy widokowe umożliwiają użytkownikom dalekosiężną obserwację
otaczającej przyrody oraz możliwość obserwacji zwierząt żyjących w koronach
drzew oraz w bezpośrednim otoczeniu tych obiektów.
4. W obrębie wież widokowych lokalizowane są miejsca umożliwiające
chwilowy odpoczynek dla turystów - budowane są tam altany i ławki.
5. Powstające wieże widokowe przyczyniają się do wzrostu popularności danego
szlaku turystycznego i miejsca, co w sposób pośredni wpływa na widoczny wzrost
gospodarczy i ekonomiczny lokalnego przemysłu turystycznego.

Wszystkie wyżej wymienione czynniki mają istotny wpływ na ukierunkowanie

ruchu turystycznego w danym regionie, co w znacznym stopniu przyczynia się do
możliwości ochrony przyrody i występującego naturalnego krajobrazu. Analiza
prezentowanych przykładów wykazała, że wieże budowane na obszarach o
szczególnych walorach krajobrazowych mają pełnić zarówno funkcję użytkową jak i
ochronną przyrody. Przykładem takiej „polityki” funkcjonalnej jest budowa ponad 15
wież obserwacyjnych na obszarach chronionych na Litwie, które powstały433 z
inicjatywy Państwowych Służb Obszarów Chronionych (VSTT) [315].

433
Pierwsze wieże o prostej konstrukcji powstały już w 2006 r. od 2010 r. na obszarach tych powstają
wieże często posiadające oryginalne i spektakularne formy architektoniczne.
str. 156
Cytat:
„Główne wymagania stawiane wieżom obserwacyjnym to estetyka i bezpieczeństwo.
Obie są równe. A miejsce musi być tak dobrane, aby osiągnąć cel, jakim jest
postrzeganie chronionych struktur i piękno krajobrazu ”
Autor: R. Baškytė [315]

C. Materiał i budowa architektoniczno-budowlana wież widokowych

zlokalizowanych na szlakach turystycznych:
1. Wieże widokowe lokalizowane na szlakach turystycznych kształtowane są
głównie z materiału budowlanego, jakim jest stal i drewno, fundamenty tych
obiektów wykonywane są z żelbetu.
2. Posadowienie wież realizowane jest zarówno w sposób bezpośredni jak i
pośredni a przyjmowana metoda posadowienia jest uzależniona w głównej mierze od
parametru wysokości kształtowanego obiektu, jego struktury oraz występującej
rzeźby terenu.
3. Bryła architektoniczna wież posiada różnorodne kształty i formy, często ich
postacie są inspirowane lokalnymi tradycjami i uwarunkowaniami społeczno-
kulturowymi.
4. Parametr wysokości kształtowanych wież widokowych wynika w głównym
stopniu z konieczności wyniesienia platform obserwacyjnych ponad otaczające
przeszkody.
5. Obecnie można zaobserwować, że wysokość kształtowanych wież
widokowych znajdujących się na szlakach turystycznych zawiera się w przedziale
ich wysokości od 15 m do około 35 m.
6. Podstawową cechą wyróżniającą wszystkie analizowane przypadki wież jest
komunikacja pionowa, która kształtowana jest w postaci układów schodów o
różnych typach geometrycznych, przeważnie są to jednak schody o stromych
biegach.

Na podstawie przeprowadzonej analizy porównawczej dla wytypowanych wież

widokowych zlokalizowanych na szlakach turystycznych w Polsce oraz w państwach
graniczących z naszym krajem można stwierdzić, że forma architektoniczna
kształtowanych wież jest różnorodna i jest rezultatem jak zwykle twórczego procesu
projektowego architekta i konstruktora. Niemniej jednak projektanci szczególnie w tym
zakresie dążą do starannego ukształtowania takich obiektów i odpowiedniego
wkomponowania ich w tkankę istniejącej przestrzeni środowiska naturalnego. Obiekty
te wyróżniając się swą wysokością na tle pobliskiej roślinności, posiadają także często
spektakularne formy architektoniczne, łatwo rozpoznawalne wśród lokalnych
mieszkańców oraz przyjezdnych gości. Wieże takie stają się charakterystycznymi
symbolami danej okolicy, a ze względu na swój parametr wysokości są one również
dominantą wyróżniającą się na tle lokalnego krajobrazu.
Mimo, że obecnie odnotowuje się wyraźną tendencję do budowy wież
widokowych w obrębie szlaków turystycznych to ich koncepcje projektowe, oraz
później ich realizacje wywołują czasami skrajne emocje wśród mieszkańców i turystów.
Dla jednej grupy osób są to dominanty, których powstanie jest ozdobą danego
wzniesienia terenu, miejscem ich docelowych wędrówek turystycznych, a dla drugiej

str. 157
grupy, tej o odmiennych poglądach są to obiekty zbędne, które ich zdaniem „szpecą”
krajobraz i wprowadzają sztucznie element architektoniczny zakłócający środowisko
naturalne. Nowopowstałe wieże są często budowane w miejscach gdzie już w
przeszłości występowały tego typu obiekty widokowe, które jednak ze względu na
zastosowany materiał konstrukcyjny434 uległy zniszczeniu w wyniku biokorozji
elementów, utraciły one swoje walory estetyczne i wytrzymałościowe. Obiekty takie
zostały czasowo wyłączane z bieżącego użytkowania z obawy na bezpieczeństwo
turystów. Niemniej jednak w miarę możliwości finansowania ich napraw poddawane
one były bieżącym konserwacjom lub też zostały one zupełnie przebudowane. W
przypadku całkowitego zniszczenia takich wież i pozostawienia ich na długie lata bez
odbudowy, odtwarzanie ich w
późniejszym terminie spotyka się
czasem z protestami społecznymi,
które wstrzymują proces ich
odbudowy. Jednym z takich
przykładów jest murowana wieża na
Śnieżniku Kłodzkim (Il. 261), która
powstała w latach 1895 – 1899 [78].
Wieża ta istniała do 1973 roku i
Il.261 Historyczna, nieistniejąca wieża widokowa na odegrała ona duże znaczenie w
Śnieżniku Kłodzkim, Polska [A.238], arch. Felix Henry
rozwoju turystyki tego regionu.
Obecnie pomimo toczących się społecznych debat i sporów co do zasadności
odbudowy tej wieży Gmina Stronie Śląskie ogłosiła otwarty konkurs na wykonanie
projektu odbudowy „Wieży trzech kultur”[79]. Zarówno na forach społecznościowych
jak i w trakcie opiniowania pomysłu odbudowy tej wieży przez lokalne władze i
instytucje związane z tym regionem wyrażane opinie publiczne przez mieszkańców,
turystów oraz osoby związane z kształtowaniem przestrzeni publicznej były podzielone,
co można prześledzić w treści poniższych cytatów:

Cytat:
„Góry są obecnie jednym z ostatnich obszarów, w które udają się ludzie w
poszukiwaniu naturalnego otoczenia i przyrody. Wszelkie konstrukcje, a zwłaszcza na
wyeksponowanych miejscach, jak szczyty czy grzbiety, silnie zakłócają ich piękno i
stanowią dysharmoniczny akcent w krajobrazie. Stawianie wież w Sudetach
zainicjowali i rozwinęli Niemcy dla wzbudzenia i zwiększania ruchu turystycznego –
zjawisko zupełnie obce polskiej tradycji użytkowania Beskidów czy Karpat w ogóle.
Stąd pomysł budowy wieży pod wydumanymi argumentami uważam za całkowicie
chybiony. Góry nie potrzebują dodatkowej ozdoby!”
Autor: Prof. dr hab. Krzysztof R. Mazurski, autor
monografii „Historia turystyki sudeckiej” [79].

Cytat:
„Oczywiście jestem za odbudową wieży trzech kultur na Śnieżniku. Wieża na
Śnieżniku była zawsze symbolem regionu, była bardzo często uwidaczniana na

434
Są to głównie wieże wykonane z materiału, jakim jest drewno, które pod wpływem występujących
czynników atmosferycznych ulega przyspieszonej biokorozji.
str. 158
widokówkach. Czy miałaby być to wieża zimna, czy ciepła? To ważne pytanie z punktu
widzenia kosztów odbudowy i kosztów dalszej eksploatacji i utrzymania wieży. Powinno
się na początku zrobić kalkulację samej odbudowy jak i dalszych kosztów utrzymania.
To kwestia strategii, podejścia długoterminowego. Warto by w perspektywie rozważyć
możliwość transportu ludzi na szczyt Śnieżnika, np. transport kołowy, być może
turystyka konna. A może kolejka linowa? Utrzymanie wieży to też kwestia środków
finansowych z zewnątrz, z samych biletów wstępu i przy takim usytuowaniu wieży należy
ja finansować z zewnątrz”.
Autor: Horst Ulbrich od 2010 r. przewodniczący Deutsche
Sozial – Kulturelle Geselschaft in Glatz (Niemieckie
Towarzystwo Społeczno-Kulturalne w Kłodzku) [79].

Inicjatywy i pomysły odbudowy wieży na Śnieżniku powracają co jakiś czas

jednak ich realizacje są jak dotąd bezskuteczne. Obecnie istnieje duże
prawdopodobieństwo, że największa niegdyś atrakcja turystyczna regionu będzie
odbudowana, a projektowana forma architektoniczna wieży (Il. 262) nie będzie w
znaczący sposób ingerować w otaczającą przyrodę. Zakłada się, że Wieża na Śnieżniku
może wpłynąć na ożywienie turystyki transgranicznej Masywu Śnieżnika [79].
Złożoność i różnorodność wyrażanych opinii publicznych dotyczących potrzeby
budowy wież widokowych
na trasach szlaków
turystycznych, świadczyć
może o konieczności
prowadzenia jeszcze wielu
takich dyskusji.
Niepodważalnym dowodem
wpływającym na poprawę
możliwości postrzegania
perspektywy otaczającego
krajobrazu są platformy Il.262 Koncepcja wieży widokowej na Śnieżniku Kłodzkim,
Polska [A.239],
widokowe wyniesione projekt autorstwa: Pracownia Architektury „Januszówka”
ponad bezpośrednie
otoczenie wieży. W celu zobrazowania takiej możliwości w postrzeganiu lokalnej
panoramy regionu autor niniejszego opracowania postanowił zilustrować tą
problematykę poprzez przedstawienie435 stosownych fotografii (Il. 263 - 268)
wykonanych w trakcie przeprowadzonych przez niego badań lokalnych. Zdjęcia te
wykonano zarówno z poziomu terenu, w obrębie wieży jak i z poziomu jej platform
widokowych. Z analizy tej wynika, że możliwość wejścia na platformy widokowe
wyniesione ponad pobliską roślinność umożliwia ich użytkownikom dalekosiężną
obserwację panoramy, która jest trudniej dostrzegalna z poziomu terenu, w obrębie
lokalnych wzniesień436.

435 Ilustracje 263 – 268 wykonane zostały na potrzeby tej pracy przez jej autora w trakcie osobistej
wizyty na tych obiektach. Mają one na celu zobrazowanie możliwości percepcji lokalnego krajobrazu.
436
Trasy szlaków w obszarach górskich kształtowane są zazwyczaj wśród naturalnego drzewostanu
występującego w lasach porastających wzniesienia terenu. Drzewa rosnące w obrębie tych szlaków
przesłaniają potencjalne widoki, które może obserwować turysta w trakcie wędrówki.
str. 159
Przykład 1 Wieża widokowa Bachledka – Słowacja

Il.263 Widok panoramiczny z poziomu terenu na szlaku turystycznym w obrębie wieży

Bachledka, Słowacja [A.320]

Il.264 Widok panoramiczny z poziomu platformy widokowej wieży Bachledka, Słowacja [A.320]

Przykład 2 Wieża widokowa Velká Čantoryje - Czechy

Il.265 Widok ogólny panoramy z poziomu Il.266 Widok ogólny panoramy z poziomu
terenu na szlaku turystycznym w obrębie wieży platformy widokowej
Velká Čantoryje – Czechy [A.320] Velká Čantoryje – Czechy [A.320]

str. 160
 Il.267 Widok ogólny panoramy z poziomu terenu na szlaku turystycznym w obrębie wieży na Górze Skrzyczne w Szczyrku, Polska [A.320]
Przykład 3 Wieża na Górze Skrzyczne, Szczyrk, Polska

Il.268 Widok ogólny panoramy z poziomu terenu platformy widokowej wieży na Górze Skrzyczne w Szczyrku, Polska [A.320]

str. 161
 Mimo występujących różnych i odmiennych opinii publicznych dotyczących
potrzeby budowania wież widokowych w obrębie tras szlaków turystycznych należy
podkreślić, że taki proces polityczny dotyczący zasad kształtowania tras turystycznych
trwa już przynajmniej od końca XIX wieku [78]. Budowa takich wież
usystematyzowana jest również zapisami prawnymi odnoszącymi się do możliwości
wznoszenia budynków i budowli w lasach ochronnych [98] gdzie w przeważającej
większości znajdują się szlaki turystyczne. W myśl ustawy „o ochronie gruntów
rolnych i leśnych” w lasach mogą być wznoszone urządzenia służące turystyce437,
których budowa ma służyć zarówno poprawie komfortu obsługi ruchu turystycznego
jak również ma zapewnić ochronę przyrody.

3.6.2. Wieże obserwacyjne, turystyka i przyroda

Wieże obserwacyjne zwierząt stanowią specyficzną grupę obiektów

umożliwiających także obserwację lokalnej panoramy. Obiekty tego typu lokalizowane
są zazwyczaj na obszarach objętych ochroną przyrody, w których dąży się do
zachowania naturalnego środowiska i żyjących tam różnorodnych gatunków zwierząt.
Obecnie szczególnie popularne są wieże ornitologiczne438 umożliwiające obserwację
dziko żyjących gatunków ptaków. Wieże tego typu lokalizowane są zazwyczaj w
rezerwatach oraz parkach przyrody, w których dąży się do maksymalnie małej
ingerencji człowieka w środowisko naturalne, a budowa infrastruktury turystycznej na
tych obszarach objęta jest przepisami ustawy „o ochronie przyrody” [99] oraz ustaw i
przepisów pokrewnych, m.in. ustawy „o ochronie gruntów rolnych i leśnych” [98].
Wieże obserwacji ornitologicznej posiadają różnorodne formy architektoniczne,
począwszy od tych najprostszych przypominających ambony myśliwskie i proste
układy konstrukcji (Tablica nr 8) do układów bardziej złożonych, posiadających
spektakularne formy architektoniczne.

Tablica nr 8 Syntetyczne zestawienie wież obserwacji ornitologicznej [S. Czernik]

Dostępność
konstrukcji
lokalizacja

chroniony

Platformy
Materiał
Nazwa i

Obszar

Układ

Ilustracja /
Krótki opis
Nr

projektant

Wieża ornitologiczna na
Układ mieszany: ramowo-
Gmina Dopiewo/Stęszew

obszarze ochrony ścisłej

Wieża ornitologiczna,

Wielkopolski Park

Trzcielińskie Bagno, Polska,

Utrudniona
Narodowy

- teren jest niedostępny dla

Drewno,

kratowy

zwiedzania – warunki
1

gruntowe, wieża usytułowana

jest na skraju lasu [322],
-zapewniony jest bezpośredni
Il.269, źródło [A.240],
(autorstwo nieznane) dojazd samochodem do wieży.

437
Urządzenia turystyczne – rozumie się przez to parkingi, pola biwakowe, wieże widokowe, kładki, szlaki
turystyczne (ścieżki dydaktyczne) i miejsca widokowe [98].
438
Ornitologia, to dział zoologii zajmująca się ptakami.
str. 162
 Wieża obserwacyjna o

Wieża Ptaków Niebieskich nad

Park Krajobrazowy „Dolina

Stawem Grabowica, Polska

Układ mieszany: ramowo-

Baryczy” cz. dolnośląska
wysokości 13 m [323],
- wieża powstała w 2008 r.,
- platforma widokowa

Utrudniona
kratowy
Drewno
umieszczona jest ponad
2

3
występującymi koronami
drzew,
- z poziomu platformy
Il.270, źródło [A.241] widokowej możliwa jest
(autorstwo nieznane) obserwacja kompleksu Stawno.

Park Krajobrazowy „Dolina

Baryczy” cz. dolnośląska

Układ mieszany: ramowo-

Wieża zbudowana w 2011 r.
obserwacyjna, Polska
Stary Staw – wieża

w ramach projektu „Turystyka

Utrudniona
przyjazna przyrodzie w Dolinie

kratowy
Drewno
Baryczy” [324],
3

2
- dojście do wieży zapewnia
droga polna – 750 m oraz szlak
turystyczny 1500 m.
Il.271, źródło [A.242],
(autorstwo nieznane)
Wieża obserwacyjna w Siedliskach,

Układ mieszany: ramowo-kratowy

Wieża obserwacyjna o
Park Krajobrazowy „Dolina
Baryczy” cz. dolnośląska

wysokości 10 m,
k. Przemyśla, Polska

- budowa wieży
Utrudniona

współfinansowana jest ze
Drewno

środków Unii Europejskiej,

4

- dojście do wieży z parkingu

samochodowego zapewnia
chodnik długości
Il.272, źródło [A.243], około 200 m [325].
(autorstwo nieznane)
Układ mieszany: ramowo-kratowy
Wieża obserwacyjna nad jeziorem

Wdzydzki Park Krajobrazowy,

Wieża zbudowana jest na

wschodnim brzegu jeziora
Kaszuby, Polska
Lipno, Polska

Lipno,
Utrudniona
Drewno

- wieża została
5

wyremontowana w 2013 r,
dzięki dofinansowaniu
NFOŚiGW
w Warszawie [326].
Il.273, źródło [A.244],
(autorstwo nieznane)

str. 163
Wieża obserwacji Orlika

Puszcza Białowieska,
Krzykliwego, Polska

ramowo-kratowy
Układ mieszany:
Dojście do wieży zapewnia

Utrudniona
Drewno
Polska
drewniana kładka zbudowana
6

2
pomiędzy parkingiem
a wieżą [327].
Il.274, źródło [A.245],
(autorstwo nieznane)

Układ mieszany: ramowo-

Dolinie Drwęcy, Polska
Wieża obserwacyjna w

Wieża obserwacyjna znajduje

Park Krajobrazowy/
Obszar Chroniony
się nad jednym z rozlewisk

Utrudniona
rzeki Drwęcy, nieopodal

kratowy
Drewno
miejscowości Bobrowiska, k.
7

1
Brodnicy,
- wieża zbudowana jest na
Il.275, źródło [A.320], bagiennym terenie.
(autorstwo nieznane)

Wieże ornitologiczne lokalizowane są w takich miejscach, aby umożliwić

obserwatorowi swobodny dostęp komunikacyjny do tych obiektów. Miejsca te mają
również zapewnić tym użytkownikom nieograniczoną swobodę lustracji otaczającej
przyrody i żyjących tam zwierząt – głównie ptaków. Ingerencja w otaczającą przyrodę
przez obserwatorów znajdujących się na takich wieżach jest znacznie ograniczona439,
przez co mają oni możliwość w miarę bezkonfliktowego, nieinwazyjnego kontaktu z
przyrodą i żyjącymi tam zwierzętami. Praktycznie obserwator znajdujący się na
platformie widokowej jest niedostrzegalny z poziomu otaczającego terenu, przez co
żyjące tam zwierzęta zachowują się naturalnie. Wieże obserwacyjne wkomponowywane
są w otaczający krajobraz, są one kształtowane z materiałów budowlanych
występujących w środowisku naturalnym, przez co ich budowa, a w późniejszym czasie
użytkowanie nie zakłóca rytmu behawioralnego środowiska. Przykładem tak
zlokalizowanej i ukształtowanej wieży obserwacyjnej może być wieża w Dolinie
Drwęcy k. Brodnicy (Il. 276), która wkomponowana jest w krajobraz leśnego fragmentu
rozlewiska nad rzeką Drwęcą.

Il.276 Wieża obserwacyjna rozlewiska rzeki Drwęcy w obrębie wieży widokowej [A.320]

439
Obserwator znajduje się na platformie widokowej, która jest osłonięta – użytkownik jest mało
widoczny, co umożliwia bliskość spotkania z dziko żyjącymi zwierzętami.
str. 164
 Kształtowane współcześnie wieże obserwacji ornitologicznej posiadają również
bardzo złożone i oryginalne formy architektoniczne, w których kształt projektowanej
bryły jest odwzorowaniem twórczego podejścia projektowego, inspirowanego na
przykład motywami otaczającej przyrody. Jednym z przykładów takiego obiektu jest
wieża obserwacyjna ptaków na Graswarder w
Niemczech (Il. 277), której inspiracją jest
postać ptaka z widocznie ukształtowanym
dziobem.

Il.277 Wieża obserwacyjna ptaków na

Graswarder w Niemczech [A.246],
autor projektu: Biuro gmp von Gerkan,
Marg and Partners Architects

Wieża ta została zbudowana na półwyspie

Graswarder440, na którym znajduje się rozległy rezerwat przyrodniczy oraz kurort
wypoczynkowy. Taka lokalizacja wieży powoduje, że obiekt ten jest chętnie
odwiedzany zarówno przez miłośników ornitologii jak i przez turystów
wypoczywających nad Bałtykiem. Wieża o wysokości 15 m została ukształtowana w
ten sposób, aby umożliwić użytkownikom dogodne stanowisko obserwacji otoczenia i
żyjących w nim ptaków, bez konieczności zbędnej ingerencji człowieka w przyrodę i
niepokojenie tych zwierząt. Platforma widokowa tej wieży jest całkowicie przeszklona,
a na jej pokładzie umieszczony jest teleskop umożliwiający dalekosiężną obserwację
dziko żyjących ptaków [328]. Obiekt ten wykonany jest z elementów drewnianych - z
modrzewia syberyjskiego - z którego kształtowane są zarówno słupy, belki jak i ukośne
rygle formujące przestrzenną bryłę architektoniczną przypominającą postać siedzącego
ptaka. Komunikację pionową wewnątrz tej wieży zapewnia układ dwubiegowej klatki
schodowej, w której konieczność pokonywania wysokości stopni schodowych utrudnia
dostępność tej atrakcji dla grupy osób o ograniczonej zdolności ruchowej.
Kolejnym przykładem wieży do obserwacji ptaków, której forma architektoniczna
wyróżnia się na tle innych tego typu obiektów, jest wieża w Askøy na północ od Bergen
w miejscowości Herdla w
Norwegii. Wieża o wysokości
7,2 m (Il. 278) została
zbudowana w 2017 roku na
obszarze charakteryzującym się
zarówno krajobrazem typowo
rolniczym441 jak również łąkami
otoczonymi morzem [329]. Współcześnie na obszarze tym
Il.278 Wieża obserwacyjna zrealizowano system ścieżek turystycznych i obserwatorium
ptaków w Herdla,
Norwegia [A.247], ptaków, których zadaniem było połączenie „interesów”
projektant: Biuro LJBAS rolnictwa, ochrony środowiska oraz turystyki. Wieża w
440
Półwysep Graswarder należy do nadbałtyckiego kurortu Heiligenhafen w Niemczech.
441
Krajobraz zachodniej części Norwegii kształtują zarówno urwiste zbocza, doliny i fiordy, ale również
rozległe tereny rolnicze [329].
str. 165
Herdli pełni zarówno funkcję wieży obserwacyjnej jak i przepompowni umożliwiającej
osuszanie pól uprawnych oraz wyrównania poziomu wody w stawach [329].
Przepompownia wykonana jest poniżej poziomu terenu, jest ona niewidoczna dla
turystów, którzy korzystają jedynie z części nadziemnej gdzie umieszczone są dwa
poziomy obserwacyjne. Pierwszy, niższy z poziomów dostępny jest dla wszystkich grup
użytkowników, w przeciwieństwie do poziomu umieszczonego powyżej, do którego
dostęp zapewniają spiralne schody. Platforma widokowa – wyższa zapewnia
użytkownikom panoramiczną obserwację terenu, którego pełny widok zakłócają jedynie
cztery stalowe słupy wspierające zadaszenie wieży. Głównym materiałem budowlanym
tej wieży jest żelbet i stal, z których wykonane są elementy nośne obiektu oraz drewno,
które posłużyło do formowania zewnętrznej tekstury wieży.
Równie spektakularną formę architektoniczną posiada wieża obserwacyjna
ptaków w delcie Reuss w Szwajcarii (Il. 279). Wieża ta znajduje się w rezerwacie
przyrody, a dojście do niej zapewnia żwirowa ścieżka wiodąca wzdłuż obszaru
brzegowego jeziora Uri. Obiekt ten został wykonany z drewna, z którego projektanci
ukształtowali przestrzenną jego formę architektoniczną wkomponowaną w otaczający
krajobraz. Wieża obserwacyjna zainaugurowała swą działalność442 w 2012 roku i pełni
funkcję obiektu, którego głównym założeniem jest zachowanie i ochrona naturalnej
przyrody dla obserwowanych siedlisk zwierząt i roślin [330] poprzez udostępnienie
obserwatorom dogodnego punktu obserwacji tych miejsc.

Il.279 Wieża obserwacyjna ptaków w delcie Reuss w Szwajcarii [A.248],

projektant: Gion A. Caminada Arch. BSA/SA ConsVrin,
Pirmin Jung Ingenieure für Holzbau AGRain, Projekta AG,
Link do modelu 3D: https://www.dlubal.com/en-US/model/000831

Wieża obserwacyjna o wysokość 11,2 m jest zbudowana z drewnianych bali

wykonanych z 48 pni drzew jodły, z których została uformowana bryła stożka ściętego,
przekryta dachem płaskim z zakrzywioną krawędzią. Drewniana konstrukcja wieży
posadowiona jest w sposób bezpośredni na żelbetowej płycie fundamentowej. Pnie
drzew formujące postać stożka podzielone są na cztery grupy, w których prześwit
pomiędzy sąsiednimi balami wynosi 12 cm443. Odległość pomiędzy skrajnymi balami
umieszczonymi w sąsiednich grupach pni - cztery większe przejścia - wynosi około 2
m. Odległość ta umożliwia użytkownikom wejście do wnętrza wieży, gdzie usytuowany

442
Pierwsza wieża widokowa w delcie Uri Reuss została zbudowana w 2002 r, ze względów
bezpieczeństwa została ona zdemontowana w 2008 r. i ponownie odbudowana w 2012 r. [330].
443
Odległość ta wynika z wytycznych warunków technicznych [93].
str. 166
jest trzon centralny, wokół którego jest rozmieszczona pionowa komunikacja obiektu.
Spiralne schody ukształtowane są w postaci 39 stopni okalających wewnętrzny
drewniany trzon i umożliwiają użytkownikom wejście na 4 platformy widokowe,
znajdujące się nad wejściami do wieży [330]. Tak ukształtowany układ platformy
widokowej powoduje, że użytkownik znajdujący się na takich „ambonach” ma
wskazany kierunek obserwacji na otaczającą przyrodę. Ze względów na tak
zaprojektowaną komunikację pionową wieża ta jest obiektem trudnodostępnym dla
osób o ograniczonej zdolności ruchowej, ponieważ obiekt ten mogą swobodnie
użytkować jedynie osoby zdrowe i sprawne fizycznie.
W wyniku analizy projektowanych współcześnie form architektonicznych wież
obserwacji przyrody można stwierdzić, że zauważalna jest różnorodność twórczego
podejścia projektowego w procesach kształtowania ich brył oraz stosowanych
rozwiązań architektoniczno-budowlanych. Taki sposób projektowania obiektów
wpływa na możliwości kształtowania niejednokrotnie oryginalnych i spektakularnych
form architektonicznych, których postacie są doceniane i podziwiane przez ich
odbiorców. Stosowane ustroje konstrukcyjne w głównej mierze są układami
przestrzennymi w postaci odpowiednich ram i kształtowanymi z materiału
konstrukcyjnego, jakim jest drewno i stal. Tak projektowane systemy konstrukcyjne w
znacznym stopniu umożliwiają wykonanie platform widokowych, które zazwyczaj są
osłonięte, aby „ukryć” znajdującego się tam obserwatora. Zbiorcze zestawienie kilku
reprezentatywnych przykładów wież obserwacyjnych przyrody posiadających
spektakularne formy architektoniczne przedstawiono w (Tablicy nr 9). Celem
sporządzenia tej tablicy było dążenie do zilustrowania możliwości i potencjału rozwoju
tych obiektów, które współcześnie zdobywają coraz to większą popularność wśród
turystów i miłośników przyrody.

Tablica nr 9 Syntetyczne zestawienie reprezentatywnych przykładów wież obserwacji

przyrody posiadających spektakularne formy architektoniczne [S. Czernik]
Dostępność
konstrukcji
lokalizacja

chroniony

Platformy
Materiał
Nazwa i

Obszar

Układ

Ilustracja /
Krótki opis
Nr

projektant
Układ mieszany: ramowo-kratowy

Wieża została zbudowana w

Wyspa Marker Wadden - projekt
Wieża obserwacyjna Marker

2018 roku na jednej z pięciu

odtworzenia przyrody

sztucznie utworzonych wysp w

Wadden, Holandia

Marker Wadden w Holandi,

Stal, drewno,

Utrudniona

- wieża ma wysokość 12 m, a
rzut jej podstawy ma wymiary
1

10m x 10 m [111],
- główne elementy nośne- ramy
wykonane są ze stali,
-warstwy zewnętrzne -
Il.280, źródło [A.249], okładziny ukształtowane są z
projekt: Biuro Vista drewnianych desek.

str. 167
Wieża Hide w Shapwick
Heath, Wielka Brytania
Wieża została zbudowana w

Narodowy rezerwat
przyrody Shapwick

ramowo-kratowy
Układ mieszany:
2016 roku [331],

Stal, drewno,

Utrudniona
- finansowanie budowy wieży

Heath
w głównej mierze było
2

1
realizowane ze społecznych
zbiórek – kampania
Il.281, źródło [A.250], „crowdfunding” w grudniu
projekt.: Shattock 2015 roku [331].
Associates

Układ mieszany: ramowo-kratowy

Żuraw” , Mescherin, Niemcy
Wieża obserwacyjna „Lecący

Park Narodowy w Mescherin

Wieża została zbudowana w
2014 roku [332],
- dofinansowanie budowy

Utrudniona
uzyskane ze środków projektu

Drewno,
niemiecko-polskiego
3

1
INTERREG IVA w
Euroregionie Pomerania,
-wysokość wieży 15 m [333],
- dojście do wieży umożliwia
szlak pieszo-rowerowy.
Il.282, źródło [A.251],
(autorstwo nieznane)

Wieża ma wysokość 10 m
Korkeasaari, Helskinki, Finlandia

i została ona zbudowana

Wieża widokowa na wyspie

w 2002 roku,
Zoo, wyspa Helsinki

- projekt wieży powstał w

Układ strukturalny

ramach konkursu studenckiego

Utrudniona
Drewno,

Politechniki Helsińskiej,
Wydział Architektury [334],
4

- konstrukcję nośną wieży

kształtują drewniane listwy o
przekroju 60x60 mm wstępnie
wygięte tradycyjnymi
Il.283, źródło [A.252],
metodami znanymi w
projekt.: Ville Hara /
Warsztaty Wood Studio, szkutnictwie.
Przykłady koncepcji projektowych dla wież obserwacji przyrody

Wieża o budowie ażurowej

Łotewski Park Narodowy Pape

z dwoma podestami
Układ kratownicowy

widokowymi,
- wysokość wieży 9 m,
VAV Tower,

Utrudniona
Drewno,

- przewidziana możliwość
Łotwa

prefabrykacji i montażu
1

elementów drewnianych,
- dojście do wieży
lokalizowanej na mokradłach
Il.284, źródło [A.253],
projektanci:
zapewnić ma pływająca
Karolina Toporkiewicz, kładka [335].
Weronika Kogut

str. 168
 Struktura nośna wieży

Wieża obserwacyjna Pape Bird,

Łotewski Park Narodowy Pape

kształtowana jest z prętów
drewnianych,

Układ strukturalny,
- okładzinę zewnętrzną wieży

Utrudniona
kształtują liny tworzące

Drewno,
Łotwa powierzchnie umożliwiające
2

2
zarówno doświetlenie wnętrza
wieży jak również możliwość
niezakłóconej obserwacji
Il.285, źródło [A.254], otoczenia,
projekt.:
Berta Risueño Muzás,
- komunikacja pionowa –
Manuel Pareja Abascal schody zabiegowe [336].

Wieża w całości wykonana z

elementów drewnianych,
Wieża widokowa w Parku

Łotewski Park Narodowy - okładziny zewnętrzne są

Narodowym na Litwie

Układ strukturalny,
również elementami nośnymi

Utrudniona
struktury,
Drewno,
- górna platforma obserwacji
3

2
jest niezadaszona, co
dodatkowo umożliwia
Il.286, źródło [A.255],
panoramiczną obserwację,
arch.: Bilska de Beaupuy, - kształt wieży inspirowany jest
Agata Banaszek, motywami lokalnego
konstr.: Nous Engineering folkloru [337].

Zaprezentowane przykłady wież, wybranych na podstawie analizy szerokiego

spektrum przypadków (Tablica nr 9) obrazują, że występująca obecnie tendencja
kształtowana form architektonicznych tego typu obiektów jest bardzo zróżnicowana i
wynika w głównej mierze z uwarunkowań społeczno-kulturowych, możliwości
wykonawczych oraz lokalnych warunków terenowych. Współczesne przepisy związane
z ochroną przyrody [99] oraz wzrastająca świadomość społeczeństwa związana z
konsekwencjami zmian klimatycznych i koniecznością ochrony krajobrazu oraz całego
środowiska przyrodniczego sprawiają, że coraz częściej powstają obiekty skutecznie
chroniące to środowisko. Nakreślony proces w znaczący sposób wpływa na
kształtowane obiekty architektoniczne, które odważniej projektowane są przez
architektów z naturalnego materiału budowlanego, jakim jest drewno. Taki rodzaj
stosowanego materiału pozwala projektantom na możliwie małą ingerencję w
otaczającą przyrodę oraz na wkomponowywanie kształtowanych form w naturalny
krajobraz lokalnego otoczenia.
Współczesny styl życia ludzi mieszkających głównie w aglomeracjach miejskich
powoduje, że osoby takie coraz częściej chcą korzystać w wolnej chwili z wypoczynku
i relaksu, jaki umożliwia im spacer w naturalnym otoczeniu przyrody. Kształtowane
miejskie parki i ogrody botaniczne coraz częściej oferują swoim użytkownikom taką
właśnie formę wypoczynku, w której dodatkowo projektowane są urządzenia
umożliwiające ich dodatkową aktywność fizyczną. Jedną z form takiego aktywnego
wypoczynku jest możliwość wejścia na wieże obserwacyjne, które umożliwiają jej
użytkownikom dodatkowe wrażenia wizualne związane z możliwością postrzegania
str. 169
nowej perspektywy tego otoczenia. Reprezentatywnym przykładem tak kształtowanej
ogólnodostępnej przestrzeni publicznej jest Ogród Hortulus w Dobrzycy, w
województwie zachodniopomorskim. W obrębie tego zespołu znajduje się wiele atrakcji
turystycznych zaprojektowanych na rozległym terenie tego kompleksu, które można w
łatwy sposób rozpoznać i obserwować z poziomu platformy widokowej umieszczonej
na szczycie tej wieży (Il. 287).

Il.287 Wieża widokowa Hortulus w Dobrzycy, Polska [A.256],

arch.: Hortulus - Iwona Bigońska, Ludmiła Woźniak, Joanna Lasecka, konstr.: Marcin Silbernagel

Wieża widokowa Hortulus posiada strukturę nośną ukształtowaną z prętów

stalowych tworzących przestrzenny układ ram połączonych między sobą spiralnie
montowanymi belkami. Postać architektoniczna tej wieży przypomina podwójną helisę
DNA, której kształt był dla projektanta wiodącą inspiracją w trakcie procesu
opracowania koncepcji tego obiektu [338]. Formę architektoniczną tej wieży można
uznać za przykład architektury organicznej kształtowanej w analogi do otaczającej
przyrody.
Wieża Hortulus ma wysokość 19,1 m i posiada jedną główna platformę widokową
umieszczoną na wysokości 18,0 m. Dostęp do tej platformy zapewnia układ spiralnej
klatki schodowej z dwoma niezależnymi biegami, to jest biegiem wejściowym i
zejściowym, każdy liczący po 102 stopnie. Platforma widokowa posiada kształt rzutu
swojej podstawy uformowany w kształcie koła o średnicy 9,5 m, która jest wsparta na
16 słupach kształtujących trzon nośny wieży. Stalowe słupy rozmieszczone są w rzucie
podstawy wieży na dwóch pierścieniach – po 8 słupów na każdym z nich. Wewnętrzny
„pierścień” ma średnicę rozstawu słupów wynoszącą 3,0 m natomiast średnica trzonu
zewnętrznego jest równa 6,0 m. Pomiędzy tymi dwoma „pierścieniami” umieszczona
jest wewnętrzna spiralna klatka schodowa ukształtowana z prętów stalowych444. Belki
policzkowe schodów pełnią funkcję elementów wsporczych dla układu statycznego
schodów oraz są elementami, które stężają przestrzennie cały układ konstrukcji nośny
dla pionowo uformowanego wspornika wieży. Obiekt ten posadowiony jest w sposób
bezpośredni na żelbetowej płycie fundamentowej ułożonej poniżej strefy przemarzania
gruntu. Ze względu na zastosowany układ komunikacji pionowej użytkowanie tego
obiektu przez osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich, lub grupy rodzinne z

444
Elementami nośnymi schodów spiralnych są stalowe belki policzkowe, które są sztywno połączone ze
słupami nośnymi wieży poprzez spawanie. Belki te umieszczone są w płaszczyźnie „pierścieni” trzonu
nośnego wieży.
str. 170
małymi dziećmi jest utrudnione, co w praktyce powoduje, że jest on i może być
użytkowany jedynie przez osoby zdrowe i sprawne fizycznie.
Kolejnym przykładem, który jest jednym z elementów wchodzących w skład
ogólnodostępnego kompleksu turystycznego, jest obiekt będący wieżą w Iwałdzie (Il.
288), w miejscowości znajdującej się koło Wadowic445. Wieża widokowa powstała w
2018 roku w zespole Inwałd Park w części tematycznej „Ogród Jana Pawła II”
poświęconej życiu i twórczości pierwszego i jedynego jak dotąd papieża Polaka.

Il.288 Wieża widokowa w Ogrodzie Jana Pawła II – Inwałd k. Wadowic, Polska [A.257],
(autorstwo nieznane)

Wieża widokowa znajdująca się w tym kompleksie jest obiektem, który

umożliwia użytkownikom panoramiczny punkt obserwacji na ogród gdzie przy użyciu
tysięcy rosnących drzew, krzewów i kwiatów skomponowany jest obraz
przedstawiający postać Jana Pawła II i charakterystyczne motywy i miejsca z jego
życia446. Wieża widokowa ma wysokość 22 m [339] i jest ukształtowana z elementów
stalowych tworzących przestrzenny układ ram wsporczych. Wejście na platformę
widokową w wieży zapewnia układ wewnętrznej klatki schodowej składający się z 96
schodów oraz zewnętrza, panoramiczna winda umieszczona na jednym z boków wieży.
Zastosowane rozwiązania komunikacji pionowej przyczyniają się do tego, że obiekt ten
jak i cały kompleks ogrodu tematycznego jest dostępny dla wszystkich użytkowników,
zarówno tych zdrowych i sprawnych fizycznie jak również tych, którzy mają
ograniczoną możliwość ruchową.
Innym przykładem wieży, która zlokalizowana jest w zespole zabudowy
ogólnodostępnego parku tematycznego, jest wieża w Magicznej Osadzie (Il. 289) w
Rzykach k. Andrychowa. Wieża ta została zbudowana w 2020 roku i jest ona jednym z
elementów parku tematycznego, który jest adresowany i dostosowany głównie dla
grupy najmłodszych ich użytkowników. Wieża ta ma wysokość 10,0 m, umożliwia ona

445
Wadowice – miasto gdzie urodził się i mieszkał Karol Wojtyła, papież Polak Jan Paweł II.
446
Obraz przedstawia postać Jana Pawła II w otoczeniu Bazyliki św. Piotra w Watykanie i Bazyliki
Ofiarowania NMP w Wadowicach [339].
str. 171
„skoki na poduszkę” z poziomu dwóch platform umieszczonych447 na wysokości 3,5 m
oraz na 6,5 m [340]. Oprócz podstawowej swej funkcji wieża może być również
użytkowana jako obiekt widokowy, który umożliwia użytkownikom obserwację
otaczającego kompleksu oraz pobliskiego górzystego terenu.

Il.289 Wieża w Magicznej Osadzie w Rzykach k. Andrychowa, Polska – w trakcie budowy oraz po jej
ukończeniu [A.320], arch.: Biuro BAW, Jan Karpiel, Wojciech Trzebunia, konstr.: Stanisław Czernik

Wieża została zbudowana z drewnianych elementów – pni robinii akcji, z których

uformowany został złożony układ ram nośnych kształtujący trzon tej wieży. Drewniane
ramy stężone są między sobą układem ukośnie ułożonych rygli, które w kształtowanych
węzłach tworzą połączenia przegubowe. Elementy drewniane połączone są między sobą
poprzez ukształtowanie tradycyjnych złącz ciesielskich występujących w budownictwie
tego regionu. Komunikację pionową pomiędzy poszczególnymi poziomami platform
zapewnia układ wewnętrznej klatki schodowej zawierającej schody dwubiegowe ze
spocznikami. Obiekt ten jest posadowiony w sposób bezpośredni na żelbetowej płycie
fundamentowej wykonanej bezpośrednio na skalistym podłożu. Zewnętrze okładziny,
wykonane w postaci deskowania poziomego, są elementami kształtującymi w dużej
mierze bryłę tego obiektu, której postać jest kontynuacją stylu kształtowanej formy
architektonicznej dominującej w zabudowie całego zespołu wypoczynkowego.
Innym przykładem wieży widokowej zbudowanej w ogólnodostępnej przestrzeni
zieleni miejskiej jest wieża w parku Killesberg w Stuttgarcie w Niemczech. Wieża
Killesbergturm (Il. 290.a) została zbudowana w 2001 roku [341] zgodnie z projektem
Prof. Jörga Schlaicha [342], który zaprojektował ten wielce charakterystyczny obiekt
posiadający spektakularną formę architektoniczną oraz układ konstrukcyjny stosownie
wkomponowany w otaczający krajobraz. Postać układu konstrukcyjnego jest
odpowiednikiem nowoczesnego systemu prętowo-cięgnowego, którego podstawowym
elementem wsporczym dla tego obiektu jest stalowy trzon wieży będący pionowym
słupem połączonym z fundamentem, na którym to słupie wsparte są cztery platformy
obserwacyjne. W odróżnieniu od standardowych rozwiązać technicznych stosowanych
w tego typu obiektach pionowy trzon wieży połączony jest przegubowo448 z
fundamentem (Il. 290.c) a jego stateczność zapewniona jest poprzez wprowadzenie

447
Jest to wysokość mierzona od powierzchni poduszki amortyzacyjnej do poziomu platformy, z której
użytkownik wykonuje skok.
448
Odpowiednikiem schematu statycznego typowych wież jest pionowy wspornik, którego pręt jest
sztywno zamocowany w jego podporze – utwierdzeniu. W przypadku wieży Killesberg wspornik ten jest
połączony przegubowo – jest to układ chwiejny - mechanizm, którego stateczność zapewniona została
poprzez wprowadzenie obwodowego układu stalowych cięgien przenoszących jedynie siły rozciągające.
str. 172
zewnętrznego, obwodowego układu cięgien stalowych, wstępnie sprężonych i
łączących wierzchołek wewnętrznego słupa z brzegową strefą fundamentu wieży.
Wieża ta ma wysokość 42 m, a
każda z czterech poziomych platform
obserwacyjnych umieszczona jest
kolejno na wysokości 8 m, 16 m, 24
m, oraz 31 metrów. Dostęp do nich
b. Schody spiralne zapewnia układ dwóch spiralnych
biegów449 tworzących przestrzenny
układ klatki schodowej. Poszczególne biegi klatki
schodowej (Il. 290.b) wsparte są na konstrukcji nośnej
kolejnych poziomów platform
widokowych. Konstrukcja nośna
poszczególnych poziomów platform
widokowych została ukształtowana za
pomocą prętów stalowych
przypominających w rzucie kształt
c. Detal oparcia trzonu koła „rowerowego”, w których
na fundamencie promieniste elementy - belki główne -
Il.290 a. Wieża widokowa wsparte są przegubowo na
Killesberg, Stuttgart, wewnętrznym stalowym słupie oraz podwieszone są do
Niemcy [A.258],
projektant: Jörg Schlaich, zewnętrznych, obwodowych cięgien stalowych
konstr.: E.Roleff GmbH & Co. okalających całą wieżę. Tak kształtowany układ
KG Stahlbau, Wayss & Freytag
konstrukcyjny powoduje, że na wewnętrzny słup
AG, Pfeifer Seil – und
Hebetechnik GmbH stalowy działają jedynie siły ściskające natomiast
zewnętrzne cięgna przenoszą zarówno siły rozciągające
powstałe w wyniku wstępnego sprężenia konstrukcji450 oraz siły – reakcje podporowe
wynikające z podwieszenia platform. Tego typu układ konstrukcyjny jest coraz częściej
spotykanym rozwiązaniem technicznym, w którym cięgna stalowe są elementami
podwieszającymi platformy obserwacyjne (pkt. 3.6.1, Tablica nr 7 przykład b.2). Wieża
widokowa w parku w Stuttgarcie, analogicznie do podobnych tego typu obiektów na
świecie, została wykonana z elementów modułowych, które uprzednio zostały
przygotowane w zakładzie prefabrykacji. Taka technologia budowlana w znacznym
stopniu podnosi jakość i precyzyjność wykonania poszczególnych robót budowlanych,
których wymagana dokładność „rośnie” wraz z coraz to bardziej złożonymi założeniami
konstrukcyjnymi zdefiniowanymi przez konstruktorów. Analizując prezentowaną wieżę
pod kątem jej funkcjonalności i możliwości użytkowania przez osoby o ograniczonej
zdolności ruchowej należy stwierdzić, że jest ona nieprzystosowana dla takiej grupy
użytkowników. Konieczność pokonania 174 stopni, aby dostać się na najwyższą
platformę widokową powoduje, że z atrakcji tej w praktyce mogą swobodnie korzystać
jedynie osoby zdrowe i sprawne fizycznie.

449
Jeden bieg zapewnia wejście na platformę, natomiast drugi umożliwia zejście. Układ komunikacji
pionowej jest ukierunkowany tak, aby zapewnić maksymalną płynność jej zwiedzania.
450
Na etapie sprężenia konstrukcji zostały wprowadzone wstępne siły naciągu cięgien umożliwiające
wykonanie stabilnego systemu prętowo-cięgnowego.
str. 173
3.6.3. Wieże widokowe, dominanty krajobrazu występujące na obszarach
rejonów turystycznych

Obecnie coraz częściej zauważalna staje się tendencja do budowy wież

widokowych, których lokalizacja i dostępność użytkowa jest dostosowana do
wymogów i potrzeb osób o ograniczonej zdolności ruchowej, osób starszych oraz
rodzin poruszających się z małymi dziećmi. Obiekty tego typu są projektowane, jako
pojedyncze wieże, platformy widokowe lub całe zespoły zabudowy umożliwiające
nieskrępowany dostęp dla wszystkich potencjalnych grup ich użytkowników.
Pierwsza z wymienionych grup to wieże widokowe, które dostosowywane są do
wymogów osób o ograniczonej zdolności ruchowej poprzez ograniczenie konieczności
pokonywania stopni oraz zapewnienie wymaganych szerokości przejść i przejazdów.
Warunek ten dotyczy zarówno systemu komunikacji pionowej wieży jak również
zakresu dostępności w obrębie jej otoczenia. W praktyce budowa takich obiektów
realizowana jest na dwa wyróżniające się sposoby determinowanymi układami
funkcjonalnymi. W pierwszym z nich komunikacja pionowa w wieży realizowana jest
za pomocą układu trzonu windy – podnośnika wraz z przyległą do niej klatką
schodową, która jest alternatywną drogą ewakuacji obiektu. Drugi ze sposobów polega
na ukształtowaniu układu pochylni, których trasa okala pionowy trzon wieży. Ze
względu na występujące uwarunkowania terenowe451 dostęp do takich wież
widokowych możliwy jest na dwa sposoby: bezpośredni lub pośredni. Pierwszy ze
sposobów polega na możliwości dojazdu452 samochodów do stref parkingów
zlokalizowanych bezpośrednio w obrębie wieży. W drugim przypadku użytkownik
może jedynie dojechać samochodem do parkingów, które są oddalone453 od wieży, a
następnie musi on pokonać fragment trasy łączący plac parkingowy z wieżą. Odcinek
łączący te strefy użytkownik może przejść pieszo lub może on skorzystać z
dodatkowego udogodnienia, jakim jest np. kolej linowa454 umożliwiająca wjazd na
lokalne wzniesienia terenu.
W niniejszej dysertacji jej autor ograniczył się do zaprezentowania kilku
reprezentatywnych przykładów wież widokowych występujących w Europie, które
zostały dobrane na podstawie analizy szerokiego spektrum przypadków dla tego typu
realizacji. Wybrane przykłady wyróżniają się na tle innych tego typu obiektów swoją
spektakularną formą architektoniczną oraz oryginalnymi rozwiązaniami konstrukcyjno-
budowlanymi zastosowanymi w procesach ich kształtowania. Jednym z przykładów tak
definiowanego obiektu jest wieża obserwacyjna British Airways i360 (Il. 291)
zbudowana455 w 2016 roku na wybrzeżu Brighton, East Sussex w Wielkiej Brytani (Il.
292). Wieża ta została wykonana w bezpośredniej przestrzeni mola, które w swej
przeszłości posiadało „burzliwe dzieje”, było ono m.in. kilkukrotnie niszczone w

451
Wieże projektowane są zazwyczaj na lokalnych wzniesieniach terenu lub w obszarach nadmorskich
analogicznie tak samo jak ma to miejsce w przypadku wież obserwacyjnych (pkt. 3.6.1).
452
W obrębie wież kształtowane są sieci dróg wewnętrznych umożliwiające taki rodzaj komunikacji.
453
Parkingi najczęściej znajdują się w obrębie kompleksów usługowo-turystycznych, których jednym z
elementów jest wieża widokowa.
454
Przeważnie są to koleje krzesełkowe lub gondolowe.
455
Projekt wieży był już przygotowywany w 2004 roku [80].
str. 174
wyniku dewastacji człowieka456, przy czym ostatnie takie wydarzenie miało miejsce w
2003 roku. Projekt wieży British Airways i360 obejmował także konieczność
opracowania planu zagospodarowania terenu, w którym zaplanowane zostały obiekty
umożliwiające obsługę ruchu turystycznego457 w obszarze występującego nadbrzeża.

Cytat
„Model i360 nie może zastąpić pomostu, ale może stanowić alternatywę.
Podobnie jak molo, jego celem jest po prostu zachwycanie, rozrywka i inspiracja”
Autor: David Marks458 [80]

Il.291 Wieża obserwacyjna i360, Brighton, Wielka Brytania [A.259],

projektant: Biuro Marks Barfield Architects, arch. David Marks

Il.292 Wieża obserwacyjna i360 – wysokość zabudowy w obrębie wieży [A.260]

Obecnie na całym świecie zbudowanych jest wiele oryginalnych i

spektakularnych wież obserwacyjnych, które w porównaniu do wieży i360 znacząco
różnią się pod względem warunków jej funkcjonowania, użytkowania i zastosowanych
w jej systemie konstrukcyjnym rozwiązań architektoniczno-budowlanych. Jedną z
unikatowych cech wyróżniających tą wieżę na tle podobnych tego typu realizacji jest
percepcja otoczenia z poziomu platformy widokowej. Użytkownicy wieży i360, chcący
korzystać z platformy widokowej wchodzą na poziomie terenu do „kapsuły”
przypominającej kształtem „latający spodek” lub „pączek” o średnicy 18 m (Il. 293.d),

456
W 2003 roku kilka dni przed otwarciem odbudowywanego mola nastąpiła seria podpaleń w wyniku,
których obiekt ten został zniszczony. Od tego momentu pozostaje on „spalonym wrakiem i surowym
przypomnieniem minionych czasów” [80].
457
W projekcie tym zostały przewidziane również obiekty o funkcji gastronomicznej, handlowej oraz
obiekty umożliwiające obsługę ruchu turystycznego.
458
David Marks to brytyjski architekt, współzałożyciel (wraz z żoną Julią Barfield) firmy Marks Barfield
Architects. Autor m.in. i360 w Brighton, Kew Gardens – chodnik w koronach drzew.
str. 175
który stosunkowo powoli gdyż w czasie około 20 minut wznosi się na koronę wieży (Il.
293.b), do wysokości 138 m nad poziomem terenu [80]. Taki sposób komunikacji
pionowej sprawia, że użytkownik
stopniowo adaptuje się do nowej
scenerii związanej ze wzrostem
wysokości ponad terenem, a wraz
z tym ma on możliwość
postrzegania otoczenia z coraz to
b. Widok kapsuły
innej perspektywy. Tak
rozwiązany układ komunikacji
pionowej powoduje również, że
obiekt ten jest dostosowany do
wymogów i potrzeb osób o
ograniczonej zdolności ruchowej,
c. Element prefabrykowany
w tym szczególnie poruszających
się na wózkach inwalidzkich.
Użytkownicy platformy w trakcie
wznoszenia się i opadania kapsuły
mogą swobodnie chodzić w jej
wnętrzu, co dodatkowo jest jej
d. Detal wieży w poziomie atutem funkcjonalnym.
terenu Wieża i360 ma wysokość
162 m, jej trzon nośny został
Il.293 a. Wieża obserwacyjna wykonany z elementów stalowych i przypomina
i360 – detale [A.261] kształtem walec, mający podstawę o średnicy
wynoszącej 3,9 m [81]. Proporcja wysokości
analizowanej wieży do jej szerokości podstawy wynosi 40/1 [80], co w porównaniu do
standardowych proporcji kształtowanych wież jest relatywnie bardzo duża. I tak na
przykład wolnostojące wieże radiowe i telewizyjne o przestrzennym systemie
konstrukcyjnym wykonanym z elementów stalowych posiadają proporcję w przedziale
12/1 – 17/1, a dla wież z dodatkowymi odciągami wielkości tej proporcji znajdują się
najczęściej w przedziale od 50/1 do 150/1 [2]. Z powyższej analizy wynika, że wieża
i360 posiada wyjątkowo smukłą podstawową strukturę nośną, która jest szczególnie
podatna na dynamiczne oddziaływania parcia i ssania porywów wiatru. To zagadnienie
było kluczowym parametrem projektowym w analizie statyczno-wytrzymałościowej i
zostało rozwiązane w ten sposób, że wprowadzono 76 amortyzatorów, które pomagają
w ograniczaniu wielkości ruchów poziomych struktury wieży [81]. Budowa i montaż
tego obiektu przebiegały podobnie jak w przypadku innych tego typu spektakularnych
konstrukcji. Elementy nośne zostały wykonane jako prefabrykaty w stosownej
wytwórni elementów konstrukcyjnych, a następnie dostarczone na plac budowy gdzie
zostały zamontowane zgodnie z opracowanym projektem. Wieża i360 została
podzielona na 17 elementów montażowych (Il. 293.c), wyposażonych we wszystkie
niezbędne komponenty takie jak: szyny prowadzące, drabiny i pomosty, a następnie
dostarczone na plac budowy za pomocą transportu drogą morską459.

459
Elementy te były wykonane w Holandii, a następnie transportowane statkami do Wielkiej Brytanii.
str. 176
 Kolejnym przykładem ogólnodostępnej wieży widokowej, której budowa i forma
architektoniczna wyróżnia ją wśród innych tego typu obiektów znajdujących się w
Europie, jest Emirates Spinnaker Towers (Il. 294) w Portsmouth w Wielkiej Brytanii.

Il.294 Wieża Emirates Spinnaker Towers w Portsmouth, Wielka Brytania:

widok ogólny/ wieża w trakcie budowy/opis elementów [A.262 / A.263/A.264/ A.320],
arch.: Hedley Greentree, konstr. Mowlems

Wieża Spinnaker została zbudowana, w ramach projektu zatytułowanego

„Renaissance of Portsmouth Harbour” [343], w latach 2001 – 2005 i ma wysokość 170
m [344]. Posiada ona trzy platformy widokowe umieszczone odpowiednio na
wysokości 100 m, 105 m oraz na wysokości 110 m. Wszystkie platformy widokowe są
przeszklone od poziomu podłogi aż po sufit, a dodatkowo na pierwszym poziomie - na
wysokości 100 m - wykonana jest szklana podłoga stanowiąca dodatkową atrakcję dla
użytkowników. Na drugiej platformie widokowej, umieszczonej na wysokości 105 m,
znajduje się restauracja, a trzeci najwyższy poziom tzw. pokład Sky oferuje dodatkowo
użytkownikom możliwość „spaceru na świeżym powietrzu” [345]. Komunikację
pionową460 w wieży zapewnia układ dwóch wind osobowych, z których pierwsza jest
tzw. przeszkloną windą zewnętrzną umożliwiającą panoramiczną obserwację otoczenia
w trakcie pokonywania wysokości, a druga jest tzw. windą wewnętrzną umieszczoną w
przestrzeni żelbetowego trzonu wieży [345]. Konstrukcję nośną tego obiektu stanowi
układ dwóch żelbetowych trzonów ukształtowanych w ten sposób, że formują one
postać bryły przestrzennego ostrosłupa o podstawie prostokąta, który przenikają dwa
zewnętrzne skrzyżowane ze sobą łuki nadające zewnętrzną formę architektoniczną
wieży. Łuki te wykonane są z prefabrykowanych elementów stalowych o długości 10,8
m i szerokości 1,5 m, wznoszą się one parabolicznie od poziomu fundamentu krzyżując
się między sobą na wysokości 35 m, a następnie „wznoszą się dalej”, aby połączyć się z
żelbetowym szybem na wysokości 120 m. Stalowe żebra rozmieszczone pomiędzy
łukami mają imitować charakterystyczny wygląd postaci żagla „spinakera” [112].
Forma architektoniczna tej wieży przypomina postać egzo-szkieletu, który „wygina się”
jak żagiel na wietrze – stąd źródło pochodzenia nazwy tej wieży Spinnaker461.
Posadowienie wieży, ze względów na występujące uwarunkowania gruntowe oraz siły
reakcji podporowych działające na fundament, zostało wykonane jako pośrednie przy
użyciu zestawu 84 żelbetowych pali sięgających od 36 m do 51 m w głąb ziemi [346].
460
W wieży wykonany jest również trzon klatki schodowej prowadzący z poziomu terenu na trzeci
pokład obserwacyjny. Klatka ta posiada 560 stopni i pełni funkcję klatki ewakuacyjnej [343].
461
Spinaker (ang. Spinnaker) to duży wypukły żagiel występujący na statkach o ożaglowaniu skośnym –
głównie na statkach sportowych.
str. 177
 Kolejnym przykładem wieży widokowej, która wyróżnia się swoją oryginalną i
spektakularną formą architektoniczną jest wieża Pyramidenkogel (Il. 295) w Karyntii.
Obiekt ten został zbudowany na górze Pyramidenkogel w południowej Austrii, na
wysokości 851 m n.p.m. Obiekt ten jest uznawany za najwyższą wieżę widokową
świata o konstrukcji drewnianej [347]. Został on wybudowany w 2013 roku [348] w
miejscu, gdzie wcześniej znajdowała się żelbetowa wieża obserwacyjna i telewizyjna
[349] o wysokości 54 m462. Obecnie wieża Pyramidenkogel wraz ze stalową iglicą ma
wysokość 100 m, a główny trzon jej konstrukcji drewnianej ma wysokość 70,6 m.
Wieża ta jest obecnie popularną atrakcją turystyczną rozpoznawalną na arenie
międzynarodowej, pełni ona również funkcję stacji przekaźników nadawczych tak samo
jak jej wcześniejsze wersje znajdujące się na tym samym miejscu.

Il. 295 Wieża widokowa Pyramidenkogel w Karyntii, w południowej Austrii [A.320, A.265], przekrój
poprzeczny [A.266], Link do modelu 3D: https://www.dlubal.com/en-US/model/000836
arch.: Klaura + Kaden ZT GmbH Architekten, konstr.: LACKNER + RAML Ziviltechniker - GmbH

Pyramidenkogel składa się z czterech platform widokowych, w tym jedna z nich

jest niedostępna dla turystów, a pozostałe trzy można swobodnie zwiedzać.
Użytkownicy obiektu mogą dostać się na poszczególne platformy widokowe
korzystając z windy panoramicznej lub mogą wejść pieszo na te poziomy korzystając z
jednej z dwóch klatek schodowych umieszczonych wewnątrz wieży. Wejście na górny
poziom platformy widokowej dostępne jest jedynie za pośrednictwem układu stalowej
klatki schodowej, co w znaczący sposób ogranicza możliwość dostępu na ten pokład
osobom o ograniczonej zdolności i sprawności ruchowej, w tym szczególnie osobom
poruszającym się na wózkach inwalidzkich. Tworząc oryginalny kształt wieży, będący
symbolem wzrostu i rozwoju gospodarczego [347], austriaccy architekci Klaura Kaden i
Partnerzy inspirowali się sylwetką talii tańczącej kobiety(Il. 296).

Il. 296 Tablice informacyjne umieszczone w obrębie wieży Pyramidenkogel [A.320]

462 Pyramidenkogel Tower – żelbetowa wieża telewizyjna została zbudowana w latach 1966 – 1968.

str. 178
 Konstrukcją nośną wieży widokowej jest układ szkieletowy złożony z 16
zakrzywionych słupów o przekroju 32 × 144 cm wykonanych z drewna klejonego.
Drewniane słupy połączone są między sobą za pomocą eliptycznych pierścieni
wykonanych ze stali o przekroju skrzynkowym. Rozstaw między sąsiednimi
pierścieniami mierzony wzdłuż wysokości wieży wynosi 6,40 m [113]. Pomiędzy
drewnianymi słupami nośnymi, a poziomymi pierścieniami, rozmieszczone są stężenia
przekątniowe (Il. 297), wykonane ze stalowych rur wznoszących się ukośnie od
poziomu podstawy wieży aż do jej zwieńczenia. Konstrukcję nośną trzonu klatki
schodowej kształtują stalowe belki zamocowane wspornikowo do drewnianych słupów
nośnych wieży. Na belkach wspornikowych oparte są belki policzkowe układu klatki
schodowej, do których mocowane są następnie ażurowe kraty, które są głównym
elementem nośnym podstopnic schodów i ich podestów. W Pyramidenkogel
zamontowana jest najwyższa w Europie zadaszona zjeżdżalnia o wysokości prawie
51,36 m [347]. Zjeżdżalnia463 tunelowa, o łącznej długości 120 m i nachyleniu 25°, jest
umieszczona wewnątrz konstrukcji wieży, okala trzon nośny windy i znajduje się w
przestrzeni pomiędzy tym trzonem, a drewnianymi słupami nośnymi wieży. Turyści
odwiedzający wieżę Pyramidenkogel mogą bezpośrednio dojechać do parkingów
zlokalizowanych w obrębie obiektu. Do ich dyspozycji jest kilka poziomów
znajdujących się na zboczu stoku. Bezpośrednio przy wieży znajduje się parking, z
którego mogą jedynie korzystać osoby o ograniczonej zdolności ruchowej. Takie
zagospodarowanie terenu wokół wieży oraz możliwość użytkowania tego obiektu przez
wszystkich chętnych odbiorców powoduje, że obiekt ten stał się i jest popularną
atrakcją turystyczną południowego regionu Austrii. Wieża jest chętnie odwiedzana
przez lokalnych mieszkańców oraz turystów przyjeżdżających niejednokrotnie z
różnych krajów całego świata, aby m.in. zwiedzić ten atrakcyjny obiekt.

Słupy nośne – drewno klejone

Stalowe belki policzkowe

Przekątne stężenia

Pierścienie stalowe

Il. 297 Schemat rozmieszczenia elementów konstrukcyjnych

wieży Pyramidenkogel [A.320]

Jeszcze innym przykładem obiektu, który można wskazać jako reprezentatywny

dla grupy ogólnodostępnych wież widokowych dostosowanych do wymogów osób o
ograniczonej zdolności ruchowej, w tym szczególnie osób poruszających się na
wózkach inwalidzkich, jest Sky Walk w Dolni Morava (Il. 298). Sky Walk został

463 Prędkość zjazdu zjeżdżalnią tunelową dochodzi do 25 km/h a średni czas zjazdu użytkownika na podkładce
ślizgowej wynosi około 25 sek.
str. 179
zbudowany w 2015 roku u podnóża góry Śnieżnik Kłodzki, na wysokości 1116 m
n.p.m. Była to pierwsza tego typu konstrukcja w Europie Środkowej o nieregularnym
kształcie i oryginalnej formie architektonicznej ukształtowanej z elementów stalowych i
drewnianych. Sky Walk to wieża zaprojektowana przez czeskiego architekta Zdenka
Fránka464, która wznosi się na wysokość 58,5 m nad poziom otaczającego ją górzystego
terenu [351]. Wieża ze względu na swoje położenie na lokalnym wzniesieniu widoczna
jest z miejscowości oddalonych o kilkadziesiąt kilometrów. Dojazd do tego obiektu
zapewniają lokalne drogi gminne, które umożliwiają użytkownikom dotarcie
samochodami na parkingi położone w obrębie dolnej stacji kolei linowej. Dojście do
wieży z poziomów parkingów możliwe jest na dwa sposoby: pieszo szlakiem
turystycznym lub też można wjechać koleją krzesełkową, która obsługuje również stok
narciarski w okresie zimowym.

Il. 298 Widok ogólny wieży The Sky Walk Dolni Morava, Czechy [A.320],
architekt: Zdeněk Fránek, konstr.: TAROS-NOVA s.r.o.
Link do modelu 3D: https://www.dlubal.com/en-US/model/001050

Cytat
„Skywalk to ideologiczna struktura, której celem jest umożliwienie
odwiedzającym przeżycia intensywnego uczucia przebywania w chmurach, przekazania
wrażenia przebywania nad krajobrazem”.
Autor: Zdeněk Fránek [352]

Komunikacja pionowa wieży została ukształtowana za pomocą pochylni wijących

się wokół głównego trzonu nośnego wieży. Taki rodzaj komunikacji powoduje, że
obiekt ten jest w całości dostosowany do wymogów i potrzeb osób o ograniczonej
zdolności ruchowej oraz rodzin z małymi dziećmi [82]. Ze względu na występujące
uwarunkowania terenowe wejście na Sky Walk zostało zapewnione poprzez układ
zewnętrznych pochylni o łącznej długości 111 m. Pochylnia zewnętrzna465 wznosi się z
poziomu terenu aż do wejścia głównego na wieżę, jej konstrukcja jest ukształtowana za
pomocą stalowych belek i słupów stężonych między sobą układem krzyżujących się

464
Prof. Zdeněk Franek to czeski architekt, wykładowca akademicki, dziekan Wydziały Architektury
Politechniki Liberckiej, laureat nagrody Architekt Roku 2020 [353]. Zdeněk formę architektoniczną
SkyWalk określił słowami: „przypomina lot ćmy, która porusza się chaotycznie, a realizacja oferuje
nieskończone możliwości punktów widzenia” [350].
465
Pochylnia zewnętrzna umożliwiająca dojście do wieży Sky Walk ma w odróżnieniu od wieży prostą
formę architektoniczną i układ konstrukcyjny zapewniający jedynie bezpieczne dojście z górnej stacji
wyciągu narciarskiego do bramy wejściowej na wieżę.
str. 180
wzajemnie cięgien. Do belek policzkowych kształtujących trasę ścieżki napowietrznej
mocowane są drewniane deski, które tworzą jej podłogę.
Głównymi elementami architektonicznymi i konstrukcyjnymi kształtującymi
przestrzenną formę The Sky Walk są trzy przestrzenne kratownice ułożone pionowo,
których bryła posiada postać graniastosłupów foremnych o podstawie trójkąta
równobocznego mającego bok o długości 10 m. Trzy przestrzenne kratownice tworzą
trzony nośne wznoszące się odpowiednio na wysokość 58 m, 50 m oraz 44 m.
Kratownice te, stanowiące główne ustroje nośne wieży, są zamocowane do
pojedynczych, żelbetowych fundamentów za pomocą 24 gwintowanych prętów o
średnicy 64 mm [82]. Pionowe przestrzenne kratownice połączone są między sobą w
górnej ich części, w zwieńczeniu poszczególnych struktur, poziomą przewiązką
wykonaną w formie układu przestrzennego o przekroju poprzecznym trójkąta
równobocznego. Tak ukształtowany system nośny wieży Sky Walk sprawia, że
pojedyncze przestrzenne kratownice utwierdzone w fundamentach i połączone między
sobą, tworzą przestrzenną strukturę (Il. 299), która jest mniej podatna na mogące
wystąpić przemieszczenia i deformacje elementów. Przestrzenne kratownice nośne
wieży wykonane są z prętów ukształtowanych z drewna klejonego oraz stali. Połączenia
pomiędzy elementami prętów kratownicy wykonane są z elementów stalowych, które
formują styki
przestrzenne doczołowych
kratownice formujące blach łączonych
przewiązki poziome
między podporami między sobą za
wieży pośrednictwem
stosownych śrub.
Elementy nośne, w których występują
głównie siły ściskające takie jak słupy i
krzyżulce, zostały
przestrzenna
kratownica w formie wykonane z
Il. 299 Główne elementy struktury nośnej graniastosłupa drewna klejonego,
wieży Sky Walk [A.320] foremnego
natomiast
elementy, w których występują siły o zmiennych znakach, to jest poddane działaniu sił
ściskających i rozciągających, wykonane zostały z profili stalowych.
Pochylnie umożliwiające wejście na platformę widokową zostały ukształtowane
wokół przestrzennych kratownic tworzących podpory wieży Sky Walk. Pochylnie te,
kształtują przebieg ścieżki napowietrznej, zostały zaprojektowane jako system
przestrzennych kratownic podwieszonych na stalowych cięgnach do trzonów wieży lub
wspartych bezpośrednio na nich. Trasa ścieżki widokowej wije się pomiędzy
przestrzennymi pionowo zamontowanymi kratownicami, co powoduje, że jej geometria
posiada zamierzoną nieregularność określoną przez architekta, który wymusił na
projektantach konstrukcji opracowanie i zastosowanie indywidualnych rozwiązań
technicznych dla tak kształtowanego obiektu. Uformowane detale architektoniczno-
budowlane są obecnie powszechnie podziwiane i analizowane przez osoby zwiedzające
ten obiekt oraz przez inżynierów i architektów z całego świata. Dodatkowymi
atrakcjami turystycznymi przyciągającymi szerokie grono turystów jest tzw. rękaw z
siatki łączący dwa różne poziomy kładki napowietrznej zbudowany na wysokości 50 m
nad poziomem terenu oraz tzw. kropla. Jest to siatka umieszczona na górnym tarasie

str. 181
widokowym, na którą użytkownik może wejść i zobaczyć przestrzeń rozpościerającą się
bezpośrednio pod nią. Kolejną atrakcją tego obiektu jest również zjeżdżalnia tunelowa o
długości 101 m łącząca górny taras widokowy z poziomem terenu466.
Kolejnym również reprezentatywnym przykładem obiektu, w którym
komunikacja pionowa została ukształtowana za pomocą pochylni, a dostęp do wieży ze
strefy parkingowej zapewnia sieć dróg wewnętrznych, jest wieża Čajka w Bojnicach na
Słowacji (Il. 300). Jest to obecnie jedna z największych atrakcji turystycznych
słowackiego uzdrowiska [354],
która została zbudowana w 2018
roku na wschodnim podnóżu
szczytu Małej Magury na
wysokości 500 m n.p.m. Inwestor
wymagał, aby przyszły obiekt
posiadał atrakcyjne ścieżki
umożliwiające swobodną
komunikację użytkownikom. Dla
niego wzorcem była wieża The
Sky Walk zbudowana na Dolnych Il. 300 Wieża widokowa Čajka w Bojnicach,
Słowacji [A.267], architekt: Zdeněk Fránek,
Morawach467. Wieża Čajka ma
wysokość 30 m, jest ona ukształtowana za pomocą kratownic przestrzennych
wykonanych z prętów stalowych. Trzy pionowo uformowane kratownice przestrzenne,
rozmieszczone są w rzucie postawy na planie trójkąta. Kratownice te posadowione są na
żelbetowych fundamentach oraz połączone są między sobą w górnych ich częściach
wysokości za pomocą belek-tężników wykonanych ze stali. Wokół tak ukształtowanych
pionowych elementów nośnych wieży są wykonane pochylnie, które umożliwiają jej
użytkownikom wejście na platformę widokową znajdującą się na zwieńczeniu wieży.
Ich konstrukcja nośna została uformowana w postaci układu przestrzennych kratownic
o przekroju trójkątnym, które są wsparte lub są podwieszone na stalowych cięgnach do
pionowo ukształtowanych kratownic.
Rzut ścieżki napowietrznej przypomina „kształt latającej mewy”, lub oglądając ją
z innej perspektywy, z poziomu terenu można porównać ją do „labiryntu krzywych”
[83]. Na trasie ścieżki znajduje się ponad dwadzieścia zakrętów – załamań kierunków
wznoszących się pochylni o nachyleniu około 6%. Długość ścieżki napowietrznej
wynosi 550 m, a jej szerokość jest równa 2,5 m. Podłoga tego chodnika oraz elementy
nośne bariery ochronnej zostały wykonane z materiału konstrukcyjnego, jakim jest
drewno. Wypełnienie bariery pomiędzy pionowymi słupkami nośnymi a poręczą
zostało wykonane za pomocą metalowych siatek.
Obecnie w Polsce trwają prace budowlane bliźniaczo przypominającej wieży Sky
Walk w Dolni Morawy czy też wieży Čajka w Bojnicach. Projekt Sky Walk Świeradów
– Zdrój (Il. 301) został opracowany w 2017 roku, jednak dopiero teraz inwestycja ta jest
realizowana, a jej zakończenie planowane jest na rok 2021 [355]. Sky Walk
Świeradów-Zdrój ma być wieżą o wysokości 60 m, z platformą widokową umieszczoną
na wysokości 55 m. Obiekt ten będzie miał również dodatkowe elementy

466
W poziomie terenu zamontowana jest rynna wyhamowująca pęd zjeżdżającego użytkownika
korzystającego ze zjeżdżalni tunelowej.
467
Autorem projektu Čajka w Bojnicach oraz Sky Walk w Czechach jest arch. Zdeněk Fránek [83].
str. 182
wyposażenia468 podnoszące jego atrakcyjność funkcjonalno-użytkową, m.in. planowana
jest budowa zjeżdżalni o długości 103 m [356] oraz siatki ukształtowanej w formie
odpowiedniego rękawa.

Il. 301 Wizualizacja projekty wieży Sky Walk Świeradów Zdrój, Polska [A.268],
architekt: Zdeněk Fránek,

Głównymi elementami konstrukcyjnymi tej wieży są przestrzenne kratownice

uformowane z prętów stalowych i drewnianych tworzące trzy pionowe systemy
kratownicowe solidnie zamocowane do fundamentów żelbetowych. Wokół stref
podporowych wykonywane są okalające je ścieżki napowietrzne kształtowane w postaci
przestrzennych kratownic o trójkątnym przekroju poprzecznym (Il. 302) – zastosowane
rozwiązania techniczne są odpowiednikiem wcześniej już zrealizowanych detali
architektoniczno-budowlanych wieży Sky Walk w Czechach.

Il. 302 Budowa wieży Sky Walk Świeradów Zdrój, [A.269]

Obserwując występującą współcześnie tendencję wzrostu liczby procesów

inwestycyjnych różnych rodzajów wież widokowych lokowanych na obszarach o
szczególnych walorach krajobrazowych można stwierdzić, że obiekty tego typu w
znaczący sposób wpływają na rozwój ekonomiczny danego regionu. Proces ten jest
spowodowany rosnącym i utrzymującym się na wysokim poziomie „napływem”
turystów, którzy chętnie korzystają z różnorodnych form rekreacji kreowanych w
przestrzeniach takich ośrodków oraz w ich bezpośrednim otoczeniu. Dodatkowym
atutem funkcjonalnym dla tak kształtowanych obiektów jest możliwość ich
użytkowania przez osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich, dla których to osób
jest to niejednokrotnie jedyna możliwość dalekosiężnego podziwiania krajobrazu w
danym regionie. Dla takiej grupy odbiorców jest to również namiastka aktywnej
turystyki, jaką mogą uprawiać pełnosprawni użytkownicy korzystający z wyznaczonych
szlaków turystycznych.
468
Tego rodzaju elementy występują również w Sky Walk w Dolni Morawy w Czechach.
str. 183
3.6.4. Pomosty, platformy widokowe i ścieżki napowietrzne

Kolejną grupą obiektów, które umożliwiają ich użytkownikom bardziej

intensywny odbiór wrażeń wywołany obserwacją otaczającego krajobrazu są pomosty i
platformy widokowe. Obiekty tego typu mogą być ukształtowane, jako sztuczne
elementy ingerencji człowieka w naturalną przyrodę lub
mogą one być elementami krajobrazu, które powstały w
długookresowych procesach geologicznych. Obecnie
elementy tego typu zdobywają coraz to większą
popularność wśród turystów, którzy coraz chętniej
korzystają z możliwości aktywnego wypoczynku w
naturalnym środowisku. Współcześnie zauważalne staje się
zjawisko, że turyści podążający wyznaczonymi szlakami
chętnie docierają do określonych już wcześniej celów,
jakimi są m.in. platformy widokowe. Taki proces
ukierunkowanego ruchu turystyki górskiej można
Il. 303 Trolltunga, Norwegia zobrazować na przykładzie jednego ze szlaków
[A.270] turystycznych Norwegii, gdzie znajduje się naturalnie
ukształtowana formacja skalna na wysokości
1100 m n.p.m. Główną atrakcją turystyczną
tego szlaku jest poziomo wysunięta skała (Il.
303) tzw. Trolltunga (pol. Język Trolla), której
popularność przekładająca się na liczbę
odwiedzających ją turystów w okresie lat 2010
– 2016 wzrosła stukrotnie (Il. 304), przez co
obecnie jest ona rozpoznawalnym symbolem
tego regionu Norwegii, znanym również na
całym świecie [357].
Mimo, że szlak turystyczny
umożliwiający dojście do „Języka Trola”
Il. 304 Wykres popularności Troltunga
zajmuje turystom kilka godzi marszu i wymaga wśród turystów [A.271]
od nich dużej sprawności fizycznej to chętnych
na taki spacer nie brakuje i co roku ich liczba się zwiększa. Tego typu atrakcje są
trudnodostępne dla osób o ograniczonej zdolności ruchowej, a proces selekcji osób,
które mogą podziwiać krajobraz skalistych gór Norwegii dokonuje sama przyroda. Nie
wszystkie obiekty budowlane i naturalnie ukształtowane elementy przyrody mogą być
dostępne do zwiedzania przez grupy osób o różnej sprawności fizycznej. Nie oznacza to
jednak, że osoby o ograniczonej zdolności ruchowej są pozbawione możliwości
podziwiania spektakularnych widoków możliwych do obserwacji ze szczytów wysokich
gór. Współcześnie coraz częściej można zauważyć obecność sztucznie wprowadzanych
elementów zabudowy architektoniczno-inżynieryjnych w naturalnym środowisku, które
potęgują intensywność percepcji otaczającego krajobrazu. Powstające obecnie pomosty
i platformy widokowe w takich miejscach są często lokalizowane w obrębie szlaków
turystycznych, gdzie dodatkowo znajdują się stoki narciarskie oraz niezbędna

str. 184
infrastruktura techniczna469 umożliwiająca ich funkcjonowanie. W niniejszym
opracowaniu wybrano i omówiono kilka reprezentatywnych przykładów dobranych dla
wyżej sprecyzowanych założeń analizy porównawczej. Jako dodatkowy element prac
badawczych przeprowadzono lokalną wizję jednej z wytypowanych platform i pomostu
widokowego, które następnie zestawiono w analizie spektrum przypadków dla
wytypowanych uprzednio obiektów. Przykłady objęte tą analizą wybrano spośród wielu
platform widokowych znajdujących się w Europie, które uznawane są za obiekty
spektakularne, posiadające oryginalne formy architektoniczne oraz systemy
konstrukcyjne.
Jednym z tak zdefiniowanych przykładów jest platforma widokowa Dachstein
Skaywalk (Il. 305) znajdująca się w obrębie górnej stacji kolei linowej na Hunerkogel470
w Austrii, regionie narciarskim Dachstein Glacier. Platforma ta została zbudowana w
2005 roku na wysokości 2700 m n.p.m, na szczycie alpejskiego masywu, z którego w
pogodne dni można obserwować Wysokie Taury471, sięgające aż po Słowenię i Czechy
[358]. Wejście na poziom górnej stacji kompleksu Dachstein, gdzie zlokalizowana jest
platforma widokowa, jest możliwe dzięki gondolom wyruszającym z poziomu parkingu
znajdującego się u podnóża tej góry. Osoby o ograniczonej zdolności ruchowej, a
zwłaszcza osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich, mogą bez trudu korzystać z
tej formy komunikacji, aby dotrzeć do tej znanej i chętnie odwiedzanej atrakcji
turystycznej Górnej Austrii.

Il. 305 Platforma widokowa Sky Walk na lodowcu Dachstein, Austria [A.320],
projektant: Stiegler Architektur

Platforma widokowa Dachstein Sky Walk ukształtowana jest z elementów

stalowych, z których zbudowana została struktura nośna tego obiektu odpowiadająca
założeniom schematu statycznego wspornika zamocowanego poziomo. Platforma
widokowa ma 17 m długości i jest zamocowana do skalistego podłoża tej znanej
alpejskiej góry w taki sposób, że skrajna krawędź platformy wysunięta jest poza obrys
ściany Hunerkogel na odległość 4,0 m, a pozostała jej część zamocowana jest do
podłoża. Poziomo ukształtowany wspornik został wykonany z profili stalowych, to jest
z czterech belek o przekroju dwuteowym oraz z dwóch belek skrajnych wykonanych z
rur o przekroju okrągłym połączonych ze sobą układem poprzecznych belek
dwuteowych. W skrajnych polach pomiędzy belkami podłużnymi wykonane jest
stężenie platformy ukształtowane z profili zamkniętych. Tak ukształtowany układ nośny

469
Jednym z elementów infrastruktury technicznej, są koleje linowe umożliwiające wjazd
narciarzy/turystów na poziom górnej stacji wyciągu.
470
Hunerkogel to góra w masywie Dachstein na granicy Górnej Austrii i Styrii.
471
Wysokie Taury (niem. Hohe Tauern) to najwyższe górskie pasmo alpejskie w Austrii, zlokalizowane
na terenie trzech austriackich landów: Kartynii, Salzburga i Tyrolu.
str. 185
platformy wsparty jest na skalistym podłożu Hunerkogel za pośrednictwem poduszki
żelbetowej, do której zamocowana jest konstrukcja stalowa platformy. Ze względów
bezpieczeństwa na platformę może wejść472 jednocześnie 150 osób, które mogą
swobodnie podziwiać otaczającą panoramę. Do
dyspozycji turystów jest udostępniona bezpłatnie
luneta za pomocą, której można dokładniej
obserwować473 oddalone góry. Dodatkową atrakcją
dla turystów jest przeszklona podłoga (Il. 306)
wykonana na końcowym fragmencie platformy,
która odsłania około 250 metrową przepaść
znajdującą się poniżej tej platformy. Oprócz
Il. 306 Platforma widokowa Sky platformy widokowej w obrębie górnej stacji kolei
Walk – przeszklona podłoga oraz linowej Dachstein Gletscherbahn znajduje się
ogólnodostępna luneta [A.320]
okalający ją taras widokowy (Il. 307), z poziomu
którego można obserwować południową ścianę Dachstein oraz szczyty Alp [358].
Obecnie oferta turystyczna, jaką świadczy
kompleks rekreacyjno-wypoczynkowy Dachstein,
jest znacznie rozbudowana. W roku 2007 została
zbudowana kolejna atrakcja o nazwie Pałac
Lodowy474, znajdujący się w głębi Lodowca
Dachstein, a w 2013 roku zostały dobudowane
kolejne dwie atrakcje turystyczne o nazwach Most
Wiszący oraz Schody Donikąd, które cieszą się
obecnie równie dużym powodzeniem. Najwyżej Il. 307 Taras widokowy zewnętrzny
położony w Austrii Most Wiszący (Il. 308) został okalający górną stację Dachstein
Gletscherbahn [A.320]
wykonany między górną stacją kolei linowej
Dachstein, a szczytem lodowym, gdzie wykonany jest Pałac Lodowy. Most ma długość
100 m, jego światło przejścia wynosi 1,0 m, jest ono ograniczone dwustronnymi
barierami wysokości 1,3 m, które zapewniają bezpieczeństwo475 użytkowania tego
obiektu. Trasa ścieżki napowietrznej znajduje się 400 m nad terenem [360], a jej
struktura architektoniczno-
Wejście do Kolej linowa
Lodowego Pałacu Trasy narciarskie budowlana została
ukształtowana ze stalowych
prętów o profilach dwuteowych, na
których wsparte są kraty
Wiszący most
Schody ażurowe pełniące funkcję
Donikąd podłogi (Il. 309). Taki sposób
ukształtowania podłogi znajdującej
Il. 308 Most wiszący, Schody Donikąd Dachstein, się nad przepaścią powoduje, że
Austria [A.320], projektant: Stiegler Architektur
472
Platforma została zaprojektowana w ten sposób, że ma ona przenieść obciążenie spowodowane
działaniem zaspy śnieżnej o grubości 8 metrów oraz obciążenie powstałe od wiatru wiejącego z
prędkością 210 km/h [358].
473
Kierując lunetę na dany szczyt góry pojawia się jego nazwa oraz informacja dotyczącą jej wysokości.
474
Lodowy Pałac – został wyżłobiony 6 m pod szczytem „wiecznego” lodowca. W przestrzeni tego
pałacu znajdują się rzeźby ludzkich postaci wykonane w bryłach lodu, lodowe kolumny i kryształowa
kopuła [359].
475
Standardowa wysokość barier zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej
wynosi 1,1 m, w szczególnych przypadkach wysokość ta może być zwiększona do 1,3 m [100].
str. 186
większość osób przechodzących przez ten most odbiera bardzo emocjonalnie to
wydarzenie, które jest jeszcze długo komentowane476 przez ich odbiorców, którzy
następnie docierają do stacji górnej kolei Dachstein.

Il. 309 Most wiszący – detale [A.320]

Drugą z atrakcji turystycznych zbudowanych w 2013 roku na Dachstein w Austrii

są tzw. Schody Donikąd (Il. 308, Il. 310, Il. 311), które łączą się bezpośrednio z
Mostem Wiszącym tworząc zespół atrakcji wywołujący
u ich użytkowników znaczący wzrost adrenaliny. Obiekt
ten o sugestywnej nazwie Treppe ins Nichts (pol.
Schody Donikąd) to 14 wąskich stopni wykonanych z
ażurowych krat zamocowanych do stalowych belek
policzkowych prowadzących na przeszkloną platformę,
której podłoga wykonana jest w całości ze szkła.
Poziom tej platformy znajduje się 400 m nad terenem i
ze względów bezpieczeństwa mogą na nią wejść jedynie
4 osoby [361]. Konstrukcja wsporcza platformy została
ukształtowana z elementów stalowych. Tworzą ją dwie
belki policzkowe wykonane z profilu typu C477
zamocowane są do skalistej ściany alpejskiej góry oraz Il. 310 Schody Donikąd
podparte pośrednio układem ukośnych słupów Dachstein, Austria [A.320]
stężających przestrzennie cały obiekt (Il. 311).
Zespół tych trzech obiektów wchodzących w skład
alpejskiego kurortu Dachstein, tj. platforma widokowa
Sky Walk, Most Wiszący oraz Schody Donikąd, znajduje
się bezpośrednio na granicy strefy krajobrazu kulturowego
Hallstatt - Dachstein / Salzkammergut wpisanego na Listę
Światowego Dziedzictwa UNESCO [362]. Mimo
występujących uwarunkowań i ograniczeń prawnych
związanych z ochroną środowiska obszar ten jest
zagospodarowany zgodnie z istniejącymi
uwarunkowaniami i jest on udostępniany użytkownikom,
którzy chętnie odwiedzają to miejsce. Znaczny napływ
Il. 311 Schody Donikąd – turystów zauważalny w tego typu ośrodkach rekreacyjno-
detale [A.320] wypoczynkowych obrazuje występującą obecnie tendencję
476
Są to doświadczenia własne, które były potwierdzone również przez turystów z Czech, Rosji i Austrii,
którzy byli na Dachstein w trakcie wizji lokalnej autora tego opracowania – przeprowadzona rozmowa.
477
Są to ceowniki gorącowalcowane typu: C – ceowniki normalne lub CE – ceowniki ekonomiczne, z
których przeważnie kształtowane są belki policzkowe pomostów i schodów ażurowych.
str. 187
dominującą wśród odwiedzających, którzy coraz częściej chcą odpocząć od
codziennych obowiązków zbliżając się do pierwotnej przyrody, aby „wyciszyć swój
organizm”. Wzrost liczby turystów przybywających w takie miejsca powoduje również
ożywienie lokalnej gospodarki, która poprzez rozbudowę usług gastronomiczno-
hotelarskich odnotowuje wyraźne wzrosty wskaźników ekonomicznych. Poprzez
koncentrację ruchu turystycznego w jedno ściśle sprecyzowanie miejsce możliwe jest
utrzymanie nienaruszonego stanu przyrody w pozostałej części obszaru terytorialnego, z
powodzeniem obserwowanego z poziomu platform widokowych.
Obecnie taka forma wypoczynku turystów chętnie odwiedzających i
podziwiających przyrodę w stanie pierwotnym jest bardzo popularna. Projektowane i
następnie zrealizowane platformy widokowe stają się ich nieodłącznymi elementami i
niejednokrotnie definiują one nowopowstający nurty „aktywnej turystyki”, której celem
jest możliwie łatwe dotarcie do takich obiektów lokalizowanych na obszarach o
szczególnych walorach krajobrazowych. W niniejszym opracowaniu przedstawiono
syntetycznie kilka reprezentatywnych przykładów (Tablica nr 10) wybranych po
analizie spektrum przypadków dla tak sprecyzowanych wymagań. Lokalizację
wytypowanych obiektów ograniczono głównie do Europy, a dodatkowo w celu
poszerzenia analizy porównawczej przedstawiono kilka wybranych przykładów
spektakularnych platform widokowych zbudowanych na pozostałych kontynentach.

Tablica nr 10 Syntetyczne zestawienie reprezentatywnych przykładów platform

widokowych o spektakularnej formie architektonicznej [S. Czernik]
Materiał, układ
konstrukcyjny

Dostępność
lokalizacja
Nazwa i

Ilustracja /
Krótki opis
Nr

projektant

Przykłady obiektów występujących w Europie

5fingers znajduje się przy górnej

Stal, układ statyczny belki wspornikowej –

Wjazd koleją linową na peron górnej stacji

Krippenstein a następnie dojście szlakiem

stacji kolei linowej Dachsteinna-

Platforma widokowa 5fingers, Austria

poziomo ukształtowane stalowe ramy

Krippenstein i można do niego

dotrzeć ścieżką dydaktyczną – czas
marszu to około 20-30min [363],
- 5fingers przypomina w rzucie
dydaktycznym

Il.312, źródło [A.272]

kształt dłoń – 5 palców,
- konstrukcja nośna została
1

ukształtowana za pomocą
stalowych prętów – belki dwuteowe
o zmiennej wysokości osadzone
wspornikowo do skalistego
podłoża,
Il.313, źródło [A.273], - platforma posiada 5 różnych,
projekt.: Biuro Pronatour mniejszych platform „palców” o
GmbH wymiarach rzutu 4x1m [363].

str. 188
 Wjazd koleją linową na peron górnej stacji Schaufeljochbahn a
następnie dojście szlakiem turystycznym do platformy [364],
Stal, układ statyczny belki wspornikowej – poziomo
Platforma widokowa umieszczona
Platforma widokowa Top of Tyrol, Austria jest na szczycie lodowca Stubai na
wysokości 3210 m n.p.m [364],

ukształtowane stalowe belki

- platforma jest wykonana z
elementów stalowych – belki są
osadzone na szczycie góry,
Il.314, źródło [A.274] - elementy stalowe wykonane są ze
stali corten,
2

- platforma jest przewieszona

wspornikowo poza krawędź
masywu na odległość 9 m [365],
- ostatni odcinek ścieżki
turystycznej prowadzącej na
platformę wymaga od
Il.315, źródło [A.274], użytkowników wejście po
projekt.: Stearchitecture, stronnych schodach (Il. 315).
LAAC Architekten
Wjazd koleją linową na peron górnej stacji linowej Stubnerkogelbahn a
następnie dojście szlakiem turystycznym do platformy [366],

Platforma zbudowana została

Platforma widokowa Aussichtsplattform Glocknerblick,

w 2011 roku [367],

- wejście na platformę ze szlaku
turystycznego umożliwia
ukształtowana pochylnia,
- zarówno platforma widokowa jak
i prowadząca do niej pochylnia
Bad Gestein, Austria

wykonane są z prętów stalowych

Stal, układ ramowy

kształtujących przestrzenny układ

ramowy – słupy skośne,
Il.316, źródło [A.275]
- rzut powierzchni platformy ma
3

kształt koła o średnicy 7,0 m,

- w podłodze platformy
zastosowane jest przeszklenie jej
fragmentu,
-platforma zabezpieczona jest po
bokach drucianą siatką [366],
- w obrębie górnej stacji
Il.317, źródło [A.276], Stubnerkogelbahn zbudowana jest
(autorstwo nieznane) inna atrakcja turystyczna tj.
wiszący most o długości 140 m.

str. 189
 Stubnerkogelbahn a następnie dojście szlakiem turystycznym do
Wjazd koleją linową na peron górnej stacji linowej
Platforma panoramiczna Talblick, Austria
Platforma panoramiczna została
Il.318, źródło [A.277] zbudowana w 2018 roku przy

Stal, drewno, układ ramowy

Stubnerkogel w Bad Gastein [368],
- platforma jest ukształtowana w

platformy [368],
kierunku przepaści urwiska
skalnego, ma ona umożliwić
obserwatorowi lepszy punkt
4

obserwacji w głąb na dolinę,

Il.319, źródło [A.277] - konstrukcję nośną stanowi układ
stalowych ram posadowionych
bezpośrednio na skalistym podłożu,
- podłoga platformy wykonana jest
z drewnianych desek.

Il.320, źródło [A.277],

(autorstwo nieznane)

Ścieżka została zbudowana w 2012

Wjazd koleją linową na peron górnej stacji linowej Stubnerkogelbahn a

roku [367], ścieżka turystyczna na

następnie dojście szlakiem turystycznym do platformy [369],

Stubnerkogel ukształtowana jest

wokół szczytu masywu skalnego w
obrębie górnej stacji kolei
Ścieżka Rock Trail i punkt widokowy, Austria

Stubnerkogelbahn,
- trasa ścieżki o długości 100 m
Stal , układ ramowy, kratownicowy

Il.321, źródło [A.278] połączona jest z punktem

widokowym za pomocą mostu
wiszącego o długości 16 m [369],
- konstrukcję nośną ścieżki
kształtuje układ stalowych ram
osadzonych w skalistym podłożu,
5

- bryła architektoniczna platformy i

jej specyficzna kolorystyka –
Il.322, źródło [A.278] czerwona powierzchnia są
elementami które wyróżniają ten
obiekt na tle lokalnej panoramy,
- platforma widokowa została
uformowana za pomocą stalowych
ram tworzących przestrzenną bryłę,
- wejście na poziom platformy
zapewniają schody ażurowe
Il.323, źródło [A.279],
wykonane z elementów stalowych
(autorstwo nieznane) – układ jednobiegowy.

str. 190
 Platforma widokowa Koral na Steinplatte w Triassic Parku Waidring
Stal, układ statyczny belki wspornikowej – poziomo ukształtowane
Ścieżka została zbudowana w 2009
roku [370],
Platforma widokowa Koralle na Steinplatte, Austria
- rzut platformy widokowej
przypomina formę korala
wachlarzowego z „grubymi”
gałęziami,
- podłoga platformy zbudowana jest
w trzech różnych systemach

k. St. Johann w Tyrolu

Il.324, źródło [A.280]
umożliwiających różne percepcje

stalowe belki
odbioru wysokości:
- krata pomostowa,
6

- tafla szkła,
- stalowa blacha,
Il.325, źródło [A.280] - platforma znajduje się nad 70 m
przepaścią [371], a jej głównymi
elementami konstrukcyjnymi są
stalowe belki zamocowane
wspornikowo do skalistego
urwiska,
Il.326, źródło [A.280], - dojście do platformy widokowej
projekt.: Pronatour ze stacji górnej kolei linowej
GmbH, Spillern, umożliwia szlak turystyczny.
Wallmann Wiedeń
Platforma widokowa znajduje się w obrębie górnej stacji
Platforma widokowa BIG 3 - Tiefenbach, Austria

Konstrukcję nośną platformy

Stal, przestrzenna kratownica – układ mieszany

widokowej uformowano w postaci

przestrzennej kratownicy
wykonanej z prętów stalowych,
ośrodka narciarskiego Solden

- platforma ta zamocowana jest

wspornikowo do skalistego
Il.327, źródło [A.281] podłoża, oraz pośrednio
podwieszona jest na układzie
cięgien do wieży wsporczej,
7

- maksymalny wysięg platformy

poza ścianę masywu skalnego
wynosi 20 m [372],
- wieża wsporcza o schemacie
pionowego wspornika i wysokości
15 m ukształtowana jest z prętów
stalowych formujących postać
Il.328, źródło [A.282],
przestrzennej kratownicy.
projekt.: Peter Schuck

str. 191
 Platforma została zbudowana w

Wjazd koleją linową na peron górnej stacji Alpspitzbahn Bergstation a

2010 roku [373],
- konstrukcję nośną kształtują dwa
niezależne ramiona AlpspiX,

następnie dojście szlakiem turystycznym do platformy

- ramię AlpspiX to poziomy
wspornik złożony z dwóch
Il.329, źródło [A.283] stalowych dźwigarów połączonych
Platforma widokowa AlpspiX, Niemcy

Stal, wspornikowy układ - ramowy

między sobą poprzecznicami,
- obie platformyAlpspiX o
szerokości 3,0 m zbudowane są
oddzielnie i zamocowane w dwóch
fundamentach [373], w ten sposób,
że belki wsporcze wysunięte są
8

Il.330, źródło [A.283] 13 m poza ścianę masywu

skalnego, pozostała jej część
platformy tj. 11 m zamocowana jest
do podłoża,
- krzyżujące się ze sobą dwie
platformy umieszczone na różnych
wysokościach formują „unoszący”
Il.331, źródło [A.283], się około 1000 m nad
projekt arch,: Biuro terenem X [374],
Wallmann Architekten, - platforma wyposażona jest w
konstr.: Acht. cztery amortyzatory masowe
Ziviltechniker GmbH redukują drgania
konstrukcji [373].
Platforma Aiguille du Midi Skywalk (Step into the Void),

Platforma widokowa Step Into The

Wjazd koleją linową na peron górnej stacji Aiguille du Midi na

Void jest elementem zabudowy

szczycie masywu Mont Blanc a następnie dojście szlakiem

kompleksu Aiguille du Midi,

- platforma ta została zbudowana w
2013 roku na szczycie
Stal, szkło, wspornikowy układ - ramowy

Aiguille du Midi na wysokości

Il.332, źródło [A.284]
3842 m n.p.m.,
- Step into the Void to zamknięta,
przeszklona platforma posiadająca
postać bryły graniastosłupa,
Francja

- ściany boczne i podłoga tej

platformy wykonane są z
9

trójwarstwowych tafli szkła o

Il.333, źródło [A.285] grubości 12 mm,
- szklane elementy platformy
osadzone są w stalowych ramach,
które następnie mocowane są do
konstrukcji nośnej obiektu
Aiguille du Midi,
- konstrukcja została
zaprojektowana na obciążenia
wiatrem sięgające 220 km/h i
Il.334, źródło [A.284], wahaniom temperatury 60̊ [375].
projekt.: Pierre-Yves Chays

str. 192
 Dojazd bezpośredni z drogi Bjørgavegen, Aurland, Norwegia
Platforma widokowa została

Platforma Stegastein, Aurland Lookout, Norwegia

zbudowana w 2006 roku,
- główną konstrukcję nośną stanowi
układ złożony z dwóch
Il.335, źródło [A.286] równoległych do siebie ram
stalowych, których naroża

Stal, drewno – układ ramowy

zostały wyoblone,
- ramy główne składają się
z 7 prefabrykowanych sekcji
o przekroju poprzecznym 300 mm /
1100 mm oraz słupów – 300 mm /
10

Il.336, źródło [A.287] 800 mm, które są ze sobą

połączone w poziomie podłogi
platformy stalowymi kratownicami,
- podłoga platform została
wykonana z drewnianych desek o
grubości 65 mm [376],
- do stalowych ram nośnych zostały
Il.337, źródło [A.288], zamontowane drewniane listwy
arch.: Saunders Arkitektur wykonane z drewna klejonego,
& Wilhelmsen Arkitektur, - na końcu platformy zamontowana
Todd Saunders & Tommie jest bariera wykona ze szkła.
Wilhelmsen,
konstr.: Node Engineers

Przykłady reprezentatywnych obiektów występujących poza Europą

Platforma widokowa Skywalk - Wielki Kanion (ang.

Platforma widokowa Grand

Dojazd bezpośredni z drogi Eagle Point Service Rd na

Canyon Skywalk została

zbudowana w 2007 roku,
- rzut platformy przypomina kształt
parking w obrębie platformu Skywalk
Stal, szkło, wspornikowy układ - ramowy

Il.338, źródło [A.319] podkowy,

- konstrukcja nośna została
ukształtowana z elementów
Grand Canyon),USA

stalowych,
- dwie obwodowe belki kształtują
system nośny platform, które
zamocowane są wspornikowo do
1

Il.339, źródło [A.289] skalistego podłoża (Il. 340),

- podłoga platformy oraz bariery
ochronne na całej długości
platformy wykonane są ze
szkła (Il. 339),
- platforma ma wysięg 20 m poza
obrys pionowej ściany masywu
skalnego [377],
Il.340, źródło [A.290], - platforma wyposażona jest w
arch.: MRJ Architects – tłumiki redukujące drgania
Mark Ross Johnson, konstrukcji.
konstr.: Lochsa Engineering

str. 193
 Icefields Center, pozostała część trasy to ścieżka Glacier prowadząca
Glacier Skywalk został otwarty w
2014 roku [378],

Dojazd bezpośredni lokalną drogi trasy 93 na parking Columbia

Glacier Skywalk, Park Narodowy Jasper, Alberta, Kanada

Stal, szkło, wspornikowy układ – ramowo-kratownicowy

- platforma widokowa jest
poziomym wspornikiem sztywno
zamocowanym do skalistego

zboczem klifu z parkingu na platformę Skywalk [378],

Il.341, źródło [A.291] podłoża za pomocą kotew
gruntowych,
- maksymalny wysięg platformy
mierzony od ściany masywu
skalnego wynosi 35 m [379],
- platformę Skaywalk można
Il.342, źródło [A.291] umownie podzielić na dwie części
2

systemu konstrukcyjnego:
- pierwsza z nich to stalowa rama
w kształcie litery H zamocowana
wspornikowo do podłoża,
- druga to przestrzenna
kratownica zamocowana do
stalowej ramy, na której
ukształtowana jest podłoga
Il.343, źródło [A.291], wykonana ze szkła [380],
arch.: Sturgess - platforma wyposażona jest w
Architecture, konstr.: Read amortyzatory masowe redukujące
Jones Christoffersen drgania konstrukcji [379].
Kompleks Huangtengxia Tianmen
Skywalk został otwarty
w 2019 roku [381],
- platforma widokowa posiada
długość 368 m i wysokość 500 m,
Dojazd bezpośredni lokalną drogą

- platforma widokowa wsparta jest

Huangtengxia Tianmen Sky Walk, Chiny

Stal, żelbet, szkło, układ mieszany

na trzech filarach rozmieszczonych

Il.344, źródło [A.292] wzdłuż długości platformy [382],
- dwa niższe filary to stalowe słupy
wykonane z profili okrągłych – rur,
- trzeci wyższy filar ukształtowany
jest, w postaci systemu kratownic
3

przestrzennych, jest to element, do

którego mocowane są cięgna
Il.345, źródło [A.293] podtrzymujące platformę,
- forma architektoniczna tego
obiektu przypomina kształtem dwie
rakiety tenisowe „skrzyżowane na
górze” (Il. 346) [383],
- cała podłoga platformy wykonana
jest ze szkła grubości 60 mm,
Il.346, źródło [A.294],
- platforma wyposażona jest w 20
projektanci: CMCU
amortyzatorów, aby zredukować
Engineering Corporation
wpływ drgań na konstrukcje [382].

Przedstawione przykłady platform widokowych (Tablica nr 10) ilustrują obecnie

występującą tendencję do budowy takich obiektów, które umożliwiają ich
użytkownikom nieograniczoną możliwość obserwacji krajobrazu oraz dodatkowe

str. 194
atrakcje związane z emocjonalnym odbiorem wysokości, na której się aktualnie
znajdują. Współcześnie kształtowane platformy widokowe są dostosowywane do
możliwości ich użytkowania przez osoby o ograniczonej zdolności ruchowej, a ich
lokalizacja w obrębie kompleksów stacji np. kolejek linowych oraz parkingów
powoduje, że są one ogólnodostępne również w zakresie dojścia to tych atrakcji.
Platformy tego typu powstają głównie w rejonach o specyficznych walorach
krajobrazowych, w których ruch ukierunkowany jest głównie na trasy szlaków
turystycznych, co w znaczący sposób ogranicza ingerencję ruchu turystycznego w
pozostałą, nienaruszoną część środowiska przyrodniczego.
Inną umownie wyodrębnioną grupą platform widokowych to obiekty, które są
lokalizowane w obrębie zabudowy miejskiej lub w bezpośrednim jej otoczeniu.
Dostępność tego typu obiektów dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich
jest zróżnicowana i zależy przede wszystkim od występujących uwarunkowań
terenowych oraz rozwiązań architektoniczno-budowalnych zastosowanych głównie na
etapie projektowania tych obiektów. Platforma Złoty Widok zbudowana w Szklarskiej
Porębie w 2020 roku jest jednym z przykładów współcześnie powstałych punktów
widokowych. Niestety jest ona jednak trudnodostępną atrakcją dla osób o ograniczonej
zdolności ruchowej (Il. 347) [384]. Dojście do tej platformy dostępne jest poprzez
szlaki478 turystyczne, których trasa prowadzi przez naturalny drzewostan otaczających
lasów. Platforma Złoty Widok powstała w ramach programu „Wieże widokowe, punkty
widokowe i trasy turystyczne w przygranicznych górach”, który jest obecnie
realizowany przez gminę Szklarska Poręba wspólnie z czeskim partnerem —
Albrechtice w Górach Izerskich [384].

Il. 347 Platforma widokowa Złoty Widok – Szklarska Poręba, Polska [A.295], (autorstwo nieznane)

Szlaki umożliwiające dojście do platformy Złoty Widok wymagają od

użytkowników ogólnie dobrej sprawności fizycznej i ruchowej. Jest to wymóg
personalny, który w znaczący sposób ogranicza dostępność tej atrakcji dla określonej
grupy użytkowników. Sposób ukształtowania platformy oraz przejść pomiędzy jej
poszczególnymi poziomami może również sprawiać trudności komunikacyjne osobom,
które muszą te różnice wysokości pokonać za pomocą biegów schodowych. Zarówno
możliwość dojścia do tej platformy oraz komunikacja w jej obrębie są w znacznym
stopniu utrudnieniem dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich. Platforma
widokowa wykonana jest nad skalnym urwiskiem na wysokości ponad 20 m. Jej
konstrukcja nośna ukształtowana jest za pomocą stalowych ram posadowionych w
sposób bezpośredni na skalistym podłożu. Podłoga platformy oraz strefy wypoczynku

478
Do wieży można dojść niebieskim szlakiem od strony ul. Matejki oraz czarnym szlakiem [384].
str. 195
wykonane są z drewnianych desek mocowanych bezpośrednio do stalowych elementów
wsporczych.
Innym przykładem punktu widokowego, który jest ogólnodostępną atrakcją
turystyczną, jest platforma o nazwie Ślimak w Woli Kroguleckiej k. Starego Sącza (Il.
348). Platforma ta została zbudowana w 2014 roku [385] na szczycie góry Dzielnica
539 m n.p.m., na pograniczu Beskidu Sądeckiego i Kotliny Sądeckiej [84]. Do
platformy tej można dojechać lokalną drogą do wyznaczonego parkingu, a następnie
należy przejść pieszo odcinek drogi łączący ten parking z platformą widokową.

Cytat:
„Ideą projektu było stworzenie miejsca ogólnodostępnego, które uwydatnia
szeroki i różnorodny kontekst – zarówno przyrodniczy jak i związany z działalnością
człowieka wobec otaczającej przyrody.”
Autor: Świątek [386]

Il. 348 Platforma widokowa Ślimak, Wola Krogulecka k. Starego Sącza, Polska [A.320],
architekci: Biuro 55 Architekci – Wojciech Świątek, Anna Szewczyk - Świątek

Platforma widokowa została ukształtowana jako spiralnie wznosząca się i

opadająca pochylnia, której trasa spacerowa umożliwia panoramiczną obserwację
otaczającej przyrody. Konstrukcję nośną platformy, jako kładki napowietrznej,
ukształtowano w postaci belki głównej, podłużnicy o geometrii odpowiadającej trasie
pochylni spacerowej. Belka ta jest wsparta na masywnych podporach żelbetowych
znajdujących się na początku i na końcu ścieżki oraz pośrednio wspiera się na
stalowych słupach o różnych wysokościach. Belka główna wykonana jest z profili
stalowych w postaci zakrzywionych rur okrągłych o stałym przekroju, które umożliwiły
prefabrykację elementów i montaż ich na placu budowy. Podłoga platformy oraz bariera
widoczna na frontowej elewacji „ślimaka” wykonane479 są z elementów drewnianych.
Platforma może być użytkowana zarówno przez osoby zdrowe i sprawne fizycznie jak
również te o ograniczonej zdolności ruchowej oraz grupy rodzinne z małymi dziećmi480.
W obrębie platformy wykonana jest również altana umożliwiająca odpoczynek dla osób
starszych oraz całych rodzin.
Platformy widokowe są również kształtowane jako obiekty będące istotnym
elementem tras turystycznych. Można wyróżnić dwa dominujące typy takich platform.
Pierwszy to platformy widokowe, których podesty znajdują się na wysokości
otaczającego ich terenu. Platformy tego typu są lokalizowane przeważnie na zboczach
górskich. Drugi typ to platformy nadziemne, które są punktami widokowymi tras
ścieżek nadziemnych tzw. „ścieżki w koronach drzew”. Przykładem obrazującym

479
Od strony wewnętrznej bariera jest metalowa.
Odcinek drogi asfaltowej łączącej parking i platformę jest dosyć stromy, rodziny poruszające się z
480

małymi dziećmi często muszą się zatrzymywać i odpoczywać – doświadczenia i spostrzeżenia własne.
str. 196
pierwszy typ umownie wyodrębnionych obiektów może być platforma widokowa
zbudowana na trasie szlaku turystycznego w obrębie skoczni narciarskiej w Innsbrucku
w Austrii, z pokładu widokowego, której można zlokalizować ten obiekt. Omawiana
platforma (Il. 349) zbudowana jest na skarpie w południowo-wschodniej części masywu
gdzie znajduje się też popularna skocznia Bergisel (pkt. 3.2.6), (Il. 350). Wejście na
platformę widokową ze znajdującego się powyżej szlaku turystycznego481 zapewniają
schody ażurowe wykonane z elementów stalowych (Il. 345).

Il. 349 Platforma widokowa na szlaku turystycznym w obrębie wieży w Insbrucku, Austria [A.320],
(autorstwo nieznane)

Konstrukcja nośna platformy oraz schodów terenowych ukształtowana jest z

prętów stalowych tworzących przestrzenny układ ram nośnych. Podłoga platformy oraz
stopnie schodów wykonane są z krat ażurowych, które potęgują u ich odbiorców
wrażenie wysokości, na której obecnie się znajdują. Dodatkową atrakcją dla turystów
jest przeszklony fragment platformy widokowej, który odsłania znajdującą się poniżej
przestrzeń i rzekę Sill płynącą doliną u podnóża góry.

Platforma
widokow
a

Il. 350 Lokalizacja platformy widokowej na szlaku turystyczny w obrębie skoczni Bergisel
(Google Maps) [A.296]

Specyficzną grupą analizowanych obiektów są ścieżki napowietrzne, których

trasy spacerowe stopniowo wznoszą się aż do wysokości koron drzew. Obiekty tego
typu nazywane są „leśnymi spa”, „zielonymi spacerami” lub określane są jako „kąpiele
leśne” [85]. Nazwy te są adekwatne do funkcji jakie pełnią te obiekty, które

Turysta poruszający się szlakiem może, ale nie musi wejść na platformę widokową. Zapewnione są
481

dwa możliwe przejścia w na tym odcinku szlaku.

str. 197
zapewniając doskonałe miejsca obserwacji otoczenia umożliwiają ponadto ich
użytkownikom maksymalnie bliskie i bezpośrednie obcowanie z przyrodą. Obecnie na
całym świecie powstaje coraz więcej tego typu obiektów lokalizowanych zarówno w
„zielonej” części zabudowy miejskiej jak i w lasach czy też na obszarach o szczególnie
cennych walorach widokowych oraz kulturowych.
Jednym z takich obiektów zrealizowanych w Polsce w obecnym482 roku jest
ścieżka w koronach drzew (Il. 351) w uroczysku Malta w Poznaniu [387]. Jest to
ścieżka szlaku rekreacyjno-turystycznego wiodąca przez tereny bagienne nadleśnictwa
Antoninek. Ścieżka ma długość 250 m i zmienną wysokość wzrastającą stopniowo do
wysokości 13 m [388].

Il. 351 Ścieżka napowietrzna na terenie uroczyska Malta w Poznaniu, Polska [A.297],
projekt: Pracownia AN-Architekt Adam Nogaj oraz Vowie Studio

Konstrukcja nośna tej ścieżki napowietrznej jest ukształtowana z drewnianych

elementów. Podpory ścieżki wykonane są w formie przestrzennych kratownic (Il. 348)
zamocowanych wspornikowo do podłoża gruntowego za pośrednictwem stalowych
kotew łączących drewniane elementy z żelbetowym fundamentem. Struktura nośna tego
obiektu ukształtowana jest w postaci układu podłużnych belek wykonanych z drewna
klejonego wsparty na ażurowych słupach nośnych umieszczonych na długości trasy.
Belki podłużne połączone są między sobą układem drewnianych poprzecznic, na
których zamontowane są następnie legary podłużne wspierające deski podłogowe na
długości trasy ścieżki.

Il. 352 Detale ścieżki napowietrznej uroczyska Malta w Poznaniu, Polska [A.297]

Ścieżki napowietrzne umieszczane w koronach drzew kształtowane są również w

ten sposób, że posiadają one stały poziom użytkowy, to jest tą samą wysokość równą
wysokości pobliskich drzew lub roślin, a wejście na te ścieżki zapewnia klatka
schodowa lub winda osobowa. Przykładem takiego sposobu kształtowania ścieżek
napowietrznych jest Treetop Walkway Kew Gardens w Londynie (Il. 353, Il. 354),
482
Ścieżka w koronach drzew w Poznaniu została zbudowana w 2020 roku.
str. 198
który został otwarty483 w 2008 roku [389]. Trasa ścieżki Treetop Walkway znajduje się
na stałym poziomie wyniesionym 18 m ponad teren, „zielony spacer” z tego poziomu
umożliwia obserwację złożonego ekosystemu gałęzi drzew i środowiska występujących
tam ptaków i owadów [390].

Cytat:
„Chcieliśmy, aby chodnik był wizualnie lekki, dyskretny, swobodny w swoim
naturalnym otoczeniu, będąc jednocześnie dyskretnie stworzonym przez człowieka. Aby
zminimalizować efekt wizualny, zdecydowaliśmy się zintegrować konstrukcję ze
wspornikiem poręczy i oparliśmy się na sekwencji Fibonacciego, która leży u podstaw
wielu wzorców wzrostu w przyrodzie, aby ustalić rozmieszczenie głównych elementów
konstrukcyjnych ”.
Autor: Julia Barfield [391]

Il. 353 Treetop Walkway Kew Gardens w Londynie, Wielka Brytania [A.298],
projektanci: Marks Barfield Architects

Chodnik w Kew Gardens został ukształtowany ze stalowych elementów

tworzących 12 segmentów, każdy o długości 12 m, połączonych ze sobą na 10
okrągłych platformach i jednym głównym trzonem [392]. Okrągłe platformy
rozmieszczone są na rzucie ścieżki w załamaniu jej kierunków trasy spacerowej.
Poszczególne segmenty tego chodnika zostały wykonane z elementów stalowych, z
których ukształtowano kratownice nośne wykonane w postaci pionowych barier oraz
poziomo ukształtowanych stężeń. Elementy te zostały wykonane z prefabrykatów
przygotowanych w zakładzie prefabrykacji, a następnie dostarczonych na budowę,
gdzie zostały one zamontowane na podporach platform i na głównym trzonie. Słupy
nośne okrągłych platform (Il. 353) zostały wykonane w postaci pionowego wspornika o
zmiennej geometrii zwężającego się słupa, który w górnej części „rozwidla się” na trzy
elementy tzw. „gałęzie” wspierające okrągłe platformy oraz segmenty ścieżki. Główny
trzon został wykonany odmiennie od pozostałych podpór, jest on elementem, który
oprócz podstawowej funkcji nośnej umożliwia użytkownikom pionową komunikację
dla tego obiektu. W obrębie tego elementu umieszczona jest klatka schodowa oraz
winda umożliwiająca użytkowanie tej atrakcji turystycznej osobom poruszającym się na
wózkach inwalidzkich. Posadowienie tego obiektu zostało zrealizowane w sposób
pośredni, którego uwarunkowania geologiczno-inżynierskie były wymuszone dążeniem
do maksymalnego „zbliżenia” chodnika do koron drzew. Lokalizacja pali była dobrana
w ten sposób, aby zminimalizować uszkodzenia istniejących systemów korzeniowych
483
Obiekt został otwarty 24 maj 2008 roku w ramach obchodów: „Roku Drzewa” w Kew Gardens [392].
str. 199
drzew, w tym celu na etapie opracowywania projektu zostały wykonane badania
radarowe umożliwiające lokalizację tych elementów [392].

Il. 354 Ścieżka napowietrzna Kew Gardens/ Ogrody Królewskie w Londynie,

Wielka Brytania [A.299, A.300]

Można zaobserwować, że w Europie oraz na całym świecie powstaje coraz to

więcej tego typu atrakcyjnych ścieżek napowietrznych, które swoją popularność
zyskują nie tylko dzięki ich lokalizacji w ciekawym, unikalnym otoczeniu
przyrodniczym. Projektanci kształtują trasy ścieżek napowietrznych w ten sposób, aby
zapewnić użytkownikom maksymalną bliskość przyrody, a jednocześnie aby
kształtowane formy takich obiektów były „niezauważalnymi” elementami
wkomponowanymi w otaczający je krajobraz. Dobór materiałów konstrukcyjnych i ich
kolorystyka są uzależnione w głównym stopniu od występujących uwarunkowań
społeczno-kulturowych i lokalnych tradycji. Coraz częściej architekci sięgają po
naturalne materiały budowlane, których struktura nawiązuje do lokalnego krajobrazu,
przez co są one elementami łatwo „wtapiającymi” się w otaczającą tkankę przyrodniczą.
Obecnie powszechnie projektowane są ścieżki, których dominującym materiałem
budowlanym jest drewno, z którego kształtowane są zarówno główne elementy nośne
jak również elementy okładzinowe. W formowaniu ustrojów nośnych takich obiektów
stosowane są również inne materiały budowlane takie jak stal i żelbet, których
zastosowanie zwiększa trwałość tego typu obiektów i długość okresu ich
użytkowania484. Przykładem ilustrującym takie podejście projektowe w kształtowaniu
ścieżek napowietrznych może być Treetop Walk Serralves (Il. 355), który został
zbudowany w 2019 roku w parku miejskim w Porto, w Portugalii.

Il. 355 Treetop Walk Serralves – Porto, Portugalia [A.301],

projektanci: Carlos Castanheira Architects

484
Materiały takie jak żelbet i stal stosowane są do kształtowania połączeń elementów drewnianych z
gruntem, aby ograniczyć możliwość podciągania kapilarnego wody przez drewniane słupy, co w
znaczącym stopniu ogranicza możliwość powstawania biokorozji takich elementów.
str. 200
 Dominującym materiałem budowlanym ścieżki napowietrznej Treetop Walk jest
drewno, z którego zostały wykonane zarówno elementy konstrukcyjne jak i warstwy
wykończeniowe pochyli, bariery ochronne oraz pozostałe elementy [393]. Drewniane
części składowe poszczególnych systemów konstrukcyjnych zostały ze sobą połączone
za pomocą stalowych przykładek kształtujących geometrię detali inżynierskich, w
których stalowe łączniki skręcane są za pomocą śrub z drewnianymi elementami (Il.
356). Blachy węzłowe układane są pomiędzy elementami drewnianymi w ten sposób, że
są one praktycznie
niewidoczne z
zewnątrz, a jedynie
dostrzegalne są nakrętki
śrub łączące te
elementy. Trasa ścieżki
napowietrznej posiada
zmienną wysokość
wzrastającą wraz z
długością przebytego
spaceru wznosząc się
stopniowo aż do koron
drzew. Długość ścieżki
wynosi 250 m, a Il. 356 Treetop Walk Serralves – detal połączenia elementów [A.301]
użytkownik może w
trakcie spaceru za przysłowiowym wyciągnięciem ręki dotknąć rosnące tam gałęzie
drzew. Taki sposób kształtowania ścieżki napowietrznej, aby znajdowała się ona w
bezpośredniej bliskości konarów rosnących drzew wymusza na projektantach
odpowiedni sposób posadowienia takich obiektów. Priorytetem jest całkowita ochrona
systemów korzeniowych drzew, które w takich kompleksach są istotnym elementem
warunkującym żywotność rosnących tam drzew. Posadowienie ścieżki Treetop Walk
Serralces zostało zrealizowane w sposób pośredni (Il. 356), za pomocą „punktowych”
podparć fundamentowych, które pozwoliły ograniczyć konieczność ingerencji i
możliwość naruszenia korzeni drzew. Maksymalne zachowanie występującego
drzewostanu w takich kompleksach jest ważnym aspektem w ich odbiorze
emocjonalnym przez użytkowników takich ścieżek, którzy chcą skorzystać z „kąpieli
leśnej” i w komfortowy sposób dotrzeć do punktów widokowych. Obserwowana
obecnie tendencja do budowy platform widokowych zyskuje coraz to większy status w
planowaniu i promowaniu obszarów rekreacyjno-wypoczynkowych. Projektanci
kształtujący formy architektoniczne takich obiektów sięgają po coraz to bardziej
złożone i indywidualne rozwiązania techniczne, których zastosowanie wpływa na
możliwość formowania spektakularnych tras ścieżek napowietrznych wijących się
wśród naturalnie rosnących drzew i krzewów.
Kolejnym przykładem ilustrującym taki sposób podejścia projektowego do
kształtowanego obiektu o funkcji rekreacyjno-wypoczynkowej wkomponowanego w
naturalne środowisko jest ścieżka napowietrzna Treetop Walk Neckertal (Il. 357), która
została wybudowana w 2018 roku [394]. Ścieżka ta znajduje się w Mogelsbergu w
turystycznym regionie Toggenburg w Szwajcarii i jest pierwszą tego typu atrakcją
turystyczną zbudowaną w tym kraju [395]. Ma długość równą około 500 m i jest

str. 201
dostosowana do potrzeb osób o ograniczonej zdolności ruchowej, a szczególnie tych
poruszających się na wózkach inwalidzkich oraz rodzin z małymi dziećmi. Ścieżka
napowietrzna ukształtowana jest w formie wznoszącej się pochylni z poziomu terenu aż
do wysokości koron drzew, a jej trasa przypomina „wijący” się szlak (Il. 358), który
omija napotkane485 przeszkody. Na trasie ścieżki znajdują się przystanki486 edukacyjne,
wyznaczone miejsca do odpoczynku (Il. 359), tzw. atrakcje „ekstremalne”487 oraz
główna platforma widokowa o wysokości 50 m [395]. Cała trasa ścieżki zabezpieczona
jest po obu stronach stalową barierą ochronną, w której jedynie poręcze wykonane są z
elementów drewnianych.

Il. 357 Neckertal Treetop Walk – Mogelsberg, Szwajcaria [A.302], projektanci: SJB Kempter Fitze AG

Dominującym materiałem budowlanym zastosowanym w tym obiekcie jest

drewno, z którego kształtowane są główne elementy nośnej konstrukcji ścieżki i
platformy oraz poręcze i deski podłogowe znajdujące się na trasie spacerowej.
Drewniane pręty łączone są między sobą poprzez zastosowanie stalowych elementów
za pomocą, których kształtowane są ich połączenia oraz ich zakotwienie w
fundamencie.

Il. 358 Neckertal Treetop Walk – podpora platformy głównej [A.303]

System konstrukcyjny ścieżki został uformowany w postaci układu belkowo-

słupowego, w którym ukośnie słupy wykonane z litych drewnianych bali wspierają
główną belkę tj. podłużnicę ścieżki napowietrznej (Il. 359). Cała długość trasy ścieżki
napowietrznej składa się z 84 elementów, z których 72 to elementy łukowe, 8 to

485
Ścieżka, w rzucie tradycyjnie określonym jako poziomy, posiada krzywoliniowy przebieg trasy
spacerowej. Odcinek prosty trasy spacerowej występuje jedynie na długości ukształtowanej platformy
widokowej.
486
Na trasie znajduje się około 40 wyznaczonych punktów dydaktycznych i obserwacyjnych [395].
487
Na trasie umieszczona jest również odsłonięta podłoga zabezpieczona stalową siatką oraz fragment
szklanej podłogi.
str. 202
elementy poszerzające trasę oraz 4 tzw. elementy „widokowe”, które są wsparte na
podporach o zmiennej długości. Na całej długości trasy znajdują się 84 podpory
różniące się między sobą geometrią i ich systemami konstrukcyjnymi. Spośród nich 62
to pojedyncze słupy a pozostałe 22 to tzw. „wielonogi” [394]. Podpory posadowione są
w sposób pośredni za
pomocą śrub Krinnera488
oraz fundamentów
żelbetowych. Taki rodzaj
posadowienia warunkowany
jest koniecznością
minimalnej ingerenci w
podłoże gruntowe gdzie
znajduje się system
korzeniowy drzew.

Il. 359 Neckertal Treetop Walk – detale,

opis elementów [A.304]

Dążenie do bliższego kontaktu z naturą staje się również czytelne na przykładach

rozbudowujących się aglomeracjach miejskich, w których kształtowane są przestrzenie
zielone oraz strefy ochrony środowiska. Projektanci formujący takie przestrzenie mogą
skorzystać z osiągnięć współczesnej technologii zarówno w zakresie architektury,
inżynierii jak również w zakresie ochrony środowiska. Obecne osiągnięcia
technologiczne pozwalają projektantom na kształtowanie „nowej” przestrzeni, która
może osiągać spektakularne formy architektoniczne a zarazem może ona być
katalizatorem chroniącym naturalne środowisko. Doskonałym przykładem tak
zbudowanej przestrzeni publicznej jest Garden by the Bay w Singapurze. (Il. 360, Il.
361). Jest to park przyrodniczy, który swoim zasięgiem obejmuje obszar o powierzchni
101 hektarów. Park ten położony jest w centralnej części tego małego, ale niezwykle
prężnie rozwijającego się miasta-państwa, w sąsiedztwie Marina Bay (pkt. 3.5), będącej
jego reprezentacyjną dzielnicą. Zespół ten składa się z trzech nabrzeżnych ogrodów:
Bay South Garden, Bay East Garden oraz Bay Center Garden [396]. Bay South Garden
to największa489 z tych części ogrodów, powstała ona w 2012 roku i obejmuje takie
elementy jak Ogrody Zimowe, Supertree Grove, ogród dla dzieci, ogrody tematyczne,
Bayfront Plaza i Floral Fantasy [396]. Projekt tego zespołu ogrodów ma
odzwierciedlać integralną wizję Singapuru jako „City in a Garden”, ma on podnieść
rangę miasta rozpoznawalnego na całym świecie, a jednocześnie ma on prezentować
„to co najlepsze w ogrodnictwie i sztuce ogrodniczej” [397].

488
Śruby Krinnera to rodzaj posadowienia pośredniego, które polega na wkręceniu w podłoże gruntowe
stalowych śrub, które pełnią funkcję kotew gruntowych – fundamentów.
489
Bay South Garden ma powierzchnie 54 hektarów [396].
str. 203
 Il. 360 Gardens by the Bay – widok ogólny [A.305],
projektanci: Wilkinson Eyre, Grant Associates, Atelier One & Atelier Ten

Il. 361 Gardens by the Bay – widok ogólny, schemat [A.305]

Il. 362 Gardens by the Bay – schemat funkcjonalny [A.305]

Bay South Garden został ukształtowany w ten sposób, aby wspomóc ochronę
naturalnego środowiska przy jednoczesnym użytkowaniu tej atrakcji przez turystów w
możliwie bliskim otoczeniu egzotycznych roślin490. Ogrody Zimowe oraz Supertree
Grove połączone są ze sobą wewnętrznymi instalacjami (Il.362) umożliwiającymi
490
Szklarnie Garden by the Bay to największe tego typu obiekty na świecie imitujące chłodno-suchy
klimat śródziemnomorski. W ogrodach tych znajdują się egzotyczne kwiaty i rośliny występujące na
obszarze całego świata [396].
str. 204
pozyskiwanie energii ze źródeł odnawialnych oraz wody deszczowej, która umożliwia
pracę i nawadnianie ogrodów. Zarówno Ogrody Zimowe jak i Supertree Grove są
jednymi z głównych atrakcji turystycznych Singapuru. Ogrody Zimowe składają się z
dwóch chłodzonych ogrodów: Flower Dome i Cloud Forest, które posiadają
spektakularne formy oraz rozwiązania architektoniczno-budowlane. W ogrodzie Cloud
Forest zbudowana jest „Chmura Gór” (ang. „Cloud Mountain”) (Il. 363) w obrębie,
której uformowany jest chodnik napowietrzny umożliwiający obserwację tego ogrodu
oraz stosownie zaprojektowanego wodospadu. Wejście na poziom platformy widokowej
umożliwiają windy osobowe, z których mogą również korzystać osoby
niepełnosprawne. Spacer tym chodnikiem zapewnia użytkownikom możliwość
bliskiego kontaktu z drzewami i krzewami porastającymi Górę Chmur oraz możliwość
obserwacji spektakularnej struktury obiektu i zastosowanych w nim rozwiązań
inżynieryjnych.

Widok ogólnej platformy na Górze Chmur Spacer po platformie na Górze Chmur

Wodospad na Górze Chmur Platforma widokowa

Il. 363 Cloud Forest - Singapur [A.319]

Turyści zwiedzający Garden by the Bay mogą również odwiedzać ogrody

zewnętrzne, których główną atrakcją są Super Drzewa. Obiekty te można odnaleźć w
całym ogrodzie (Il. 361), dwanaście z nich znajduje się w Gaju Supertree, a sześć
pozostałych rozmieszczono w dwóch grupach – po trzy w Ogrodzie Złotym i Srebrnym
[396]. W głównej grupie Super Drzew zbudowana jest ścieżka napowietrzna OCBC
Skyway o długości 128 m, łączy ona dwa Supertrees w Supertree Grove. Każde z Super
Drzew składa się z czterech głównych części takich jak: żelbetowy rdzeń, pień, panele
do sadzenia oraz baldachim. Żelbetowy rdzeń jest głównym elementem
konstrukcyjnym, jest on ukształtowany w postaci pionowego wspornika sztywno
zamocowanego w fundamencie. Pień to stalowa struktura prętów przestrzennych
wykonanych z rur stalowych okalających żelbetowy trzon, który kształtuje formę
architektoniczną obiektu. Panele umożliwiają sadzenie i montaż żywych roślin oraz
krzewów na wysokości całego „Super Drzewa”. Baldachim posiada kształt

str. 205
odwróconego parasola, który pełni rolę zadaszenia [396]. Na trzonie nośnym Supertree
zamontowane są również panele fotowoltaiczne umożliwiające pozyskiwanie energii
słonecznej.

Il. 364 Supertree Grovs – widok ogólny [A.319]

OCBC Skyway to ścieżka napowietrzna (Il. 364) ukształtowana z elementów

stalowych, tworzących formę łuku zawieszonego na wysokości 22 m ponad
otaczającym terenem. Element ten jest podwieszony do Supertree za pomocą układu
stalowych cięgien. Ścieżka jest całkowicie dostosowana do wymogów osób
poruszających się na wózkach inwalidzkich ponieważ komunikację pionową zapewnia
układ wind osobowych transportujący turystów z poziomu terenu na platformę
widokową. W 2019 roku na najwyższym z Super Drzew o wysokość 50 m została
udostępniona do zwiedzania ogólnodostępna platforma widokowa znajdująca się w
„koronie drzew” [396]. Jest to atrakcja turystyczna częściowo dostosowana do
wymogów osób niepełnosprawnych gdyż użytkownicy mogą wjechać windą na poziom
obserwacyjny, a następnie, jeżeli chcą wejść na zewnętrzną platformę umieszczoną na
„dachu” Supertree, muszą tą różnicę wysokości pokonać za pomocą schodów.

3.6.5. Wieże widokowe - zespoły zabudowy

Podobnie wyraźną tendencję można zaobserwować także w procesach budowy

wież i platform obserwacyjnych połączonych ze wznoszeniem napowietrznych ścieżek
widokowych stanowiących integralną część kompleksu zabudowy rekreacyjno-
wypoczynkowej. Projektowane zespoły widokowe, które mają być z założenia
atrakcjami komercyjnymi kształtowane są w ten sposób, aby umożliwić bezbarierową
komunikację i dogodne warunki obserwacji otaczającego terenu. Atrakcje te, jak
wynika to już z samych założeń inwestycyjnych, mają być dostępne dla wszystkich
grup użytkowników zarówno tych w pełni zdrowych i sprawnych fizycznie jak i tych,
którzy mają problemy w poruszaniu się. Dostosowanie takich obiektów do wyżej
wskazanych wymagań wiąże się z koniecznością likwidacji przeszkód utrudniających
poruszanie się po nich, takich jak: schody oraz uskoki poziomów ograniczających
możliwość jazdy wózków inwalidzkich i wózków z małymi dziećmi. W miejsce
dawniej projektowanych schodów i drabin wprowadzane są obecnie alternatywne
rozwiązania techniczne takie jak pochylnie i dźwigi osobowe, których parametry
geometryczne dostosowane są do wymagań osób o ograniczonej zdolności ruchowej
str. 206
[82]. Kształtowane formy architektoniczne oraz funkcje użytkowe wież widokowych i
ścieżek napowietrznych w znaczący sposób ewoluowały w okresie ostatnio minionych
dwóch dekad [86]. Obecnie bardzo popularne stały się zespoły złożone z tych dwóch
różniących się strukturalnie obiektów491, których połączenie w jedną tematyczną całość
„zwiększa popyt” i atrakcyjność tych obiektów oraz danego regionu turystycznego.
Zespoły tego typu składają się z wieży i ścieżki napowietrznej, które zdobywają obecnie
coraz to większą popularność, zyskując niejednokrotnie status dominujących atrakcji
turystycznych danego obszaru. Są one tzw. „motorem” napędowym dla dynamicznego
rozwoju lokalnej gospodarki.
Forma architektoniczna ścieżki napowietrznej, jej dopuszczalne nachylenie i
możliwości kształtowania kierunków i załamań tras spacerowych oraz inne parametry
są determinowane przez rygorystyczne wymogi funkcjonalne [93] stawiane w procesie
projektowania pochylni przeznaczonych do użytkowania przez osoby poruszające się na
wózkach inwalidzkich. Maksymalny kąt nachylenia492 takich pochylni, zgodnie z
obowiązującymi przepisami [93], wynosi 6%, co w praktyce oznacza, że użytkownik
chcący dotrzeć na platformę widokową umieszczoną na końcu trasy493 musi pokonać
bardzo długi odcinek wznoszącej się łagodnie ścieżki. Taki sposób komunikacji
pionowej umożliwia użytkownikom tych obiektów możliwie łatwy sposób pokonania
różnicy wysokości przy jednoczesnym dostosowaniu tempa ich wchodzenia i
schodzenia z wieży i ścieżki do indywidualnych predyspozycji494 każdej osoby [87].
Interpretując powyższe wymogi rozporządzenia i ustaw związanych z
bezpiecznym użytkowaniem obiektu oraz analizując względy architektoniczno-
urbanistyczne wynikające z odbioru wizualnego i estetycznego takich obiektów, jakimi
są wieże widokowe, umieszczenie pochylni na całej jej wysokości tj. od poziomu
posadowienia aż po pomost wieńczący wieżę, jest rozwiązaniem nieracjonalnym, co
jest szczególnie wyraźnie widoczne w przypadku wież o małych wymiarach rzutu jej
podstawy495. W takim przypadku konieczne staje się wprowadzenie dodatkowego,
alternatywnego lub uzupełniającego elementu architektoniczno-urbanistycznego
umożliwiającego „rozłożenie” ścieżki spacerowej na dłuższy odcinek trasy lub
ukształtowanie wieży, w której geometria trzonu nośnego umożliwi prowadzenie
ścieżek w sposób bezkolizyjny.
Reprezentatywnym przykładem grupy wież, w których ścieżki napowietrzne
kształtowane są od poziomu jej podstawy aż do wysokości platformy widokowej
umieszczonej na jej zwieńczeniu jest Forest Tower (Il. 361), zbudowana w lesie
Gisselfeld Klosters w Danii w latach 2018 – 2019. Wieża jest ukształtowana ze
stalowych prętów tworzących przestrzenną hiperboloidalną strukturę o wysokości 45 m.
Na poziom platformy widokowej dostęp zapewniony jest poprzez układ ramp o łącznej

491
Wieża widokowa połączona jest ze ścieżką napowietrzną.
492
Jest to maksymalny kąt nachylenia pochylni niezadaszonej zgodnie z obecnie obowiązującymi
przepisami [93].
493
Główną atrakcją takich zespołów jest wieża widokowa znajdująca się na końcu trasy spacerowej.
494
W razie potrzeby użytkownik może się zatrzymać i odpocząć na trasie ścieżki – może się on oprzeć o
barierę ochronną jednak na trasie ścieżki sporadycznie występują ławki umożliwiające odpoczynek w
pozycji siedzącej.
495
W celu wprowadzenia spiralnych tras spacerowych wewnątrz lub na zewnątrz trzonu wieży widokowej
minimalna długość trasy powinna wynosić około 60 m (60 m * 6% = 3,6 m – jest to średnia wysokość
pomiędzy sąsiednimi podestami). Przy obwodzie rzutu wieży powyżej 60 m ze względu na geometrię
uwarunkowań przejść możliwe jest ukształtowanie tras spacerowych w wewnętrznej przestrzeni wieży od
poziomu jej posadowienia aż po podest widokowy.
str. 207
długości wynoszącej 650 m, które wznoszą się spiralnie wewnątrz przestrzenie
ukształtowanej konstrukcji nośnej wieży. Geometria rampy oraz światło przejścia
pomiędzy poszczególnymi jej poziomami zmieniają się w zależności od zmian
hiperbolicznej krzywizny. Tak zdefiniowana forma ramp oraz geometrii całej wieży
powoduje, że obiekt ten jest całkowicie dostosowany do wymogów osób o ograniczonej
sprawności ruchowej oraz jest on wkomponowany w kontekst naturalnego otoczenia
poprzez dobór materiałów i kolorystyki obiektu. Dominującym materiałem
budowlanym tej wieży jest stal – corten496 oraz drewno dębowe pozyskiwane od
lokalnych dostawców [398].

Cytat:
„Natura zapewnia prawdziwe doświadczenie, my tylko sprawiliśmy, że stało się
ono bardziej dostępne i zaproponowaliśmy wiele nowych, alternatywnych perspektyw.
Wieża jest ukształtowana tak, aby poprawić doświadczenie zwiedzających. Unikaliśmy
typowego, cylindrycznego kształtu na rzecz wygiętego profilu z wysmukloną „talią”
oraz powiększonymi podstawą i koroną”
Autor: Tue Foged497 [398]

Il. 365 Forest Tower Gisselfeld Klosters, Dania widok ogólny/przekrój [A.306],
zespół architektoniczny: EFFECTA - Tue Hesselberg Foged, Sinus Lynge, Toni Rubio Soler, Anders
Hjortnæs, Yulia Kozlova, Evgeny Markachev, Oscar Elfving, Nicolai Duedahl Hende, Marco Antonio
Ravini, Paula Madrid Bergillos, Carlos Suriñach, konstrukcja: ARUP

Spiralna ścieżka jest zamocowana wspornikowo do elementów nośnych

konstrukcji wieży, przez co użytkownik wchodzący na platformę widokową ma
nieograniczone pole widzenia zarówno na wnętrze wieży jak i otaczający je krajobraz.
Przyjęta kolorystyka stalowych prętów498 konstrukcji nośnej wieży oraz drewniana
podłoga ścieżki sprawia, że użytkownik korzystający z tego obiektu doznaje silnie
emocjonalnego odbioru różnego rodzaju wrażeń pochodzących z naturalnego
środowiska oraz doświadcza niezwykłej bliskości natury z każdym przebytym
odcinkiem trasy.

496
Corten to wysokiej jakości stal, odporna na niekorzystne warunki atmosferyczne i niepodatna na
działanie rdzy [399].
497
Tue Foged – architekt z pracowni EFFECT, opracowującej dokumentację techniczną wieży [398].
498
Stal – corten ma kolor brązowy, a ukształtowana struktura wkomponowuje się w otaczający krajobraz.
Pręty stalowe przypominają drewniane bale drewna dębowego.
str. 208
 Kolejnym przykładem prezentującym możliwości kształtowania ścieżki w obrębie
trzonu nośnego wieży widokowej jest Steinberg am See (Il. 366, Il. 367) zbudowana w
latach 2018 - 2019 w Niemczech nad jeziorem Steinberger See. Wieża w postaci kuli o
średnicy 50 m ma wysokość 40 m. Jak stwierdzają tamtejsze źródła jest to największa
na świecie drewniana kula „po której można chodzić” [400], posiada ona ścieżki
spacerowe umieszczone zarówno wewnątrz jej bryły jak i na zewnątrz. Forma
architektoniczna tej wieży ma przypominać postać kuli ziemskiej czy też globusa,
którego charakterystyczne elementy opisywane są na znajdujących się w obrębie tego
obiektu (Il. 368) tablicach informacyjnych pełniących funkcję „przystanków”
edukacyjnych.

Il. 366 Wieża Steinberg am See, Niemcy [A.320], projektant: HESS TIMBER GmbH

Głównym materiałem budowlanym zastosowanym przy realizacji tej wieży jest

drewno klejone, z którego zostały wykonane jej nośne elementy. Drewniane elementy
łączone są między sobą za pomocą układu stalowych łączników i stężeń, które
zapewniają wymaganą sztywność poszczególnych elementów konstrukcyjnych oraz
całego obiektu. Warstwy wykończeniowe takie jak deski podłogowe oraz bariery
ukształtowane są z drewna litego. Cały obiekty był wykonany w technologii elementów
prefabrykowanych przygotowanych uprzednio w zakładzie prefabrykacji. Konstrukcję
nośną kuli stanowi dwadzieścia zewnętrznych słupów, każdy w kształcie łuku o
długości 55 m, która to długość została uzyskana poprzez złożenie ze sobą
prefabrykowanych elementów wysyłkowych wykonanych z drewna klejonego o
maksymalnej długości 15 m [401]. Wewnątrz uformowanej bryły umieszczony jest
drewniany trzon (Il. 366) będący elementem wsporczym dla drewnianych łuków sfery
zewnętrznej oraz jest strukturą nośną, wokół której wykonana jest zjeżdżalna tunelowa
stanowiąca dodatkową atrakcję499 tego obiektu. Łukowo uformowane słupy, jako
główne elementy konstrukcyjne wieży, są połączone przegubowo z żelbetowymi
fundamentami za pomocą blach stalowych. Na fundamenty przekazywane są w ten
sposób jedynie siły500 o kierunku horyzontalnym oraz wertykalnym. Na trasie
ukształtowanych wewnętrznych i zewnętrznych ścieżek spacerowych wykonane są
również dodatkowe501 elementy takie jak przejścia po „odsłoniętej” podłodze, których
499
Po zakupieniu biletu wstępu na tą wieże można wielokrotnie korzystać ze zjeżdżalni. Ilość zjazdów
jest nielimitowana.
500
Taki sposób ukształtowania oparcia słupa na fundamencie powoduje, że nie występuje w tym węźle
moment zginający, który z definicji ma wartość równą zero dla ukształtowanego przegubu.
501
Elementy te nie utrudniając przejścia osobom o ograniczonej zdolności ruchowej, są one umieszczane
wokół głównych tras a wejście na nie jest dobrowolne.
str. 209
pokonanie wymaga od użytkowników dobrej sprawności fizycznej. Zaprojektowana w
ten sposób postać tras spacerowych umożliwia odbiorcom niezakłócony widok
otaczającego krajobrazu oraz wnętrza wieży, gdzie skupiona502 jest uwaga głównie
najmłodszych ich użytkowników.

Il. 367 Model przestrzenny Steinberg am See,

Niemcy [A. 307]
Il. 368 Tablice informacyjne na
Steinberg am See, Niemcy [A.320]

Oprócz opisanych powyżej, zauważalnych schematów lokalizacji i umieszczenia

tras ścieżek napowietrznych w obrębie wież widokowych, w których podstawową
komunikacją pionową są pochylnie można również odnotować bardziej złożone
przykłady, w których kierunki i przebiegi tras mają nietypowe położenie. Przykładami
tak kształtowanych tras spacerowych w obrębie wież widokowych są Sky Walk w
Dolni Morawy czy w Bojnicach oraz będąca obecnie w budowie wieża Sky Walk w
Świeradowie Zdroju (pkt. 3.6.3). W przypadku kształtowania form architektonicznych
wież, w których geometria ogranicza w znaczący sposób możliwości formowania
wznoszących się ścieżek lub planowane jest „głębsze” udostępnienie użytkownikom
obszaru zwiedzania przyrody, wprowadzane są zewnętrzne ścieżki napowietrzne
umieszczane w obrębie wieży widokowej. Taki rodzaj planowania dodatkowych
elementów tzw. „ścieżki w koronach drzew”, umożliwia stosowanie samodzielnych
systemów konstrukcyjnych, przy pomocy których kształtowany jest przebieg trasy
napowietrznej łączącej się z wieżą widokową.
Połączenie tych dwóch ustrojów konstrukcyjnych umożliwiło architektom
wprowadzenie ścieżki napowietrznej na dowolnej wysokości wieży, co w znacznym
stopniu zwiększyło ich swobodę twórczego kształtowania przestrzennych form
zespołów widokowych wież503. Zatem można stwierdzić, że projektowane ścieżki
napowietrzne, które lokalizowane są w koronach drzew pełnią ważną funkcję użytkową
w procesie kształtowana dla całego ogólnodostępnego zespołu turystyczno-
502
Najmłodsi użytkownicy chętnie korzystają nawet kilkukrotnie ze zjeżdżalni, obserwują oni z poziomu
platform występujące natężenie ruchu przed wejściem do zjeżdżalni – obserwacja autora opracowania.
503
W przypadku wież widokowych o małych wymiarach rzutu podstawy trasy spacerowe okalające wieżę
lokalizowane są po zewnętrznej stronie obiektu, co umożliwia wydłużenie tras spacerowych, a tym
samym zwiększa wysokość światła przejścia pomiędzy poszczególnymi podestami.
str. 210
rekreacyjnego. Oprócz samej formy architektonicznej takiego kompleksu obiektów
widokowych przyciągających liczną grupę turystów równie ważnym elementem jest jej
otoczenie, w którym drzewa pełnią bardzo ważną funkcję wpływającą na walory
estetyczne i ogólny odbiór tych przeważnie komercyjnych kompleksów. Zielony spacer
ścieżkami wśród koron drzew wywołuje przyjemne doznania u użytkowników, ponadto
odczucia bodźców emocjonalnych umożliwiają chwilowy relaks i dążenie do
pogłębionej kontemplacji otoczenia przyrodniczego. Te czynniki powodują, że
zachowanie środowiska naturalnego wokół kształtowanych obiektów jest priorytetem
architektonicznym warunkującym powstanie takich inwestycji już na etapie rozważania
założeń koncepcyjnych tych projektów [88]. Ścieżki napowietrzne w połączeniu z
budową wież widokowych oraz punktów widokowych stały się już popularnym
rozwiązaniem architektonicznym umożliwiającym „wprowadzenie” użytkowników na
platformy widokowe w sposób zapewniający maksymalny kontakt z otaczającą
przyrodą. Spacer ścieżką zlokalizowaną w koronach drzew pozwala również
użytkownikom na stopniową ich adaptację do nowej scenerii związanej ze wzrastającą
wysokością nad poziomem terenu. Wizualny kontakt z blisko504 rosnącymi drzewami
sprawia, że stopniowe zwiększanie wysokości nad ziemią jest mało odczuwalne przez
zwiedzającego. Trasa ścieżki napowietrznej kształtowana jest przez architektów w taki
sposób, aby odbiorca odniósł wrażenie bezpośredniej bliskości rosnących drzew, które
mógłby dotknąć za wyciągnięciem ręki z poziomu ścieżki, na której się znajduje [82].
Szerokość trasy dla kształtowanej ścieżki napowietrznej dostosowana jest do
prognozowanego natężenia ruchu pieszych jednak nie może ona być mniejsza od
wartości 1,20 m dla obiektów zlokalizowanych na terytorium Polski. W innych
państwach jest ona uzależniona od wytycznych i rozporządzeń obowiązujących w
danym kraju. Z analizy przeglądu literatury oraz obserwacji własnych zauważalnych w
trakcie lokalnych wizyt na wytypowanych obiektach wynika, że w praktyce
kształtowane szerokości przejść na trasach ścieżek505 napowietrznych oscylują w
przedziale 2,0 – 3,2 m. Trasy spacerowe ścieżek są również dodatkowo uatrakcyjniane
dla najmłodszych ich użytkowników. Kształtowane są dodatkowe przejścia i
przeszkody lokalizowane na trasach spacerowych, montowane są tablice dydaktyczne
nawiązujące tematyką do otaczającej przyrody i historii danego regionu. Wszystkie
elementy takiej ścieżki muszą zapewniać wymagany poziom bezpieczeństwa ich
użytkowników, dlatego odsłonięte fragmenty podłogi na ścieżkach są zabezpieczane
siatkami wykonanymi z nierdzewnych lin stalowych. Trasy ścieżki napowietrznej
muszą być również zabezpieczone barierami chroniącymi użytkowników przed
możliwością z niej wypadnięcia i w konsekwencji upadku z niekiedy dość znacznej
wysokości. Bariery ochronne są projektowane zazwyczaj, jako elementy całkowicie
przewiewne, a ich wypełnienie kształtowane jest w postaci stalowych siatek
wykonanych ze splotu nierdzewnych lin. Taki rodzaj obudowania ścieżki zapewnia
wymagany poziom bezpieczeństwa, a ponadto jest elementem konstrukcyjnym barier,
który w możliwie niewielkim stopniu ogranicza przepływ wiatru. Splot linek stalowych
jest wykonany w ten sposób, że uniemożliwia on użytkownikom włożenie nogi w oczka
siatki i wspięcie się na barierę ochronną506. Tak formowane bariery osłaniające trasy

504
Drzewa znajdujące się w obrębie ścieżek napowietrznych przesłaniają w dużym stopniu znajdującą się
„przepaść” pomiędzy wysokością ścieżki a otaczającym ją terenem.
505
Na analizowanych ścieżkach odbywa się ruch dwukierunkowy.
506
Wspinanie się po barierach jest niedopuszczalne w tego typu obiektach.
str. 211
spacerowe dobrze wkomponowują się w architekturę obiektu i zapewniają one
użytkownikom, zwłaszcza tym o niskim wzroście i osobom poruszającym się na
wózkach inwalidzkich, dogodne warunki obserwacji na całej długości ścieżki. Z
poziomu terenu stalowe siatki są praktycznie niewidoczne, przez co główne elementy
konstrukcyjne wieży i ścieżki napowietrznej niemal bezkonfliktowo wtapiają się w
otaczający krajobraz.
Reprezentatywnym przykładem obrazującym taką formę zespołu ukształtowanej
zabudowy jest wieża widokowa i prowadząca do niej ścieżka w koronach drzew (Il.
369) w Lipnie nad Wełtawą. Obiekt ten został zbudowany w latach 2011 – 2012 na
wzgórzu Kramolin, jako pierwszy tego typu obiekt użyteczności publicznej w
Czechach. Autorem projektu jest niemiecki architekt Josef Stöger, który jest również
projektantem kilku podobnych inwestycji zrealizowanych w Europie. Ścieżka i wieża
widokowa są dostosowane do wymogów osób o ograniczonej zdolności ruchowej507
poprzez zastosowany system komunikacji pionowej ukształtowany za pomocą układu
wznoszących się stopniowo pochylni. Kompleks ten zbudowany został na szczycie
lokalnego wzniesienia508, na pograniczu Czech, Austrii i Niemiec. Obecnie zespół ten
jest jedną z bardziej rozpoznawalnych atrakcji turystycznych tego regionu509, która jest
udostępniana do zwiedzania przez cały rok.
Trasa ścieżki napowietrznej wznosi się stopniowo z poziomu terenu, od bramy
wejścia głównego do wysokości 24 m nad ziemią, gdzie łączy się ona z wieżą
widokową. Całkowita długość ścieżki napowietrznej przebiegającej przez las wynosi
372 m, a jej szerokość jest równa 2,5 m. Długość całkowitego spaceru od wejścia na
ścieżkę aż po poziom platformy widokowej znajdującej się na wieży na wysokości 40 m
wynosi 675 m (Il. 369).

Il. 369 Wieża widokowa i ścieżka napowietrzna Lipno nad Wełtawą, Czechy [A.308 / A.320],
arch.: Stöger + Kölbl Architekten, Josef Stöger, konstr.: WIEHAG GmbH, Ing.-Büro Wolf GmbH

Ścieżka napowietrzna przebiega w „koronach drzew”, a jej elementy konstrukcyjne

wspierają się na układzie przestrzenie uformowanych podpór przypominających
kształtem bryły ostrosłupa o podstawie trójkąta oraz wspiera się na dodatkowych
zastrzałach będących słupami ukośnymi zlokalizowanymi bezpośrednio przy tych
507
Wejście na górny taras widokowy możliwe jest jedynie za pomocą drewnianych schodów.
Dostosowanie tego fragmentu ścieżki do wymogów osób o ograniczonej zdolności ruchowej polega na
wprowadzeniu platformy hydraulicznej transportującej osoby na wózkach inwalidzkich.
508
Na szczyt, na którym zlokalizowano obiekt, można się dostać specjalnym autobusem, wejść pieszo,
wjechać rowerem lub kolejką krzesełkową obsługującą jednocześnie pobliski wyciąg narciarski.
509
Z najwyższego poziomu wieży widokowej w pogodne dni widoczna jest panorama Zbiornika
Lipnowskiego, Szumawy, Novohradskych Hor i części Alp.
str. 212
podporach (Il. 370). Podpory pośrednie ścieżki - w liczbie 66 - wykonane są z litych
drewnianych bali z drewna iglastego. Elementy te stężone są przestrzennie między sobą
za pomocą układu poziomo wykonanych drewnianych rozpór i krzyżujących się
wzajemnie stalowych prętów, które zapewniają sztywność przestrzenną układu
konstrukcyjnego. Dodatkowym

elementem zwiększającym
sztywność przestrzenną ścieżki w
Il. 370 Rozmieszczenie elementów konstrukcyjnych kierunku podłużnym, tj. w
ścieżki napowietrznej [A.320] kierunku ruchu pieszych, jest
układ ukośnych
słupów/zastrzałów wspierających pośrednio belki policzkowe podestów (Il. 370). Belki
policzkowe wykonane są z drewna klejonego, a ich długość jest równa odległości
mierzonej pomiędzy skrajnymi podporami przęsła. Belki policzkowe łączone są między
sobą nad podporami przez zastosowanie połączeń stalowych, za pomocą których
kształtowane są załamania kierunków trasy [82]. Między belkami podłużnymi
rozmieszczone są stalowe belki510 pełniące funkcję poprzecznic przekazujących
obciążenia z podestu pochylni ścieżki na belki policzkowe. Sztywność przestrzenną
podestów widokowych zapewnia układ stalowych stężeń wykonanych z prętów
mocowanych pomiędzy stalowymi belkami poprzecznymi, a drewnianymi belkami
policzkowymi. Kąt nachylenia pochylni kształtującej
niweletę ścieżki zawiera się w przedziale od 2% do
6%. Wartości te, a także szerokość trasy uwzględniają
wytyczne przepisów normowych dotyczących
maksymalnych nachyleń ramp i ich wymiarów
poprzecznych, które warunkują dostosowanie obiektu
do wymagań i potrzeb osób poruszających się na
wózkach inwalidzkich.
Jak już wcześniej wspomniano, ścieżki
napowietrzne oprócz swej podstawowej funkcji, jaką
jest zapewnienie dogodnego punktu widokowego,
pełnią również funkcje dydaktyczne. Na trasie
ścieżki, zwłaszcza na podestach ukształtowanych w
załamaniach jej kierunków, umieszczone są tablice
informacyjne (Il. 371) opisujące drzewa rosnące na Il. 371 Tablica dydaktyczna oraz
Szumawie a także zwierzęta występujące w przejście ekstremalne znajdujące się
na trasie ścieżki [A.320]
tamtejszych lasach. Dodatkową atrakcją na trasie

510
Przeważnie poprzecznice wykonane są z belek dwuteowych, których zastosowanie umożliwia prostszy
sposób wykonywania stężeń podłużnych oraz montaż tych elementów.
str. 213
ścieżki są tzw. przejścia ekstremalne (Il. 371) złożone m.in. z odsłoniętych desek
podestowych, przez które można przejść511 po linach lub po specjalnych
podkonstrukcjach. Ze względów bezpieczeństwa poniżej tych przejść zamontowane są
stalowe siatki zabezpieczające przed możliwością upadku z dużej wysokości. Po
przebyciu 372 m spaceru wśród „leśnego spa” użytkownik znajduje się na wysokości 24
m, w miejscu gdzie ścieżka napowietrzna łączy się z trasą spacerową kształtowaną już
w obrębie konstrukcji nośnej wieży. Wieża jest „naturalnym” zwieńczeniem trasy
spacerowej będąc miejscem docelowym wędrówki użytkownika, zapewniającym mu
dogodny punkt obserwacyjny.
Konstrukcja nośna wieży widokowej jest ukształtowana za pomocą dziewięciu
drewnianych słupów wykonanych z drewna klejonego, rozmieszczonych obwodowo na
rzucie pierścienia w rozstawie kątowym co 40̊ względem jego środka (Il. 372). Od
wysokości 24 m, to jest od miejsca gdzie łączą się systemy konstrukcyjne wieży i
ścieżki napowietrznej, po wewnętrznej stronie słupów nośnych usytuowano spiralnie
wznoszące się podesty, które są „przedłużeniem” trasy ścieżki spacerowej i prowadzi aż
do poziomu górnej platformy widokowej znajdującej się na wysokości 40,175 m [82].

podest górny słupy z drewna

klejonego

spiralna ścieżka
wewnątrz bryły stalowy trzon
wieży

zjeżdżalnia
cztery pierścienie tunelowa
stalowe

stężenia:
cięgna stalowe

Il. 372 Opis elementów wieży widokowej na przykładzie Lipna nad Wełtawą [A.320]
Link do modelu 3D: https://www.dlubal.com/en-US/model/001007

W centralnej części wieży widokowej znajduje się trzon stalowy umożliwiający

alternatywne wejście na platformę widokową512. Trzon ten składa się ze wspornikowo
ukształtowanej rury stalowej zamocowanej na poziomie posadowienia całości założenia
oraz połączony jest pośrednio na dwóch poziomach z drewnianą konstrukcją wieży.
Wokół pionowego wspornika ukształtowane są spiralne, ażurowe schody zamocowane
wspornikowo do tego trzonu. Stalowy i drewniany trzon wieży połączone są między
sobą odpowiednio na wysokości 24 m oraz 40,125 m, gdzie zlokalizowane zostały
pomosty łączące te elementy. Połączenia te zapewniają stabilizację trzonu oraz
umożliwiają przejście dla użytkowników pomiędzy stalowym trzonem, a ścieżką

511
Są to dodatkowe atrakcje umieszczane poza główną trasą spacerową ścieżki napowietrznej.
512
Wejście na platformę widokową umieszczoną na wieży możliwe jest na dwa sposoby – ścieżką
napowietrzną lub klatką schodową. Drugi ze sposobów pełni funkcję techniczną oraz zapewnia
alternatywną drogę ewakuacji.
str. 214
okalającą wieże. Dodatkową atrakcją jest ukształtowana 52 metrowa zjeżdżalnia
tunelowa okalająca stalowy trzon, która umożliwia użytkownikom zjazd z dolnego
pomostu wieży, z wysokości 24 m na poziom terenu. Przestrzenna sztywność
konstrukcji drewnianej wieży została uzyskana poprzez wprowadzenie układu belek
stalowych i stężeń wykonanych w płaszczyźnie drewnianych słupów. Układ ten składa
się z czterech poziomo ułożonych pierścieni513 umieszczonych w dolnej części wieży
oraz spiralnie wznoszących się elementów konstrukcyjnych ścieżki napowietrznej - od
poziomu 24 m, aż po jej zwieńczenie. Pomiędzy drewnianymi słupami a stalowymi
pierścieniami i elementami nośnymi spiralnej ścieżki wprowadzone zostały krzyżujące
się cięgna wykonane z prętów stalowych zapewniających sztywność przestrzenną
wieży. Mimo, że obiekt ten jest reklamowany przez właściciela, jako całkowicie
dostosowany do wymogu i potrzeb osób poruszających się na wózkach inwalidzkich i
rodzin z małymi dziećmi514, to konieczność pokonania ostatniego odcinka trasy za
pomocą drewnianego biegu klatki schodowej (Il. 373) powoduje u najmniejszych
użytkowników uczucia niechęci515 co znacząco ogranicza ten obiekt funkcjonalnie.
Tego typu rozwiązania komunikacyjne są spotykane wyjątkowo sporadycznie i można
je uznać za nie do końca trafione, powodujące uciążliwości komunikacyjne.

Il. 373 Opis elementów wieży widokowej na przykładzie Lipna nad Wełtawą [A.320]

Analizowany powyżej zespół turystyczno-rekreacyjny złożony z wieży

widokowej i połączonej z nią napowietrznej ścieżki „leśnego spa” można uznać za
reprezentatywny przykład współcześnie wyraźnej tendencji zauważalnej w procesach
kształtowania tego typu ośrodków. Oczywiście sposób komunikacji obecnie
wykonywanych tras ścieżek spacerowych kształtowany jest w ten sposób, aby
użytkownik nie musiał pokonywać żadnych barier w postaci uskoków i progów, co ma
niestety miejsce w przypadku wieży widokowej w Lipnie. Po analizie szerokiego
spektrum przypadków autor niniejszej dysertacji zebrał i przedstawił w (Tablica nr 11)
kilka reprezentatywnych tego typu obiektów występujących w Europie, głównie w jej
centralnej części. W analizie tej ograniczono grupę analizowanych obiektów do tych
wykonanych głównie z materiału konstrukcyjnego, jakim jest drewno.

513
Stalowe pierścienie zostały wykonane z prętów stalowych – profile zamknięte.
514
Do wieży widokowej zapewniony jest dostęp komunikacyjny z pobliskich parkingów, który jest
dostosowany do wymogu osób poruszających się na wózku inwalidzkim.
515
Po przebyciu długiego odcinaka trasy spacerowej najmłodsi użytkownicy są zazwyczaj zmęczeni i
pokonanie układu biegów schodowych wymaga od nich dużego wysiłku – doświadczenia własne. Ten
odcinek trasy osoby poruszającej się na wózku inwalidzkim mogą pokonać przy użyciu urządzenia
technicznego zamontowanego wzdłuż biegu schodowego.
str. 215
Tablica nr 11 Syntetyczne zestawienie reprezentatywnych przykładów zespołów
złożonych z napowietrznej ścieżki i wieży widokowej [S. Czernik]

Materiał, układ
konstrukcyjny
Dostępność
Odpłatność
lokalizacja
Nazwa i
Ilustracja /
Krótki opis
Nr

projektant

Przykłady obiektów występujących w Europie

Wieża została zbudowana w Parku
Narodowym Lasu Bawarskiego w
2009 roku [402],

Drewno klejone, stal, żelbet – układ ramowy

- wieża przypomina kształt jajka, jej
główna konstrukcja złożona jest z 16
zakrzywionych słupów
Treetop Walk Las Bawarski,

rozmieszczonych obwodowo na rzucie

koło wewnątrz, którego rosną trzy
naturalne drzewa,
Il.374, źródło [A.320] - całkowita długość ścieżki 1300 m,
Tak /Nie
Niemcy

Tak

- wysokość wieży 44 m,
1

- wysokość ścieżki od 8 m do 25 m,
- wejście na ścieżkę możliwe jest za
pomocą schodów lub windy –
pierwszy odcinek ścieżki przebiega na
lokalną drogą,
- maksymalne nachylenie ścieżki
Il.375, źródło [A.320], wykosi 6% [403].
arch.: Stöger + Kölbl
Link do modelu 3D:
Architekten, Josef Stöger,
konstr.: WIEHAG GmbH https://www.dlubal.com/en-
US/model/000992
Wieża została zbudowana w Centrum
Dziedzictwa Przyrodniczego Rugii
Wieża widokowa i ścieżka koronach drzew na Wyspie

w 2013 roku [402],

Drewno klejone, stal, żelbet – układ ramowy

- wieża, jej główna konstrukcja składa

się z 12 pionowych słupów
Il.376, źródło [A. 309]
rozmieszczonych obwodowo na rzucie
koło, wewnątrz którego rośną
naturalne drzewa,
- w górnej części wieży zostało
Rugia, Niemcy

ukształtowanych 12 łuków, które są

Tak
Tak

jedynie elementami dekoracyjnymi,

2

- całkowita długość ścieżki 1250 m,

Il.377, źródło [A. 310] - wysokość wieży 40 m,
- wysokość ścieżki od 4 m do 17 m,
- maksymalne nachylenie ścieżki
wykosi 6% [404],
- wewnątrz wieży zamontowana jest
zjeżdżalnia tunelowa o długości 52 m.
Il.378, źródło [A. 310],
arch.: Stöger + Kölbl Link do modelu 3D:
Architekten, Josef Stöger, https://www.dlubal.com/en-
konstr.: WIEHAG GmbH US/model/000684

str. 216
 Wieża została zbudowana

Treetop Walk Schwarzwald, Sommerberg w mieście Bad Wildbad,

w 2014 roku [402],
- jej główna konstrukcja składa się z
12 nachylonych w dwóch pionowych
płaszczyznach słupów – o nachyleniu

Drewno klejone, stal, żelbet – układ ramowy

około 7,7̊ - w kierunku zewnętrznym
Il.379, źródło [A. 311]
wieży oraz 9,4̊ w kierunku
przeciwnym do ruchu wskazówek
zegara,
- uzyskana forma architektoniczna
przypomina „skręconą zlewkę” [405],
- całkowita długość ścieżki 1250 m,
Niemcy

Tak
Tak
na trasie umieszczone są zarówno tzw.
3

przejścia ekstremalne jak i stacje

dydaktyczne,
- wysokość wieży 40 m,
Il.380, źródło [A. 311] - wysokość ścieżki do 20 m,
- maksymalne nachylenie ścieżki
wykosi 6% [406],
- wewnątrz wieży zamontowana jest
zjeżdżalnia tunelowa o długości 55 m.

Link do modelu 3D:

Il.381, źródło [A. 311], https://www.dlubal.com/en-
projekt.: WIEHAG GmbH US/model/000988

Wieża o wysokości 42 m została

zbudowana w 2016 roku [402],
- jej budowa była współfinansowana z
Europejskiego Funduszu Rozwoju
Drewno klejone, stal, żelbet – układ ramowy

Regionalnego [402],
- jej główna konstrukcja składa się z 9
pionowo zamontowanych słupów
Il.382, źródło [A. 312]
rozmieszczonych względem siebie w
Treetop Walk Saarschleife,

równych odstępna na rzucie

krzywizny łuku,
- słupy nośne połączone są ze sobą za
Niemcy

pomocą 5 stalowych pierścieni -

Tak
Tak
4

prętów stalowych wykonanych z rur,

Il.383, źródło [A. 312] - układ pierścieni i słupów stężony jest
układem krzyżujących się prętów
stalowych,
- całkowita długość ścieżki 1250 m,
- wysokość ścieżki od 3 m do 23 m,
- maksymalne nachylenie ścieżki
wykosi 6% [407].
Il.384, źródło [A. 313], Link do modelu 3D:
arch.: Stöger + Kölbl
https://www.dlubal.com/en-
Architekten, Josef Stöger,
konstr.: WIEHAG GmbH US/model/000932

str. 217
 Wieża została zbudowana w
2017 roku w Karkonoskim Parku
Ścieżka w koronach drzew Karkonosze, Jańskie Łaźnie, Narodowym [402],
- jej główna konstrukcja składa się z
12 ukośnie słupów rozmieszczonych

Drewno klejone, stal, żelbet – układ ramowy

w równych odstępach względem
siebie na rzucie koła,
- słupy nośne połączone są ze sobą za
Il.385, źródło [A.320]
pomocą 6 stalowych pierścieni -
prętów stalowych wykonanych z rur,
- układ pierścieni i słupów stężony jest
Czechy

układem krzyżujących się prętów

Tak
Tak
5

stalowych,
- wejście do wieży prowadzi przez
wewnętrzny tunel (Il. 386),
- wysokość wieży 45 m [408],
Il.386, źródło [A.320]
- całkowita długość ścieżki 1500 m,
- wysokość ścieżki do 24 m,
- wewnątrz wieży zamontowana jest
zjeżdżalnia tunelowa o długości 80 m.

Link do modelu 3D:

Il.387, źródło [A.320], https://www.dlubal.com/en-
arch.: Stöger + Kölbl US/model/000930
Architekten, Josef Stöger,
konstr.: WIEHAG GmbH

Wieża została zbudowana

w 2017 roku w słowackiej części
Tatr Wysokich [402],
- wieża ukształtowana jest w formie
graniastosłupa foremnego o podstawie
Drewno klejone, stal, żelbet – układ ramowy
Ścieżka w koronach drzew Bachledka, Zdiar,

dziewięcioboku równobocznego,
wpisanego w okrąg
o średnicy 7,65 m [82],
Il.388, źródło [A.320]
- konstrukcję nośną stanowi 9
zespolonych słupów wykonanych z
drewna klejonego i stali użytej do
Słowacja

kształtowania połączeń,
Tak
Tak
6

- słupy nośne są połączone między

sobą poprzez układ obwodowych
pierścieni i krzyżujących się ze sobą
Il.389, źródło [A.320] prętów stalowych rozmieszczonych na
całej wysokości wieży,
- wysokość wieży 32 m,
- całkowita długość ścieżki
wynosi 1234 m [409],
- wysokość ścieżki wzrasta stopniowo
Il.390, źródło [A.320],
do wartości wysokości 24 m,
arch.: Stöger + Kölbl
- wewnątrz wieży zamontowana jest
Architekten, Josef Stöger zjeżdżalnia tunelowa o długości 67 m.

str. 218
 Wieża o wysokości 39 m została
zbudowana w 2018 roku [402],
Treetop Walk Salzkammergut, Grunberg w Gmunden, - jej główna konstrukcja składa się

Drewno klejone, stal, żelbet – układ ramowy

z 12 zakrzywionych słupów
rozmieszczonych w równych
odstępach względem siebie
Il.391, źródło [A. 314] na rzucie koła,
- słupy nośne połączone są ze sobą za
pomocą stalowych pierścieni - prętów
stalowych wykonanych z rur,
Austria

Tak
Tak
- układ pierścieni i słupów stężony jest
7

między sobą krzyżującymi się prętami

stalowymi,
Il.392, źródło [A. 314]
- całkowita długość ścieżki
wynosi 1400 m [410],
- maksymalne nachylenie ścieżki
wynosi 6%,
- wysokość ścieżki wzrasta stopniowo
do wartości 21 m,
- wewnątrz wieży zamontowana jest
Il.393, źródło [A. 314],
zjeżdżalnia tunelowa o długości 75 m.
arch.: Stöger + Kölbl
Architekten, Josef Stöger

Wieża o wysokości 37 m została

zbudowana w 2019 roku [402],
- wieża ukształtowana jest w formie
graniastosłupa foremnego o podstawie
dziewięcioboku równobocznego,
Drewno klejone, stal, żelbet – układ ramowy

- konstrukcję nośną stanowi 9

Il.394, źródło [A. 315]
Treetop Walk Pohorje, Zrece/Rogla,

zespolonych słupów wykonanych z

drewna klejonego i stali użytej do
kształtowania połączeń i węzłów,
- słupy nośne są połączone między
sobą poprzez układ obwodowych
Słowenia

pierścieni i krzyżujących się ze sobą

Tak
Tak
8

prętów stalowych rozmieszczonych na

całej wysokości wieży,
- całkowita długość ścieżki
Il.395, źródło [A. 315]
wynosi 1043 m [411],
- maksymalne nachylenie ścieżki
wykosi 6%,
- maksymalna wysokość ścieżki
wzrasta stopniowo do 20 m, ścieżka
łączy się z wieżą na wysokości 14 m,
- szerokość ścieżki 1,94 m [411],
- wewnątrz wieży zamontowana jest
Il.396, źródło [A. 315], zjeżdżalnia tunelowa o długości 62 m.
arch.: Stöger + Kölbl
Architekten, Josef Stöger

str. 219
 Wieża o wysokości 42 m została
zbudowana w 2016 roku [412],
- wieża ukształtowana jest w formie

Drewno klejone, stal, żelbet – układ ramowy

ściętego stożka odwróconego szerszą
podstawą ku górze, mniejsza podstawa
Treetop Path Steigerwald, Ebrach,
ma średnicę około 20,1 m
Il.397, źródło [A. 316]
a ta większa 32,0 m,
- konstrukcję nośną stanowi układ 12
zakrzywionych słupy połączonych
między sobą stalowymi pierścieniami i
Niemcy

Tak
Tak
układem krzyżujących się prętów
9

stalowych zapewniających sztywność

Il.398, źródło [A. 316] przestrzenną wieży,
- całkowita długość ścieżki
wynosi 1150 m [412],
- ścieżka spacerowa okala wieżę od
strony zewnętrznej.

Il.399, źródło [A. 316], Link do modelu 3D:

arch.: Stöger + Kölbl https://www.dlubal.com/en-
Architekten, Josef Stöger
konstr.: WIEHAG GmbH
US/model/000963

Wieża o wysokości 40 m została

Wieża widokowa w Parku Odkrywców Przyrody Panarbora,

zbudowana w 2015 roku [413],

Il.400, źródło [A. 317]
- konstrukcję nośną stanowi układ 12
Drewno klejone, stal, żelbet – układ ramowy

kolumn – słupów połączonych między

sobą stalowymi pierścieniami i
układem krzyżujących się wzajemnie
prętów stalowych zapewniających
Il.401, źródło [A. 317] sztywność przestrzenną wieży,
- w dolnej części wykonane są
zdwojone słupy pomiędzy którymi
Niemcy

Tak
Tak

ukształtowana jest wznosząca się

10

ścieżka spacerowa,
- całkowita długość ścieżki wynosi
Il.402, źródło [A. 317] 1635 m [413], w tym 540 m to ścieżka
napowietrzna w koronach drzew,
- ścieżka spacerowa okala wieżę od
strony zewnętrznej.

Link do modelu 3D:

Il.403, źródło [A. 317],
https://www.dlubal.com/en-
projekt.: Ahrens &
US/model/000879
Eggemann Architekten

Na podstawie przeprowadzonej analizy porównawczej powyższych przykładów

takich obiektów (Tablica nr 11) można stwierdzić, że w okresie ostatnio minionego
dziesięciolecia nastąpił dynamiczny wzrost zainteresowania realizacją zespołów
złożonych z wieży widokowej i ścieżki napowietrznej. Obiekty te są dostępne dla
wszystkich grup użytkowników, a poprzez likwidację progów i uskoków wysokości na
str. 220
trasie spacerowej obiekty te mogą być również użytkowane przez osoby poruszające się
na wózku inwalidzkim. Ścieżki widokowe kształtowane są za pomocą stopniowo
wznoszących się pochylni o kącie nieprzekraczającym 6% na trasie, których
umieszczane są dodatkowe atrakcje „ekstremalne” oraz tablice dydaktyczne. Ponadto
można również dostrzec tendencję do kształtowania wież widokowych w ten sposób,
aby na ich zwieńczeniu były umieszczane platformy widokowe wyposażone w
dodatkowe rozwiązania techniczne umożliwiające wzrost odczucia bodźców
emocjonalnych związanych w występującą wysokością516 dla użytkowników
oczekujących tego typu doznań. Wieże wyposażane są również w zjeżdżalnie tunelowe,
których użytkowanie wymaga zazwyczaj uiszczenia dodatkowych opłat. Zespoły
złożone z wieży i ścieżki kształtowane są przeważnie z materiału konstrukcyjnego
jakim jest drewno, które w naturalny sposób wkomponowywane jest przez architekta w
otoczenie. Wieża jest wykonywana przeważnie z drewna klejonego, z którego
kształtowane są elementy o przekrojach prostokątnych natomiast konstrukcja wsporcza
ścieżki wykonywana jest z naturalnego drewna tj. okrągłych litych bali. Taka struktura
nośna ścieżek sprawia wrażenie, że ścieżka napowietrzna jest „zawieszona” na
rosnących tam drzewach. Zespoły takie są całkowicie skomercjalizowane, ich
użytkownicy muszą ponieść opłaty zarówno za transport517 w obrębie tych zespołów jak
i również opłaty za wstęp na stosowne atrakcje. Najliczniejsza grupa takich zespołów
zlokalizowana jest w Niemczech, w państwie, w którym tego typu obiekty są bardzo
popularne, analogicznie jak miało to miejsce w przypadku powstania „nowoczesnych”
wież telewizyjnych w latach sześćdziesiątych XX wieku (pkt. 3.2.2).
W ostatnim okresie również i w Polsce można zaobserwować rosnące
zainteresowanie tymi obiektami głównie przez grupy inwestorów prywatnych. W 2019
roku w Krynicy Zdrój została ukończona budowa pierwszej w Polsce wieży widokowej
i prowadząca do niej ścieżka w koronach drzew, a obecnie budowane są kolejne tego
typu atrakcje w Świeradowie Zdroju (pkt. 3.6.3) oraz Kurzętniku k. Brodnicy. Wieża
widokowa w Krynicy Zdój (Il. 404) znajduje się na szczycie lokalnego wzniesienia, w
obrębie górnej stacji narciarskiej Słotwiny Arena, na wysokości 896 m n.p.m. [414].
Zespół ten jest w pełni dostosowany do wymogów i potrzeb osób poruszających się na
wózkach inwalidzkich, osób w podeszłym wieku oraz rodzin z małymi dziećmi.

Il. 404 Widok ogólny wieży widokowej w Krynicy Zdrój, Polska [A.318],
arch.: Biuro BAW Jan Karpiel, Wojciech Trzebunia, konstr. Stanisław Czernik

516
Zauważalne jest, że na platformach widokowych znajdują się fragmenty podłogi wykonane z siatki na
które można wejść i zobaczyć odsłoniętą przestrzeń pomiędzy platformą a otaczającym terenem.
517
Opłaty są pobierane za wjazd i zjazd kolejami linowymi oraz za transport komunikacją kołową –
autokary transportują turystów pod główne wejście na ścieżkę. Zazwyczaj bezpłatnie można się dostać na
te obiekty pieszo korzystając z wyznaczonych szlaków turystycznych.
str. 221
 Wieża i ścieżka napowietrzna w Krynicy jest ukształtowana w ten sposób, aby
każdy użytkownik mógł swobodnie pokonać trasę spacerową i dotrzeć na platformę
widokową znajdującą się na zwieńczeniu drewnianej wieży518. Wznosząca się
stopniowo ścieżka przyrodniczo–edukacyjna o nachyleniu nieprzekraczającym 6%,
ukształtowana jest wśród koron rosnących drzew (Il. 405) i umożliwia użytkownikom
stopniową adaptację odbioru emocjonalnego związanego ze wzrostem wysokości nad
terenem. Bliskość rosnących drzew, które użytkownik może dotknąć za wyciągnięciem
ręki sprawia, że dodatkowo pobudzane są jego receptory zmysłów powodujące relaks i
odpoczynek w „leśnym spa”. Jak już wspomniano wcześniej w tej dysertacji drzewa
otaczające ścieżkę w tego typu zespołach zabudowy są równie ważnym elementem,
które wpływają na postrzeganie tych zespołów przez ich użytkowników. Architekt519
wyznaczający przebieg trasy ścieżki napowietrznej oraz lokalizacji wieży widokowej
dobrał tak jej przebieg, aby ograniczyć do minimum konieczność wycinania rosnących
tam drzew.

Il. 405 Widoki ogólne wkomponowania ścieżki i wieży w istniejący drzewostan [A.318]

Sposób posadowienia ścieżki, a ponadto jej uwarunkowania związane z możliwie

minimalną ingerencją realizowanej inwestycji w drzewostan otaczającego lasu oraz
zróżnicowana rzeźba terenu skalistego podłoża [3] wpłynęły w bezpośredni sposób na
rodzaj zastosowanego posadowienia podpór trasy spacerowej oraz wieży widokowej.
Ścieżka napowietrzna jest posadowiona w sposób pośredni, co oznacza że fundamenty
„punktowe” wykonane zostały za pomocą stóp i oczepów uzbrojonych w mikropale.
Taki sposób posadowienia ścieżki można również zaobserwować na przykładach
podobnych realizacji ścieżek napowietrznych (pkt. 3.6.4), dla których wymogiem
podstawowym była konieczność zachowania systemu korzeniowego drzew. Podesty i
pochylnie kształtujące trasę ścieżki napowietrznej wykonane są w postaci układu
belkowego. Belki policzkowe są głównymi elementami konstrukcyjnymi ścieżki,
rozpięte są one pomiędzy podporami pośrednimi520 umieszczonymi w załamaniach
kierunku trasy oraz wsparte są one na układzie słupów ukośnych - zastrzałów521. Belki

518
Z platformy widokowej można obserwować panoramę Beskidu Sadeckiego, pasma Jaworzyny
Krynickiej a w pogodne dni również panoramę Wysokich Tatr.
519
Głównym projektantem wieży widokowej w Krynicy - branży architektonicznej jest Jan Karpiel
„Bułecka”- nauczyciel akademicki, współwłaściciel Podhalańskiej Pracowni Projektowej „BAW”.
520
Podpory pośrednie na trasie ścieżki napowietrznej ukształtowane są w postaci układu strukturalnego
złożonego z drewnianych prętów kształtujących przestrzenne ramy i kratownice.
521
Przestrzennie uformowane zastrzały wspierają pośrednio belki policzkowe ścieżki napowietrznej.
Połączone są one za pomocą rygli z podporami ścieżki lokalizowanymi na załamaniach kierunków trasy.
Zastrzały te oprócz funkcji wsporczej zapewniają sztywność przestrzenną układu nośnego ścieżki w
kierunku podłużnym, tj. w kierunku ruchu pieszych.
str. 222
 policzkowe realizują
Poprzecznica
założenia statyczne
trójprzęsłowego układu belki ciągłej,
która jest zamocowana przegubowo
nad podporami za pomocą
Stężenie połączeń ukształtowanych z
Legar
blach stalowych (Il. 406).
Belka policzkowa
Tak uformowane połączenia
Il. 406 Widok ogólny elementów
konstrukcyjne belek nośnych ścieżki
konstrukcyjnych pochylni [A.320]
jednocześnie umożliwiają swobodne
kształtowanie załamań kierunków trasy spacerowej. Pomiędzy drewnianymi belkami
policzkowymi, prostopadle do ich płaszczyzny, ułożone są stalowe belki pełniące rolę
poprzecznic, które przekazują obciążenia z podestu pochylni na belki policzkowe.
Sztywność przestrzenna podestów, w płaszczyźnie pochylni, zapewniają stalowe
stężenia krzyżowe wykonane z prętów stalowych mocowanych między poprzecznicami,
a belkami policzkowymi [3]. Podłoga pochylni została wykonana z drewnianych desek
grubości 7 cm mocowanych do górnej powierzchni belek policzkowych oraz pośrednio
do drewnianych legarów ułożonych na poprzecznicach stalowych. Szerokość ścieżki
napowietrznej w Krynicy jest równa 3,0 m. Ścieżka widokowa wyposażona jest w
bariery ochronne zabezpieczające użytkowników przed możliwością wypadnięcia z
trasy spacerowej. Słupki i poręcze tej bariery są elementami konstrukcyjnymi522, które
są wykonane z drewna klejonego. Wypełnienie barier (Il. 407) zrealizowane jest w
postaci stalowych siatek wykonanych z linek ze stali nierdzewnej. Siatki te pełnią
funkcję ochronną dla użytkowników przed możliwością upadku, a z założenia są to
elementy przewiewne, które powodują mały opór powietrza. Oczywiście w okresie
zimowym może dojść do sytuacji wyjątkowej, kiedy to stalowe siatki ochronne ulegną
oblodzeniu (Il. 407) przez co ich przezierność będzie dużo mniejsza. Dlatego taki
wyjątkowy przypadek obciążenia projektanci muszą uwzględniać na etapie analizy
stateczno-wytrzymałościowej.

Il. 407 Widoki ogólne barier ochronnych w okresie letnim i zimowym [A.320]

Główne podpory wspierające ścieżkę napowietrzną mają formy graniastosłupów o

podstawie trójkąta lub czworokąta523 ukształtowanego w formie przestrzennej
kratownicy drewnianej (Il. 408) połączonej za pomocą belek z przyległymi do nich
słupami skośnymi - zastrzałami. Słupy jako elementy nośne głównych podpór ścieżki
522
Elementy te muszą zapewniać wymagany poziom bezpieczeństwa, który gwarantuje przeniesienie
normatywnych obciążeń – sił pionowych i poziomych określonych w obowiązujących normach [101].
523
Kształt podstawy formowanej „wieży wsporczej” ścieżki napowietrznej zależny jest od kąta załamania
trasy spacerowej oraz ukształtowania terenu. Przy małym kącie załamania trasy przeważnie podstawą
graniastosłupów jest trójkąt [3].
str. 223
napowietrznej są ukształtowane z trzech bali drewnianych ułożonych mijankowo
względem siebie. Są one połączone z drewnianymi ryglami i zastrzałami za pomocą
tradycyjnych połączeń ciesielskich i dodatkowo stalowymi śrubami zespalającymi te
połączenia. Sztywność przestrzenną tak ukształtowanych podpór zapewniają stalowe
cięgna zamocowane krzyżowo
pomiędzy drewnianymi słupami a
ryglowymi (Il. 408). Analogicznie
jak w przypadku analizy
obliczeniowej, przeprowadzanej dla
typowych konstrukcji wież i
masztów, głównymi czynnikami
powodującymi obciążenie struktur
wsporczych tras ścieżek
Il. 408 Widoki ogólne –podpory wspierające ścieżkę
napowietrznych jest ich ciężar
przyrodniczo-edukacyjną [A.320]
własny, obciążenie użytkowe
wynikające z funkcji obiektu oraz inne obciążenia takie jak oblodzenie konstrukcji,
śnieg oraz parcie i ssanie wiatru. Obciążenia o kierunku poziomym, wywołane głównie
obciążeniem wiatrem warunkują również w znaczący sposób dobór możliwości
posadowienia ingerującego w możliwie małym zakresie w środowisko przyrodnicze, co
jest już standardowym wymogiem założenia architektonicznego formułowanego dla
tego typu inwestycji. Uwarunkowania te determinują w znaczący sposób możliwość
posadowienia podpór, głównie tych wysokich, dla których zwroty wektorów reakcji
podporowych często posiadają znakozmienne wartości. W takich przypadkach biorąc
pod uwagę zarówno uwarunkowania architektoniczne jak i inżynieryjne racjonalnym524
sposobem jest dobór posadowienia pośredniego.
Wieża w Krynicy o wysokości 49,5 m (Il. 409, Il. 411) ukształtowana jest w
postaci drewnianego trzonu posiadającego bryłę graniastosłupa foremnego o podstawie
trójkąta równobocznego mającego bok długości 21 m. W centralnej części tej bryły
zbudowany jest stalowy trzon pełniący funkcję ewakuacji przeciwpożarowej. Główny
trzon nośny wieży formowany jest z trzech przestrzennych kratownic ułożonych w
wierzchołkach trójkątnego rzutu jej podstawy. Przestrzenne kratownice drewniane mają
kształt bryły graniastosłupa foremnego o podstawie trójkąta równobocznego i bokach
długości 7 m. Trasa ścieżki przyrodniczo-edukacyjnej łączy się na wysokości 21 m (Il.
409) z wieżą widokową.

Il. 409 Schemat układu konstrukcyjnego wieży i ścieżki napowietrznej w Krynicy Zdrój [A.320]

524
Aby zapobiec możliwości odrywania fundamentu można również wykonać masywne konstrukcje,
których ciężar zrównoważy reakcję siły „wyrywającej”. Takie rozwiązanie wymagałoby jednak
wykonanie obszernych wykopów, często szerokoprzestrzennych, które spowodowałyby rozległe
zniszczenia przyrody i rosnących tam drzew.
str. 224
 Słupy drewniane będące elementami wsporczymi wieży posiadają złożony
przekrój poprzeczny składający się z trzech drewnianych bali ułożonych na rzucie
trójkąta równobocznego, które są rozmieszczone wokół centralnego rdzenia tego słupa.
Ciągłość poszczególnych bali drewnianych każdego
słupa, które to bale są wykonane, jako okrągłe odcinki
pojedynczych pni drzew, jest uzyskiwana poprzez
odpowiednio zaprojektowane połączenia ciesielskie
oraz dodatkowe przykładki drewniane zwiększające
sztywność giętną w miejscu wykonywanego złącza.
Sztywność przestrzenną drewnianych kratownic
zapewnia układ poziomych i ukośnych belek (Il. 410)
połączonych między sobą w węzłach przez
zastosowanie tradycyjnych złączy ciesielskich z
zastosowaniem śrub stalowych. Dodatkowym
Il. 410 Widok wieży w Krynicy –
w trakcie budowy[A.320] stężeniem przestrzennym drewnianej wieży
widokowej jest stalowy
trzon umieszczony w centralnej jej części. Trzon ten
oprócz usztywnienia drewnianej konstrukcji zapewnia
również dodatkową525, pionową komunikację pomiędzy
poszczególnymi poziomami platform widokowych.
Wokół głównego trzonu drewnianej wieży (Il. 412)
rozmieszczone są platformy widokowe wykonane w
formie wznoszących się spiralnie pochylni prowadzących
na główną platformę widokową wieży, znajdującą się na
wysokości 42,5 m. Konstrukcję nośną ścieżki okalającej
wieże realizuje układ drewnianych kleszczy wykonanych
z bali drewnianych zamocowanych jednym końcem w
słupie głównym wieży oraz pośrednio wspartych na
drewnianych zastrzałach (Il. 411). Układ elementów Il. 411 Widok wieży w Krynicy
[A.320]
konstrukcyjnych ścieżki okalającej wieżę widokową jest
zaprojektowany w analogiczny526 sposób jak ma to miejsce w przypadku ścieżki
napowietrznej znajdującej się w koronach drzew.

Il. 412 Widok narożnika wieży widokowej w trakcie jej budowy [A.320]

Wieża i ścieżka przyrodniczo-edukacyjna oferują swoim użytkownikom wiele

dodatkowych atrakcji, które można spotkać również na podobnych tego typu obiektach

525
Z komunikacji tej mogą jedynie korzystać osoby sprawne fizycznie. Trzon ten nie jest dostosowany do
obsługi osób poruszających się na wózkach inwalidzkich.
526
Belki policzkowe okalające wieżę wsparte są na drewnianych kleszczach a ich schemat statyczny
realizuje założenia belki wolnopodpartej.
str. 225
zlokalizowanych w całej Europie (Tablica nr 11). W zespole wieży i ścieżki
napowietrznej w Krynicy umieszczone są przystanki edukacyjne zlokalizowane na
trasie ścieżki napowietrznej oraz zjeżdżalna tunelowa umożliwiająca zjazd z platformy
umieszczonej na wysokości 21 m. Wieża posadowiona jest w sposób bezpośredni na
płycie fundamentowej przenoszącej reakcje podporowe na rodzime podłoże gruntowe.
Taki sposób posadowienia tego obiektu uwarunkowany został przyjętymi wytycznymi
przekazanymi na etapie koncepcji projektowej [88], przez architekta. Płyta
fundamentowa ma pełnić funkcję elementu konstrukcyjnego oraz ma być podłogą, na
której zamocowana jest zjeżdżalnia tunelowa.
Jak już kilkukrotnie wspomniano obecnie w Polsce powstają przynajmniej dwie
podobne tego typu realizacje - w Świeradowie Zdroju (pkt. 3.6.3) oraz Kurzętniku k.
Brodnicy. Druga z tych wież jest budowana w Kurzętniku (Il. 413) według założeń
projektowych bliźniaczo podobnych do tych zastosowanych przy budowie wieży w
Krynicy. Obiekt ten został zaprojektowany przez ten sam zespół projektowy, w którym
autor niniejszej dysertacji – Stanisław Czernik jest projektantem branży konstrukcyjnej
oraz współautorem projektu architektonicznego kompleksu obiektów realizowanych
teraz w Kurzej Górze527. W procesie kształtowania wieży i ścieżki napowietrznej w
Kurzętniku zastosowane zostały
podobne rozwiązania techniczne i
materiałowe jak w przypadku wieży
w Krynicy. Długość ścieżki
napowietrznej wraz ze ścieżkami
okalającymi wieże będzie wynosić
2000 m, a jej szerokość jest równa
3,0 m. Wieża będzie miała
wysokość 36,2 m, a jej platforma
widokowa będzie znajdować się na
Il. 413 Widok ogólny budowy zespołu widokowego w wysokości 35 m. Rozwiązania
Kurzętniku, Polska [A.320], arch.: Biuro BAW Jan detali architektoniczno-
Karpiel, Wojciech Trzebunia, konstr.: Stanisław Czernik
budowalnych są w przeważającej
mierze wzorowane na tradycyjnych formach złączy ciesielskich występujących528 na
Podhalu. Forma architektoniczna ścieżki napowietrznej oraz wieży widokowej
kształtowana jest z drewnianych prętów
tworzących przestrzenne układy strukturalne
(Il. 414). Elementy nośne ścieżki są
formowane podobnie jak miało to miejsce w
przypadku ścieżki napowietrznej w Krynicy.
Trzon nośny wieży w Kurzętniku jest
zaprojektowany w postaci trzech narożnych
„baszt529”rozmieszczonych w rzucie na
planie trójkąta równobocznego. Narożne
Il. 414 Podpora ścieżki w Kurzętniku w trakcie
budowy [A.320]
527
Kurza Góra – ośrodek narciarski w Kurzętniku gdzie realizowany jest obecnie zespół widokowy
złożony ze ścieżki napowietrznej i punku widokowego.
528
Cały zespół projektowy oraz firma wykonująca te obiekty jest z Podhala. Osoby te mają wieloletnie
doświadczenie w projektowaniu i kształtowaniu elementów ciesielskich.
529
Forma architektoniczna wieży inspirowana jest motywami historycznymi tego regionu. W niewielkiej
odległości od wieży znajduje się pole gdzie toczyła się bitwa pod Grunwaldem.
str. 226
wieże kształtujące przestrzenną formę obiektu połączone są między sobą spiralnie
wznoszącymi się ścieżkami okalającymi te podpory. W wieży widokowej umieszczony
jest również trzon stalowy, który pełni funkcję alternatywnej drogi ewakuacyjnej.
Posadowienie wieży zrealizowane jest w sposób bezpośredni za pomocą fundamentu
żelbetowego posiadającego układ skrzynkowy.
Pierwsza wieża widokowa w Polsce, zlokalizowana w Krynicy Zdrój, uznawana
jest już za jedną z głównych atrakcji turystycznych małopolski. Jest ona chętnie
odwiedzana przez turystów, a jej budowa została doceniona również przez ekspertów w
branży budowlanej. W 2020 roku ta właśnie wieża widokowa wraz ze ścieżką
dydaktyczną w Krynicy Zdrój zdobyła prestiżową nagrodę PZITB „Budowa Roku
2019” przyznawaną przez Polski Związek Inżynierów i Techników Budownictwa przy
współudziale Ministra Rozwoju oraz Głównego Urzędu Nadzoru Budowlanego [415].
Niewykluczone530, że budowane obecnie wieże w Świeradowie Zdroju oraz w
Kurzętniku będą w przyszłości równie popularnymi ośrodkami rekreacyjno-
wypoczynkowymi, które umożliwią głównie osobom nie w pełni sprawnym, a także
osobom w podeszłym wieku oraz rodzinom z małymi dziećmi obserwację
spektakularnych widoków otaczającego krajobrazu.

4. Wnioski końcowe - podsumowanie

Na postawie przeprowadzonej analizy wytypowanych obiektów budowlanych,

jakimi są wieże i platformy widokowe będące tematem niniejszej dysertacji można
stwierdzić, że zachodzące zmiany w procesach kształtowania ich form
architektonicznych i funkcji użytkowych ewoluują wraz ze zmianą okresu epoki
historycznej, w których występują. Obiekty tego typu rozpoznawalne były już w
architekturze i budownictwie w epoce starożytnej, gdzie pełniły głównie funkcję
zabudowań fortyfikacji obronnych, a wraz z upływem czasu oraz rozwojem przemysłu
dostosowywane były do aktualnych potrzeb. Rozwój społeczny i gospodarczy
notowany szczególnie w okresie ostatnich stuleci miał istotny wpływ na ewolucję form
architektonicznych oraz ocenę ich estetyki w wyniku wprowadzania także nowych
metod projektowych. Przełomowe odkrycia technologiczne, zwłaszcza w zakresie
masowej produkcji nowych materiałów budowlanych, począwszy od drugiej połowie
XVIII wieku wraz ze wzrostem poziomu wiedzy inżynierskiej i umiejętnościami
prowadzenia efektywnych procesów budowalnych, umożliwiły realizację coraz to
większych i wyższych obiektów o bardziej złożonych układach konstrukcyjnych.
Odkrycia te stanowiły przełomowe etapy w rozwoju budownictwa, a opracowane w
okresie renesansu podstawy teorii i metod obliczania płaskich układów statycznych – w
tym zwłaszcza ustrojów kratowych – umożliwiły kształtowanie układów
przestrzennych, które obecnie tworzą podstawowy zestaw układów statycznych
stosowanych w projektowanych współcześnie wieżach i platformach widokowych.
Niezależnie od okresu historycznego, w którym były realizowane obiekty wieżowe,
wyróżniały się one spośród otaczających je zabudowań swym dominującym wymiarem
wysokości, przewyższającym pobliską zabudowę i roślinność. Z poziomu podestów

530
Budowane obecnie ośrodki w Świeradowie Zdroju oraz Kurzętniku finansowane są głównie przez
prywatnych inwestorów, którzy są właścicielami podobnych tego typu zespołów widokowych.
str. 227
obserwacyjnych umieszczanych w górnej części wieży możliwa była zarówno w
przeszłości jak i obecnie dalekosiężna obserwacja otaczającego terenu. Jest to
podstawowa funkcja użytkowa tego obiektu, która jest niezmienna niezależnie od
okresu historycznego. Procesom ewolucji podlega stale forma architektoniczna tego
typu obiektów. Analizując zgromadzony materiał badawczy zawarty w niniejszej
dysertacji można stwierdzić, że współcześnie dominują dwa różne typy funkcjonalne
wież widokowych, które różnią się między sobą kształtowaną formą architektoniczną
oraz ich lokalizacją.
Pierwszy z nich to wieże, które swoją szczególnie dużą popularność osiągnęły w
latach sześćdziesiątych XX wieku. Należą do niego przede wszystkim wieże żelbetowe
łączące funkcję przekaźników teletechnicznych oraz towarzyszące jej funkcje platform
widokowych, w których lokalizowane są strefy usług gastronomicznych. Wieże tego
typu były szczególnie popularne w Niemczech, gdzie w 1956 roku powstała pierwsza
taka wieża, którą była wieża telewizyjna. Została ona zaprojektowana przez Fritza
Leonhardta, a całe to przedsięwzięcie osiągnęło spektakularny sukces wizerunkowy i
ekonomiczny. Tego typu obiekty realizowane były od tego momentu w Europie oraz na
całym świecie osiągając podobne efekty ekonomiczne oraz popularność zdobywaną
wśród turystów. Wieże tego typu lokalizowane są przeważnie w dużych miastach, a
platformy widokowe znajdują się w tzw. koszach wieży, do których dostęp zapewniają
windy osobowe. Niewątpliwie taki rodzaj komunikacji ukształtowany w tych obiektach
miał istotny wpływ na popularność tych wież, które mogą użytkować wszystkie grupy
społeczne w tym szczególnie osoby niepełnosprawne. Formy architektoniczne takich
wież przybierają różnorodne postacie, które kształtowane są wokół pionowego
wspornika w postaci żelbetowego trzonu stanowiącego główny elementy konstrukcyjny
tych obiektów. Te niejednokrotnie spektakularne obiekty powstają w wyniku ścisłej
współpracy architekta z konstruktorem, w której to architekt poprzez swoją
kreatywność kształtuje zarys brył projektowanych obiektów wkomponowanych w
istniejący krajobraz regionu, co potwierdza słuszność postawionej tezy nr 1 w niniejszej
dysertacji.
Drugi wyróżniający się typ obiektów bądź też zespołów widokowych to platformy
i wieże widokowe oraz ścieżki napowietrzne, których wznoszenie jest szczególnie
popularne w ostatnim dwudziestoleciu. Takie zespoły lokalizowane są przeważnie na
obszarach o szczególnych walorach krajobrazowych i kulturowych, często występują
one w chronionych obszarach przyrodniczych. Analiza zgromadzonego, obszernego
materiału zawartego w publikacjach oraz własne praktyczne doświadczenie uzyskane w
trakcie projektowania wież widokowych, dały podstawę do przeprowadzenia analizy,
która dotychczas nie była prowadzona. Z analizy tej wynika, że obecnie powstające
wyżej opisywane obiekty można uznać za katalizatory rozwoju społeczno-
ekonomicznego regionu, w którym są one zlokalizowane.
Mieszkańcy ośrodków nie tylko miejskich coraz częściej korzystają z aktywnych
form wypoczynku w regionach o atrakcyjnych cechach środowiskowo-krajobrazowych,
posiadających także istotne lub unikatowe walory przyrodnicze. Powstające obecnie
wieże i ścieżki napowietrzne stają się coraz to bardziej popularną formą odpowiedzi na
takie potrzeby, które dzięki temu mogą być realizowane w dogodnych i bezpiecznych
warunkach oraz dostępne dla wszystkich potencjalnych grup użytkowników również
tych o ograniczonej zdolności ruchowej. Tego typu obiekty są tak kształtowane, aby na

str. 228
ich trasach spacerowych nie występowały stopnie ani uskoki wysokości, dzięki czemu
mogą z nich korzystać szczególnie osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich. Są
to współcześnie bardzo popularne atrakcje turystyczne, które są licznie odwiedzane
przez turystów, dla których wejście na platformę widokową umieszczoną na wieży jest
punktem docelowym ich wędrówki turystycznej. Projektowane punkty widokowe takie
jak wieże i platformy umożliwiają dalekosiężną obserwację otaczającej je panoramy.
Dzięki temu większość użytkowników „zdobywających” takie obiekty tylko w
nieznacznym stopniu ingeruje swą obecnością w bezpośrednie ich otoczenie,
pozostawiając w stanie nienaruszonym pozostałą przestrzeń przyrodniczą.
To stwierdzenie potwierdza słuszność postawionej tezy nr 2 tej dysertacji. Poza
tym zależność ta jest zauważalna już na etapie polityki lokalnych samorządów
gminnych, wojewódzkich i państwowych, które poprzez budowę takich obiektów chcą
skierować ruch turystyczny na konkretnie sprecyzowane obszary, pozostawiając w
nienaruszonym stanie inne wybrane rejony przyrodnicze. Jak wynika z
przeprowadzonej analizy oraz własnych obserwacji studialnych tego typu obiektów,
zauważalny jest również znaczący rozwój lokalnej infrastruktury turystyczno-
gastronomicznej, która odnotowuje w ostatnich latach wyraźny wzrosty uzyskiwanych
wskaźników ekonomicznych.
Oczywiście budowa takich obiektów będących lokalnymi atrakcjami budzi
również odmienne emocje wśród pewnej grupy społeczeństwa, która uważa, że tego
typu zespoły zaburzają naturalny krajobraz oraz powodują konieczność wycięcia dużej
ilości drzew. Niepodważalne jest, że kształtowane wieże posiadają parametr swojej
wysokości, który przewyższa często otaczający je roślinność.
Wieże stają się często dominantą i znakiem rozpoznawalności danego miejsca czy
też regionu jednak w przypadku kształtowania ścieżek napowietrznych umieszczanych
w koronach drzew zachowanie możliwie maksymalnej ilości rosnących tam drzew jest
równie ważnym elementem jak budowa samych tych obiektów. W tym celu już na
etapie powstających koncepcji projektowych głównym ich założeniem jest
maksymalna ochrona środowiska, do której dążenie w sposób pośredni wpływa na
konstrukcyjne możliwości posadowienia takich obiektów. W przeważającej
większości są to pośrednie posadowienia „punktowe” wykonywane poprzez układ
mikropali lub kotew gruntowych, których lokalizacja dobrana jest w ten sposób,
aby ominąć systemy korzeniowe rosnących tam drzew.

str. 229
5. Podstawowe pojęcia stosowane w dysertacji

Pręt – jest elementem konstrukcyjnym, którego dominującym wymiarem jest jego

długość a pozostałe dwa parametry tj. szerokość i wysokość są pomijalnie małe.
W teoretycznych rozważaniach statyki przyjmuje się, że pręt ma tylko jeden
wymiar – długość [1].

Słup – to element konstrukcyjny, stanowi on najczęściej podporę ukształtowaną

pionowo względem elementu, który on wspiera. Słupy mają przenieść obciążenia
z belek i innych opartych na nich elementach. Przekazują one siły w kierunku
pionowym, wzdłuż ich osi. Słupy pod działaniem obciążenia są ściskane osiowo
lub są ściskane mimośrodowo [89].

Belka – jest to poziomy lub ukośny element konstrukcyjny, który przenosi obciążenia
skierowane głównie poprzecznie do osi pręta. Belkę analizuje się głównie jako
element zginany oraz ścinany – naprężenia styczne i normalne, czasami są to
również elementy skręcane [89].

Rygiel – to poziomo ukształtowany element układu ramowego połączony w węzłach z

pionowymi lub ukośnymi słupami [1].

Cięgno – jest wiotkim prętem prostym lub zakrzywionym, który może jedynie
przenosić siły rozciągające. Nie ma on zdolności do przenoszenia sił ściskających
oraz momentów zginających. Zazwyczaj cięgno składa się z pojedynczych
cienkich drutów lub ich wiązek [1].

Węzeł – to element ukształtowanego układu prętowego łączący ze sobą końce dwóch

prętów lub pręta z fundamentem [90]. W analizie obliczeń układów
kratownicowych węzeł traktuje się jako przegub, jednak w rzeczywistości w
kształtowanych kratownicach stalowych, żelbetowych lub drewnianych pręty
łączone ze sobą w węzłach połączone w sposób sztywny [1].

Złącze ciesielskie – to połączenie współpracujących ze sobą elementów wykonanych z

materiału budowalnego, jakim jest drewno. Można wyróżnić trzy podstawowe ich
typy: złącze wzdłużne, poprzeczne oraz na szerokość. Historyczne złącza
ciesielskie wykonywane były bez użycia łączników metalowych – jedynie były
stosowane w niektórych przypadkach drewniane dyble [5].

Zastrzał – to ukośnie montowany element konstrukcyjny pomiędzy lub na innych

elementach nośnych. Stosowany w celu usztywnienia konstrukcji [5]

str. 230
6. Literatura

6.1. Publikacje

[1] T. Kolendowicz, Mechanika budowli dla architektów, Arkady 1977, str.9, str. 290.
[2] W. Borusiewicz, Konstrukcje budowlane dla architektów, Arkady 1978, str. 13,
str. 390 - 393.
[3] S. Czernik, Forma strukturalna współczesnych wież i platform obserwacyjnych na
przykładzie realizacji Wieży Widokowej w Krynicy Zdroju, Przegląd Budowlany
nr 4/2019.
[4] Z Rajewski Osadnictwo ludności w kulturze „Łużyckiej” we wczesnym okresie epoki
żelaza w Biskupinie i okolicy*, Studia i referaty – dostęp online: http://rcin.org.pl.
[5] F. Kopkowicz, Ciesielstwo Polskie, Arkady 1958, str. 6 - 7, str. 10, str. 25 - 27.
[6] A. Bański. Kroniki Raedwaldburskie.W: Magia i Miecz. Nr 1998. str. 23 - 25.
[7] W. Bogusz, Zarys historii architektury, WSiP 1999, str. 60, 61, 77, 79.
[8] G. MacLachlan: Niemcy – część południowa. Bielsko-Biała:
Pascal, 1998, str. 279 - 280.
[9] T. Domagała: Ratusz Głównego Miasta w Gdańsku.
Warszawa: Sport i turystyka, 1980, str. 4.
[10] R. Hyrcer Geodezja wczoraj dziś i jutro: w nauce technice i w innych dziedzinach,
Acta Scientifica Academiae Ostroviensis, 2007 r. nr 27, str. 43 - 54.
[11] P. Brzeziński, Kolejowe wieże ciśnień wczoraj, dziś i jutro, Czasopismo
techniczne. Architektura, PK 2011 rok, str.53 - 57.
[12] J. Lipońska-Sajdak, Przechadzki historyczne po Katowicach, Muzeum Histori
Katowic 2003 r.
[13] J. Bogdanowski, Architektura obronna w krajobrazie Polski od Biskupina do
Westerplatte, Warszawa-Kraków 1996 str. 513, str. 559 - 560.
[14] A. Ajdukiewicz, A. Malczyk, M.Włoszczuk, J.Brol, Drewniana zabytkowa wieża
radiostacji w Gliwicach, Wiadomości Konserwatorskie 14/2003.
[15] F. Seitz: La Tour Eiffel, consécration du fer. T. Les Expositions Universelles à
Paris de 1855 à 1937. Paris: Action Artistique de la Ville de Paris, 2005, str. 119.
[16] Neufert, Podręcznik projektowania architektoniczno-budowlanego,
Arkady 1992, str. 176.
[17] A. Sas-Micuń, Schody zewnętrzne i wewnętrzne w budynku- wymagania dawniej i
dziś, Inżynier budownictwa listopad 2018 [166], str. 18 - 21.
[18] P. Kutaś, Szlak Architektury Drewnianej w Małopolsce, Wydawnictwo Promo,
Zakrzów 2012.
[19] K. Kalita-Skwirzyńska, Bazylika Archikatedralna pod wezwaniem św. Jakuba
Apostoła w Szczecinie, Opracowanie Stowarzyszenie Architektów Sztuki Oddział
w Szczecinie 2006 r.
[20] M Łubiński, W. Żółtowski: Konstrukcje Metalowe Część II. Warszawa:
Arkady, 2004 r. str. 353.
[21] J. Brol, K. Adamczyk, Analiza Statyczno-wytrzymałościowa drewnianej wieży
radiostacji w Gliwicach, Monografia Spotkanie z Zabytkiem 1 (IV) 2010.
[22] K. Adamczyk, Dawne i obecne drewniane wieże nadawcze, Monografia Spotkanie
z Zabytkiem 1 (IV) 2010.

str. 231
[23] A. Malczyk, O zagrożeniach najwyższej w świecie zabytkowej wieży drewnianej,
Monografia Spotkanie z Zabytkiem 1 (IV) 2010.
[24] A. Adjukiewicz, A. Malczyk, M. Włuszczyk, J. Brol, Drewniana zabytkowa wieża
radiostacji w Gliwicach, Wiadomości Konserwatorskie 14/2003 str. 28 - 33.
[25] E. Gąsiorowski, Ratusz Staromiejski w Toruniu w okresie średniowiecza,
Toruń 1971, str. 27 - 34, str. 60.
[26] M. Walczak, Przyczynek do badań nad wieżą ratuszową w Krakowie, Folia
Historiae Atrium, Seria Nowa, t. 12: 2009 PL ISSN 0071-6723, www. digi.ub.uni-
heidelberg.de/diglit/fha2009/0027/image, (02.2020).
[27] Ł. Madej, 10 najpiękniejszych wież ciśnień w Polsce, Inzynieria.com, (01.09.2019),
www.inzynieria.com/wodkan/rankingi/56464,10-najpiekniejszych-wiez-cisnien-
w-polsce, (03.2020).
[28] R. Lewis, Tokyo Sky Tree,www.britannica.com/topic/Tokyo-Sky-Tree, (03.2020).
[29] Fernsehturm-Betriebs-GmbH, Vom Wagnis zum Wahrzeichen – 50 Jahre
Fernsehturm Stuttgart. Stuttgart: SWR Media Services, 2006.
[30] H. Jobsen, Der Stuttgarter Fernsehturn, Schweizerische Bauzeitung, 74 (1956)
wydanie 37.
[31] Hans-Peter Andrä, Annette Bögle, Jan Knippers, Jörg Schlaich: Der Fernsehturm
Stuttgart. Wyd. 2. T. 3. Berlin: Bundesingenieurkammer, 2009, seria: Historische
Wahrzeichen der Ingenieurbaukunst in Deutschland.
[32] S. Ducker, Stuttgarter Fernsehturm (Wieża telewizyjna w Stuttgarcie), Planet-
Wissen, (14.10.2019), dostęp online:
www.planetwissen.de/kultur/architektur/tuerme_dem_himmel_entgegen/pwiestutt
garterfernsehturm100.html, (04.2020).
[33] K. Eckart, Den Wolken entgegen, Die höchsten Türme Deutschlands (W stronę
chmur, Najwyższe wieże w Niemczech),: Herbert Utz Verlag Munchen, 1998.
[34] I. Czerwińska, O. Kopyłow, Najwyższe budowle w Niemczech,
inzynierbudownictwa.pl, dostęp online:
www.inzynierbudownictwa.pl/kariera,jezyk_niemiecki,artykul,die_hochsten_bau
werke_in_deutschland,8828, (04.2020).
[35] Müller: Symbol mit Aussicht. Der Ost-Berliner Fernsehturm. str.96, 104.
[36] Bettina Seipp: Am Himmel über Berlin – 40 Jahre Fernsehturm. (Na niebie nad
Berlinem – 40 lat wieży telewizyjnej). Październik 2009.
[37] Kroh, Jacobs, Kupfermann: Das Buch vom Fernsehturm. (Książka z wieży
telewizyjnej), str. 129.
[38] J. Berbeka, Ewolucja form i rola obiektów sportowych w turystyce miejskiej, Studia
Ekonomiczne / Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, 2103, nr 147 Turystyka
miejska. Prawidłowości i determinanty rozwoju.
[39] Hoyer, Teutschbein, Fernmeldeturm München, Jahrbuch des elektrischen
Fernwesens, str. 398.
[40] Arwed Hoyer, Fernmeldeturme und abgespannte Masten, (wieże
telekomunikacyjne i maszty szturmowe), Deutschen Bundespost, 1968, str. 29.
[41] J. Hoffmann, A. Matz, Deutschlands Fernsehtürme stehen vor dem Verfall, welt.de
(27.05.2011), dostęp online:
www.welt.de/finanzen/immobilien/article13397979/Deutschlands-Fernsehtuerme-
stehen-vor-dem-Verfall.html, (04.2020).

str. 232
 [42] High-tech architektura, PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/high-tech-
architektura;3911641.html, (04.2020).
[43] B. Seipp, Fernsehtürme – Bauwunder, Politik und Architektur, (Wieże telewizyjne
- cuda budownictwa, polityki i architektury), welt.de (10.010.2009), dostęp
online: www.welt.de/reise/article4698760/Fernsehtuerme-Bauwunder-Politik-
und-Architektur.html, (04.2020).
[44] W. Drozd, Posadowienie pośrednie obiektów budowlanych, Przegląd Budowlany
nr 7-8/2013.
[45] M. Łubiński, W. Żółtkowski, Konstrukcje Metalowe, Arkady 1992, str. 341 - 347.
[46] Talking Tall: Dasui Wang, CTBUH Jurnal, 2016 Issue III, str. 48 - 49.
[47] Tall Buildings in Numbers, CTBUH Jurnal, 2015 Issue III, str. 45.
[48] C. M. Wise, Design of the Torre de Collserila, Barcelona, The Structural Engineer/
Volume 71/ No 20/ 19 October 1993.
[49] J. Schwartz, A New Ground Studion for Earth Observation, Swiss Space Center –
FS 2107.
[50] J. Rębielak, Propozycje zastosowania układów prętowo-cięgnowych w
konstrukcjach budowlanych, (2017.7.10), mechanik-science.com, (05.2020).
[51] H. Pawełczyk, Z jednej pamięci wyjęte szuflady….WIDRYMM.
Tychy 2019, str. 349.
[52] A. Lipski, Spacer ulicami Chorzowa (Monografia ulic miasta z opisem zabytków i
miejsc godnych uwagi), 2014.
[53] A. Nowicka, Współczesna nawigacja morska oraz nawigacja przyszłości, Świat
Morskich Publikacji, Szczecin 2010.
[54] P. Marczak, Architektura latarni morskich wczoraj i dziś, Logistyka 4/15
str. 1741 - 1745.
[55] B. Tkaczow, Latarnia na Faros, Polityka, Warszawa 2015.
[56] M. Czarner, Latarnia morska Faros. Prawda czy legenda?, Kwartalnik Historii
Nauki i Techniki 26/3-4, 19881 rok, str. 689 - 692.
[57] A. Capodiferro, Perły architektury od 4000 roku p.n.e. do czasów współczesnych,
Arkady 2004, str. 16 - 17.
[58] J. Stanielewicz, Wpływ kryzysów ekonomicznych na zmiany w morskiej żegludze
światowej do końca XIX wieku, Zeszyt Naukowy Uniwersytetu Szczecińskieg, nr
869 Problemy transportu i logistyki nr 29, 2015.
[59] J. Moris, Latarnie morskie, najwyższe z najwyższych, Tawerna Skipperów.pl dostęp
online: https://www.tawernaskipperow.pl/czytelnia/ciekawostki/latarnie-morskie-
najwyzsze-z-najwyzszych/4572, (07.2020).
[60] E. Koźniewski, M. Orłowski, Metoda Monge’a w modelowaniu hiperboloidy
obrotowej, jako struktury nośnej, Budownictwo i Inżynieria Środowiska,
6 (2015), str. 187 - 191.
[61] P. Bednarz, Dziurawy system procedury w PAZP. Kto ma dostęp do wieży kontroli
lotów ?, Forsal. pl (20.11.2019), dostęp online:
https://forsal.pl/artykuly/1440492,lotnictwo-tupolewizm-dziurawy-system-
procedur-w-pazp.html (07.2020).
[62] K. Gray, A. Mornement, Air traffic control towers in Australia, Lovell Chen
Architects and Heritage Consultants, Melbourne, Australia.

str. 233
[63] K. Woolley, Anchor, Mortlok & Woolley, and Adam Marnement, Lovell Chen,
2009 r.
[64] Control Tower, Sydney Airport”, Ken Woolley, z Ancher, Mortlock & Woolley,
1995 r.
[65] Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, dostęp online:
https://literat.ug.edu.pl/glogers/0003.htm (07.2020).
[66] J. Król, New SFO control tower will have a torch-like air, dostęp online:
https://www.sfgate.com/bayarea/place/article/New-SFO-control-tower-will-have-
a-torch-like-air-3664702.php, (07.2020).
[67] Arup, Control towers, dostęp online:
https://www.arup.com/perspectives/publications/promotional-
materials/section/control-towers (07.2020).
[68] K. Nalepa, W. Miąskowski, P. Pietkiewicz, J. Piechocki, P. Bogacz, Poradnik
małej energetyki wiatrowej, Olsztyn, maj 2011, str. 21.
[69] M. Schlaich, The messeturm in Rostock – a tensegrity tower, Journal of the
international association for shell and spatial structures: IASS, vol. 45 (2004) n. 2.
[70] P.J. Kiger, Statue of Libery: The Making of an Icon, History, dostęp online:
https://www.history.com/news/statue-of-liberty-icon-building, (09.2020).
[71] A. Bartnicki, K. Michałek, I. Rusinowa, Encyklopedia Histori Stanów
Zjednoczonych Ameryki, Warszawa: Egross: Morex. 1992, str. 362.
[72] K. Flaga, Przygoda mojego życia. Studium przypadków głównych obiektów
sportowych XXI Igrzysk Olimpijskich w Montrealu,
Architectus 2014, 4(40), str. 73 - 77.
[73] B. Kőppen, The production of a new Eurasian capital on the Kazakh steppe:
architecture, urban design, and identity in Astana, Nationalities Papers, 2013 Vol.
41, No. 4, 590 - 605, http://dx.doi.org/10.1080/00905992.2013.767791, (10.2020).
[74] D. Boggs, B. Wright, R. Denoon, Wind Engineering for the Las Vegas
Stratosphere Tower, The Sixth Asia-Pacific Conference on Wind Engineering
(APCW-VI), Seoul, Korea, September 12-14, 2005.
[75] J. Jabłońska, Typologia wielkoskalowych wewnętrznych przestrzeni publicznych
współczesnych hoteli, Architectus 2015, 4(44), str. 61 - 70.
[76] Łącznik, PWN, dostęp online:
https://sjp.pwn.pl/sjp/lacznik;2479901.html, (10.2020).
[77] M. Numan Aloko, Petronas Twin Towers, nr: 2016425808,
wykład: dr H. Mansoor.
[78] K. Mazurski, Sudeckie wieże widokowe w roli krajobrazowej nominanty, Studia
Krajobrazowe, Tom III, str.197 - 216, Wrocław 2012.
[79] M. Żochowska, Transgraniczna inwestycja w Masywie Śnieżnika jako element
zagospodarowania turystycznego, Ziemia Kłodzka nr 258-259/ styczeń-luty 2016.
[80] L. Mark, Brighton’s i360 tower is a testament to Marks Barfield’s vision and
tenacity, Architects’ Journal, dostęp online:
https://www.architectsjournal.co.uk/buildings/brightons-i360-tower-is-a-
testament-to-marks-barfields-vision-and-tenacity, (11.2020).
[81] J. Roberts, John Roberts discusses his work on the British Airways i360, a
remarkable new attraction on the Brighton seafront which was presented with the
Supreme Award for Structural Engineering Excellence at The Structural Awards

str. 234
 2017, The Institution of Structural Engineers, (10.03.2020), dostęp online:
https://www.istructe.org/resources/case-study/radically-different-engineering-
i360-brighton/, (11.2020).
[82] S. Czernik, Architektura i konstrukcja współczesnych wież i ścieżek widokowych w
koronach drzew na wybranych przykładach, Architectus nr 4(60)/2019.
[83] A. Mrník, Vyhliadková plošina Čajka v oblakoch, Bojnice, Drevarsky Magazin
09/2018, dostęp online: https://drevmag.com/2018/09/09/vyhliadkova-plosina-
cajka-v-oblakoch-bojnice/, (11.2020).
[84] Het na hore bez skole czyli gdzieś w górę przez kamienie, przewodnik po ścieżce
przyrodniczej, Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego,
2014 r.
[85] P. Wójtowicz, Najpiękniejsze na świecie ścieżki w koronach drzew,
inżynieria.com, dostęp online:
https://inzynieria.com/mosty/kladki_dla_pieszych/wiadomosci/49995,najpiekniejs
ze-na-swiecie-sciezki-w-koronach-drzew, (12.2020).
[86] A. Eplenyi, O. Harea, Lookout-spots in the telescope, Proceedings of the Latvia
University of Agriculture Landscape Architecture and Art, Volume 9, Number 9.
[87] K. Koperczak, B. Rymsza, Wieże widokowe – podwójny problem z integracją,
Integracja sztuki i techniki w architekturze i urbanistyce. T. 4/1, s. 101 - 107,
Bydgoszcz 2016.
[88] J. Karpiel „Bułecka”, S. Czernik, Wieża widokowa w Krynicy, Konferencje /
Małopolska Okręgowa Izba Architektów RP, str. 55 - 56.
[89] L. Urban, Mechanika budowli, PWSZ, Bytom 1969, str. 63.
[90] B. Olszewski, M. Radwańska, Mechanika budowli, Politechnika Krakowska,
Kraków 2010 str. 24.

6.2. Normy i rozporządzenia

[91] Dziennik Ustaw 1994 nr 89 poz. 414.

[92] BN-73/8770-01 Budowle triangulacyjne.
[93] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie
warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie.
[94] Ustawia z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.
[95] Postanowienia i Uchwały II Międzynarodowego Kongresu Architektów i
Techników Zabytków w Wenecji w 1964 r.
[96] Narodowy Instytut Dziedzictwa: Rejestr zabytków nieruchomych – województwo
śląskie.
[97] Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 7 kwietnia 2017
r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy - Prawo lotnicze, Art. 2 pkt. 1,
Art. 2 pkt. 4.
[98] Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych.
[99] Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.
[100] Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia
30 maja 2000 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać
drogowe obiekty inżynierskie i ich usytuowanie.

str. 235
[101] PN-EN 1991-1-1 Eurocod 1: Oddziaływanie na konstrukcję, Część 1-1:
Oddziaływania ogólne, Ciężar objętościowy, ciężar własny, obciążenia użytkowe
w budynkach.

6.3. Katalogi i broszury

[102] Informator Śląskiej Okręgowej Izby Inżynierów Budownictwa nr I (37) marzec

2013 r.
[103] Maryland department of natural resources forestry towers and forestry tower
properties a resource document, Public Lands Policy and Planning April 2007.
[104] www.sweco.se/en/our-offer/architecture/culture-leasure-and-sports/kuwait-tower-
reaching-new-heights, (09.2019).
[105] Job report VSL Jeniuary 1979 S 20, F. Mortelmans, Water and
Telecommunication Tower Mechelen, Belgium.
[106] E. Kłaj, Wieża spadochronowa, Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej
nr 6-7 (41-42) 2004, str. 37.
[107] Wieża Katedry p.w. Św. Mikołaja w Elblągu, Regulamin korzystania z tarasu
widokowego, dostęp online:
www.elblag.eu/images/stories/2015/4/regulamin_wiezy.pdf, (09.2019).
[108] Wysokosprawne tworzywa sztuczne, dostęp online:
https://www.ensingerplastics.com/pl-pl/polwyroby/tworzywa-wysokosprawne,
(07.2020).
[109] ArcelorMittal Orbit, Update – magazyn klienta maj 2012, str. 13 – 15.
[110] K. Brittany, M. Michelle, Marina Bay Sands Hotel, Arch 631, dostęp online:
http://faculty.arch.tamu.edu/anichols/courses/applied-architectural-
structures/projects-631/Files/MarinaBaySandsHotel.pdf, (10.2020).
[111] Arcadis, RUIMTELIJKE ONDERBOUWING UITKIJKTOREN STELTLOPER,
Marker Wadden, dostęp online:
https://www.planviewer.nl/imro/files/NL.IMRO.0995.OV00020-
OW01/b_NL.IMRO.0995.OV00020-OW01_tb1.pdf, (11.2020).
[112] https://www.lusas.com/case/civil/spinnaker_tower.html, (11.2020).
[113] https://www.dlubal.com/pl/pliki-do-pobrania-i-informacje/referencje/projekty-
klientow/000728, (11.2020).

6.4. Źródła internetowe

[114] https://zamki.res.pl/bedzin.php, (09.2019).

[115] https://lichen.pl/pl/232/wieza, (09.2019).
[116] https://emporis.com/buildings/125188/cathedrale-notre-dame-de-rouen-rouen-
france, (09.2019).
[117] https://opapisa.it/en/square-of-miracles/tower, (09.2019).
[118] https://budowle.pl/budowla/sagrada-familia, (09.2019).
[119] https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/triangulacja;3989073.html, (9.2019).
[120] https://katowice.lasy.gov.pl/ochrona-przeciwpozarowa, (9.2019).

str. 236
[121] https://emporis.com/buildings/111593/jasna-gora-czestochowa-poland, (09.2019).
[122] https://jasnagora.com/nastronach_opracowanie.php?ID=28&Strona=6, (09.2019).
[123] https://biurorekordow.pl/najbardziej-imponujace-budynki-swiata/, (09.2019).
[124] https://emporis.com/buildings/127335/ulmer-muenster-ulm-germany, (09.2019).
[125] https://budowle.pl/budowla/monument-waszyngtona, (09.2019).
[126] https://sagradafamilia.org, (09.2019).
[127] https://wieze.geotor.pl, (09.2019).
[128] https://wiezecisnien.eu, (09.2019).
[129] https://emporis.com/buildings/117972/philadelphia-city-hall-philadelphia-pa-usa,
(09.2019).
[130] https://galinsky.com/buildings/kuwaittowers/index.html, (09.2019).
[131] https://whc.unesco.org/en/tentativelists/5933, (09.2019).
[132] https://nycgovparks.org/parks/steeplechase-park/highlights/12477, (09.2019).
[133] https://emporis.com/buildings/232094/tokyo-sky-tree-tokyo-japan, (09.2019).
[134] https://polonia.edu.pl/wieza-eiffla, (09.2019).
[135] https://unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/swiatowe-dziedzictwo,
(09.2019).
[136] https://dom-greifswald.de/st-nikolai/geschichte.html, (09.2019).
[137] https://drewniana.malopolska.pl/, (10.2019).
[138] https://elzbieta.archidiecezja.wroc.pl/?page_id=355, (10.2019).
[139] https://emporis.com/buildings/239540/st-elizabeths-cathedral-wroclaw-poland,
(10.2019).
[140] https://katedra.szczecin.pl/, (10.2019).
[141] https://urbanity.pl/zachodniopomorskie/szczecin/pazim,b535, (10.2019).
[142] https://forma.zut.edu.pl/dwiewieze.php, (10.2019).
[143] https://podrozepoeuropie.pl/wyszukiwarka/?q=punkty+widokowe, (02.2020).
[144] https://planergo.com/pl/zabytki/Ratusz-w-Kopenhadze, (02.2020).
[145] https://monachium.info/nowy-ratusz-monachium, (02.2020).
[146] https://toruntour.pl/4717/torun-wieza-ratuszowa-2, (02.2020).
[147] https://muzeumkrakowa.pl/oddzialy/wieza-ratuszowa/historia-3, (02.2020).
[148] https://tuwroclaw.com/wiadomosci,odkrywamy-wroclaw-wieza-cisnien-przy-alei-
wisniowej,wia5-3266-6596.html, (03.2020).
[149] https://wroclaw.wyborcza.pl/wroclaw/7,35771,22469363,wieza-na-wisniowej-
przed-metamorfoza-co-ukryte-jest-na-szczycie.html, (03.2020).
[150] https://miejsce-na-wesele.pl/131913967616_Restauracja_WIEzA_CIsNIEn,
(03.2020).
[151] https://gazetalubuska.pl/sulechow-gmina-podpisala-umowe-na-wykonanie-
dokumentacji-to-kolejny-krok-do-tego-by-zabytkowa-wieza-cisnien-mogla-
doczekac-sie/ar/c1-14823574, (03.2020).
[152] https://plock.eu/pl/aktualnosci/details/article,3413,1,1.html, (03.2020).
[153] https://viztorony.com/#1, (03.2020).
[154] https://en.wikiarquitectura.com/building/tokyo-sky-tree/#, (03.2020).
[155] https://canada2008.ca/wieza-cn-cn-tower.html, (03.2020).
[156] https://budowle.pl/budowla/cn-tower, (03.2020).
[157] https://cntower.ca/en-ca/about-us/history/astounding.html, (03.2020).
[158] https://great-towers.com/tower/cn-tower, (03.2020).

str. 237
[159] https://mos.ru/en/news/item/32052073, (03.2020).
[160] https://smartage.pl/najwyzsza-wieza-telewizyjna-w-europie-ostankino, (03.2020).
[161] https://encyklopedia.naukowy.pl/Wie%C5%BCa_telewizyjna_w_Stuttgarcie,
(04.2020).
[162] https://fernsehturm-stuttgart.de/de/der-turm/index.php, (04.2020).
[163] https://fernsehturm-stuttgart.de/de/der-turm/bauwerk.php, (04.2020).
[164] https://tv-turm.de/en/50-years-of-the-berlin-tv-tower/, (04.2020).
[165] https://budowle.pl/budowla/olympiapark, (04.2020).
[166] https://olympiapark.de/de/der-olympiapark/veranstaltungsorte/olympiaturm/,
(04.2020).
[167] https://idnes.cz/technet/reportaze/zizkovsky-vysilac-po-20-letech-uz-
nepoburuje.A051123_194936_tec_checktech_vse, (04.2020).
[168] https://great-towers.com/tower/prague-tv-tower, (04.2020).
[169] https://towerpark.cz/, (04.2020).
[170] https://lvrtc.lv/tv-tor326a-v275sture.html, (04.2020).
[171] https://daryo.uz/2013/07/23/toshkent-teleminorasi-tarixini-bilasizmi, (04.2020).
[172] https://great-towers.com/tower/tashkent-tower, (04.2020).
[173] https://tv-tower.uz/, (05.2020).
[174] https://great-towers.com/tower/qingdao-tv-tower, (05.2020).
[175]https://baike.baidu.com/item/%E9%9D%92%E5%B2%9B%E7%94%B5%E8%A
7%86%E5%A1%94, (05.2020).
[176] https://ngdzhengzhou.gov.cn/tushuozhengzhou/141.html, (05.2020).
[177] https://great-towers.com/tower/henan-towerfu-tower, (05.2020).
[178] https://zhongyuanfuta.com/about.aspx?t=25, (05.2020).
[179] https://zt.ggditu.com/proscenium/watchTechnic.aspx?technicID=5909, (05.2020).
[180] https://shbbs.cc/22186-1.html, (05.2020).
[181] https://great-towers.com/tower/shanghai-oriental-pearl-radio-tv-tower, (05.2020).
[182] https://otis.com/zh/tw/projects/global-major-projects/profiles/oriental-pearl-
tower/, (05.2020).
[183] https://budowle.pl/budowla/oriental-pearl-tower, (05.2020).
[184] https://zabytek.pl/pl/wycieczki/wieze-wyciagowe-i-nadszybia-kopalniane-na-
gornym-slasku, (06.2020).
[185] https://sjp.pwn.pl/slowniki/industrializacja.html, (06.2020).
[186] https://muzeumslaskie.pl/pl/wieza-widokowa/, (06.2020).
[187]https://www.zabytkitechniki.pl/pl-PL/Poi/Pokaz/1689/57/szyb-prezydent-
kompleks-sztygarka, (07.2020).
[188]https://www.propertydesign.pl/przestrzen_publiczna/108/taras_widokowy_szybu_
prezydent,736.html, (07.2020).
[189] https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/tallest-lighthouse,
(07.2020).
[190] http://www.skyscrapercentre.com/building/yokohama-marine-tower/23478,
(07.2020).
[191]https://latarnie.com.pl/index.php/najwyzsze-czynne-latarnie-morskie-wedlug-
kontynentow/, (07.2020).
[192] https://www.japantowers.jp/en/yokohama_marine_tower/, (07.2020).
[193] https://www.japantowers.jp/en/kobe_port_tower/, (07.2020).

str. 238
[194] https://www.emporis.com/buildings/111171/euromast-rotterdam-netherlands,
(07.2020).
[195]https://www.trojmiasto.pl/wiadomosci/Dzis-swieto-latarni-morskich-Poznaj-te-
trojmiejskie-n137096.html, (07.2020).
[196]https://www.flightglobal.com/safety/colourised-images-mark-centenary-of-
worlds-first-control-tower/136903.article, (07.2020).
[197] http://www.ronet.pl/index.php?mod=projekty&projekt_id=505, (07.2020).
[198] http://if.pw.edu.pl/~wosinska/am2/w5/segment3/main.htm, (07.2020).
[199] https://www.altair.com.pl/news/view?news_id=29159, (07.2020).
[200] https://businessinsider.com.pl/lifestyle/podroze/najwieksze-lotniska-na-
swiecie/dlkjetk, (07.2020).
[201] Australian Covernment – Department of Agriculture, Water and the Environment,
Sydney Airport Air Traffic Control Tower, General Holmes Dr, Sydney Airport,
NSW Australia, dostęp online: http://www.environment.gov.au/cgi-
bin/ahdb/search.pl?mode=place_detail;place_id=106116, (07.2020).
[202]https://www.designboom.com/architecture/aecom-pininfarina-air-traffic-control-
tower-istanbul-new-airport-10-30-2018/, (07.2020).
[203] https://www.e-architect.co.uk/awards/international-architecture-awards-2016,
(07.2020).
[204]https://www.propertydesign.pl/architektura/104/wieza_kontroli_lotow_niczym_sm
ukla_syrena,7106-27031.html, (07.2020).
[205] https://www.jssl.in/infrastructure/mial-air-traffic-control-tower-34, (07.2020).
[206] https://www.rsh-p.com/projects/heathrow-air-traffic-control-tower/, (07.2020).
[207] https://www.aeropuertobarcelona-elprat.com/ingl/torredecontrolin.htm, (07.2020).
[208] https://atcradarsim.com/dubai-airport/, (07.2020).
[209] https://www.arabtecuae.com/projects/al-maktoum-international-dwc-air-traffic-
control-tower-jv/, (07.2020).
[210] https://www.emporis.com/buildings/148559/dayton-international-airport-control-
tower-dayton-oh-usa (07.2020).
[211] http://www.superstl.com/projects/dayton-air-traffic-control-tower/, (07.2020).
[212] https://airandspace.si.edu/multimedia-gallery/11159hjpg, (07.2020).
[213] https://www.emporis.com/buildings/278360/edinburgh-airport-air-traffic-control-
tower-edinburgh-united-kingdom, (07.2020).
[214] https://www.airport-technology.com/projects/edinburgh-internatio/, (07.2020).
[215] https://structurae.net/en/structures/frankfurt-airport-air-traffic-control-tower,
(07.2020).
[216] http://gpzgroup.com/project/bahrain-international-airport-control-tower/,
(07.2020).
[217] https://www.si.edu/newsdesk/photos/art-airport-tower-fort-worth-alliance-airport,
(08.2020).
[218] https://weburbanist.com/2018/12/09/in-plane-sight-the-fort-worth-alliance-
airport-atc-tower/, (08.2020).
[219] https://www.emporis.com/buildings/138200/airport-tower-arlanda-sigtuna-
sweden, (08.2020).
[220] https://manchesterhistory.net/architecture/2000/arlandatower.html, (08.2020).
[221] http://www.studiosperi.it/en/progetto/torre-di-controllo-malpensa/, (08.2020).

str. 239
[222] https://sztuka-architektury.pl/article/12753/wieza-kontroli-lotow-odwrocony-
stozek, (08.2020).
[223]http://www.inzynierbudownictwa.pl/inwestycje,inwestycje,artykul,wieza_kontroli
_lotow_w_pyrzowicach_gotowa,10663, (08.2020).
[224] https://www.ulmaconstruction.pl/pl/ulma/aktualnosci/budowa-najwyzszej-wiezy-
kontroli-lotow-w-polsce, (08.2020).
[225] https://sztuka-architektury.pl/article/3928/wieza-w-siatce, (08.2020).
[226] https://architektura.muratorplus.pl/realizacje/wieza-kontroli-lotow_6937.html,
(08.2020).
[227]http://www.skisprungschanzen.com/PL/Skocznie/FIN-Finlandia/ES-
Finlandia+Po%C5%82udniowa/Lahti/0251-Salpausselk%C3%A4/#data,
(08.2020).
[228] https://zakopane.cos.pl/375/wielka-krokiew, (08.2020).
[229] https://www.bergisel.info/at/erkunden/bergiselschanze/bergisel-schanze.php,
(08.2020).
[230] https://begehbarewindenergieanlage.jimdofree.com/english/, (08.2020).
[231] https://www.loebau.de/freizeit-und-tourismus/stadtrundgang/k%C3%B6nig-
friedrich-august-turm/, (08.2020).
[232] https://www.erih.net/i-want-to-go-there/site/show/Sites/king-frederick-augustus-
tower/, (08.2020).
[233] https://www.budowle.pl/budowla/statua-wolnosci, (09.2020).
[234] https://www.sanjacinto-museum.org/About_Us/Media_Kit/, (09.2020).
[235] https://u-s-history.com/pages/h3118.html, (09.2020).
[236] https://www.klm.com/destinations/gb/en/article/rotterdam-retro-icon-the-
euromast, (09.2020).
[237] http://www.skyscrapercenter.com/building/wd/5446, (09.2020).
[238] https://www.great-towers.com/tower/eiffel-tower, (09.2020).
[239] http://www.skyscrapercenter.com/building/canton-tower/9385, (09.2020).
[240] https://www.great-towers.com/tower/montreal-tower, (09.2020).
[241] https://www.calatrava.com/projects/montjuic-communications-tower-
barcelona.html, (09.2020).
[242] http://www.ecns.cn/visual/hd/2014/08-19/46571.shtml, (09.2020).
[243] http://www.china.org.cn/olympics/news/2008-08/13/content_16214170.htm,
(09.2020).
[244] https://www.great-towers.com/tower/kl-tower, (09.2020).
[245] http://www.astanahotels.ru/eng/astana/bayterek.htm%20Bayterek%20Monument,
(10.2020).
[246]https://thestrat.com/media-and-press/2019-press-releases/golden-entertainment-
inc-announces-stratosphere-rebrand-to-ae-the-strat-ae, (10.2020).
[247]https://www.smithsonianmag.com/history/googie-architecture-of-the-space-age-
122837470/, (10.2020).
[248] https://www.bryla.pl/bryla/1,85298,4518701,googie.html, (10.2020).
[249] https://www.emporis.com/buildings/202394/theme-building-los-angeles-ca-usa,
(10.2020).
[250] https://www.designingbuildings.co.uk/wiki/Theme_Building,_LAX, (10.2020).

str. 240
[251] http://historicplacesla.org/reports/596ba281-ed17-4a32-a9b4-1a2b75daec48,
(10.2020).
[252] https://www.great-towers.com/tower/ufo, (09.2020).
[253] https://www.budowle.pl/budowla/marina-bay-sands, (09.2020).
[254] https://19890525.weebly.com/building-case-study.html, (10.2020).
[255] https://www.safdiearchitects.com/projects/marina-bay-sands-hotel-and-skypark,
(10.2020).
[256] https://www.emporis.com/buildings/113277/harbour-centre-vancouver-canada,
(10.2020).
[257] https://www.great-towers.com/tower/vancouver-lookout, (10.2020).
[258] http://www.skyscrapercenter.com/building/harbour-centre/4144, (10.2020).
[259] https://www.emporis.com/buildings/105766/petronas-tower-2-kuala-lumpur-
malaysia, (10.2020).
[260] http://www.skyscrapercenter.com/building/petronas-towers/149, (10.2020).
[261] http://www.ochotnica.pl/pl/211/141224/wiadomosci.html, (10.2020).
[262] https://odtur.pl/atrakcje/piwniczna-zdroj-wieza-widokowa-na-radziejowej.html,
(10.2020).
[263] https://swieradowzdroj.pl/5315-swieradowzdroj-wieza-widokowa-na-
czerniawskiej-kopie, (10.2020).
[264]https://www.propertydesign.pl/architektura/104/to_tu_powstala_najwyzsza_wieza
_widokowa_z_drewna,7768.html, (10.2020).
[265]http://it.rabka.pl/index.php/using-joomla/warto-zobaczyc/wieza-widokowa-na-
polczakowce, (10.2020).
[266] http://www.firmatatry.pl/realizacje-i-referencje/budowa-wiez-widokowych-
realizacje, (10.2020).
[267]https://mieroszowdawniej.pl/index.php/nowosci/atrakcje/wieza-widokowa-na-
parkowej-gorze, (10.2020).
[268] https://gckib.org.pl/turystyka/wieza-widokowa-siekowo/, (10.2020).
[269] https://www.rpo.pomorskie.eu/-/ponad-2-mln-zl-unijnego-dofinansowania-dla-
gminy-karsin-wieza-widokowa-i-budynek-deukacji-ekologicznej-w-przystarni-
oddane-do-uzytku-, (11.2020).
[270] http://www.spalona.com.pl/wieza_widokowa_na_jagodnej.php, (11.2020).
[271] https://www.wroclaw.lasy.gov.pl/aktualnosci/-
/asset_publisher/1M8a/content/otwarcie-wiezy-na-klodzkiej-gorze, (11.2020).
[272] http://www.firmatatry.pl/realizacje-i-referencje/budowa-wiez-widokowych-
realizacje/#, (11.2020).
[273]https://iwkowa.pl/aktualnosci/wieza-widokowa-w-iwkowej-nowa-atrakcja-
turystyczna.html, (11.2020).
[274]http://www.beskid-niski-
pogorze.pl/szlaki/szlaki_pttk/beskid/zielony_grybow_jaworze.php, (11.2020).
[275] http://www.karpackatroja.pl/platformawidokowa_16_0.html, (11.2020).
[276] https://www.krajoznawcy.info.pl/krzyz-z-widokiem-na-swiat-2997, (11.2020).
[277] http://www.firmatatry.pl/realizacje-i-referencje/budowa-wiez-widokowych-
realizacje/#, (11.2020).
[278] https://structurae.net/en/structures/schlossberg-tower, (11.2020).
[279] https://structurae.net/en/structures/schonbuchturm, (11.2020).

str. 241
[280]https://web.archive.org/web/20160325060915/http://www.sauerland-
waldroute.de/Die-Waldroute/Erlebnispunkte/Loermecke-Turm, (11.2020).
[281] https://web.archive.org/web/20070505022430/http://www.cottbus-und-
umgebung.de/a2s0i69si317.html, (11.2020).
[282] https://www.liftverbund-feldberg.de/Attraktionen/Hasenhorn-Aussichtsturm,
(11.2020).
[283] https://www.bayerischer-wald.de/Media/Attraktionen/Aussichtsturm-auf-dem-
Haidel, (11.2020).
[284] https://structurae.net/de/bauwerke/aussichtsturm-blumenthal, (11.2020).
[285] https://www.skylineatlas.com/portfolios/goethe-tower-fire/, (11.2020).
[286] https://www.schwarzwald-tourismus.info/attraktionen/aussichtsturm-urenkopf-
947a363974, (11.2020).
[287] https://www.heimatvereine-melle.de/heimatverein/aussichtsturm-ottoshoehe.php,
(11.2020).
[288] https://tuni.tul.cz/rubriky/univerzita/fakulta-umeni-a-architektury/id:13271/-
architekti-vztycili-v-krajine-okurku-, (11.2020).
[289] http://rozhledny.webzdarma.cz/kaplice.htm, (11.2020).
[290]https://www.hrady.cz/index.php?OID=11289&PARAM=11&tid=38259&pos=450
(11.2020).
[291] https://www.vychodni-morava.cz/cil/2354, (11.2020).
[292] http://wavestructuraldesign.com/projects/overview-tower-bohdanka-cr, (11.2020).
[293] http://rozhledny.webzdarma.cz/pritluky.htm, (11.2020).
[294] https://www.jablonec.com/pl/dokad-wyruszyc/wieze-i-punkty-
widokowe/muzeum-i-latarnia-morska-jary-cimrmana/, (11.2020).
[295] http://rozhledny.webzdarma.cz/stvanice.htm, (11.2020).
[296] https://www.imaterialy.cz/rubriky/technologie/rozhledna-na-
kralicaku_47584.html, (11.2020).
[297] https://www.geocaching.com/geocache/GC4Y1PV_rozhledna-
spulka?guid=cfe01ca9-c2dc-4e4f-8608-768c9cf0a37e, (11.2020).
[298]https://www.euro-glacensis.cz/clanky-rozhledna-na-feistove-kopci-pristupna-
verejnosti.html, (11.2020).
[299] http://www.na-rozhledny.cz/Vartovna, (11.2020).
[300]https://www.whitemad.pl/jest-prawie-cala-z-drewna-wieza-widokowa-doubravka-
w-czechach/, (11.2020).
[301] https://www.mistopisy.cz/pruvodce/body-zajmu/1495/rozhledna-velka-destna/,
(11.2020).
[302] https://www.rozhlednasalas.cz/, (11.2020).
[303] https://www.visittabor.eu/rozhledna-hylacka, (11.2020).
[304] http://cantoryje.cz/wieza/, (11.2020).
[305] https://slovenskycestovatel.sk/item/vyhliadkova-veza-polana, (11.2020).
[306]https://admagazin.sk/architecture/2021-architekti-rozhladna-alexandra-filipka-
velka-homola-modra-sk/, (11.2020).
[307] https://slovenskycestovatel.sk/item/rozhladna-pod-klenovou, (11.2020).
[308] https://www.geocaching.com/geocache/GC8BXGH_rozhada-
cechovka?guid=831f03bd-9a67-4390-9c34-4cdd78f0652b, (11.2020).
[309] https://slovenskycestovatel.sk/item/rozhladna-trencianska-zavada, (11.2020).

str. 242
[310] https://www.terchova.sk/navstevnik/zaujimavosti-obce/naucny-chodnik,
(11.2020).
[311] http://www.tikzilina.eu/vyhliadkova-veza-na-dubni/, (11.2020).
[312] https://www.slovago.sk/en/rozhladna-tokaj, (11.2020).
[313] https://slovenskycestovatel.sk/item/vyhliadkova-veza-devinska-kobyla, (11.2020).
[314] https://slovenskycestovatel.sk/item/rozhladna-bachledova-dolina, (11.2020).
[315] https://sa.lt/apzvalgos-bokstai-nekasdiene-pazintis-su-aplinka/, (11.2020).
[316]https://www.delfi.lt/keliones/po-lietuva/10-neiprastu-apzvalgos-bokstu-
lietuvoje.d?id=85295893, (11.2020).
[317] http://www.ltvirtove.lt/apzvalgos_bokstai.php?lt=drevernos_apzvalgos_bokstas,
(11.2020).
[318] http://zemaitijosnp.lt/en/veikla/places-to-visit/siberijos-apzvalgos-bokstas/,
(11.2020).
[319] https://romantic.lt/entertainment-1, (11.2020).
[320] http://www.turistopasaulis.lt/sartu-ezero-apzvalgos-bokstas/#.X65bBWVKjRY,
(11.2020).
[321]http://alkas.lt/2015/09/21/labanoro-regioniniame-parke-atidaromas-auksciausias-
apzvalgos-bokstas/, (11.2020).
[322] https://www.dopiewo.pl/aktualnosci/2020-03-06/wieza-ornitologiczna, (11.2020).
[323] http://www.polskaekologia24.pl/styl-zycia/parki-krajobrazowe/park-
krajobrazowy-dolina-baryczy-cz-dolnoslaska/aktywny-wypoczynek/437/wieza-
ptakow-niebieskich-nad-stawem-grabownica, (11.2020).
[324] http://barycz.pl/index_turystyka.php?dzial=4&kat=15&art=145&limit=0,
(11.2020).
[325] https://nowiny24.pl/siedliska-powstala-wieza-do-ptasich-obserwacji/ar/5991773,
(11.2020).
[326]https://wdzydzkipark.pl/aktualnosci-3/odnowione-urzadzone-punkty-widokowe-
na-terenie-wdzydzkiego-parku-krajobrazowego-1/, (11.2020).
[327] http://cabin-lover.pl/punkt-obserwacyjny-orlika-krzykliwego-w-puszczy-
bialowieskiej/, (11.2020).
[328] https://archello.com/project/bird-observation-tower, (11.2020).
[329]https://sztuka-krajobrazu.pl/3606/slajdy/wieza-do-obserwacji-ptakow-w-norwegii-
strona-3#hot, (11.2020).
[330] https://www.architekturbibliothek.ch/bauwerk/aussichtsturm/, (11.2020).
[331]http://www.rarebirdalert.co.uk/v2/Content/New_tower_hide_opens_up_view-
sacross_Avalon_Marshes.aspx?s_id=629934405, (11.2020).
[332] https://www.nationalpark-unteres-odertal.eu/grenzueberschreitender-
panoramablick-aus-elf-metern-hoehe/, (11.2020).
[333] https://reiseziel-uckermark.de/aussichtsturm-mescherin-unteres-odertal/,
(11.2020).
[334] https://www.e-architect.com/helsinki/korkeasaari-island-lookout-tower,
(11.2020).
[335]https://www.architekturaibiznes.pl/karolina-toporkiewicz-i-weronika-kogut-
autorkami-wiezy-do-obserwacji-ptakow,3403.html, (11.2020).
[336]https://www.archdaily.com/884229/bee-breeders-announces-winners-of-pape-
bird-observation-tower-competition, (11.2020).

str. 243
[337] https://www.designboom.com/architecture/bilska-de-beaupuy-bird-observation-
tower-latvia-04-26-19/, (11.2020).
[338] https://www.ogrody-labirynt.com.pl/wieza-widokowa.html, (11.2020).
[339] http://www.ogrodjp2.pl/, (11.2020).
[340] https://www.czarnygron.pl/resort/atrakcje/szczegoly-atrakcji?RecordID=154506,
(11.2020).
[341] http://www.vsv-stuttgart.de/index.php?article_id=29, (11.2020).
[342] http://www.killesbergturm.de/index.php?article_id=18, (11.2020).
[343] https://www.spinnakertower.co.uk/about/history-and-construction/, (11.2020).
[344] https://www.great-towers.com/tower/emirates-spinnaker-tower, (11.2020).
[345]https://www.emporis.com/buildings/101061/spinnaker-tower-portsmouth-united-
kingdom, (11.2020).
[346] http://www.skyscrapernews.com/buildings.php?id=406, (11.2020).
[347] https://www.nextroom.at/building.php?id=36077, (11.2020).
[348] https://structurae.net/en/structures/pyramidenkogel-observation-tower, (11.2020).
[349] https://structurae.net/en/structures/pyramidenkogel-tower, (11.2020).
[350] https://zbierajsie.pl/sciezka-w-chmurach-dolni-morava/, (11,2020).
[351] https://www.dolnimorava.cz/pl/o-sciezce-w-oblokach, (11.2020).
[352] http://franekarchitects.cz/projekt/stezka-v-oblacich/, (11.2020).
[353]https://www.idnes.cz/bydleni/architektura/architekt-roku-zdenek-
franek.A200915_160628_architektura_rez, (11.2020).
[354]https://www.shemakesmetravel.com/sk/vyhliadka-v-bojniciach-vsetko-co-pred-
navstevou-veze-potrebujete-vediet/, (11.2020).
[355] https://lwowecki.info/swieradow-zdroj-najwieksza-w-polsce-sciezka-w-
chmurach/, (11.2020).
[356] https://lwowecki.info/sky-walk-rosnie-najwieksza-w-polsce-sciezka-w-chmurach-
wideo/, (11.2020).
[357] https://www.nrk.no/dokumentar/xl/selfieturisme-pa-trolltunga-1.13239323,
(11.2020).
[358] https://www.derdachstein.at/de/dachstein-gletscherwelt/gletscher-erlebnis/sky-
walk, (11.2020).
[359] https://www.derdachstein.at/de/dachstein-gletscherwelt/gletscher-
erlebnis/eispalast, (11.2020).
[360]https://www.derdachstein.at/de/dachstein-gletscherwelt/gletscher-
erlebnis/haengebruecke, (11.2020).
[361] https://www.derdachstein.at/de/dachstein-gletscherwelt/gletscher-erlebnis/treppe-
ins-nichts, (11.2020).
[362] http://whc.unesco.org/en/list/806/, (11.2020).
[363] https://dachstein-salzkammergut.com/en/summer/above-ground/5fingers/,
(11.2020).
[364]https://www.tyrol.com/things-to-do/attractions/all-attractions/a-top-of-tirol-stubai-
glacier, (11.2020).
[365] https://www.stubaier-gletscher.com/pl/aktywnosc/platforma-widokowa/,
(11.2020).
[366]https://www.gastein.com/en/service/gastein-from-a-
z/detail/infrastruktur/glocknerblick-viewing-platform-bad-gastein/, (11.2020).

str. 244
[367] https://gastein-im-bild.info/geprojkt.html#stu, (11.2020).
[368] https://www.skigastein.com/en/summer/stubnerkogel/valley-view, (11.2020).
[369] https://www.skigastein.com/de/sommer/stubnerkogel/felsenweg, (11.2020).
[370] https://www.valenta.at/aussichtsplattform-koralle/, (11.2020).
[371] https://www.steinplatte.tirol/de/die-aussichtsplattform-im-sommer.html,
(11.2020).
[372]https://www.soelden.com/winter/ski-area/highlights-in-the-ski-area/big3-three-
peaks-higher-than-3000-metres.html, (11.2020).
[373] https://structurae.net/en/structures/alpspix, (11.2020).
[374] https://zugspitze.de/en/Garmisch-Classic/Winter/AlpspiX, (11.2020).
[375] https://www.chamonix.net/english/leisure/sightseeing/step-into-the-void,
(11.2020).
[376]https://www.archilovers.com/projects/39936/stegastein-aurland-lookout-national-
tourist-routes-in-norway.html#info, (11.2020).
[377] https://grandcanyonwest.com/explore/west-rim/skywalk-eagle-point/, (12.2020).
[378] https://heavyindustries.ca/?portfolio=glacier-skywalk, (12.2020).
[379] https://www.rjc.ca/projects/project-details/glacier-skywalk, (12.2020).
[380] https://www.canadianarchitect.com/governor-generals-glacier-skywalk/,
(12.2020).
[381] https://superchinatour.com/guangdong/huangteng-canyon-suspended-glass-
corridor, (12.2020).
[382]https://stories.worldsteel.org/construction-building/glass-corridor-china-sky-
huangtengxia-tianmen/, (12.2020).
[383]https://www.lifeofguangzhou.com/wap/knowGZ/content.do?contextId=9762&fron
tParentCatalogId=175&frontCatalogId=178, (12.2020).
[384]http://www.szklarskaporeba.pl/o-szklarskiej-porebie/atrakcje-i-zabytki/227-zloty-
widok.html, (12.2020).
[385]https://sadeczanin.info/sport-fundacja-sadecka-wydarzenia/aktywny-sadeczanin-
platforma-widokowa-na-wiezy-kroguleckiej-strzal, (12.2020).
[386] http://www.55architekci.pl/pl/projectsm/5/platforma-widokowa-wola-krogulecka,
(12.2020).
[387]https://turystyka.wp.pl/nowa-atrakcja-w-poznaniu-druga-w-polsce-sciezka-w-
koronach-drzew-6502573860153473a, (12.2020).
[388] https://portalkomunalny.pl/sciezka-w-koronach-drzew-otwarta-404094/,
(12.2020).
[389] https://www.archdaily.com/500615/kew-tree-top-walkway-and-rhizotron-marks-
barfield-architects, (12.2020).
[390] https://www.kew.org/kew-gardens/whats-in-the-gardens/treetop-walkway,
(12.2020).
[391]https://www.dezeen.com/2008/05/27/kew-tree-top-walkway-by-marks-barfield-
architects/, (12.2020).
[392] https://marksbarfield.com/projects/kew-treetop-walkway/, (12.2020).
[393] https://www.carloscastanheira.pt/project/treetop-walk-serralves/#, (12.2020).
[394] https://baumwipfelpfad.ch/de/erlebnis-baumwipfelpfad/erlebnis/uebersicht.html,
(12.2020).

str. 245
[395] https://www.myswitzerland.com/en-id/experiences/treetop-path-neckertal/,
(12.2020).
[396] https://www.gardensbythebay.com.sg/en.html, (12.2020).
[397]https://www.archdaily.com/254471/gardens-by-the-bay-grant-
associates?ad_medium=gallery, (12.2020).
[398] https://www.architekturaibiznes.pl/wieza-widokowa,1753.html, (12.2020).
[399] https://cortena.pl/stal-corten/, (12.2020).
[400] https://www.hasslacher.com/wooden-sphere-steinberg-am-see, (12.2020).
[401] https://www.archdaily.com/941311/wooden-sphere-steinberg-am-see-hess-timber,
(12.2020).
[402] https://www.eak-ag.de/eakag/ueber-uns/baumwipfelpfade/, (12.2020).
[403] https://www.baumwipfelpfade.de/bayerischer-wald/, (12.2020).
[404] https://www.baumwipfelpfade.de/nezr/, (12.2020).
[405] https://www.dlubal.com/en-US/downloads-and-information/references/customer-
projects/001095, (12.2020).
[406] https://www.baumwipfelpfade.de/schwarzwald/, (12.2020).
[407] https://www.baumwipfelpfade.de//saarschleife/, (12.2020).
[408] https://www.stezkakrkonose.cz/de/uber-den-baumwipfelpfad, (12.2020).
[409] https://chodnikkorunamistromov.sk/en/about-the-trail/, (12.2020).
[410] https://www.baumwipfelpfade.at/salzkammergut/, (12.2020).
[411] https://www.potmedkrosnjamipohorje.si/de/uber-den-baumwipfelpfad, (12.2020).
[412] https://steigerwald-zentrum.de/, (12.2020).
[413] http://panarbora.de/en/information-2/, (12.2020).
[414] https://wiezawidokowa.pl/o-wiezy/, (12.2020).
[415] http://www.budowaroku.pl/, (12.2020).

6.5. Źródła ilustracji

[A.1] https://kattenberg.wordpress.com/tag/motte/, (10.2019).

[A.2] https://wikipedia.org/wiki/Biskupin, (03.2019).
[A.3] https://rokitnica.pl, (03.2019).
[A.4] https://zamki.res.pl/bedzin.php, (03.2019).
[A.5] https://foto.czestochowaonline.pl/jasnagora.php, (03.2019).
[A.6] https://lichen.pl/pl/432/warto_zobaczyc, (03.2019).
[A.7] https://wikipedia.org/wiki/Wieża_Saint_Jacques_w_Paryżu, (09.2019).
[A.8] https://wikipedia.org/wiki/Katedra_w_Chartres, (09.2019).
[A.9] https://wikiwand.com/pl/Katedra_Najświętszej_Marii_Panny_w_Rouen,
(09.2019).
[A.10] https://italieonline.eu/pl/piza.html, (09.2019).
[A.11]https://wikipedia.org/wiki/Katedra_św._Szczepana_w_Wiedniu,© Bwag / CC-
BY-SA-4.0, (09.2019).
[A.12] https://wikipedia.org/wiki/Principal_Igreja_de_Ulm, (09.2019).
[A.13] https://budowle.pl/budowla/sagrada-familia, (09.2019).
[A.14] https://mapy.eholiday.pl/galeria-nosek-lidzbark-dzialdowo, (09.2019).
[A.15] https://polska-org.pl/7121504,foto.html, (03.2019).

str. 246
[A.16] https://wikipedia.org/wiki/Ratusz_w_Nowym_Warpnie, (09.2019).
[A.17]https://encyklopediaksiazek.cba.pl/Wiki/index.php?title=Plik:Ratusz_w_filadelfii
.jpg, (09.2019).
[A.18] https://galinsky.com/buildings/kuwaittowers/index.html, (09.2019).
[A.19] https://tektones.pl/portfolio/dostrzegalnia/,( 09.2019).
[A.20] https://zawadzkie.katowice.lasy.gov.pl/ochrona-
przeciwpozarowa#.XXY7mC4zbRY, (09.2019).
[A.21] https://fotopolska.eu/foto/651/651788.jpg, (09.2019).
[A.22] https://wikiwand.com/en/Parachute_Jump#/See_also, (09.2019).
[A.23]https://pl.wikipedia.org/wiki/Tokyo_Skytree#/media/Plik:Tallest_towers_in_the_
world.PNG, (09.2019).
[A.24] https://pl.wikipedia.org/wiki/Radiostacja_gliwicka, (10.2019).
[A.25] https://historia.org.pl/2013/01/07/wieza-eiffela-miala-zostac-rozebrana-
uratowalo-ja, (09.2019).
[A.26] https://pl.wikipedia.org/wiki/Wie%C5%BCa_Eiffla, (09.2019).
[A.27] https://travelauts.wordpress.com/2015/10/25/germany-2015/#jp-carousel-1066,
(09.2019).
[A.28] https://obiezyswiatka.eu/katedra-w-ulm-najwyzsza-swiatynia-na-swiecie,
(09.2019).
[A.29] https://wandziawpodrozy.blogspot.com/2013/07/ulmer-munster.html, (09.2019).
[A.30]https://naszewycieczki.pl/kraje-sasiedzkie/64-niemcy-ciekawe-miejsca/778-
punkt-widokowy-z-katedry-sw-mikolaja-dom-st-nicolai-greifswald, (09.2019).
[A.31]https://beskid-niski-
pogorze.pl/galeria_regionu/koscioly_drewniane/koscioly_drewniane.php,
(10.2019).
[A.32] https://golub-dobrzyn.pl/358,wieza-kosciola, (10.2019).
[A.33] https://elzbieta.archidiecezja.wroc.pl/?page_id=355, (10.2019).
[A.34] https://visitwroclaw.eu/miejsce/wieza-widokowa-kosciola-sw-elzbiety,
(10.2019).
[A.35] https://katedra.szczecin.pl/historia/historia-kosciola/, (10.2019).
[A.36] https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Szczecin_katedra_sw_Jakuba_(2).jpg,
(10.2019).
[A.37] https://forma.zut.edu.pl/dwiewieze.php, (10.2019).
[A.38] https://planergo.com/pl/zabytki/Ratusz-w-Kopenhadze, (02.2020).
[A.39] https://pl.wikipedia.org/wiki/Nowy_Ratusz_w_Monachium, (02.2020).
[A.40]https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Torun_Ratusz_Staromiejski_2010_03_
04_7189.JPG, (02.2020).
[A.41] https://pl.wikipedia.org/wiki/Wie%C5%BCa_ratuszowa_w_Krakowie,
(02.2020).
[A.42] https://polskaniezwykla.pl/web/gallery/photo,368452.html, (02.2020).
[A.43]https://pl.wikipedia.org/wiki/Wie%C5%BCa_ci%C5%9Bnie%C5%84_przy_alei
_Wi%C5%9Bniowej_we_Wroc%C5%82awiu#/media/Plik:Wroclaw_Wieza_Ci
snien.jpg, (03.2020).
[A.44]https://gazetalubuska.pl/sulechow-gmina-podpisala-umowe-na-wykonanie-
dokumentacji-to-kolejny-krok-do-tego-by-zabytkowa-wieza-cisnien-mogla-
doczekac-sie/ar/c1-14823574, (03.2020).

str. 247
[A.45] https://viztorony.com/#3, (03.2020).
[A.46] https://tokyo-skytree.jp/others/pdf/skytree_english.pdf, (03.2020).
[A.47] https://wikipedia.org/wiki/CN_Tower#/media/Plik:Toronto_-_ON_-
_Toronto_Harbourfront7.jpg, (03.2020).
[A.48] https://wikipedia.org/wiki/CN_Tower#/media/Plik:Toronto_-_ON_-
_CN_Tower_Turmkorb.jpg, (03.2020).
[A.49] https://ria.ru/20121105/909497712.html, (03.2020).
[A.50] https://joemonster.org/art/30358, (04.2020).
[A.51] https://de.wikipedia.org/wiki/Fritz_Leonhardt#/media/Datei:Fernsehturm_
Stuttgart.JPG, (04.2020).
[A.52] H. Jobsen, Der Stuttgarter Fernsehturn, Schweizerische Bauzeitung, 74 (1956)
wydanie 37.
[A.53] https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/bf/
DeutscheFernseht%C3%BCrme.svg, (04.2020).
[A.54]https://de.wikipedia.org/wiki/Berliner_Fernsehturm#/media/Datei:Berliner_Ferns
ehturm,_Sicht_vom_Neptunbrunnen_-_Berlin_Mitte.jpg, (04.2020).
[A.55]https://de.wikipedia.org/wiki/Berliner_Fernsehturm#/media/Datei:Bundesarchiv_
Bild_183-G0806-0007-001,_Berlin,_Fernsehturm,_Bau.jpg, (04.2020).
[A.56]https://de.wikipedia.org/wiki/Berliner_Fernsehturm#/media/Datei:Bundesarchiv_
Bild_183-G0822-0020-001,_Berlin,_Fernsehturm,_Bau.jpg, (04.2020).
[A.57] https://tv-turm.de/en/50-years-of-the-berlin-tv-tower, (04.2020).
[A.58] https://budowle.pl/budowla/olympiapark, (04.2020).
[A.59]https://de.wikipedia.org/wiki/Olympiaturm#/media/Datei:M%C3%BCnchen_-
_Olympiaturm_-_Aussichtsplattform2.jpg, (04.2020).
[A.60] https://sellosmundo.com/Europa/Francia/sello_283845.htm, (04.2020).
[A.61] https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:DBP_1965_481_Deutsche_
Funkausstellung.jpg, (04.2020).
[A.62]https://de.wikipedia.org/wiki/Olympiaturm#/media/Datei:Stamps_of_Germany_(
BRD),_Olympiade_1972,_Ausgabe_1972,_Block_1,_70_Pf.jpg, (04.2020).
[A.63]https://de.wikipedia.org/wiki/Berliner_Fernsehturm#/media/Datei:Stamps_of_Ge
rmany_(DDR)_1969,_MiNr_Block_30.jpg, (04.2020).
[A.64] https://suche-briefmarken.de/marken/ddr/ddr69080.html, (04.2020).
[A.65] https://suche-briefmarken.de/marken/ddr/ddr80015.html, (04.2020).
[A.66] https://de.wikipedia.org/wiki/Briefmarken-
Jahrgang_1969_der_Deutschen_Post_der_DDR#/media/Datei:Stamps_of_Germ
any_(DDR)_1969,_MiNr_Block_28.jpg, (04.2020).
[A.67] https://suche-briefmarken.de/marken/ddr/ddr78033.html, (04.2020).
[A.68] https://stamprus.ru/marks/1983/, (04.2020).
[A.69]https://myloview.pl/fototapeta-wieza-ostankino-znaczek-pocztowy-drukowane-
w-zsrr-moskwa-radia-nr-4EDA1CE, (12.2020).
[A.70]https://pl.wikipedia.org/wiki/Wie%C5%BCa_telewizyjna_%C5%BDi%C5%BEk
ov#/media/Plik:Prague_07-2016_View_from_Petrinska_Tower_img3.jpg,
(04.2020).
[A.71] https://smartage.pl/ryska-wieza-radiowo-telewizyjna/, (04.2020).
[A.72] https://lvrtc.lv/tv-tornis-20.html#, (04.2020).
[A.73] https://daryo.uz/2013/07/23/toshkent-teleminorasi-tarixini-bilasizmi, (04.2020).

str. 248
[A.74] https://structurae.net/en/structures/tashkent-tower, (05.2020).
[A.75]https://google.com/maps/place/Shouchuang+Television+Tower/@36.0692286,12
0.3556696,3a,75y,90t/data=!3m8!1e2!3m6!1sAF1QipPQpv75b-
edXGwvFJ4QDnim17cn1NnlbYriCu7Q!2e10!3e12!6shttps:%2F%2Flh5.google
usercontent.com%2Fp%2FAF1QipPQpv75b-
edXGwvFJ4QDnim17cn1NnlbYriCu7Q%3Dw203-h135-k-
no!7i5472!8i3648!4m12!1m6!3m5!1s0x3596103d2c6acbb7:0x5439f159a43fda8
3!2sQingdao+TV+Tower!8m2!3d36.06819!4d120.357864!3m4!1s0x0:0x520fd3
d3a5a2b8ca!8m2!3d36.069118!4d120.3553748, (05.2020).
[A.76]https://tripadvisor.com.ph/ShowUserReviews-g297458-d1810479-r323558704-
Qingdao_TV_TowerQingdao_Shandong.html#photos;aggregationId=101&albu
mid=101&filter=7&ff=399852964, (05.2020).
[A.77] https://mafengwo.cn/sales/2332110.html, (05.2020).
[A.78] https://kknews.cc/photography/ryazo4.html, (05.2020).
[A.79] https://shbbs.cc/22186-1.html, (05.2020).
[A.80] Tall Buildings in Numbers, CTBUH Jurnal, 2015 Issue III, str. 45.
[A.81] https://torredecollserola.com/mirador-es, (05.2020).
[A.82] Swiss Space Center – FS 2107, A New Ground Studion for Earth Observation,
prof. dr. Joseph Schwartz.
[A.83]https://pl.wikipedia.org/wiki/Kopalnia_W%C4%99gla_Kamiennego_%E2%80%
9EKatowice%E2%80%9D#/media/Plik:Katowice_-_Kopalnia_Katowice.jpg,
(06.2020).
[A.84]https://www.propertydesign.pl/konkursy/126/trwa_plebiscyt_performatywny_ma
gazyn_muzeum_slaskie_zaprasza_do_udzialu_artystow,28473.html, (06.2020).
[A.85] https://zabytek.pl/pl/obiekty/chorzow-wieza-wyciagowa-szybu-prezydent/7,
(07.2020).
[A.86]https://pl.wikipedia.org/wiki/Latarnia_morska_na_Faros#/media/Plik:Lighthouse
_-_Thiersch.png, (07.2020).
[A.87] https://latarnie.com.pl/index.php/najwieksza-na-swiecie/ (07.2020).
[A.88] http://www.shift.jp.org/guide/yokohama/others/marine-tower.html, (07.2020).
[A.89]https://en.wikipedia.org/wiki/Yokohama_Marine_Tower#/media/File:WelcomeT
oYokohama.JPG, (07.2020).
[A.90]https://fupping.com/genericjames/2018/05/20/explore-the-largest-lighthouses-in-
the-world/, (07.2020).
[A.91] http://marinetower.jp/eng.html, (07.2020).
[A.92] http://www.gaijinwpodrozy.pl/port-morski-kobe/, (07.2020).
[A.93]https://www.google.com/maps/search/latarnie+morskie/@52.4669486,14.624911
3,721166m/data=!3m2!1e3!4b1, (07.2020).
[A.94] https://www.latarnie.pl/latarnia-morska-swinoujscie/, (07.2020).
[A.95] https://www.latarnie.pl/latarnia-kikut-kolo-wiselki/, (07.2020).
[A.96] https://abcwypoczynku.info/polskie-latarnie-morskie/, (07.2020).
[A.97] https://www.latarnie.pl/latarnia-morska-kolobrzeg/, (07.2020).
[A.98] https://www.latarnie.pl/latarnia-morska-gaski/, (07.2020).
[A.99] https://www.latarnie.pl/latarnia-morska-jaroslawiec/, (07.2020).
[A.100] http://darlowo.fotopolska.eu/404488,foto.html, (07.2020).
[A.101] https://www.latarnie.pl/latarnia-morska-ustka/, (07.2020).

str. 249
[A.102] https://www.latarnie.pl/latarnia-czolpino/, (07.2020).
[A.103] https://www.latarnie.pl/latarnia-morska-stilo/, (07.2020).
[A.104] https://abcwypoczynku.info/polskie-latarnie-morskie/, (07.2020).
[A.105] https://www.latarnie.pl/latarnia-morska-jastarnia/, (07.2020).
[A.106] https://www.latarnie.pl/latarnia-morska-sopot/, (07.2020).
[A.107] https://www.latarnie.pl/latarnia-morska-hel/, (07.2020).
[A.108] http://fotoforum.gazeta.pl/72,2,881,128775361,161613958.html, (07.2020).
[A.109] http://www.latarnia.gda.pl/galeria/, (07.2020).
[A.110] https://www.latarnie.pl/latarnia-morska-krynica-morska/, (07.2020).
[A.111]https://www.flightglobal.com/safety/colourised-images-mark-centenary-of-
worlds-first-control-tower/136903.article, (07.2020).
[A.112]https://samchui.com/2019/12/14/jeddahs-new-airport-terminal-saudi-arabias-
latest-landmark/#.XxnzmZ4zZPY, (07.2020).
[A.113] https://www.klia2.info/klia2/photos/klia2-work-in-progress-gallery-8/,
(07.2020).
[A.114]https://tex-atc.co.uk/tex-atc-division/air-traffic-control-rooms/case-
studies/suvarnabhumi-international-airport-sbia-bangkok-thailand/sbia-2/,
(07.2020).
[A.115] http://www.skyscrapercenter.com/building/klia-air-traffic-control-tower/11726,
(07.2020).
[A.116] https://megaconstrucciones.net/?construccion=aeropuerto-hartsfield-jackson-
atlanta, (07.2020).
[A.117]https://www.dailymail.co.uk/news/article-7183251/Beijing-unveils-9-billion-
Daxing-airports-control-tower-nicknamed-Eye-Phoenix.html, (07.2020).
[A.118] https://www.internationalairportreview.com/article/76216/transforming-japans-
airspace/ (12/2020)
[A.119] http://www.chinaaviationdaily.com/news/55/55381.html, (07.2020).
[A.120]https://www.charlotteagenda.com/127194/charlottes-airport-is-in-the-middle-of-
2-5-billion-in-construction-see-the-latest-on-8-major-projects/ (07.2020).
[A.121]https://www.designboom.com/architecture/aecom-pininfarina-air-traffic-
control-tower-istanbul-new-airport-10-30-2018/, (07.2020).
[A.122]https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:ParisCharles_de_Gaulle_Airport
_control_towers#/mediaFile:Paris-
Charles_de_Gaulle_Airport_control_tower.jpg, (07.2020).
[A.123] http://pilotvisnu.com/10-tallest-air-traffic-control-towers-in-the-world/,
(07.2020).
[A.124]https://www.architonic.com/en/project/zechner-zechner-zt-gmbh-airport-tower-
wien/5101160, (07.2020).
[A.125] Airservices Australia, Sydney air traffic control tower no.5, August 2019
[A.126]https://www.propertydesign.pl/architektura/104/wieza_kontroli_lotow_niczym_
smukla_syrena,7106-27030.html#img, (07.2020).
[A.127] https://www.jssl.in/infrastructure/mial-air-traffic-control-tower-34, (07.2020).
[A.128] https://www.airliners.net/photo/-/-/2263752, (07.2020).
[A.129] https://en.wikipedia.org/wiki/File:TorreControElPrat.jpg, (07.2020).
[A.130] https://www.giorgiociarini.com/Dubai%20Airport%202011.htm, (07.2020).
[A.131] https://www.flickr.com/photos/17185003@N03/6629198279/, (07.2020).

str. 250
[A.132]https://pl.wikipedia.org/wiki/Port_lotniczy_Edynburg#/media/Plik:Edinburgh_
Airport_Control_Tower.jpg, (07.2020).
[A.133] https://structurae.net/en/structures/frankfurt-airport-air-traffic-control-tower,
(07.2020).
[A.134] https://www.protenders.com/projects/bahrain-international-airport-new-control-
tower, (08.2020).
[A.135]http://www.aero-news.net/EmailArticle.cfm?do=main.textpost&id=5ecd1e79-
86f1-49c4-9498-cb1323b48fcb, (08.2020).
[A.136] https://megaconstrucciones.net/?construccion=aeropuerto-estocolmo-arlanda,
(08.2020).
[A.137] https://structurae.net/en/structures/malpensa-airport-control-tower, (08.2020).
[A.138] http://www.studiosperi.it/en/progetto/torre-di-controllo-malpensa/, (08.2020).
[A.139] https://plus.dziennikzachodni.pl/oto-lotnisko-w-pyrzowicach-z-nowa-wieza-
teraz-chca-stawiac-terminal-pasazerski/ar/c3-12880642, (08.2020).
[A.140]https://www.rynek-lotniczy.pl/wiadomosci/w-katowicach-powstaje-najwyzsza-
wieza-kontroli-ruchu-w-kraju-zdjecia-1901.html, (08.2020).
[A.141]https://architektura.muratorplus.pl/galeria/wieza-kontroli-
lotow,6937/4114/38038/?full=1, (08.2020).
[A.142] https://zakopane.cos.pl/375/wielka-krokiew, (08.2020).
[A.143] https://tropter.com/pl/austria/innsbruck/skocznia-narciarska-bergisel, (08.2020).
[A.144] https://www.zlotaproporcja.pl/2019/01/06/innsbruck-skocznia-tyrol-austria/,
(08.2020).
[A.145] K. Nalepa, W. Miąskowski, P. Pietkiewicz, J. Piechocki, P. Bogacz, Poradnik
małej energetyki wiatrowej, Olsztyn, maj 2011, str. 20.
[A.146] https://begehbarewindenergieanlage.jimdofree.com/english/, (08.2020).
[A.147] http://ihikebc.com/trips/2010/trip026-2GrouseMountainRA.htm, (08.2020).
[A.148]https://www.erih.net/i-want-to-go-there/site/show/Sites/king-frederick-augustus-
tower/, (08.2020).
[A.149] http://sudety.travel.pl/konig-friedrich-august-turm/, (08.2020).
[A.150]https://tensegritywiki.com/w/index.php?title=Warnow_Tower&mobileaction=to
ggle_view_desktop, (08.2020).
[A.151] https://www.budowle.pl/budowla/statua-wolnosci, (09.2020).
[A.152]https://en.wikipedia.org/wiki/San_Jacinto_Monument#/media/File:San_Jacinto_
Monument.jpg, (09.2020).
[A.153]https://en.wikipedia.org/wiki/Space_Needle#/media/File:Space_Needle_2011-
07-04.jpg, (09.2020).
[A.154] https://en.wikipedia.org/wiki/Euromast#/media/File:Rotterdam_euromast.jpg,
(09.2020).
[A.155] https://www.great-towers.com/tower/eiffel-tower, (09.2020).
[A.156] http://www.skyscrapercenter.com/building/canton-tower/9385, (09.2020).
[A.157] https://www.great-towers.com/tower/montreal-tower, (09.2020).
[A.158] https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Biod%C3%B4me-
Montr%C3%A9al.jpg, (09.2020).
[A.159]https://calatrava.com/projects/montjuic-communications-tower-
barcelona.html?view_mode=gallery&image=1, (09.2020).

str. 251
[A.160]https://en.wikipedia.org/wiki/Beijing_Olympic_Tower#/media/File:Olympic_Pa
rk_Observation_Tower,_Beijing.jpg, (09.2020).
[A.161] https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Olympic_Flame,_Beijing.JPG,
(09.2020).
[A.162]https://pl.wikipedia.org/wiki/ArcelorMittal_Orbit#/media/Plik:ArcelorMittal_Or
bit,_April_2012.jpg, (09.2020).
[A.163] https://sites.google.com/site/1132702274v1/kl-tower, (09.2020).
[A.164] https://pl.wikipedia.org/wiki/Nur-
Su%C5%82tan#/media/Plik:Central_Downtown_Astana_2.jpg, (10.2020).
[A.165] https://pl.wikipedia.org/wiki/Tenge, (10.2020).
[A.166]https://en.wikipedia.org/wiki/The_Strat_(Las_Vegas)#/media/File:Aerial_view_
Casino_Stratosphere_LAS_09_2017_4912.jpg, (10.2020).
[A.167] https://thestrat.com/attractions/skypod, (10.2020).
[A.168] https://skyrisecities.com/news/2016/06/viewfinder-lax-theme-building,
(10.2020).
[A.169] https://www.laboiteverte.fr/photo-mystere-n119/, (10.2020).
[A.170] https://www.u-f-o.sk/sk/ufo-fotogaleria.html#17, (09.2020).
[A.171]https://www.google.com/maps/place/Helix+Bridge/@1.2876834,103.8584087,1
097m/data=!3m2!1e3!4b1!4m5!3m4!1s0x31da19071707804f:0xe96cc4b454cf9
60c!8m2!3d1.2876834!4d103.8605974, (09.2020).
[A.172] https://www.budowle.pl/budowla/marina-bay-sands, (09.2020).
[A.173] https://www.safdiearchitects.com/projects/marina-bay-sands-hotel-and-
skypark, (10.2020).
[A.174]http://faculty.arch.tamu.edu/anichols/courses/applied-architectural-
structures/projects-631/Files/MarinaBaySandsHotel.pdf, (10.2020).
[A.175] https://en.wikipedia.org/wiki/Harbour_Centre, (10.2020).
[A.176] http://www.skyscrapercenter.com/building/petronas-towers/149, (10.2020).
[A.177] M. Numan Aloko, Petronas Twin Towers, nr: 2016425808, wykład: dr H.
Mansoor.
[A.178] http://www.stogizerski.pl/wieza.html, (10.2020).
[A.179] https://pl.wikipedia.org/wiki/Wie%C5%BCa_widokowa_na_Lubaniu,
(10.2020).
[A.180]https://odtur.pl/aktualnosci/1241-wieze-widokowe-w-pieninach-i-beskidzie-
sadeckim.html, (10.2020).
[A.181]https://swieradowzdroj.pl/5315-swieradowzdroj-wieza-widokowa-na-
czerniawskiej-kopie, (10.2020).
[A.182] https://slawaslaska.zielonagora.lasy.gov.pl/miejsca-i-obiekty#.X5kwiFhKjRZ,
(10.2020).
[A.183]http://it.rabka.pl/index.php/using-joomla/warto-zobaczyc/wieza-widokowa-na-
polczakowce, (10.2020).
[A.184] http://www.zpkwl.gorzow.pl/index.php/nasza-dzialalnosc/aktualnosci/41-pk-
luk-muzakowa/147-otwarcie-wiezy-widokowej-przy-sciezce-geoturystycznej-
dawna-kopalnia-babina, (10.2020).
[A.185] http://www.firmatatry.pl/realizacje-i-referencje/budowa-wiez-widokowych-
realizacje/, (10.2020).

str. 252
[A.186]https://www.znaczki-turystyczne.pl/znaczkowe-miejsca-turystyczne/wieza-
widokowa-w-siekowie-c284, (10.2020).
[A.187] https://www.atrakcje-kaszuby.pl/atrakcje/id/509/, (10.2020).
[A.188] https://mapa-turystyczna.pl/photo/68615/region/16#49.23022/19.93881/10,
(11.2020).
[A.189] https://www.wikiwand.com/pl/K%C5%82odzka_G%C3%B3ra, (11.2020).
[A.190] https://polska-org.pl/7957463,foto.html?idEntity=7754177, (11.2020).
[A.191] https://iwkowa.pl/aktualnosci/lllll.html, (11.2020).
[A.192]http://www.beskid-niski-
pogorze.pl/szlaki/szlaki_pttk/beskid/zielony_grybow_jaworze.php, (11.2020).
[A.193] https://pl.wikipedia.org/wiki/Wie%C5%BCa_widokowa_w_Trzcinicy,
(11.2020).
[A.194] https://pl.wikipedia.org/wiki/Grzywacka_G%C3%B3ra, (11.2020).
[A.195]https://www.jedlinazdroj.eu/aktualnosci/n,46305,projekt-wiezy-widokowej-
nagrodzony.html#lg=1&slide=2, (11.2020).
[A.196] https://structurae.net/en/structures/schlossberg-tower, (11.2020).
[A.197] https://structurae.net/en/structures/schonbuchturm, (11.2020).
[A.198] https://de.wikipedia.org/wiki/L%C3%B6rmecke-
Turm#/media/Datei:L%C3%B6rmecketurm.jpg, (11.2020).
[A.199] http://www.ceramikapogranicza.eu/gmina-dobern.html, (11.2020).
[A.200]https://www.verlagshaus-jaumann.de/inhalt.todtnau-neue-attraktion-am-
hasenhorn.b5591435-4c38-4111-a022-f92e9282aec0.html, (11.2020).
[A.201] https://www.bayerischer-wald.de/Media/Attraktionen/Aussichtsturm-auf-dem-
Haidel, (11.2020).
[A.202] https://dieprignitz.de/?cid=1020000363&name=Aussichtsturm+Blumenthal,
(11.2020).
[A.203] https://www.skylineatlas.com/portfolios/goethe-tower/, (11.2020).
[A.204] https://www.schwarzwald.com/landschaft/urenkopf.html, (11.2020).
[A.205] https://de.wikipedia.org/wiki/Aussichtsturm_Ottosh%C3%B6he, (11.2020).
[A.206]https://sever.rozhlas.cz/architekti-mjolk-a-rozhledny-v-libereckem-kraji-
6825032#&gid=1&pid=8, (11.2020).
[A.207] http://www.rozhlednovymrajem.cz/hradistsky-vrch/, (11.2020).
[A.208]https://cs.wikipedia.org/wiki/U_Jakuba#/media/Soubor:Valt%C3%ADnov_-
_rozhledna_u_Jakuba_06.JPG, (11.2020).
[A.209]https://www.obec-chvalcov.cz/obec/zakladni-informace-o-obci/rozhledna-
kelcsky-javornik/, (11.2020).
[A.210] http://www.rozhlednovymrajem.cz/bohdanka/, (11.2020).
[A.211] http://rozhledny.webzdarma.cz/pritluky.htm, (11.2020).
[A.212]https://www.jablonec.com/pl/dokad-wyruszyc/wieze-i-punkty-
widokowe/muzeum-i-latarnia-morska-jary-cimrmana/, (11.2020).
[A.213]https://www.idnes.cz/cestovani/po-cesku/rozhledna-spulka-a-vylet-kousek-od-
prahy.A140424_112732_po-cesku_tom/foto/TOM52c267_pulka_00007.jpg,
(11.2020).
[A.214]https://www.euro-glacensis.cz/clanky-rozhledna-na-feistove-kopci-pristupna-
verejnosti.html, (11.2020).
[A.215] http://www.na-rozhledny.cz/Vartovna, (11.2020).

str. 253
[A.216] http://www.rozhlednovymrajem.cz/velka-destna/, (11.2020).
[A.217] https://www.rozhlednasalas.cz/galerie, (11.2020).
[A.218] https://www.visittabor.eu/rozhledna-hylacka, (11.2020).
[A.219] https://www.kamnavylet.sk/sk/atrakcia/vyhliadkova-veza-polana-brestovec,
(11.2020).
[A.220] https://www.kucera.sk/data_orig/wpt_foto/02984_01_08.jpg, (11.2020).
[A.221]https://hiking.sk/hk/ar/4711/rozhladna_monitorovacia_veza_pod_klenovou.html
(11.2020).
[A.222]https://www.geocaching.com/geocache/GC8BXGH_rozhada-
cechovka?guid=831f03bd-9a67-4390-9c34-4cdd78f0652b, (11.2020).
[A.223]https://www.uhliska.sk/zazitky-
aktivity/10687143_699178390227623_2719991096466526041_n1/, (11.2020).
[A.224] https://www.terchova.eu/co-vidiet-a-zazit/23-rozhladna-v-terchovej-
terchovske-srdce, (11.2020).
[A.225] http://www.tikzilina.eu/vyhliadkova-veza-na-dubni/, (11.2020).
[A.226] https://cestujslovenskom.sk/vyhliadkova-veza-tokaj/, (11.2020).
[A.227] http://www.vypadni.sk/sk/rozhladna-devinska-kobyla, (11.2020).
[A.228] https://travelfeed.io/@wsetravels/often-forgotten-observation-towers-in-
lithuania, (11.2020).
[A.229] https://www.pamatyklietuvoje.lt/lankytinos-vietos/jurakalnio-apzvalgos-
bokstas/6, (11.2020).
[A.230] https://www.inforadviliskis.lt/lankytinos-vietos/siaules-apzvalgos-bokstas/,
(11.2020).
[A.231] http://hera.lt/lt/virstu/atlikti-darbai/meteliu-apzvalgos-bokstas/, (11.2020).
[A.232] https://www.ignalina.info/en/sightseeing-places/sirveta-didziasalis-observation-
tower/, (11.2020).
[A.233] http://www.turistopasaulis.lt/naujas-apzvalgos-bokstas-
drevernoje/#.X61mQmVKjRY, (11.2020).
[A.234] https://www.vle.lt/Straipsnis/Plateliu-ezeras-5346, (11.2020).
[A.235] http://www.wanderspotexplore.com/post/8/, (11.2020).
[A.236] https://www.efoto.lt/node/285326, (11.2020).
[A.237] http://www.checkthatplace.com/kiti-pastatai/mindunu-apzvalgos-bokstas/,
(11.2020).
[A.238] https://polska-org.pl/851588,foto.html?idEntity=549985, (11.2020).
[A.239] M. Żochowska, Transgraniczna inwestycja w Masywie Śnieżnika jako element
zagospodarowania turystycznego, Ziemia Kłodzka
nr 258-259/ styczeń-luty 2016.
[A.240] https://www.dopiewo.pl/aktualnosci/2020-03-06/wieza-ornitologiczna,
(11.2020).
[A.241]http://www.polskaekologia24.pl/styl-zycia/parki-krajobrazowe/park-
krajobrazowy-dolina-baryczy-cz-dolnoslaska/aktywny-wypoczynek/437/wieza-
ptakow-niebieskich-nad-stawem-grabownica, (11.2020).
[A.242] http://barycz.pl/index_turystyka.php?dzial=4&kat=15&art=145&limit=0,
(11.2020).
[A.243] https://nowiny24.pl/siedliska-powstala-wieza-do-ptasich-
obserwacji/ar/5991773, (11.2020).

str. 254
[A.244] https://wdzydzkipark.pl/turystyka-2/punkty-widokowe/, (11.2020).
[A.245]http://cabin-lover.pl/punkt-obserwacyjny-orlika-krzykliwego-w-puszczy-
bialowieskiej/, (11.2020).
[A.246] https://www.amusingplanet.com/2015/12/20-most-beautiful-observation-
towers.html, (11.2020).
[A.247] https://sztuka-architektury.pl/article/10890/wieza-widokowa-w-norwegii,
(11.2020).
[A.248] http://www.seedorf-
uri.ch/de/portrait/fotoalbum/welcome.php?action=showgallery&galid=7887,
(11.2020).
[A.249] https://www.vandoorn.net/project/steltloper-marker-wadden/, (11.2020).
[A.250] https://discoverthelevels.wordpress.com/2016/05/13/shapwick-tower-hide-
success/, (11.2020).
[A.251] https://reiseziel-uckermark.de/aussichtsturm-mescherin-unteres-odertal/,
(11.2020).
[A.252]https://www.earchitect.com/images/jpgs/helsinki/korkeasaari_tower_a030809_jt
3.jpg, (11.2020).
[A.253] https://www.architekturaibiznes.pl/karolina-toporkiewicz-i-weronika-kogut-
autorkami-wiezy-do-obserwacji-ptakow,3403.html, (11.2020).
[A.254] https://www.archdaily.com/884229/bee-breeders-announces-winners-of-pape-
bird-observation-tower-competition, (11.2020).
[A.255] https://www.designboom.com/architecture/bilska-de-beaupuy-bird-observation-
tower-latvia-04-26-19/, (11.2020).
[A.256] https://www.ogrody-labirynt.com.pl/wieza-widokowa.html, (11.2020).
[A.257]http://andrychow.eu/wieza-widokowa-w-ogrodzie-jana-pawla-
ii/ogrod_jana_pawla_2018-2/, (11.2020).
[A.258] https://www.wikiwand.com/de/Killesbergturm, (11.2020).
[A.259] https://edition.cnn.com/style/article/brighton-tower-i360/index.html, (11.2020).
[A.260]https://www.architectsjournal.co.uk/buildings/brightons-i360-tower-is-a-
testament-to-marks-barfields-vision-and-tenacity, (11.2020).
[A.261] http://www.skyscrapercenter.com/building/british-airways-i360/16904,
(11.2020).
[A.262] https://www.great-towers.com/tower/emirates-spinnaker-tower, (11.2020).
[A.263] https://structurae.net/en/structures/spinnaker-tower, (11.2020).
[A.264] https://www.lusas.com/case/civil/spinnaker_tower.html, (11.2020).
[A.265] https://www.pyramidenkogel.info/en/viewing-tower/, (11.2020).
[A.266] https://www.lendarchitektur.at/projekt/turm-am-
pyramidenkogel/#&gid=1&pid=9, (11.2020).
[A.267]https://myhornanitra.sme.sk/c/22245656/foto-vyhliadkova-veza-v-bojniciach-
rozdeluje-ludi-na-dva-tabory.html#storm_gallery_142593, (11.2020).
[A.268] https://lwowecki.info/swieradow-zdroj-najwieksza-w-polsce-sciezka-w-
chmurach/, (11.2020).
[A.269]https://lwowecki.info/sky-walk-rosnie-najwieksza-w-polsce-sciezka-w-
chmurach-wideo/, (11.2020).
[A.270] https://www.theintrepidguide.com/hiking-trolltunga-norway/#.X7-
wMM1KiUk, (11.2020).

str. 255
[A.271] https://www.nrk.no/dokumentar/xl/selfieturisme-pa-trolltunga-1.13239323,
(11.2020).
[A.272]https://www.obertraun.net/obertraun-en-US/sehenswertes-en-US/mountain-
adventures-in-obertraun/5fingers-en-US/, (11.2020).
[A.273] https://dachstein-salzkammergut.com/en/summer/above-ground/5fingers/,
(11.2020).
[A.274] https://www.archdaily.com/12781/top-of-tyrol-astearchitecture, (11.2020).
[A.275] https://www.gastein.com/en/service/gastein-from-a-
z/detail/infrastruktur/glocknerblick-viewing-platform-bad-gastein/, (11.2020).
[A.276] https://www.gasteinertal.com/en/photos/glocknerblick-winter/target0.html,
(11.2020).
[A.277] https://www.skigastein.com/en/summer/stubnerkogel/valley-view, (11.2020).
[A.278] https://www.skigastein.com/en/summer/stubnerkogel/rock-trail, (11.2020).
[A.279 https://zwiedzicswiatkrokpokroku.blogspot.com/2019/06/austria.html,
(11.2020).
[A.280] https://www.steinplatte.tirol/de/die-aussichtsplattform-im-sommer.html,
(11.2020).
[A.281]https://www.soelden.com/winter/ski-area/highlights-in-the-ski-area/big3-three-
peaks-higher-than-3000-metres.html, (11.2020).
[A.282] https://www.skiresort.it/comprensorio-sciistico/soelden/, (11.2020).
[A.283] https://tropter.com/pl/niemcy/grainau/alpspix, (11.2020).
[A.284] https://mont-blanc-retreat.com/index.php/tag/aiguille-du-midi-skywalk/,
(11.2020).
[A.285] https://www.chamonix.net/english/leisure/sightseeing/step-into-the-void,
(11.2020).
[A.286]https://www.on-curating.org/issue-41-reader/national-tourist-routes-project-in-
norway-architecture-and-artworks-for-resting-recollecting-and-
reflecting.html#.X8Urh81KiUk, (11.2020).
[A.287] https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Stegastein_viewpoint_-
_panoramio_(1).jpg, (11.2020).
[A.288] https://www.atlasobscura.com/places/aurland-lookout, (11.2020).
[A.289] https://grandcanyonwest.com/explore/west-rim/skywalk-eagle-point/,
(12.2020).
[A.290] https://www.interameryka.com/2009/10/szklana-platforma-nad-kanionem-
kolorado/, (12.2020).
[A.291] https://www.canadianarchitect.com/governor-generals-glacier-skywalk/,
(12.2020).
[A.292]https://www.dailymail.co.uk/news/article-7297561/China-stages-spectacular-
light-glass-walk-jutting-cliff-1-640-ft-ground.html, (12.2020).
[A.293]https://zoomnews.es/un-mirador-de-cristal-cascadas-y-2-000-luces-a-500-
metros-de-altura-asi-es-el-huangtengxia-tianmen-sky-walk/, (12.2020).
[A.294]https://www.lifeofguangzhou.com/wap/knowGZ/content.do?contextId=9762&fr
ontParentCatalogId=175&frontCatalogId=178, (12.2020).
[A.295]http://www.szklarskaporeba.pl/o-szklarskiej-porebie/atrakcje-i-zabytki/227-
zloty-widok.html, (12.2020).

str. 256
[A.296]https://www.google.com/maps/@47.241426,11.3985518,359a,35y,6.56h,56.72t/
data=!3m1!1e3, (12.2020).
[A.297] https://www.whitemad.pl/poznan-sciezka-w-koronach-drzew-zostala-otwarta/,
(12.2020).
[A.298]https://www.archdaily.cn/cn/767604/ying-guo-lun-dun-qiu-yuan-shu-ding-ren-
xing-dao-marks-barfield-architects, (12.2020).
[A.299] https://www.itinari.com/pl/location/treetop-walway-kew-gardens, (12.2020).
[A.300] https://www.geograph.org.uk/photo/5885759, (12.2020).
[A.301] https://www.archdaily.com/946011/treetop-walk-carlos-castanheira, (12.2020).
[A.302] https://www.tourispo.com/attraction/treetop-walk-neckertal-mogelsberg.html,
(12.2020).
[A.303] https://www.freizeit.ch/freizeit/20446/baumwipfelpfad-neckertal, (12.2020).
[A.304] https://baumwipfelpfad.ch/de/erlebnis-baumwipfelpfad/architektur.html,
(12.2020).
[A.305] https://www.archdaily.com/254471/gardens-by-the-bay-grant-
associates?ad_medium=gallery, (12.2020).
[A.306] https://www.architekturaibiznes.pl/wieza-widokowa,1753.html, (12.2020).
[A.307] https://www.archdaily.com/941311/wooden-sphere-steinberg-am-see-hess-
timber, (12.2020).
[A.308] https://www.stezkakorunamistromu.cz/, (12.2020).
[A.309] https://www.dbu.de/123artikel34370rss.html, (12.2020).
[A.310] https://worldtravlr.net/naturerbe-zentrum-ruegen-baumwipfelpfad-
erlebnisausstellung/, (12.2020).
[A.311]https://pl.tripadvisor.com/Attraction_Review-g198546-d7144135-Reviews-or5-
Baumwipfelpfad_Schwarzwald-Bad_Wildbad_Baden_Wurttemberg.html,
(12.2020).
[A.312] https://www.stezkakrkonose.cz/en/partnership-trails, (12.2020).
[A.313] http://www.z-ak.cz/work/treetop-walkway-in-saarland, (12.2020).
[A.314] https://wondersofaustria.com/treetop-walk/, (12.2020).
[A.315] https://www.rogla.eu/en/what-to-do/3253, (12.2020).
[A.316] https://en.bamberg.info/poi/steigerwald_forest_treetop_pat-13482/, (12.2020).
[A.317] http://panarbora.de/de/bildergalerie/, (12.2020).
[A.318] https://slotwinyarena.pl/, (12.2020)
[A.319] Materiały archiwalne J. Rębielak.
[A.320] Materiały archiwalne oraz opracowanie graficzne S. Czernik.

str. 257
7. Spis ilustracji

Il. 1 Usytuowanie wieży względem otaczającej zabudowy miejskiej [A.1]

Il.2 Widok wieży warownej w Biskupinie – konstrukcja drewniana [A.2]
Il.3 Widok zabudowań Rokitnicy, przekrój przez wieżę [A.3]
Il.4 Panorama średniowiecznego Będzina z widocznymi wieżami [A.4]
Il.5 Wieża kościelna na Jasnej Górze, Polska [A.5]
Il. 6 Wieża kościelna w Bazylice w Licheniu Starym, Polska [A.6]
Il.7 Wieża Saint Jacques w Paryżu, Francja [A.7]
Il.8 Katedra w Chartres, Francja [A.8]
Il.9 Wieża Katedry w Rouen, Francja [A.9]
Il. 10 Krzywa wieża w Pizie, Włochy [A.10]
Il. 11 Katedra św. Szczepana w Wiedniu, Austria [A.11]
Il. 12 Katedra w Ulm, Niemcy [A.12]
Il. 13 Bazylika Sagrada Familia w Barcelonie, Hiszpania [A.13]
Il. 14 Przykładowa wieża triangulacyjna na najwyższym wzniesieniu zlokalizowana w
okolicach Noska, Polska [A.14]
Il. 15 Ratusz w Gdańsku, Polska [A.15]
Il. 16 Ratusz w Nowym Warpie, Polska [A.16]
Il. 17 Ratusz w Filadelfi, USA [A.17]
Il. 18 The Kuwait Tower, Kuwejt [A.18]
Il. 19 Dostrzegalnia w Nadleśnictwie Kalisz Pomorski, Polska [A.19]
Il. 20 Dostrzegalnia w Leśnictwie Kolonowskim, Polska [A.20]
Il. 21 Archiwalne zdjęcie wieży spadochronowej Stalowej Woli, Polska [A.21]
Il. 22 Purchute Jump, Flushing Meadows w Corona Park, Queens, NY, Stany
Zjednoczone [A.22]
Il. 23 Ilustracja przedstawiająca zestawienie najwyższych wież telewizyjne na
świecie [A.23]
Il.24 Radiostacja w Gliwicach, Polska [A.320]
Il.25 Detal połączenia elementów [A.24]
Il. 26 Wieża Eiffla w Paryżu, Francja [A.26]
Il. 27 Projekt Wieża Eiffla z około 1884 r. [A.25]
Il. 28 Komunikacja w wieży kościoła w katedrze w Ulm, Niemcy [A.27]
Il. 29 Komunikacja wewnątrz wieży, [A.29]
Il.30 Detal elementów nośnych wieży w katedrze w Ulm, Niemcy [A.28]
Il. 31 Wieża katedry św. Mikołaja w Greifswald, Niemcy, [A.30]
Il. 32 Platforma widokowa na wieży katedralnej św. Mikołaja w Greifswald,
Niemcy, [A.30]
Il.33 Schemat konstrukcji drewnianego kościoła gotyckiego z dobudowaną
wieżą [A.31]
Il. 34 Widok wieży kościoła w Golubiu-Dobrzyniu [A.32]
Il. 35 Bazylika św. Elżbiety we Wrocławiu, Polska, widok ogólny [A.33]
Il. 36 Wieża kościelna bazyliki św. Elżbiety we Wrocławiu, Polska [A.34]
Il. 37 Platforma widokowa, bazylika św. Elżbiety we Wrocławiu, Polska [A.34]
Il. 38 Ruiny kościoła św. Jakuba Apostoła w Szczecinie, Polska po II wojnie
światowej [A.35]

str. 258
Il. 39 Współczesny wygląd kościoła św. Jakuba Apostoła w Szczecinie, Polska [A.36]
Il. 40 Iglica wieży kościelnej w bazylice św. Jakuba Apostoła w Szczecinie,
Polska [A.37],
Il. 41 Ratusz w Kopenhadze, Dania [A.38]
Il. 42 Ratusz w Monachium, Niemcy [A.39]
Il. 43 Ratusz w Toruniu, Polska [A.40]
Il. 44 Ratusz w Krakowie, Polska [A.41]
Il. 45 Schody wewnętrzne ratusza w Krakowie, Polska [A.42]
Il. 46 Wieżą ciśnień przy al. Wiśniowej we Wrocławiu, Polska [A.43]
Il 47. Wieżą ciśnień w Płocku, Polska [A.43]
Il 48. Wieżą ciśnień w Gołdapi, Polska [A.43]
Il 49. Wieżą ciśnień w Piszu, Polska [A.43]
Il. 50 Wieża ciśnień w Sulechowie, Polska [A.44]
Il. 51 Wynik ankieta publicznej dla wieży ciśnień w Sulechowie, Polska [A.44]
Il. 52 Ilustracja obrazująca wygląd wieży ciśnień na przestrzeni czasu, w Siforok,
Węgry [A.45]
Il. 53 Wieży ciśnień w Siforok, Węgry [A.320]
Il. 54 Wieży Tokyo Sky Tree, Japonia, detal stalowej struktury zewnętrznej [A.319]
Il. 55 Rozkład platform widokowych w Tokyo Sky Tree, Japonia [A.46 / A.320]
Il. 56 Schemat obrazujący zasadę pracy trzonu żelbetowego podczas występujących
trzęsień ziemi w wieży Tokyo Sky Tree [A. 46 / A.320]
Il. 57 Przekrój poprzeczny wieży Tokyo Sky Tree, opis stref regionu sztywnego i
elastycznego [A.46 / A.320]
Il. 58 Wieża CN Tower, Kanada [A.47]
Il. 59 Kosz wieży CN Tower Kanada [A.48]
Il. 60 Schemat budowy kosz wieży [A.48/ A.320]
Il. 61 Schemat budowy wieży Ostankino w Moskwie, Rosja [A.49 / A.320]
Il. 62 Widok wnętrza konstrukcji wieży Ostankino po wyjściu z windy na
poziomie 85 [A.50]
Il. 63 Stuttgart TV Tower, Niemcy widok ogólny [A.51]
Il. 64 Stuttgart TV Tower – przekrój poprzeczny [A.52 / A.320]
Il. 65 Ilustracja obrazująca zestawienie najwyższych wież radiowo-telewizyjnych w
Niemczech [A.53]
Il. 66 Widok wieży telewizyjnej w Berlinie, Niemcy [A.54]
Il. 67 Górna platforma widokowa w trakcie budowy [A.55]
Il. 68 Widok ogólny kosza wieży w trakcie budowy [A.56]
Il. 69 Dolna platforma [A.320]
Il. 70 Przekrój poprzeczny wieży telewizyjnej w Berlinie, Niemcy [A.57 / A.320]
Il. 71 Widok ogólny Parku Olimpijskiego w Monachium, Niemcy [A.58]
Il. 72 Widok zewnętrznej platformy widokowej w wieży telewizyjnej w Monachium,
Niemcy [A.59]
Il. 73 Widok ogólny, parametry charakterystyczne wieży w Monachium,
Niemcy [A.320]
Il. 74 Widok ogólny wieży telewizyjnej Žižkov, Praga, Czechy [A.70]
Il. 75 Widok ogólny wieży radiowo-telewizyjnej w Rydze, Łotwa [A.71]

str. 259
Il. 76 Planowane dodatkowe atrakcje wieży radiowo-telewizyjnej w Rydze,
Łotwa [A.72]
a. Zewnętrzna platforma Sky Walk na wysokości 222 m,
b. Panoramiczny obszar widokowy w poziomie 98 m oraz 135 m,
Il. 77 Archiwalne zdjęcia wieży w trakcie budowy, Taszkent, Uzbekistan [A.73]
a. Widok ogólny słupa skośnego,
b. Trzon główny wieży połączony z pierwszym słupem, w tle wieży znajduje się
dźwig,
c. Montaż trzeciego słupa w odcinku dolnym wieży,
Il. 78 Archiwalne zdjęcia Wieży Taszkentu w trakcie budowy, Taszkent,
Uzbekistan [A.73]
a. Widok ogólny rzut fundamentów
b. Widok technologii pół-prefabrykacji kondygnacji podziemnych
Il. 79 Wieża w Taszkencie, Uzbekistan [A.74],
Il. 80 Wieża Qingdao, Chiny [A.75]
Il. 81 Widok panoramy w trakcji podróży koleją krzesełkową Qingdao, Chiny [A.75]
Il. 82 Wieża Qingdao, Chiny [A.76]
a. Przekrój podłużny [A.76, A.320]
b. Widok ogólny
c. Detal połączenia elementów wysyłkowych
Il. 83 Wieża Zhongyuan, Chiny, opis poziomów / widok ogólny [A.77 / A.320]
Il. 84 Poszczególne etapy budowy wieża Zhongyuan [A.78]
Il. 85 Oriental Pearl Tower w Szanghaju, Chiny – panorama miasta
z roku 1994 i 2015 [A.80]
Il. 86 Porównanie najwyższych obiektów w Szanghaju, w Chinach które powstałych
w prowincji Pudong w ostatnich trzydziestu latach [A.80]
Il. 87 Torre de Collserola, Barcelona, Hiszpania [A.81]
Il. 88 Elewacja i przekrój wieży Torre de Collserola [A.82]
Il. 89 Widok detali konstrukcyjnych układu prętowo-cięgnowego w wieży Torre de
Collserola [A.82]
Il. 90 Teren dawnej KWK „Katowice” działającej w latach 1823 – 1999 z
widocznym na pierwszym planie „Szybem Warszawa II” [A.83]
Il. 91 Teren Muzeum Śląskiego w Katowicach wraz z wieżą widokową – „Szyb
Warszawa II”, Polska [A.84]
Il. 92 Wieża szybu „Prezydent” w Chorzowie, Polska [A.85]
Il. 93 Szkic latarni Faros w Egipcie autorstwa, prof. H. Thiersch, 1909 r. [A.86]
Il. 94 Latarnia morska Jeddah Light, Dżudda, Arabia Saudyjska [A.87]
Il. 95 Yokohama Marine Tower, Japonia [A.88, A.89, A.90]
Il. 96 Przekrój podłużny Yokohama Marine Tower [A.91 / A.320]
Il. 97 Wieża portowa Kobe, Japonia [A.92]
Il. 98 Rozmieszczenie latarni morskich na polskim wybrzeżu Bałtyku [A.93
Il. 99 Latarnia morska - Świnoujście [A.94]
Il. 100 Latarnia morska - Kikut [A.95]
Il. 101 Latarnia morska - Niechorze [A.96]
Il. 102 Latarnia morska - Kołobrzeg [A.97]
Il. 103 Latarnia morska – Gąski [A.98]

str. 260
Il. 104 Latarnia morska – Jarosławice [A.99]
Il. 105 Latarnia morska – Darłowo / Darłówek [A.100]
Il. 106 Latarnia morska – Ustka [A.101]
Il. 107 Latarnia morska – Czołpino [A.102]
Il. 108 Latarnia morska – Stilo [A.103]
Il. 109 Latarnia morska – Rozewie [A.104]
Il. 110 Latarnia morska – Jastarnia [A.105]
Il. 111 Latarnia morska – Sopot [A.106]
Il. 112 Latarnia morska – Hel [A.107]
Il. 113 Latarnia morska – Gdańsk Port – Pn. [A.108]
Il. 114 Latarnia morska – Gdańsk Port – Nowy [A.109]
Il. 115 Latarnia morska – Krynica Morska [A.110]
Il. 116 Pierwsza wieża kontroli lotów zbudowana na świecie, Lotnisko Croydon,
Wielka Brytania [A.111]
Il. 117 Wieża kontroli lotów King Abdul Aziz, Jeddah, Arabia Saudyjska [A.112]
Il. 118 Wieża kontroli lotów Tower West / Klia2, Kuala Lumpur, Malezja [A.113]
Il. 119 Wieża kontroli lotów Suvarnabhumi Airport, Bangkok, Tajlandia [A.114]
Il. 120 Wieża kontroli lotów Tower East, Kuala Lumpur, Malezja [A.115]
Il. 121 Wieża kontroli lotów Hartsfield-Jackson Atlanta, USA [A.116]
Il. 122 Wieża kontroli lotów Terminal 3, Pekin, Chiny [A.117]
Il. 123 Wieża kontroli lotów Terminal 3, Tokio, Japonia Lotnisko Haneda [A.118]
Il. 124 Wieża kontroli lotów Tianhe, Wuhan, Chiny [A.119]
Il. 125 Wieża kontroli lotów Charlotte (Douglas), Karolina Północna, USA [A.120]
Il. 126 Wieża kontroli lotów Gorcen, Stambuł, Turcja [A.121]
Il. 127 Wieża kontroli lotów De Gaulle, Paryż, Francja [A.122]
Il. 128 Wieża kontroli lotów Guangzhou Baiyun, Chiny [A.123]
Il. 129 Wieża kontroli lotów Kair, Egipt [A.123]
Il. 130 Wieża kontroli lotów Abu Zabi, Zjednoczone Emiraty Arabskie [A.123]
Il. 131 Wieża kontroli lotów Wiedeń, Austria [A.124]
Il. 132 Wieża kontroli lotów nr 5 Sydney, Nowa Południowa Walia [A.125 / A.320]
Il. 133 Wieża kontroli w Stambule, Turcja [A.121]
Il. 134 Wieża kontroli lotów Wiedeń, Austria [A.124]
Il. 135 Wieża kontroli lotów Abu Zabi, Zjednoczone Emiraty Arabskie [A.122]
Il. 136 Wieża kontroli lotów San Francisco, Kalifornia USA [A.126]
Il. 137 Wieża kontroli lotów Bombaj, Indie [A.127]
Il. 138 Wieża kontroli lotów London, Wielka Brytania [A.128]
Il. 139 Wieża kontroli lotów Barcelona, Hiszpania [A.129]
Il. 140 Wieża kontroli lotów Dubaj, Zjednoczone Emiraty Arabskie [A.130]
Il. 141 Dayton, USA [A.131]
Il. 142 Wieża kontroli lotów Edynburg, Szkocja, Wielka Brytania [A.132]
Il. 143 Wieża kontroli lotów Frankfurt, Niemcy [A.133]
Il. 144 Wieża kontroli lotów Hidd, Bahrajn [A.134]
Il. 145 Wieża kontroli lotów Fort Worth, stan Teksas, USA [A.135]
Il. 146 Wieża kontroli lotów Sigtuna, Sztokholm, Szwecja [A.136]
Il. 147 Wieża kontroli lotów Malpensa- Mediolan, Hiszpania [A.137]
Il. 148 Wieża kontroli lotów Malpensa- Mediolan, Hiszpania [A.138]

str. 261
Il. 149 Wieża kontroli Katowice – Pyrzowice, Polska [A.139]
Il. 150 Wieża kontroli w Katowice – Pyrzowice w trakcie budowy, Polska [A.140]
Il. 151 Wieża kontroli w Łodzi, Polska, widok i przekrój [A.141]
Il. 152 Wielka Krokiew z Zakopanem, Polska [A.142], [A.320] widok ogólny skoczni,
poziom obserwacyjny na górze skoczni, widok ze skoczni
Il. 153 Skocznia im. Adama Małysza w Wiśle - Malince, Polska [A.320] - widok
ogólny - widok z platformy - wieża skoczni - platforma widokowa wieży
Il. 154 Skocznia Bergisel, Innsbruck, Austria [A.143], [A.320] oraz [A.144] - widok
ogólny - widok wieży i profilu rozbiegu – widok z poziomu
platformy obserwacyjnej
Il. 155 Uproszczony schemat budowy turbiny wiatrowej [A.145]
Il. 156 Turbina wiatrowa z tarasem widokowym w Westerholt, Niemcy [A.146]
Il. 157 Turbina wiatrowa z tarasem widokowym Grouse Montain North Vancouver,
Kolumbia Brytyjska, Kanada [A.147]
Il. 158 Wieża Króla Fryderyka Augusta w Löbauer Berg, (Saksonia),
Niemcy [A.148], [A.149],
Il. 159 Wieża Króla Fryderyka Augusta w Löbauer Berg, detale architektoniczno-
budowlane [A.149]
Il. 160 Wieża zbudowana w systemie tensegrity w Rostock, Niemcy [A.150] - widok
ogólny, skrzyżowanie dwóch trójpunktów pryzmatów, węzeł wieży
Il. 161 Statua Wolności , USA [A.151] - widok ogólny z oznaczonymi poziomami
widokowymi, najwyżej położony punkt widokowy
Il. 162 Pomnik San Jacinto, USA [A.152]
Il. 163 Wieża Space Needle, Seattle, USA [A.153]
Il. 164 Wieża Euromast, Rotterdam, Holandia [A.154]
Il. 165 Wieża Eiffla, Paryż, Francja [A.155]
Il. 166 Wieża Canton Tower, Kanton, Chiny [A.156]
Il. 167 The Montreal Tower, Montreal, Kanada [A.157]
Il. 168 The Montreal Tower, Montreal, Kanada [A.158]
Il. 169 Wieża łączności Montjuic, Barcelona, Katalonia, Hiszpania [A.159]
Il. 170 Beijing Olympic Tower, Pekin, Chiny [A.160]
Il. 171 Olympic Flame, Beijing, Pekin, Chiny [A.161]
Il. 172 ArcelorMittal Orbit, Londyn, Wielka Brytania [A.162]
Il. 173 KL Tower, Kuala Lumpur, Malezja [A.163]
Il. 174 Wieża, pomnik Bajterek w Astanie, Kazachstan [A.164]
Il. 175 Narodowa waluta Kazachstanu – Tenge [A.165]
Il. 176 Wieża Stratosphere Las Vegas, USA [A.166, A.167 / A.320]
Il. 177 Budynek tematyczny na międzynarodowym lotnisku w Los Angeles,
USA [A.168]
Il. 178 Elementy konstrukcji Theme Building, na lotnisku w Los Angeles [A.169]
Il. 179 Most SNP z charakterystycznym pylonemo nazwie UFO, Bratysława,
Słowacja [A.166]
Il. 180 Widok ogólny Marina Bay, Singapur (Google Maps) [A.171]
Il. 181 Widok ogólny kładki Helix Bride oraz hotelu Marina Bay Sand,
Singapur [A.172]
Il. 182 Widok detali konstrukcyjnych platform widokowych kładki Helix Bride [A.319]

str. 262
Il. 183 Sands SkyPark, Marina Bay Sands, Singapur [A.173] - rzut, przekrój
poprzeczny, widok ogólny basenu, taras widokowy
Il. 184 Układ elementów konstrukcyjnych SkyPark [A.177]
Il. 185 Harbour Center, Vancouver, Kanada [A.175]
Il. 186 Kompleks Petronas Tower w Kuala Lumpur, Malezja [A.176]
Il. 187 Izometria łącznika w Petronas Tower [A.177 / A.320]
Il. 188 Widok łącznika Skybridge w Petronas Tower: poziom platformy, widok z
platformy [A.319]
Il. 189 Aussichtsthurm aud dem Heufuder - ponad 100-letnia pocztówka z
pozdrowieniami spod wieży widokowej na Stogu Izerskim w Górach Izerskich
(arch. Udo Rademacher) [A.178]
Il. 190 Drewniana wieża obserwacyjna na Stogu Izerskim w latach 80. XX w.
(arch. A. Lipin) [A.178]
Il. 191 Widok widokowa Dosłońce, k. Krakowa, Polska [A.320]
Il. 192 Widok połączenie słupa, rygla oraz cięgna stalowego w wieży Dosłońce [A.320]
Il. 193 Widok kotwy łączącej drewniany słup z oczepem fundamentowym [A.320]
Il. 194 Tablice informacyjne umieszczone w obrębie wieży Dosłońce [A.320]
Il. 195 Wieża widokowa na szczycie wzniesienia Koziarz, Polska [A.320]
Il.196 Wieża na szczycie Koziarz – Tylmanowa (943 m n.p.m) [A.320]
Il.197 Wieża na Lubaniu, pd.-wsch. cześć Gorców (1211 m n.p.m) [A.179]
Il.198 Wieża na górze Żar – Łapsze Niżne (883 m n.p.m), Polska [A.320]
Il.199 Wieża widokowa na Radziejowej, gmina Rytro, Polska [A.180]
Il.200 Wieża widokowa na Czerniakowskiej Kopie- Świeradów Zdrój, Polska [A.181]
Il.201 Wieża widokowa Joanna, Święte, Konotop k. Nowej Soli, Polska [A.182]
Il.202 Wieża na Polczakówce, Rabka Zdrój, Polska [A.183]
Il.203 Wieża „dawnej kopalni Bobina” k. Łęknicy [A.184]
Il.204 Miroszowie, Dolny Śląsk, Polska [A.185]
Il.205 Wieża widokowa w Siekowie, Polska [A.186]
Il.206 Wieża widokowa w Przytarni, Polska [A.187]
Il.207 Wieża na Jagodnej, Góry Bystrzyckie, 977 m n.p.m., Polska [A.188]
Il.208 Wieża widokowa na Kłodzkiej Górze, 767 m n.p.m., Polska [A.189]
Il.209 Wieża widokowa Trójgarb,778 m n.p.m., Polska [A.190]
Il.210 Wieża widokowa na Szpilówce, Iwkowa 516 m n.p.m. Polska [A.191]
Il.211 Wieża widokowa na Jaworzu, 882 m n.p.m., Polska [A.192]
Il.212 Wieża widokowa w Trzcinicy, k. Jasła, Polska [A.193]
Il.213 Wieża widokowa (Krzyż Milenijny), Grzywacka Góra 567 m n.p.m.,
Polska [A.194]
Il.214 Wieża widokowa na Borowej (Góra Czarna), 853 m n.p.m., Polska [A.195]
Il.215 Wieża Schlossberg, Freiburg im Breisgau, Niemcy [A.196]
Il.216 Wieża Schönbuchturm, Herrenberg, Niemcy [A.197]
Il.217 Wieża Lörmecke, Plackwald w Sauerland, Niemcy [A.198]
Il.218 Wieża Felixsee, Felixsee k. Bohsdorf, Niemcy [A.199]
Il.219 Wieża Todtnauer Hasenhorn, Todtnau, Niemcy [A.200]
Il.220 Wieża widokowa Haidel, Las Bawarski, Niemcy [A.201]
Il.221 Wieża widokowa Blumenthal, Heiligengrabe, Niemcy [A.202]
Il.222 Wieża Goethego, Frankfurt, Niemcy [A.203]

str. 263
Il.223 Wieża widokowa na Urenkop, Klosterstrasse, Niemcy [A.204]
Il.224 Wieża widokowa Ottoshöhe, Meller, Eicken-Bruche, Niemcy [A.205]
Il.225 Wieża widokowa Heřmanická, Hermaniec, Czechy [A.206]
Il.226 Wieża widokowa Hradišťský vrch k. Kaplic, Czechy [A.207]
Il.227 Wieża Jakuba na górze Havel, k. Valtinov, Czechy [A.208]
Il.228 Wieża Kelčský Javorník, Rajnochovice, Czechy [A.209]
Il.229 Wieża widokowa Bohdanka, Bohdaneč, Czechy [A.210]
Il.230 Wieża Majak na górze Přítlucká, k. Břeclav, Czechy [A.211]
Il.231 Latarnia morska Jary Cimrmana, wież widokowa w Górach Izerskich,
Czechy [A.212]
Il.232 Wieża widokowa na Kraličáku, k. Hynčic pod Sušinou, Czechy [A.320]
Il.233 Wieża widokowa Špulka, k. Lbosína, Czechy [A.213]
Il.234 Wieża widokowa na Feistuv kopec, Czechy [A.214]
Il.235 Wieża widokowa Vartovna, Jasenna, Czechy [A.215]
Il.236, Wieża widokowa Doubravka, Praga, Czechy [A.320]
Il.237 Wieża widokowa Velká Deštná Góry Orlickie, Czechy [A.216]
Il.238 Wieża widokowa Salaš, Salaš, Czechy [A.217]
Il.239 Wieża widokowa Hýlačka, Větrovy, Tábor, Czechy [A.218]
Il.240 Wieża widokowa Velká Čantoryje, Nýdek, Czechy [A.320]
Il.241 Wieża widokowa na wzgórzu Polana, Brestovec, Słowacja [A.219]
Il.242 Wieża widokowa Veľká Homola, k. Modra, Słowacja [A.220]
Il.243 Wieża widokowa pod Klenovou, Brezová pod Bradlom, Słowacja [A.221]
Il.244 Wieża widokowa Čechovka, k. Trenczyn, Słowacja [A.222]
Il.245 Wieża widokowa Trenčianská Závada, Trenčianská Závada, Słowacja [A.223]
Il.246 Wieża widokowa w Terchovej, Słowacja [A.224]
Il.247 Wieża widokowa na Dubeň, Žilina, Słowacja [A.225]
Il.248 Wieża widokowa Tokaj, Malá Tŕňa, Słowacja [A.226]
Il.249 Wieża widokowa na Devínská Kobyla, Devínska Nová Ves, Słowacja [A.227]
Il.250 Wieża widokowa Bachledova Dolina, Ždiar, Słowacja [A.320]
Il.251 Wieża widokowa Veisiejai, Kailiniai, Litwa [A.228]
Il.252 Wieża widokowa na Jurakalnis, Daubiškis, Papilė, Litwa [A.229]
Il.253 Wieża widokowa Šiauliai Land, Radviliškis, Litwa [A.230]
Il.254 Wieża widokowa Meteliai Meteliai, Litwa [A.231]
Il.255 Wieża widokowa Didžiasalis, Didžiasalis, Ignalin, Litwa [A.232]
Il.256 Wieża widokowa Dreverna, Dreverna, Kłajpeda, Litwa [A.233]
Il.257 Wieża widokowa Syberia, Płótele, Litwa [A.234]
Il.258 Wieża widokowa Parku Regionalnego Krekenava, Krekenava, Litwa [A.235]
Il.259 Wieża widokowa jeziora Sartai, Baršėnai, Litwa [A.236]
Il.260 Wieża widokowa Mindūnai, Mindūnai, Molėtai, Litwa [A.237]
Il.261 Historyczna, nieistniejąca wieża widokowa na Śnieżniku Kłodzkim,
Polska [A.238]
Il.262 Koncepcja wieży widokowej na Śnieżniku Kłodzkim, Polska [A.239]
Il.263 Widok panoramiczny z poziomu terenu na szlaku turystycznym w obrębie wieży
Bachledka, Słowacja [A.320]
Il.264 Widok panoramiczny z poziomu platformy widokowej wieży Bachledka,
Słowacja [A.320]

str. 264
Il.265 Widok ogólny panoramy z poziomu terenu na szlaku turystycznym w obrębie
wieży Velká Čantoryje – Czechy [A.320]
Il.266 Widok ogólny panoramy z poziomu platformy widokowej Velká Čantoryje –
Czechy [A.320]
Il.267 Widok ogólny panoramy z poziomu terenu na szlaku turystycznym w obrębie
wieży na Górze Skrzyczne w Szczyrku, Polska [A.320]
Il.268 Widok ogólny panoramy z poziomu terenu platformy widokowej wieży na Górze
Skrzyczne w Szczyrku, Polska [A.320]
Il.269 Wieża ornitologiczna, Gmina Dopiewo/Stęszew [A.240]
Il.270 Wieża Ptaków Niebieskich nad Stawem Grabowica, Polska [A.241]
Il.271 Stary Staw – wieża obserwacyjna, Polska [A.242]
Il.272 Wieża obserwacyjna w Siedliskach, k. Przemyśla, Polska [A.243]
Il.273 Wieża obserwacyjna nad jeziorem Lipno, Polska [A.244]
Il.274 Wieża obserwacji Orlika Krzykliwego [A.245]
Il.275 Wieża obserwacyjna w Dolinie Drwęcy, Polska [A.320]
Il.276 Wieża obserwacyjna rozlewiska rzeki Drwęcy w obrębie wieży
widokowej [A.320]
Il.277 Wieża obserwacyjna ptaków na Graswarder w Niemczech [A.246]
Il.278 Wieża obserwacyjna ptaków w Herdla, Norwegia [A.247]
Il.279 Wieża obserwacyjna ptaków w delcie Reuss w Szwajcarii [A.248]
Il.280 Wieża obserwacyjna Marker Wadden, Holandia [A.249]
Il.281 Wieża Hide w Shapwick Heath, Wielka Brytania [A.250]
Il.282 Wieża obserwacyjna „Lecący Żuraw”, Mescherin, Niemcy [A.251]
Il.283 Wieża widokowa na wyspie Korkeasaari, Helskinki, Finlandia [A.252]
Il.284 Koncepcja projektu - VAV Tower, Łotwa [A.253]
Il.285 Koncepcja projektu - Wieża obserwacyjna Pape Bird, Łotwa [A.254]
Il.286 Koncepcja projektu - Wieża widokowa w Parku Narodowym na Litwie [A.255]
Il.287 Wieża widokowa Hortulus w Dobrzycy, Polska [A.256]
Il.288 Wieża widokowa w Ogrodzie Jana Pawła II – Inwałd k. Wadowic,
Polska [A.257]
Il.289 Wieża w Magicznej Osadzie w Rzykach k. Andrychowa, Polska – w trakcie
budowy oraz po jej ukończeniu [A.320]
Il.290 Wieża widokowa Killesberg, Stuttgart, Niemcy [A.258]
Il.291 Wieża obserwacyjna i360, Brighton, Wielka Brytania [A.259]
Il.292 Wieża obserwacyjna i360 – wysokość zabudowy w obrębie wieży [A.260]
Il.293 Wieża obserwacyjna i360 – detale [A.261]
Il.294 Wieża Emirates Spinnaker Towers w Portsmouth, Wielka Brytania: widok
ogólny/ wieża w trakcie budowy/opis elementów [A.262 / A.263/A.264/ A.320],
Il. 295 Wieża widokowa Pyramidenkogel w Karyntii, w południowej
Austrii [A.320, A.265], przekrój poprzeczny [A.266]
Il. 296 Tablice informacyjne umieszczone w obrębie wieży Pyramidenkogel [A.320]
Il. 297 Schemat rozmieszczenia elementów konstrukcyjnych wieży
Pyramidenkogel [A.320]
Il. 298 Widok ogólny wieży The Sky Walk Dolni Morava, Czechy [A.320]
Il. 299 Główne elementy struktury nośnej wieży Sky Walk [A.320]
Il. 300 Wieża widokowa Čajka w Bojnicach, Słowacji [A.267]

str. 265
Il. 301 Wizualizacja projekty wieży Sky Walk Świeradów Zdrój, Polska [A.268]
Il. 302 Budowa wieży Sky Walk Świeradów Zdrój, [A.269]
Il. 303 Trolltunga, Norwegia [A.270]
Il. 304 Wykres popularności Troltunga wśród turystów [A.271]
Il. 305 Platforma widokowa Sky Walk na lodowcu Dachstein, Austria [A.320]
Il. 306 Platforma widokowa Sky Walk – przeszklona podłoga oraz
ogólnodostępna luneta [A.320]
Il. 307 Taras widokowy zewnętrzny okalający górną stację Dachstein
Gletscherbahn [A.320]
Il. 308 Most wiszący, Schody Donikąd Dachstein, Austria [A.320],
Il. 309 Most wiszący – detale [A.320]
Il. 310 Schody Donikąd Dachstein, Austria [A.320]
Il. 311 Schody Donikąd – detale [A.320]
Il.312 Platforma widokowa 5fingers, Austria [A.272]
Il.313 Platforma widokowa 5fingers, Austria [A.273]
Il.314 Platforma widokowa Top of Tyrol, Austria [A.274]
Il.315 Platforma widokowa Top of Tyrol, Austria [A.274]
Il.316 Platforma widokowa Aussichtsplattform Glocknerblick, Bad Gestein,
Austria [A.275]
Il.317 Platforma widokowa Aussichtsplattform Glocknerblick, Bad Gestein,
Austria [A.276]
Il.318 Platforma panoramiczna Talblick, Austria [A.277]
Il.319 Platforma panoramiczna Talblick, Austria [A.277]
Il.320 Platforma panoramiczna Talblick, Austria [A.277]
Il.321 Ścieżka Rock Trail i punkt widokowy, Austria [A.278]
Il.322 Ścieżka Rock Trail i punkt widokowy, Austria [A.278]
Il.323 Ścieżka Rock Trail i punkt widokowy, Austria [A.279]
Il.324 Platforma widokowa Koralle na Steinplatte, Austria [A.280]
Il.325 Platforma widokowa Koralle na Steinplatte, Austria [A.280]
Il.326 Platforma widokowa Koralle na Steinplatte, Austria [A.280]
Il.327 Platforma widokowa BIG 3 - Tiefenbach, Austria [A.281]
Il.328 Platforma widokowa BIG 3 - Tiefenbach, Austria [A.282]
Il.329 Platforma widokowa AlpspiX, Niemcy [A.283]
Il.330 Platforma widokowa AlpspiX, Niemcy [A.283]
Il.331 Platforma widokowa AlpspiX, Niemcy [A.283]
Il.332 Platforma Aiguille du Midi Skywalk (Step into the Void), Francja [A.284]
Il.333 Platforma Aiguille du Midi Skywalk (Step into the Void), Francja [A.285]
Il.334 Platforma Aiguille du Midi Skywalk (Step into the Void), Francja [A.284]
Il.335 Platforma Stegastein, Aurland Lookout, Norwegia [A.286]
Il.336 Platforma Stegastein, Aurland Lookout, Norwegia [A.287]
Il.337 Platforma Stegastein, Aurland Lookout, Norwegia [A.288]
Il.338 Platforma widokowa Skywalk - Wielki Kanion (ang. Grand Canyon),
USA [A.319]
Il.339 Platforma widokowa Skywalk - Wielki Kanion (ang. Grand Canyon),
USA [A.289]

str. 266
Il.340 Platforma widokowa Skywalk - Wielki Kanion (ang. Grand Canyon),
USA [A.290]
Il.341 Glacier Skywalk, Park Narodowy Jasper, Alberta, Kanada [A.291]
Il.342 Glacier Skywalk, Park Narodowy Jasper, Alberta, Kanada [A.291]
Il.343 Glacier Skywalk, Park Narodowy Jasper, Alberta, Kanada [A.291]
Il.344 Huangtengxia Tianmen Sky Walk, Chiny [A.292]
Il.345 Huangtengxia Tianmen Sky Walk, Chiny [A.293]
Il.346 Huangtengxia Tianmen Sky Walk, Chiny [A.294]
Il. 347 Platforma widokowa Złoty Widok – Szklarska Poręba, Polska [A.295]
Il. 348 Platforma widokowa Ślimak, Wola Krogulecka k. Starego Sącza, Polska [A.320]
Il. 349 Platforma widokowa na szlaku turystycznym w obrębie wieży w Insbrucku,
Austria [A.320]
Il. 350 Lokalizacja platformy widokowej na szlaku turystyczny w obrębie skoczni
Bergisel (Google Maps) [A.296]
Il. 351 Ścieżka napowietrzna na terenie uroczyska Malta w Poznaniu, Polska [A.297]
Il. 352 Detale ścieżki napowietrznej uroczyska Malta w Poznaniu, Polska [A.297]
Il. 353 Treetop Walkway Kew Gardens w Londynie, Wielka Brytania [A.298]
Il. 354 Ścieżka napowietrzna Kew Gardens/ Ogrody Królewskie w Londynie, Wielka
Brytania [A.299, A.300]
Il. 355 Treetop Walk Serralves – Porto, Portugalia [A.301]
Il. 356 Treetop Walk Serralves – detal połączenia elementów [A.301]
Il. 357 Neckertal Treetop Walk – Mogelsberg, Szwajcaria [A.302]
Il. 358 Neckertal Treetop Walk – podpora platformy głównej [A.303]
Il. 359 Neckertal Treetop Walk – detale, opis elementów [A.304]
Il. 360 Gardens by the Bay – widok ogólny [A.305]
Il. 361 Gardens by the Bay – widok ogólny, schemat [A.305]
Il. 362 Gardens by the Bay – schemat funkcjonalny [A.305]
Il. 363 Cloud Forest - Singapur [A.319]
Il. 364 Supertree Grovs – widok ogólny [A.319]
Il. 365 Forest Tower Gisselfeld Klosters, Dania widok ogólny/przekrój [A.306]
Il. 366 Wieża Steinberg am See, Niemcy [A.320]
Il. 367 Model przestrzenny Steinberg am See, Niemcy [A. 307]
Il. 368 Tablice informacyjne na Steinberg am See, Niemcy [A.320]
Il. 369 Wieża widokowa i ścieżka napowietrzna Lipno nad Wełtawą,
Czechy [A.308 / A.320]
Il. 370 Rozmieszczenie elementów konstrukcyjnych ścieżki napowietrznej [A.320]
Il. 371 Tablica dydaktyczna oraz przejście ekstremalne znajdujące się na trasie
ścieżki [A.320]
Il. 372 Opis elementów wieży widokowej na przykładzie Lipna nad Wełtawą [A.320]
Il. 373 Opis elementów wieży widokowej na przykładzie Lipna nad Wełtawą [A.320]
Il.374 Treetop Walk Las Bawarski, Niemcy [A.320]
Il.375 Treetop Walk Las Bawarski, Niemcy [A.320]
Il.376 Wieża widokowa i ścieżka koronach drzew na Wyspie Rugia, Niemcy [A. 309]
Il.377 Wieża widokowa i ścieżka koronach drzew na Wyspie Rugia, Niemcy [A. 310]
Il.378 Wieża widokowa i ścieżka koronach drzew na Wyspie Rugia, Niemcy [A. 310]

str. 267
Il.379 Treetop Walk Schwarzwald, Sommerberg w mieście Bad Wildbad,
Niemcy [A. 311]
Il.380 Treetop Walk Schwarzwald, Sommerberg w mieście Bad Wildbad,
Niemcy [A. 311]
Il.381 Treetop Walk Schwarzwald, Sommerberg w mieście Bad Wildbad,
Niemcy [A. 311]
Il.382 Treetop Walk Saarschleife, Niemcy [A. 312]
Il.383 Treetop Walk Saarschleife, Niemcy [A. 312]
Il.384 Treetop Walk Saarschleife, Niemcy [A. 313]
Il.385 Ścieżka w koronach drzew Karkonosze, Jańskie Łaźnie, Czechy [A.320]
Il.386 Ścieżka w koronach drzew Karkonosze, Jańskie Łaźnie, Czechy [A.320]
Il.387 Ścieżka w koronach drzew Karkonosze, Jańskie Łaźnie, Czechy [A.320]
Il.388 Ścieżka w koronach drzew Bachledka, Zdiar, Słowacja [A.320]
Il.389 Ścieżka w koronach drzew Bachledka, Zdiar, Słowacja [A.320]
Il.390 Ścieżka w koronach drzew Bachledka, Zdiar, Słowacja [A.320]
Il.391 Treetop Walk Salzkammergut, Grunberg w Gmunden, Austria [A. 314]
Il.392 Treetop Walk Salzkammergut, Grunberg w Gmunden, Austria [A. 314]
Il.393 Treetop Walk Salzkammergut, Grunberg w Gmunden, Austria [A. 314]
Il.394 Treetop Walk Pohorje, Zrece/Rogla, Słowenia [A. 315]
Il.395 Treetop Walk Pohorje, Zrece/Rogla, Słowenia [A. 315]
Il.396 Treetop Walk Pohorje, Zrece/Rogla, Słowenia [A. 315]
Il.397 Treetop Path Steigerwald, Ebrach, Niemcy [A. 316]
Il.398 Treetop Path Steigerwald, Ebrach, Niemcy [A. 316]
Il.399 Treetop Path Steigerwald, Ebrach, Niemcy [A. 316]
Il.400 Wieża widokowa w Parku Odkrywców Przyrody Panarbora, Niemcy [A. 317]
Il.401 Wieża widokowa w Parku Odkrywców Przyrody Panarbora, Niemcy [A. 317
Il.402 Wieża widokowa w Parku Odkrywców Przyrody Panarbora, Niemcy [A. 317]
Il.403 Wieża widokowa w Parku Odkrywców Przyrody Panarbora, Niemcy [A. 317]
Il. 404 Widok ogólny wieży widokowej w Krynicy Zdrój, Polska [A.318]
Il. 405 Widoki ogólne wkomponowania ścieżki i wieży w istniejący drzewostan [A.318]
Il. 406 Widok ogólny elementów konstrukcyjnych pochylni [A.320]
Il. 407 Widoki ogólne barier ochronnych w okresie letnim i zimowym [A.320]
Il. 408 Widoki ogólne –podpory wspierające ścieżkę przyrodniczo-edukacyjną [A.320]
Il. 409 Schemat układu konstrukcyjnego wieży i ścieżki napowietrznej w Krynicy
Zdrój [A.320]
Il. 410 Widok wieży w Krynicy –w trakcie budowy[A.320]
Il. 411 Widok wieży w Krynicy [A.320]
Il. 412 Widok narożnika wieży widokowej w trakcie jej budowy [A.320]
Il. 413 Widok ogólny budowy zespołu widokowego w Kurzętniku, Polska [A.320]
Il. 414 Podpora ścieżki w Kurzętniku w trakcie budowy [A.320]

str. 268