site.

print_copyright
39e jaargang - maart 2024 | nr. 1

VERPLEEGKUNDE

VPK
Nederlands-Vlaams
wetenschappelijk
tijdschrift voor
verpleegkundigen
www.tijdschriftverpleegkunde.nl
 site.print_copyright
INHOUD | 39e jaargang, nr. 1, maart 2024

VAN DE REDACTIE 3

EDITORIAL
Eva Goossens, Veerle Duprez 4
Functiedifferentiatie: een kader voor professionele groei of onbedoeld
hiërarchisch denken?

ACTUEEL
Marie Cerulus, Heidi Cosyns, Katleen Fagard, Marian Dejaeger, Johan Flamaing,
Sigrid Janssens, Mieke Deschodt, in naam van het G-COMAN-team
G-COMAN: de nurse-led implementatie van geriatrisch-chirurgisch
co-management in UZ Leuven 5

Karel Desmet, Piet Bracke, Eddy Deproost, Ann Van Hecke, Sofie Verhaeghe
Meetbare uitkomsten van de verpleegkundige-patiëntrelatie door patiënten in
psychiatrische ziekenhuizen: gezonde ambities met een toegevoegde waarde
of eerder een hype? 9
Syb Kuijper, Iris Wallenburg, Martijn Felder, Roland Bal
Zorgen voor onontgonnen zorgterrein: leren van de verpleegkundige zorg
tijdens de COVID-crisis 14

PROEFSCHRIFT
Anita Ham
Who cares? Een etnografisch onderzoek naar de arbeidsmarktintegratie van
eerstegeneratie-immigranten in de geriatrische zorg, in Nederland en
Duitsland 18

Eva Pape
Overlevers van rectumkanker die geconfronteerd worden met het laag
anterieure resectiesyndroom. Kwaliteit van leven, ervaringen en behoeften van
patiënten, mantelzorgers en hulpverleners 24

INAUGURALE REDE
Robbert Gobbens
Professionalisering van de verpleging en verzorging in de ouderenzorg. Het uur
V is aangebroken! 30

LECTORALE REDE
Kim Verhaegh
De kunst van verpleegkundig leiderschap. Op weg naar een nieuw normaal in
de zorg voor mens en aarde 36

Van de redactie
Dit eerste nummer van Verpleegkunde van 2024 opent met
een editorial van redactieleden Eva Goossens en Veerle
Duprez. In hun bijdrage werpen zij de vraag op of functiedif-
ferentiatie een kader biedt voor professionele groei of onbe-
doeld hiërarchisch denken.
Het eerste Actueel ‘G-COMAN: de nurse-led implementa-
tie van geriatrisch-chirurgisch co-management in UZ Leuven’
is geschreven door Marie Cerulus, Heidi Cosyns, Katleen
Fagard, Marian Dejaeger, Johan Flamaing, Sigrid Jans-
sens en Mieke Deschodt, in naam van het G-COMAN-team.
G-COMAN heeft als voornaamste doel de geriatrische zorg
te optimaliseren en postoperatieve complicaties te voorko-
men bij oudere chirurgische patiënten.
‘Meetbare uitkomsten van de verpleegkundige-patiëntrela-
tie door patiënten in psychiatrische ziekenhuizen: gezonde
ambities met een toegevoegde waarde of eerder een hype?’
is de titel van het Actueel van Karel Desmet, Piet Bracke,
Eddy Deproost, Ann Van Hecke en Sofie Verhaeghe. De
auteurs starten met een korte toelichting van de resultaten
van onderzoeken waarin nurse-sensitive patient outcomes
centraal staan en delen vervolgens enkele kritische beden-
kingen.
Het Actueel van Syb Kuijper, Iris Wallenburg, Martijn Felder
en Roland Bal richt zich op de sleutelrol die verpleegkun-
digen hebben vervuld tijdens de COVID-pandemie. Ten
eerste, stellen zij zich de vraag wat we kunnen leren van deze
periode over de verpleegkundige beroepsuitoefening. Ten
tweede, gaan zij in op de rol die zorgprofessionals ‘op de
werkvloer’ kunnen spelen in de aansturing, organisatie en
uitvoering van de zorg, zowel tijdens als buiten crisistijd.
Anita Ham schreef het short paper ‘Who cares?’ Het
beschrijft een etnografisch onderzoek naar de arbeids-
marktintegratie van eerstegeneratie-immigranten in de geri-
atrische zorg in Nederland en Duitsland. Het proefschrift
waarop haar short paper is gebaseerd laat onder andere zien
hoe verschillende sociale processen, institutionele beperkin-
gen en commodificatie in de zorg een impact hebben op de
arbeidsmarktintegratie van nieuwe immigranten en de kwali-
teit van zorg aan geriatrische patiënten.
Dit nummer bevat ook een short paper van Eva Pape. Het
eerste doel van haar proefschrift was het in kaart brengen
van de kwaliteit van leven, ervaringen en behoeften van pati-
enten en hun mantelzorger met het laag anterieure resec-
Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024 | 3
site.print_copyright
OVER DE AUTEUR
Prof. dr. R.J.J. Gobbens (hoofdredacteur), Hogeschool
Inholland, Amsterdam, Zonnehuisgroep Amstelland,
Amstelveen, Tilburg University, Nederland, en Universiteit
Antwerpen, België.
tiesyndroom (LARS). Daarnaast beoogde het proefschrift
inzicht te krijgen in de ervaringen van de hulpverleners die
zorgen voor patiënten met LARS en hun mantelzorger. Een
van de bevindingen is dat patiënten en mantelzorgers aan-
gaven dat de hulpverleners over te weinig kennis over LARS
beschikken.
Ondergetekende mocht op 29 september 2023 zijn rede
uitspreken bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder
hoogleraar professionalisering van de verpleging en verzor-
ging in de ouderenzorg aan Tilburg University. Een samen-
vatting van de rede treft u aan in dit nummer van Verpleeg-
kunde.
Het eerste nummer van 2024 sluit af met de lectorale rede
van Kim Verhaegh. Zij sprak haar rede ‘De kunst van ver-
pleegkundig leiderschap’ uit op 15 november 2023. Haar
lectoraat zal de komende jaren onderzoek doen naar de
kunst van verpleegkundig leiderschap in het veerkrachti-
ger en duurzamer maken van ons zorgsysteem. Hierbij wordt
planetary health als uitgangspunt genomen.
Namens de redactie wens ik u veel leesplezier toe met dit
nieuwe nummer van Verpleegkunde!
‘De kunst van verpleegkundig
leiderschap in het veerkrachtiger
en duurzamer maken van ons
zorgsysteem’
4 | Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024
EDITORIAL
Functiedifferentiatie: een kader voor professionele
groei of onbedoeld hiërarchisch denken?
Door: Eva Goossens, Professor Verplegingswetenschap, UAntwerpen, Wetenschappelijk stafmedewerker, UZA;
en Veerle Duprez, Universitair Ziekenhuis Gent, Diensthoofd Verpleegkundig Expertisecentrum (VEC)
De attractiviteit van het verpleegkundige beroep staat
reeds geruime tijd enorm onder druk en diverse strate-
gieën worden vanuit de literatuur voorgesteld ter bevorde-
ring van deze attractiviteit1. Een van de voorgestelde stra-
tegieën in Vlaanderen is het implementeren van functiedif-
ferentiatie via een opleidings-, functie- of zorgladder voor
verpleegkundigen.
HET VERPLEEGKUNDIGE FUNCTIEMODEL IN VLAANDEREN
Om in Vlaanderen tot onderscheid te komen tussen diverse
verpleegkundige profielen wordt gewerkt aan een func-
tiemodel enerzijds bepaald door een opleidingsladder
van niveau 5 tot 8 , en anderzijds een functieladder met
2
vijf beroepsprofielen: basisverpleegkundige; verpleeg-
kundige, verantwoordelijk voor algemene zorgen (VVAZ);
gespecialiseerde verpleegkundige; verpleegkundig spe-
cialist; klinisch verpleegkundig onderzoeker. Deze ver-
pleegkundige profielen hebben ieder een volwaardig
competentieprofiel met differentiërende rollen en activitei-
ten, evenals opleidingsvoorwaarden en ontwikkeltrajecten.
DE DRIJFVEREN VOOR FUNCTIEDIFFERENTIATIE
Functiedifferentiatie wordt ingezet om instroom in het beroep
te verhogen en retentie veilig te stellen om continuïteit en
kwaliteit van zorg te waarborgen. Complexe zorgnoden
vragen de inzet van verpleegkundige expertise in een com-
plementair verhaal. Functiedifferentiatie kent de verpleegkun-
dige professie een centraal coördineerde rol in de zorg toe.
Echter, het aansturen en delegeren van zorg door verpleeg-
kundigen blijven lastig te verwerven competenties3. Functie-
differentiatie vergt ook van verpleegkundigen een open en
constructieve blik op taken en verantwoordelijkheden.
PROFESSIONELE GROEI
Functiedifferentiatie biedt onmiskenbaar opportuniteiten
voor professionele ontwikkeling. De verpleegkundige func-
ties geven vorm en inhoud aan een horizontale functiedif-
ferentiatie waarbij verpleegkundige expertise dicht bij de
patiënt ingezet wordt. Het aanbieden van ontwikkelings-
kansen is een belangrijk punt aan de horizon. Differentia-
tie mag weliswaar geen doorgeslagen principe zijn waarbij
enkel de meest geavanceerde rollen als streefdoel gezien
worden. Het succes van functiedifferentiatie in het leveren
van hoogkwalitatieve zorg ligt in het effectief realiseren van
site.print_copyright
complementariteit en balans tussen de vijf verpleegkun-
dige profielen, maar daar wringt het. Het lovenswaardige
principe dat de juiste competenties worden ingezet voor
de juiste zorgvraag botst op talrijke onduidelijkheden en
inconsistenties in titels, functieomschrijvingen, bevoegdhe-
den en juridische handvaten. Voor de dagelijkse zorgprak-
tijk vormt het effectief realiseren van functiedifferentiatie
dan ook een uitdaging.
NOOD AAN REGELRUIMTE OM TE DURVEN
DIFFERENTIËREN
Het cruciale vraagstuk is hoe je als zorginstelling het best
functiedifferentiatie kan realiseren. Waar vind je organisatie
kaart en kompas en wat is hierbij de bestemming? Momen-
teel slaat het kompas alle richtingen uit, daar een duide-
lijk wetgevend kader slechts deels bestaat. Een wetge-
vend kader is noodzakelijk, echter dient als kompas gezien
te worden, en niet als een keurslijf dat voornamelijk beper-
kingen geeft. Zo niet, zou het vernieuwde wettelijk kader
weleens verlammend kunnen werken en tot een status quo
‘Iedere schakel in de zorgketen is
van onschatbare waarde’
leiden waarbij er in realiteit niet gedifferentieerd wordt
tussen verschillende verpleegkundige profielen.
ONBEDOELD HIËRARCHISCH DENKEN?
Het implementeren van een zorgladder is cruciaal om als
organisatie te evolueren en zorg te bieden afgestemd op
elk beschikbaar profiel. Toch brengt het gebruik van ladder-
symboliek een potentieel risico tot elitair denken met zich
mee en drukt het impliciet een waardeoordeel uit. Het is
belangrijk te benadrukken dat alle verpleegkundige profie-
len gelijkwaardig zijn en dat iedere schakel in die zorgketen
van onschatbare waarde is.
Literatuur
1. Brook J, Aitken L, Webb R, MacLaren J, Salmon D. (2019).
Characteristics of successful interventions to reduce turnover
and increase retention of early career nurses: A systematic
review. Int J Nurs Stud., 91, 47-59.
2. European qualification Framework (EFQ)
3. Richards A. Leadership skills for the multi-tiered nursing
team. Nurs Stand. 2023 Dec 11;38(12):71-75.

ACTUEEL
G-COMAN: de nurse-led implementatie van
geriatrisch-chirurgisch co-management in
UZ Leuven
Marie Cerulus, Heidi Cosyns, Katleen Fagard, Marian Dejaeger, Johan Flamaing, Sigrid Janssens,
Mieke Deschodt, in naam van het G-COMAN-team
INLEIDING
In onze ziekenhuizen worden we geconfronteerd met een
snelle toename van het aantal kwetsbare oudere patiënten,
zowel binnen geriatrische als niet-geriatrische diensten. Kwets-
bare oudere patiënten hebben vaak verschillende medische,
cognitieve, functionele en sociale noden. Daarnaast hebben zij
een hoger risico op nadelige gevolgen van de hospitalisatie,
waaronder een hoger risico op cognitieve en functionele ach-
teruitgang, een hogere kans op verlengde hospitalisatie, her-
opname en mortaliteit . 1-3
Het proces van ‘Comprehensief Geriatrisch Assessment’ (CGA)
wordt reeds decennialang als de gouden standaard gezien
in de zorg voor kwetsbare oudere patiënten. Dit multidiscipli-
nair proces heeft als doel medische, cognitieve, functionele en
sociale noden te identificeren, een geïndividualiseerd zorg-
plan op te stellen om aan deze noden tegemoet te komen en
opvolging op basis van dit zorgplan te voorzien . De interne
4
liaison teams van geriatrie, die sinds 2007 verplicht zijn in elk
Belgisch ziekenhuis met een erkende dienst geriatrie, geven
advies voor de zorg van de kwetsbare oudere patiënt volgens
de principes van dit CGA-proces5. Uit een systematische
review naar het effect van de interne liaison geriatrie in acute
ziekenhuizen is echter gebleken dat de impact op klinische uit-
komsten, zoals functionele status, heropname of hospitalisatie-
duur, beperkt is. De interne liaison geriatrie wordt vaak te laat
ingeschakeld en de gegeven adviezen niet altijd toegepast . 6
Clinici en onderzoekers zijn daarom op zoek gegaan naar
alternatieve vormen van op CGA-gebaseerde zorgverle-
ning aan geriatrische patiënten op niet-geriatrische diensten.
Geriatrisch co-management is een model dat op die manier
onder de aandacht is gekomen. In dit model deelt een geri-
atrisch team de verantwoordelijkheid en besluitvorming met
het team van een andere discipline in de preventie en behan-
Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024 | 5
site.print_copyright
deling van geriatrische syndromen. Een systematische review
uit 2017 toonde aan dat geriatrisch co-management een
positieve impact heeft op hospitalisatieduur, complicaties en
functionaliteit7. Gegeven deze veelbelovende evidentie werd
besloten om een co-managementzorgmodel te ontwikke-
len en te implementeren voor oudere cardiologische patiën-
ten in UZ Leuven onder de naam G-COACH8. Uit de evalua-
tie van G-COACH bleken interventiepatiënten minder functi-
onele achteruitgang, lagere delierincidentie, minder obstipa-
tie en nosocomiale infecties te hebben dan patiënten die de
standaardzorg kregen. Daarnaast vertoonden de patiënten uit
de interventiegroep zes maanden na opname een betere func-
tionele status, hogere kwaliteit van leven en minder val-
incidenten dan de patiënten uit de controlegroep9. Twee latere
reviews onderzochten de impact van geriatrisch co-manage-
ment specifiek bij chirurgische patiënten8,9. Daar werd een
lagere mortaliteit, kortere hospitalisatieduur en minder herop-
names aangetoond10,11. Omwille van deze positieve resultaten,
zowel in de literatuur als in de eigen setting, werd er beslist het
G-COACH-programma aan te passen en op te schalen naar
drie chirurgische afdelingen in UZ Leuven, zijnde traumatolo-
gie, abdominale heelkunde en vaatheelkunde onder de naam
G-COMAN.
G-COMAN: GERIATRISCH-CHIRURGISCH
CO-MANAGEMENTMODEL
G-COMAN heeft als voornaamste doel de geriatrische zorg te
optimaliseren en postoperatieve complicaties te voorkomen
bij oudere chirurgische patiënten. Bij alle patiënten van 75 jaar
of ouder wordt er ingezet op proactieve zorg met geriatrische
en chirurgische aandachtspunten door educatie en bedside
coaching. Wanneer de patiënt een kwetsbaar profiel heeft,
wordt een bijkomende multidimensionele evaluatie uitge-
6 | Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024
voerd gevolgd door een geïndividualiseerd
zorgplan en follow-up, overeenkomend met
de principes van het CGA (zie figuur 1).
De educatie en coaching om proactieve
geriatrisch-chirurgische zorg te implemen-
teren wordt door een chirurgische en een
geriatrische verpleegkundige uitgevoerd,
in samenwerking met het geriatrisch liaison-
team van het ziekenhuis. De geriatrische pro-
tocollen voor chirurgische patiënten werden
in samenwerking met de multidisciplinaire
teams van geriatrie en chirurgie opgesteld
en geoptimaliseerd. Op de afdeling trau- Figuur 1. G-COMAN interventie op traumatologie, abdominale heelkunde en
matologie bijvoorbeeld, werd er beslist om vaatheelkunde
bij elke patiënt van 75 jaar of ouder een slik-
screening bij opname uit te voeren om slikproblemen vroeg-
tijdig te detecteren. Daarnaast werd er ingezet op verbete-
ring van communicatie tussen het logopedisch en chirurgisch
team. De afspraken met de logopedisten werden opnieuw dui-
delijk vastgelegd, waardoor deze hierna automatisch verwit-
tigd werden bij een niet-geslaagde screening en dus sneller
bij de patiënt kwam voor een logopedisch consult. Als laatste
werd er ook educatie gegeven om verslikken te voorkomen,
en een toelichting over de beschikbare hulpmiddelen.
Om de kwetsbare patiënten te identificeren gebeurt er een
risicoscreening op basis van een elektronische vragenlijst die
de toestand van de patiënt voor opname in kaart brengt. Op
basis van die informatie wordt een score gegenereerd op de
Clinical Frailty Scale (CFS) . De CFS wordt via een gestan-
12-14
daardiseerd algoritme afgeleid uit de mate van afhankelijkheid
voor activiteiten van het dagelijkse leven (ADL), instrumen-
tele activiteiten van het dagelijkse leven (i-ADL), zelf gerappor-
teerde gezondheid en het uitvoeren van sport of recreatieve
activiteiten13. Bij patiënten met een CFS-score van 5 of meer
worden extra evaluaties en interventies opgestart volgens
de principes van het CGA-proces. Voor de geïdentificeerde
noden wordt een geïndividualiseerd zorgplan opgesteld met
focus op het voorkomen en behandelen van geriatrische syn-
dromen. Dit zorgplan wordt vervolgens uitgevoerd en opge-
volgd door de zorgverleners van de chirurgische afdeling, met
ondersteuning van het geriatrisch team.
GEFASEERDE IMPLEMENTATIE
De voorbereiding, de implementatie en het nazorgtraject op
de afdelingen traumatologie, abdominale heelkunde en vaat-
heelkunde verlopen over een periode van vier jaar. Tijdens een
voorbereidingsfase van zes maanden werden een projectco-
ordinator en een geriatrische verpleegkundige aangesteld,
beiden binnen een halftijds mandaat. Deel uitmakend van een
groter projectteam hebben zij de premorbide vragenlijst uitge-
werkt en geprogrammeerd, protocollen voorbereid, een uitge-
breid handboek opgesteld als leidraad voor de implementa-
site.print_copyright
tie, en zorgmodules uitgewerkt voor de automatisering van de
protocollen in het elektronische patiëntendossier. Met de auto-
matisering van de protocollen worden ondersteuning, unifor-
miteit en tijdswinst beoogd voor de zorgverleners op de chi-
rurgische afdeling. Een voorbeeld hiervan is de automatische
aanvraag van opvolging door een diëtist bij een verminderde
intake. Hierdoor dienen de zorgverleners de diëtist niet meer
zelf te contacteren, en kan de patiënt sneller geadviseerd en
opgevolgd worden. Ook werden er tijdens deze fase uitkomst-,
proces- en financiële indicatoren opgesteld, waaronder hospi-
talisatieduur, mortaliteit, delierincidentie, heropnames, ambu-
lante oppuntstelling, heringrepen, fysieke fixatie, urinaire kathe-
terdagen, uitgestelde revalidatie en in hospitaalkosten.
Per afdeling zijn er 24 maanden voorzien voor de pre-imple-
mentatie, implementatie en terugkoppeling van indicatoren
(zie figuur 2), met overlappende periodes tussen de verschil-
lende afdelingen. Bij de selectie van de implementatiestrate-
gieën werden keuzes gemaakt, met als doel een duurzame
implementatie van het co-managementmodel te realiseren op
de chirurgische afdeling. Gebruikte implementatiestrategieën
kunnen hierdoor variëren tussen de verschillende afdelingen.
Voorbeelden van toegepaste strategieën per implementa-
tiefase worden beschreven in figuur 214.
Pre-implementatie
Tijdens de zes maanden durende pre-implementatieperiode
is het voornaamste doel om bij alle stakeholders gedragen-
heid en gedeeld eigenaarschap te bereiken ten opzichte van
het G-COMAN-programma. Er werd ook een G-COMAN-refe-
rentieverpleegkundige aangesteld, die halftijds werkzaam blijft
binnen het chirurgisch team en die de andere helft van haar
mandaat als implementatieondersteuner werkt. De referentie-
verpleegkundige speelt een belangrijke rol in het aanpassen
en haalbaar maken van de protocollen op basis van de lokale
context, het opbouwen en bewaren van de relatie met de zorg-
verleners op de afdeling en het tijdig bijsturen van de imple-
mentatiestrategieën. Het G-COMAN-zorgmodel werd tijdens
 Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024 | 7

site.print_copyright
Pre-implementaƟe ImplementaƟe Post-implementaƟe

Zes maanden Twaalf maanden Zes maanden

Gedragenheid en gedeeld
eigenaarschap
x Informeren van de
stakeholders en lokale
leiders
x Assessment van de lokale
noden door de G-COMAN re-
ferenƟe-verpleegkundige
x Inventaris van aanwezige
hulpmiddelen
x Interdisciplinaire
focusgroepen
x IdenƟficeren van de personen
die openstaan voor
verandering (champions)
Creëren intensieve betrokkenheid Waarborgen
en ondersteuning bieden duurzaamheid
x Bereiken lokale consensus over x Bedside coaching
protocollen en implementaƟe door geriatrisch
liaison team
x Voorzien nodige
hulpmiddelen x Her evalueren en bijstu-
ren implementaƟe door
x Stapsgewijze implementaƟe van
implementaƟeteam in sa-
protocollen en CGA menspraak met
x Organiseren educaƟeve geriatrisch liaison en
bijeenkomsten over protocollen en chirurgisch team
CGA x Herinneren aan
x Ontwikkelen educaƟef materiaal geïmplementeerde
afspraken
x Trainingsprogramma coaching voor
geriatrisch liaison team x Evalueren en bijsturen
professionele rollen en
x Bedside coaching door G-COMAN en samenwerking
geriatrisch liaison team
x Verantwoordelijkheid van
x IdenƟficeren en opleiden van opvolging doorgeven aan
‘champions’ bestaande funcƟes

Figuur 2. Overzicht implementatiestrategieën

de pre-implementatieperiode toegelicht aan de zorgverle- te waarborgen na de implementatiefase, zoals opvolgen van

ners van de afdeling, de dienstspecifieke protocollen werden
besproken en informatie voor de context-analyse werd verza-
meld aan de hand van focusgroepen en individuele gesprek-
ken met stakeholders. Er vond ook steeds een voormeting van
de indicatoren plaats tijdens deze fase.
Implementatie
Gedurende de implementatieperiode ligt de focus op het
creëren van intensieve betrokkenheid en het bieden van
ondersteuning aan de zorgverleners op de implementatie-
afdeling. Indien aanpassingen nodig waren om de protocol-
len haalbaar en acceptabel te maken voor de zorgverleners,
werden deze doorgevoerd. Ook werden er hulpmiddelen en
structurele aanpassingen voorzien naargelang de noden (bij-
voorbeeld: zitweegschalen, klokken en kalenders op de pati-
entenkamers). Gedurende de gehele implementatieperiode
werden educatieve sessies over geriatrische syndromen en
specifieke geriatrische zorg gegeven. Daarnaast werden pati-
entencasussen besproken en ondersteuning en bedsidecoa-
ching gegeven door zowel de referentieverpleegkundige
G-COMAN als het geriatrisch liaisonteam. Tijdens de imple-
mentatiefase gebeurde er ook terugkoppeling van het effect
op de opgestelde indicatoren. De implementatiestrategieën
werden bijgestuurd naargelang de noden van de zorgverle-
ners, resultaten van tussentijdse evaluaties via vragenlijsten en
focusgroepen en het effect op de indicatoren, waardoor deze
varieerden tussen de verschillende implementatie-afdelingen.
Post-implementatie
Het voornaamste doel tijdens deze fase is waarborgen van de
duurzaamheid van de implementatie van het nieuwe zorgmo-
del. Er werden tijdens meetings afspraken gemaakt wie welke
verantwoordelijkheden zou opnemen om de duurzaamheid
indicatoren op langere termijn, aangeven van opleidingsno-
den en onderhouden van communicatie en samenwerking.
Bij het bepalen van de verantwoordelijkheden werd er steeds
gezorgd dat deze werden opgenomen door bestaande en blij-
vende functies, zoals deze van de hoofdverpleegkundigen,
verpleegkundig specialisten of consulenten. De afspraken
werden daarna ook gecommuniceerd naar alle leden van het
chirurgisch en geriatrisch liaisonteam. Daarnaast blijft de refe-
rentieverpleegkundige nog zes maanden na de implementatie
halftijds vrijgesteld om de duurzaamheid van de implementa-
tie mee op te volgen.
REFLECTIE
Het project kende een uitgebreide voorbereiding, wat cruciaal
was voor de implementatie van een dergelijke complexe inter-
ventie met heel veel betrokken actoren. De zorgvuldige plan-
ning van de implementatie was een belangrijke houvast, maar
monitoring en bijsturing bleven tijdens de hele implementa-
tieperiode nodig. Het leren kennen en betrekken van de stake-
holders in een vroeg stadium creëerde gedragenheid en eige-
naarschap bij de verschillende betrokkenen. De evaluatie van
het G-COMAN-programma op de dienst traumatologie is
momenteel in uitvoering.
De sterkte van dit project schuilt in de gedragenheid door
teams van twee verschillende disciplines, zijnde geriatrie en
chirurgie. Sterke communicatie tussen de samenwerkende
teams was erg belangrijk. Een open luisterende houding, het
leren kennen van elkaars context, continue communicatie,
afstemming en begrip voor elkaar bleken cruciaal. Daarnaast
was het noodzakelijk dat iedereen zich flexibel opstelde om
planning, prioriteiten en strategieën bij te stellen naargelang
de noden van de verschillende teams.
8 | Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024

site.print_copyright
Funding
Het G-COMAN-project 2020-2024 wordt gefinancierd met zorgstrategische middelen van UZ Leuven.

Het G-COMAN-team
Het G-COMAN-projectteam van de dienst Geriatrie bestaat uit Heidi Cosyns, Marie Cerulus, prof. Marian Dejaeger,
dr. Katleen Fagard, prof. Johan Flamaing, dr. Els Devriendt, Nadja Himschoot, prof. Mieke Deschodt, Sigrid Janssens en
dr. Lore Wellens. Daarnaast is er ondersteuning vanuit het leidinggevend verpleegkundig team van de implementatie-
diensten, alsook prof. Willem-Jan Metsemaekers, prof. An Sermon en prof. Michiel Herteleer van de dienst Traumatologie,
prof. André D’Hoore, prof. Albert Wolthuis en dr. Gabriele Bislenghi van de dienst Abdominale Heelkunde en prof. Inge
Fourneau van de dienst Vaatheelkunde.

LITERATUUR
1. Covinsky KE, Palmer RM, Fortinsky RH, Counsell SR, Stewart 14. Powell BJ, Waltz TJ, Chinman MJ, Damschroder LJ, Smith JL,
AL, Kresevic D, et al. Loss of independence in activities of Matthieu MM, et al. A refined compilation of implementation
daily living in older adults hospitalized with medical illnesses: strategies: Results from the Expert Recommendations for
Increased vulnerability with age. J Am Geriatr Soc. 2003 Apr Implementing Change (ERIC) project. Implementation
1;51(4):451-8. Science. 2015 Feb 12;10(1).
2. Khandelwal D., Goed A., Kumar U., Gulati V, Narang R,
Dey A.B. Frailty is associated with longer hospital stay and
increased mortality in hospitalized older patients. J Nutr
Health Aging. 2023;6(8).
3. Kahlon S, Pederson J, Majumdar SR, Belga S, Lau D,
Fradette M, et al. Association between frailty and 30-day
outcomes after discharge from hospital. CMAJ. 2015 Aug OVER DE AUTEURS
11;187(11):799-804. Marie Cerulus, Departement Maatschappelijke Gezond-
4. Parker SG, Mccue P, Phelps K, Mccleod A, Arora S, Nockels K,
heidszorg en Eerstelijn, Gerontologie en Geriatrie, KU
et al. What is Comprehensive Geriatric Assessment (CGA)? An
umbrella review. Vol. 47, Age and Ageing. Oxford University Leuven, Leuven, België; Departement Geriatrie, UZ
Press; 2018. p. 149-55. Leuven, Leuven, België; Competentiecentrum Verpleeg-
5. Agentschap Zorg & Gezondheid Vlaanderen. EISENKADER
ZORGPROGRAMMA GERIATRIE [Internet]. 2022 [cited 2023 kunde, UZ Leuven, Leuven, België.
Mar 23]. Geraadpleegd van www.zorg-en-gezondheid. Heidi Cosyns, Departement Geriatrie, UZ Leuven,
be/publicaties-en-documenten/eisenkader-voor-het-
Leuven, België.
zorgprogramma-geriatrie
6. Deschodt M, Flamaing J, Haentjens P, Boonen S, Milisen K. Katleen Fagard, Departement Maatschappelijke
Impact of geriatric consultation teams on clinical outcome in Gezondheidszorg en Eerstelijn, Gerontologie en Geri-
acute hospitals: A systematic review and meta-analysis. BMC
Med. 2013 Feb 22;11(1). atrie, KU Leuven, België; Departement Geriatrie, UZ
7. Van Grootven B V., Flamaing J, De Casterlé BD, Dubois C, Leuven, Leuven, België.
Fagard K, Herregods MC, et al. Effectiveness of in-hospital
Marian Dejaeger, Departement Maatschappelijke
geriatric co-management: A systematic review and meta-
analysis. Age Ageing. 2017 Nov 1;46(6):903-10. Gezondheidszorg en Eerstelijn, Gerontologie en Geri-
8. Deschodt M, Van Grootven B, Milisen K, Flamaing J. atrie, KU Leuven, België; Departement Geriatrie, UZ
G-COACH: geriatrisch comanagement voor cardiologische
patiënten in het ziekenhuis. Verpleegkunde. 2017 Dec;4:4-7. Leuven, Leuven, België.
9. Van Grootven B, Jeuris A, Jonckers M, Devriendt E, Dierckx Johan Flamaing, Departement Maatschappelijke
de Casterlé B, Dubois C, et al. Geriatric co-management for
Gezondheidszorg en Eerstelijn, Gerontologie en Geri-
cardiology patients in the hospital: A quasi-experimental
study. J Am Geriatr Soc. 2021 May 1;69(5):1377-87. atrie, KU Leuven, België; Departement Geriatrie, UZ
10. Van Grootven B, Mendeson DA, Deschodt M. Impact of Leuven, Leuven, België.
geriatric co-management programmes on outcomes in older
surgical patients: update of recent evidence. Curr Opin Sigrid Janssens, Departement Maatschappelijke
Anaesthesiol. 2020 Feb;33(1):114-21. Gezondheidszorg en Eerstelijn, Gerontologie en Geria-
11. Van Heghe A, Mordant G, Dupont J, Dejaeger M, Laurent MR,
trie, KU Leuven, België.
Gielen E. Effects of Orthogeriatric Care Models on Outcomes
of Hip Fracture Patients: A Systematic Review and Meta- Mieke Deschodt, Departement Maatschappelijke
Analysis. Vol. 110, Calcified Tissue International. Springer; Gezondheidszorg en Eerstelijn, Gerontologie en Geria-
2022. p. 162-84.
12. Janssens S, Deschodt M, Dejaeger M, Fagard K, Cerulus trie, KU Leuven, België; Competentiecentrum Verpleeg-
M, Cosyns H, et al. From research to daily clinical practice: kunde, UZ Leuven, Leuven, België.
implementation of orthogeriatric co-management in the
trauma ward. Frontiers in Health Services. 2023 Aug 30;3.
13. Theou O, Pérez-Zepeda MU, van der Valk AM, Searle SD, Correspondentie: Marie Cerulus, Departement Geriatrie,
Howlett SE, Rockwood K. A classification tree to assist with UZ Leuven, Herestraat 49, 3000 Leuven, België. E-mail:
routine scoring of the Clinical Frailty Scale. Age Ageing. 2021
Jul 1;50(4):1406-11. marie.cerulus@uzleuven.be

actueel
Meetbare uitkomsten van de verpleegkundige-patiëntrelatie
door patiënten in psychiatrische ziekenhuizen: gezonde
ambities met een toegevoegde waarde of eerder een hype?
Karel Desmet, Piet Bracke, Eddy Deproost, Ann Van Hecke, Sofie Verhaeghe
Meetbare zorguitkomsten zijn een belangrijk gegeven
in een evidencebased en data-driven (geestelijke)
gezondheidszorg voor beleidsmakers, management,
onderzoekers, verpleegkundigen en uiteraard voor de
patiënten en hun context1. Uitkomsten zijn een belang-
rijke bron voor de ontwikkeling, planning, uitvoe-
ring en beoordeling van de kwaliteit van geestelijke
gezondheidszorg (ggz) . Meetbare uitkomsten over
2
professionals, en dus disciplines, worden beschouwd
als essentieel in het aantonen van effectiviteit in een
snel evoluerende geestelijke gezondheidszorg3. Er
wordt een opvallend gebrek gerapporteerd in de lite-
ratuur over meetbare uitkomsten van de kern van ver-
pleegkundige geestelijke gezondheidszorg, ondanks
een stevige bewijskracht van effecten in kwalitatief
onderzoek . De verpleegkundige-patiëntrelatie, de
4
kern van ggz-verpleegkunde, is zowel een oorzaak als
een ‘instrument’ voor verandering in een persoonlijk-
subjectief herstelproces5.
In de verpleegkundige literatuur wordt gewaarschuwd
voor het verdwijnen van de ggz-verpleegkunde, als dis-
cipline en als beroepsgroep, en het gebrek aan bewijs
via meetbare uitkomsten speelt hierbij een rol6. De situ-
atie in Australië, waar ggz-verpleegkundigen worden
vervangen door andere zorgberoepen, en in het Ver-
enigd Koninkrijk, waar de opleiding van ggz-verpleeg-
kunde verdwijnt, onderstreept de ernst van deze situ-
atie . In de Belgische shift naar polyvalente verpleeg-
7,8
kundigen zijn de specifieke interventies, vaardigheden
en competenties van ggz-verpleegkundigen minder
zichtbaar9. De worsteling van ggz-verpleegkundigen
om hun meetbare uitkomsten aan te tonen, draagt bij
tot de erosie van hun specialisme binnen de bredere
Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024 | 9
site.print_copyright
discipline verpleegkunde10.
Het beoordelen van patient-reported outcomes (PROs)
via nurse-sensitive patient outcomes (NSPOs) als onder-
zoeksstrategie is een waardevolle benadering om
meetbare uitkomsten van de verpleegkundige-patiënt-
relatie aan te tonen11. Het meten van NSPOs via geva-
lideerde schalen biedt empirisch bewijs dat verpleeg-
kundige interventies koppelt aan PROs12. Deze uit-
komsten vanuit het perspectief van de patiënt worden
zelden gemeten en de vragenlijsten zijn vaak gericht op
traditionele klinische uitkomsten of één specifieke ver-
pleegkundige interventie13,14.
Dit hiaat in de wetenschappelijke kennis en literatuur
voedde de ambitie in het Universitair Centrum voor
Verpleegkunde en Vroedkunde (Universiteit Gent) om
een doctoraat op te zetten met de focus op meetbare
uitkomsten van de verpleegkundige-patiëntrelatie in
residentiële ggz. De tussentijdse resultaten werden
bekroond als tweede laureaat in de prijs Magda Die-
rendonck editie 2022 (Universitair Ziekenhuis Gent).
De nood aan kritische reflectie over het meten, begrij-
pen en toepassen van meetbare uitkomsten in een
snel evoluerende ggz is cruciaal, niet alleen in de klini-
sche praktijk, maar ook in het onderwijs en het manage-
ment15. Met dit Actueel willen we een bijdrage leveren
aan het debat over het meten van uitkomsten van de
verpleegkundige-patiëntrelatie: is dit een gezonde
ambitie met toegevoegde waarde of is het eerder
een zoveelste hype? We starten met een korte toelich-
ting van de resultaten over de NSPO-onderzoeken om
daarna enkele kritische bedenkingen te delen.
10 | Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024
RESULTATEN
In een eerste studie werd de Mental Health Nurse-Sen-
sitive Patient Outcome-Scale (MH-NURSE-POS) ont-
wikkeld en psychometrisch geëvalueerd. Op basis van
literatuuronderzoek, focusgroepen met verschillende
actoren en een Delphi-procedure werden 21 items
geselecteerd die als NSPO geformuleerd werden om
uitkomsten te meten van de verpleegkundige-patiënt-
relatie in psychiatrische ziekenhuizen. De 21 NSPOs
werden verdeeld in vier domeinen: ‘groei’, ‘expres-
sie’, ‘controle’ en ‘motivatie’. Op een zespunts Likert-
schaal kunnen patiënten aangeven in welke mate zij de
verpleegkundige-patiëntrelatie zien als basis voor de
gemeten uitkomst . 16
In een tweede studie werd de MH-NURSE-POS gebruikt
voor multicentrisch crosssectioneel onderzoek. Pati-
enten werden gevraagd om de voor hen meest ‘bete-
kenisvolle’ verpleegkundige-patiëntrelatie tijdens hun
opname voor ogen te houden bij het scoren van de
NSPOs. Van de 296 patiënten die de MH-NURSE-POS
invulden, had 81,4% (n = 241) een toegewezen ver-
pleegkundige tijdens zijn of haar behandeling. Voor
83% (n = 200) van hen was de toegewezen verpleeg-
kundige de meest betekenisvolle. De gemiddelde
totaalscores voor de MH-NURSE-POS waren matig tot
goed (4,42; SD = 0,89). De domeinscores varieerden
tussen 4,09; SD = 1,20 en 4,61; SD = 1,08). De hoogste
score van alle beoordeelde NSPOs werd gevonden in
het domein ‘motivatie’ voor het item ‘dankzij de ver-
pleegkundige blijf ik me inzetten voor mijn behande-
ling’ (4,97; SD = 1,22). De laagste score was voor het
item ‘dankzij de verpleegkundige bouw ik waarde-
volle contacten op met anderen (3,71; SD = 1,14) in
het domein ‘controle’. Een algemene conclusie bij deze
studie is dat patiënten aangeven dat de verpleegkun-
dige-patiëntrelatie een positieve bijdrage levert aan de
uitkomsten van hun behandeling15.
In een derde studie werd nagegaan welke facto-
ren samenhangen met de variatie in de NSPO-sco-
res. Patiëntenkenmerken (zoals geslacht, leeftijd, aantal
opnames voor psychiatrische problemen, duur van
de huidige opname) en kenmerken van de verpleeg-
kundige-patiëntrelatie (bijvoorbeeld verpleegkun-
dige beschikbaarheid indien nodig, contact met de ver-
pleegkundige en stimulatie van de verpleegkundige)
werden bevraagd in combinatie met de MH-NURSE-
POS. Uit de antwoorden van 340 patiënten bleek dat
vrouwelijke patiënten en patiënten ouder dan 65 jaar
de relatie met de verpleegkundige als meer relevant
en positief ervaarden. Deze hogere scores op de MH-
NURSE-POS vielen ook samen met de ervaring van
een verpleegkundige die beschikbaarheid was indien
nodig, een verpleegkundige die stimuleert en bij meer
site.print_copyright
frequent contact met verpleegkundigen. De scores vari-
eerden significant tussen de psychiatrische ziekenhui-
zen. Het aantal opnames voor psychiatrische proble-
men en de duur van de huidige opname waren niet
geassocieerd met de scores van de MH-NURSE-POS36.
DISCUSSIE EN KRITISCHE REFLECTIES
Het meten, begrijpen en toepassen van meetbare uit-
komsten van de MH-NURSE-POS kan een toegevoegde
meerwaarde hebben voor de worstelende ggz-ver-
pleegkundigen, als discipline en als beroepsgroep,
in het aantonen van hun effectiviteit via meetbare uit-
komsten. De MH-NURSE-POS heeft het potentieel om
nieuwe inzichten te creëren over de meetbare uitkom-
sten, facilitators en barrières over de verpleegkundige-
patiëntrelatie vanuit het perspectief van de patiënt zelf.
De drie studies verruimen de bestaande kennis over
de bijdrage van ggz-verpleegkundigen aan de uitkom-
sten van residentiële psychiatrische zorg18,19. Belang-
rijk hierbij te vermelden is dat de MH-NURSE-POS geen
PROs van een residentiële behandeling meet, maar
‘slechts’ van de verpleegkundige-patiëntrelatie. Het
meten van PROs van één discipline in een residentiële
interprofessionele teamwerking is uitdagend3,20. Echter
de betrokkenheid van patiënten in de schaalontwikke-
ling en psychometrische evaluatie van de MH-NURSE-
POS was belangrijk om voldoende bewijskracht te ver-
zamelen dat ggz-verpleegkundigen een directe invloed
hebben op deze 21 PROs en dus als NSPOs kunnen
gedefinieerd worden14.
De ambitie om de uitkomsten van de verpleegkundige-
patiëntrelatie te meten, creëert opportuniteiten met
een concrete toegevoegde waarde voor de patiënten
zelf. De meetbare studieresultaten van de MH-NURSE-
POS kunnen een praktisch instrument zijn in het levens-
lang leren als ggz-verpleegkundige in de praktijk en
in het onderwijs, met de nadruk op de rol van klinisch
behandelaar. Via verpleegkundige intervisie kunnen de
kwantificeerbare uitkomsten en associaties van de MH-
NURSE-POS dienen als gespreksonderwerp en hand-
vatten aanreiken voor zelfreflectie over de verpleegkun-
dige interacties en de verpleegkundige-patiëntrelatie.
Meer concreet, de associaties van behulpzame interac-
ties en helende acties, gerelateerd aan verpleegkun-
dige beschikbaarheid indien nodig, contact met de ver-
pleegkundige en stimulatie door de verpleegkundige,
kunnen het zelfbewustzijn van de ggz-verpleegkundi-
gen over presentie en therapeutische gespreksvoering
uitbreiden en leiden tot verbetering in de praktijk. De
meetbare uitkomsten via de MH-NURSE-POS kunnen
management, onderwijs en onderzoek ondersteunen
in het bijzonder hoe verpleegkundigen denken, voelen
en reageren in het toepassen van gestandaardiseerde

interventies en effectief inspelen op de unieke noden
van een persoon met ggz-problemen 21-23
. ceert de beleving van patiënten tot een puur objectieve
Echter een ambitie van meten, begrijpen en toepas-
sen van meetbare uitkomsten kan resulteren in een
zoveelste hype. Belangrijk is om de sterktes en limie-
ten van het gebruik van meetinstrumenten in kwantita-
tief onderzoek goed te begrijpen. De MH-NURSE-POS
heeft het potentieel om via longitudinaal onderzoek te
zoeken naar causale verbanden en andere beïnvloe-
dende factoren. Crosssectioneel onderzoek naar meet-
bare uitkomsten, waarbij metingen op één specifiek
moment worden gedaan, is beperkt in het aantonen
van causale verbanden. Het kan wel waardevolle infor-
matie bieden over belangrijke statistische significante
samenhangen tussen verschillende variabelen, zoals
kenmerken van de patiënt en de verpleegkundige,
eigenschappen van de verpleegkundige-patiëntrela-
tie en de behandelcontext 24,25
. Co-design met patiënten
en/of ervaringsdeskundigen kan een meerwaarde zijn
in toekomstig verpleegkundig onderzoek naar associ-
aties tussen de resultaten van de MH-NURSE-POS en
beïnvloedende factoren . 26
Deze methodologische inzichten in uitkomstenonder-
zoek zijn belangrijk in het identificeren en begrijpen
van de effectiviteit in een evidencebased en data-driven
ggz. De toenemende interesse in het gebruik van kwa-
liteitsranglijsten en superieure uitkomsten om zorg te
financieren of gezondheidsdiensten voor zorg te selec-
teren, impliceert een potentiële bedreiging voor juist
begrip en interpreteren van de meetbare resultaten
van de MH-NURSE-POS. De hervormingen in het ggz-
beleid zijn gebaseerd op een voorkeur voor model-
len met een focus op externe accreditatie of certifice-
ring voor kwaliteit van zorg 27,28
. De nadruk op het aanto-
nen van de kwaliteit van zorg door het identificeren van
ziekenhuizen met kwaliteitsranglijsten leidt tot concur-
rentie door het ziekenhuismanagement29,30. Net daarom
is de nodige voorzichtigheid wenselijk in het hante-
ren van de MH-NURSE-POS als kwaliteitsmeetinstru-
ment voor uitkomsten van individuele zorg. Ondanks
de sterke focus op uitkomsten in psychotherapeutisch
onderzoek is er geen consensus wat kernuitkomsten
van een behandeling zijn. Voor sommige patiënten kan
het verslechteren van symptomen beschouwd worden
als een positieve uitkomst van therapie31,32. Meer con-
creet: betekenen hogere NSPO-scores van patiënten
ouder dan 65 jaar betere zorg door de verpleegkun-
dige-patiëntrelatie? Of zijn ouderen met meer traditio-
nele waarden en verwachtingen meer sensitief voor tra-
ditionele/paternalistische verpleegkundige zorg dan
jongvolwassenen met significant lagere scores? Het
uitgangspunt dat scores van een vragenlijst de gou-
denstandaardmethode zijn als valide en betrouwbare
Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024 | 11
site.print_copyright
bron van effectiviteit in een evidencebased ggz redu-
en kwantificeerbare werkelijkheid33. Om de cijfers en
scores van zelfrapportagevragenlijsten naar waarde in
te schatten en dieper te begrijpen, is er nood aan aan-
vullende data vanuit kwalitatieve bronnen, zoals indivi-
duele en focusgroepinterviews.
De voorzichtigheid in het hanteren van de MH-NURSE-
POS als kwaliteitsmeetinstrument voor uitkomsten van
individuele zorg mag niet leiden dat het kind met het
badwater wordt weggegooid. De toepassing van het
meten van uitkomsten via de MH-NURSE-POS, als geva-
lideerd en betrouwbaar onderzoeksinstrument, kan
verpleegkundigen en het verpleegkundig manage-
ment helpen in het operationaliseren van bestaande
en van innovatieve verpleegkundige zorgmodellen.
Meer specifiek, in de implementatie van hedendaagse
concepten, zoals persoonsgerichte zorg en herstelge-
richt werken, kunnen de effecten van een verpleegkun-
dig zorgmodel en/of interacties in de praktijk beoor-
deeld worden door PROs via de NSPOs van de MH-
NURSE-POS. In het bijzonder kunnen de kerncompe-
tenties als klinisch expert en behandelaar van verpleeg-
kundig expertrollen, zoals verpleegkundig specialisten,
gemeten worden via de MH-NURSE-POS. Deze meet-
bare uitkomsten kunnen bijdragen in de kennis over de
effectiviteit van ggz-verpleegkunde binnen de beroeps-
groep verpleegkunde en de interprofessionele teams,
maar in de maatschappelijke perceptie van de bijdrage
verpleegkundigen in een evidencebased ggz34,35.
Samenvattend, meetbare en zichtbare verpleegkundige
uitkomsten zijn niet enkel belangrijk voor ggz-verpleeg-
kundigen als beroepsgroep en als discipline, maar ook
voor patiënten, toekomstige ggz-verpleegkundigen,
andere hulpverleners, management, en de beleidsma-
kers van vandaag en in het bijzonder die van de toe-
komst. Het meten van NSPOs via de MH-NURSE-POS
heeft het potentieel om een bijdrage te leveren in het
identificeren van effectiviteit van de verpleegkundige-
patiëntrelatie in een snel evoluerende ggz. Niet als
enige bron van wetenschappelijke evidentie, maar als
aanvullend op de bestaande (ruime) kennis over effec-
ten van de verpleegkundige-patiëntrelatie in kwalita-
tief onderzoek. Belangrijk is dat ggz-verpleegkundigen
zich blijven engageren om zich te verdiepen in de never
ending story van evoluerende kennis, competenties en
inzichten over diverse methodologische, verpleegkun-
dige, (psycho-)therapeutische, sociologische en andere
theoretische kaders.
Afsluitend, om het volledig psychotherapeutisch ver-
mogen, gezag en status van ggz-verpleegkundigen
te erkennen, is er dus nood aan kwalitatief én kwan-
titatief onderzoek naar de bijdrage van de kern van
12 | Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024
ggz-verpleegkunde vanuit het perspectief van de
patiënt 6,17,18,36
. Kwalitatieve data over de bijdrage van
de verpleegkundige-patiëntrelatie vormen de funda-
menten in het ontwikkelen van een valide en betrouw-
baar instrument in kwantitatief onderzoek14,16. Multi-
variate analyses en technieken voor statistische preci-
sie van NSPOs zijn ‘slechts’ een van de vele opties om
de uitkomsten van de verpleegkundige-patiëntrelatie,
als de oorzaak en instrument van verandering van de
patiënt, in kaart te brengen 1,28,33
. Onze discussie en kri-
tische reflecties doen een oproep naar een multifacto-
rieel denkkader van meetbare uitkomsten van de ver-
pleegkundige-patiëntrelatie binnen een evidence-
b(i)ased en data-(too) driven ggz. Het begrijpen van
de sterktes én limieten van de deductieve logica van
kwantitatief onderzoek is cruciaal om de subjectieve
inschatting te begrijpen van het verblindend ‘objectief’
LITERATUUR
1. de Bienassis K, Kristensen S, Hewlett E, Roe D, Mainz J,
Klazinga N. Patient-reported indicators in mental health care:
towards international standards among members of the
OECD. Int J Qual Health Care. 2021;33(1).
2. Oster C, Dawson S, Kernot J, Lawn S. Mental health outcome
measures in the Australian context: what is the problem
represented to be? BMC Psychiatry. 2023;23(1):24.
3. Kilbourne AM, Beck K, Spaeth-Rublee B, Ramanuj P, O’Brien
RW, Tomoyasu N, et al. Measuring and improving the quality
of mental health care: a global perspective. World psychiatry.
2018;17(1):30-8.
4. Gabrielsson S, Tuvesson H, Wiklund Gustin L, Jormfeldt
H. Positioning psychiatric and mental health nursing as a
transformative force in health care. Issues Ment Health Nurs.
2020;41(11):976-84.
5. Forchuk C. From Therapeutic Relationships to Transitional
Care: A Theoretical and Practical Roadmap: Routledge; 2021.
6. Cutcliffe J, McKenna H. Psychiatric/Mental Health Nursing in
the 21st century: It’s’ Déjà vu’all over again! Int J Nurs Stud.
2018;81:A3.
7. Lakeman R, Molloy L. Rise of the zombie institution, the
failure of mental health nursing leadership, and mental
health nursing as a zombie category. Int J Ment Health Nurs.
2018;27(3):1009-14.
8. Connell C, Jones E, Haslam M, Firestone J, Pope G, Thompson
C. Mental health nursing identity: a critical analysis of the UK’s
Nursing and Midwifery Council’s pre-registration syllabus
change and subsequent move towards genericism. Mental
Health Review Journal. 2022(ahead-of-print).
9. Deproost E. Verpleegkunde in een nieuw geestelijke
gezondheidszorg: uitdagingen en een visie voor de toekomst.
Psychiatrie en Verpleging. 2018;1:24-51.
10. Santos JC, Cutcliffe JR. European psychiatric/mental health
nursing in the 21st century: a person-centred evidence-based
approach: Springer; 2018.
11. Moorhead S, Johnson M, Maas ML, Swanson E. Nursing
Outcomes Classification (NOC)-E-Book: Measurement of
Health Outcomes: Elsevier Health Sciences; 2018.
12. Coster S, Watkins M, Norman IJ. What is the impact of
professional nursing on patients’ outcomes globally? An
overview of research evidence. Int J Nurs Stud. 2018;78:76-83.
13. Dickens GL, Al Maqbali M, Blay N, Hallett N, Ion R, Lingwood
L, et al. Randomized controlled trials of mental health nurse-
delivered interventions: A systematic review. J Psychiatr Ment
Health Nurs. 2023;30(3):341-60.
site.print_copyright
statuut van cijfers in uitkomstenonderzoek. Deze exper-
tise resulteert in een deskundigheid in het werken met
cijfers in kader van generaliseerbaarheid, interne rang-
ordeningen en externe vergelijkbaarheid. Het impli-
ceert dat elke ggz-verpleegkundige in de klinische
praktijk, onderwijs, management en onderzoek ver-
plicht is aan zichzelf, de patiënt en onze maatschappij
om zelf een keuze te maken. Is het meten van uitkom-
sten van de verpleegkundige-patiëntrelatie daadwerke-
lijk een gezonde ambitie met een toegevoegde waarde
of eerder een hype om te beantwoorden aan de evolu-
erende noden van personen met geestelijke gezond-
heidsproblemen? Zoals het Engelstalig spreekwoord
zegt ‘The proof of the pudding is in the eating’, waarbij
eenieders keuze pas van waarde zal blijken als persoon-
lijke inzichten vertaald worden in het dagelijks werk.
14. Boateng GO, Neilands TB, Frongillo EA, Melgar-Quiñonez HR,
Young SL. Best practices for developing and validating scales
for health, social, and behavioral research: a primer. Frontiers
in public health. 2018;6.
15. Gallagher-Ford L, Melnyk BM. Evaluating outcomes of
evidence-based practice initiatives versus research: Clarifying
the confusion with a call to action. Wiley Online Library; 2022.
p. 258-9.
16. Desmet K, Duprez V, Deproost E, Beeckman D, Goossens
PJJ, Vandewalle J, et al. The development and psychometric
evaluation of the Mental Health Nurse-Sensitive Patient
Outcome-Scale (MH-NURSE-POS) for inpatient psychiatric
hospital settings. Int J Ment Health Nurs. 2021;30(4):988-1000.
17. Desmet K, Bracke P, Deproost E, Goossens PJJ, Vandewalle
J, Vercruysse L, et al. Associated factors of nurse-sensitive
patient outcomes: A multicentred cross-sectional study in
psychiatric inpatient hospitals. J Psychiatr Ment Health Nurs.
2023;06:06.
18. Johnson C, Delaney KR, Cirpili A, Marriott S, O’Connor J.
American Psychiatric Nurses Association Position: Staffing
Inpatient Psychiatric Units. J Am Psychiatr Nurses Assoc.
2023:10783903231198247.
19. Deveau R. Everyday ordinariness, neglected but important
for mental health nurses’ therapeutic relationships: An initial
exploration for applying Daniel Kahneman’s two systems of
thinking. Int J Ment Health Nurs.n/a(n/a).
20. Beck SL, Weiss ME, Ryan-Wenger N, Donaldson NE, Aydin C,
Towsley GL, et al. Measuring nurses’ impact on health care
quality: Progress, challenges, and future directions. Med Care.
2013:S15-S22.
21. Peplau HE. Interpersonal relations in nursing: A conceptual
frame of reference for psychodynamic nursing: Springer
Publishing Company; 1991.
22. Matsuoka S. Recovery-oriented nursing care based on cultural
sensitivity in community psychiatric nursing. Int J Ment Health
Nurs. 2021;30(2):563-73.
23. Chambers M. Psychiatric and mental health nursing: the craft
of caring: CRC Press; 2017.
24. Johns RG, Barkham M, Kellett S, Saxon D. A systematic review
of therapist effects: A critical narrative update and refinement
to Baldwin and Imel’s (2013) review. Clin Psychol Rev.
2019;67:78-93.
25. McAllister S, Robert G, Tsianakas V, McCrae N.
Conceptualising nurse-patient therapeutic engagement on
acute mental health wards: An integrative review. Int J Nurs
Stud. 2019;93:106-18.

26. Slattery P, Saeri AK, Bragge P. Research co-design in
health: a rapid overview of reviews. Health Res Policy Syst.
2020;18(1):17.
27. Mistiaen P, Cornelis P, Detollenaere J, Devriese S, Farfan M,
Ricour C, et al. ORGANISATION OF MENTAL HEALTH CARE
FOR ADULTS IN BELGIUM. 2019.
28. Shaw C, Groene O, Berger E. External institutional strategies:
accreditation, certification, supervision. Improving healthcare
quality in Europe: Characteristics, effectiveness and
implementation of different strategies [Internet]: European
Observatory on Health Systems and Policies; 2019.
29. Barnett P, Bagshaw P. Neoliberalism: what it is, how it affects
health and what to do about it. The New Zealand Medical
Journal (Online). 2020;133(1512):76-84.
30. Friese CR, Xia R, Ghaferi A, Birkmeyer JD, Banerjee M.
Hospitals in ‘Magnet’program show better patient outcomes
on mortality measures compared to non-‘Magnet’hospitals.
Health Aff (Millwood). 2015;34(6):986-92.
31. Wheeler K. What do psychiatric nurse practitioners
need to know about trauma? Perspect Psychiatr Care.
2022;58(4):2562-9.
32. Cuijpers P. Targets and outcomes of psychotherapies
for mental disorders: an overview. World Psychiatry.
2019;18(3):276-85.
33. Stänicke E, McLeod J. Paradoxical outcomes in psychotherapy:
Theoretical perspectives, research agenda and practice
implications. European Journal of Psychotherapy &
Counselling. 2021;23(2):115-38.
34. Godsey JA, Houghton DM, Hayes T. Registered nurse
perceptions of factors contributing to the inconsistent
brand image of the nursing profession. Nurs Outlook.
2020;68(6):808-21.
35. Delaney KR. The Future of the Psychiatric Mental Health
Nursing Workforce: Using Our Skill Set to Address
Incongruities in Mental Health Care Delivery. Issues Ment
Health Nurs. 2023:1-11.
36. Desmet K, Bracke P, Deproost E, Goossens PJJ, Vandewalle
J, Vercruysse L, et al. Patient-reported outcomes of the
nurse–patient relationship in psychiatric inpatient hospitals:
A multicentred descriptive cross-sectional study. J Psychiatr
Ment Health Nurs. 2023;30(3):568-79.
Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024 | 13
site.print_copyright
OVER DE AUTEURS
Karel Desmet, doctorandus Faculteit Geneeskunde en
Gezondheidswetenschappen, vakgroep Volksgezond-
heid en Eerstelijnszorg, Universitair Centrum voor Ver-
pleegkunde en Vroedkunde, Universiteit Gent; zorgma-
nager AZ Oostende, België.
Piet Bracke, professor Faculteit Politieke en Sociale
wetenschappen, Vakgroep Sociologie, Universiteit Gent,
België.
Eddy Deproost, gastprofessor Faculteit Geneeskunde
en Gezondheidswetenschappen, vakgroep Volksgezond-
heid en Eerstelijnszorg, Universitair Centrum voor Ver-
pleegkunde en Vroedkunde, Universiteit Gent; Kliniek
Sint-Jozef, Centrum voor Psychiatrie en Psychotherapie
Pittem, België.
Ann Van Hecke, professor Faculteit Geneeskunde en
Gezondheidswetenschappen, vakgroep Volksgezond-
heid en Eerstelijnszorg, Universitair Centrum voor Ver-
pleegkunde en Vroedkunde, Universiteit Gent; stafmede-
werker Directie Verpleging, Universitair Ziekenhuis Gent,
België.
Sofie Verhaeghe, professor Faculteit Geneeskunde
en Gezondheidswetenschappen, vakgroep Volks-
gezondheid en Eerstelijnszorg, Universitair Centrum
voor Verpleegkunde en Vroedkunde, Universiteit Gent,
verpleegkunde VIVES Roeselare, Faculteit Geneeskunde
en Levenswetenschappen, vakgroep Zorg & Ethiek,
Universiteit Hasselt, België.
Correspondentie: Karel Desmet, Geneeskunde en
Gezondheidswetenschappen, vakgroep Volksgezond-
heid en Eerstelijnszorg, Universitair Centrum voor Ver-
pleegkunde en Vroedkunde, Universiteit Gent Corneel
Heymanslaan 10, 9000 Gent, België.
E-mail: Karel.Desmet@ugent.be
14 | Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024
ACTUEEL
Zorgen voor onontgonnen zorgterrein: leren van
de verpleegkundige zorg tijdens de COVID-crisis
Syb Kuijper, Iris Wallenburg, Martijn Felder, Roland Bal
INTRODUCTIE
Tijdens de COVID-19-pandemie hebben verpleegkundi-
gen een doorslaggevende rol gespeeld in de organisatie van
zorg. Hun werk en kennis is van onschatbare waarde geble-
ken bij het bepalen van de mogelijkheden voor flexibiliteit en
het behouden van kwaliteit van zorg. Hoewel verpleegkun-
digen veel aandacht kregen in de media als ‘helden’ aan het
bed, overheerste het publieke debat over overbelasting en
vermoeidheid, waardoor de actieve en cruciale bijdrage van
verpleegkundigen in de organisatie en het leveren van zorg
onderbelicht bleef.
Tijdens de onzekere beginperiode van de pandemie maakten
verpleegkundigen gebruik van hun kennis van de lokale zorg,
creativiteit en aangeleerd en kennisintensief improvisatiever-
mogen (iets wat Davina Allen1 in het Engels heeft aangeduid
als translational mobilisation) om de zorg op te tuigen en draai-
ende te houden2-5.
Later in de crisis, toen het ziekteverzuim onder zorgverleners
steeds verder toenam door besmettingen, Long COVID, ver-
moeidheid en burn-out, verschoof de aandacht naar ‘het over-
eind houden van de zorg’ en daarmee vooral naar het bescher-
men van zorgverleners. Lockdownmaatregelen werden afge-
stemd op (gemodelleerde) besmettingscijfers én beschik-
bare ziekenhuisbedden. Bedden gingen daarbij vooral om
‘handen aan het bed’; bedden waren er nog wel, maar niet
(meer) de verpleegkundigen om voor alle (verwachte) patiën-
ten te zorgen. Verpleegkundigen waren tot nationale zorg ver-
worden.
Dit artikel richt zich op de sleutelrol van verpleegkundigen
tijdens de COVID-pandemie. We stellen de vraag wat we
kunnen leren van deze periode over de verpleegkundige
beroepsuitoefening en welke rol zorgprofessionals ‘op de
werkvloer’ kunnen spelen in de aansturing, organisatie en uit-
site.print_copyright
voering van zorg, zowel tijdens als buiten crisistijd2,3.
Onze dataverzamelingsmethoden bestaat uit een ‘multi-sited’
etnografie6. In de eerste periode van de pandemie zijn we
op verscheidene plekken fysiek en digitaal aangehaakt bij de
dagelijkse praktijken van verpleegkundigen door middel van
een dagboek studie, formele diepte-interviews, en observaties.
In het begin van de pandemie bemoeilijkten de beperkingen
van de COVID-maatregelen het ingaan van het veld. Om de
ervaringen en het werk van verpleegkundigen in deze tijd vast
te leggen, hebben we in april 2020 een kwalitatieve dagboek-
studie opgezet. De deelnemende verpleegkundigen werden
gevraagd om in geschreven vorm of via opgenomen audio- of
videoclips te reflecteren op hun dagelijkse werk in de COVID-
zorg.
Deelnemende verpleegkundigen zijn vervolgens uitgenodigd
voor (digitale) diepte-interviews (N = 30). Verpleegkundigen
werkzaam in verschillende ziekenhuizen en functies namen
deel aan deze interviews. Direct na de eerste golf van de pan-
demie hebben we ons onderzoek voortgezet door etnogra-
fisch veldwerk uit te voeren in drie Nederlandse ziekenhuizen
en bij het Landelijk Coördinatiecentrum Patiënten Spreiding
(LCPS), waarbij we verpleegkundigen en verpleegkundig coör-
dinatoren hebben geschaduwd (> 72 uur). Hieronder bespre-
ken wij onze bevindingen en de implicaties van ons onder-
zoek.
VERPLEEGKUNDIG ORGANISEREN: OVER IMPROVISEREN,
OPLOSSEN EN INSPRAAK
“Het was een woensdag, ik herinner me het nog goed.
Plotseling kwamen de [COVID-] patiënten binnen op de SEH.
Ik heb geholpen de afdeling om te bouwen, van een gewone
afdeling in een cohort.”
(Verpleegkundige, juni 2020)

Verpleegkundigen speelden een belangrijke rol in de eerste
fase van de COVID-19-pandemie waarin ziekenhuizen
werden overvallen door een plotselinge grote toestroom
van patiënten. Bestaande protocollen voor het isoleren van
patiënten voldeden niet; er waren onvoldoende isolatieruim-
ten en er ontstond al snel een internationale crisis rond het
tekort aan beschermende middelen; door het grote verbruik
en doordat het internationale transport stagneerde. Ver-
pleegkundigen stonden door hun langdurige contact met
besmette, ernstig zieke patiënten in de frontlinie. Daarop
terugkijkend wordt vaak als eerste de saamhorigheid en
de ongekende steun benoemd die verpleegkundigen in
die fase ervaarden. Dit was zowel ludieke steun (maaltij-
den van plaatselijke restaurants, een gratis parkeerplek, een
massagestoel) als directe materiële ondersteuning in het
dagelijks werk. Voor een gevraagde aanpassing op de afde-
ling waren plotseling geen procedures en formulieren meer
nodig; computerschermen, mobiele telefoons en zelfs een
kleine verbouwing werden direct uitgevoerd:
“De deuren van de isolatiekamers waren gesloten. Dan kun
je de patiënten die daar liggen dus niet zien. Maar patiënten
konden plotseling slecht worden; je moet ze de hele tijd in het
oog kunnen houden door een raam. Anders moet je steeds
naar binnen en beschermende kleding aan doen. Die ramen
zijn toen meteen gemaakt.”
(Verpleegkundige, juni 2020)
Het aanbrengen van een raam in een deur is een in het oog
springend voorbeeld van ‘wat plotseling mogelijk was’, en
van de inventiviteit van verpleegkundigen om de zorg in
krapte te laten draaien. Tijdens interviews en observaties
hebben we talloze van dit soort voorbeelden opgehaald.
Verpleegkundigen pasten de gebouwde werkomgeving
aan, of vonden inventieve manieren om met de omgeving
om te gaan, bijvoorbeeld door een cohortafdeling te ver-
huizen naar een plek waar gemakkelijker een rustplek kon
worden gecreëerd, omdat ze niet van de afdeling af konden.
Het voortdurend in de gaten houden van patiënten bleek
aan het begin van de COVID-periode een belangrijke taak;
patiënten die klinisch verslechterden konden zich lang nog
vrij goed voelen, om dan heel ziek te worden en “dan moest
je plotseling naar de IC rennen”. Verpleegkundigen speel-
den een belangrijke rol in het leren voorspellen van een
omslag in de toestand van een patiënt, en trokken daarin op
samen met de medisch specialisten die deels moesten varen
op het observatievermogen van de verpleegkundigen.
Al snel werd de IC-capaciteit schaars; er waren te weinig
bedden, er was onvoldoende beademingsapparatuur en
expertise om die te bedienen. Operatiekamers en verkoe-
verkamers werden omgebouwd tot IC-ruimte, en OK-perso-
neel werd ingezet op de IC. Ziekenhuizen zetten flexbureaus
Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024 | 15
site.print_copyright
op om zorgpersoneel in te kunnen zetten. Daarbij werden
verpleegkundigen ‘gescoord’ op hun competenties. Zoals
een verpleegkundige verwoordt:
“We probeerden uit te vinden hoe we het beste konden
werken met al die verpleegkundigen van verschillende afde-
lingen. We hebben een classificatiesysteem ontwikkeld en
stelden nieuwe typen van verpleegkundigen vast. Een ‘type
1’-verpleegkundige kan coördineren; een type 2-verpleeg-
kundige kan zelfstandig COVID-zorg verlenen; een type
3-verpleegkundige moet worden ingewerkt of opgeleid; type
4 heeft nog nooit in de COVID-zorg gewerkt. We zijn hiermee
gaan werken, omdat we erachter kwamen dat iedere afde-
ling zijn eigen werkmethoden en routines heeft. Bijvoorbeeld
wanneer je een vochtbalans afsluit: om 8 uur ’s avonds of om
12 uur ’s nachts.”
(Verpleegkundige, november 2020)
Het gelijkschakelen van zorgroutines en het indelen van ver-
pleegkundigen om zo efficiënt mogelijk gebruik te kunnen
maken van aanwezige expertise en om verpleegkundigen
tegelijkertijd te kunnen opleiden in de COVID-zorg – zeker
toen duidelijk werd dat dit ‘nog wel even zou duren’ – waren
belangrijke mechanismen én verpleegkundige interventies
om de COVID-zorg te verlenen. Voortdurend waren er zorgen
over de kwaliteit van zorg, omdat verpleegkundigen werden
ingezet met onvoldoende kennis van complexe kritische zorg,
en omdat er geen ruimte en tijd meer was voor bestaande
kwaliteitsmaatregelen, zoals het dubbel controleren van medi-
catie of het aanmaken van antibiotica. Ziekenhuisapothekers
sprongen hierop in door bijvoorbeeld medicatietoediening
klaar te maken buiten de afdeling, met formele toestemming
van de IGJ die kwaliteitsregels tijdelijk aanpaste7.
Maar ook op andere plekken wrong het, bijvoorbeeld bij het
anticiperen op een mogelijke IC-opname, of juist het besluit
om iemand niet naar de IC te brengen, omdat de patiënt de
zware behandeling hoogstwaarschijnlijk niet zou overleven:
“Onze afdeling hadden we ingericht voor patiënten met een
‘ICU-plus-beleid’ [patiënten die naar de IC gaan als ze ver-
slechteren]; patiënten die waarschijnlijk niet meer naar de IC
zouden gaan werden overgeplaatst. Dat werkte goed. Maar
soms moest je een patiënt plotseling verplaatsen. Een keer
was dat een patiënt die aan het sterven was. Later vroeg ik
met toen wel af: hadden we dat moeten doen?”
(Verpleegkundige, september 2020)
Verpleegkundigen worstelen met de kwaliteit van de ver-
leende zorg, maar hebben tegelijkertijd het gevoel ‘te
hebben gedaan wat ze konden’. Er is in het publieke en in
het professionele debat eigenlijk weinig ruimte geweest om
het hierover te hebben: het ministerie, de IGJ, patiëntenor-
ganisaties en beroepsverenigingen bewogen flexibel mee
met de noodsituatie die was ontstaan, wat ervaren werd als
16 | Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024
een steun in de rug, maar dat doet weinig af aan de morele
dilemma’s die verpleegkundigen (en artsen) ervoeren – en
zeker niet alleen in de ziekenhuizen, maar ook op al die
andere plaatsen waar zorg (niet) is verleend.
Het is bijzonder te noemen dat dit debat ook na de acute
fase van de pandemie niet heeft plaatsgevonden; we zijn
meteen doorgerold in problemen met de ‘inhaalzorg’ en
de krapte op de arbeidsmarkt. Hoewel verpleegkundigen
als beroepsgroep nu meer worden gezien, gebeurt dit vaak
alleen in termen van capaciteitsproblematiek. Ondanks
inspanningen van het ministerie van Volksgezondheid,
Welzijn en Sport (VWS) en ziekenhuizen om verpleegkundi-
gen meer te betrekken bij organisatievraagstukken, zien we
dat dit nog moeilijk van de grond komt en hoe verpleegkun-
digen weer naar de achtergrond verschuiven.
Verpleegkundigen gaven in ons onderzoek aan zich in de
eerste fase van de COVID-crisis gewaardeerd te voelen in
hun kennis en kunde – iets wat buiten crisistijd veelal niet het
geval is. Verpleegkundig werk wordt in de literatuur omge-
schreven als ‘onzichtbaar’ en hoewel onmisbaar (‘the glue in
the system’), ook ondergewaardeerd juist door die onzicht-
baarheid1,8. Het zichtbaar zijn en de bijbehorende waar-
dering tijdens de eerste periode van de pandemie waren
ondersteunend aan het verpleegkundig werk en gaven ver-
pleegkundigen inzicht in ‘hoe het ook kon’. Toen deze steun
wegviel na de eerste periode, het pionieren en improvise-
ren overging in geprotocolleerd werken (protocollen die
veelal werden opgesteld door terugkerende kwaliteitsme-
dewerkers die even ‘buitenspel’ hadden gestaan) en de zorg
voor COVID-patiënten steeds meer slepend werd, maar
onverminderd zwaar bleef, sloeg de werktevredenheid op
veel plekken om. We komen hier straks op terug – voor nu
kijken we eerst nog wat er buiten de directe zorgverlening
gebeurde, want ook daar speelden verpleegkundigen een
belangrijke rol.
ZORGEN VOOR PATIËNTEN EN CIJFERS
Het waren vooral de artsen en zorgbestuurders die bijna
dagelijks aanschoven in de talkshows en een centrale rol
hadden in het landelijk beleid. Verpleegkundigen waren wel-
iswaar veel in het nieuws (bijvoorbeeld portretten in lande-
lijke dagbladen en op televisie ‘frontberichten’), en schoven
incidenteel aan bij de talkshows, maar het ging daarbij
vooral over ‘hoe zwaar het is’ en er werd opgeroepen dat
‘mensen zich aan de maatregelen moesten houden om de
zorg niet nog zwaarder te belasten’. Mohammed et al.5 laten
zien dat verpleegkundigen hiermee een disciplinerende rol
opgelegd hebben gekregen door de overheid en de media
– om de bevolking op te roepen de maatregelen te volgen –
en dat deze rol ook is aanvaard. Daarmee blijft de coördine-
rende rol die verpleegkundigen hadden binnen de zieken-
huizen en in de landelijke spreiding van patiënten onderbe-
site.print_copyright
licht. Daar gaan we hier verder op in.
Binnen de ziekenhuizen hadden coördinerend verpleeg-
kundigen (teamleiders, verpleegkundig managers) een cen-
trale rol in het ‘beddenmanagement’; dagelijks werden
beschikbare bedden doorgenomen en werd op gezette
tijden gecommuniceerd met regionale en landelijke part-
ners over de overplaatsing van patiënten om zo de druk op
de zorg te verdelen en bedden beschikbaar te houden voor
niet-COVID-patiënten. In de formele infrastructuur ging het
vooral over de cijfers en de logistiek: categorieën van patiën-
ten, beschikbare bedden en geschikte ambulances om pati-
enten te vervoeren; in de dagelijkse praktijk van spreiden
ging het ook over de patiënt achter de cijfers:
Tim, verpleegkundige en sinds het begin van de crisis patiën-
tencoördinator, voert de patiënten in die zijn opgenomen en
volgens de afgesproken criteria (leeftijd, klinische status) in
aanmerking komen voor overplaatsing. Afgelopen nacht is de
SEH weer volgelopen en COVID-patiënten moeten worden
overgeplaatst om ruimte te houden voor nieuwe patiënten.
Hij beoordeelt de dossiers, en belt met de verpleegafdeling:
“Is dit niet een beetje triest? Heb je de patiënt bekeken? Een
familielid is ook opgenomen in het ziekenhuis.” Tim houdt ze
liever bij elkaar en overweegt een andere patiënt uit te plaat-
sen. Er volgt overleg. De patiënt geeft aan het geen pro-
bleem te vinden, maar Tim houdt voet bij stuk: de zuurstof
is al afgebouwd en er is nazorg geregeld. De arts geeft toe;
deze patiënt kan blijven.
(Observatie, november 2020; naam is fictief)
Het beoordelen van COVID-patiënten voor overplaatsing
betrof niet alleen de klinische conditie, maar ook de sociale
omgeving van een patiënt. Het gebeurde regelmatig dat
echtgenoten of hele gezinnen gelijktijdig werden opgeno-
men. Geprobeerd werd deze zoveel mogelijk bij elkaar te
houden, voor de familie, maar ook om afscheid van elkaar
te kunnen nemen als de patiënt verslechterde. Dit lukte niet
altijd, wat soms tot trieste taferelen leidde. Dit gebeurde
niet alleen binnen het ziekenhuis, maar ook bij het landelijke
coördinatiecentrum (LCPS) waar zorgverleners werkzaam
waren. Ook hier probeerden verpleegkundigen het logis-
tieke verzoek te koppelen aan de situatie van de patiënt:
Stef laat een patiëntendossier zien. De patiënt heeft een her-
senbloeding gehad en heeft COVID. Hij is opgegeven om
overgeplaatst te worden. Stef bekijkt de neurologische con-
ditie van de patiënt: kan hij bewegen en slikken, heeft hij een
spraakstoornis, wat is het gewicht? Stef zegt dat hij probeert
in te schatten welke ambulance voor deze patiënt besteld
moet worden.
(Observatie LCPS, februari 2021, naam is fictief)
Hoewel de spreiding van patiënten tijdens de COVID-cri-
sis werd gezien als een noodzakelijk kwaad dat niet strookt
bij het doel van patiëntgerichte zorg, laten deze observa-

ties zien hoe verpleegkundigen probeerden dit ‘met zorg’
te doen. Dit was niet enkel een verpleegkundige taak; ook
artsen en medisch studenten en logistieke experts speel-
den hierin een belangrijke rol. Het laat mooi zien hoe in dit
samenspel kwaliteit van zorg opnieuw invulling kreeg, en
hoe dit gebeurde door de inspanning van zorgverleners die
daarbij verder gingen dan hun omschreven taken. Ook toont
het hoe verpleegkundigen een coördinerende en kwaliteits-
verbeterende rol hebben gehad in de COVID-zorg, zowel
op de afdeling, binnen de zorgorganisatie, in de coördina-
tie tussen organisaties en bij de landelijke aansturing van de
COVID-zorg.
GELEERDE LESSEN EN HOE NU VERDER?
De centrale rol van verpleegkundigen in de COVID-pan-
demie is cruciaal gebleken en tegelijkertijd in het publieke
domein vooral eenzijdig belicht: verpleegkundigen waren
eerst de helden van de zorg en later de beroepsgroep waar
vooral grote zorgen over waren. Het is van belang om te
erkennen dat de rol van verpleegkundigen ook niet zonder
kosten kwam; een grote groep verpleegkundigen werd zelf
ziek en velen worstelen nog steeds met de nasleep van Long
COVID.
Beleidsdiscussies concentreren zich momenteel vooral op
het salarisniveau en de werkdruk. Salarissen, zeker in de mid-
dencategorie, zijn structureel te laag en carrièreperspectie-
LITERATUUR
1. Allen D. The invisible work of nurses: hospitals, organisation and
healthcare. London: Routledge; 2014.
2. Kuijper S, Felder M, Bal R, Wallenburg I. Assembling care: How
nurses organise care in uncharted territory and in times of pandemic.
Sociology of Health & Illness. 2022;44(8):1305-23.
3. Harrison M, Lancaster K, Rhodes T. The fluid hospital: On the making
of care environments in COVID-19. Health & Place. 2023;83:103-7.
4. Wallenburg I, de Graaff B, Bal J, Felder M, Bal R. Dancing with a virus:
finding new rhythms of organizing and caring in Dutch hospitals.
Organising Care in a Time of Covid-19: Implications for Leadership,
Governance and Policy. 2021:121-38.
5. Mohammed S, Peter E, Killackey T, Maciver J. The “nurse as hero”
discourse in the COVID-19 pandemic: A poststructural discourse
analysis. International Journal of Nursing Studies. 2021;117:103887.
6. Felder M, Wallenburg I, Kuijper S, Bal R. Etnografisch onderzoek.
TVZ-Verpleegkunde in praktijk en wetenschap. 2021:56-7.
7. Burau V, Falkenbach M, Neri S, Peckham S, Wallenburg I, Kuhlmann E.
Health system resilience and health workforce capacities: Comparing
health system responses during the COVID-19 pandemic in six
European countries. International Journal of Health Planning and
Management. 2022:1-17.
8. Leigh Star S, Strauss A. Layers of silence, areas of voice: the ecology
of visible and invisible work. Computer Supported Cooperative
Work. 1999;8:9-30.
9. Wallenburg I, Friebel R, Winblad U, Pujolras LM, Bal R. ‘Nurses
are seen as general cargo, not the smart TVs you ship carefully’:
the politics of nurse staffing in England, Spain, Sweden, and the
Netherlands. Health Economics, Policy and Law. 2023;18(4):411-25.
10. RVS. Applaus is niet genoeg. Den Haag; 2021.
11. Felder M, Kuijper S, Lalleman P, Bal R, Wallenburg I. The rise of the
partisan nurse and the challenge of moving beyond an impasse in
the (re) organization of Dutch nursing work. Journal of Professions
and Organization. 2022;9(1):20-37.
Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024 | 17
site.print_copyright
ven ontbreken nagenoeg. De uitval en uitstroom van ver-
pleegkundigen maakt dat de werkdruk toeneemt. De pro-
blematiek is weerbarstig, en de politieke wil en macht om
hier structureel wat aan te doen lijkt te ontbreken, zowel in
Nederland als daarbuiten9.
Er is meer nodig, iets dat de Raad voor de Volksgezond-
heid & Samenleving in haar advies ‘Applaus is niet genoeg’
eerder al concludeerde10. Ons onderzoek laat de kracht van
verpleegkundigen zien om de directe zorg voor patiënten te
organiseren en uit te voeren, en die te verbinden aan vraag-
stukken en uitdagingen binnen de organisatie en beleid.
Hoewel we uit onderzoek weten dat niet alle verpleegkundi-
gen zich tot dit bredere plaatje voelen aangetrokken11, wordt
deze expertise onvoldoende gezien, benut en zelfs onzicht-
baar gemaakt, doordat discussies zich verengen tot vraag-
stukken rondom ‘inspraak’ en ‘leiderschap’, die eigenlijk
voorbijgaan aan het brede zorginhoudelijk coördinerende
werk dat verpleegkundigen doen. Dat is een gemiste kans.
Verpleegkundigen speelden een sleutelrol in de beginfase
van de pandemie, juist toen zij hun kennis en ervaring volle-
dig konden benutten. De kennis en ervaring van verpleegkun-
digen bleek – en blijkt – echter nog onvoldoende tot zijn recht
te komen in het beleid. Meer aandacht voor de beleidsmatige
en organisatorische kant van het verpleegkundig beroep is
noodzakelijk, zowel in de praktijk als in het onderzoek.
OVER DE AUTEURS
Syb Kuijper, Erasmus School of Health Policy
and Management, Erasmus Universiteit
Rotterdam, Burgemeester Oudlaan 50, 3062 PA,
Rotterdam, Nederland. E-mailadres:
kuijper@eshpm.eur.nl
Iris Wallenburg, Erasmus School of Health
Policy and Management, Erasmus Universiteit
Rotterdam, Burgemeester Oudlaan 50, 3062
PA, Rotterdam, Nederland. E-mailadres:
wallenburg@eshpm.eur.nl
Martijn Felder, Erasmus School of Health
Policy and Management, Erasmus Universiteit
Rotterdam, Burgemeester Oudlaan 50, 3062 PA,
Rotterdam, Nederland. E-mailadres:
felder@eshpm.eur.nl
Roland Bal, Erasmus School of Health Policy and
Management, Erasmus Universiteit Rotterdam,
Burgemeester Oudlaan 50, 3062 PA, Rotterdam,
Nederland. E-mailadres:
r.bal@eshpm.eur.nl
18 | Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024
PROEFSCHRIFT
Who cares?
Een etnografisch onderzoek naar de
arbeidsmarktintegratie van eerstegeneratie-
immigranten in de geriatrische zorg, in Nederland en
Duitsland
Anita Ham
INLEIDING
In Nederland groeit de vraag naar (internationale) verpleeg-
kundigen vanwege bevolkingsgroei, vergrijzing en een tekort
aan zorgpersoneel. Het land verwacht in 2060 18,4 miljoen
inwoners te hebben, en het huidige tekort van 120.000 vaca-
tures in de zorg zal stijgen naar 470.000 . De vluchtelin-
1,2
gencrisis van 2015 bracht veel immigranten (uit landen als
Syrië, Eritrea, Irak en Afghanistan) naar Nederland en Duits-
land. Onder hen waren gekwalificeerde verpleegkundigen en
mensen met interesse om te werken in de zorg. Deze toename
van eerstegeneratie-immigranten (met diploma’s en kwalifica-
ties) biedt kansen om het personeelstekort in de Nederlandse
en Duitse zorgsector aan te pakken. Eerstegeneratie-immi-
granten, in deze studie nieuwkomers genoemd, staan echter
voor meerdere uitdagingen wanneer ze mee willen doen op
de arbeidsmarkt. Toegang blijkt vaak moeilijk en vooroorde-
len over eerder verworven vaardigheden bemoeilijken hun
plaatsing. Hun diploma’s en competenties worden veelal niet
erkend of lager ingeschat3. Nieuwkomers worden veelal gezien
als mensen met tekortkomingen die opnieuw moeten worden
opgeleid en krijgen te maken met vooroordelen, discrimina-
tie en culturele conflicten . Bovendien worden ze op de werk-
4
vloer sneller gediskwalificeerd, hun klachten over discriminatie
als overdreven beschouwd en hun werkwijzen als onprofessio-
neel beoordeeld5. Hoewel er argumenten zijn dat gevestigden
(in deze studie het vaste personeel) kunnen leren van nieuwko-
mers en dat diversiteit de talentbenutting, creativiteit en pro-
bleemoplossend vermogen van teams kunnen vergroten , zijn 6
de ervaringen van nieuwkomers in de gezondheidszorg tot nu
toe minder positief. Veel gevestigden zijn echter bereidwillig en
willen nieuwkomers ondersteunen, maar weten ook niet altijd
hoe ze de (culturele) verschillen kunnen overbruggen7. Cul-
turele opvattingen, communicatieproblemen en taalbarrières
site.print_copyright
Who Cares?
Who Cares?
AN ETHNOGRAPHIC RESEARCH ON THE WORKFORCE
INTEGRATION OF FIRST-GENERATION IMMIGRANTS IN
GERIATRIC CARE IN THE NETHERLANDS AND GERMANY
Anita Ham
Anita Ham
staan in de weg. Ondanks bovenstaande problemen waarmee
nieuwkomers en gevestigden worden geconfronteerd, is er
nog weinig kennis en inzicht in de sociale processen die van
invloed zijn op de arbeidsmarktintegratie van deze eerstege-
neratie-immigranten in de gezondheidszorg. Arbeidsmarktin-
tegratie wordt in deze studie gedefinieerd als een wederzijds
proces binnen zorgpraktijken waarbij zowel nieuwkomers als
gevestigden hun professionele praktijken op elkaar afstem-
men8. Het meeste onderzoek naar de integratie van eerste-
generatie-immigranten is gebaseerd op interviews, waarbij de
focus ligt op de ervaringen en interpretaties van zowel geves-
tigden als van nieuwkomers. Dit antropologisch onderzoek
onderscheidt zich door de context en de arbeidsomstandighe-
den mee te nemen. Daarom belicht dit proefschrift:
Hoe sociale processen en waarden van zorg de interacties
tussen gevestigden en nieuwkomers én de uitvoering van de
geriatrische zorg beïnvloeden in een verzorgingshuis in Neder-
land en een verzorgingshuis in Duitsland.
Als nationaal beleid resoneert in de percepties van mensen9
zullen werknemers in verschillende politieke en institutionele
omstandigheden waarschijnlijk de komst van nieuwkomers op
verschillende manieren ervaren. Daarom zijn in dit onderzoeks-
project twee woonzorg-geriatrische instellingen onderzocht,
één in Nederland en één in Duitsland, om te zien of verschil-
lende omstandigheden leiden tot verschillende sociale proces-
sen en of en hoe dit de uitvoering van zorg beïnvloedt.
THEORETISCH KADER
De begrippen ‘gevestigden en buitenstaanders’ van socioloog
Elias en Scotson10, ‘habitus’ en ‘feel for the game’ van socioloog
Bourdieu11-13, en ‘tinkering’ van filosoof Mol14-16 werden gebruikt
als richtinggevende concepten om een algemeen idee te

krijgen van de data. Deze concepten geven inzicht in machts-
verhoudingen, individuele gewoonten en de relationele aard
van goede zorgpraktijken. Volgens Bourdieu11-13 ontwikkelen
individuen gedurende hun leven een habitus, dat wil zeggen
een reeks ingesleten gewoonten en vaardigheden gevormd
door omgeving (sociale velden). Binnen velden, zoals de
gezondheidszorg voor ouderen, vergaren individuen cultureel,
symbolisch en sociaal kapitaal door interactie met anderen .11
Voortdurende onderhandelingen binnen dit veld beteke-
nen dat zorgverleners in de loop van de tijd praktische kennis
opdoen en een gevoel ontwikkelen voor hoe ze zich in verschil-
lende situaties ‘moeten’ gedragen, waarbij ze een ‘gevoel voor
het spel’ ontwikkelen11. De dagelijkse routines van het verzor-
gingstehuis vormen de habitus van zorgverleners, en op hun
beurt vormen zij de routines. Deze studie exploreert ook hoe en
welke waarden in zorgpraktijken evolueren. En hoe gevestigde
zorgverleners en immigranten hun ‘spelgevoel’ afstemmen.
Om de focus op de habitus en het spelgevoel van gevestigde
zorgverleners en immigrant-nieuwkomers verder toe te lichten,
is gebruikgemaakt van de inzichten gepresenteerd door Mol 14-
. Mol betoogt dat goede zorg zich vaak manifesteert door een
16
proces dat ‘tinkering’ wordt genoemd. Hoewel het concept ‘tin-
kering’, zoals gedefinieerd door Mol, niet algemeen erkend
is, benadrukt dit concept dat goede zorg vorm krijgt binnen
nauwe interpersoonlijke relaties16.
METHODE
De PhD is gebaseerd op 305 uur aan medisch-antropolo-
gisch-etnografische observaties, 44 diepte-interviews en vier
focusgroepen (met in totaal 26 participanten) en richtte zich
op de twee verschillende verpleeghuizen in twee verschil-
lende landen. In totaal werden 27 nieuwkomers gevolgd in het
gehele integratietraject in de zorg. Tien nieuwkomers in Neder-
land en zeventien nieuwkomers in een Duitse zorginstelling.
Om bovenstaande onderzoeksvraag te beantwoorden, zijn vier
deelstudies uitgevoerd. Twee studies in een Nederlands ver-
pleeghuis en twee studies in een Duits verpleeghuis. We staan
eerst kort stil bij de oplossingen voor de tekorten aan verpleeg-
kundigen in Europa en presenteren dan per deelstudie de
samenvattende argumentatie en resultaten. We sluiten af met
een korte discussie en praktische aanbevelingen.
OPLOSSINGEN VOOR DE TEKORTEN AAN
VERPLEEGKUNDIGEN IN EUROPA
Als reactie op de demografische ontwikkelingen, het tekort
aan verpleegkundig personeel en de de zogenoemde ‘vluch-
telingencrisis’ van 2015, besloot een zorginstelling in Neder-
land (in 2016) en een zorginstelling in Duitsland (2018) nieuw-
komers met een vluchtelingenachtergrond te includeren in hun
instellingen. Dit was voor beide instellingen een win-winsituatie.
De nieuwkomers kregen opleidingsmogelijkheden en beide
instellingen kregen nieuw arbeidspotentieel. Het Nederlandse
verpleeghuis biedt zorg aan geriatrische bewoners. In 2016
Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024 | 19
site.print_copyright
kregen tien nieuwkomers (de meesten met een verpleegkun-
dige achtergrond) een erkend opleidingstraject aangeboden
van achttien maanden (een VIG-opleiding; Verzorgende Indivi-
duele Gezondheidszorg), inclusief Nederlandse taallessen. Het
Duitse verpleeghuis biedt zorg aan psychogeriatrische bewo-
ners. Van 2017 tot 2019 opende deze instelling haar deuren
voor 69 nieuwkomers; asielzoekers en vluchtelingen van buiten
de EU. Ze kregen allen (in groepen van zeventien participanten
per ronde) een driemaandse oriëntatie in de geriatrische zorg-
praktijk; twee maanden theorie en één maand stage. Hierna
konden de nieuwkomers desgewenst (niet iedereen had een
verpleegkundige achtergrond) worden opgeleid als helpende,
assistent of verpleegkundige.
NEDERLAND
Eerste deelstudie
Welke sociale processen zijn van invloed op de integratie
wanneer nieuwkomers gaan samenwerken met gevestigden in
de geriatrische zorg in Nederland?
Gebaseerd op: Ham, A. (2020). Social processes affecting the
workforce integration of first-generation immigrant health care
professionals in aging citizens in the Netherlands. Journal of
Transcultural Nursing. 31(5):460-7.
De heersende (personeels)cultuur in een Nederlands verpleeg-
huis werd uitgedaagd door tien nieuwkomers doordat hun
komst institutionele veranderingen veroorzaakte.
Normen van Professionaliteit
Sommige gevestigde zorgprofessionals twijfelden aan de pro-
fessionele vaardigheden van de immigranten en presenteer-
den hun eigen normen als de enige norm. Ze beweerden dat
zorgpraktijken in niet-westerse landen inferieur waren. Deze
veronderstellingen over vermeend onvoldoende professio-
naliteit hadden een negatieve invloed op de relatie tussen de
gevestigden en de nieuwkomers:
Collega’s (gevestigden) komen de personeelskamer binnen en
nemen samen plaats aan een andere tafel dan Teklit (nieuwko-
mer). Teklit blijft alleen zitten, […] zegt niets. (veldnotitie)
Ressentiment (wrok) naar de Elite
Niet alleen werd de vertrouwde omgeving van de gevestigde
groep verstoord door de nieuwkomers, ze waren ook boos op
het management die dit had laten gebeuren. De pijn van het
niet ertoe doen intensiveerde gevoelens van wrok bij de geves-
tigde zorgprofessionals, wat leidde tot het bijhouden van een
dagboek met vermeend ‘slecht’ gedrag van de immigrant-col-
lega’s, en uiteindelijk tot overplaatsing van een nieuwkomer
naar een andere afdeling. Het niet tegen elkaar spreken werd
wederzijds geïnterpreteerd als desinteresse.
“Ik ging naar de manager en vroeg: ‘Waarom praten ze niet met
me?’” (nieuwkomer)
De nieuwkomer kreeg geen vervolg op haar melding en con-
cludeerde dat de afdelingsmanager ook niet geïnteresseerd
20 | Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024
was. Voor haar betekende genegeerd worden dat sommige
gevestigde professionals eenvoudig racistisch waren.
Tweede deelstudie
Hoe wordt er tussen nieuwkomers en gevestigden afgestemd
(getinkerd) in de uitvoering van de geriatrische zorg in een ver-
pleeghuis in Nederland?
Gebaseerd op: Ham, A. (2021). First generation immigrant and
native nurses enacting good care in a nursing home. Nursing
ethics, 28 , 402-413.
3
Door de dagelijkse interacties tussen het vast personeel en de
nieuwkomers te observeren, werd duidelijk waar de zorg door
werd beïnvloed.
Kansen voor situationeel handelen
Nieuwkomers ondervonden moeilijkheden met de taal in het
Nederlandse verpleeghuis, wat communicatie bemoeilijkte.
Samenwerking in de dagelijkse zorg met gevestigde zorgpro-
fessionals veranderde soms de onderlinge machtsverhoudin-
gen, rollen werden omgedraaid of er werd ruimte gemaakt
voor de nieuwkomer:
…de 86-jarige meneer Albers […]. Binyam (nieuwkomer) loopt
naar meneer Albers […] ze praten over voetbal… Irma (geves-
tigde) onderbreekt niet. Binyam ondersteunt meneer Albers
naar de badkamer voor de ochtendverzorging […]. (veldnotitie)
Organisatorische beperkingen
Het verpleeghuis kampte met personeelstekort. Door tijds-
druk en registratiedruk was er volgens de gevestigde mede-
werkers te weinig tijd voor de begeleiding. Bovendien hadden
sommige gevestigden moeite met het overdragen van taken
en raakten gefrustreerd wanneer opdrachten niet werden
opgevolgd:
“We vonden geen […] gebruikte handdoek in de badkamer van
mevrouw Westendorp […] hoe kunnen we ze [nieuwkomers]
vertrouwen [...]?” (gevestigde)
OVEREENKOMSTEN EN VERSCHILLEN
De nieuwkomers waardeerden de gestandaardiseerde zorgor-
ganisatie, maar zagen daarin ook tekortkomingen:
“Hier is alles gestandaardiseerd en toegewezen aan de verant-
woordelijke persoon: zij doen wat ze moeten doen... In ons land
doen we alles samen, dus lever je automatisch extra inspannin-
gen voor de patiënten” (nieuwkomer).
Institutionele structuren, zoals strikte tijdschema’s, de behoef-
ten van de bewoners en de vereiste zorgnormen, maakten het
uitdagend om nieuwkomers de ruimte te geven om hun eigen
werkwijze te integreren. In deze complexe dynamiek probeer-
den zowel nieuwkomers als gevestigd personeel goede zorg te
bieden, maar uitdagingen met betrekking tot taal, machtsver-
houdingen en formele normen vereisten voortdurende afstem-
ming (tinkering).
site.print_copyright
DUITSLAND
Derde deelstudie
Welke sociale processen en waarden van goede zorg zijn van
invloed op de interacties tussen gevestigden en nieuwkomers
in een verzorgingshuis in Duitsland?
Gebaseerd op: Ham, A. (2021). Social dynamics and concepts
of good care affecting the interaction between established
employees and newcomers in a German nursing home. In V.
Horn, C. Schweppe, A. Böcker, & M. Bruquetas-Callejo (Eds.),
The Global Old Age Care Industry: Tapping into migrants for
tackling the old age care crisis (pp. 193-215). Springer Nature.
Het gevestigd personeel kreeg de taak iedere drie maanden
zeventien nieuwkomers met een vluchtverleden van buiten de
EU te begeleiden.
Organisatorische omstandigheden
De structurele personeelstekorten, de werkomstandigheden
en de driemaandelijkse wissel van nieuw personeel waren van
invloed op de interacties tussen de gevestigden en de nieuw-
komers. Belo, een Duits-Congolese man die al jaren in het
verpleeghuis werkte, besefte dat er meer werknemers nodig
waren, maar had gemengde gevoelens over deze komst:
“Het kost zoveel energie [...] na drie maanden komt er een
nieuwe groep, wat betekent dat je helemaal opnieuw moet
beginnen.” (gevestigde met migratieachtergrond)
Ondanks gedeelde waarden, zoals geduld en respect voor
ouderen, overheersten wederzijdse irritaties tussen gevestig-
den en nieuwkomers door werkdruk, onduidelijke verwach-
tingen en verantwoordelijkheden. Gevestigden uitten klach-
ten dat de onbekwaamheid van nieuwkomers alleen maar bij-
droeg aan hun zware werklast. Deze opmerkingen waren in
zekere zin tegenstrijdig, omdat de geriatrische zorg zowel
ervaring en vaardigheden vereiste als werd gezien als een
eenvoudige taak. Zoals een van de gevestigde medewerkers
uitriep over de nieuwkomers:
“Sommigen zien het werk niet eens, zelfs niet als we ze vertel-
len wat ze moeten doen! Ik begrijp het echt niet, want het werk
is hetzelfde als ze wakker worden en zich aankleden!” (geves-
tigde)
De nieuwkomers wisten niet altijd wat er precies van hen ver-
wacht werd, ze misten duidelijkheid en begeleiding. Neram,
nieuwkomer uit Syrië, weigerde taken uit te voeren die buiten
zijn expertise vielen, zoals het assisteren bij het douchen van
een bewoner in een gladde badkamer. In de praktijk leek
echter een ‘don’t ask, don’t tell’-benadering de overhand te
hebben. Bovendien waren de werkzaamheden anders dan
verwacht:
“In Iraq, nurses measure blood pressure, give injections and
medicine, and they do not wash patients like they here in
Germany.” (nieuwkomer)
Spanningen, frustraties en irritaties overheersten ondanks hun
gedeelde waarden ten aanzien van goede geriatrische zorg.

Vierde deelstudie
Hoe en welke waarden worden afgestemd (tinkering) om zorg te
verlenen aan mensen met dementie in de geriatrische zorg door
nieuwkomers en gevestigden in een Duits verpleeghuis?
Gebaseerd op: Ham, A. (2023). Who cares? Tinkering with
values in geriatric care by first-generation immigrant new-
comers and established caregivers in a German residential
home. Humanities and Social Sciences Communications, 10(1),
1-10.
Deze deelstudie exploreerde hoe en welke conflicterende
waarden werden afgestemd tussen nieuwe collega’s en geves-
tigden.
Efficiëntie
Gevestigden en nieuwkomers improviseerden in verschillende
zorgsituaties. Soms moest de zorg aan veertig hulpbehoe-
vende bewoners verdeeld worden over twee mensen (door
tekorten en ziekte-uitval):
“We moeten opschieten,” zegt Asmat. Hij trekt mevr. Schwei-
gers pyjama uit, wast haar lichaam terwijl ze op het toilet zit en
helpt haar snel in joggingbroek en T-shirt. […] Vervolgens opent
Asmat de deur naar de gang. “Oh,” zegt hij, “wacht even.” Hij
keert snel terug naar de badkamer en komt terug met een deo-
dorantspray: “Die waren we vergeten.” Met een glimlach spuit
hij de deodorant over haar kleding: “Het is belangrijk dat je fris
ruikt.” Hij grijnst, begeleidt haar naar de ontbijttafel […] en haast
zich naar de kamer van de volgende bewoner. (veldnotitie)
Alhoewel Asmat (nieuwkomer) gewaardeerd werd door zijn
collega’s vanwege zijn vermogen om efficiënt te werken,
merkten ze door het gebrek aan toezicht niet op dat dit ten
koste ging van zijn zorgvuldigheid.
Waardigheid
Mevrouw Doldermann, een bewoonster met krullend grijs haar,
komt om de hoek de woonkamer in en schreeuwt. Haar gezicht
is rood, haar wangen ingevallen, en haar bovenlip trilt voordat
ze opnieuw begint te schreeuwen. [...]. Plotseling trekt ze haar
joggingbroek en T-shirt uit […]. Ze staat nu volledig naakt, haar
armen in de lucht.
Vera (gevestigde) en Brev (nieuwkomer) negeerden mevrouw
Doldermann. Met een aanzienlijk personeelstekort en 39
andere bewoners om te verzorgen, werd de beste zorg die ze
konden bieden simpelweg om mevrouw Doldermann met rust
te laten. Tegenstrijdige waarden kunnen samengaan, maar ook
botsen. Een overmatige focus op marktwaarden, zoals efficiën-
tie en productiviteit, ondermijnde zorgwaarden, zoals aandach-
tigheid en zorgvuldigheid. Ze kunnen het personeel demotive-
ren, onnadenkend laten handelen en daardoor patiëntenzorg
schaden.
CONCLUSIE EN DISCUSSIE
Dit proefschrift heeft aangetoond dat om de sociale proces-
sen tussen gevestigden en nieuwkomers in de zorg te door-
Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024 | 21
site.print_copyright
gronden, het belangrijk is om aandacht te besteden aan de
bredere, institutionele en maatschappelijke context. De empi-
rische gegevens tonen aan dat de sociale dynamiek binnen
de verpleegteams in beide huizen gebaseerd zijn op institutio-
nele beperkingen, zoals schaarste, beperkte tijd en tekort aan
personeel en middelen. Bovendien zitten zowel de gevestigde
medewerkers als de nieuwkomers in een specifieke configura-
tie, namelijk een web van onderlinge afhankelijkheidsrelaties.
De kern van deze configuratie, zoals Elias en Scotson11 hebben
betoogd, is een ongelijk evenwicht van macht tussen de twee
groepen en de inherente spanningen die daaruit voortkomen.
Conflicten zijn veelal gerelateerd aan collectieve beelden van
‘wij’ versus ‘zij’. Machtsverschillen, waarbij gevestigde zorg-
professionals streven naar het behoud van controle over hun
positie van autoriteit en bang zijn hun positie/baan te verliezen
aan deze nieuwe (goedkopere) krachten. Bovendien hebben zij
(gevestigden) al jaren netjes gewacht en staan ze in de rij voor
opleiding en promotie. Terwijl ze wachten, zien ze dat nieuw-
komers hen voorbijgaan in de rij (nieuwkomers krijgen aan-
dacht en opleiding van MT). Maar zij die al jaren daar werken,
worden vergeten, worden niet gezien door het management,
het creëert een gevoel bij de gevestigden dat ze zelfs naar ach-
teren worden geduwd. Deze ressentiment (wrok) vindt zijn
uitweg door het zoeken naar een zondebok (de nieuwkomers).
De resultaten laten echter ook zien dat, alhoewel gevestigden
meer macht hebben, zij zich ook machteloos voelen tegenover
het management. Roddel als ‘weapon of the weak’17 werd een
effectieve vorm van verzet van de gevestigden om hun domi-
nante positie te bestendigen en de positie van de nieuwkomers
als buitenstaanders te bevestigen. Deze bevindingen illustreren
hoe machtsongelijkheid en intergroepsconflicten sociale pro-
cessen beïnvloeden en hoe gevestigde medewerkers controle
over hun situatie proberen te behouden om hun professionele
identiteit te behouden.
Bij een brede contextanalyse van arbeidsmarktintegratie van
eerstegeneratie-immigranten in twee verpleeghuizen wordt
evident dat de institutionele en organisatorische omstandig-
heden in beschouwing genomen moeten worden. Werk dat
zich opstapelt en nooit afkomt, is niet alleen zwaar werk, het is
ook emotioneel uitputtend. Hoge werkdruk maakt het moei-
lijk om af te stemmen (te tinkeren) of uit te wisselen hoe om
te gaan met conflicterende waarden (zoals marktwaarden en
zorgwaarden), wat uiteindelijk de dagelijkse zorg kan beïnvloe-
den en het welzijn van oudere bewoners kan verslechteren.
Zorgverleners die structureel niet in staat zijn om aan hun (zorg)
waarden te voldoen, lopen bovendien het risico om onverschil-
lig te worden en ondoordacht te handelen naar hun cliënten.
Het verrichten van emotioneel werk, waarbij het zorgpersoneel
emoties moet reguleren in ruil voor loon, kan ook een aanzien-
lijke werkstressor zijn die tot burn-out kan leiden18.
In plaats van de uitdagingen tussen gevestigden en nieuwko-
mers simplistisch toe te schrijven aan culturele of etnische ver-
22 | Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024

schillen, of aan gevestigden die niet willen en nieuwkomers die
niet(s) kunnen, benadrukt dit onderzoek juist de rol van machts-
en onderlinge afhankelijkheidsverhoudingen. Het onthult de
sociale processen die worden geactiveerd in een context van
institutionele beperkingen, die op hun beurt een negatieve
invloed hebben op de dynamiek tussen gevestigden en nieuw-
komers. Dit proefschrift toont aan hoe verschillende sociale
processen, institutionele beperkingen en commodificatie in de
zorg niet alleen een serieuze impact hebben op het welzijn van
individuele zorgverleners en hun oudere cliënten, maar ook
een significante impact hebben op de arbeidsmarktintegratie
van nieuwe immigranten en de kwaliteit van zorg aan geriatri-
sche patiënten.
site.print_copyright
Praktische implicaties volgens de nieuwkomers en de
gevestigden
Opleidingsmogelijkheden: zowel aan nieuwkomers,
alsook aan gevestigde medewerkers.
Ondersteuningsnetwerken: voor zowel nieuwkomers als
gevestigden (leren hoe ze nieuwkomers moeten begelei-
den). Faciliteer, dit zijn extra taken in werkuren.
Teamwerk en training: investeer in teamwerk, supervisie,
extra taalcursussen voor nieuwkomers en culturele com-
petenties leren (voor zowel nieuwkomers als gevestigden)
Kwaliteit van leven en zorg: benut nieuw arbeidspoten-
tieel, zoals vluchtelingen en asielzoekers, dit biedt kwali-
teit van leven voor zowel vluchtelingen, ontheemden als
arbeidsmigranten, resulterend in waardigheid door werk
en kwaliteit van leven.
Onderzoek: begeleid integratieprocessen in de zorg
met etnografisch onderzoek (in combinatie met partici-
patief actieonderzoek). Betrek mensen bottom-up, zodat
van betrokkenen kan worden geleerd over wat er speelt
achter (gesloten) deuren.

ABSTRACT

TITLE: Who Cares? Ethnographic research on the workforce integration of first-generation immigrants (newcomers) in geri-
atric care in the Netherlands and Germany.

AIM: To investigate the social processes when newcomers start working with the established staff and how their interactions
and values of care influence the enactment of good care.
METHOD: Ethnographic observations (305 hours), in-depth interviews (44) and six focus groups (24) between 2015 and
2018 with 10 newcomers working in a Dutch residential home and 17 newcomers in a German home.
FINDINGS: Institutional constraints, such as staff shortage, the imposition of professional norms, gossip used as a weapon
of the weak, mutual suspicions of indifference, and collective images of ‘us versus them’ affected the enactment of care. The
habitus of both groups (newcomers and established) stimulated them to tinker among each other as well as with different,
sometimes conflicting, values of good care. However, both groups shared the feeling of ignorance by management, a pain
of not mattering.
DISCUSSION: Commodification and market-based values, such as productivity, efficiency and effectiveness can over-
shadow professional care values, like attentiveness and thoroughness.
CONCLUSION: Social processes and institutional constraints impact the well-being of care workers and their older resi-
dents, but also significantly impact workforce integration of newcomers and their enactment of care.

Keywords: established care workers; Germany, Netherlands; newcomers; workforce integration

Literatuur
1. CBS. Forecast population growth unabated in the next
50 years. Centraal Bureau voor de Statistiek. 2021.
Geraadpleegd van: www.cbs.nl/en-gb/news/2020/51/
forecast-population-growth-unabated-in-the-next-50-years
2. CBS. Bevolking 2050 in beeld, Drukker, diverser en
dubbelgrijs. Deelrapport Verkenning Bevolking 2050.
(Population 2050 in pictures, More crowded, more diverse
and double gray. Sub-report Exploration Population 2050).
Centraal Bureau voor de Statistiek. 2016. Geraadpleegd van:
www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2020/07/07/
bevolking-2050-in-beeld-drukker-diverser-en-dubbelgrijs
3. Eijberts M. Migrant Women Shout it out Aloud: The
Integration/Participation Strategies and Sense of Home
of First-and Second-Generation Women of Moroccan and
Turkish Descent. Amsterdam: VU University Press; 2013.
4. Xiao LD, Willis E, Jeffers L. Factors affecting the integration
of immigrant nurses into the nursing workforce: A double
hermeneutic study. Int J Nurs Stud. 2014;51(4):640-653.
5. Cottingham MD, Andringa L. “My Color Doesn’t Lie”: Race,
Gender, and Nativism among Nurses in the Netherlands.
Global qualitative nursing research. 2020;7:1-11.

6. Schilgen B, Handtke O, Nienhaus A, Mösko M. Work-related
barriers and resources of migrant and autochthonous
homecare nurses in Germany: A qualitative comparative study.
Applied Nursing Research. 2019;46:57-66.
7. Schaafma J. Interethnic relations at work: Examining
ethnic minority and majority members’ experiences in The
Netherlands. International Journal of Intercultural Relations.
2008;32(5):453-465.
8. Ramji Z, Etowa J. Workplace integration: Key considerations
for internationally educated nurses and employers.
Administrative Sciences. 2018;8(1):2-18.
9. Schweiger P. “Wir haben zwar Geduld, aber keine
Zeit”: eine Ethnografie subjektivierter Alltagsstile in der
ökonomisierten Altenpflege (We may have patience, but no
time: an ethnography of subjectified everyday styles in the
economized care of older people) (Vol. 9). München: Herbert
Utz Verlag; 2011.
10. Bröer C. Beleid vormt overlast: hoe beleidsdiscoursen de
beleving van geluid bepalen (Policy constitutes nuisance:
how policy discourse determines the perception of sound).
Amsterdam: University of Amsterdam; 2006.
11. Elias N, Scotson JL. The established and the outsiders.
London, England: Sage; 1965.
12. Bourdieu P. Logic of Practice. Stanford: Stanford University
Press; 1980|1990.
13. Bourdieu P, Wacquant LJD. An invitation to reflexive sociology.
Cambridge: Polity Press; 1992.
14. Bourdieu P. Habitus. In: Hillier J, Rooksby E, eds. Habitus: A
sense of place. London: Routledge; 2005. pp.44-53.
15. Mol A. The logic of care: Health and the problem of patient
choice. London and New York: Routledge; 2008.
Verpleegkunde wordt mede mogelijk
gemaakt door onze sponsoren:
Altrio Thuisverpleging, AZ Sint-Jan Brugge AV, AZ Sint-Lucas, UZ Gent, Universitair Ziekenhuis Antwerpen, UZ Brussel
Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024 | 23
site.print_copyright
16. Mol A. Care and its values. Good food in the nursing home.
In: Mol A, Moser I, Pols J, eds. Care in practice: On tinkering in
clinics, homes and farms. Bielefeld: transcript Verlag; 2010.
17. Mol A, Moser I, Pols J. Care in practice: On tinkering in clinics,
homes and farms. Bielefeld: transcript Verlag; 2010.
18. Scott JC. Weapons of the weak: Everyday forms of peasant
resistance. Yale University Press; 1985.
19. Jeung DY, Kim C, Chang SJ. Emotional labor and burnout: a
review of the literature. Yonsei Med J. 2018;59(2):187-193.
OVER DE AUTEUR
Anita Ham, verpleegkundige, medisch antropoloog en
socioloog, is senior onderzoeker bij De Haagse Hoge-
school, Nederland. Anita onderzoekt de positie van
Oekraïners, (arbeids)migranten en vrouwen met migratie
en lage SES in Den Haag en zet zich in om de positie van
vluchtelingen/migranten/vrouwen in de sectoren zorg,
arbeid en samenleving te verbeteren.
Correspondentie: Anita Ham, RN, PhD. De Haagse
Hogeschool. Johanna Westerdijkplein 75, 2521 EN Den
Haag. Nederland. E-mail: a.ham@hhs.nl LinkedIn: Anita
Ham | LinkedIn Link naar volledig proefschrift: Who
cares? | Scholarly Publications (universiteitleiden.nl)
24 | Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024
PROEFSCHRIFT
Overlevers van rectumkanker
die geconfronteerd worden
met het laag anterieure
resectiesyndroom
Kwaliteit van leven, ervaringen en behoeften van patiënten, mantel-
zorgers en hulpverleners
Eva Pape
INLEIDING
Wanneer patiënten de diagnose rectumkanker krijgen, gaan zij
een lang en vaak multimodaal behandeltraject tegemoet dat
zowel chemotherapie, radiotherapie als chirurgie kan omvatten .
Het vermijden van een permanent stoma is, naast het overleven
van kanker en het goed doorstaan van de operatie, een van de
grootste wensen van patiënten2. Zij gaan er automatisch vanuit
dat het leven zonder permanent stoma een betere kwaliteit van
leven zal bieden. Een Cochrane review van Pachler en Wille-Jør-
gensen (2012) beschrijft echter geen verschil . Verbeterde chi-
3
rurgische technieken en chemo- en radiotherapie vooraf, resul-
teren in meer sfinctersparende procedures en een betere over-
leving4-6. Na sfinctersparende chirurgie worden patiënten echter
frequent geconfronteerd met darmklachten, het laag anteri-
eure resectiesyndroom (LARS) genoemd7,8. LARS wordt geken-
merkt door verschillende individuele symptomen in combinatie
met een variabele en onvoorspelbare darmfunctie8,9. Als gevolg
hiervan ervaren patiënten en mantelzorgers een grote impact
op hun levenskwaliteit.
Er is meer diepgaande kennis nodig over de ervaringen van
patiënten en mantelzorgers met ernstige LARS en de impact
hiervan op de levenskwaliteit van patiënten, om een beter
inzicht te krijgen in hun behoeften. Daarnaast is het van groot
belang om meer diepgaande kennis te vergaren over hoe de
zorg voor LARS-patiënten georganiseerd moet worden, vanuit
het perspectief van zowel hulpverleners, patiënten als man-
telzorgers. Op deze manier kan de gepaste ondersteuning
worden gefaciliteerd. De eerste doelstelling van dit proefschrift
was om de kwaliteit van leven, ervaringen en behoeften van
patiënten met ernstige LARS en hun mantelzorger in kaart te
brengen. Een tweede doelstelling bestond eruit om inzicht te
krijgen in de ervaringen van de hulpverleners die zorgen voor
patiënten met ernstige LARS en hun mantelzorger.
site.print_copyright
RECTAL CANCER SURVIVORS CONFRONTED WITH
LOW ANTERIOR RESECTION SYNDROME (LARS)
Quality of life, experiences and needs of patients, informal caregivers and
healthcare professionals
Eva Pape
Prof. Dr. Yves Van Nieuwenhove
Prof. Dr. Ann Van Hecke
Prof. Dr. Piet Pattyn
AANLEIDING VOOR HET ONDERZOEK
De aanleiding voor dit onderzoek kwam voort uit zowel bevin-
dingen in de literatuur als de praktijkervaring als verpleegkun-
1
dig specialist. Het viel het onderzoeksteam op dat patiënten na
de behandeling van endeldarmkanker verschillende problemen
ondervonden. Daarenboven konden de hulpverleners proble-
men niet adequaat aanpakken. Daarnaast heerst er een stigma
in de maatschappij rond stoelgangsproblemen. Het feit dat
deze problemen niet zichtbaar zijn voor anderen is extra moei-
lijk voor patiënten. Het was duidelijk dat de zorg voor deze pati-
enten verbeterd moest worden om tegemoet te komen aan de
specifieke uitdagingen waarmee zij werden geconfronteerd.
Daarom was het belangrijk om uitgebreid de ervaringen en
behoeften van de verschillende stakeholders (patiënten, man-
telzorgers en hulpverleners) in kaart te brengen om in een latere
fase de zorg te optimaliseren.
METHODOLOGIE
Ervaringen en behoeften van patiënten met ernstige LARS en
hun mantelzorger
Als eerste werd er een systematische review uitgevoerd om de
ervaringen en de behoeften van patiënten met rectumkanker
die geconfronteerd werden met darmproblemen na het sluiten
van hun tijdelijke stoma, in kaart te brengen. In deze review
werden uitsluitend kwalitatieve studies geïncludeerd. Er werd
een thematische synthese uitgevoerd.
Als tweede werd een kwalitatief onderzoek opgezet volgens
de principes van de grounded theory, om de ervaringen en
behoeften van patiënten die geconfronteerd werden met ern-
stige LARS en hun mantelzorger te onderzoeken. Hiervoor
werden individuele semigestructureerde interviews uitgevoerd
met patiënten met ernstige LARS en hun mantelzorgers in de
periode 2017-2019. In een eerste fase werd er gebruikgemaakt

van ‘maximum variation sampling’, om in een volgende fase over
te gaan naar theoretische steekproeftrekking. Tijdens de data-
analyse werd er gebruikgemaakt van de constant vergelijkende
methode en onderzoekerstriangulatie.
Kwaliteit van leven van patiënten met ernstige LARS
Daarnaast werd er een crosssectionele studie opgezet om de
relatie tussen LARS en kwaliteit van leven te onderzoeken. Pati-
enten die neoadjuvante chemoradiotherapie kregen, gevolgd
door sfinctersparende chirurgie, werden geïncludeerd. Deze
patiënten werden tussen 2006 en 2016 behandeld in het Uni-
versitair Ziekenhuis Gent. De kwaliteit van leven werd geëvalu-
eerd met behulp van de EORTC QLQ-C3010 en de darmfunctie
met behulp van de gevalideerde LARS-score . Patiënten met
7,11
ernstige LARS (LARS-score ≥ 30) werden gecontacteerd om hun
therapeutisch management verder te exploreren.
Ervaringen van de hulpverleners die zorgen voor patiënten met
ernstige LARS en hun mantelzorger
Het doel was om de perspectieven van de hulpverleners te ver-
kennen omtrent de manier waarop zorgprocessen voor patiën-
ten met LARS en hun mantelzorger georganiseerd en geopti-
maliseerd kunnen worden. Hiervoor werden via doelgerichte
steekproeftrekking, 21 hulpverleners uit verschillende beroeps-
groepen (artsen, psychologen, verpleegkundigen, diëtisten en
sociaal werkers), die zorgen voor patiënten met LARS, geïnclu-
deerd in drie focusgroepinterviews. Er werd gebruikgemaakt
van thematische analyse om de data te analyseren.
RESULTATEN
Ervaringen en behoeften van patiënten met ernstige LARS en
hun mantelzorger
Er werden tien studies geïncludeerd in de systematische review.
Twee belangrijke thema’s werden geïdentificeerd: ‘ervaringen
en behoeften vóór de operatie’ en ‘ervaringen en behoeften
erna’. Vóór het sluiten van de tijdelijke stoma beschreven patiën-
ten hoe ze omgingen met de tijdelijk stoma. Patiënten voelden
zich onzeker over wat ze na de behandeling konden verwach-
ten. De timing van informatieverstrekking werd door patiën-
ten als cruciaal beschouwd, hoewel dit varieerde. De verwer-
king van informatie vóór de operatie bleek uitdagend voor som-
migen, voornamelijk vanwege de overlevingsmodus. Hierdoor
gaven sommigen de voorkeur aan ontvangen van informatie
tijdens de postoperatieve fase. Desondanks voelde men zich
niet adequaat voorbereid op de realiteit van darmproblemen,
ondanks voorafgaande informatie. Voor sommigen kwam LARS
na de operatie als een shock. Na de operatie hadden darmpro-
blemen zowel fysieke als emotionele gevolgen voor het (gezins)
leven van de patiënten. Daarnaast werden ze geconfronteerd
met gevoelens van schaamte en stigmatisering. Hoewel pati-
enten opgelucht waren dat ze nog in leven waren en kankervrij,
hoopten ze op verbetering van de darmproblemen. Ze pasten
verschillende strategieën (zoals medicatie, voedingsaanpassin-
Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024 | 25
site.print_copyright
gen, het gebruik van incontinentiemateriaal) toe om met deze
symptomen om te gaan. Hierbij was de steun van lotgenoten en
hulpverleners waardevol.
Er werden 28 semigestructureerde interviews afgenomen bij
patiënten met ernstige LARS, tot datasaturatie werd bereikt. Uit
dit onderzoek bleek dat hoop belangrijk was in verschillende
stadia van het traject. Na de behandeling hoopten patiënten
hun leven van voor de diagnose terug op te pikken. De confron-
tatie met LARS was onverwacht en patiënten probeerden dit
te managen door trial and error. Zij verloren de hoop wanneer
verdere verbetering van de symptomen uitbleef. Op dat keer-
punt probeerden sommigen hun nieuwe levensstijl met LARS
te aanvaarden terwijl anderen hun grenzen verlegden. Om een
stoma tegen elke prijs te vermijden werden lagere grenzen van
wat aanvaardbaar was op het vlak van levenskwaliteit getole-
reerd. Bijvoorbeeld, sommige patiënten beschreven dat ze een
bepaalde mate van incontinentie of de afwezigheid van een
sociaal leven tolereerden. Een laatste groep koos voor een per-
manent stoma. Daarnaast werden patiënten geconfronteerd
met eenzaamheid in verschillende lagen. Patiënten ervaarden
eenzaamheid doordat ze continu op het toilet zitten, door de
veranderingen in hun leven, de impact op hun gezinsleven en
het gebrek aan activiteiten buitenshuis. Tot slot beschreven pati-
enten ook verschillende behoeften. Vóór de operatie varieerde
de behoefte aan informatie van de patiënten naargelang hun
individuele copingmechanismen. Sommige patiënten hadden
behoefte aan informatie vóór de operatie, terwijl anderen dit
té overweldigend vonden. Wanneer patiënten geconfron-
teerd werden met LARS, hadden ze nood aan erkenning van de
impact van de symptomen door de hulpverlener. Daarnaast was
het belangrijk dat de hulpverlener de te verwachten evolutie
duidelijker stelde. Een proactieve begeleiding door een laag-
drempelige en bereikbare hulpverlener was een meerwaarde,
gezien het niet altijd gemakkelijk was om de symptomen open-
lijk te bespreken (figuur 1 & 2). Hierbij gaven patiënten ook aan
dat er een kennistekort was bij de hulpverlener en dat hun klach-
ten dus niet optimaal aangepakt werden. Patiënten die begeleid
werden door een verpleegkundig specialist/consulent vonden
dit een meerwaarde.
Er werden semigestructureerde interviews uitgevoerd met
twintig partners die fungeerden als mantelzorger tot er datasa-
turatie werd bereikt. Ook voor de mantelzorgers was LARS over-
weldigend. Tijdens het interview konden ze een zeer gedetail-
leerde beschrijving geven van de symptomen van de patiënt
en vermeldden dat zij er niet in slaagden een normaal leven te
leiden. Dit resulteerde in een constante alertheid voor LARS,
wat moeilijk was, omdat het hen elke dag confronteerde met
de gevolgen van de kankerbehandeling van hun partner. Part-
ners vonden het moeilijk om met LARS om te gaan vanwege het
constante lijden van de patiënt. In een poging om controle te
krijgen, scanden en controleerden zij voortdurend het gedrag
en de emotionele toestand van de patiënt. Partners verklaarden
dat dit verhoogde niveau van alertheid na verloop van tijd ver-
26 | Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024
Figuur 1. Hoop en eenzaamheid bij patiënten met ernstige
LARS
moeiend voor hen werd. Bovendien gaven zij aan dat zij aan de
zijlijn stonden, terwijl de symptomen het leven van de patiënten
beheersten. LARS leidde ook voor hen tot eenzaamheid, door
veranderingen op drie niveaus: hun veranderde eigen leven,
het veranderde leven met hun partner, en het veranderde leven
in de omgeving.
Kwaliteit van leven van patiënten met ernstige LARS
Uit ons onderzoek bleek dat 69% procent van de patiënten
werd geconfronteerd met de meest ernstige vorm van LARS en
hun kwaliteit van leven was hier ook nauw mee verbonden. Sig-
nificante verschillen werden gevonden in de globale gezond-
heidsstatus (p ≤ 0,001) en in de volgende functionele schalen:
fysiek (p ≤ 0,001), rol (p ≤ 0,001), cognitief (p = 0,04) en sociaal
(p ≤ 0,001). Patiënten met ernstige LARS hadden meer last van
diarree (p ≤ 0,001), vermoeidheid (p = 0,002), slapeloosheid
(p ≤ 0,001) en pijn (p = 0,02), in vergelijking met patiënten die
geen/minder ernstige LARS hadden. De meeste patiënten pro-
beerden hun voeding aan te passen (71%), namen medicatie
(71%) en/of gebruikten incontinentiemateriaal (63,8%) in een
poging hun LARS onder controle te krijgen. De hoogte van de
anastomose bleek een significante risicofactor voor het ontwik-
kelen van ernstige LARS.
Ervaringen van de hulpverleners die zorgen voor patiënten met
ernstige LARS en hun mantelzorger
De hulpverleners gaven aan dat er weinig aandacht is voor pati-
enten die geconfronteerd worden met LARS en dat een gestan-
daardiseerde aanpak ontbreekt op gebied van organisatie van
de zorg in hun ziekenhuis. Daarnaast kwamen drie niveaus voor
zorgoptimalisatie uit de data naar voren: informatie vóór de
operatie met sterke nadruk op de timing van informeren, coun-
site.print_copyright
seling van patiënten wanneer zij geconfronteerd worden met
LARS en de organisatie van de zorg. Op vlak van organisatie van
zorg werden er verschillende hulpmiddelen (zoals het gebruik
van de LARS-score en de ontwikkeling van een zorgpad en the-
rapiealgoritme) gesuggereerd en er werd aangehaald dat de
verpleegkundig specialist geschikt zou zijn om deze zorg te
coördineren. Tot slot gaf men aan dat het belangrijk was om een
proactieve aanpak, waarbij LARS besproken werd op voorhand
en een counseling werd aangeboden nadien, te hanteren.
DISCUSSIE
Dit proefschrift toont aan dat de kwaliteit van leven van patiën-
ten met ernstige LARS en hun mantelzorger wordt aangetast
en dat ze beiden hierbij verschillende behoeften ervaren. Daar-
naast geven de hulpverleners aan dat er geen gestandaardi-
seerde aanpak is hoe de zorg georganiseerd kan worden in het
ziekenhuis.
Zowel in de interviews met patiënten als met mantelzorgers
komt naar voren dat beiden eenzaam zijn op verschillende
niveaus. Namelijk, op het individuele niveau, het niveau van de
familie en het maatschappelijke niveau. Daarnaast is het belang-
rijk om de coping van patiënten en deze van mantelzorgers niet
als twee individuele gegevens te beschouwen, zoals beschre-
ven in de transactionele theorie van stress van Lazarus en
Folkman12. De copingreactie van de patiënt en zijn partner kan
als één geheel gezien worden tijdens de counseling.
Implicaties voor de praktijk
In Europa zijn richtlijnen rond survivorship vooral gericht op
screening van herval. Er is weinig aandacht voor het beoordelen
en managen van late effecten en psychologische problemen13.
Tijdens de interviews beschreven zowel patiënten als mantelzor-
gers dat ze een kloof voelden tussen informatie en begeleiding
tijdens de actieve behandeling en de nazorg. Daarnaast gaven
hulpverleners tijdens de focusgroepinterviews ook aan dat er
geen gestandaardiseerde zorg is. Tijdens de consulten met de
arts ligt de eerste focus vaak op screening van herval, waardoor
er weinig tijd en ruimte is om aandacht te besteden aan late
effecten zoals LARS.
Hulpverleners gaven aan dat verpleegkundige expertfunc-
ties, zoals de verpleegkundig specialist (VS) of de verpleegkun-
dig consulent (VC), een ideale persoon zou kunnen zijn om late
effecten als LARS te screenen en te begeleiden. Sommige pati-
enten en mantelzorgers kwamen al in contact met een VS/VC en
vonden hen een toegevoegde waarde met wie ze soms meer
durfden te bespreken dan met de arts. Patiënten omschreven
de VS/VC als een coach in het traject waarbij zij terechtkonden
voor praktische en emotionele steun. Het opstarten van een ver-
pleegkundig spreekuur voor patiënten met LARS en hun man-
telzorger zou een meerwaarde zijn. Een verpleegkundig spreek-
uur is een gestructureerd en georganiseerd model om zorgver-
lening te organiseren. Hierbij neemt de verpleegkundig speci-
alist/consulent een coördinerende rol op met ondersteuning
 Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024 | 27

site.print_copyright
herstellen patiënten eerder en is
de duur van het ziekenhuisver-
blijf korter16. Na ontslag krijgen
patiënten binnen enkele weken
een vervolgafspraak met de
chirurg. Vooral de eerste dagen
en weken zijn zwaar, dus een tus-
sentijdse (telefonische) follow-
up van de VS/VC zou kunnen
tegemoetkomen aan de behoef-
ten van patiënten en hun omge-
ving tijdens de eerste periode na
ontslag.
Verscheidene patiënten en man-
telzorgers verklaarden dat de
Figuur 2. Behoeften van patiënten met ernstige LARS kennis over LARS gering was bij
de hulpverleners. Ze hadden het
gevoel dat de hulpverleners niet
van het interprofessionele team. Tijdens het verpleegkundig wisten hoe ze met LARS moesten omgaan. Dit wordt ook beves-
spreekuur wordt er gebruikgemaakt van een holistische bena- tigd in internationaal onderzoek17. Het is van belang dat hulp-
dering om de behoeften van patiënten en hun familie aan te verleners meer inzicht moeten hebben in de impact van LARS
pakken . Hierbij is het van belang dat de zorg voor LARS-pati-
14,15
op het leven van patiënten en mantelzorgers en op de andere
enten en hun omgeving op vaste tijdstippen in het nazorgtra- rollen die de patiënt moet managen (bijvoorbeeld werk, huis-
ject wordt georganiseerd. Deze proactieve aanpak is nodig, houden, ouderschap). Onvoldoende kennis van de hulpverle-
omdat zowel patiënten, mantelzorgers als hulpverleners bar- ner impliceert ook dat zij de patiënten niet naar behoren kunnen
rières, zoals schaamte en taboe in de samenleving om LARS informeren en adviseren over LARS tijdens en na het behan-
openlijk te bespreken, beschreven. Daarnaast voelden patiën- delingstraject. Een opleiding van hulpverleners die patiënten
ten de hoge werkdruk van de arts. Bovendien worden patiën- met LARS en hun omgeving begeleiden zou een toegevoegde
ten na de operatie snel naar huis gestuurd. De meeste zieken- waarde zijn, aangezien kennis en attitude rond LARS nauw
huizen gebruiken een protocol om het herstel na de operatie te samenhangen met opleiding en ervaring17,18.
bevorderen (Enhanced recovery after surgery-ERAS) . Hierdoor
16

ABSTRACT
TITLE: Rectal cancer survivors facing low anterior resection syndrome (LARS)
Quality of life, experiences and needs of patients, informal caregivers and care providers

AIM: To identify the quality of life, experiences and needs of patients with major LARS and their informal caregiver. To
understand the experiences of involved healthcare professionals.
METHOD: First a systematic review was done. Later a grounded theory study was conducted to gain insight into the expe-
riences and needs of patients with major LARS and their informal caregiver. Also a cross sectional study was done to inves-
tigate the relationship between LARS and quality of life. Lastly an explorative study was performed to explore healthcare
professionals’ perspectives on how to organise and optimise care processes.
FINDINGS: Major LARS is correlated with a low quality of life. Both patients and informal caregivers described several
experiences and needs. Both experienced loneliness on several levels and patients experienced hope during their tra-
jectory with LARS. Healthcare professionals stated that care for patients with LARS is currently suboptimal and suggested
strategies to improve care.
DISCUSSION & CONCLUSION: Major LARS after treatment has a large impact on the lives of patients and their informal
caregivers. The standard of care is currently suboptimal and improvement is needed. A nurse-led clinic can be a good,
proactive solution to counsel patients with major LARS and their informal caregiver.

Keywords: low anterior resection syndrome; survivorship; rectal cancer; nursing; quality of life
28 | Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024

site.print_copyright
LITERATUUR
1. Glynne-Jones R, Wyrwicz L, Tiret E, Brown G, Rödel C, Cervantes 16. Gustafsson U, Scott M, Schwenk W, Demartines N, Roulin D,
A, Arnold D. Rectal cancer: ESMO Clinical Practice Guidelines Francis N, et al. Guidelines for perioperative care in elective
for diagnosis, treatment and follow-up. Annals of Oncology. colonic surgery: Enhanced Recovery After Surgery (ERAS®)
2017;28:iv22-iv40. Society recommendations. Clinical nutrition. 2012;31(6):783-800.
2. Wrenn SM, Cepeda-Benito A, Ramos-Valadez DI, Cataldo PA. 17. Hu J, Sun J, Wang Y, Sun X, Tong W, Hu H. Knowledge, attitudes,
Patient Perceptions and Quality of Life After Colon and Rectal practices, and related factors of low anterior resection syndrome
Surgery: What Do Patients Really Want? Diseases of the Colon & management among colorectal surgery nurses: a multicenter
Rectum. 2018;61(8):971-8. cross-sectional study. Supportive Care in Cancer. 2021:1-8.
3. Pachler J, Wille-Jørgensen P. Quality of life after rectal resection 18. Thomas G, van Heinsbergen M, van der Heijden J, Slooter G,
for cancer, with or without permanent colostomy. Cochrane Konsten J, Maaskant S. Awareness and management of low
database of systematic reviews. 2012(12). anterior resection syndrome: A Dutch national survey among
4. Heald R, Ryall R. Recurrence and survival after total mesorectal colorectal surgeons and specialized nurses. European Journal of
excision for rectal cancer. The Lancet. 1986;327(8496):1479-82. Surgical Oncology. 2019;45(2):174-9.
5. Mulsow J, Winter DC. Sphincter preservation for distal rectal
cancer-a goal worth achieving at all costs? World journal of
gastroenterology: WJG. 2011;17(7):855.
6. van Gijn W, Marijnen CA, Nagtegaal ID, Kranenbarg EM-K, Putter
H, Wiggers T, et al. Preoperative radiotherapy combined with
total mesorectal excision for resectable rectal cancer: 12-year
follow-up of the multicentre, randomised controlled TME trial.
The lancet oncology. 2011;12(6):575-82.
7. Emmertsen KJ, Laurberg S. Low anterior resection syndrome
score: development and validation of a symptom-based scoring
system for bowel dysfunction after low anterior resection for OVER DE AUTEUR
rectal cancer. Ann Surg. 2012;255(5):922-8. Eva Pape, RN, MSc, PhD, voltooide in 2022 haar docto-
8. Keane C, Fearnhead NS, Bordeianou L, Christensen P, Espin
Basany E, Laurberg S, et al. International consensus definition
raat over het lage anterieure resectiesyndroom bij overle-
of low anterior resection syndrome. Colorectal Disease. venden van rectumkanker. Het onderzoek richtte zich op
2020;22(3):331-41. de kwaliteit van leven, ervaringen en behoeften van pati-
9. Emmertsen KJ, Laurberg S. Impact of bowel dysfunction on
quality of life after sphincter-preserving resection for rectal enten, mantelzorgers en zorgverleners. Haar promoto-
cancer. Br J Surg. 2013;100(10):1377-87. ren waren prof. dr. Yves Van Nieuwenhove, prof. dr. Ann
10. Aaronson NK, Ahmedzai S, Bergman B, Bullinger M, Cull A,
Duez NJ, et al. The European Organization for Research and
Van Hecke en prof. dr. Piet Pattyn. Momenteel is ze werk-
Treatment of Cancer QLQ-C30: a quality-of-life instrument for zaam als verpleegkundig specialist digestieve oncolo-
use in international clinical trials in oncology. JNCI: Journal of the gie en onderzoeker bij Kankercentrum Universitair Zie-
National Cancer Institute. 1993;85(5):365-76.
11. Hupkens BJ, Breukink SO, Olde Reuver of Briel C, Tanis PJ, de kenhuis Gent, tevens als klinisch professor aan de Uni-
Noo ME, van Duijvendijk P, et al. Dutch validation of the low versiteit Gent, België. Ze begeleidt hoofdzakelijk patiën-
anterior resection syndrome score. Colorectal Disease. 2018.
12. Lazarus RS. Stress and emotion: A new synthesis: Springer
ten met rectumcarcinoom, patiënten perioperatief bij pel-
Publishing Company; 2006. viene exenteratie en patiënten met late effecten na de
13. Rauh S. Survivorship Care for Cancer Patients2021. behandeling. Daarnaast is ze betrokken bij verpleegwe-
14. Wong FK, Chung LC. Establishing a definition for a nurse-led
clinic: structure, process, and outcome. Journal of advanced tenschappelijk onderzoek, met een focus op survivorship
nursing. 2006;53(3):358-69. na kankerbehandeling.
15. Alessy SA, Lüchtenborg M, Rawlinson J, Baker M, Davies EA.
Being assigned a clinical nurse specialist is associated with better
experiences of cancer care: English population-based study Correspondentie: C. Heymanslaan 10, 9000 Gent,
using the linked National Cancer Patient Experience Survey and België; 09 332 19 33. E-mailadres: eva.pape@uzgent.be
Cancer Registration Dataset. European Journal of Cancer Care.
2021.
 site.print_copyright
OPLEIDERS ORGANISEERT

HET OPLEIDERS
OPLAADSTATION
Congrestival

DONDERDAG 30 MEI 2024 TARIEVEN:

UP EVENTS AMSTERDAM LEDEN V&VN
OPLEIDERS 259 EUR
VAN 13.00 UUR TOT 20.00 UUR NIET LEDEN 299 EUR
SCHRIJF JE IN
VIA DE WEBSITE!

Scan de QR-code
en bezoek onze website!
Je wordt geïnspireerd om met de
uitdagingen van vandaag en de
toekomst aan de slag te gaan.
Laad je batterij op door zelf te
ervaren en actief te leren.
VENVNOPLEIDERS-CONGRES.NL
30 | Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024
inaugurale rede
Professionalisering van de verpleging en
verzorging in de ouderenzorg
Het uur V is aangebroken!
Robbert Gobbens
Prof. dr. Robbert Gobbens sprak bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar Professionalisering van de ver-
pleging en verzorging in de ouderenzorg aan Tilburg University op 29 september 2023 zijn rede uit. Zijn bijzondere leerstoel
wordt gefinancierd door Hogeschool Inholland en Zonnehuisgroep Amstelland. Dit artikel is een samenvatting van de uitge-
schreven versie van de inaugurele rede.
KWETSBARE OUDEREN
De Nederlandse bevolking is aan het vergrijzen. In 2015 was
24,5% van de Nederlanders 60 jaar of ouder. De verwach-
ting is dat dit percentage stijgt naar 33,2% in 2050 . Naar-
1
mate mensen ouder worden, neemt hun veerkracht vaak
af en wordt hun kwetsbaarheid groter. Het Sociaal Cultu-
reel Planbureau heeft geprognosticeerd dat er in Nederland
in 2030 meer dan een miljoen kwetsbare ouderen wonen2.
Het merendeel van de kwetsbare ouderen woont thuis; een
kleine groep verblijft in een verpleeghuis. Dit is mede inge-
geven door het beleid van de overheid dat inzet op aging
in place , oftewel ‘thuis oud worden’. Dit wordt weerspie-
3
geld door het programma WOZO, Wonen, Ondersteuning
en Zorg voor Ouderen, dat in 2022 door het ministerie van
Volksgezondheid, Welzijn en Sport is uitgebracht en bena-
drukt dat digitale technologieën ouderen kunnen helpen
hun zelfstandigheid te behouden en hun kwaliteit van leven
te bevorderen . Ook is het de wens van veel ouderen zelf om
4
in de eigen omgeving, omringd door familie en vrienden,
oud te worden en zo lang mogelijk actief, autonoom en onaf-
hankelijk te blijven5,6.
Kwetsbaarheid is van oorsprong een medisch concept. De
focus was vooral gericht op lichamelijke problemen die
ouderen kunnen hebben. In de visie van de Amerikaanse
geriater Fried en collega’s is kwetsbaarheid een biologisch
syndroom van een verminderde reserve en weerstand tegen
stressoren, wat het resultaat is van dalingen van diverse fysio-
logische systemen en kan leiden tot ongewenste uitkom-
sten7. Omdat een dergelijke benadering van kwetsbaar-
heid fragmentatie van de zorg in de hand werkt en daarmee
mogelijkerwijs leidt tot een lagere kwaliteit van leven ,
8,9
wordt kwetsbaarheid steeds vaker multidimensionaal gede-
site.print_copyright
finieerd. Een voorbeeld van een dergelijke definitie is: kwets-
baarheid is een dynamische toestand waarin een indi-
vidu verkeert die tekorten heeft in een of meerdere domei-
nen van het menselijk functioneren (lichamelijk, psychisch,
sociaal), die onder invloed van een diversiteit aan variabelen
wordt veroorzaakt en die de kans op het optreden van onge-
wenste uitkomsten vergroot8.
De zorg voor kwetsbare ouderen is complex, omdat zij vaak
beperkingen ervaren in meerdere domeinen van het func-
tioneren (lichamelijk, psychisch, sociaal) en in het uitvoeren
van algemene dagelijkse levensverrichtingen. Bovendien
is er veelal sprake is van multimorbiditeit, dat wil zeggen
het hebben van twee of meerdere chronische ziekten tege-
lijkertijd10. Daardoor zijn verschillende disciplines bij de
zorg betrokken en dat vereist een goede interprofessionele
samenwerking. Dit doet een sterk appel op de professio-
naliteit van verpleegkundigen en verzorgenden. De bijzon-
dere leerstoel focust op hen, omdat zij de grootste beroeps-
groepen vormen in de thuiszorg en het verpleeghuis, en dus
heel bepalend zijn voor de kwaliteit van leven van kwetsbare
ouderen en de kwaliteit van zorg.
KWALITEIT VAN DE OUDERENZORG
De kwaliteit van de ouderenzorg staat voortdurend in de
belangstelling. Zo vestigen de kwaliteitskaders Wijkverple-
ging11 en Verpleeghuiszorg12 de aandacht op het verbete-
ren van de kwaliteit van de ouderenzorg. Het Kwaliteitskader
Wijkverpleging11 dateert van 2018 en beschrijft wat goede
verpleging en verzorging van mensen thuis is en hoe zorg-
aanbieders goed kunnen samenwerken. Het biedt zorgpro-
fessionals en zorgaanbieders handvatten om de zorgverle-
ning te verbeteren. Zo wordt aangegeven aan welke profes-

sionele kwaliteitseisen de wijkverpleging moet voldoen. Een
van die eisen is dat de wijkverpleging moet werken volgens
het cyclisch verpleegkundig proces. Het kader vermeldt
expliciet dat leren en verbeteren de sleutel is tot kwaliteit.
Het Kwaliteitskader Verpleeghuiszorg beschrijft wat cliën-
12
ten en hun naasten mogen verwachten van de zorg in het
verpleeghuis. Ook geeft dit in 2017 uitgebrachte kader ont-
wikkelopdrachten aan zorgprofessionals en zorgaanbie-
ders om samen de kwaliteit van de zorg te verbeteren en
het lerend vermogen te versterken. Vier jaar later werd dit
kader geactualiseerd . Het motto werd: ‘Samen leren en
13
ontwikkelen’. Het kader wil systematisch leren en ontwikke-
len in organisaties die verpleeghuiszorg bieden stimuleren.
Dat gebeurt zowel intern, met bewoners en hun naasten, als
extern met bijvoorbeeld ouderenbonden en andere zorg-
organisaties. Het dienstrooster van de Nederlandse Zorg-
autoriteit is de bezettingsnorm die in het Kwaliteitskader
Verpleeghuiszorg van 2021 is opgenomen. Concreet bete-
kent dit twee gekwalificeerde medewerkers op een groep
van acht bewoners. In 2022 maakte minister Helder bekend
dat dit kwaliteitskader door het personeelstekort in de oude-
renzorg onuitvoerbaar is geworden. Daarom werd in maart
2023 een generiek conceptkompas gepresenteerd met de
titel Samen werken aan kwaliteit van bestaan14. Dit concept-
kompas zal het Kwaliteitskader Verpleeghuiszorg, het Kwa-
liteitskader Wijkverpleging en het addendum over de zorg
thuis conform de Wet langdurige zorg vervangen. Zorgaan-
bieders, beroepsgroepen, cliëntvertegenwoordigers, zorg-
kantoren en zorgverzekeraars hebben van het Zorginsti-
tuut Nederland tot 1 december 2023 de tijd gekregen het
kompas te concretiseren.
Reflectie, leren en ontwikkelen in de ouderenzorg is niet
alleen noodzakelijk voor het verbeteren van de zorg, maar
dient ook om de kwaliteit van het werk in de ouderenzorg
aantrekkelijker te maken. Een van de redenen voor het nij-
pende personeelstekort in de ouderenzorg is immers dat
verpleegkundigen en verzorgenden een cultuur waarin
reflectie, leren en ontwikkelen gemeengoed is, nog onvol-
doende aantreffen op hun werkplek15.
Daarom moet hiervoor binnen de verpleeghuizen en de
thuiszorg meer ruimte komen om alle uitdagingen, zoals
een toename van het aantal kwetsbare ouderen, een hogere
complexiteit van de zorg en personeelstekorten, het hoofd
te kunnen bieden en de oplossingen die eruit voortkomen
toekomstbestendig te maken . 16
Reflectie, leren en ontwikkelen van verpleegkundigen en
verzorgenden wordt gestimuleerd in een Leer- en Innovatie-
Netwerk, afgekort een LIN . Het is een krachtige leeromge-
17
ving die vooral wordt gevormd door verzorgenden en ver-
pleegkundigen, studenten vanuit het mbo en hbo en een
Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024 | 31
site.print_copyright
lecturer practitioner: een docent die aan een hogeschool
of roc is verbonden. In samenwerking met elkaar streven zij
het doel na om de zorg voor ouderen naar een nog hoger
plan te tillen. Dit vraagt van alle participanten dat zij bereid
zijn te reflecteren op hun eigen praktijkvoering, dat zij open-
staan voor onderzoek en dat ze de zorgvraag van cliënten
en hun naasten willen expliciteren. Een LIN is een middel
om praktijk, onderzoek en onderwijs aan elkaar te verbin-
den. Er wordt niet alleen kennis ontwikkeld, maar ook ver-
spreid, zodat er kenniscirculatie plaatsvindt in de driehoek
praktijk, onderzoek en onderwijs. Bovendien draagt het bij
aan professionalisering van verpleegkundigen en verzorgen-
den. In een LIN wordt namelijk het ontwikkelen van aanpas-
singsvermogen gestimuleerd, doordat er systematisch en
onderzoeksmatig wordt gewerkt, nieuwe methodes worden
toegepast en verschillende bronnen van evidence worden
gebruikt.
PROFESSIONALISERING VAN DE VERPLEGING EN
VERZORGING: ENKELE BELANGRIJKE ONTWIKKELINGEN
Lang geleden werden mensen uit naastenliefde verpleegd.
Om dit werk te kunnen doen, was geen opleiding nodig. Pas
vanaf 1880 kan worden gesproken van een echt beroep met
een opleiding, salaris en een uniform. De professionalisering
van de verpleging begint dan op gang te komen. Tussen het
einde van de negentiende eeuw en 2023 zijn er veel ontwik-
kelingen geweest die hebben bijgedragen aan de professio-
nalisering van de verpleging. Enkele belangrijke ontwikkelin-
gen worden hier geschetst.
De professionalisering van de verpleging is nauw verweven
met de ontwikkeling van de verpleegkundige theorievor-
ming, verpleegkundige praktijkvoering en verpleegkundig
onderzoek. Vanaf de jaren tachtig nam de verpleegkundige
theorievorming over de essentie van verplegen een enorme
vlucht. Aan het begin van mijn oratie had ik het al over de
theorieën van Orem18, King19, en het model van Neuman20.
Niet alleen in de Verenigde Staten werd aan verpleegkun-
dige theorievorming gedaan, maar ook in Nederland, bij-
voorbeeld door Van den Brink Tjebbes met de bestaansthe-
orie21 en verplegen volgens het Profiel, ontwikkeld door Bart
van Bergen en Louk Hollands22. Ook werden classificatie-
systemen ontwikkeld, zoals de gezondheidspatronen van
Gordon23, die gebruikt konden worden om tot een goede
anamnese te komen, en de North American Nursing Diagno-
sis Association (NANDA)24 stelde verpleegkundige diagno-
ses op. Daarnaast verschenen er classificatiesystemen voor
verpleegkundige interventies en verpleegkundige zorgresul-
taten, de Nursing Interventions Classification25 en de Nursing
Outcomes Classification26.
In 1988 werd het eerste beroepsprofiel van de verpleeg-
kundige gepubliceerd door de Raad voor de Volksgezond-
32 | Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024
heid27. Het profiel kende twee niveaus van deskundigheid op
basis van verantwoordelijkheid en complexiteit van zorg: het
mbo- en hbo-niveau. Dit beroepsprofiel werd vervolgens in
1999 en 2012 herzien. Het actuele beroepsprofiel dateert
28 29
van 201530. Daarin wordt een onderscheid gemaakt in drie
beroepsprofielen; de hbo-opgeleide verpleegkundige, de
mbo-opgeleide verpleegkundige en de verzorgende Indi-
viduele Gezondheidszorg (IG). Naast het beroepsprofiel is
ook het hebben van een beroepscode een teken van pro-
fessionalisering. Een beroepscode beschrijft de waarden en
normen van de beroepsgroep. Het is een document dat de
beroepsethische uitgangspunten bevat. Hoewel de taken en
verantwoordelijkheden tussen verpleegkundigen en verzor-
genden verschillen, is er voor beide beroepsgroepen één
beroepscode31. Belangrijke waarden die hierin zijn opgeno-
men, zijn: respect, eerlijkheid, betrouwbaarheid, rechtvaar-
digheid en respect voor de autonomie van de zorgvrager.
Een volgende mijlpaal in de professionalisering van de ver-
pleging en verzorging was de totstandkoming van de Wet
op de beroepen in de individuele gezondheidszorg (Wet
BIG) in 199332. De doelstelling van deze wet is tweeledig.
Ten eerste, het bevorderen en bewaken van de kwaliteit van
de beroepsuitoefening, en ten tweede, het beschermen van
patiënten tegen ondeskundig en onzorgvuldig handelen
door zorgverleners. De Wet BIG bevat bepalingen over titel-
bescherming, registratie, herregistratie, voorbehouden han-
delingen en tuchtrecht.
Nosokómos was de eerste beroepsorganisatie voor de ver-
pleging in Nederland. Bijna een eeuw later kwam Nieuwe
Unie 91 (NU’91) hieruit voort33. NU’91 wil dat in 2025 ver-
pleegkundigen, verzorgenden en professionals met aan-
verwante beroepen hun positie in alle sectoren hebben ver-
sterkt en ‘mooi werk’ ervaren in hun dagelijkse praktijk . Vijf
33
jaar na de oprichting van NU’91 was de oprichting van de
Algemene Vereniging Verpleegkundigen en Verzorgenden,
afgekort de AVVV, een feit. De AVVV fungeerde als spreek-
buis en aanspreekpunt namens vakverenigingen die lid zijn.
In 2006 besloten deze vakverenigingen de Verpleegkun-
digen & Verzorgenden Nederland (V&VN) op te richten34.
V&VN bestaat uit 41 afdelingen die elk een apart specialisme
vertegenwoordigen, bijvoorbeeld complementaire zorg of
geriatrie en gerontologie. Ook zijn er afdelingen die de hele
beroepsgroep vertegenwoordigen: de verzorgenden en de
verpleegkundig specialisten. V&VN telt momenteel 105.000
leden en is hiermee de grootste beroepsvereniging van ver-
pleegkundigen en verzorgenden in Nederland.
Tot slot, draagt ZonMw in opdracht van het ministerie van
Volksgezondheid, Welzijn en Sport, met haar programma
Verpleging en Verzorging bij aan het ondersteunen en ver-
sterken van de professionaliteit van verpleegkundigen en
site.print_copyright
verzorgenden35. Doelstellingen van het programma zijn: ver-
sterking van de wetenschappelijke onderbouwing van de
praktijk, verbetering van de kennisbenutting en doorontwik-
keling van goede praktijkvoorbeelden.
ASPECTEN VAN PROFESSIONALISERING
Professionalisering van de verpleging en verzorging bestaat
uit vijf aspecten: toewijding, vakbekwaamheid, lerend ver-
mogen, samenwerkend vermogen en onderzoekend ver-
mogen.
Volgens het woordenboek van Van Dale is toewijding een
synoniem voor ijver36. Het staat echter ook voor aandacht,
genegenheid, inzet, enthousiasme, loyaliteit, trouw en zorg-
zaamheid. Vakbekwaamheid verwijst naar het handelen van
verpleegkundigen en verzorgenden dat is gebaseerd op
evidence based practice (EBP). EBP wordt gedefinieerd als
het zorgvuldig, expliciet en oordeelkundig gebruik van het
huidige, beste bewijsmateriaal om beslissingen te nemen
met individuele cliënten en/of hun naasten over goede of
gewenste zorg of behandeling37. EBP integreert verschil-
lende vormen van (kennis)bronnen, zoals wetenschappe-
lijke literatuur, wensen en voorkeuren van ouderen en hun
naasten, expertise van de professional en de lokale context.
De kennis wordt steeds vaker vastgelegd in richtlijnen op
basis waarvan verpleegkundigen en verzorgenden beslissin-
gen nemen over de zorg voor ouderen. Richtlijnen moeten
voldoen aan de AQUA-leidraad, die betrekking heeft op een
zorgproces en vastlegt wat noodzakelijk is om vanuit het per-
spectief van de cliënt goede zorg te verlenen38. De imple-
mentatie van richtlijnen is complex39,40; zorgprofessionals
in de ouderenzorg moeten verantwoordelijkheid op zich
nemen om barrières voor de implementatie van richtlijnen
te identificeren en te adresseren41. Voor kwetsbare ouderen
zullen multidisciplinaire richtlijnen ontwikkeld moeten
worden; monodisciplinaire richtlijnen volstaan niet, omdat
kwetsbaarheid zich manifesteert in meerdere domeinen van
het menselijk functioneren.
Om uiteindelijk vakbekwaam te zijn, zijn lerend vermo-
gen, samenwerkend vermogen en onderzoekend vermo-
gen essentieel. Lerend vermogen is het vermogen om zich
aan te passen en te innoveren, vorm te blijven geven aan
individueel en gezamenlijk leren, systemen aan te passen
wanneer die niet langer bijdragen aan goede zorg of aan
goed werken, en voortdurend in beweging te zijn, omdat
elke cliënt uniek is en de wereld voortdurend verandert42.
Lerend vermogen van verpleegkundigen en verzorgenden is
van evident belang. Kennis veroudert snel. Permanent leren
in teams, organisaties en netwerken, zoals een LIN, draagt
bij aan goede zorg voor kwetsbare ouderen. Professionals
kunnen zelf stappen zetten om hun lerend vermogen te ver-
groten. Dat kunnen zij doen door richting te geven aan wat

zij willen leren, door bijvoorbeeld concrete leerdoelen te
stellen of te laten zien of te vertellen wat zij hebben bereikt.
Ook kunnen verpleegkundigen en verzorgenden hun lerend
vermogen vergroten door met regelmaat door te nemen wat
zij hebben geleerd. Maar het is ook belangrijk dat verpleeg-
kundigen en verzorgenden de tijd nemen voor reflectie en
openstaan om te leren van hun fouten43. Om hun lerend ver-
mogen te vergroten, dient er wel een cultuur in de zorgorga-
nisaties te zijn die stimulerend werkt. Een dergelijke cultuur
wordt gekenmerkt door veiligheid en openheid, het betrek-
ken van iedereen in de organisatie bij nieuwe ontwikkelin-
gen en kennis en het ter discussie durven stellen van aanna-
mes. Dit past bij een lerende organisatie43-45.
Professionals dienen ook over samenwerkend vermogen te
beschikken. Om kwetsbaarheid bij ouderen of nadelige con-
sequenties ervan te verminderen of te voorkomen, zoals een
lagere kwaliteit van leven, moeten verpleegkundigen en ver-
zorgenden samenwerken met andere zorgprofessionals,
met welzijnsprofessionals, en niet in de laatste plaats met
ouderen zelf en met hun naasten. Interprofessionele samen-
werking is belangrijk, omdat op deze wijze gebruikgemaakt
kan worden van ieders kwaliteiten om mogelijke proble-
men die ouderen kunnen hebben in kaart te brengen en die
samen op te lossen. Interprofessionele samenwerking moet
uiteindelijk uitmonden in een zorg- en welzijnsarrangement,
passend bij de specifieke situatie van de kwetsbare oudere.
De oudere moet daarbij de mogelijkheid krijgen zelf de
regie te voeren over het arrangement, eventueel met onder-
steuning van naasten.
Naast lerend vermogen en samenwerkend vermogen is
het beschikken over onderzoekend vermogen van belang
om vakbekwaam te zijn. Onderzoekend vermogen is het
beschikken over een onderzoekende houding, onderzoeks-
resultaten van anderen weten toe te passen in het eigen pro-
fessionele handelen en het kunnen doen van onderzoek dat
innovatie van de beroepspraktijk ondersteunt . Een onder-
46
zoekende houding wordt met name getypeerd door nieuws-
gierigheid, het willen begrijpen, kritisch zijn en een open
houding. Deze houding mag je van elke verpleegkundige
en verzorgende eisen. Onderzoeksresultaten van anderen
kunnen toepassen en zelf onderzoek kunnen doen kan daar-
entegen niet worden verwacht van alle verpleegkundigen en
verzorgenden; daaraan een bijdrage leveren echter wel.
Om lerend, samenwerkend en onderzoekend vermogen te
vergroten, is persoonlijk leiderschap nodig. Het ontwikke-
len van leiderschapskwaliteiten verbetert empowerment,
de positie en de veerkracht van verpleegkundigen .
47-49
Ook ondersteunen leiderschapskwaliteiten verpleegkundi-
gen adequaat om goed om te gaan met de uitdaging die
het gezondheidszorgsysteem biedt50. Dit leiderschap mag
Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024 | 33
site.print_copyright
een rebels karakter hebben. Rebelse verpleegkundigen ver-
tonen onconventioneel en afwijkend gedrag dat varieert
of verschilt van heersende normen, regels, gedragscodes,
werkpraktijken of strategieën om betere resultaten voor hun
patiënten en organisaties te behalen51. Leiderschap draagt
bovendien bij aan zeggenschap. Vanaf 1 juli 2023 is zeggen-
schap van zorgprofessionals vastgelegd in de Wet kwaliteit,
klachten en geschillen zorg; dit betekent dat zorgprofessio-
nals invloed mogen uitoefenen op het beleid over het ver-
lenen van goede zorg en randvoorwaarden voor werk zoals
loopbaanmogelijkheden52. Voor verzorgenden Individuele
Gezondheidszorg (IG), geldt dat zij zich nog onvoldoende
gezien en gehoord voelen door management en leidingge-
venden53. Ambassadeurstrajecten die door V&VN worden
aangeboden, beogen bij te dragen aan het versterken van
de stem en beroepsidentiteit van verzorgenden IG54.
LEEROPDRACHT EN UITGANGSPUNTEN
De leeropdracht van de bijzondere leerstoel is inzicht krijgen
in en bevordering van de professionalisering van de verple-
ging en verzorging in de ouderenzorg en de samenhang
ervan met de kwaliteit van zorg en de kwaliteit van leven van
ouderen. De focus is op de thuiszorg en het verpleeghuis.
De thema’s van het onderzoeksprogramma zijn:
- de definiëring en operationalisering van professionalise-
ring van de verpleging en verzorging in de ouderenzorg;
- voorwaarden voor professionalisering van de verpleging
en verzorging in de ouderenzorg;
- het huidige en wenselijke niveau van professionalisering
van de verpleging en verzorging in de ouderenzorg;
- de samenhang tussen enerzijds het niveau van professiona-
lisering van de verpleging en verzorging in de ouderenzorg
en anderzijds de kwaliteit van zorg en de kwaliteit van leven
van ouderen.
Binnen de bijzondere leerstoel staan twee uitgangspunten
centraal. Het eerste uitgangspunt is mensgerichte zorg voor
ouderen55,56. Inherent aan mensgerichte ouderenzorg is dat
de leefwereld van ouderen zelf centraal staat. Zij moeten,
zoveel mogelijk, het leven kunnen leiden dat zij wensen.
Ook moeten zij worden gezien als volwaardige partner in
de zorg, waarbij er primaire aandacht is voor hun behoef-
ten, wensen en mogelijkheden. Dit betekent dat verpleeg-
kundigen en verzorgenden zich ervan bewust moeten zijn
dat iedere oudere met een zorgbehoefte een uniek persoon
is, met een eigen geschiedenis, een eigen toekomst en met
eigen doelen, die mogelijk afwijken van de doelen van de
professionals.
Dit uitgangspunt vormt ook de basis van de inbedding
van de bijzondere leerstoel in de Academische Werkplaats
Ouderen van het Departement Tranzo, die ook mensgerichte
ouderenzorg als primair uitgangspunt heeft56.
34 | Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024

Het tweede uitgangspunt binnen de bijzondere leerstoel is
kennisontwikkeling via cocreatie. Steeds wordt de verbin-
ding gemaakt tussen wetenschappelijk onderzoek, de prak-
tijk van de ouderenzorg en het onderwijs voor verpleegkun-
digen en verzorgenden. De leerstoel zorgt voor wetenschap-
pelijke impact in de vorm van publicaties in peer-reviewed
journals, maar ook voor maatschappelijke impact in de vorm
van producten die bruikbaar zijn in de zorgpraktijk en het
onderwijs. Permanente kennisdeling via de driehoek prak-
tijk, onderzoek en onderwijs is noodzakelijk om de profes-
sionalisering van verpleegkundigen en verzorgenden in de
ouderenzorg te stimuleren en vernieuwingen te versnellen .
Bovendien hangt cocreatie in combinatie met mensgerichte
zorg positief samen met het welbevinden en de werktevre-
site.print_copyright
denheid van verpleegkundigen en verzorgenden58. Cocre-
atie kan worden gerealiseerd in hybride leeromgevingen,
zoals LIN’s17.
De verantwoordelijkheid voor professionalisering ligt in
eerste instantie bij verpleegkundigen en verzorgenden zelf.
Zij moeten ervoor zorgen dat ze over up-to-date kennis en
vaardigheden beschikken en moeten zelf werken aan het
optimaliseren van het lerend, onderzoekend en samenwer-
kend vermogen. Werkgevers moeten verpleegkundigen en
verzorgenden hierin faciliteren en hen letterlijk en figuur-
57
lijk ruimte geven zodat een verdere professionalisering van
beide beroepsgroepen gestalte kan krijgen. Het uur V is aan-
gebroken.

LITERATUUR
1. United Nations Department of Economic and Social Affairs.
Population Division. World Population Prospects. The 2015
Revision. Key Findings and Advance Tables. Working paper
No. ESA/P/WP.241. New York. Beschikbaar via: http://esa.
un.org/unpd/wpp/publications/files/key_findings_wpp_2015.
pdf. Graadpleegd op 27 februari 2023.
2. Van Campen C, Ras M, Den Draak M. Raming van het
aantal kwetsbare ouderen tot 2030. In: Van Campen C,
editor. Kwetsbare ouderen. Den Haag: Sociaal en Cultureel
Planbureau; 2011.
3. Wiles JL, Leibing A, Guberman N, Reeve J, Allen RE. The
meaning of “aging in place” to older people. Gerontologist.
2012;52(3):357-66.
4. Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. WOZO.
Programma Wonen, Ondersteuning en Zorg voor Ouderen.
Den Haag; 2022.
5. Marek KD, Stetzer F, Adams SJ, Popejoy LL, Rantz M. Aging
in place versus nursing home care: comparison of costs to
Medicare and Medicaid. Res Gerontol Nurs. 2012;5(2):123-9.
6. McLaughlin P, Mills A. Where will we live when we get older?
Quality in Ageing: Policy, Practice and Research. 2008;9(3):15-
21.
7. Fried LP, Tangen CM, Walston J, Newman AB, Hirsch C,
Gottdiener J, et al. Frailty in older adults: evidence for a
phenotype. The journals of gerontology Series A, Biological
sciences and medical sciences. 2001;56(3):M146-56.
8. Gobbens RJ, Luijkx KG, Wijnen-Sponselee MT, Schols JM.
Toward a conceptual definition of frail community dwelling
older people. Nurs Outlook. 2010;58(2):76-86.
9. Markle-Reid M, Browne G. Conceptualizations of frailty in
relation to older adults. J Adv Nurs. 2003;44(1):58-68.
10. Espinoza SE, Quiben M, Hazuda HP. Distinguishing
Comorbidity, Disability, and Frailty. Curr Geriatr Rep.
2018;7(4):201-9.
11. Stuurgroep Kwaliteitskader Wijkverpleging. Kwaliteitskader
Wijkverpleging. 2018.
12. Zorginstituut Nederland. Kwaliteitskader Verpleeghuiszorg.
Samen leren en verbeteren. Diemen: Zorginstituut Nederland;
2017.
13. Zorginstituut Nederland. Kwaliteitskader Verpleeghuiszorg.
Samen leren en ontwikkelen. Diemen: Zorginstituut
Nederland; 2021.
14. ActiZ ANBO, BPSW, KBO-PCOB, Koepel Gepensioneerden,
LOC waardevolle zorg, Sociaal werk Nederland,
MantelzorgNL, Nederlands Instituut van Psychologen, NOOM,
Sociaal Werk Nederland, SPOT en Zorgthuisnl. Generiek
kompas. Samen werken aan kwaliteit van bestaan. Thuis, in de
wijk en in het verpleeghuis. 2023.
15. Van Lierop MEA, Meijers JMM, Van Rossum E, Rutten JER,
Thoma-Lürken T, Zwakhalen SMG. How to establish workplace
learning in long-term care: results from a World Café
dialogue. BMC Nurs. 2022;21(1):241.
16. ZonMw. Interviewreeks leren en verbeteren in de zorg.
Kwaliteit van zorg. Kwaliteit van zorg is samen leren.
Beschikbaar via: https://publicaties.zonmw.nl/leren-en-
verbeteren/kwaliteit-van-zorg-is-samen-leren/. Geraadpleegd
op 28 februari 2023.
17. Albers M, Gobbens RJJ, Reitsma M, Timmermans O, Nies
H. Learning and innovation network in nursing: A concept
analysis. Nurse Educ Today. 2021;104:104988.
18. Orem DE. Nursing: concepts of practice. 3 ed. New York, U.S.:
McGraw-Hill Inc; 1971.
19. King IM. A theory for nursing: systems, concepts, process.
New York, U.S.: Delmar Publishers Inc.; 1981.
20. Neuman B. The Neuman Systems Model: application to
nursing education and practice. Norwalk, CT, U.S.: Appleton-
Century-Crofts; 1982.
21. Tjebbes JA. De theorie van de verpleegkunde naar haar aard
en functie gedacht. Lochem: De Tijdstroom; 1975.
22. Van Bergen B, Hollands L. Naar een profiel van de
verpleegkundige: een gedragswetenschappelijke
beschouwing over het beroep van de verpleegkundige.
Lochem: De Tijdstroom; 1975.
23. Gordon M. Verpleegkudige diagnostiek: proces en
toepassing. Utrecht: De Tijdstroom; 1996.
24. Hertman TH, Kamitsuru S. NANDA International Nursing
Diagnoses: Definitions & Classification, 2018-2020. New York,
U.S.: Thieme Medical Publishers; 2017.
25. McCloskey JC, Bulechek GM. Nursing interventions
Classification (NIC), IOWA Intervention Project. 2nd ed. St.
Louis: Mosby; 1996.
26. Johnson M, Maas M. Nursing Outcomes Classification (NOC).
St. Louis, U.S.: Mosby-Year Book, Inc.; 1997.
27. Bakker JH, le Grand-van den Boogaard MJM. Beroepsprofiel
verpleegkundige. Zoetermeer: Nationale Raad voor de
Volksgezondheid; 1988.
28. Leistra E, Liefhebber S, Geomini M, Hens H. Beroepsprofiel van
de verpleegkundige. Maarssen: Elsevier/De Tijdstroom; 1999.
29. Schuurmans M. Beroepsprofiel verpleegkundige. . In:
Lambregts J, Grotendorst A, editors. Leren van de toekomst
Verpleegkundigen en verzorgenden 2020. Houten: Bohn
Stafleu van Loghum; 2012.
30. Stuurgroep. Toekomstbestendige beroepen in de verpleging
en verzorging. Rapport stuurgroep over de beroepsprofielen
en de overgangsregeling. 2015.
31. CGMV vakorganisatie voor christenen, CNV Zorg & Welzijn,
FNV Zorg & Welzijn, HCF Nederland, NU’91, RMU Sector
Gezondheidszorg en Welzijn ‘Het richtsnoer’. Beroepscode
van Verpleegkundigen en Verzorgenden. Leidraad voor
je handelen als professional. Hilversum: Van der Weij
Drukkerijen BV; 2015.
32. Overheid. Wet BIG. Beschikbaar via: https://wetten.overheid.
nl/BWBR0006251/2021-07-01. Geraadpleegd op 27 februari
2023.

33. NU’91. Beschikbaar via https://www.nu91.nl/. Geraadpleegd
op 12 februari 2023.
34. V&VN. Beschikbaar via https://www.venvn.nl/. Geraadpleegd
op 12 februari 2023.
35. ZonMw. Verpleging en Verzorging. Beschikbaar via https://
www.zonmw.nl/nl/programma/verpleging-en-verzorging.
Geraadpleegd op 16 juli 2023.
36. Van Dale. Beschikbaar via: https://www.vandale.nl/
gratis-woordenboek/nederlands/betekenis/toewijding.
Geraadpleegd op 9 juli 2023.
37. Hoegen P, Verhoef J, Munten G, Kuiper C. Evidence-
based practice voor verpleegkundigen. Gezamenlijke
geïnformeerde besluitvorming. Amsterdam: Boom uitgevers;
2020.
38. Zorginstituut Nederland. AQUA-Leidraad 2021. Beschikbaar
via: https:// www.zorginzicht.nl/ontwikkeltools/ontwikkelen/
aqua-leidraad.nl. Geraadpleegd op 27 april 2023.
39. Rashidian A, Eccles MP, Russell I. Falling on stony ground?
A qualitative study of implementation of clinical guidelines’
prescribing recommendations in primary care. Health Policy.
2008;85(2):148-61.
40. Shiffman RN, Michel G, Essaihi A, Thornquist E. Bridging the
guideline implementation gap: a systematic, document-
centered approach to guideline implementation. J Am Med
Inform Assoc. 2004;11(5):418-26.
41. Diehl H, Graverholt B, Espehaug B, Lund H. Implementing
guidelines in nursing homes: a systematic review. BMC Health
Serv Res. 2016;16:298.
42. Smits M-J. Zicht en grip op lerend vermogen. Methode voor
zelfevaluatie in organisaties voor verpleeghuiszorg. . 2017.
43. Senge PM. De vijfde discipline. De kunst en praktijk van de
lerende organisatie. Schiedam: Scriptum; 1992.
44. Garvin DA, Edmondson AC, Gino F. Is yours a learning
organization? Harv Bus Rev. 2008;86(3):109-16, 34.
45. Marsick VJ, Watkins KE. Facilitating learning organizations.
Making learning count. . Brookfield, Vermont, U.S. : Gower;
1999.
46. Andriessen D. Praktisch relevant én methodologisch grondig?
Dimensies van onderzoek in het HBO. Utrecht: Kenniscentrum
Innovatie & Business, Hogeschool Utrecht. ; 2014.
47. Fitzpatrick JJ, Modic MB, Van Dyk J, Hancock KK. A
Leadership Education and Development Program for Clinical
Nurses. J Nurs Adm. 2016;46(11):561-5.
48. Heinen M, Van Oostveen C, Peters J, Vermeulen H, Huis A. An
integrative review of leadership competencies and attributes
in advanced nursing practice. J Adv Nurs. 2019;75(11):2378-
92.
49. Ramseur P, Fuchs MA, Edwards P, Humphreys J. The
Implementation of a Structured Nursing Leadership
Development Program for Succession Planning in a Health
System. J Nurs Adm. 2018;48(1):25-30.
Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024 | 35
site.print_copyright
50. Cummings GG, Lee S, Tate K, Penconek T, Micaroni SPM,
Paananen T, et al. The essentials of nursing leadership: A
systematic review of factors and educational interventions
influencing nursing leadership. Int J Nurs Stud.
2021;115:103842.
51. De Kok E, Weggelaar-Jansen AM, Schoonhoven L, Lalleman
P. A scoping review of rebel nurse leadership: Descriptions,
competences and stimulating/hindering factors. J Clin Nurs.
2021;30(17-18):2563-83.
52. Rijksoverheid. Zeggenschap van zorgmedewerkers wettelijk
vastgelegd. Beschikbaar via: https://www.rijksoverheid.
nl/actueel/nieuws/2023/06/26/zeggenschap-van-
zorgmedewerkers-wettelijk-vastgelegd. Geraadpleegd op 17
augustus 2023.
53. Van Wieringen M, Kee K, Nies H, Gobbens R, Groenewegen
P, Beersma B. Verzorgenden IG in beeld. Samen werken aan
een duidelijke stem en betere positie voor de beroepsgroep.
Amsterdam: Vrije Universiteit; 2021.
54. Van Wieringen M, Kee K, Gobbens RJJ, Nies H, Beersma B,
Groenewegen P. Exploring crucial programme characteristics
and group mechanisms of an empowerment programme for
certified nursing assistants-A qualitative study. J Adv Nurs.
2022;78(9):2949-59.
55. Coulter A, Oldham J. Person-centred care: what is it and how
do we get there? Future Hosp J. 2016;3(2):114-6.
56. Luijkx K, Van Boekel L, Janssen M, Verbiest M, Stoop A. The
Academic Collaborative Center Older Adults: A Description
of Co-Creation between Science, Care Practice and Education
with the Aim to Contribute to Person-Centered Care for Older
Adults. Int J Environ Res Public Health. 2020;17(23).
57. Zorginstituut Nederland. Anders leren, anders kijken en
anders doen. Diemen: Zorginstituut Nederland; 2016.
58. Den Boer J, Nieboer AP, Cramm JM. A cross-sectional study
investigating patient-centred care, co-creation of care, well-
being and job satisfaction among nurses. J Nurs Manag.
2017;25(7):577-84.
OVER DE AUTEUR
Robbert Gobbens, lector Gezondheid en welzijn van
kwetsbare ouderen, Hogeschool Inholland en Zonne-
huisgroep Amstelland; visiting professor, vakgroep
Family Medicine and Population Health, Universiteit Ant-
werpen; bijzonder hoogleraar Professionalisering van
de verpleging en verzorging in de ouderenzorg, Tranzo,
Tilburg University, Nederland.
36 | Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024
lectorale rede
De kunst van verpleegkundig leiderschap
Op weg naar een nieuw normaal in de zorg voor mens en aarde
Kim Verhaegh
Kim Verhaegh sprak op 15 november 2023 haar lectorale rede uit ter gelegenheid van haar installatie als lector Verpleeg-
kundig Leiderschap bij Hogeschool Leiden, Kenniscentrum Vitaliteit en Eigen Regie en Alrijne Zorggroep. Dit artikel is een
samenvatting van de lectorale rede.
INLEIDING
Verpleegkundig werk is de afgelopen jaren bijzonder veel in
beeld gekomen. We hebben kunnen zien dat verpleegkundi-
gen in het begin van de coronapandemie werden onthaald
als helden van de zorg. Niemand wist toen nog wat ons alle-
maal te wachten stond en hoe de pandemie zich zou gaan
ontwikkelen. Verpleegkundigen beseften dat zij iets moesten
doen en heel Nederland keek mee. Verpleegkundigen
toonden en namen leiderschap in de zoektocht naar oplos-
singen voor acute problemen waar ze nog nooit in deze
hevigheid mee te maken hadden gehad. Maar ze moesten
ook veel persoonlijke risico’s nemen, omdat er nog weinig
of geen beschermende middelen waren. Ze zagen de angst
in de ogen van hun patiënten, de stress bij collega-zorgver-
leners en voelden het verdriet en de onmacht bij familiele-
den. En eenmaal thuis na een lange werkdag, moesten ze
afstand houden van hun eigen familieleden, bang om ook
hen te besmetten. Verpleegkundigen deden dus alles om zo
goed mogelijk voor hun patiënten te zorgen. Zelfs oud-ver-
pleegkundigen voelden zich in deze periode in hun diepste
binnenste aangesproken om hun witte uniform weer aan te
trekken en te helpen waar de nood het hoogst was. Hierdoor
werden verpleegkundigen gevierd als helden. Ze werden
overladen met cadeaus en dankbetuigingen. Alleen na een
tijd vervloog de heldendomverering van verpleegkundigen.
Verpleegkundigen raakten doordrongen van een akelige
realiteit. De verpleegkundige als held is vleiend, maar niet
het complete, niet het echte verhaal.
Achter de façade van het heldendom gebeurde er in de wer-
kelijkheid iets heel anders. Verpleegkundigen werden inge-
haald door hun verleden. Dat deed denken aan de Diako-
nessenspreuk die werd uitgesproken tijdens de inzegening
van de Diakonessen Leiden:
site.print_copyright
En wat is mijn loon?
Ik dien noch voor loon,
noch voor dank,
maar uit dankbaarheid en liefde;
mijn loon is, dat ik mag.
En als ik daarbij omkom?
Kom ik om, zoo kom ik om.
(Fragment uit Diakonessenspreuk1)
Deze Diakonessenspreuk uit 1908 laat zien dat deze opoffe-
ringsgezinde mentaliteit van verpleegkundigen niet nieuw
is, maar is gevoed door een rijke geschiedenis. Een geschie-
denis die doorwerkt in de huidige tijd. We deden namelijk
datgene wat er van ons werd verwacht, wat we van onszelf
verwachtten. We offerden ons op en werden opgeofferd
voor het belang van onze patiënten en collega’s. Maar zorg
verlenen aan mensen in een kwetsbare positie, in crisistijd of
niet, mag nooit afgewenteld worden op enkel de verpleeg-
kundigen.
Dat gezegd hebbende heeft de coronapandemie ook iets
opengebroken, iets losgemaakt in ons innerlijke zelf. Veel
verpleegkundigen hebben namelijk ervaren hoe beteke-
nisvol hun werk is en hoe het is om een stap naar voren te
zetten in een onzekere tijd. En verpleegkundigen hebben
ervaren hoe anderen een stap opzij zetten voor hen, hoe
het is om te werken vanuit gelijkwaardigheid, gehoord te
worden en zeggenschap te hebben. Alleen, nu de pandemie
aan haar einde is gekomen, is de vraag hoe we dit kunnen
vasthouden en afscheid kunnen nemen van oude gewoontes
en gebruiken die ons belemmeren om ons uit te spreken en
het goede te doen voor onze patiënten en hun familie, onze
collega’s en onszelf.

Het is zaak om nu het verpleegkundige vak (kunstenaar-
schap) te herdenken, robuuster te maken voor de schok-
ken die er nog aan zullen komen2. De coronaperiode heeft
ons duidelijk laten zien hoe kwetsbaar ons zorgsysteem is
en hoezeer de gezondheid van de mens verbonden is met
de gezondheid van de aarde. Daarnaast zien we globaal een
beweging dat mensen in groten getale ontslag nemen en
vaak ook niet meer aan het werk gaan in de gezondheids-
zorg (54% zoekt werk buiten de gezondheidszorg in 2020-
2021) . In Nederland zien we een hoog ziekteverzuim (9,3%)
3 4
onder verpleegkundigen en een toenemende uitstroom van
jonge verpleegkundigen (11%) . Het lectoraat Verpleeg-
5,6
kundig Leiderschap levert een bijdrage om meer inzicht te
geven in de huidige problemen en suggereert een weg uit
deze problemen. Ten eerste, in het duiden van de rol van
verpleegkundig leiderschap bij het verbeteren en professi-
onaliseren van de verpleegkundige zorg. Ten tweede, in het
onderzoeken hoe met verpleegkundig leiderschap het zorg-
systeem veerkrachtiger, duurzamer en minder kwetsbaar kan
worden gemaakt.
Met het onderzoek van het lectoraat willen we bijdragen aan
het empowerment van (toekomstige) verpleegkundigen,
zodat zij invloed kunnen uitoefenen op de ontwikkeling van
hun vak en de organisatie waarin zij dit vak uitoefenen. Dit
vanuit de overtuiging dat verpleegkundigen een sleutelrol
hebben in het verlenen van kwalitatief hoogwaardige zorg
die past bij de zorgbehoeften en wensen van een patiënt en
zijn naasten. De bijdrage van verpleegkundigen reikt daarbij
verder dan alleen hun invloed op de persoonsgerichtheid
en effectiviteit van de zorg die zij zelf verlenen aan patiënten,
maar omvat ook hun rol als verpleegkundig leider binnen
een zorgorganisatie. Hierbij gaat het expliciet niet om een
formele leiderschapspositie, zoals een managementposi-
tie in de organisatie. Het gaat erom dat verpleegkundigen
in alle lagen van de organisatie ruimte krijgen en nemen
om mee te denken en te beslissen over beleid dat het ver-
pleegkundig werk behelst of raakt. Om de complexere zorg-
vragen van patiënten en naasten te beantwoorden, is het
daarom noodzakelijk om de verpleegkundige zorg te profes-
sionaliseren en de positie van verpleegkundigen binnen het
systeem van de algemene gezondheidszorg te versterken.
Verpleegkundig leiderschap is daarbij essentieel.
De interesse in verpleegkundig leiderschap is binnen de
beroepsgroep erg groot en krijgt met het nieuwe oplei-
dingsprofiel BN20307 een nog prominentere plek in het cur-
riculum van verpleegkundige opleidingen. Nadeel is dat
verpleegkundig leiderschap weleens als een containerbe-
grip wordt geduid en soms verkeerd of te simplistisch wordt
geïnterpreteerd. Bijvoorbeeld door sommige politici en
beleidsmakers om hun neoliberale discours van eigen kracht
en verantwoordelijkheid te verantwoorden. Hiermee wordt
succes of status van het individu gebaseerd op de eigen ver-
diensten en zijn verpleegkundigen dus zelf verantwoordelijk
Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024 | 37
site.print_copyright
voor hun succes en welbevinden, zonder daarbij de invloed
van de geschiedenis van het beroep, de sociale structuur en
organisatiecultuur mee te wegen. Of dat wanneer zorgma-
nagers het over verpleegkundig leiderschap hebben, ver-
pleegkundigen enkel worden aangesproken op hun ver-
antwoordelijkheid om de zorg nog efficiënter te maken. Bij-
voorbeeld door verpleegkundigen aan te moedigen om met
minder collega’s twee keer zoveel patiënten te verzorgen
met dezelfde kwaliteit en werkplezier.
Verpleegkundige zorg is geen industrie, geen productie-
proces. Het gaat over mensen, over verbinding, over maat-
schappelijke en verpleegkundige waarden die we moeten
beschermen tegen hen die enkel en alleen op efficiency
sturen. Het is echter waar dat we te maken hebben met grote
maatschappelijke transities en het is juist dat we moeten
onderzoeken welke zorg passend is om de gezondheidszorg
financieel houdbaar te maken. Verpleegkundigen kunnen en
willen een grote rol spelen in deze transities door in te zetten
op gezondheid, sociale rechtvaardigheid en ecologische
duurzaamheid. Daarom is het belangrijk dat de verpleeg-
kundige beroepsgroep zorgorganisaties er echt toe uitno-
digt om een stap vooruit te zetten, zodat verpleegkundigen
zelf een narratief kunnen ontwikkelen hoe ze invulling willen
geven aan verpleegkundig leiderschap.
HUIDIGE STAAT VAN VERPLEEGKUNDIG LEIDERSCHAP
Zonder verpleegkundigen is er geen gezondheidszorg. Ver-
pleegkundigen zijn veruit de grootste beroepsgroep in
de zorg (216.681 BIG-geregistreerd verpleegkundigen vs.
78.110 artsen8). Zij brengen de meeste tijd door met pati-
enten. Verpleegkundigen hebben daardoor waardevolle
inzichten en vervullen een sleutelrol in het verlenen van kwa-
litatief hoogwaardige zorg die past bij de behoeften en
wensen van patiënten en hun naasten. Verpleegkunde is
een veelzijdig beroep en het werk vindt onder andere plaats
in ziekenhuizen, verpleeghuizen, psychiatrische instellin-
gen, bedrijven (arbo- of bedrijfsverpleegkundigen) of in de
wijk. Verpleegkundigen maken ook dagelijks het verschil in
de levens van patiënten en hun naasten en worden wereld-
wijd gezien als de meest betrouwbare beroepsgroep9. Maar
dan toch hebben verpleegkundigen nog steeds te maken
met oude en nauwe beeldvormingen of stereotyperingen
over verpleegkundigen en verpleegkundig werk10. Ieder-
een denkt namelijk te weten wat een verpleegkundige is: zij
is een jonge vrouw in een wit uniform en werkt in een zieken-
huis waar zij zorgdraagt voor zieke mensen. Iedereen denkt
ook te weten wat een verpleegkundige doet: zij volgt orders
op van een arts, zodat een ziekte kan worden genezen en
zij helpt de zieke door dit pijnlijke proces heen met com-
passie en gewoon handelen11. Mensen denken voorname-
lijk aan een zij, omdat in hun ogen een verpleegkundige een
vrouw is in een vrouwenberoep, die werk uitvoert dat past
bij een vrouw12. En zij werkt vaak in deeltijd om het (onbe-
38 | Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024
taald) zorgen voor anderen thuis voort te zetten. Ook dichten
mensen typische kwaliteiten toe aan verpleegkundigen,
zoals dat ze lief, zorgzaam, opofferingsgezind en (vooral in
de coronaperiode) heldhaftig zijn.
Verpleegkundige stereotyperingen
Maar dan kun je denken: verpleegkundigen kunnen toch
ook goed zorgen en zich heldhaftig gedragen? En de
meeste verpleegkundigen zijn toch ook vrouw (88% vrouw
vs. 12% man ). Uit onderzoek blijkt dat langdurige bloot-
8 13
stelling aan stereotypen ertoe leidt dat deze aannames diep-
geworteld raken in onszelf. Hierdoor ervaren wij deze stereo-
typen niet alleen als een omschrijving van hoe verpleegkun-
digen zouden zijn, maar ook hoe ze zich dienen te gedragen.
Denkbeelden die ontstaan over verpleegkundigen gaan
aanvoelen als natuurlijk en worden vanzelfsprekend, waar-
door het simplistische denkbeeld realiteit wordt. Zo kan het
gebeuren dat verpleegkundigen een onderdanige rol tole-
reren en zich niet durven uit te spreken. Of dat verpleegkun-
digen het niet tolereren dat een collega het hoofd boven
het maaiveld uitsteekt en ze elkaars succes misgunnen, het
zogenoemde krabbenmandeffect.
Volgens de auteur en feminist Chimamanda Ngozi Adichie14
is het probleem met stereotypen niet dat ze niet waar zijn,
maar dat ze onvolledig zijn. Ze maken een verhaal tot het
enige verhaal. Bijvoorbeeld het heldendom-stereotype
wordt de norm en dat leidt tot vooroordelen en een eenzij-
dige blik. Het zorgt ervoor dat we accepteren en het normaal
vinden dat verpleegkundigen zichzelf opofferen voor een
ander, waardoor er minder ruimte is om je kwetsbaar op te
stellen en je daardoor het gevaar loopt om op te branden.
En het zorgt ervoor dat verpleegkunde als beroep niet kan
floreren. Het voortdurend herhalen van het heldendom-ste-
reotype houdt dus normatieve en simplistische ideeën over
verpleegkundigen in stand, waardoor het voor verpleeg-
kundigen moeilijker wordt om een leiderschapsrol uit te
oefenen. Het beperkt de mogelijkheden om positie in te
nemen en inspraak en invloed te hebben over de ontwikke-
ling van het verpleegkundige vak en werk. In die zin func-
tioneert het heldendom-discours als een dekmantel voor
bestaande problemen van verpleegkundigen, zoals een
hoge werkdruk, weinig zeggenschap, lage positionering en
onvoldoende waardering en salariëring.
Verpleegkundigen maken de weg vrij
Het wordt de hoogste tijd dat verpleegkundigen en ver-
pleegkundig werk op waarde worden geschat. Dat verpleeg-
kundigen zichzelf op waarde schatten en zich losmaken van
de heersende stereotiepe beeldvorming. Dat zij zich niet
door anderen laten beperken in hun professionele autono-
mie en impact kunnen maken door mede de zorgagenda te
bepalen. Om echte en duurzame verandering te bewerkstel-
ligen is het nodig verder te kijken dan alle gefragmenteerde
site.print_copyright
initiatieven die er momenteel zijn om de beroepsgroep
verder te helpen. In Niets over ons, zonder ons15 schrijft
Bianca Buurman, destijds Chief Nursing Officer van het
ministerie van VWS, dat de arbeidsomstandigheden van ver-
pleegkundigen verbeterd moeten worden. Zij komt met con-
crete adviezen om de vicieuze cirkel van een hoge werkdruk
en hogere uitstroom te doorbreken. Zij pleit onder andere
voor meer tijd en ruimte, meer zeggenschap en betere scho-
lings- en loopbaanmogelijkheden. Daadwerkelijke en duur-
zame verandering vergt dus een systematische aanpak en
is afhankelijk van het creëren van een eerlijk en gedeeld
begrip van de werkelijkheid, van de onderliggende oorza-
ken van de huidige organisatorische en maatschappelijke
problemen die er zijn en de belemmerende factoren die ver-
pleegkundigen beperken in het uitoefenen en verder vorm-
geven van hun vak16. Verpleegkundigen hebben hierin een
onmisbare sleutelrol. Daarvoor moeten zij wel bereid zijn om
een stap naar voren te zetten om de status quo te doorbre-
ken en af te rekenen met de heersende stereotiepe beeld-
vormingen. Dat vraagt om durf en lef, kortom: de kunst van
verpleegkundig leiderschap.
Verpleegkundig leiderschap als kunst
Het concept van verpleegkundig leiderschap vindt zijn oor-
sprong in de 19de eeuw met de pioniersrol van verpleeg-
kundige Florence Nightingale. Haar werk tijdens de Krim-
oorlog legde de basis voor de moderne verpleegkunde en
benadrukte het belang van de toegewijde en bekwame ver-
pleegkundigen. Hoewel haar leiderschap vooral op per-
soonlijk niveau was gericht, legde ze de basis voor een sys-
tematische aanpak van verpleging en zette ze de toon voor
toekomstige verpleegkundige leiders. Inmiddels is er een
grote hoeveelheid aan definities van verpleegkundig lei-
derschap te vinden en zijn deze gebaseerd op allerlei ver-
schillende leiderschapstheorieën en -stijlen. Zo is er trans-
formationeel leiderschap17, transactioneel leiderschap17,
moreel leiderschap18 en klinisch leiderschap19. Dit zijn slechts
enkele voorbeelden van leiderschapsstijlen. In de praktijk
kunnen verpleegkundige leiders elementen van verschil-
lende stijlen combineren, afhankelijk van de situatie en de
mensen waarmee ze werken. Verpleegkundig leiderschap is
in deze zin dus niet zozeer ‘technisch’ maar eerder ‘adaptief’
van aard.
Florence Nightingale zei ooit verplegen is een kunst. Volgens
haar vergt verplegen namelijk net zoveel, zo niet meer
devotie en oefening dan het werk van een kunstenaar20. Lei-
derschap wordt ook vaak geassocieerd met kunst21. Kunst en
leiderschap worden beide ervaren of aanschouwd door het
proces waarmee ze worden gecreëerd, alsook de dingen of
artefacten die zij achterlaten en waarop gereflecteerd kan
worden22. Net zo kunnen we verpleegkundig leiderschap
beschouwen als kunst. Kunst laat ons iedere keer zien wat
het is om mens te zijn in al zijn schoonheid en in al zijn lelijk-

heid. En iedere verpleegkundige die leidt, op welke manier
dan ook, is in principe een kunstenaar.
Verpleegkundig leiderschap als kunst ontstaat vanuit de
waarden die je kiest en de kennis of bekwaamheid die
wordt toegepast in de praktijk. Net als een kunstenaar wil
een verpleegkundig leider op een bijzondere manier iets
creëren of tot stand brengen. Daarvoor moet een verpleeg-
kundig leider net als een kunstenaar zijn of haar ambacht
goed beheersen en creatief zijn. Om een mooi kunstwerk
te creëren moet hij of zij beginnen met goed kijken en luis-
teren. Hij of zij moet de wil hebben en in staat zijn om de
wereld om zich heen te begrijpen in al zijn complexiteit en
het onbekende. Door goed gebruik te maken van alle zin-
tuigen kan hij of zij optimaal betekenis geven aan de data
die de wereld om hem of haar heen biedt. Maar net als bij
kunst is alles wat je ziet, niet altijd wat het in eerste instan-
tie lijkt te zijn. Soms blijven de dingen vaag of moeilijk te
begrijpen, omdat ze afwijken van wat je kent uit het verleden.
Kunst dwingt je om op een andere manier naar een onder-
werp te kijken. Een verpleegkundig leider doet dat ook
door iets bloot te leggen, waardoor je anders gaat kijken of
denken. Ook blijft een verpleegkundig leider luisteren naar
zijn of haar innerlijke stem, ook al is deze niet altijd aange-
naam voor anderen. Tijdens het creatieve proces hebben
een kunstenaar en verpleegkundig leider beiden oog voor
detail, maar kijken ook regelmatig van een afstand naar het
kunstwerk in wording om het totaalplaatje te kunnen over-
zien. Voor verpleegkundig leiders is het belangrijk om de
materialen te kennen en verschillende technieken en vaar-
digheden te beheersen en deze op een creatieve manier te
gebruiken en combineren. Hij of zij weet de kleuren goed
op elkaar af te stemmen. Zo kun je bijvoorbeeld iedere lei-
derschapstheorie of -stijl zien als een andere kleur en deze
gebruiken naargelang de situatie en context op dat moment.
En om een mooi kunstwerk (goede zorg) te kunnen creëren
moet de verpleegkundig leider ook enige artistieke vrij-
heid krijgen. Hij of zij moet dus zelf kunnen beslissen hoe het
kunstwerk er uiteindelijk uit komt te zien.
CULTUURVERANDERING IN DE VERPLEEGKUNDE
Ondertussen in de wachtkamer
Tegenwoordig spreken we niet meer zo vaak over de coro-
naperiode. Wellicht om de pijnlijke en verdrietige gebeur-
tenissen achter ons te laten en het leven er weer zo normaal
mogelijk uit te laten zien. Maar terug naar het oude normaal
lukt ons niet meer, omdat we hebben gezien en ervaren dat
het oude normaal niet meer werkt. We hebben sinds de
uitbraak van COVID-19 afscheid genomen van oude ver-
trouwde gebruiken en gewoontes. En langzaam zie je een
beweging die groeit richting een nieuwe normaal, een maat-
schappij waarin het welzijn van mensen meer centraal komt
te staan in plaats van ongebreidelde groei, dus een econo-
mie van welzijn, terug naar de menselijke maat23. Alleen het
Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024 | 39
site.print_copyright
nieuwe normaal hebben we nog niet gevonden. Het lijkt
erop dat we momenteel in een tussenfase zitten. Antropo-
logen noemen dit een ‘liminale fase’. Het is een overgangs-
fase of tussenstap: je bent ergens weggegaan, maar nog niet
ergens anders aangekomen. Voor verpleegkundigen biedt
deze overgangsfase ruimte voor een nieuw socialisatiepro-
ces en het verwerven van nieuwe status en macht. Laten we
daarom vooral de onzekerheid die de liminale fase met zich
meebrengt koesteren en blij zijn dat oude machtsstructuren
langzaam worden losgeweekt. En deze bijzondere periode
gebruiken om ons te bezinnen over wat nou echt van waarde
is voor de verpleegkundige beroepsgroep en de zorg die
zij verleent. Laten we tijd en aandacht besteden aan rituelen
om afscheid te nemen van het oude en herintrede van het
nieuwe te vieren.
Lijden of leiden: een kritisch realistische blik
Na de liminale fase treedt er een periode van re-integratie
aan. In deze fase wordt de verpleegkundige met een her-
nieuwde sociale positie of rol weer in de sociaal-culturele
structuur ingebed24. Gelukkig zien we de eerste contou-
ren verschijnen van het nieuwe normaal. Verpleegkundigen
spreken zich sinds COVID-19 steeds vaker uit en hun invloed
is vergroot mede door de wet Zeggenschap in de Zorg25.
Tevens willen steeds meer verpleegkundigen investeren in
hun persoonlijke leiderschapsontwikkeling en zeggenschap
binnen de organisatie waarin zij werkzaam zijn en daarbui-
ten. Er vindt daardoor langzaam een verschuiving plaats,
één waar verpleegkundigen voor zorgen. Verpleegkundigen
zorgen namelijk niet alleen voor mensen in een ziekenhuis-
bed, maar verpleegkundigen die leiden, zorgen ook voor
zichzelf en andere verpleegkundigen en de gezondheid
van onze planeet. Met ons onderzoek willen we leiderschap
bestuderen in de werkelijke context van het alledaagse wer-
kende leven van verpleegkundigen in plaats van op een
abstracte theoretische manier. Het onderzoek vindt daarom
plaats in cocreatie met de verpleegkundige beroepsprak-
tijk en -onderwijs vanuit een kritisch-realistische benadering
die aansluit bij de kernwaarden van verpleegkundige pro-
fessionele kennis26. Hieronder volgt een aantal voorbeelden
van het onderzoek van het lectoraat Verpleegkundig Leider-
schap.
VERPLEEGKUNDIG LEIDERSCHAP IN DE ZORG VOOR DE
MENS
Zorg voor verpleegkundigen
Verpleegkundigen die goed voor zichzelf zorgen, kunnen
ook goed voor anderen zorgen. Dat is het belangrijkste uit-
gangspunt van de onderzoekslijn Zorg voor verpleegkundi-
gen binnen het lectoraat. Verpleegkundigen zijn namelijk de
hoeksteen van de gezondheidszorg en spelen een cruciale
rol in het welzijn van mensen en de samenleving als geheel.
Door hun belang te erkennen en te ondersteunen, kunnen
40 | Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024
we zorgen voor een robuustere en mensgerichte gezond-
heidszorg. In ons onderzoek hebben we bewust aandacht
voor zelfzorg en de omgeving waarin verpleegkundigen
werkzaam zijn. Hierdoor zijn verschillende aanverwante con-
cepten, zoals zelfcompassie, vitaliteit, veerkracht en empo-
werment relevant in ons onderzoek naar de kunst van ver-
pleegkundig leiderschap.
Zelfleiderschap, zelfcompassie en veerkracht bij studenten
verpleegkunde
Door middel van een exploratief mixed-methodsonder-
zoek gaat het lectoraat na hoe studenten Verpleegkunde
zelfleiderschap en zelfcompassie toepassen om veerkrach-
tig te worden en te blijven. De resultaten van dit onderzoek
maken inzichtelijk wat de kracht is van zelfcompassie en zelf-
leiderschapsstrategieën bij het veerkrachtig doorlopen van
de hbo-opleiding Verpleegkunde. Daarnaast wordt duide-
lijk wat de potentie kan zijn van een veerkrachttraining, met
daarin aandacht voor zelfcompassie en zelfleiderschap, en
welke studenten hier specifiek van kunnen profiteren. Ook
geven de resultaten praktische input voor het ontwikkelen
van een dergelijke veerkrachttraining. In het huidige onder-
zoek wordt er vooral gekeken hoe studenten en verpleeg-
kundigen zelf veerkrachtiger kunnen worden en hoe zij beter
kunnen omgaan met tegenslagen. Door deze taal te gebrui-
ken, wekken we wellicht de suggestie dat veerkracht puur op
het individu is gericht, dat (toekomstige) verpleegkundigen
vaak niet kiezen wat hen overkomt, maar wel hoe zij ermee
omgaan. Hiermee zeggen we eigenlijk dat de grootste
beroepsgroep in de zorg het heeft opgegeven om invloed
uit te oefenen op wat hen overkomt27. Het getuigt wat te
weinig van verandering en te veel van het bevestigen van de
status quo. In vervolgonderzoek willen we dan ook wegblij-
ven van deze taal door met een kritisch realistische lens de
veerkracht van studenten Verpleegkunde te onderzoeken
in relatie met zelfleiderschap, zelfcompassie en veerkracht.
Dit doen we op zowel op micro- als op mesoniveau. Dat wil
zeggen dat we met ons onderzoek zowel de focus leggen op
interne factoren (zoals self-efficacy, optimisme, emotionele
intelligentie en zelfzorg) als externe factoren (veilige leer/
werkomgeving, social support, gezonde werk-privébalans
en sense of belonging) die passen bij een ecologisch model
van veerkracht28,29.
Vitale start van startende verpleegkundigen
Het concept ‘vitaliteit’ staat centraal in het onderzoek naar
goede inwerkprogramma’s voor startende verpleegkundi-
gen. Dit onderzoek richt zich op de vraag hoe opleiding en
zorgpraktijk samen met studenten en startende verpleeg-
kundigen een modulair Transitie-van-Opleiding-naar-Prak-
tijk (TOP-)programma samenstellen door te leren van goede
praktijken, zodat studenten beter zijn voorbereid op het
mentaal en fysiek uitdagende beroep van verpleegkundige
site.print_copyright
en startende verpleegkundigen vitaal aan boord blijven.
Door middel van een realist review hebben we al enkele
belangrijke inzichten kunnen geven in de onderliggende
mechanismen en contextuele factoren die bijdragen aan het
succes van dergelijke TOP-programma’s. Zo zijn professio-
nele, psychologische en sociale ontwikkeling drie belang-
rijke mechanismen die je als zorgorganisatie kunt active-
ren om de gewenste uitkomsten als werkplezier, vitaliteit en
behoud van verpleegkundigen voor het vak te realiseren. De
motivatie van startende verpleegkundigen, voldoende tijd
en middelen en steun van een mentor op de werkvloer zijn
contextuele factoren die de onderliggende mechanismen
positief kunnen beïnvloeden. De komende twee jaar zullen
we het onderzoek vervolgen door deze inzichten uit de lite-
ratuur te verweven met de bevindingen uit het onderwijs en
de beroepspraktijk en door bouwstenen te vormen voor een
veilige landing in een gezond leer- en werkklimaat.
Verpleegkundigen aan zet: ontwikkeling van een veerkrach-
tig verpleegkundig netwerk
Door middel van een responsieve evaluatie onderzoekt het
lectoraat hoe een verpleegkundig netwerk tot stand komt
waarmee verpleegkundigen in het Alrijne Ziekenhuis meer
zeggenschap en veerkracht realiseren. Het doel van het ver-
pleegkundig netwerk is dat verpleegkundigen, verpleegkun-
dig specialisten en leden van de VAR actief deelnemen aan
en inspraak hebben op de besluitvorming die het verpleeg-
kundige werk raakt, zodat werkplezier en kwaliteit van zorg
toeneemt en uitval afneemt. Het verpleegkundig netwerk
stimuleert verpleegkundigen en verpleegkundig specialis-
ten om in contact te komen en elkaar zo te inspireren en te
helpen bij het ontwikkelen en behouden van veerkracht en
zeggenschap. Door middel van dialoogsessies worden de
deelnemers gestimuleerd om kennis te vergaren over zeg-
genschap en veerkracht en deze nieuwe kennis in de praktijk
te brengen binnen het netwerk, maar ook binnen hun eigen
team.
Professionele zeggenschap is een essentieel onderdeel van
verpleegkundig leiderschap. Helaas is er geen duidelijke
definitie van zeggenschap, waardoor de impact van zeggen-
schap momenteel moeilijk is te meten. Met ons onderzoek
dragen we bij aan het verder ontwikkelen en onderbouwen
van het concept zeggenschap. We leggen de focus op de
relatie tussen de input (activiteiten van verpleegkundigen en
VAR) en het proces van zeggenschap (shared governance)
dat relevant is voor de verpleegkundige beroepspraktijk, en
de verpleegsensitieve uitkomsten op individueel-, team- en
organisatieniveau (figuur 1).
Het lectoraat Verpleegkundig Leiderschap zal zich de
komende jaren ook blijven inzetten om de positie van ver-
pleegkundigen in het ziekenhuis te versterken. Dat zal het
bijvoorbeeld doen door te lobbyen binnen de organisatie

Figuur 1. Relatie tussen de input en het proces van zeggenschap, en de verpleegsensitieve
uitkomsten (afgeleid van: A theory-based approach to nursing shared governance30)
voor meer verpleegkundige macht en invloed op datgene
wat het verpleegkundig werk raakt en een daarbij passende
organisatiestructuur die verpleegkundigen zeggenschap
ondersteunt en helpt bij het vormgeven en implementeren
van een visie op verpleegkundige zorg in Alrijne Ziekenhuis.
Zorg voor patiënten
In het ziekenhuis hebben verpleegkundigen het privilege
om tijdelijk het leven van mensen in hun meest kwetsbare
uren mee te maken. Van de geboorte tot aan de dood zijn
verpleegkundigen betrokken en bieden zij hun helpende
hand en luisterend oor. Verpleegkundigen leveren essenti-
ele zorg, dat wil zeggen dat zij activiteiten uitvoeren die de
essentiële behoeften van mensen behelzen en respecte-
ren. Essentiële zorg behoort tot de kern van verpleegkun-
dige zorg en draagt bij aan het fysiek, psychisch en sociaal
welbevinden door het ontwikkelen van een positieve relatie
en vertrouwensband met patiënten en hun naasten . Acti-
30
viteiten van essentiële zorg zijn bijvoorbeeld gericht op
ademhaling, communicatie, mobiliseren, eten en drinken
en slapen32.
Evidencebased palliatieve zorg
Verpleegkundigen bieden ook essentiële zorg tijdens het
naderende levenseinde, ook wel palliatieve zorg genoemd.
Echter, verschillende barrières belemmeren de implemen-
tatie van evidencebased palliatieve zorg (EBPZ), zoals dat
verpleegkundigen onbekend zijn met richtlijnen en deze
weinig toepassen, verminderde eigen-effectiviteit en morele
Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024 | 41
site.print_copyright
stress33. Samen met verpleeg-
kundigen van Alrijne Zieken-
huis implementeren en evalu-
eren we een educatieve inter-
ventie, waarbij we student- en
beginnende verpleegkundi-
gen ondersteunen door hen
met het Education in Funda-
mentals of Palliative Care-pro-
gramma te trainen in prak-
tijkgerichte EBPZ-vaardighe-
den en om zelfleiderschap
effectief toe te passen in de
praktijk. Het doel is om de
haalbaarheid van de EBPZ-
interventie en de potentiële
impact op verpleegkundigen
te onderzoeken. We onder-
zoeken deze interventie door
middel van een procesevalu-
atie, een fenomenologische
en een mixed-methodsstu-
die. De resultaten monden uit-
eindelijk uit in een borgings-
plan voor het effectieve en duurzame gebruik van Evidence
Based Palliatieve Zorg.
Verpleegkundige zorg voor de aarde
Gezonde mensen en een gezonde planeet gaan hand in
hand. Onze gezondheid is namelijk afhankelijk van het eco-
systeem waar wij deel van uitmaken. Het lectoraat Verpleeg-
kundig Leiderschap vindt daarom klimaatverandering een
belangrijk onderwerp. Klimaatverandering of de klimaat-
crisis is de grootste bedreiging van de volksgezondheid
van deze eeuw34. De effecten van klimaatverandering ver-
oorzaken risico’s voor de gezondheid en het welzijn van
mensen35. Gezondheidsrisico’s ontstaan onder andere door
de toename van weersextremen, zoals hittegolven, over-
stromingen, droogte, biodiversiteitsverlies en milieuver-
vuiling. De impact van klimaatverandering en milieuvervui-
ling treft iedereen op aarde, maar in het bijzonder mensen in
een kwetsbare positie, zoals mensen die in armoede leven,
ouderen, chronisch zieken, zwangeren en pasgeborenen36.
Een duurzaamheidstransitie is nodig om de oorzaak van de
huidige problemen op te lossen37. Het is dan ook schijnbaar
tegenstrijdig dat we als zorgsector zelf bijdragen aan het
ziek maken van mensen door een substantiële CO2-uitstoot
en milieubelasting. In Nederland is de zorgsector verant-
woordelijk voor 7% van de CO2-voetafdruk, 4% van het afval
en 13% van het grondstoffengebruik38.
Verpleegkundigen hebben een maatschappelijke rol als
gezondheidsbevorderaar. Zij beloven in hun beroepseed
dat zij zorgvragers geen schade zullen toebrengen en dat zij
42 | Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024
Figuur 2. Planetary health41
zich inzetten voor de bevordering van de volksgezondheid
en het welzijn van de samenleving39. Zij kunnen leiderschap
tonen door klimaat gerelateerde gezondheidsproblemen,
zoals infectieziekten, hittestress, long- en cardiovasculaire
aandoeningen en mentale problemen, te signaleren en deze
preventief aan te pakken.
Om de rol van gezondheidsbevorderaar te kunnen vervul-
len, moeten verpleegkundigen beschikken over voldoende
kennis, vaardigheden en handelingsperspectieven over hoe
zij moeten omgaan met de gevolgen van klimaatverande-
ring en het duurzaam uitoefenen van hun vak. Echter, kli-
maatverandering is lange tijd onderbelicht geweest binnen
de verpleegkunde. Klimaat gerelateerd onderwijs is momen-
LITERATUUR
1. Jubileumuitgave bij het 75-jarig bestaan van Diaconessenhuis
Leiden. 26 februari; 1972.
2. de Graaff D, Rahmawan-Huizenga S, van de Bovenkamp
H, Kuijper S, Wallenburg I, Bal R. Naar een veerkrachtig
zorgsysteem: lessen uit de pandemie. Rotterdam, Nederland:
Erasmus School of Health Policy and Management; 2022.
3. De Smet A, Dowling B, Hancock B, Schaninger B. The Great
Attrition is making hiring harder. Are you searching the right
talent pools? McKinsey Quarterly. 2022.
4. Ziekteverzuimpercentage; AZW branches. [cited 15-10-2023].
Geraadpleegd van: https://azwstatline.cbs.nl/#/AZW/nl/
dataset/24015NED/table?dl=79EA2
5. Landelijk uitstroomonderzoek. 2021. Geraadpleegd
van: regioplus.nl/arbeidsmarktinformatie/landelijk-
uitstroomonderzoek
6. Auerbach AI, Beurhaus PI, Donelan K, Staiger DO. A
Worrisome Drop In The Number Of Young Nurses. Health
Affairs Forefront. 2022.
7. Bouwes A, Broekman H, Dobber J, Eisenberg I, den Hertog R,
Ruthers A. Opleidingsprofiel Bachelor Nursing. 2023.
site.print_copyright
teel nauwelijks opgenomen in het verpleegkundig onder-
wijs. En hoewel er al veel kennis bestaat over de grenzen van
de planeet, en hoewel het duidelijk is dat we deze grenzen
inmiddels ruimschoots overschrijden, blijft voor veel ver-
pleegkundigen de vraag hoe zij leiderschap kunnen nemen
in het omgaan met klimaatverandering en verduurzamingen
van de zorg40.
De komende jaren doen wij als onderzoekers van het lecto-
raat, de verpleegkundige opleidingen en beroepspraktijk
onderzoek naar de kunst van verpleegkundig leiderschap in
het veerkrachtiger en duurzamer maken van ons zorgsysteem.
We nemen hierbij planetary health als uitgangspunt, figuur 2.
Dit onderzoek bestaat uit twee lijnen, namelijk (1) hoe
verpleegkundigen leiderschap kunnen nemen in het
verminderen van de CO2-voetafdruk van de gezondheids-
zorg met oog voor circulariteit en (2) hoe verpleegkundigen
kunnen omgaan met de gevolgen van klimaatverandering
op gezondheid en het zorgsysteem en voorbereid zijn op
toekomstige klimaatrampen. Dat doen we door een focus
te leggen op het inbedden van planetary health in curricula
van de faculteit Gezondheidszorg. Momenteel onderzoeken
we samen met studenten verpleegkunde en fysiotherapie
welke wensen, behoeften en uitdagingen studenten, docen-
ten en de beroepspraktijk hebben met betrekking tot het
implementeren van planetaire gezondheid en de doelstel-
lingen van de Green Deal 3.041 in de verschillende curricula.
Daarnaast is het lectoraat Verpleegkundig Leiderschap lan-
delijk partner binnen het ESCH-R (Evidence-based Strate-
gies to create Circular Hospitals: Applying the 10-Rs frame-
work to healthcare)-project. Het doel van dit onderzoek is
om een circulair ziekenhuis te creëren en onderwijsmate-
riaal te ontwikkelen voor de opleidingen geneeskunde en
verpleegkunde.
8. BIG-register. 2023 [updated 2 oktober; cited 10-10-2023].
Geraadpleegd van: https://www.bigregister.nl/over-het-big-
register/cijfers
9. Hulst, F.J.P. van der, Brabers, A.E.M. en Jong, J.D. de.
Barometer Vertrouwen in de Gezondheidszorg. 2023.
10. Teresa-Morales C, Rodriguez-Perez M, Araujo-Hernandez M,
Feria-Ramirez C. Current Stereotypes Associated with Nursing
and Nursing Professionals: An Integrative Review. Int J Environ
Res Public Health. 2022;19(13):7640.
11. Salvage J. The politics of nursing. London: Butterworth-
Heinemann Ltd; 1885.
12. Porter S. Women in a women’s job: the gendered experience
of nurses. Sociology of Health & Illness. 1992;14(4):510-27.
13. Eagly AH, Koenig AM. The Vicious Cycle Linking Stereotypes
and Social Roles. Current Directions in Psychological Science.
2021;30(4):343-50.
14. The Danger of a single story. Oxford, UK: TEDGlobal; 2009.
15. Buurman BM. Niets over ons, zonder ons: Investeringsagenda
zeggenschap en positionering verpleegkundigen &
verzorgenden. 2020.
 Verpleegkunde 1 - 39e jaargang - maart 2024 | 43

site.print_copyright
Colofon
16. Munich Declaration--nurses and midwives: a force for health. Intensive Crit Care Redactieadres BPM Medica
Nurs. 2000;16(4):207-8. Redactie Verpleegkunde
17. Burns JM. Leadership. New York, NY: Harper & Row; 1978. Funenpark 1E
18. Brown, M. E., Treviño, L. K., & Harrison, D. A. Ethical leadership: A social learning 1018 AK Amsterdam
perspective for construct development and testing. Organizational behavior and Redactiecoördinator Marjolijn Heemskerk
human decision processes. 2005;97(2):117-34. redactie@tijdschriftverpleegkunde.nl
19. Swanwick, T., & McKimm, J. What is clinical leadership… and why is it important? tel: zie colofon online
2011;8(1):22-6. Uitgever Wijnand van Dijk, BPM Medica
20. Nightingale F. As Miss Nightingale said--: Florence Nightingale through her Redactie Prof. dr. R.J.J. Gobbens (voorzitter),
sayings: a Victorian perspective. Second ed. London, UK: Bailliere Tindall; 1997. Hogeschool Inholland, Amsterdam,
21. De Pree M. Leadership is an art. New York, USA: Currency; 2004. Zonnehuisgroep Amstelland, Amstelveen,
22. Ladkin D, Taylor SS. Leadership as art: Variations on a theme. Leadership. Tilburg University en Universiteit Antwerpen,
2010;6(3):235–241. dr. P. Boersma, Hogeschool Inholland,
23. Bansal A. Planetary health underpins an economy of wellbeing. BMJ. Amsterdam, dr. V. Duprez, UZ Gent, prof. dr.
E. Goossens, Universiteit Antwerpen, dr. S.M.
2020;370:m3080.
van Hooft, Kenniscentrum Zorginnovatie,
24. Turner VW. Betwixt and between. The liminal period in the “Rites de Passage”.
Hogeschool Rotterdam, dr. P. Lalleman,
In: The Forest of Symbols. Aspects of Ndembu Ritual. Ithaca; London: Cornell Hogeschool Utrecht, dr. S. Malfait, UZ Gent,
University Press; 1967. p. 93-111. dr. J. Meijers, Universiteit Maastricht , prof. dr.
25. Zeggenschap van zorgmedewerkers, Artikel 3, Rijksoverheid, Wet kwaliteit, B. Van Rompaey, Universiteit Antwerpen, dr.
klachten en geschillen zorg Sess. (2023). E.M.L. Verschuur, Long Alliantie Nederland,
26. Clegg S. Evidence-based practice in educational research: A critical realist critique Amersfoort, dr. J.B.M. de Vos, Elisabeth-
of systematic review. British Journal of Sociology of Education. 2005;26(3):415-428. TweeSteden Ziekenhuis, Tilburg
27. Traynor M. Guest editorial: What’s wrong with resilience. J Res Nurs. 2018;23(1):5-8. Redactieadviesraad dr. M.J.M. Adriaansen,
28. Hughes V, Cologer S, Swoboda S, Rushton C. Strengthening internal resources Arnhem/Nijmegen, prof. dr. A.L. Francke,
to promote resilience among prelicensure nursing students. J Prof Nurs. Utrecht
2021;37(4):777-83. Eindredactie Engelstalige teksten dr. Claudia
29. Hughes V, Swoboda S, Taylor J, Hudson K, Rushton C. Strengthening external Gamel
protective resources to promote prelicensure nursing students’ resilience. J Prof Opmaak Hans Jansens (The Impaginator)
Nurs. 2022;39:10-8. Druk Veldhuis Media, Raalte
30. Joseph ML, Bogue RJ. A theory-based approach to nursing shared governance.
Advertentie-exploitatie Wijnand van Dijk,
Nurs Outlook. 2016;64(4):339-51. BPM Medica, wijnand.van.dijk@bpmmedica.nl
31. Feo R, Rasmussen P, Wiechula R, Conroy T, Kitson A. Developing effective and
Richtlijnen voor auteurs Richtlijnen voor het
caring nurse-patient relationships. Nurs Stand. 2017;31(28):54-63.
indienen van kopij, kunt u downloaden van:
32. Salvage J. Model thinking: nurse, author and journalist Jane Salvage describes how www.tijdschriftverpleegkunde.nl
Roper, Logan and Tierney’s model of nursing changed the world and stood the test
Overname van artikelen Overname
of time. Nursing Standard. 2006;20(17):24+.
van artikelen door derden is uitsluitend
33. De Brasi EL, Giannetta N, Ercolani S, Gandini ELM, Moranda D, Villa G, et al. Nurses’ toegestaan na schriftelijke toestemming
moral distress in end-of-life care: A qualitative study. Nurs Ethics. 2021;28(5):614- van auteur, redactie en uitgever en met
27. bronvermelding.
34. Health and climate change [Internet].; 2018 [cited 27-10-2023]. Beschikbaar van: Abonnementsprijzen Particulieren: € 55,00,
www.who.int/news-room/facts-in-pictures/detail/health-and-climate-change Instellingen: Middelgroot € 180,00 inclusief
35. van Daalen KR, Romanello M, Rocklöv J, Semenza JC, Tonne C, Markandya A, et al. IP-toegang. Groot € 812,00 inclusief IP-
The 2022 Europe report of the Lancet Countdown on health and climate change: toegang, Prijzen zijn inclusief 9% btw., Toeslag
Towards a climate resilient future. Lancet Public Health. 2022;7:e942-e965. abonnement buiten Nederland of België: €
36. Prüss-Üstün, Annette, Corvalán, Carlos F & World Health Organization. (2006). 7,50 binnen Europa / € 16,- buiten Europa
Preventing disease through healthy environments : towards an estimate of the Vragen over abonnementen
environmental burden of disease . Prüss-Üstün A, Corvalán C./World Health SP Abonneeservice
Organization; 2006. Postbus 105, 2400 AC Alphen aan den Rijn
37. Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra. Uitvoeringsplan Green verpleegkunde@spabonneeservice.nl
tel: (0031) 172 476 085. Opzeggingen
Deal Duurzame Zorg 3.0. 2023.
schriftelijk, uiterlijk twee maanden voor afloop
38. Lenzen M, Malik A, Li M, Fry J, Weisz H, Pichler P, et al. The environmental footprint van de abonnementsperiode. Bij niet tijdige
of health care: a global assessment. Lancet Planet Health. 2020;4(7):e271-9. opzegging wordt het abonnement automa-
39. V&VN. Eed van verpleegkundigen en verzorgenden. V&VN. Utrecht; 2009. tisch verlengd.
40. KNAW. Planetary Health. An emerging field to be developed. Amsterdam: KNAW; Wet Bescherming Persoonsgegevens Uw
2023. opgegeven gegevens kunnen worden
41. Guzman CAF, Aguirre AA, Astle B, Barros E, Bayles B, Chimbari M, et al. gebruikt voor het toezenden van informatie
A framework to guide planetary health education. Lancet Planet Health. en/of speciale aanbiedingen door BPM
2021;5(5):e253-5. Medica en speciaal geselecteerde bedrijven.
42. Green Deal Samen werken aan duurzame zorg (Green Deal 3.0), Rijksoverheid; Indien u hiertegen bezwaar heeft, stuurt u een
2022. brief naar BPM Medica, Funenpark 1E, 1018
AK Amsterdam.
Disclaimer Aan de totstandkoming van deze
OVER DE AUTEUR uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor
informatie die nochtans onvolledig of onjuist
Kim Verhaegh is verpleegkundige en studeerde Culturele Antropologie in is opgenomen aanvaarden auteur(s), redactie
en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor
Utrecht. In 2019 promoveerde zij op het proefschrift Sailing home: a better
eventuele verbeteringen van de opgenomen
journey for patients through transitions of care. Voordat zij lector Verpleeg- gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen.
ISSN 0920-3273
kundig Leiderschap werd bij Hogeschool Leiden, Nederland en Alrijne
Zorggroep werkte ze onder meer als docent bij de Hogeschool van Amster-
dam en als onderzoeker bij het Nivel. Kim Verhaegh is daarnaast bestuurslid
van De Duurzame Verpleegkundige.
 site.print_copyright
Goede zorg laat
niemand achter
Het AZ Sint-Jan Brugge AV
¬ is een open (zieken)huis waar elke patiënt, los van (sociale)
achtergrond, geloofsovertuiging en financiële draagkracht terecht
kan voor basiszorg tot zeer gespecialiseerde referentiezorg
¬ staat voor warme zorg en ethisch handelen dat de patiënt
centraal stelt.
¬ investeert doelbewust om in een aantal medische domeinen
top- en referentiezorg te bieden.

Bekijk
onze video

AZ Sint-Jan Brugge AV
Ruddershove 10, 8000 Brugge, 050 45 21 11
info@azsintjan.be – www.azsintjan.be