TEMA 7. O FRANQUISMO. 1939-1975.

1. FUNDAMENTOS IDEOLÓXICOS: (COMPOSICIÓN 18. O franquismo: características e institucionalización)

a) Bases ideolóxicas.
b) As familias do franquismo.
c) Institucionalización política:

2) EVOLUCIÓN POLÍTICA(COMPOSICIÓN 18. O franquismo: características e institucionalización)

a) O primeiro franquismo (1939 1959)
b) O segundo franquismo (1959-1975)

3. SOCIEDADE E ECONOMÍA: (Composición 20. O franquismo: política económica)

a) As consecuencias da guerra.
b) A Autarquía.
c) Os cambios en la década de los cincuenta.
d) O desarrollismo

4. REPRESIÓN E OPOSICIÓN POLÍTICA: (Composición 19: O franquismo: as formas de oposición ao Réxime)

1. Represión da posguerra (1939-59)
2. A oposición al régimen no primeiro franquismo
3. A oposición al régimen segundo franquismo:

1. FUNDAMENTOS IDEOLÓXICOS E EVOLUCIÓN POLÍTICA:

A) Bases ideolóxicas.
Tras a finalización da Guerra Civil estableceuse un novo Réxime político en España: o Franquismo. De
inspiración fascista, tivo a habilidade de adaptarse ás distintas circunstancias políticas sobre todo externas,
para perpetuarse no tempo.
Características ideolóxicas:
- Concentración do poder na figura do líder caudillo, sen responsabilidade ante os españois. Xefe do Estado
e presidente do goberno. Centralismo absoluto do estado.
- Antiliberalismo. O liberalismo é culpable de moitos dos problemas de España. Prohibición de partidos e
sindicatos. “Democracia orgánica”
- Nacionalcatolicismo. Catolicismo relixión oficial do estado e alicerce básico do sistema.
- Tradicionalismo. Inspiración nos valores míticos do pasado. A Reconquista, RRCC, Imperio dos Austrias,...
- Nacionalismo español proxectado cara ao pasado. Unidade centralista da patria contra os nacionalismos
periféricos: “España, Unha, Grande e libre”
- Militarismo. Exército, columna vertebral da nación.
- Lexitimación do novo réxime pola vitoria militar.
- Desigualdade a todos os niveis. Entre españois e “vermellos”, entre españois e españolas, entre elites e
masas,…

En conclusión, unha volta ao dominio social, político e económico das elites da Restauración, máis un
potente estado totalitario e militar, imitador do fascismo italiano, ou como se autodefinía “Nacional
catolicismo”

1
B) As Familias do Franquismo.
A pesar da súa aparencia monolítica, o novo réxime tivo durante toda a súa existencia diversos grupos
sociopolíticos nos que se apoiaba, sen eles o sistema non funcionaría. A súa importancia e relevancia van
variando durante os anos. Son:
1. Falanxe. FET das JONS. Dirixida por Franco. Definido como un único gran partido: “ O Movemento
Nacional”. Dela dependen a Organización sindical, a Sección Feminina ou o SEU. Intermediaria teórica
entre o Estado e a nación, aumentan moito a súa afiliación por oportunismo.
2. O Exército. Prestigiado pola súa vitoria, garante da unidade nacional e a orde pública. Incrementa
notablemente o seu presupostoEspaña parécese a un “gran cuartel”.
3. A Igrexa. Estreita colaboración entre Estado-Igrexa. Pasa de considerarse unha “vítima” durante a
República, a ser peza fundamental do novo estado, recupera e aumenta o seu dominio social, económico e
ideolóxico do país.
4. Monárquicos: son os nostálxicos de Alfonso XIII e a Restauración que se van agrupando en torno Juan
de Borbón, que entenden que Franco xa fixo o seu traballo debe deixar o poder ao herdeiro borbónico
5. Tecnócratas do “Opus Dei”. Economistas conservadores pero sen adscrición política clara, que queren
introducir a España nos círculos capitalistas mundiais aínda que sen democratizar o país.

C) Institucionalización política:
O sistema político foi evolucionando con lentos cambios políticos durante esta etapa, tanto en política
interior como exterior, e sempre tendo como obxectivo a perpetuación do novo modelo. Os primeiros anos
foron os da máis dura represión e da organización do novo estado. Para o que e tamén para dar unha
imaxe de legalidade a ditadura promulgou unha serie de normas, as Leis Fundamentais a modo dunha
constitución que non existía.
Destacaron:
- O Foro do Traballo, de 1938. Imita a “Carta do Lavoro” mussoliniana, encargado das relacións laborais;
créanse os Sindicatos Verticais que estarían integrados por patróns e obreiros.
- Lei Constitutiva de Cortes de 1942. Para dar aparencia de representación cidadá. Representantes-
Procuradores elixidos polo sistema.

Tras a II Guerra Mundial e a derrota do fascismo, o franquismo vese forzado a promulgar novas Leis
Fundamentais para mellorar a súa maltreita imaxe de país fascista.
- O Foro dos Españois (1945). Pretendía mostrar que os españois tiñan certos dereitos e liberdades
políticas.
- Lei de Referendo (1945). Pola que se podía someter a referendo as cuestións que o Xefe do Estado
considerase oportunas.
- Lei de Sucesión na Xefatura do Estado (1947). España declarábase como reino. Un rei sucedería a Franco,
que se reserva o momento de designalo e quen sería o sucesor. Non o fará ata 1969. Esta lei “legalizará” a
ditadura vitalicia.

O resultado de toda esta obra lexislativa é a “Democracia Orgánica” imitadora do Estado corporativista
italiano de Mussolini, unha ditadura moi personalista, que buscaba unha legalidade e lexitimidade que
non tiña, e que se supón que a gañaba polo seu “éxito” na guerra.

2
2) EVOLUCIÓN POLÍTICA:

A historiografía vén establecendo unha diferenciación entre as primeiras décadas da ditadura, ou

primeiro franquismo (1939 1959) e outra etapa ou segundo franquismo entre 1959 e 1975.

a) O primeiro franquismo (1939 1959)

Nesta etapa a evolución política vai estar moi marcada polos acontecementos en política exterior, foron
moi importante para a consolidación do sistema e a súa evolución, de tal modo que marcou a súa
evolución en tres etapas:
- 1ª: Neutralidade na II Guerra Mundial (1939-1945):
A pesar das simpatías polo Eixo italoxermano, España declárase neutral pola incapacidade económica e
material do país. Tras a conquista de Francia en 1940, España declárase non belixerante, é dicir máis apoio
ao Eixo aínda que sen entrar na guerra. Son os anos de máis hexemonía de Falanxe (Serrano Suñer “o
cuñadísimo”) máis favorables á guerra. Prodúcese a reunión con Hitler en Hendaia en 1940 que polas
peticións excesivas de Franco a Hitler, este prefire a “non belixerancia” española, aínda que acepta a
División Azul, 100.000 soldados voluntarios loitando con Alemaña na URSS. En 1942 polo cambio na
evolución da guerra, o goberno volve á neutralidade, Pola menor influencia falanxista. Gómez Jordana
(católico) substitúe a Serrano.

- 2ª: Illamento internacional de España (1945-1947):

Tras o final da II Guerra Mundial e a derrota dos fascismos, poténcialas vencedoras non recoñecen o
réxime político de Franco, por “cómplice”. Son os anos do Boicot internacional. A ONU decreta o bloqueo
económico e a retirada de embaixadores (1946). España queda fóra da axuda do “Plan Marshall”, e só
recibe axuda da Arxentina de Perón. Empeora a situación económica do país. O réxime pecha filas en si
mesmo (mobilización de masas na Praza de Oriente). Son os anos máis difíciles do franquismo, ameazado
desde o exterior e no interior (Maquis), que produciu unha progresiva marxinación do falaxgismo, que era
a cara máis dura do franquismo e agora non interesaba, “soltar lastre”.

-3ª: Recoñecemento internacional (1948-1959):

O contexto internacional cambia polo inicio da Guerra Fría (capitalismo contra comunismo) e a
comunidade occidental capitalista recoñece ao estado franquista polo seu probado anticomunismo. En
1953 prodúcense os acordos con Estados Unidos, España cede bases militares e ponse baixo o paraugas
dos EE. UU, a cambio de axuda económica e recoñecemento internacional (visita de Eisenhower). Tamén
en 1953 é importante o novo concordato co Vaticano. Confírmanse os privilexios que a igrexa tiña antes
da guerra e mesmo de outórganlle outros novos. Con este novo concordato co Vaticano, a igrexa
conseguiu:
Exencións fiscais e sostemento da igrexa, competencia total en cuestións morais e educación, presenza de
bispos nas Cortes, a censura de espectáculos, determinación do calendario de festividades, etc.
A igrexa cobrábase o apoio prestado durante a guerra, e comprometíase a facer xestións internacionais a
favor do franquismo, para ir introducíndoo nos círculos internacionais
Froito do apoio de EE. UU. e o Vaticano, España consegue o ingreso na ONU en 1955. Era o fin do
illamento, o peor para o franquismo pasara

B) Segundo franquismo entre 1959 e 1975

Os desexos de liberalización política.
Esta etapa do franquismo vai estar marcada polos intentos de preparar o réxime para o futuro. Así, temas
como un certo pluralismo político e a sucesión de Franco van converter no eixo do período, ante os que

3
aparecen, dentro das familias do réxime, posturas diferenciadas. Nos anos 60, e co auxe económico, serán
cada vez os españois que comezan a demandar unha liberalización política e non só económica, unha
apertura do réxime, para adaptalo ao contexto internacional. Ademais, a chegada de turistas de países
democráticos, alenta o desexo de simulación. Xorden novos grupos de oposición á ditadura, que se van a
converter nos abanderados da loita antifranquista, e van contribuír a debilitalo: estudantes universitarios,
grupos do clero novo, partidos desde o exilio e mesmo grupos terroristas como ETA.

Novas leis do Franquismo.

Os novos gobernos de tecnócratas tentan canalizar este incipiente desexo de cambios para afianzar o
réxime. Así se elaboran unhas novas leis que veñen complementar as que xurdiran durante o primeiro
franquismo e cuxo obxectivo era institucionalizar definitivamente o Réxime.
- A Lei de Principios do Movemento Nacional (1958). Amálgama dos principais artigos de leis anteriores.
- O Tribunal de Orde Pública (TOP)(1962). Con estes novos tribunais, serán xuíces, e non tribunais
militares, os que apliquen as leis franquistas aos novos grupos de oposición, A pesar do cambio, as
represión xudicial é tanto ou maior que antes.
- A Lei de Prensa (1966). Popularmente “Lei Fraga”, por ser o ministro de Información e Turismo.
Desaparece a censura previa, o que se mostra como un certo aperturismo do réxime. Pero non supón a
desaparición da censura, senón que provocou un fenómeno de autocensura.
- A Lei Orgánica do Estado, LOE, (1967). Aprobada por referendo. O novo é que expón a posible
separación das funcións de Xefe de Estado e Xefe de Goberno, que ata ese momento recaían en
exclusividade na persoa de Franco.
Con todas estas leis, preténdese dar unha imaxe de legalidade ao réxime e facerlle un lavado de fronte,
pero no substancial, o sistema político seguía sendo o mesmo.

A agonía do Franquismo. (1969-1975)

Cos anos setenta, o réxime entra na fase do que podemos definir como a agonía do sistema, marcada pola
deterioración física do ditador e o aumento da oposición e da conflitividade socioeconómica. As
dificultades para o franquismo son cada vez maiores, xa que cada vez son máis fortes os grupos
antifranquistas. A resposta do sistema será máis represión, por exemplo o Proceso de Burgos, un xuízo
sumarísimo, contra dezaseis membros da organización terrorista ETA acusados do asasinato de tres
persoas. As condenas tan duras, seis condeas a norte que pola presión internacional foron conmutadas,
conseguiron debilitar aínda máis ao réxime. Mesmo empezarán serias desavinzas coa Igrexa, ata ese
momento, un dos principais apoios da ditadura. Grupos dentro da igrexa enfróntanse ao sistema,
reclamando máis liberdade ou mesmo o final da ditadura.
En 1969 co nomeamento de Juan Carlos como sucesor na Xefatura do Estado aclárase a dúbida de quen
será o herdeiro designado polo ditador. Educado de acordo cos principios do Movemento Nacional, aos
cales xurou fidelidade, parece o mellor candidato para continuar co franquismo despois de Franco.
Outro síntoma da agonía é a división no franquismo: entre un sector aperturista, partidario de liberalizar o
réxime, introducindo paulatinamente algunhas liberdades políticas para adaptarse ao contexto
internacional; e un sector inmovilista, partidario do franquismo máis duro e represivo-popularmente
coñecido como “o búnker”. -Esta división do franquismo contribuirá a debilitalo.
En 1973 Franco renuncia por primeira vez ás súas funcións de Xefe de Goberno (non de Xefe do Estado) e
o elixido será o almirante Carrero Blanco, do Búnker, da á máis dura. Os seus obxectivos como Xefe de
Goberno será o manter a unidade das forzas franquistas, sufocar calquera signo de reformismo, e reprimir
a oposición. É dicir, evitar calquera tipo de reforma aperturista do réxime. Carrero é a “esencia do vello
franquismo. A garantía de que todo seguirá igual. Os seus plans serán truncados polo seu asasinato de ETA
en decembro 1973. Atentado coa sospeita de que alguén de dentro do sistema non o evitou.
A Carrero Blanco vai substituír Arias Navarro, tamén do á dura do búnker, supón a continuación co
inmobilismo, como quedou claro coa execución do anarquista Salvador Puig Antich.

4
Para complicar máis as cousas ao réxime, a partir de 1973 comeza unha dura crise económica
internacional, provocada por un aumento do prezo do petróleo, e que vai provocar o freo do
desenvolvemento económico de España, a única baza que quedaba ao franquismo.
No veciño Portugal, a “revolución dos caraveis “(abril de 1974), unha sublevación incruenta liderada por
parte dos militares, provoca o derrocamento da ditadura portuguesa. Foi considerado como un exemplo
por todos os grupos de oposición á ditadura de Franco.
Nos últimos meses antes da morte de Franco aumenta os grupos de oposición desde o exilio, por iniciativa
do PCE, créase a Xunta Democrática e por iniciativa do PSOE créase a Plataforma de Converxencia
Democrática. Ambas se disputaban a hexemonía dentro da esquerda de liderar a oposición.
Dentro do exército tamén se crea a Unión Militar Democrática (UMD) co obxectivo de que o exército
tamén se sumase ao cambio. Os seus integrantes van ser expulsados do exército.
A oposición no exilio propón aos países democráticos unha nova retirada de embaixadores de España,
como a ocorrida en 1946 para forzar ao réxime para negociar os cambios. A resposta da ditadura vai ser
unha nova convocatoria de masas na Praza de Oriente, para escoitar de novo ao ditador, a súa última
comparecencia en público.
Aproveitando a debilidade do réxime, o monarca Marroquí alenta a chamada “Marcha verde” para
apropiarse do Sahara Occidental que seguía sendo colonia española. O exército español retírase do
Sahara e acepta de feito a ocupación marroquí.
Neste ambiente de alta tensión, o 20 de novembro de 1975 prodúcese a morte de Franco. O dilema sobre
o continuísmo do réxime ou a apertura democrática será o principal debate, tanto na rúa como nos
máximos organismos políticos. Franco morreu confiando en que todo quedara “atado e ben atado”.

3. SOCIEDADE E ECONOMÍA:

a) As consecuencias da guerra.
As consecuencias tras tres anos de dura guerra, foron brutais. O estado de España aproximábase moito ao
dun país en ruínas, só comparable á España que sae da Guerra de Independencia. Produciuse un descenso
da renda nacional de 1939 nun 28% respecto a a de 1936. Descenso da produción agrícola nun 20%, da
produción industrial nun 30%. Destrución do 40% de parque ferroviario, moitas e importantes estradas,
áreas urbanas bombardeadas, patrimonio artístico destruido …As reservas de ouro e divisas perdéronse e
o novo réxime nacía hipotecado con Italia e Alemaña. Perda de vidas durante a guerra e a posguerra, e o
exilio, moitos moi cualificados. Perda dunha xeración, os “non nados”. Como consecuencia de todo isto:
fame miseria, proceso de ruralización da sociedade…un retroceso enorme para a maioría aínda que non
para todos os españois.

b) A Autarquía.
A política económica elixida polo primeiro franquismo foi a autarquía. É un modelo económico segundo o
cal hai que reducir as importacións ao máximo para potenciar a economía nacional. Vén como
consecuencia da ideoloxía fascista, unha vez máis, imitando o modelo italiano e alemán. A partir de 1945 a
autarquía aplícase por necesidade, polo bloqueo exterior. Para asegurar o desenvolvemento autárquico, o
estado controla e dirixe a economía.
Así no comercio exterior, produciuse un total control monopolístico do estado nesta materia, que
conseguiu que se encarecesen os produtos que a economía tiña que importar (o petróleo por exemplo) e
produciuse unha gran escaseza de bens imprescindibles. Tamén se xerou un xigantesco e ilegal tráfico de
mercadoras,o estraperlo, que estendeu a corrupción a todos os niveis. A nivel interior o estado tamén
interveu en todos os sectores económicos.

5
Na agricultura regulouse a produción, a comercialización e os prezos, mediante o Servizo Nacional do
Trigo, a Comisaría de Abastecementos e Transportes e o Instituto Nacional de Colonización.
Tamén se retomaron as obras públicas de reconstrución e controlouse a Industria. O fomento industrial,
estaba orientado cara ás actividades de interese militar. O principal obxectivo foi alcanzar un poder
suficiente para asegurar a independencia militar e política do novo Estado, por ex. A siderurgia militar.
O intervencionismo na industria organizouno o Instituto Nacional de Industria (INI). Coa creación de
enormes empresas públicas como Pegaso, Renfe, Iberia, SEAT, estaleiros, siderurgias e refinerías de
petróleo, minas, eléctricas…A produción industrial só puido ofrecer mediocres resultados, o que non
impediu sacar grandes beneficios a moitos empresarios, que se aproveitaron da conxelación dos baixos
salarios dos seus obreiros e a moitos cadros técnicos do réxime que dirixían estas xigantescas empresas
públicas.
Os resultados da autarquía non foron bos. A curto prazo, sumiu na fame e a miseria a moitos españois
(proliferan enfermidades como a tuberculose). Mendicidade de nenos, orfanatos repletos, estraperlo,
mercado negro, e ilegal. A longo prazo, as arbitrarias decisións das autoridades consolidaron unha
economía moi pouco competitiva na cal o tráfico de influencias e a corrupción foron elementos
destacados Escaseza e racionamento. As cartillas de racionamento semanal perduraron ata 1952.

c) Os cambios en la década de los cincuenta.

Na década dos cincuenta e tras os nefastos resultados, empezaron tímidos signos apertura económica e as
primeiras medidas liberalizadoras, que terán consecuencias positivas. Coa chegada da axuda
norteamericana en 1953, púxose fin ao racionamento, pero os resultados seguían sendo mediocres e
empezaron a producirse as primeiras folgas (ilegais) e protestas estudantís pola carestía da vida. O modelo
autártico entra nunha profunda crise desde 1957, faise insustentable se se busca un desenvolvemento
económico. O réxime debe decidir se continúa con el, ou cambia as políticas económicas, aínda a risco de
renunciar a parte do seu control sobre o país. En 1957 entran no goberno dos tecnócratas do Opus Dei.
Comeza unha nova etapa. “Plan de Estabilización”. O réxime optaba por un aperturismo económico.

d) O desenvolvismo e as súas consecuencias.

En 1959 saen dos gobernos falanxistas e militares, e entran uns tecnócratas como López Rodó, Alberto
Ullastres, Navarro Rubio, López Bravo coa idea de introducir cambios económicos no sistema sen modificar
a súa estrutura política. Crean o Plan de Estabilización, un conxunto de medidas económicas encamiñadas
a liberalizar a economía española e poñela en sintonía coa economía mundial. Supón acabar co sistema
económico da autarquía, e será a base do despegamento económico durante a década dos anos sesenta.
O sector fundamental, será o industrial. As consecuencias a curto prazo van ser moi grandes: Recorte do
gasto público, conxelación de salarios e desvalorización da peseta. Era unha estratexia de paralización do
crecemento económico, co fin de acabar coas empresas pouco competitivas para, reducir os custos de
produción e facer unha economía máis competitiva de fronte ao exterior. Unha vez conseguido ésto,
recuperaríase o desenvolvemento económico coas empresas máis fortes, atraeríase a multinacionais e o
país se industrializaría definitivamente.
Os resultados nos primeiros anos da década dos sesenta foron os esperados, anos de paro e de inflación.
Para aliviar a presión socioeconómica o réxime atopou unha boa solución, a emigración. Un gran número
de españois emigraron cara a Latinoamérica e Europa. Preto de 1´5 millóns saíron de España ao longo da
década dos sesenta cara a países como Francia, Alemaña, Suíza, Venezuela…. Saían sobre todo desde as
zonas menos industrializadas, Andalucía, Estremadura, Galicia, Asturias, Canarias,… A emigración
contribuíu a rebaixar as tensións sociais, e contribuíu na economía a través das remesas de diñeiro que os
emigrantes enviaban desde o estranxeiro aos seus familiares en España.
Superadas as consecuencias negativas que o Plan de Estabilización provocou na economía a curto prazo, o
goberno iniciou a súa estratexia para o crecemento económico co obxectivo de industrializar o país.
Mediante:

6
1. Plans de desenvolvemento cuatrienal. O Estado planifica a economía. Elixe como, cando e onde se vai a
crecer. Entre 1964 e 1973 puxéronse en marcha ata tres plans de desenvolvemento cuatrienal.
2. Polos de desenvolvemento industrial, complexos industriais en cidades que se converterían en base do
despegamento da súa zona (Vigo, A Coruña, Valladolid, Zaragoza, Sevilla, etc.)
O resto do país quedou como un deserto industrial, o que profundou os desequilibrios socioeconómicos
que existían desde o s. XIX. Os sectores fundamentais do desenvolvemento foron a industria siderúrxica, a
química e a do automóbil, o sector financeiro-Bancario e a construción, beneficiado polo éxodo rural, a
política de infraestruturas e o turismo costeiro.
Ademais das consecuencias económicas, o desenvolvismo tivo outras importantes, sobre todo a creación
dunha incipiente clase media urbana, que xorde do: Éxodo rural. Unha riada de poboación campesiña
desprázase cara ás zonas urbanas máis industrializadas do país. O éxodo rural diríxese preferentemente á
periferia do país, onde se atopa a industria, mentres que se producirá un enorme despoboamento do
interior, coa excepción de Madrid e das grandes cidades castelás
Este fenómeno conducirá a un gran desenvolvemento do urbanismo (moitas veces incontrolado), que
converterá ao sector da construción nun sector crave da economía. Tamén se produciu unha explosión da
natalidade. O aumento do nivel de vida (alimentación, sanidade, hixiene) tras os anos de escaseza da
autarquía, e as políticas natalistas do réxime e da igrexa xera un aumento da natalidade, década coñecida
como a do “ baby boom”. Esta nova sociedade que mostra novos valores demais dos tradicionais, tales
como a liberdade ou o consumo. Chegada da sociedade de consumo, electrodomésticos, automóbiles,
segundas residencias…, na maioría das ocasións pagados a prazos. Novos trazos estéticos, cultura de
evasión, xeración Yeyé, guateques,...Todo iso fixo que cambiasen os plans de ensino, sobre todo, o
ámbito universitario, que desen resposta a novas necesidades (máis técnicos, enxeñeiros, arquitectos,
profesores,…) dunha sociedade máis desenvolta e industrializada.

4. REPRESIÓN E OPOSICIÓN POLÍTICA:

1. Represión da posguerra (1939-59)

Lonxe da reconciliación, o final da guerra non significou a paz senón a aplicación da Vitoria aos perdedores.
A represión, que xa empezara durante a guerra, eliminou calquera signo antifranquista, acusado de
antiespañolismo. Ao finalizar a guerra institucionalizouse a represión e elaboráronse novas para organizala:
- Lei de Responsabilidades Políticas, de 1939, con carácter retroactivo desde 1934, serviu para acusar de
rebelión contra o “alzamento” aos fieis á República, especialmente aos integrantes da Fronte Popular
- Lei de Represión da masonería e o comunismo de 1940; para perseguir a uns dos mitos obsesivos de
Franco “a Conspiración judeo- masónico-comunista-internacional”, como culpable de todos os males.
- Lei de depuración de funcionarios de 1939 para eliminar do ensino os mestres republicanos
relacionados coa ILE e substituílos/ as por outros relixiosos/ as ou fieis ao sistema. Tamén se expulsaron
do exército aos militares que non se sublevaron contra a República, a xuíces,…
Ademais desta represión, existiu outra máis sutil, relacionada coa moral e os “bos costumes”, controladas
pola igrexa.
O brazo executor foi falanxe, o exército e os seus tribunais militares. 70.000 condenas á morte das que se
cumpren 25.000 e uns 50.000 executados extraxudicialmente. Foron comúns as delacións instigadas polo
réxime, o que incrementou moito a poboación recluída, a saturación de cárceres, traballos forzados,
campos de concentración,…Tamén se produciu unha confiscación do patrimonio de partidos, sindicatos ,
de “desaparecidos "e exiliados republicanos, que pasaron a mans do estado ou de franquistas
importantes. Por último perseguiuse aos nacionalismos periféricos e produciuse unha castelanización
forzosa en Cataluña, Euskadi e Galicia. O resultado foi un exilio, moi importante cuantitativamente e
cualitativamente.

7
2. A oposición ao réxime no primeiro franquismo
3. A oposición al régimen segundo franquismo:
Lonxe da imaxe que pretendía proxectar o réxime de apoio unánime, desde o inicio da ditadura comezou
unha forte oposición ao mesmo.
Oposición no exilio, preto de medio millón saíron de España en 1939. Parte volve nos anos seguintes coa
promesa incumprida do ditador de non represalias. Douscentos mil non regresarán ou o farán á morte de
Franco. Os seus destinos principais serán Francia, Latinoamérica ou a URSS onde xa residían 3000 nenos
desde 1937.
Moitos se enrolaron na resistencia francesa ou no exército soviético durante a II G M. Miles acabaron nos
campos de concentración nazis (por ex. Largo Caballero) En 1944 o PCE organiza a invasión do val de Arán,
que pretendía arrastrar aos aliados para entrar en España e derrocar a Franco. Fracasa por que os aliados
se “esquecen” do ditador e non queren prolongar máis a guerra, ademais de non ver claro o futuro dunha
España republicana.
Formáronse gobernos republicanos no exilio, que se mantiveron ata a Transición, reclamando a
lexitimidade republicana, pero cos anos foron perdendo apoios, creceron as súas divisións internas e
fóronse afastando da realidade sociopolítica española.
Oposición no interior, os partidos e sindicatos republicanos quedaron desmantelados. Difícil
reconstrución. Só quedaba a clandestinidade e represión. Durante os anos 40, a maior oposición vén por
parte do Maquis, grupos de guerrilleiros dos restos do exército popular e que non puideron ou non
quixeron saír de España. A súa actividade consiste en sabotaxes, escaramuzas….Numerosos nas zonas
montañosas do norte. Aos poucos foron caendo polo desánimo, a consolidación exterior do franquismo e a
implacable caza da Garda Civil. Mantéñense ata os anos 60.
Desde finais dos anos 40, comezaron tímidos movementos de protestas das clases traballadoras.
Demostraban unha certa reconstrución de partidos e sindicatos, que tras a guerra e a posterior represión,
quedaran moi mermados. A principios dos 50 empezan as primeiras folgas, sempre prohibidas e reprimidas
polo sistema. A finais dos 50 prodúcense as primeiras revoltas estudantís.
Por último, destacan grupos monárquicos, da nobreza e a alta burguesía, que practicaron unha “oposición
de salón”, baseada na conspiración, e tentar convencer ao ditador da restauración da monarquía, co
conde de Barcelona, Juan de Borbón, fillo de Alfonso XIII.

3. A oposición al réxime no segundo franquismo:

Desde os anos sesenta, o maquis queda desarticulado e os gobernos republicanos no exilio perden case
todo o contacto co país. A verdadeira oposición virá por:

a) O PCE e CC. OO:

Nos anos sesenta e setenta foi o partido político que máis e mellor opúxose ao sistema, ata case
monopolizar a idea do antifranquismo. Os seus principais líderes eran veteranos da guerra civil, como
Santiago Carrillo, ou Dores Ibárruri, desde Moscova e logo París. Gañáronse a respetabilidad de moitos
españois ao abrazar o Eurocomunismo, que era unha ruptura co comunismo soviético - estalinista e a idea
de “reconciliación nacional” entre todos os españois. En España, o PCE funcionaba de forma clandestina, e
o acoso aos comunistas foi constante, alcanzou resonancia internacional coa execución do dirixente Julián
Grimau en 1963. O Partido Comunista, aumentou a súa influencia no mundo sindical a través das
Comisións Obreiras (CC. OO.) lideradas por Marcelino Camacho. Desde finais dos sesenta obsérvase unha
progresiva politización do movemento obreiro, ao considerar que democratización e melloras laborais son
indisociables. Barcelona, Madrid, o País Vasco e Asturias foron as zonas máis conflitivas para o réxime. A
pesar de ser ilegal,CC.OO. converteuse en interlocutor en moitas grandes empresas, ao considerar estas,
que se obtiñan mellores resultados negociando con CC. OO. que co Sindicato Vertical.

8
b) ETA:
Formada clandestinamente por un grupo de mozos escindidos do PNV, en 1959, Euskadi Ta Askatasuna,
(Euskadi e liberdade). Reaccionan contra o que consideran unha perda de identidade, imposta polo
nacionalismo españolista da ditadura. Tras o asasinato dun garda civil, en 1968 a organización iniciou unha
estratexia de violencia contra o réxime. O franquismo respondeu impoñendo o estado de excepción no
País Vasco e en España tras o proceso de Burgos, o que fixo aumentar o apoio social á banda, que atopou
unha lexitimación como defensora da democracia fronte á ditadura. Por iso, gozou de apoios
internacionais e mesmo dentro de España. Tamén existiron outros grupos terroristas vinculados ás ramas
máis extremistas do comunismo, como a Fronte Revolucionaria Antifascista Patriótico ( FRAP).

c) Demócratas liberáis e monárquicos:

Algúns políticos que se denominan como liberais comezan a agruparse. En 1962 un centenar deles
procedentes do interior e do exilio, denunciaron en Múnic a natureza antidemocrática do franquismo, nun
momento en que este acababa de tramitar a petición de ingreso de España na Comunidade Económica
Europea, o que fai que o réxime lles acuse de traizón “ Contubernio de Munich”. Moitos destes liberais
proclámanse como monárquicos, pero estaban divididos entre os partidarios do conde de Barcelona, don
Juan, o príncipe Juan Carlos ou mesmo o seu primo Alfonso de Borbón. Todos entenden que o máis
adecuado para España é unha transición a unha monarquía “máis ou menos” democrática.

d).A Igrexa:
Ata finais dos sesenta era un dos principais apoios da ditadura. Seguirao sendo, pero empezan a
organizarse grupos opositores dentro dela. Hai que ter en conta, que en 1959 celebrouse o Concilio do
Vaticano II, que supuxo unha profunda renovación do catolicismo e unha visión máis moderna da igrexa
cara a unha sociedade cambiante. Un grupo de clérigos novos progresistas organízanse nas HOAC
(Irmandades Obreiras de Acción Católica) e nas JOC (Mocidades Obreiras Católicas) con ideas próximas ao
comunismo. Cren que a Igrexa ten que deixar de estar ao lado dos poderosos e achegarse aos necesitados.
Son os “Curas vermellos”. En 1969 proclámase en Madrid o cardeal Tarancón, que liderará unha carta
dalgúns bispos, pedindo perdón, por non saber ser instrumento de reconciliación tras a guerra. A pesar
desta minoría eclesiástica favorable a unha hipotética transición, o certo é que a maioría do clero vía con
moito receo o final do franquismo.

e) A Universidade:
Durante estes anos o réxime irá perdendo aos poucos o seu control. Os fillos dos vencedores da guerra
revólvense contra o sistema. A partir de mediados dos sesenta o dominio do SEU, que é substituído por
asembleas libres de alumnos. A actitude crítica de amplos sectores universitarios cara ao réxime chegou á
súa máxima expresión en 1965 cando o goberno destituíu a varios prestixiosos catedráticos universitarios,
entre eles Tenro Galván, por apoiar as manifestacións de estudantes. Eran os ecos do maio do 68 francés
que chegaban a España. A resposta do réxime será a de incrementar o control, así a policía ocupará
permanentemente algúns campus.

Como conclusión, podemos dicir que o primeiros vinte anos da ditadura viñeron marcados pola dura
represión, a miseria e a definitiva consolidación do sistema. O réxime soubo adaptarse á nova etapa da
guerra fría e coa renuncia aos seus ideais en política económica, consolídase no poder. Os anos do
franquismo que transcorren entre 1959 e 1975, móvense entre o desenvolvismo no económico e o
inmobilismo no político. O cambio de modelo económico que derivou nun cambio social revolucionario,
non tivo o seu correspondente cambio político, en gran medida pola forza policial e militar do réxime, a
aniquilación de todo tipo de oposición dos anos anteriores e o recordo do trauma da guerra civil.

9
Composición 18. O franquismo: características e institucionalización

1- Doc 1. páx 348.

2- Doc 2páx 349.

3. PRIMERA CARACTERIZACIÓN DEL RÉGIMEN

España se organiza dentro de un amplio concepto totalitario mediante aquellas instituciones nacionales que
aseguren su totalidad, su unidad y continuidad. La implantación de los más severos principios de autoridad que
implica este movimiento no tiene justificación en el carácter militar, sino en la necesidad de un regular
funcionamiento de las complejas energías de la Patria. [...] Desprestigiado el sufragio universal inorgánico, [...] la
voluntad nacional se manifestará oportunamente a través de aquellos órganos técnicos y corporaciones que,
enraizados en la entraña misma del país, representen de una manera auténtica su ideal y sus necesidades. [...] En su
aspecto social, el trabajo tendrá una garantía absoluta, evitando que sea servidumbre al capitalismo y que se
organice como clase, adoptando actitudes combativas que le inhabiliten para colaboraciones conscientes. [...] El
estado, sin ser confesional, concordará con la Iglesia católica, respetando la tradición nacional y el sentimiento
religioso de la inmensa mayoría de los españoles, sin que ello signifique intromisión ni reste libertad para la dirección
de las funciones específicas del Estado. FRANCISCO FRANCO, Dircurso radiofónico en Radio Castilla, 1 del10 de 1936

3. FORO DO TRABALLO.
Renovando a tradición católica de xustiza social e alto sentido humano que informou a lexislación do noso glorioso
pasado, o Estado asume a tarefa de garantir aos españois a Patria, o Pan e a Xustiza. (…)
E partindo dunha concepción de España como unidade de destino, manifesta, mediante as presentes declaracións, o
seu designio de que tamén a produción española, na irmandade de todos os seus elementos, constitúa unha unidade
de servizo á fortaleza da Patria e ao ben común de todos os españois.
I. 3.- O dereito de traballar é consecuencia do deber imposto ao home por Deus, para o cumprimento dos seus fins
individuais e a prosperidade e grandeza da Patria.
I. 7.- Servizo é o traballo que se presta con heroísmo, desinterese ou abnegación, con ánimo de contribuír ao ben
superior que España representa.
II. 1.- O Estado comprométese a exercer unha acción constante e eficaz en defensa do traballador.
II. 4.- Declarado festa nacional o 18 de xullo, iniciación do Glorioso Alzamento, será considerado, ademais, como
Festa de Exaltación do Traballo.
III. 1.- A retribución do traballo será, como mínimo, suficiente para proporcionar ao traballador e a súa familia unha
vida moral e digna.
III. 4.- O Estado fixará as bases mínimas para a ordenación do traballo, con suxeición ás cales se establecerán as
relacións entre os traballadores e as empresas.
III. 5.- A través do Sindicato, o Estado coidará de coñecer se as condicións económicas e de todo orde en que se
realiza o traballo son as que en xustiza corresponden ao traballador.
III. 6.- O Estado velará pola seguridade e continuidade no traballo.

4.FORO DOS ESPAÑOIS, 1945.

Art. 1º. - O Estado español proclama como principio reitor dos seus actos o respecto á dignidade, a integridade e a
liberdade da persoa humana, recoñecendo ao home, en canto portador de valores eternos e membro dunha
comunidade nacional, titular de deberes e dereitos, cuxo exercicio garante en orde ao ben común.
Art. 6º A profesión e práctica da relixión católica, que é a do Estado español, gozará da protección oficial.
Ninguén será molestado polas súas crenzas relixiosas nin o exercicio privado do seu culto. Non se permitirán outras
cerimonias nin manifestacións externas que as da Relixión Católica. [...]
Art. 10º Todos os españois teñen dereito a participar nas funcións públicas de carácter representativo a través da
Familia, o Municipio e o Sindicato, sen prexuízo doutras representacións que as leis establezan [...].
Art. 12º Todo español poderá expresar libremente as súas ideas se non atenta aos principios fundamentais do
Estado [...].
Art. 15º Ninguén poderá entrar no domicilio de ningún español nin efectuar rexistros nel sen o seu consentimento, a
non ser con mandato da autoridade competente e nos casos e na forma que establezan as leis.
10
Art. 16º Os españois poderán reunirse e asociarse libremente para fins lícitos e de acordo co establecido polas leis .
Art. 18º Ningún español poderá ser detido senón nos casos e na forma que prescriben as leis. No prazo de setenta e
dúas horas, todo detido será posto en liberdade ou entregado á autoridade xudicial [...]
Art. 22º O Estado recoñece e ampara á Familia como institución natural e fundamento da sociedade, con dereitos e
deberes anteriores a toda lei humana positiva. O matrimonio será un e indisoluble. O Estado protexerá
especialmente ás familias numerosas [...].
Art.30º a propiedade privada, como medio natural para o cumprimento dos fins individuais, familiares e sociais, é
recoñecida e amparada polo Estado. Todas as formas de propiedade quedan subordinadas ás necesidades da
Nación e ao ben común [...]
Art. 33º O exercicio dos dereitos que se recoñecen neste Foro non poderá atentar á unidade espiritual, nacional e
social de España.

5.LEI DE SUCESIÓN DO ESTADO 1969.

O VII dos Principios do Movemento Nacional establece que a forma política do Estado español é a Monarquía
tradicional, católica, social e representativa.
A Lei de Sucesión na Xefatura do Estado do 23 de xullo de 1947 modificada nalgúns dos seus aspectos pola Lei
Orgánica do Estado, do 10 de xaneiro de 1967 (…) establece no seu artigo sexto un procedemento directo e
inmediato de prover á sucesión na Xefatura do Estado, conferindo ao Caudillo de España o Generalísimo dos
Exércitos a prerrogativa de propoñer ás Cortes a persoa que estime deba ser chamada no seu día a sucederlle, a
título de Rey ou de Rexente (…)
Por todo iso, estimo chegado o momento de propoñer ás Cortes Españolas como persoa chamada no seu día a
sucederme, a título de Rey, ao Príncipe Don Juan Carlos de Borbón e Borbón, quen, tras recibir a adecuada
formación para a súa alta misión e formar parte dos tres Exércitos, deu probas fidedignas do seu acendrado
patriotismo e da súa total identificación cos Principios do Movemento e as Leis Fundamentais do Reino, e no que
concorren as demais condicións establecidas no artigo noveno da Lei de Sucesión.” BOE, 23 de xullo de 1969.

6. DOC 5 PÁX 350

7. DOC 7 PÁX 351

8. LA DEFENSA DEL ESTADO CATÓLICO

¿Qué es y qué representa la concepción de Estado totalitario? Ante todo y sobre todo –en España más que en otra
parte– representa un tipo de Estado fuerte y entero, sin las debilidades ni las claudicaciones del Estado liberal y
socialista; un poder que sea representativo de todas las fuerzas vivas y reales de la nación... Para muchos –
equivocadamente a nuestro juicio–, Estado totalitario significa Estado que asume en sus manos la dirección y control
de todos los asuntos de la nación. Este concepto es totalmente falso y hay que desterrarle. De ser verdad, Estado
totalitario equivaldría a Estado socialista o, por lo menos, pariente muy próximo de él... El Estado debe ayudar a la
Iglesia a que consiga lo mejor posible su santísimo fin que no es diverso del fin del Estado, sino superior al mismo. De
manera que si quisiéramos resumir la esencia del Estado totalitario en una sola frase, diríamos que el Estado
totalitario español no había de ser totalitario en sentido objetivo –pues eso equivaldría a socialista o socializante–,
sino en sentido subjetivo, de un poder total y soberano, fuerte y no mediatizado, encauzador y no entrometido... De
ser así, venga este Estado totalitario, que eso equivaldría a la total resurrección de la España pura y auténticamente
tradicional; sin sombras de extraños sistemas, ni mixtificaciones de doctrinas no católicas. JOAQUÍN AZPIAZU SJ,
“Estado tradicional y Estado totalitario”, Razón y Fe, octubre de 1937

11
Composición 19: O franquismo: as formas de oposición ao Réxime:

1. LEI DE RESPONSABILIDADES POLÍTICAS.

Art. 1 Declárase a responsabilidade política das persoas que contribuíron a crear ou agravar a subversión de todo
orde de que se fixo vítima a España e daquelas que se opuxeron ou se opoñan ao Movemento nacional con actos
concretos ou con pasividade grave.
Art. 2 Quedan fóra da lei todos os partidos e agrupacións políticas integrados na chamada Fronte Popular, as
organizacións separatistas e todas aquelas que se opuxeron ao triunfo do Movemento Nacional.
Art. 3 Os partidos, agrupacións e organizacións declaradas fóra da lei sufrirán a perda absoluta de todos os seus
dereitos e bens, que pasarán a ser propiedade do Estado.
Art 4. Teñen responsabilidade política:
Os condenados por rebelión ao Movemento Nacional, os cargos directivos dos partidos declarados ilegais, os
afiliados aos partidos declarados ilegais, os que desempeñaron cargos no goberno da Fronte popular ,os que
apoiasen aos partidos que daban apoio á fronte popular , os que foron candidatos, apoderados ou interventores dos
partidos que formaban a Fronte Popular , os deputados do Parlamento que axudaron á creación do goberno da
Fronte popular (…)
Burgos, febreiro de 1939.

2. LEY PARA LA SEGURIDAD DEL ESTADO

Artículo 32º. El español que fundare, organizare o dirigiere, dentro o fuera del territorio español, asociaciones o
grupos constituidos para atacar en cualquier forma la unidad de la Nación española o para promover o difundir
actividades separatistas, será penado con seis años de prisión a quince de reclusión. Artículo 37º. La impresión de
toda clase de libros, folletos, hojas sueltas, carteles, periódicos y de todo género de publicaciones tipográficas o de
otra especie que provocaren a la comisión de hechos de índole cualquiera contra la seguridad del Estado, o
perjudiciales al crédito o autoridad del mismo, o comprometiera la dignidad o los intereses de la Nación Española,
será castigada con prisión de uno a cinco años y multa de diez a cincuenta mil pesetas. BOE, 11 de abril de1941

3. DOC. 9 PÁX 352

4. DOC. 10 PÁX. 353- DOC.24 PÁX 361

5. DOC. 40 PÁX 383.

6. DOC. 16 PÁX 373.

7. DOC. 45 PÁX 385.

8. MANIFESTO DE LAUSANA.
Españois: coñezo a vosa dolorosa desilusión e comparto os vosos temores (...). Desde o mes de abril de 1931 en que
o Rey o meu pai suspendeu as súas rexias prerrogativas, pasou España por un dos períodos máis tráxicos da súa
historia (...). Hoxe, pasados seis anos desde que finalizou a Guerra Civil, o réxime implantado polo xeneral
Franco, inspirado desde o principio nos sistemas totalitarios das potencias do Eixo, tan contrario ao carácter e á
tradición do noso pobo, é fundamentalmente incompatible coas circunstancias que a guerra presente está a crear
no mundo (...). Corre España o risco de verse arrastrada a unha nova loita fratricida e de atoparse totalmente illada
do mundo (...). Só a Monarquía Tradicional pode ser instrumento de Paz e de Concordia para reconciliar aos
españois. Por estas razóns resólvome, para descargar a miña conciencia do abafo cada día máis apremiante da
responsabilidade que me incumbe, a levantar a miña voz e requirir solemnemente ao xeneral Franco para que,
recoñecendo o fracaso da súa concepción totalitaria do Estado, abandone o poder e dea libre paso á restauración
do Réxime Tradicional de España, único capaz de garantir a Relixión, a Orde e a Liberdade. Baixo a Monarquía
reconciliadora, justiciera e tolerante caben cantas reformas demande o interese da Nación. Primordiais tarefas son:
aprobación inmediata por votación popular dunha Constitución política; recoñecemento de todos os dereitos
12
inherentes á personalidade humana e garantía das liberdades políticas correspondentes; establecemento dunha
Asemblea lexislativa elixida pola Nación; recoñecemento da diversidade rexional; ampla amnistía política.
Don Juan de Borbón. Lausana, 1945

9. ACORDO POLÍTICO DO CONGRESO DE MUNICH DE 1962

O Congreso do Movemento Europeo, (…), estima que a integración, xa en forma de adhesión, xa de asociación de
todos os países de Europa, esixe de cada un deles institucións democráticas, o que significa no caso de España, de
acordo coa Convención Europea de Dereitos do Home e da súa carta Social Europea, o seguinte:
1. º A instauración de institucións autenticamente representativas e democráticas que garantan que o goberno se
basea no consentimento dos gobernados.
2. º A efectiva garantía de todos os dereitos da persoa humana, en especial os da liberdade persoal e de expresión,
con supresión da censura gubernativa.
3. º O recoñecemento da personalidade das distintas comunidades naturais.
4. º O exercicio das liberdades sindicais sobre bases democráticas e da defensa polos traballadores dos seus dereitos
fundamentais, entre outros medios polo de folga.
5. º A posibilidade de organización de correntes de opinión e de partidos políticos.
O Congreso ten a fundada esperanza de que a evolución con arranxo ás anteriores bases permitirá a incorporación
de España a Europa, da que é un elemento esencial, e toma nota de que todos os delegados españois presentes no
Congreso expresan o seu firme convencemento de que a inmensa maioría dos españois deséxano.

10. JOAQUÍN RUIZ GIMENEZ: O PROBLEMA ESTUDANTIL.

Unha parte da nosa mocidade, a máis próxima a nós, é dicir, a dos nosos fillos concretamente, a que formamos os
homes do ano 36, parte desa mocidade está en actitude díscola, e posiblemente cada un de nós temos o risco de
que algún dos nosos fillos un día enfróntese co que nós representamos [...] Hai outro sector de mocidade que
abertamente está en ruptura connosco, cos nosos principios. Non nos enganemos. O feito de que non o admitamos,
non quere dicir que non sexa evidente.

13
Composición 20. O franquismo: política económica:

1. DOC 20. PÁX 359.

2. DEFENSA DE LA AUTARQUÍA
España es un país privilegiado que puede bastarse a sí mismo. Tenemos todo lo que nos hace falta para vivir, y
nuestra producción es lo suficientemente abundante para asegurar nuestra propia subsistencia. No tenemos
necesidad de importar nada [...]. España no realizará íntegramente su revolución, más que volviendo a ser fiel a sí
misma, más que volviendo a encontrar el orgullo de su ser, más que haciendo de su espíritu una realidad que le
permita nuevamente elevarse por encima del resto del mundo. FRANCO al periódico Candide, 18 de agosto de 1939

3. CREACIÓN DEL INI, 1941

La necesidad de vigorizar nuestra economía, fuertemente afectada por una balanza de pagos tradicionalmente
adversa, inspiró la política del Estado de fomento de las industrias de interés nacional. Sin embargo, es tan grande la
cuantía de las inversiones que la fabricación de determinados productos requiere que muchas veces rebasa el marco
en que las iniciativas particulares se desenvuelven, y para otras el margen de beneficios resulta tan moderado que
no ofrece incentivo a organismos financieros, que hacen desviar el ahorro español hacia otras actividades, con
perjuicio de los intereses de la Patria [...]. No existen, además, en nuestra nación las entidades aptas para financiar
estos grandes programas industriales, que las actuales Sociedades de crédito, por constitución y especialización en el
crédito a corto plazo, no son las indicadas para realizar estos fines [...]. En su virtud, dispongo: Artículo 1. Se crea el
Instituto Nacional de Industria, entidad de Derecho público, que tiene por finalidad propulsar y financiar, en servicio
de la Nación, la creación y resurgimiento de nuestras industrias, en especial de las que se propongan como fin
principal la resolución de los problemas impuestos por las exigencias de la defensa del país o que se dirijan al
desenvolvimiento de nuestra autarquía económica. Artículo 2. El INI utiliza métodos de las S.A privadas para sus
fines estatales, pero conservando siempre en la gestión y administración el control del gobierno [...].

4. O PLAN DE ESTABILIZACIÓN DE 1.959

Ao final da Guerra de Liberación, a economía española tivo que enfrontarse co problema da súa reconstrución, que
se vía retardada naqueles momentos pola insuficiencia dos recursos (…) como consecuencia da contenda. A guerra
mundial e as repercusións que trouxo consigo aumentaron estas dificultades e pecharon gran parte dos mercados e
fontes de aprovisionamento normais (…). Superadas aquelas circunstancias, chegou o momento de iniciar unha nova
etapa que permita colocar a nosa economía nunha situación de máis ampla liberdade, de acordo coas obrigacións
asumidas por España como membro de pleno dereito da Ou.E. C.E. A maior flexibilidade económica que se
establecerá gradualmente non supón en ningún caso que o Estado abdique do dereito e da obrigación de vixiar e
fomentar o desenvolvemento económico. ( B.O.E. do 20 de xullo de 1.959).

5. EL PRIMER PLAN DE DESARROLLO 1964

El Plan de Desarrollo [...] instrumenta una amplia e intensa acción del Estado a favor de las zonas geográficas menos
desarrolladas con el fin de conseguir una mayor aproximación entre los niveles de renta de las distintas regiones.
Dicha actuación estatal se realiza principalmente a través de: las encaminadas a la mejora agraria y las de fomento
de la industrialización. El mayor esfuerzo económico se emplea a favor de la mejora agraria, ya que en el programa
de inversiones públicas del Plan de Desarrollo se destinan más de sesenta y ocho mil millones a las obras de
transformación en regadío y colonización, concentración parcelaria, conservación de suelos, repoblación forestal,
mejora ganadera y otras inversiones para el fomento de la productividad agraria. Para acelerar la industrialización el
Plan prevé el establecimiento de polos y polígonos. Mediante los primeros se trata de crear importantes núcleos
industriales impulsando unas concretas actividades económicas y sociales [...]. Mediante los polígonos, la acción del
Estado se extenderá asimismo a aquellas poblaciones que, (…) permitan el establecimiento de industrias.

6. DOC 3, 4 PÁX 370.

7. DOC 6-13PÁX 371.

8. DOC 15 PÁX 372

14