Chemia ogólna – ćwiczenia laboratoryjne

ZAGADNIENIA
TEORIA
INSTRUKCJA WYKONANIA DOŚWIADCZEŃ
SPRAWOZDANIE

Spis treści

ABC Laboratorium – DROBNY SPRZĘT LABORATORYJNY ……………………….........…… 2

STECHIOMETRIA …………………………………………………………….…………………... 6
TERMOCHEMIA ………………………………………………………………………………....... 7
KLASYFIKACJA ZWIĄZKÓW NIEORGANICZNYCH ……..………………………………….. 8
TYPY REAKCJI CHEMICZNYCH …………………………………………………………….….12
BIDOWA ATOMU I WŁAŚCIWOŚCI CHEMICZNE METALI ………………………………... 17
SZEREG NAPIĘCIOWY METALI I OGNIWA GALWANICZNE ………………………............ 21
KPOROZJA …………………………………..…………………………………………..…......... 26
OCHRONA PRZED KOROZJĄ ………………….……………………..……………………....... 31
RÓWNOWAGI W ROZTWORACH ELEKTROLITÓW ………………………………..………. 34
TWARDOŚĆ WODY………………………………………..………………………….…………. 37
LEPKOŚĆ ………………………….…………………………………………………..………….. 40
PODSTAWY CHEMII ORGANICZNEJ .................…………..…..…………………….………... 42
POLIMERY ………………………………………………………………………………………... 46
SŁOWNICZEK – nomenklatura związków chemicznych ………………………………………… 49

1
ABC Laboratorium – DROBNY SPRZĘT LABORATORYJNY
nazwa nazwa
probówka łuczywo

kolbka kolbka stożkowa

płaskodenna (elenmayer’a)

cylinder miarowy pipeta

pikometr naczynko
wagowe

mostek (klucz) szkiełko

elektrolityczny zegarkowe

biureta prosta biureta Schillinga

szklana

2
 wiskozymetr pompka pipetowa

lejek bagietka szklana

łuczywo łapa drewniana

do probówek

pęseta szczypce
metalowe

łyżka do spalania tryskawka

płytka parowniczka
porcelanowa z
wgłębieniami

3
pompka gumowa z korek gumowy
wężykiem

strzykawka papierek
lakmusowy

papier ścierny statyw

laboratoryjny

laboratoryjna
trójnóg
siatka ceramiczna
laboratoryjny

statyw na palnik Bunsena

probówki

elektroda pH-metr
odniesienia
(NEK)

miernik zasilacz prądu

uniwersalny z stałego
przewodami
(potencjostat)

4
waga analityczna łaźnia wodna

digestorium suwmiarka

5
STECHIOMETRIA
ZAGADNIENIA
1. symbole pierwiastków chemicznych
2. sposoby wyrażania krotności materii – zadania
3. sposoby wyrażania stężeń – zadania

TEORIA
e-podręcznik na OPEN AGH

6
TERMOCHEMIA

ZAGADNIENIA
1. równania teromochemiczne reakcji
2. prawo Hessa
3. entalpia reakcji - zadania

TEORIA
e-podręcznik na OPEN AGH

7
KLASYFIKAZCJA ZWIĄZKÓW NIEORGANICZNYCH
ZAGADNIENIA
1. klasyfikacja związków nieorganicznych (budowa, definicja, właściwości chemiczne i fizyczne)
a. tlenki
b. wodorotlenki
c. wodorki
d. kwasy
e. sole
2. wzory sumaryczne związków nieorganicznych
3. nazewnictwo związków nieorganicznych
4. definicja kwasów i zasad wg Arrheniusa i Bronsteda
5. amfoteryczność

TEORIA
e-podręcznik na OPEN AGH

INSTRUKCJA WYKONANIA DOŚWIADCZEŃ

Ćwiczenie 1. Otrzymywanie i własności SO2.

drobny sprzęt  1 kolba płaskodenna (250 cm3) odczynniki:  siarka (kwiat siarczany)
laboratoryjny:  korek gumowy  wiórki magnezu
 łyżka do spalania  wiórki magnezu
 palnik Bunsena

Do kolby płaskodennej nalewamy wody bieżącej do poziomu zaznaczonego czarną kreską oraz 2-5 kropli
wskaźnika BBT. Na łyżce do spalania umieszczamy szczyptę siarki i ogrzewamy nad palnikiem Bunsena.
Po zapaleniu się siarki, łyżkę do spalania opuszczamy do kolby i utrzymujemy ponad powierzchnią wody;
obserwujemy wydzielanie się białego dymu. Po wypaleniu się siarki wyciągamy łyżkę do spalania, a kolbę
zamykamy korkiem; mieszamy ruchem okrężnym. Obserwujemy zmianę zabarwienia wskaźnika. W
następnym kroku, do kolbki wsypujemy szczyptę wiórek magnezu i obserwujemy wydzielanie się drobnych
bąbelków gazu. Obserwacje zapisujemy w sprawozdaniu.
 Do wyraźnego zabarwienia wody; liczba kropli zależy od indywidualnej percepcji intensywności koloru.
 Siarka topi się w temp. 260oC i zapala.
 Wskaźnik BBT zmienia zabarwienie w zależności od pH roztworu, w którym znajduje się. W środowisku obojętnym
lub lekko zasadowym BBT przyjmuje zabarwienie niebieskie, a w środowisku słabo kwaśnym przyjmuje zabarwienie
żółte.

Ćwiczenie 2. Otrzymywanie i własności SO2.

drobny sprzęt  2 kolbki stożkowe (100 cm3) odczynniki:  krystaliczny CaCO3
laboratoryjny:  rurka zgięta (u-rurka) w korku  1 M wodny roztwór HCl
 wskaźnik: błękit bromotymolowy (BBT)

8
Do jednej kolbki stożkowej nalewamy wodę destylowaną (do 2 cm jej wysokości) i dodajemy 2-5
kropel wskaźnika BBT. Do drugiej kolbki wkładamy kilka kawałków CaCO3 i dodajemy ok. 10 cm3
1 M wodnego roztworu HCl. Kolbkę tą następnie zamykamy korkiem z rurką odprowadzającą
wydzielający się gaz (u-rurką). Drugi koniec rurki zanurzamy w pierwszej kolbce (zawierającej wodę
destylowaną i wskaźnik BBT). Obserwujemy wydzielanie się gazu i zmianę zabarwienia wskaźnika
w drugiej kolbce. Obserwacje zapisujemy w sprawozdaniu.

Ćwiczenie 3. Otrzymywanie i własności MgO.

drobny sprzęt  3 probówki w statywie odczynniki:  wiórki magnezu

laboratoryjny:  łyżka do spalania  woda destylowana
 palnik Bunsena  wskaźnik: fenyloalanina
 2 M wodny roztwór H2SO4
 2 M wodny roztwór NaOH

Na łyżce do spalania umieszczamy szczyptę wiórek magnezu i ogrzewamy pod wyciągiem

(UWAGA: reakcja silnie egzotermiczna!). Powstający podczas reakcji MgO wsypujemy do
probówki zawierającej ok. 2 cm3 wody destylowanej (ok. 2 cm wysokości probówki) i dwie krople
fenoloftaleiny. Obserwujemy zmianę zabarwienia wskaźnika. Roztwór znad osadu zlewamy do
dwóch probówek. Do jednej probówki dodajemy 5 kropli 2 M wodnego roztworu H2SO4, a do drugiej
próbówki dodajemy 5 kropli 2 M wodnego roztworu NaOH. Obserwacje zapisujemy w
sprawozdaniu.
 Fenoloftaleina zmienia zabarwienie w zależności od pH roztworu, w którym znajduje się. W środowisku kwaśnym lub
obojętnym fenoloftaleina jest bezbarwna, a w środowisku zasadowym ma zabarwienie malinowe.

Ćwiczenie 4. Otrzymywanie wodorotlenków w reakcji strącenia osadów.

drobny sprzęt  5 probówek w statywie odczynniki:  2 M wodny roztwór NaOH

laboratoryjny:  2 M wodny roztwór Ba(NO3)2
 2 M wodny roztwór CuSO4
 2 M wodny roztwór FeCl3
 2 M wodny roztwór NiSO4
 2 M wodny roztwór Co(NO3)2

Do każdej z pięciu próbówek nalewamy 5 kropli badanego wodnego roztworu soli. Następnie do
każdej z probówek wkraplamy 5 kropli 2 M wodnego roztworu NaOH. Obserwujemy reakcje
zachodzące oraz zabarwienie powstałych wodorotlenków. Obserwacje zapisujemy w sprawozdaniu.

Ćwiczenie 5. Badanie własności amfoterycznych Sn(OH)2.

drobny sprzęt  2 probówki w statywie odczynniki:  2 M wodny roztwór SnCl2

9
 laboratoryjny:  2 M wodny roztwór NaOH
 2 M wodny roztwór HCl

Do probówki nalewamy 10 kropli roztworu wodnego SnCl2 i ostrożnie kroplami dodajemy 2 M

roztwór wodny NaOH, aż do momentu wytrącenia się białego osadu. Połowę wytrąconego osadu
przenosimy do drugiej probówki. Do jednej części osadu (w pierwszej próbówce) dodajemy 2 M
roztwór wodny HCl, a do drugiej części osadu (w drugiej probówce) dodajemy 2 M roztwór wodny
NaOH. Obserwacje zapisujemy w sprawozdaniu.

10
SPRAWOZDANIE

data oddania
NAZWISKO I IMIĘ: data / podpis sprawozdania/
data: …………. prowadzącego zaliczenie

Wydział: ……
gr. lab./zespół:
KLASYFIKACJA ZWIĄZKÓW
NIEORGANICZNYCH
……………….

nazwa obserwacje i
nazwa etapu równanie reakcji chemiccznej
produktu wnioski
Ćwiczenie 1. otrzymywanie i właściowości SO2
tlenek siarki(IV) wydziela się gaz o
a) spalanie siarki S + O2 = SO2
ostrym zapachu
b) SO2 + H2O =
c) Mg + H2SO3 =

Ćwiczenie 2. otrzymywanie i własności CO2

a) CaCO3 + HCl(aq) =
b) CO2 + H2O =

Ćwiczenie 3. otrzymywanie i własności MgO

a) Mg + O2 =
b) MgO + H2O =
c) Mg(OH)2 + H2SO4 =
d) Mg(OH)2 + NaOH =

Ćwiczenie 4. otrzymywanie wodorotlenków w reakcji strącania osadów

a) Ba(NO3)2 + NaOH =
b) CuSO4 + NaOH =
c) FeCl3 + NaOH =
d) NiSO4 + NaOH =
e) Co(NO3)2 + NaOH =

Ćwiczenie 5. badanie własności amfoterycznych Sn(OH)2

a) SnCl2 + NaOH =
b) Sn(OH)2 + NaOH =
c) Sn(OH)2 + HCl(aq) =

11
TYPY REAKCJI CHEMICZNYCH

ZAGADNIENIA
1. podstawowe typy reakcji chemicznych (zapis i uzgadnianie równań reakcji chemicznych)
a. reakcja syntezy
b. reakcja analizy
c. reakcja wymiany pojedynczej
d. reakcja wymiany podwójnej
e. reakcja redoks
2. podział reakcji chemicznych ze względu na efekt cieplny reakcji chemicznej
3. podział reakcji chemicznych ze względu na liczbę faz (stanów skupienia), w której
występują substraty
4. podział reakcji chemicznych ze względu na odwracalność reakcji chemicznej

TEORIA
e-podręcznik na OPENAGH

INSTRUKCJA WYKONANIA DOŚWIADCZEŃ

Ćwiczenie 1. Reakcja analizy.

drobny sprzęt  3 suche probówki w statywie odczynniki:  krystaliczny KMnO4

laboratoryjny:  palnik Bunsena
 łuczywo
 łapa drewniana

Do pierwszej z probówek (suchej!) wsypujemy kilka kryształków krystalicznego KMnO4. Zawartość

tej probówki ogrzewamy nad płomieniem palnika. Po chwili do probówki wprowadzamy tlące
się łuczywo, które zapala się płomieniem. Następnie, wyprażoną zawartość probówki wsypujemy do
drugiej probówki, która zawiera 5 kropli wody destylowanej; obserwujemy zabarwienie zielone
roztworu. Do trzeciej z probówek, która zawiera wodę destylowaną wrzucamy kilka kryształków
KMnO4 i obserwujemy zabarwienie malinowe roztworu. Obserwacje zapisujemy w sprawozdaniu.
 Probówkę ogrzewamy nad płomieniem trzymając w łapie drewnianej.
Rozkładowi termicznemu KMnO4 towarzyszą charakterystyczne trzaski.

Ćwiczenie 2. Reakcja syntezy.

drobny sprzęt  łyżka do spalania odczynniki:  sproszkowany cynk

laboratoryjny:  palnik Bunsena  siarka
 szczypce metalowe

12
Szczyptę sproszkowanej mieszaniny cynku i siarki w stosunku wagowym Zn:S = 2:1 umieszczamy
na łyżce do spalania i pod wyciągiem ogrzewamy nad palnikiem Bunsena. Obserwacje zapisujemy
w sprawozdaniu.

Ćwiczenie 3. Reakcje wymiany podwójnej.

drobny sprzęt  6 probówek w statywie odczynniki:  1 M wodne roztwory BaCl2 i Pb(NO3)2

laboratoryjny:  1 M wodne roztwory KI, H2SO4 i NaOH

W pierwszym etapie, do trzech próbówek nalewamy 5 kropli 1 M wodnego roztworu KI, H2SO4 lub
NaOH. Następnie do każdej z nich nalewamy 5 kropli 1 M wodnego roztworu BaCl2. Obserwacje
zapisujemy w sprawozdaniu. W drugim etapie, do trzech próbówek nalewamy 5 kropli 1 M wodnego
roztworu KI, H2SO4 lub NaOH. Następnie do każdej z nich nalewamy 5 kropli 1 M wodnego
roztworu Pb(NO3)2. Obserwacje zapisujemy w sprawozdaniu.

Ćwiczenie 4. Reakcje wymiany pojedynczej.

drobny sprzęt  2 probówki w statywie odczynniki:  blaszki z żelaza i cynku

laboratoryjny:  0.1 M wodny roztwór CuSO4
 1 M wodny roztwór HCl

Dwie blaszki, żelazną i cynkową, oczyszczamy papierem ściernym, aż do uzyskania metalicznego

połysku. Do dwóch probówek zawierających ok. 1 cm3 1 M wodnego roztworu HCl lub ok. 1 cm3
0.1 M wodnego roztworu CuSO4 wkładamy blaszkę żelazną, a następnie blaszkę cynkową.
Obserwacje zapisujemy w sprawozdaniu.

Ćwiczenie 5. Reakacje redoks.

drobny sprzęt  3 probówki w statywie odczynniki:  0.02 M wodny roztwór KMnO4

laboratoryjny:  0.05 M wodny roztwór NaHSO3
 12 M wodny roztwór H2SO4
 12 M wodny roztwór NaOH

Do trzech probówek wlewamy po 5 kropli 0.02 M wodnego roztworu KMnO4. Następnie, do

pierwszej probówki dodajemy 5 kropli 12 M wodnego roztworu H2SO4, do drugiej probówki
dodajemy 5 kropli wody destylowanej, a do trzeciej probówki dodajemy 5 kropli 12 M wodnego
roztworu NaOH. Na koniec, do wszystkich probówek dodajemy małą kroplę 0.05 M wodnego
roztworu NaHSO3. Obserwujemy zmianę zabarwienia roztworów. Obserwacje zapisujemy w
sprawozdaniu.

13
Ćwiczenie 6. Reakcja egzotermiczna

drobny sprzęt  1 probówka w statywie odczynniki:  wiórki magnezu

laboratoryjny:  bagietka szklana  ….M wodny roztwór CH3COOH

Do probówki wsypujemy szczyptę wiórek magnezu i dodajemy kilka-kilkanoście kropel …. M

wodnego roztworu CH3COOH. Zawartość mieszamy bagietką. Po kilku minutach obserwujemy
wyraźny wzrost temperatury roztworu w probówce (po kilkunastu minutach zawartość probówki
może wrzeć).
 Nad powierzchnią wiórek magnezu powinna zalegać warstwa roztworu kwasu o grubości ok. 0.5 cm.

14
SPRAWOZDANIE

data / podpis data oddania

data: ………… NAZWISKO I IMIĘ: prowadzącego sprawozdania/zaliczenie

Wydział: ……
gr. lab./zespół:
TYPY REAKCJI CHEMICZNYCH
……………..

nazwa typu zmiana stopnia

równanie reakcji chemiccznej obserwacje i wnioski
reakcji utlenienia
Ćwiczenie 1. reakcja analizy
Mn7+ → Mn4+ (red.) tlen wydziela się,
r. analizy, redoks, O2- → O20 (utl.)
heterogeniczna
2KMnO4 → K2MnO4 + MnO2 + O2 tlące łuczywo zapala
się
Ćwiczenie 2. reakcja syntezy

Zn + S =

Ćwiczenie 3. reakcje wymiany podwójnej

a) r. wymiany
podwójnej, BaCl2 + H2SO4 = BaSO4↓ + 2HCl(aq) biały osad wytrąca się
heterogeniczna

b) BaCl2 + NaOH =

c) BaCl2 + KI =

d) Pb(NO3)2 + H2SO4 =

e) Pb(NO3)2 + NaOH =

f) Pb(NO3)2 + KI =

Ćwiczenie 4. reakcje wymiany pojedynczej

a) r. wymiany Fe0 → Fe2+ (utl.) gaz palny wydziela
pojedynczej, Fe + 2HCl(aq) = FeCl2 + H2↑ 2H+ → H20 (red.)
redoks, heterogen. się

b) Zn + HCl =

c) Fe + CuSO4 =

d) Zn + CuSO4 =

15
Ćwiczenie 5. reakcje redoks
Mn7+ → Mn2+ (red.) roztwór o barwie
a) r. redoks, 2KMnO4 + 5NaHSO3 + 3H2SO4 = S4+→ S6+ (utl.)
homogeniczna
malinowej odbarwia
2MnSO4 + K2SO4 + 5NaHSO4 + 3H2O
się
KMnO4 + NaHSO3 + H2O = MnO2 +
b) NaHSO4 + KOH
(uzgodnić reakcję)
KMnO4 + NaHSO3 + NaOH =
c) K2MnO4 + Na2MnO4 + NaHSO4 + H2O
(uzgodnić reakcję)

Ćwiczenie 6. reakcja egzotermiczna

Mg + CH3COOH =

16
BUDOWA ATOMU I WŁĄŚĆIWOŚCI CHEMICZNE METALI

ZAGADNIENIA
1. budowa atomu, konfiguracja elektronowa, orbitale atomowe
2. wiązania chemiczne
a. wiązanie jonowe
b. wiązanie atomowe
c. wiązanie atomowe spolaryzowane
d. wiązanie koordynacyjne
e. wiązanie metaliczne
3. właściwości fizyczne i chemiczne pierwiastków z bloku s
4. właściwości fizyczne i chemiczne pierwiastków z bloku p
5. właściwości fizyczne i chemiczne pierwiastków z bloku d
6. związki koordynacyjne, budowa, nazewnictwo

TEORIA
e-podręcznik na OPEN AGH

INSTRUKCJA WYKONANIA DOŚWIADCZEŃ

Ćwiczenie 1. Działanie kwasów na metale.

drobny sprzęt  6 probówek w statywie odczynniki:  2 M roztwory wodne HCl, HNO3 i H2SO4
laboratoryjny:  stężone roztwory HCl, HNO3 i H2SO4
 pręty/blaszki: Al, Zn, Fe, Cu

Do trzech probówek wlewamy ok. 1 cm3 2 M roztworu wodnego HCl, HNO3 lub H2SO4. Pręty/blaszki
metali oczyszczamy papierem ściernym na wysokość ok. 1 cm, a następnie przemywamy wodą i wodą
destylowaną. Tak przygotowane pręty/blaszki zanurzamy w roztworach kwasów (każdy pręt/blaszkę
w każdym roztworze kwasu). Obserwacje zapisujemy w sprawozdaniu. Do trzech innych probówek
nalewamy ok. 1 cm3 stężonego kwasu HCl, HNO3 lub H2SO4. Oczyszczone ponownie pręty/blaszki
metali zanurzamy w roztworach stężonych kwasów (każdy pręt/blaszkę w każdym roztworze
kwasu). Obserwacje zapisujemy w sprawozdaniu.
 Roztworów kwasów w próbówkach każdorazowo nie zmieniamy w sytuacji, gdy nie nastąpiła zmiana zabarwienia
kwasu i/lub nie powstało zmętnienie.

Ćwiczenie 2. Reakcje metali o różnej aktywności.

17
 drobny sprzęt  3 probówki w statywie odczynniki:  … M roztwory wodne FeSO4, CuSO4 i
laboratoryjny: AgNO3
 metale: Mg, Al, Zn, Fe i Cu

Do trzech probówek nalewamy ok. 1 cm3 …M roztworu wodnego FeSO4, CuSO4 lub AgNO3. W
próbówkach tych zanurzamy kolejno pręt magnezu, glinu, cynku, żelaza i miedzi.
 Roztworów kwasów w próbówkach każdorazowo nie zmieniamy w sytuacji, gdy nie nastąpiła zmiana zabarwienia
kwasu i/lub nie powstało zmętnienie.

18
SPRAWOZDANIE
NAZWISKO I IMIĘ: data / podpis data oddania
data: …………... prowadzącego sprawozdania/zaliczenie

Wydział: ……….
gr. lab./zespół: BUDOWA ATOMU i
WŁAŚCIWOŚCI CHEMICZNE
…………………. METALI

Ćwiczenie 1. działanie kwasów na metale

zmiana stopnia
równanie reakcji obserwacje
utlenienia
Zn
a) Zn + HCl(aq) =
b) Zn + HCl(aq) (stęż.) =
c) Zn + HNO3 =
d) Zn + HNO3 (stęż.) =
e) Zn + H2SO4 =
f) Zn + H2SO4 (stęż.) =
Cu
a) Cu + HCl(aq) =
b) Cu + HCl(aq) (stęż.) =

c) Cu + HNO3 =
d) Cu + HNO3 (stęż.) =
e) Cu + H2SO4 =
f) Cu + H2SO4 (stęż.) =
Al
a) Al + HCl(aq) =
b) Al + HCl(aq) (stęż.) =

c) Al + HNO3 =
d) Al + HNO3 (stęż.) =
e) Al + H2SO4 =
f) Al + H2SO4 (stęż.) =
Fe
a) Fe + HCl(aq) =
b) Fe + HCl(aq) (stęż.) =

19
c) Fe + HNO3 =
d) Fe + HNO3 (stęż.) =
e) Fe + H2SO4 =
f) Fe + H2SO4 (stęż.) =

Ćwiczenie 2. reakcje metali o różnej aktywności

wzrost aktywności chemicznej metali

Li K Ba Ca Na Mg Al Zn Fe Ni Sn Pb H Sb Bi Cu Hg Ag Pt Au

wypierają wodór z
wypierają wodór z gorącej nie wypierają wodoru z wody i
zimnej wody i
wody i kwasów kwasów
kwasów
szereg aktywności wybranych metali

a) Mg + FeSO4 =
b) Mg + CuSO4 =
c) Mg + AgNO3 =
d) Zn + FeSO4 =
e) Zn + CuSO4 =
f) Zn + AgNO3 =
g) Al + FeSO4 =
h) Al + CuSO4 =
i) Al + AgNO3 =
j) Fe + FeSO4 =
k) Fe + CuSO4 =
l) Fe + AgNO3 =
m) Cu + FeSO4 =
n) Cu + CuSO4 =
o) Cu + AgNO3 =

20
SZEREG NAPIĘCIOWY I OGNIWA GALWANICZNE

ZAGADNIENIA
1. potencjał elektrochemiczny metali
2. równanie Nersta
3. potencjał (nie)odwracalny
4. elektroda (definicja, rodzaje elektrod wraz z przykładami i reakcje elektrodowe)
a. elektroda I rodzaju
b. elektroda II rodzaju
5. szereg napięciowy metali
6. podział ogniw elektrochemicznych
7. rodzaje ogniw galwanicznych
8. depolaryzacja
9. ładowanie/rozładowywanie akumulatora ołowianego

TEORIA
e-podręcznik na OPEN AGH

INSTRUKCJA WYKONANIA DOŚWIADCZEŃ

Ćwiczenie 1. Pomiar potencjału odwracalnego (równowagowego) metali.

drobny sprzęt  elektrody Zn (1 szt.) i Cu (2 szt.) odczynniki:  wodne roztwory CuSO4 i

laboratoryjny:  półogniwo z elektrodą odniesienia ZnSO4 o stężeniach: 0.01 M,
(NEK) 0.1 M i 1 M w naczyniach
 mostek elektrolityczny pomiarowych
 papier ścierny  alkohol etylowy lub aceton (do
 potencjostat odtłuszczania, w tryskawce)

Elektrody metalowe myjemy wodą bieżącą, czyścimy papierem ściernym, przemywamy wodą
destylowaną i odtłuszczamy alkoholem etylowym lub acetonem. Budujemy ogniwo galwaniczne
wg schematu przedstawionego na poniższym rysunku.

21
 Schemat ogniwa do pomiaru potencjału odwracalnego
metali
1 - elektroda odniesienia
2 - nasycony roztwór KCl
3 - klucz elektrolityczny
4 - miernik uniwersalny (potencjostat)
5 - elektroda metalowa
6 - wodny roztwór CuSO4 lub ZnSO4

Elektrodę odniesienia podłączamy do gniazda COM miernika uniwersalnego, natomiast do gniazda

właściwego dla pomiarów potencjału (najczęściej oznaczone mV lub V) podłączamy elektrodę
metalową badanego półogniwa. Nie wyciągamy elektrody odniesienia ze słoiczka, w którym znajduje
się, a jedynie łączymy to naczynie kluczem elektrolitycznym z półogniwem, którego potencjał
wyznaczanym. Odczyt potencjału dokonujemy po ustaleniu się wskazań potencjostatu. Po
wykonaniu pomiaru, elektrodę metalową opłukujemy wodą, czyścimy papierem ściernym i
odtłuszczamy. Pomiary potencjału wykonujemy dla wszystkich stężeń elektrolitów zaczynając od
roztworu o najniższym stężeniu.
 Alkohol etylowym i aceton znajdują się w truskawkach, odpowiednio, przy zlewie i pod digestorium.
 Nie przelewamy zawartości słoiczków z roztworami soli do innych naczyń, a jedynie elektrodę metalową przewlekamy
przez większy z otworów w zakrętce słoika.

Ćwiczenie 2. Pomiar SEM ogniwa Daniela.

drobny sprzęt  elektrody Zn (1 szt.) i Cu (1 szt.) odczynniki:  wodne roztwory CuSO4 o stężeniach
laboratoryjny:  mostek elektrolityczny 0.1 M i 1 M w naczyniach
 papier ścierny pomiarowych
 potencjostat  wodne roztwory ZnSO4 o stężeniach
0.1 M i 1 M w naczyniach
pomiarowych
 alkohol etylowy lub aceton do
odtłuszczania

Elektrody metaliczne myjemy wodą bieżącą, oczyszczamy papierem ściernym, opłukujemy wodą
destylowaną i odtłuszczamy alkoholem etylowym lub acetonem. Budujemy ogniwo galwaniczne o
schemacie:
anoda   Zn | ZnSO 0.1M 4 CuSO4 0.1M | Cu  katoda  
W tym celu usuwamy plastikowe korki z zakrętek słoiczków zawierających odpowiednie roztwory
soli i przewlekamy przez te otwory elektrody metalowe zwracając uwagę, aby dany metal był
zanurzony we właściwym roztworze soli. Do metalowych elektrod podłączamy przewody pomiarowe.
Powstałe półogniwa łączymy kluczem elektrolityczny, a następnie po ustabilizowaniu się wartości
potencjału elektrod odczytujemy i notujemy potencjał.

Procedurę i eksperyment powtarzamy dla ogniwa o schemacie:

22
 anoda   Zn | ZnSO 1M 4 CuSO4 1M | Cu  katoda  

 Uwaga! Wartości potencjału rejestrowane w części doświadczalnej mogą być obarczone błędem. Na mierzone wartości
potencjału mogą wpływać: składniki stopowe w metalach elektrod, które są materiałami o czystości technicznej,
cząsteczki organiczne adsorbujące się na powierzchni elektrod, zanieczyszczenia w formie anionowej i tlen rozpuszczony
w elektrolicie.

Ćwiczenie 3. Pomiar SEM ogniwa stężeniowego.

drobny sprzęt  2 elektrody Cu odczynniki:  roztwory wodne CuSO4 o stężeniach 0.01

laboratoryjny:  klucz elektrolityczny M, 0.1 M i 1 M w naczyniach
 potencjostat pomiarowych
 alkohol etylowy lub aceton do
odtłuszczania

Elektrody metaliczne myjemy wodą bieżącą, oczyszczamy papierem ściernym, opłukujemy wodą
destylowaną i odtłuszczamy alkoholem etylowym lub acetonem.

Postępując w sposób opisany w ćwiczeniu 3.2. budujemy ogniwo o podanym poniżej schemacie.
anoda  Cu | CuSO 0.01M
4 CuSO4 1M | Cu katoda  
Po ustabilizowaniu się wartości wskazań miernika uniwersalnego odczytujemy i notujemy w tabeli
potencjał.
Pomiar potencjału wykonujemy dla kolejnego ogniwa o schemacie:
anoda   Cu | CuSO 0.1M
4 CuSO4 1M | Cu  katoda  

23
SPRAWOZDANIE
NAZWISKO I IMIĘ: data / podpis data oddania
data: …………... prowadzącego sprawozdania/zaliczenie

Wydział: ……….
gr. lab./zespół:
SZEREG NAPIĘCIOWY METALI.
OGNIWA GALWANICZNE
………………….

Ćwiczenie 1. pomiar potencjału odwracalnego (równowagowego) metali

wartość obliczona wartość obliczona wartość obliczona
wartość zmierzona
Me | MeSO4  c  ENEK  V
wg równania (1) wg równania (2) wg równania (3)
ENEW  V aMen+ EMe/Men+  V
Cu | CuSO4 0.01M
Cu | CuSO4  0.1M
Cu | CuSO4 1M
Zn | ZnSO4  0.01M
Zn | ZnSO4  0.1M
Zn | ZnSO4 1M

niezbędne wzory:
ENEW  ENEK  0.244 V (1)
gdzie: ENEW to potencjał elektrody metalowej mierzony względem elektrody wodorowej, gdzie ENEK
oznacza potencjał mierzony względem nasyconej elektrody kalomelowej (NEK)

aMen  f  c (2)
gdzie: aMen to aktywność metalu, c – stężenie roztworu i f – współczynnika aktywności

EMe/Men  E 0 
0.059
n

log aMen  równanie Nersta (3)

wartości współczynników aktywności, aMen :

c [M]
elektrolit
0.01 0.1 1
CuSO4 0.400 0.150 0.047
ZnSO4 0.387 0.150 0.044

24
 Ćwiczenie 2. pomiar SEM ogniwa Daniella
wartość obliczona ze wzoru
wartość zmierzona
ogniwo (3) wg równania (2)
SEM (V)
SEM (V)
Zn | ZnSO4  0.1M CuSO4 0.1M | Cu
Zn | ZnSO4 1M CuSO4 1M | Cu

niezbędny wzór:
SEM  Ekatoda  Eanoda (2)

Ćwiczenie 3. pomiar SEM ogniwa stężeniowego

wartość obliczona ze wzoru
wartość zmierzona
ogniwo (3) wg równania (2)
SEM (V)
SEM (V)
Cu | CuSO4  0.01M CuSO4 1M | Cu
Cu | CuSO4 0.1M CuSO4 1M | Cu

miejsce na obliczenia:

25
KOROZJA
ZAGADNIENIA
1. korozja
2. podział korozji w zależności od
a. środowiska korozyjnego
b. charakteru zniszczenia korozyjnego
c. mechanizmu
i. elektrochemiczna
ii. chemiczna
3. reakcje elektrodowe z ogniwach korozyjnych
a. depolaryzacja tlenowa
b. depolaryzacja wodorowa
4. mikro i makroogniwa korozyjne
5. rdza, mechanizm rdzewienia
6. szybkość korozji, jednostki szybkości korozji

TEORIA
e-podręcznik na OPEN AGH

INSTRUKCJA WYKONANIA DOŚWIADCZEŃ

Ćwiczenie 1. korozja z depolaryzacją wodorową

drobny sprzęt  1 blaszka cynkowa odczynniki:  1 M roztwór wodny H2SO4
laboratoryjny:  biureta prosta szklana  alkohol etylowy w tryskawce
 pompka gumowa z wężykiem
 zlewka (500 cm3)
 naczynko wagowe
 waga analityczna
 statyw laboratoryjny
 suwmiarka

100 cm3 1 M roztworu wodnego H2SO4 nalewamy do zlewki, którą umieszczamy pod biuretą
umocowaną odwrotnie (do góry nogami) na statywie laboratoryjnym. Roztwór kwasu częściowo
zasysamy do biurety gumową gruszką i zamykamy kran. Na skali biurety odczytujemy poziom
zassanego kwasu. Zapisujemy w sprawozdaniu. Płytkę cynku oczyszczamy papierem ściernym,
przemywamy wodą i alkoholem, a następnie suszymy. Wysuszoną płytkę Zn ważymy na wadze
analitycznej i mierzymy jej wymiary suwmiarką. W następnym etapie, płytkę Zn umieszczamy w
małym naczynku wagowym (odkładamy pokrywkę, która jest niepotrzebna), które zanurzamy w
zlewce (wypełnionej niezassanym roztworem wodnym H2SO4) bezpośrednio pod wylotem biurety.
Odczytujemy poziom kwasu w biurecie po upływie 5, 10, 15 i 20 minut od zanurzenia płytki Zn.
Po ostatnim odczycie (20 min.) płytkę Zn wyjmujemy z roztworu kwasu, przemywamy strumieniem
wody, usuwamy z jej powierzchni produkty korozji, przemywamy alkoholem, a następnie suszymy i
ważymy na wadze analitycznej. Wyniki pomiarów zapisujemy w sprawozdaniu.
26
 Ilość roztworzonego cynku jest proporcjonalna do ilości wodoru wydzielonego w reakcji, a zatem szybkość korozji
(ubytek masy) cynku wyliczamy z objętości wydzielonego wodoru.

Ćwiczenie 2. Pomiar SEM ogniwa z depolaryzacją tlenową.

drobny sprzęt  2 elektrody stalowe odczynniki:  1 M roztwór wodny NaCl

laboratoryjny:  2 zlewki (100 cm3)  alkohol etylowy w tryskawce
 potencjostat z okablowaniem
 klucz elektrolityczny
 rurka doprowadzająca powietrze
 papier ścierny

2 stalowe elektrody oczyszczamy papierem ściernym, opłukujemy wodą i odtłuszczamy alkoholem.

Budujemy ogniwo galwaniczne wg poniższego schematu i mierzymy SEM ogniwa. Następnie
włączamy pompkę doprowadzającą powietrze do jednej z elektrod i po kilku minutach odczytujemy
wartość SEM ogniwa. Wyniki pomiarów zapisujemy w sprawozdaniu.
 Odczytujemy stałą wartość podawaną przez potencjostat.

Schemat ogniwa
1 – elektrody stalowe
2 – roztwór NaCl
3 – rurka doprowadzająca powietrze
4 – klucz elektrolityczny
5 – miernik potencjału

Ćwiczenie 3. Pomiar potencjału korozyjnego różnych metali

drobny sprzęt  cylindryczne próbki 4 metali odczynniki:  1 M roztwór wodny NaCl

laboratoryjny:  naczynie pomiarowe  alkohol etylowy w tryskawce
 półogniwo z elektrodą odniesienia
 potencjostat z okablowaniem
 klucz elektrolityczny
 papier ścierny

Powierzchnie cylindrycznych próbek metalu oczyszczamy papierem ściernym, opłukujemy wodą i

odtłuszczamy alkoholem. Do naczynia pomiarowego wlewamy 1 M roztwór wodny NaCl tak, aby
każda z próbek metalu (umieszczona w denku naczynia pomiarowego) była zanurzona w roztworze
do połowy swojej objętości! Budujemy ogniwo galwaniczne poprzez połączenie naczynia
pomiarowego z półogniwem z elektrodą odniesienia za pomocą mostka solnego (rysunek poniżej).
Elektrodę odniesienia podłączamy do gniazda COM potencjostatu. Wolny kabel z żabką w gnieździe
V/mV potencjostatu podłączamy kolejno do każdej z czterech próbek metalu. Wyniki pomiarów dla
t=0 minut zapisujemy w sprawozdaniu. Po upływie 5, 10, 15 i 20 minut odczytujemy kolejno potencjał
korozyjny każdego metalu. Wyniki pomiarów zapisujemy w sprawozdaniu.

27
 elektroda
referencyjna
cylindryczne
klucz elektrolityczny
próbki 4
metali

poziom elektrolitu

28
SPRAWOZDANIE
data / podpis data oddania
data: …………... NAZWISKO I IMIĘ: prowadzącego sprawozdania/zaliczenie

Wydział: ……….
gr. lab./zespół:
KOROZJA
………………….

Ćwiczenie 1. korozja z depolaryzacją wodorową

czas czas m1 m2 m pow. s pow. s Vc Vp
[min] [doba] [g] [g] [g] [mm2] [m2] [g/m2 [mm/rok]
doba]

Zn
niezbędne wzory:
m
𝑉𝑐 = s ·t (1)
gdzie: m to ubytek masy [g], s – powierzchnia [m2], t – czas [doba]
V 365
𝑉𝑝 = 1000 d (2)
gdzie: d – gęstość cynku (7.14 g/cm3)

czas odczyt z biurety objętość wodoru ilość moli H2 masa Zn [g]

[min] [cm3] [cm3]
0
5
10
15
20

wykres zależności objętości wydzielonego wodoru od czasu:

29
Ćwiczenie 2. pomiar SEM ogniwa z depolaryzacją tlenową
Określić wpływ doprowadzonego powietrza (tlenu) na SEM ogniwa........................................................
......................................................................................................................................................................
Określić, która elektroda jest katodą, a która anodą ogniwa korozyjnego..................................................
.......................................................................................................................................................................
Podać różnice w wyglądzie katody i anody ogniwa korozyjnego................................................................
.......................................................................................................................................................................

Ćwiczenie 3. pomiar potencjału korozyjnego różnych metali

potencjał korozyjny [V]
próbka 1 próbka 2 próbka 3 próbka 4
czas (……….) (……….) (……….) (……….)
[min.] wartości
wartości
obliczone wg
zmierzone wzoru (3) ENEK ENEW ENEK ENEW ENEK ENEW
ENEK ENEW
0
5
10
15
20
niezbędne wzory:
ENEW  ENEK  0.244 V (3)
gdzie: ENEW to potencjał elektrody metalowej mierzony względem elektrody wodorowej, gdzie ENEK
oznacza potencjał mierzony względem nasyconej elektrody kalomelowej (NEK)

Wykres krzywych potencjału w funkcji czasu E = f (t). Wyjaśnij, dlaczego istnieją różnice w potencjale
korozyjnym i wyjaśnij, co jest przyczyną wzrostu lub spadku potencjału w czasie.

30
OCHRONA PRZED KOROZJĄ
ZAGADNIENIA
1. pasywacja
2. warstwa pasywna
3. metody ochrony przed korozją ze szczególnym uwzględnieniem cynkowania i miedziowania
4. metody otrzymywania powłok ochronnych
5. I i II prawo Faraday’a

TEORIA
e-podręcznik na OPEN AGH

INSTRUKCJA WYKONANIA DOŚWIADCZEŃ

Ćwiczenie 1. Ochrona protektorowa.

drobny sprzęt  3 probówki w statywie odczynniki:  1 M roztwór wodny H2SO4

laboratoryjny:  elektrody: Fe, Fe/Zn i Fe/Cu  roztwór wodny K3[Fe(CN)6]
 papier ścierny  alkohol etylowy w tryskawce

Powierzchnię elektrod oczyszczamy papierem ściernym, opłukujemy wodą i odtłuszczamy

alkoholem. Do każdej z trzech probówek nalewamy ok. 2 cm3 roztworu wodnego H2SO4 i 2 krople
sześciocyjanożelazianu(III) potasu (K3[Fe(CN)6]), a następnie kolejno wkładamy blaszkę żelazną,
blaszkę żelazną zwartą z miedzią lub blaszkę żelazną zwartą z cynkiem. Każdą blaszkę trzymamy w
roztworze ok. 3 minuty. Obserwacje zapisujemy w sprawozdaniu.
 K3[Fe(CN)6] w reakcji z jonami F2+, powstającymi podczas korozji żelaza, tworzy związek kompleksowy
Fe3[Fe(CN)6]2 o zabarwieniu błękitnym.

Ćwiczenie 2. Cynkowanie elektrolityczne stali.

drobny sprzęt  ogniwo elektrolityczne z elektrodą odczynniki:  roztwór do cynkowania

laboratoryjny: stalową i cynkową  alkohol etylowy w tryskawce
 waga analityczna
 papier ścierny
 suszarka
 suwmiarka

Powierzchnię elektrody stalowej oczyszczamy papierem ściernym, opłukujemy wodą i odtłuszczamy

alkoholem. Po wysuszeniu elektrodę ważymy na wadze analitycznej i mierzymy powierzchnię
suwmiarką. Łączymy elementy składowe ogniwa elektrolitycznego wg schematu podanego poniżej.
Do naczynia pomiarowego nalewamy roztwór do cynkowania. Włączamy zasilanie prądem stałym,
ustawiając wartość prądu tak, aby gęstość prądu wynosiła ok. 2 A/dm2. Proces elektrolizy prowadzimy
przez 10 minut w temp. 25-40oC.
Po zakończeniu cynkowania rozłączamy układ. Powierzchnię elektrody stalowej opłukujemy
wodą bieżącą i destylowaną, suszymy i ponownie ważymy. Proces cynkowania powtarzamy dla
31
gęstości prądu ok. 20 A/dm2. Porównujemy jakość warstw cynkowych nanoszonych na powierzchnię
elektrody stalowej przy różnej wartości gęstości prądu.
 Dokonujemy pomiaru powierzchni elektrody stalowej, która zostanie zanurzona w roztworze do cynkowania.
 Powierzchnię elektrody stalowej należy dobrze wysuszyć, aby wilgoć na powierzchni elektrody nie zmieniła wyniku
pomiaru masy.

Schemat ogniwa do cynkowania żelaza

1 – elektroda cynkowa
2 – elektroda stalowa
3 – roztwór do cynkowania
4 – zasilacz regulowany prądu stałego

Ćwiczenie 3. Anodowanie aluminium.

drobny sprzęt  ogniwo elektrolityczne z odczynniki:  roztwór do anodowania (20% H2SO4)
laboratoryjny: elektrodą ołowiową i  roztwór do trawienia (stężony NaOH)
aluminiową  roztwór do barwienia
 papier ścierny  alkohol etylowy w tryskawce
 suszarka

Powierzchnię elektrody aluminiowej oczyszczamy papierem ściernym, opłukujemy wodą i

odtłuszczamy alkoholem. Tak przygotowaną elektrodę Al ostrożnie zanurzamy w odczynniku do
trawienia na ok. 2 minuty, a następnie płukany wodą destylowaną. Prace prowadzimy ostrożnie
ubrani w okulary i rękawiczki! W następnym kroku łączymy elementy ogniwa elektrolitycznego wg
schematu podanego w ćwiczeniu 2 – cynkowanie elektrolityczne, gdzie: 1 – elektroda Al po trawieniu,
2 – elektroda Pb, 3 – roztwór do anodowania i 4 – zasilacz prądu stałego. Anodowanie prowadzimy
przy wartości prądu ok. 1A (ampera)w czasie 15-20 minut.
W następnym etapie barwimy powierzchnię elektrody Al z użyciem roztworu do barwienia. W tym
celu, roztwór do barwienia nalewamy do zlewki i ogrzewamy na łaźni wodnej do temperatury 40 –
50°C. Następnie, elektrodę Al odłączamy z ogniwa elektrolitycznego, dokładnie płukamy wodą
destylowaną i na kilka minut umieszczamy w zlewce zawierającej podgrzany roztwór do barwienia.
 UWAGA OSTROŻNIE! Odczynnik do trawienia to stężony roztwór NaOH.
 Zlewka i odczynnik do trawienia znajdują się pod digestorium, gdzie należy przeprowadzić trawienie.
 Ostatnim etapem anodowania aluminium (na laboratorium pomijamy ten etap) jest uszczelnianie wytworzonej powłoki
tlenkowej. W tym celu barwione próbki gotuje się w kąpielach uszczelniających (może to być np. woda destylowana).
Tak wytworzone powłoki anodowe stają się szczelne i odporne na ścieranie.

32
SPRAWOZDANIE
data / podpis data oddania
data: …………... NAZWISKO I IMIĘ: prowadzącego sprawozdania/zaliczenie

Wydział: ……….
gr. lab./zespół:
OCHRONA PRZED KOROZJĄ
………………….

Ćwiczenie 1. ochrona protektorowa

metal intensywność szybkość korozji wydzielanie się wodoru Protector
barwy roztworu (na którym metalu zachodzi
reakcja wydzielania wodoru i
z jaką szybkością?)
Fe
Fe/Zn
Fe/Cu
Ćwiczenie 2. cynkowanie elektrolityczne stali

Teoretyczny przyrost masy cynku na elektrodzie stalowej po cynkowaniu wynosi:

mZn = k · I · t = ...............................................
gdzie: k = 1.22 [g/Ah], I – natężenie prądu [A], t – czas cynkowania [h]

Wydajność prądowa procesu cynkowania w %, wyrażona jako stosunek przyrostu masy próbki
cynkowanej do teoretycznej ilości wydzielonego cynku obliczonej z I prawa Faraday'a wynosi:
W = (m/mZn) · 100% = ...............................

powierzchnia czas masa przed masa po m mZn obliczona z wydajność

elektrody cynkowania cynkowaniem cynkowaniu [g] prawa Faradaya procesu
[dm2] [h] m1 [g] m2 [g] [g] [%]
Fe
Określić różnice w wyglądzie warstw nanoszonych z różną gęstością prądu:……………………………….
………………………………………………………………………………………………………………..
Ćwiczenie 3. anodowanie aluminium

obserwacje i podać wnioski; podać inne przykłady powłok konwersyjnych oraz sposoby ich wytwarzania
na innych materiałach:

33
RÓWNOWAGI W ROZTWORACH ELEKTROLITÓW
ZAGADNIENIA
1. dysocjacja elektrolityczna, stała dysosjacji i stopień dysocjacji
a. hydroliza
b. jonowy zapis reakcji hydrolizy
2. prawo rozcieńczeń Oswalda
3. iloczyn jonowy wody, pH roztworów wodnych

TEORIA
e-podręcznik na OPEN AGH

INSTRUKCJA WYKONANIA DOŚWIADCZEŃ

Ćwiczenie 1. Określenie pH roztworów wodnych soli za pomocą papierków uniwersalnych.

drobny sprzęt  płytka porcelanowa z wgłębieniami odczynniki:  1 M roztwory wodne NaNO3,

laboratoryjny:  pęseta NH4Cl, MgCl2, AlCl3, Na2CO3 i
 papierki uniwersalne Na2HPO4

Płytkę porcelanową z wgłębieniami myjemy dokładnie i wycieramy. W sześciu wgłębieniach płytki,

pęsetą wkładamy po papierku uniwersalnym (lakmusowym). Na tak ułożony papierek lakmusowy
nanosimy kroplę roztworu wodnego badanej soli. Następnie porównujemy barwę papierka
lakmusowego w każdym zagłębieniu płytki porcelanowej z barwą na referencyjnej skali pH papierka
lakmusowego. Odczytujemy pH i zapisujemy w sprawozdaniu.

Ćwiczenie 2. Stała i stopień dysocjacji roztworu wodnego CH3COOH

drobny sprzęt  pH-metr odczynniki:  1 M roztwór wodny CH3COOH

laboratoryjny:  elektroda odniesienia  0.01 M roztwór wodny CH3COOH
 papierki uniwersalne
 2 zlewki (10 cm3)

Określamy pH roztworów wodnych kwasu octowego o stężeniach 0.01M i 1M za pomocą papierka

uniwersalnego, postępując jak w ćwiczeniu 1. Następnie, dwie zlewki napełniamy w 1/3 wysokości
roztworami kwasu octowego i kolejno zanurzamy w nich elektrodę pH-metru. Odczytujemy
wartość pH po ustaleniu się równowagi jonowej i zapisujemy wynik w sprawozdaniu.
 Przed pomiarem pH-metr wraz z elektrodą należy wycechować za pomocą roztworów wzorcowych wskazanych przez
asystenta. Po wycechowaniu można przystąpić do pomiaru pH badanych roztworów. Każdorazowo przy zmianie roztworu
należy opłukać dokładnie elektrodę wodą destylowaną i osuszyć bibułą. Pomiar pH pojedynczego roztworu powinien
trwać ok. 5 minut (w celu ustalenia równowagi jonowej).

Ćwiczenie 3. Otrzymywanie trudno rozpuszczalnych soli.

34
 drobny sprzęt  4 probówki w statywie odczynniki:  1 M roztwór wodny BaCl2
laboratoryjny:  1 M roztwór wodny Ba(NO3)2
 1 M roztwór wodny Na2SO4
 1 M roztwór wodny H2SO4

Do dwóch probówek nalewamy po 5 kropli roztworu wodnego BaCl2, a następnie 5 kropli roztworu
wodnego H2SO4 lub Na2SO4. Obserwacje zapisujemy w sprawozdaniu. W następnym kroku, do
dwóch kolejnych probówek nalewamy po 5 kropli wodnego roztworu Ba(NO3)2 i 5 kropli roztworu
wodnego H2SO4 lub Na2SO4. Obserwacje zapisujemy w sprawozdaniu. Zapisujemy zachodzące
reakcje chemiczne w postaci jonowej w odpowiedniej tabeli sprawozdania.

35
SPRAWOZDANIE
NAZWISKO I IMIĘ: data / podpis data oddania
data: …………... prowadzącego sprawozdania/zaliczenie

Wydział: ……….
gr. lab./zespół: RÓWNOWAGI W
ROZTWORACH
…………………. ELEKTROLITÓW

Ćwiczenie 1. określenie pH za pomocą papierków uniwersalnych

sól pH pH
(pap. zapis reakcji hydrolizy w oparciu o równanie
uniwersalny) reakcji hydrolizy

NaNO3

NH4Cl

MgCl2

AlCl3

Na2CO3

Na2HPO4

Ćwiczenie 2. stała i stopień dysocjacji wodnego roztworu CH3COOH

n𝑧𝑑𝑦𝑠𝑜𝑐𝑗𝑜𝑤𝑎𝑛𝑦𝑐ℎ
c [M] pH pH [H+] ze wzoru  = Kd
(pH – metr) 𝑛𝑐𝑎ł𝑘𝑜𝑤𝑖𝑡𝑒
(pap.uniwersalny) pH = -log[H+]
1M

0.01 M
miejsce na obliczenia:

Ćwiczenie 3. zapis jonowy reakcji otrzymywania trudno rozpuszczalnych soli

BaCl2 + H2SO4 Ba2+ + 2Cl– + 2H+ + SO42– = BaSO4 + 2H+ + 2Cl–

Ba(NO3)2 + H2SO4

BaCl2 + Na2SO4

Ba(NO3)2 + Na2SO4

36
TWARDOŚĆ WODY
ZAGADNIENIA
1. twardość wody
2. sposoby wyrażania twardości wody
3. metody usuwania twardości wody
4. wskaźniki

TEORIA
e-podręcznik na OPEN AGH

INSTRUKCJA WYKONANIA DOŚWIADCZEŃ

Ćwiczenie 1. Oznaczanie twardości przemijającej wody

drobny sprzęt  3 kolbki stożkowe (100 cm3)
laboratoryjny:  cylinder miarowy (25 cm3)
 biureta Schillinga
odczynniki:  0.1 M roztwór wodny HCl
 wskaźnik: oranż metylowy
 woda wodociągowa
 woda destylowana
 woda przegotowana
 woda mineralna

Do 3 kolbek stożkowych odmierzamy za pomocą cylindra miarowego po 25 cm3 wody wodociągowej

i dodajemy 2-5 kropli oranżu metylowego. Napełniamy biuretę 0.1 M roztworem wodnym HCl do
poziomu (kreski) oznaczonego „0” i miareczkujemy, tzn. dodajemy kroplami z biurety roztwór HCl
do wody zawierającej wskaźnik, aż do momentu zmiany zabarwienia wskaźnika z żółtego na różowe
(od jednej kropli roztworu HCl). Odczytujemy na biurecie objętość zużytego roztworu HCl.
Wartość zapisujemy w sprawozdaniu. Miareczkowanie powtarzamy jeszcze 2 razy. Wyznaczamy
średnią objętość arytmetyczną zużytego kwasu.
Procedurę powtarzamy kolejno dla wody destylowanej, przegotowanej i mineralnej.
 Oznaczenie twardości przemijającej wody polega na miareczkowaniu określonej ilości badanej wody roztworem
wodnym HCl o znanym stężeniu w obecności wskaźnika. Podczas miareczkowania wodorowęglany wapnia i magnezu
reagują z HCl(aq) wg równań reakcji:
Ca(HCO3)2 + 2 HCl(aq) = CaCl2 + 2H2O + 2CO2
Mg(HCO3)2 + 2HCl(aq) = MgCl2 + 2H2O + 2CO2
 Do wyraźnego zabarwienia. Liczba kropli zależy od indywidualnej percepcji intensywności koloru.
 Zmiana zabarwienia oznacza koniec miareczkowania.
 Zmiana zabarwienia wskaźnika wskazuje na koniec miareczkowania.

Ćwiczenie 2. Oznaczenie twardości ogólnej wody metodą wersenianową

drobny sprzęt  3 kolbki stożkowe (100 cm3) odczynniki:  0.02 M roztwór wodny EDTA
laboratoryjny:  cylinder miarowy (25 cm3)  wskaźnik: nasycony roztwór czerni
 biureta Schillinga eriochromowej T
 pipeta  bufor amonowy (pH = 10)
 pompka pipetowa  woda wodociągowa

37
 - woda destylowana
- woda przegotowana
- woda mineralna

Do 3 kolbek stożkowych odmierzamy za pomocą cylindra miarowego po 25 cm3 wody wodociągowej

oraz dodajemy 2-5 kropli czerni eriochromowej T i 0.25 cm3 buforu amonowego. Napełniamy
biuretę 0.02 M roztworem wodnym EDTA do poziomu (kreski) oznaczonego „0” i miareczkujemy,
tzn. dodajemy kroplami z biurety roztwór EDTA do wody (zawierającej wskaźnik i bufor amonowy),
aż do momentu zmiany zabarwienia wskaźnika z ciemno czerwonego na ciemno niebieskie (od jednej
kropli roztworu EDTA). Odczytujemy na biurecie objętość zużytego roztworu EDTA. Wartość
zapisujemy w sprawozdaniu. Miareczkowanie powtarzamy jeszcze 2 razy. Wyznaczamy średnią
objętość arytmetyczną zużytego kwasu.
Procedurę powtarzamy kolejno dla wody destylowanej, przegotowanej i mineralnej.
 Oznaczenie twardości ogólnej polega na miareczkowaniu badanej próbki wody z dodatkiem buforu amonowego (o pH
10) roztworem wersenianu dwusodowego o znanym stężeniu wobec czerni eriochromowej jako wskaźnika. W takim
środowisku jony wapnia i magnezu, które są odpowiedzialne za twardość wody, reagują z wersenianem wg równań
reakcji:

Na Na
+ M (Ca2+, Mg2+) Na
Na

 Do wyraźnego zabarwienia. Liczba dodanych kropli zależy od indywidualnej percepcji intensywności koloru.
 Bufor amonowy naciągamy do papką pipetową.
 Zmiana zabarwienia oznacza koniec miareczkowania.
Zmiana zabarwienia wskaźnika wskazuje na koniec miareczkowania.

38
SPRAWOZDANIE
data / podpis data oddania
data: …………... NAZWISKO I IMIĘ: prowadzącego sprawozdania/zaliczenie

Wydział: ……….
gr. lab./zespół:
TWARDOŚĆ WODY
………………….

Ćwiczenie 1. oznaczanie twardości przemijającej i twardości ogólnej wody

rodzaj wody VHCl(aq) twardość VEDTA twardość klasa wody
[cm3] przemijająca [cm3] ogólna
[on] [on]
1 2 3 1 2 3
wodociągowa
destylowana
przegotowana
mineralna

jednostki twardości ogólnej wody (dGH),

 stopnie niemieckie (°dH, deutsche Härte), dGH° = 10 mg CaO/1 dm3 H2O lub 17.848 ppm
 części na milion (ppm lub stopień amerykański), 1 ppm = 1 mg CaCO3/1 dm3 H2O
 stopień francuski (°fH lub °f), °f = 10 mg CaCO3/1 dm3 H2O = 10 ppm
 stopień angielski (°e lub °Clark), °e = 1 ziarno CaCO3 /1 galon imperialny = 64.8 mg CaCO3 /4.55
dm3 H2O= 1.254 ppm

w obliczeniach twardości przemijającej uwzględnić, że 1 cm3 0.1 M roztworu wodnego HCl

odpowiada 2.8 mg CaO.

miejsce na obliczenia:

Wnioski:

39
LEPKOŚĆ
ZAGADNIENIA
1. płyn, opis płynu
a. ciśnienie hydrostatyczne
b. linia prądu
c. przepływ laminarny i turbulentny
d. lepkość (definicja, jednostki, zależność od temperatury, równanie Arrheniusa)
2. metody wyznaczania lepkości

TEORIA
e-podręcznik na OPEN AGH

INSTRUKCJA WYKONANIA DOŚWIADCZEŃ

Ćwiczenie 1. Wyznaczanie lepkości roztworów gliceryny.

drobny sprzęt  wiskozymetr odczynniki:  10% roztwór gliceryny

laboratoryjny:  łaźnia wodna z termostatem  20% roztwór gliceryny
 piknometr
 lejek
 waga analityczna
 strzykawka

Piknometr wypełniamy całkowicie wodą destylowaną i ważymy. Masę zapisujemy w sprawozdaniu.

Umieszczamy wiskozymetr w łaźni wodnej o temperaturze 20oC. Napełniamy zbiorniczek
wiskozymetru wlewając przy użyciu lejka przez jego otwór C wodę destylowaną z pikometru.
Zatykamy palcem otwór B wiskozymetru i za pomocą strzykawki podnosimy poziom ciecz w rurce
A do zbiorniczka pomiarowego, który znajduje się powyżej zbiorniczka wyrównawczego. Puszczamy
palec i mierzymy czas przepływu wody pomiędzy kreską górną i dolną zbiorniczka pomiarowego.
Wynik zapisujemy w sprawozdaniu. Pomiary powtarzamy jeszcze dwa razy.
Dla 10% i 20% roztworów gliceryny wykonujemy pomiary analogiczne.

40
SPRAWOZDANIE
data / podpis data oddania
data: …………... NAZWISKO I IMIĘ: prowadzącego sprawozdania/zaliczenie

Wydział: ……….
gr. lab./zespół:
LEPKOŚĆ
………………….

Ćwiczenie 1. wyznaczanie lepkości roztworów gliceryny

płyn czas przepływu płynu [s]
1 2 3 średni czas
woda
10% roztwór wodny gliceryny
20% roztwór wodny gliceryny

Sporządzamy wykres w układzie współrzędnych log η = f (1/T) i sprawdzamy, czy zależność jest
liniowa. Jeżeli zależność jest liniowa to obliczamy energię aktywacji przepływu lepkiego, rozwiązując
równanie prostej według zależności (postać logarytmiczna równania Arrheniusa – Guzmana):
log η = log A + (E/2.3·R·T)

Równanie prostej: y = a·x + b, gdzie y = log η, x = 1/T, nachylenie prostej a = E/2.3·R i b = log A.

41
PODSTAWY CHEMI ORGANICZNEJ
ZAGADNIENIA
1. hybrydyzacja, wiązania wielokrotne
2. podział związków organicznych, grupy funkcyjne, nomenklatura, izomeria
3. własności fizyczne i chemiczne związków organicznych
4. reakcje charakterystyczne dla grup funkcyjnych

TEORIA
e-podręcznik na OPEN AGH

INSTRUKCJA WYKONANIA DOŚWIADCZEŃ

Ćwiczenie 1. Próba Lucasa na alkohole 1-, 2- i 3-rzędowe.

drobny sprzęt  3 probówki w statywie odczynniki:  roztwór wodny etanolu

laboratoryjny:  łapa drewniana  roztwór wodny etanodiolu
 roztwór wodny propanotriolu
 odczynnik Lucasa

Do każdej z próbówek nalewamy 5 kropli odczynnika Lucasa i kilka kropli wodnego roztworu
alkoholu etylowego, etanodiolowego lub propanotriolowego, a następnie wstrząsamy. Jeżeli w
probówce natychmiast powstaje mlecznobiała emulsja to badany alkohol jest alkoholem 3-rzędowym.
Jeżeli emulsja pojawi się po ok. 5 minutach to badany roztwór jest alkoholem 2-rzędowym. Alkohole
1-rzędowe nie ulegają reakcji.

odczynnik Lucasa zawiera 32 g bezwodnego ZnCl2 w 20 cm3 stężonego roztworu wodnego HCl.

Ćwiczenie 2. Wykrywanie grupy aldehydowej – reakcja Tollensa (lustra srebrowego).

drobny sprzęt  1 probówka w statywie odczynniki:  roztwór wodny AgNO3
laboratoryjny:  łaźnia wodna  roztwór wodny NH4OH
 łapa drewniana  roztwór aldehydu (np. H2C=O)
 alkohol lub aceton w tryskawce

Probówkę przemywamy wodą destylowaną i odtłuszczamy alkoholem etylowym lub acetonem. Do

suchej probówki nalewamy 5 kropli roztworu wodnego AgNO3 i ostrożnie kroplami dodajemy
roztwór wodny NH4OH, aż osad momentu, gdy wytrącający się osad ulegnie rozpuszczeniu.
Następnie dodajemy 5 kropli roztworu aldehydu. Probówkę w łapie drewnianej ogrzewamy na łaźni
wodnej w temp. około 50oC. Po chwili na ściankach probówki osadza się błyszcząca warstwa srebra
metalicznego (lustro srebrowe).

Ćwiczenie 3. Wykrywanie grupy aldehydowej – reakcja Fehlinga.

42
 drobny sprzęt  1 probówka w statywie odczynniki:  roztwór Fehlinga I
laboratoryjny:  łapa drewniana  roztwór Fehlinga II
 łaźnia wodna  roztwór aldehydu (np. H2C=O)

Do probówki wlewamy po 5 kropli roztworów Fehlinga I i Fehlinga II. Mieszaninę ogrzewamy,

aby sprawdzić czy odczynnik nie zredukował się. W następnym etapie do probówki dodajemy 5 kropli
roztworu aldehydu i ostrożnie ogrzewamy do wrzenia. Wydzielenie się z roztworu osadu Cu2O o
barwie ceglastej świadczy o obecności grupy aldehydowej.
 Roztwór Fehlinga I to roztwór wodny CuSO4 i H2SO4.
 Roztwór Fehlinga II to roztwór wodny NaOH i NaKC4H4O64H2O.

Ćwiczenie 4. Wykrywanie grupy ketonowej – reakcja jodoformowa Gunninga.

drobny sprzęt  1 probówka w statywie odczynniki:  2 M roztwór wodny NaOH

laboratoryjny:  łaźnia wodna  płyn Lugola
 łapa drewniana  roztwór ketonu (np. CH3)2C=O)

Do probówki nalewamy 5 kropli roztworu ketonu i 5 kropli płynu Lugola, a następnie dodajemy
kroplami 2 M roztwór wodny NaOH, aż do zmiany zabarwienia roztworu z barwy brunatnej do barwy
żółtej. Mieszaninę ogrzewamy do temp. ok. 60oC i obserwujemy wytrącenie się jasnożółtego osadu
CHI3 (o intensywnym, charakterystycznym i przenikającym zapachu). Osad ten świadczy o obecności
metyloketonu.
 Płyn Lugola to wodny roztwór I2 w KI.
 Probówkę ogrzewamy na łaźni wodnej trzymając ją w łapie drewnianej.
 Metyloketon to keton zawierający grupę metylową przy karbonylowym atomie węgla (–C(=O)CH3).

Ćwiczenie 5. Wykrywanie grupy ketonowej – reakcja Legala.

drobny sprzęt  1 probówka w statywie odczynniki:  2 M roztwór wodny NaOH

laboratoryjny:  roztwór Na2[Fe(CN)5NO]
 roztwór ketonu (np. (CH3)2C=O)
 stężony roztwór wodny CH3COOH

Do probówki nalewamy 5 kropli roztworu ketonu i 5 kropli roztworu Na2[Fe(CN)5NO]. Mieszaninę

pozostawiamy na kilka minut. Następnie, do mieszaniny dodajemy 5 kropli roztworu wodnego NaOH.
Rubinowo-czerwona barwa roztworu świadczy o obecności metylo- lub metylenoketonu, który
tworzy -C-nitrozyketony występujące w postaci jonów kompleksowych. Roztwór po zakwaszeniu
stężonym CH3COOH przyjmuje zabarwienie purpurowe lub niebieskie.

Ćwiczenie 6. Wykrywanie grupy karboksylowej.

drobny sprzęt  1 probówka w statywie odczynniki:  bezwodny C2H5OH

laboratoryjny:  łapa drewniana  stężony roztwór wodny H2SO4
 łaźnia wodna  …M roztwór wodny CH3COOH

43
Do probówki nalewamy 5 kropli …M roztworu wodnego CH3COOH, 5 kropli bezwodnego C2H5OH
i 2-5 kropli stężonego roztworu H2SO4. Mieszaninę ogrzewamy na łaźni wodnej do wrzenia.
Otrzymany ester posiada charakterystyczny zapach owoców.
 Probówkę ogrzewamy na łaźni wodnej trzymając ją w łapie drewnianej.
 Opary z probówki nakierowujemy dłonią do wylotu nosa, a nie wkładamy nos do próbówki!

44
SPRAWOZDANIE
NAZWISKO I IMIĘ: data / podpis data oddania
data: …………... prowadzącego sprawozdania/zaliczenie

Wydział: ……….
gr. lab./zespół:
PODSTAWY CHEMII
…………………. ORGANICZNEJ

zapis przebiegu reakcji chemicznej (na wzorach półstrukturalnych) obserwacje

Ćwiczenie 1. próba Lucasa na alkohole 1-, 2- i 3-rzędowe

Ćwiczenie 2. wykrywanie grupy aldehydowej – reakcja Tollensa (lustra srebrowego)

Ćwiczenie 3. wykrywanie grupy aldehydowej – reakcja Fehlinga

Ćwiczenie 4. wykrywanie grupy ketonowej – reakcja jodoformowa Gunninga

Ćwiczenie 5. wykrywanie grupy ketonowej – reakcja Legala

Ćwiczenie 6. wykrywanie grupy karboksylowej

45
POLIMERY
ZAGADNIENIA
1. mer
2. polimery, definicja i nomenklatura
3. podziały polimerów (przykłady)
4. reakcje polimeryzacji
5. metody badań polimerów

TEORIA
e-podręcznik na OPEN AGH

INSTRUKCJA WYKONANIA DOŚWIADCZEŃ

Ćwiczenie 1. Określenie rozpuszczalności polimeru.

drobny sprzęt  3 probówki w statywie odczynniki:  poli(styren) (PS)
laboratoryjny:  łaźnia wodna  poli(etylen)(PE)
 palnik Bunsena  poli(tetrafluoroetylen) (PTFE)
 poli(metakrylan metylu) (PMMA)
 aceton
 chloroform
 dimetyloformamid

Do 3 probówek ustawionych w statywie nalewamy po ok. 1 cm3 (na wysokość ok. 1 cm)
rozpuszczalnika (aceton, chloroform lub dimetyloformamid). Niewielkie kawałeczki polimeru PS
wrzucamy do próbówek, mieszamy i czekamy 5 min. Jeżeli polimer nie uległ rozpuszczeniu to
zawartość probówki ogrzewamy na łaźni wodnej lub nad palnikiem Bunsena.
Rozpuszczalność pozostałych trzech polimerów badamy w sposób analogiczny.
 Probówkę ogrzewamy trzymając ją w łapie drewnianej.
 Temperatura wrzenia acetonu 56oC.
 Temperatura wrzenia chloroformu 61.2oC.
 Temperatura wrzenia dimetyloformamidu 153oC.

Ćwiczenie 2. Określenie gęstości polimeru.

drobny sprzęt  waga analityczna odczynniki:  poli(styren) (PS)

laboratoryjny:  suwmiarka  poli(etylen)(PE)
 poli(tetrafluoroetylen) (PTFE)
 poli(metakrylan metylu) (PMMA)

Na wadze analitycznej ważymy polimery przygotowane w formie brył. Za pomocą suwmiarki

mierzymy wymiary brył polimerów. Obliczamy gęstość polimerów.
 Wykonanie pomiaru: badany przedmiot należy umieścić w szczękach i przesunąć suwak tak, aby obie krawędzie
szczęk zetknęły się z krawędziami przedmiotu. Wymiary należy odczytać na skali; zerowa kreska noniusza wskazuje
liczbę milimetrów, podczas gdy liczba po przecinku to numer kreski noniusza pokrywającego się z kreską skali głównej.
46
Ćwiczenie 3. Kleje polimerowe.

drobny sprzęt  1 szkiełko zegarkowe odczynniki:  wiórka poli(metakrylan metylu) (PMMA)

laboratoryjny:  patyczek do mieszania  2 kawałki PMMA
 octan etylu

W zakrętce od wody mineralnej odważamy ok. 0.05 g wiórków pleksi. Dodajemy 10 kropli
rozpuszczalnika – octanu etylu; mieszamy patyczkiem i przykrywamy szkiełkiem zegarkowym.
Mieszaninę odstawiamy na godzinę w przykrytej nakrętce, mieszając zawartość co pewien czas, co
kilka minut. Otrzymany klej używamy do sklejenia 2 kawałków pleksi. W tym celu otrzymanym
klejem kilkakrotnie smarujemy jeden kawałków pleksi, a następnie łączymy z drugim kawałkiem
pleksi. Pozostawiamy na 10 minut, po czym sprawdzamy trwałość sklejenia.

Ćwiczenie 4. Otrzymywanie żywicy mocznikowo formaldehydowej.

drobny sprzęt  parowniczka odczynniki:  mocznik

laboratoryjny:  szkiełko zegarkowe  formalina
 bagietka szklana  nasycony roztwór wodny KMnO4
 palnik Bunsena
 trójnóg laboratoryjny
 laboratoryjna siatka ceramiczna
 szczypce metalowe

Do parowniczki wlewamy ok. 1 cm3 formaliny i dodajemy 1 g mocznika. Ogrzewamy nad

płomieniem palnika do momentu rozpuszczenia się mocznika. Następnie, dodajemy 4 krople
nasyconego roztworu KMnO4 i mieszamy bagietką szklaną. Płynną masę wylewamy na szkiełko
zegarkowe i czekamy do zestalenia się.
 Nad palnikiem Bunsena ustawiamy trójnóg laboratoryjny i przykrywamy go laboratoryjną siatką ceramiczną.
Włączamy palnik. Przy użyciu szczypiec metalowych parowniczkę umieszczamy na siatce ceramicznej.

47
SPRAWOZDANIE
data / podpis data oddania
data: …………... NAZWISKO I IMIĘ: prowadzącego sprawozdania/zaliczenie

Wydział: ……….
gr. lab./zespół:
POLIMERY
………………….

Ćwiczenie 1. Określenie rozpuszczalności polimeru.

rozpuszczalność w rozpuszczalniku
aceton chloroform dimetyloformamid
polimer
na na na na na na
nie nie nie
zimno gorąco zimno gorąco zimno gorąco
PE
PS
PMMA
PTFE
Ćwiczenie 2. Określenie gęstości polimeru.
polimer masa [kg] r [dm] h [dm] gęstość [kg/dm3]
PE
PS
PMMA
PTFE
Ćwiczenie 3. Kleje polimerowe.
obserwacje:

reakcja powstawania octanu etylu:

reakcja powstawania metakrylanu metylu:

Ćwiczenie 4. Otrzymywanie żywicy mocznikowo formaldehydowej.

obserwacje:

reakcja powstawania żywicy mocznikowo-formaldehydowej:

48
SŁOWNICZEK – nomenklatura związków chemicznych

wzór sumaryczny nazwa systematyczna /

zwyczajowa
związki nieorganiczne
NaOH wodorotlenek sodu
NH4OH wodorotlenek amonu
HCl(aq) kwas chlorowodorowy/kwas
solny
NH4Cl chlorek amonu
NaCl chlorek sodu
MgCl2 chlorek magnezu
CaCl2 chlorek wapnia
BaCl2 chlorek baru
AlCl3 chlorek glinu
FeCl3 chlorek żelaza(II)
SnCl2 chlorek cyny(II)
ZnCl2 chlorek cynku(II)
KI jodek potasu
HNO3 kwas azotowy(V)
NaNO3 azotan(V) sodu
Ba(NO3)2 azotan(V) baru
Co(NO3)2 azotan(V) cobaltu(II)
Pb(NO3)2 azotan(V) ołowiu(II)
AgNO3 azotan(V) srebra(I)
H2SO4 kwas siarkowy(VI)
Na2SO4 siarczan(VI) sodu
FeSO4 siarczan(VI) żelaza(II)
ZnSO4 siarczan(VI) cynku
CuSO4 siarczan(VI) miedzi(II)
NiSO4 siarczan(VI) niklu(II)
NaHSO3 wodorosiarczan(VI) sodu
Na2CO3 węglan sodu
Mg(HCO3)2 wodorowęglan magnezu
Ca(HCO3)2 wodorowęglan wapnia
Na2HPO4 wodorofosforan(V) sodu
K3[Fe(CN)6] sześciocyjanożelazian(III)
potasu
Fe3[Fe(CN)6]2 sześciocyjanożelazian(III)
żelaza(II)
Cu2O tlenek miedzi(I)
Na2[Fe(CN)5NO] nitrozylpięciocyjanożelazian(I
I) sodu / nitroprusydek sodu

49
 wzór sumaryczny nazwa systematyczna /
zwyczajowa
związki organiczne

CHI3 trzyjodometan / jodoform

CHCl3 chloroform
CH2(=O) aldehyd metylowy/ formalina
CH3–CH2OH alkohol etylowy
OHCH2–CH2OH etanodiol / glikol etylenowy
CH3–COOH kwas etylowy / kwas octowy
OHCH2–CH(OH) –CH2OH propanotriol / gliceryna
(CH3)2C=O propanon / aceton
(NH2)2C(=O) dwuamid kwasu węglowego /
mocznik
(CH3)2COH propan-2-ol / alkohol
izopropylowy

winian sodu potasu

octan etylu

kwas
etylenodwuaminatetracoctowy
/kwas wersenowy (EDTA)

poli(styren) (PS)

poli(etylen)(PE)

poli(tetrafluoroetylen)
(PTFE)

poli(metakrylan metylu)
(PMMA)

50
 O

N /dimetyloformamid

NH SO3- N
+
N N 3.2 < 4.4
N
N /oranż metylowy
SO3-

HOOC < 8.2 < -

OH O O
HO
-
CO /fenoloftaleina

OH
Br OH
Br OH
6.2 < < 7.6 Br
HO /błękit bromotymolowy
Br
HO
O
-
S O SO3
O
NO 2 6.3 < <11.5 NO 2

N
-
SO3 Na
+
N SO3 Na
- + /czerń eriochromowa T
N N
HO HO
-
OH O

NO 2

- +
N SO3 Na
N
-
O
-
O

51