परिचय

कायदा सहसा दोन श्रेणींमध्ये विभागला जातो: वास्तविक कायदा आणि प्रक्रियात्मक कायदा.
वस्तुनिष्ठ कायदा प्रकरणातील पक्षांचे हक्क आणि दायित्वे यांच्याशी संबंधित असताना,
प्रक्रियात्मक कायदा या अधिकार आणि दायित्वांच्या अंमलबजावणीची प्रक्रिया निर्धारित करतो.
भारतीय करार कायदा, 1872 , भारतीय दंड संहिता, 1860 , भागीदारी कायदा, 1932 इ. ही
वस्तुनिष्ठ कायद्याची उदाहरणे आहेत, आणि दिवाणी प्रक्रिया संहिता, 1908 , फौजदारी प्रक्रिया
संहिता, 1973 , भारतीय पुरावा कायदा, 1872 इ. प्रक्रियात्मक कायद्याची उदाहरणे आहेत. मर्यादा
कायदा, 1963 देखील प्रक्रियात्मक कायद्यांतर्गत येतो. [१]

तथापि, असे सांगून कायद्याच्या दोन श्रेणी स्पष्टपणे विभक्त करणे की मूल कायदा अधिकार
निर्धारित करतो तर प्रक्रियात्मक कायदा उपाय निर्धारित करतो हे चुकीचे आहे. कायद्याची एक
शाखा स्वतःमध्ये मर्यादित नसते , उलट ती इतर शाखांमध्ये प्रवेश करते आणि संपूर्णपणे कायदा
बनवते. अशा प्रकारे, दोन श्रेणींमध्ये कोणतेही स्पष्ट विभाजन नाही. [२]

मर्यादा कायदा, 1963

ऐतिहासिक न्यायशास्त्र, मग ते प्राचीन स्मृती लेखकांचे असो वा मुघल दरबारातील, मर्यादांसाठी

कोणताही विशिष्ट कायदा नव्हता. ब्रिटीशांच्या राजवटीतही मर्यादेचा कायदा एकसमान नव्हता.
मुंबई, मद्रास आणि कलकत्ता येथे स्थापन झालेल्या तीन सर्वोच्च न्यायालयांनी इंग्रजी
कायद्याच्या मर्यादांचे पालन के ले, तर मोफसिल न्यायालयांनी वेगवेगळे कायदे, कायदे आणि
नियम लागू के ले. 1862 मध्येच पहिला मर्यादा कायदा आला आणि तो संपूर्ण देशाला लागू
करण्यात आला आणि नंतर 1871, 1877 आणि 1908 च्या नंतरच्या कायद्यांनी त्याची जागा
घेतली.

भारतीय कायदा आयोगाच्या सूचना आणि शिफारशी लक्षात घेऊन मर्यादा कायदा लागू करण्यात
आला [३] , आणि सध्या लागू आहे.

मर्यादेचा कायदा आराम, शांतता आणि न्याय प्रदान करतो. हे राज्याच्या मागण्या विझवते आणि
शीर्षक संपवते. जो अधिकार दीर्घकाळ वापरला जात नाही तो अस्तित्वात नाही असा समज निर्माण
करतो. पक्षांचे हक्क सतत शंका किं वा अनिश्चिततेच्या स्थितीत नसतात या वस्तुस्थितीचा विचार
करते. [४] मर्यादा कायदा सार्वजनिक धोरणावर आधारित आहे आणि शांतता सुरक्षित करतो,
फसवणूक आणि खोटी साक्ष दडपतो आणि परिश्रम वेगवान करतो. मर्यादा कायद्याची व्याख्या
करणारे दोन कमाल आहेत:

1. स्वारस्य republicae ut sit finis litium , याचा अर्थ राज्याच्या हितासाठी खटल्यांचा अंत
होणे आवश्यक आहे
2. विजिलेंटिबस नॉन डॉरमेंटिबस जुरा subveniunt , ज्याचा अर्थ असा आहे की कायदा
जागरुकांना मदत करतो आणि जे त्यांच्या अधिकारांवर झोपतात त्यांना नाही
दीर्घ आणि निष्क्रीय दावे हे न्यायाऐवजी क्रू रतेचे स्रोत आहेत, कारण शेवटी न्याय मिळण्याआधी
पक्षकारांना खूप वेळ जावा लागतो. तसेच, अशा दाव्यांमध्ये, प्रतिवादी किं वा अगदी वादी महत्त्वपूर्ण
पुरावे गमावू शकतात जे अन्यथा त्यांचा दावा सिद्ध करेल. आणि, सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, वाजवी
हक्क असलेली व्यक्ती वाजवी परिश्रमाने त्याचा पाठपुरावा करण्यास बांधील आहे.

मर्यादा कायदा, कोणत्याही प्रकारे, पक्षांचे अधिकार नष्ट करण्याचा हेतू नाही; पक्षांनी त्यांचे उपाय
शोधण्यासाठी दुरापास्त डावपेच वापरणार नाहीत याची खात्री करणे एवढेच आहे. [५] तसेच, "गुन्हा
कधीच मरत नाही" या नियमाचे पालन करून, मर्यादा कायदा फौजदारी कार्यवाहीवर लागू होत
नाही, अर्थातच त्या उद्देशासाठी विशेष तरतुदी स्थापित के ल्या जातात. [६]

मर्यादेची याचिका

मर्यादा कायद्याच्या कलम ३ मध्ये मर्यादेच्या पट्टीचा उल्लेख आहे, ज्यामुळे न्यायालयाच्या
अधिकारक्षेत्रावर परिणाम होतो. त्यात असे नमूद के ले आहे की विहित कालावधीनंतर प्राधान्य
दिलेला प्रत्येक खटला, अपील किं वा अर्ज डिसमिस के ला जाईल, जरी बचाव म्हणून मर्यादा
वाढविली गेली नाही . जर एखाद्या पक्षाला मर्यादेची मर्जी मिळाली तर न्यायालयाचे अधिकार
काढू न घेतले जातात. [७] कलम ३ न्यायालयावर कर्तव्य बजावते जेथे असा दावा, अपील किं वा
अर्ज दाखल के ला जातो, जर तो मर्यादेच्या पलीकडे असेल तर तो फे टाळणे. बचाव पक्षाने अशी
याचिका के ली आहे की नाही [८] , कलम ३ हे या स्वरूपाचे आहे.
अशा प्रकारे, असे मानले गेले आहे की मर्यादेची याचिका मांडली जाऊ शकते आणि कार्यवाहीच्या
कोणत्याही टप्प्यावर स्थापित के ली जाऊ शकते, जर ती मान्य आणि निर्विवाद तथ्यांवर असेल
आणि तथ्यांच्या तपासणीची आवश्यकता नसेल. [९]

पक्षाच्या बाजूने दावा करण्याचा अधिकार अस्तित्वात असल्यापासून मर्यादेचा कालावधी सुरू होतो .
दावा ठोकण्याचा अधिकार तेव्हाच अस्तित्वात येईल जेव्हा दावा किं वा कार्यवाहीमध्ये प्रतिपादन
के लेला हक्क असतो. कलम 4 सांगते की जर न्यायालय बंद असेल त्या दिवशी मर्यादा कालावधी
संपत असेल, म्हणजे न्यायालयात दावा दाखल के ला जाऊ शकत नाही, तर न्यायालय पुन्हा
उघडल्यावर असा दावा किं वा अपील दाखल के ले जाऊ शकते.

मर्यादेच्या कालावधीचा विस्तार

काही प्रकरणांमध्ये मर्यादा कालावधी वाढविला जाऊ शकतो आणि कायद्याच्या कलम 5 मध्ये असे
नमूद के ले आहे की मर्यादा कालावधी संपल्यानंतरही दावा किं वा अपील दाखल के ले जाऊ शकते
परंतु वादीला ते दाखल करण्यास सक्षम नसण्याचे पुरेसे कारण असेल. अशा प्रकरणांमध्ये,
न्यायालयाला गुणवत्तेनुसार प्रकरणाचा निर्णय घ्यावा लागतो आणि के स दाखल करण्यास उशीर
यासारख्या तांत्रिक समस्येमुळे तो फे कू न देत नाही.

परंतु "पुरेसे कारण" हा वाक्प्रचार व्यापक आहे आणि त्यात नेमके काय येते, याची व्याख्या के लेली
नाही. न्यायालयांद्वारे न्यायाची प्रगती करण्यासाठी सामान्यतः उदारमताने याचा अर्थ लावला जातो
[१०] , परंतु हा विवेक विवेकपूर्वक वापरला जाणे आवश्यक आहे. कलेक्टर (एलए) विरुद्ध काटीजी
[११] मध्ये , सर्वोच्च न्यायालयाने काही तत्त्वे घालून दिली आहेत जेव्हा अपील किं वा अर्ज
मर्यादेच्या बाहेर प्राधान्य दिले जाते:

 सामान्यतः, एखाद्या याचिकाकर्त्याने उशीरा अपील दाखल के ल्यास त्याला कोणताही लाभ
मिळण्याचा हक्क नसतो.
 तथापि, काहीवेळा के वळ विलंब माफ करण्यास नकार दिल्याने गुणवत्तेच्या बाबी फे कल्या
जाऊ शकतात आणि परिणामी न्यायाचा पराभव होऊ शकतो.
  “प्रत्येक दिवसाचा विलंब समजावून सांगितला पाहिजे” ही शिकवण अतार्कि कपणे किं वा
पेडंटिक पद्धतीने लागू करण्याची गरज नाही. त्याचा उपयोग सामान्यज्ञानावर आधारित
असावा.
 जर ठोस न्याय आणि तांत्रिक बाबी एकमेकांच्या विरोधात असतील तर, भरीव न्यायाला
नेहमीच प्राधान्य दिले पाहिजे.
 विलंब जाणीवपूर्वक, किं वा दोषी निष्काळजीपणामुळे किं वा कु प्रवृत्तीमुळे झाला असा कोणताही
अंदाज असू शकत नाही. किं बहुना, वादकर्त्याला विलंबाचा फायदा होत नाही, उलट धोका
पत्करावा लागतो.
 न्यायपालिका ही तांत्रिक त्रुटींमुळे अन्यायाला कायदेशीर मान्यता देण्यासाठी नव्हे तर अन्याय
दूर करण्याच्या क्षमतेसाठी ओळखली जाते आणि त्यांनी तसे करणे अपेक्षित आहे.
म्हणून, "पुरेसे कारण" या प्रश्नाचे सार्वत्रिक उत्तर असू शकत नाही. हे प्रत्येक प्रकरणातील तथ्ये
आणि परिस्थितीवर अवलंबून असते. परंतु मर्यादा कायदा, कलम 4 ते 24 अंतर्गत, काही विशिष्ट
परिस्थितींचा उल्लेख करतो जेथे मर्यादेची चूक झाल्यामुळे खटल्याच्या संस्थांना प्रतिबंध होत नाही.
अशीच एक परिस्थिती म्हणजे कायदेशीर अपंगत्व.

मर्यादा कायदा, 1963 अंतर्गत कायदेशीर अपंगत्व

मर्यादा कायदा, 1963 च्या कलम 6 मध्ये मर्यादा कालावधीला अपवाद म्हणून कायदेशीर अपंगत्व
दिले आहे. विहित कालावधी चालू असताना, खटला किं वा अर्ज दाखल करण्यास पात्र असलेली
एखादी व्यक्ती अल्पवयीन, वेडी किं वा मूर्ख असेल, तर अशी व्यक्ती अपंगत्व आल्यावर त्याच
कालावधीत दावा किं वा अर्ज दाखल करू शकते. अस्तित्वात नाही. पुढे, जर एखाद्या व्यक्तीला
एकाच वेळी दोन अपंगत्व आल्यास, किं वा एक अपंगत्व थांबण्याआधी, तो दुसर्‍
या अपंगत्वामुळे
प्रभावित झाला असेल, तर दोन्ही अपंगत्व संपल्यानंतर तो दावा किं वा अर्ज दाखल करू शकतो.
तसेच, एखाद्या व्यक्तीच्या अपंगत्वामुळे त्याचा मृत्यू झाल्यास, अशा व्यक्तीच्या कायदेशीर
प्रतिनिधीला खटला किं वा अर्ज दाखल करण्याचा अधिकार आहे.

कायदेशीर प्रतिनिधी ज्या व्यक्तीचे प्रतिनिधीत्व करतो त्याच्या मृत्यूच्या वेळी अपंगत्वाने प्रभावित
झाल्यास, अपंगत्व (ती) अस्तित्वात नाहीसे झाल्यावर दावा किं वा अर्ज दाखल के ला जाऊ शकतो.
ज्या वेळेपासून मर्यादेचा कालावधी मोजला जाणार आहे त्या वेळी असे अपंगत्व अस्तित्वात असणे
आवश्यक आहे.
खटला दाखल करण्यासाठी एकापेक्षा जास्त फिर्यादी असल्यास मर्यादा कायद्याचे कलम 7
कायदेशीर अपंगत्वाबद्दल बोलते. जर व्यक्तींपैकी कोणतीही एक अपंगत्वाखाली असेल परंतु अपंग
व्यक्तीच्या संमतीशिवाय त्या सर्वांना डिस्चार्ज दिला जाऊ शकतो, तर इतरांनी विहित कालावधीत
दावा किं वा अर्ज दाखल करणे बंधनकारक आहे. परंतु जर कोणताही डिस्चार्ज दिला जाऊ शकत
नसेल तर, त्यांपैकी एक जोपर्यंत इतरांच्या संमतीशिवाय सक्षम होत नाही तोपर्यंत ते मर्यादा
कालावधीचे पालन करण्यास बांधील नाहीत.

मर्यादा कायद्याच्या कलम 6 मध्ये तीन कायदेशीर अपंगत्वाची तरतूद आहे: अल्पसंख्याक, वेडेपणा
आणि मूर्खपणा. अल्पसंख्याकांसाठी, 1875 च्या भारतीय बहुसंख्य कायद्यानुसार एखादी व्यक्ती
18 वर्षे वयाची झाल्यावर मोठी होते.

वेडेपणाबद्दल, न्यायालये के वळ कायदेशीर वेडेपणा ओळखतात आणि वैद्यकीय वेडेपणा नाही.

कायदेशीर वेडेपणा सिद्ध करण्यासाठी, वर्तन , पूर्ववर्ती आणि उपस्थिती विचारात घेणे आवश्यक
आहे.

हरिसिंह गोंड विरुद्ध मध्य प्रदेश राज्य, चार प्रकारचे नॉन-कं पोज मेंटिस ठे वले गेले होते, ज्यात मूर्ख
आणि वेडे होते, आजाराने नॉन-कॉम्पोज मेंटिस बनवले होते आणि मद्यपान के लेल्या व्यक्तीचा
समावेश होता . त्यानुसार, एक मूर्ख अशी व्यक्ती आहे जी जन्मतः असामान्य वागणूक दर्शवते,
वेडे किं वा मादक व्यक्तीच्या विपरीत. मूर्खपणा हा सहसा कायमस्वरूपी असतो, आणि वेडेपणाच्या
विपरीत, आयुष्यभर मिळवता येत नाही.

निष्कर्ष

मर्यादेचा कायदा के वळ कृ ती प्रतिबंधित करतो आणि संरक्षण नाही , तो देखील वाजवी मार्गाने.
पुढे, मर्यादा कायदा के वळ न्यायालयांना लागू होतो आणि न्यायालयामध्ये सुरू के ल्या जाऊ
शकतात अशा कार्यवाहीसाठी. न्यायाधिकरण, अर्ध-न्यायिक संस्था आणि इतर न्यायिक अधिकारी
मर्यादा कायद्याच्या कक्षेत येत नाहीत.

भारतीय संविधानाच्या कलम 14 मध्ये कायद्यासमोर समानता तसेच कायद्याचे समान संरक्षण
प्रदान के ले आहे. समानतेचा सिद्धांत न्यायालयांनी सर्व याचिकाकर्त्यांना समान रीतीने लागू करणे
आवश्यक आहे. परंतु असे करताना जीवनातील वास्तवाकडे दुर्लक्ष करता कामा नये. जर मर्यादा
कालावधी संपल्यानंतर अपील किं वा अर्ज न्यायालयासमोर आणले गेले आणि के वळ विलंबाच्या
कारणास्तव ते फे टाळले गेले, तर पीडित फक्त सामान्य जनता असेल. म्हणून "पुरेसे कारण" या
अभिव्यक्तीकडे न्याय-कें द्रित पद्धतीने संपर्क साधला पाहिजे.

मर्यादा कायदा, 1963 अंतर्गत कायदेशीर अपंगत्वावर वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न

मर्यादा कायदा, 1963 चे महत्त्व काय आहे?

दीर्घ आणि निष्क्रीय दावे हे न्यायाऐवजी क्रू रतेचे स्रोत आहेत, कारण शेवटी न्याय मिळण्याआधी
पक्षकारांना खूप वेळ जावा लागतो. मर्यादा कायद्याचा मुख्य उद्देश हा आहे की अशी कृ ती
थांबण्यापूर्वी पीडित पक्षाला उपायासाठी दावा करण्यासाठी कृ ती आणण्यासाठी विशिष्ट कालावधी
देणे. मर्यादेचा कायदा आराम, शांतता आणि न्याय प्रदान करतो. हे राज्याच्या मागण्या विझवते
आणि शीर्षक संपवते. जो अधिकार दीर्घकाळ वापरला जात नाही तो अस्तित्वात नाही असा समज
निर्माण करतो. पक्षांचे हक्क सतत शंका किं वा अनिश्चिततेच्या स्थितीत नसतात या वस्तुस्थितीचा
विचार करते. हे न्याय जलद सुटण्यास मदत करते जेणेकरून पक्षकार वर्षानुवर्षे खटले रखडत
नाहीत.

मर्यादा कायद्यांतर्गत कायदेशीर अपंगत्व म्हणजे काय?

कायदेशीर अपंगत्व हा मर्यादेच्या सर्वसाधारण नियमाला अपवाद आहे. जर एखादी व्यक्ती वेडी
किं वा अल्पवयीन असेल ज्या काळात त्याला त्याच्या चुकीच्या विरुद्ध कारवाई करणे बंधनकारक
आहे, तर मर्यादा कालावधी त्याला एकदा का वेडेपणा किं वा अल्पसंख्याकता संपल्यानंतर कारवाई
करण्यास प्रतिबंध करणार नाही.

मर्यादा कायद्यांतर्गत "पुरेसे कारण" म्हणजे काय?

"पुरेसे कारण" हा वाक्यांश व्यापक आहे आणि त्यात नेमके काय येते, ते परिभाषित के लेले नाही.
मर्यादा कालावधी माफ करण्यासाठी पुरेसे वाजवी कोणतेही कारण या वाक्यांशाच्या कक्षेत येईल.
न्यायालये सामान्यत: न्यायाची प्रगती करण्यासाठी उदारमताने अर्थ लावतात, परंतु हा विवेक
विवेकबुद्धीने वापरला जाणे आवश्यक आहे.