SOSYAL

ARAŞTIRMALAR
VAKFI
SAV Sosyal Araştırmalar Vakfı

ISBN 978-9944-5612-3-5
Sosyal Araştırmalar Vakfı 14
Yakın Tarih Dizisi - 1

“Kapitalizmi Planlamak
Türkiye’de Planlama ve DPT’nin Dönüşümü”

Ümit AKÇAY

Birinci Basım: Eylül 2007

Yayına Hazırlayan Kapitalizmi Planlamak

Serap KURT
Türkiye'de Planlama ve DPT'nin Dönüşümü
Kapak Tasarım
Savaş ÇEKİÇ
Ümit AKÇAY
Baskı Öncesi Hazırlık
Ülkü GÜNDOĞDU

Baskı ve Cilt:
Ezgi Matbaacalık
Çobançeşme Mah. Sanayi Cad.
Altay Sk. No: 10
Yenibosna/İSTANBUL
Tel: 0 212 452 23 02

Sosyal Araştırmalar Vakfı

İktisadi İşletmesi
İstiklal Caddesi Balo Sk. Analin Ap. No: 17/2
Beyoğlu – İstanbul

Tel/Fax: 0 212 292 55 85 - 86

Web: www.sav.org.tr
e-mail: merhaba@sav.org.tr Süheyla ve Tuncer’e...
İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR ........................................................................................... 9
SUNUŞ .......................................................................................................... 11
TEŞEKKÜR ................................................................................................ 13
BİRKAÇ SÖZ .............................................................................................. 15
GİRİŞ ............................................................................................................ 19
1. BÖLÜM
DÜNYADA İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI SONRASINDA OLUŞAN
SİYASAL ve EKONOMİK ATMOSFER .................................................. 23
1.1. ABD Hegemonyasında Gelişen Üretken Sermayenin
Uluslararasılaşması Süreci ..................................................................... 23
1.2. Yeni Ulus Devletlerin Kapitalist Sisteme Entegrasyonları
ve Kalkınma İktisadının Ortaya Çıkışı ..................................................... 24
1.3. Planlama Yaklaşımının Ortaya Çıkışı ...................................................... 28
2. BÖLÜM
1970’LERDEKİ KRİZ ve SONRASI ......................................................... 33
2.1.1970’lerdeki Kriz ve Yeniden Yapılanma Süreci ..................................... 33
2.2. Planlama Yaklaşımındaki Değişimler ..................................................... 39
3. BÖLÜM
TÜRKİYE’DE 1945 SONRASI SERMAYE BİRİKİM SÜREÇLERİNE
ÖZET BAKIŞ .............................................................................................. 46
3.1.Türkiye’de 1945 Sonrası Sermaye Birikim Süreci .................................. 46
3.2. İçe Dönük Birikim Modelinin Kurulması ............................................... 50
3.2.1. İçe Dönük Modelde DPT-Özel Kesim İlişkileri .................... 55
3.3. İçe Dönük Birikim Modelinin Krizi ....................................................... 58
3.4. 1980 Dönüşümü ve Sonrası .................................................................... 61
3.4.1. 1980 Dönüşümü Sonrasında DPT-Özel Kesim İlişkisi ......... 63

5
4. BÖLÜM EKLER ....................................................................................................... 189
DPT’NİN YİRMİ YILLIK SERÜVENİ (1960-1980) ................................ 66 EK-1: Şefik İnan’ın Hazırladığı Tasarıda Planlama Örgütü, 1960 .............. 189
4.1. 1958-1962 Dönemi ................................................................................. 66 EK-2: Şinasi Orel’in Hazırladığı Taslağın İlk Halinde
4.1.1. DPT’nin Kuruluş Dönemi (1958-1960) ................................ 66 Planlama Örgütü, 1960 ....................................................................... 190
4.1.1.1. Kuruluş Kanununda DPT EK-3: 91 Sayılı Yasaya Göre DPT’nin Örgütlenişi, 1960 ............................ 191
ve Planlama Mekanizması ..................................... 77 EK-4: 223 SAYILI KHK-1984 ................................................................... 192
4.1.2. Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planının Hazırlanması Dönemi EK-5: 540 SAYILI KHK-1994 ................................................................... 193
ve İlk Plancıların İstifası (1960-1962)..................................... 85 EK-6: DPT’nin Personel Sayılarının Değişimi (1960-2004) ....................... 194
4.1.3. Yön Dergisi ve DPT’ye Bakışı .............................................. 99 EK-7: Dr. Attila Karaosmanoğlu ile görüşme, 26 Mart 2004, İstanbul ....... 195
4.1.3.1 Yön Dergisi’nin Planlama Kavramına Bakışı ..... 100 EK-8: Prof. Dr. Bilsay Kuruç ile görüşme, 22 Aralık 2005, Ankara ve
4.1.3.2. Yön Dergisi’nin DPT’ye Bakışı ......................... 103 16 Ocak 2006 İstanbul ........................................................................ 204
4.2. 1962-1980 Dönemi ............................................................................... 110 EK-9: Prof. Dr. Erdoğan Soral ile görüşme, 3 Mayıs 2004, Ankara ............ 227
4.2.1. Ziya Müezzinoğlu Dönemi .................................................. 111 EK-10: Prof. Dr. Ergun Türkcan ile görüşme, 2 Mart 2004, Ankara ........... 238
4.2.2. Memduh Aytür Dönemi ....................................................... 114 EK-11: İlhan Kesici ile görüşme, 22 Nisan 2004, İstanbul ......................... 244
4.2.3. Orhan Çapçı Dönemi ........................................................... 119 EK-12: Kemal Cantürk ile görüşme, 4 Mayıs 2004, Ankara ....................... 256
4.2.4. Turgut Özal Dönemi ............................................................ 124 EK-13: Prof. Dr. Oktar Türel ile görüşme, 4 Mayıs 2004, Ankara .............. 261
4.2.5. Hüsnü Kızılyalı Dönemi ...................................................... 130 EK-14: Prof. Dr. Sevim Görgün ile görüşme, 9 Mart 2004, İstanbul........... 278
4.2.6. İkinci Memduh Aytür Dönemi ............................................ 131 EK-15: Tülin Candır ile görüşme, 22 Mart 2004, Ankara ........................... 286
4.2.7. Kemal Cantürk Dönemi ...................................................... 136 KAYNAKÇA ............................................................................................. 293
4.2.8. Mustafa Ernam Dönemi ...................................................... 141
Ad ve Konu Dizini ......................................................................................310
4.2.9. Bilsay Kuruç Dönemi ......................................................... 145
4.2.10. İkinci Turgut Özal Dönemi ............................................... 150
5. BÖLÜM
1980 DÖNÜŞÜMÜ SONRASINDA DPT ................................................ 163
5.1. Hukuksal Yapıdaki Değişim ................................................................. 165
5.1.1. 1980-1991 Dönemi ............................................................. 166
5.1.1.1. Askeri Darbe Döneminde Yapılan
Düzenlemeler ....................................................... 166
5.1.1.2. 223 Sayılı KHK ile Yapılan Düzenleme ............. 167
5.1.1.3. 304 Sayılı KHK ile Yapılan Düzenleme ............. 169
5.1.1.4. 3701 Sayılı Yasa, 437 Sayılı KHK ve
470 Sayılı KHK ile Yapılan Düzenlemeler ........... 170
5.1.1.5. 1994 Yılında Yapılan Değişiklik ........................ 171
5.2. 1980 Sonrasında Ekonomi Yönetimindeki Dönüşüm ........................... 175
5.3. Plancıların Gözünden 1980 Sonrası DPT ve Planlama .......................... 178
6. SONUÇ ................................................................................................... 185

6 7
 KISALTMALAR

ABD : Amerika Birleşik Devletleri

AET : Avrupa Ekonomik Topluluğu
AID : Agency for International Development
(Uuslararası Kalkınma Örgütü)
ANAP : Anavatan Partisi
AP : Adalet Partisi
AÜSBF : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi
BBYKP : Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı
BM : Birleşmiş Milletler
CHP : Cumhuriyet Halk Partisi
Çev. : Çeviren
DB : Dünya Bankası
DBYKP : Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı
Der. : Derleyen
DP : Demokrat Parti
DPT : Devlet Planlama Teşkilatı
DYP : Doğru Yol Partisi
Ed. : Editör
EİTİ : Elektrik İşleri Etüd İdaresi
GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla
HDTM : Hazine ve Dışticaret Müsteşarlığı
IMF : International Money Found (Uluslararası Para Fonu)
I. MC : Birinci Milliyetçi Cephe Hükümeti
II. MC : İkinci Milliyetçi Cephe Hükümeti
İBYKP : İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı
KHK : Kanun Hükmünde Kararname
KİT : Kamu İktisadi Teşebbüsü
MBK : Milli Birlik Komitesi
MESS : Madeni Eşya Sanayicileri Sendikası
METU : Middle East Tecnical University

8 9
MHP : Milliyetçi Hareket Partisi
MSP : Milli Selamet Partisi
NATO : North Atlantic Treaty Ornanization
(Kuzey Atlantik Anlaşması Örgütü)
ODTÜ : Orta Doğu Teknik Üniversitesi
OECD : Organization for Economic Co-operation and
Development (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü)
OEEC : Organization for European Economic Co-operation
(Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü) SUNUfi
PKvKK : Para ve Kredi Kurulu
s. : Sayfa Sosyal Araştırmalar Vakfı olarak Yakın Tarih dizisinden ilk kitabımızı ya-
SHP : Sosyal Demokrat Halkçı Parti yımlıyoruz.
SKD : Sosyalist Kültür Derneği Yakın Tarih alanı vakfımızın kuruluşundan beri temel çalışma eksenlerin-
SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği den biridir (özellikle de 1974-1983 Dönemi ve Sosyalizm Deneylerinin Ana-
TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi lizi). Bu konuda özgün çalışmalar yapmayı, yapılmış çalışmalara ulaşmayı ve
TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği yayımlamayı görev olarak algılıyoruz.
TODAİE : Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü Diğer kitap çalışmalarımızda olduğu gibi bu çalışmada da desteği yine ya-
TÜSİAD : Türkiye Sanayicileri ve İşadamları Derneği kın çevremizden aldık. Bize bu çalışmayı Sn. Mehmet TÜRKAY önerdi. Ki-
UNDP : Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı tabın yazarı Ümit AKÇAY onun öğrencilerinden. Çalışmanın adı:”KAPİTA-
ÜBYKP : Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı LİZMİ PLANLAMAK: TÜRKİYE’DE PLANLAMA ve DPT’NİN DÖNÜ-
YPK : Yüksek Planlama Kurulu ŞÜMÜ”
YTP : Yeni Türkiye Partisi
Kitabın kapsamını anlatmak için önsözden ve yazarın kendi anlatımından
YUK : Yapısal Uyum Kredisi
yararlanacağız.
Sn. TÜRKAY kitaba yazdığı önsözü aşağıdaki cümlelerle sonlandırmıştır.
Bu cümleler kitabın neden diğer çalışmalardan farklı durduğunun anlatımıdır.
...“Ümit Akçay’ın yaptığı bu çalışma, yukarıda en genel hatlarıyla öneri-
len yaklaşım biçiminin genel olarak Türkiye’de kapitalist gelişme süreci, özel
olarak da bu süreçde Devlet Planlama Teşkilatı’nın yer ve işlevinin değerlen-
dirilmesi üzerine yoğunlaşmış, sürecin karşılıklı etkileşimini ve diyalektiğini
yakalamış bir bakma biçimine sahip olmakla, aynı konudaki diğer çalışmalar-
dan önemli ölçüde farklılaşmaktadır. Bu farklılık, iki yönlü işlemektedir; biri-
si kapitalizmi veri kabul edip sorgulamayan yaklaşımların planlama konusun-
daki açmazlarını ortaya koymaktadır. Diğeri, kapitalizme eleştirel yaklaşıp, an-
cak kapitalist birikimi nihai olarak teknik bir süreç olarak görerek “planlama-
yı” bu süreçte sistemi yönetmeye dair bir araç olarak değerlendiren teknokra-
tik yaklaşımların sınırlarına işaret etmekle önemli bir açılım getirmektedir..”
Yazarın kendi söylemlerinden yola çıkarakta kitabın nelere vurgu yaptığı-
nı ve hangi bölümlerden oluştuğunu görebiliriz.
“1960 yılından 2000 yılına kadar gelen süre içinde, “planlı kalkınma” kav-

10 11
ram ve pratiğinin sermaye birikim süreci temelinde ve DPT’nin kurum tarihi
çerçevesinde Türkiye’de kapitalist toplumsal ilişkilerin gelişim sürecindeki
yerinin ve işlevinin açığa çıkarılması, bu çalışmanın ana hedefidir.”...
“Bu amaçla çalışmanın ilk bölümünde 1945 sonrasından uluslararası dü-
zeyde planlama kavramının öne çıkmasının gerisinde yatan temel dinamiklere
işaret edilmiş, ikinci bölümde 1970’li yıllarda dünya genelinde görülen kriz ve
sonrasındaki yeniden yapılanma sürecinin, planlama kavramına yansımaları ele
alınmıştır. Üçüncü bölümde ise, bir sonraki bölümde ele alınacak olan, “Planlı
Kalkınma” sürecinin ortaya çıkışının ve evriminin izlenmesinde, dönemin sos-
yo-ekonomik arka planının ortaya konması amacıyla, Türkiye’nin 1945 sonra-
sı sermaye birikim süreçleri, ana hatlarıyla değerlendirilmiştir. Dördüncü bö-
lümde DPT’nin kuruluş sürecinde yaşananlar ile, 1980 yılına kadar kurumun
siyasal iktidarla olan ilişkileri ele alınmış, son bölümde ise, 1980 sonrasında
DPT’nin yeniden yapılandırılması süreci değerlendirilmiştir.”...
Çalışmada kullanılan yöntem, ilgili dönemlere ait gazete ve dergi tarama-
sı ile 1960’lardan bugüne DPT’de görev yapmış ve halen yapmakta olan, ay-
rıca görev yaptıkları dönemle ilgili temsil kabiliyeti olduğu düşünülen plancı-
larla mülakatlar yapılması şeklindedir. Yapılan dokuz görüşmenin tüm çözüm-
leri, konuyla ilgili araştırmacıların farklı okumalar sonucunda değişik değer-
lendirmeler yapılabileceği düşüncesiyle çalışmanın sonuna eklenmiştir.
Sosyal Araştırmalar Vakfı olarak, ülkemizde yapılan özgün Yakın Tarih
çalışmalarını desteklemeyi kuruluşumuzdan itibaren önümüze görev olarak
koyduk. Bu anlayış içinde desteklerimizi de sürdüreceğiz. Bu çalışmanın da
birçok araştırmacı için kaynak kitap olacağını düşünüyor ve Ümit AKÇAY’a
bu değerli çalışması için teşekkür ediyoruz.
Sosyal Araştırmalar Vakfı
Yönetim Kurulu
12
Teflekkürler;
Bu çalışma esas olarak Marmara Üniversitesi’ndeki Kalkınma İktisadı
Yüksek Lisans Programı dâhilinde hazırladığım ve 2004 yılında tamamladığım
teze dayanıyor. Türkiye’de varolan akademik ortam, tabii ki hayatın diğer
alanlarının dışında değil. Dolayısıyla son yıllarda içinde bulunduğumuz top-
lumsal kriz sürecinin kişilere yansıması olan bireycilikten, yalnızlaşmadan ve
de eleştirel olmama halinden akademi de yoğun bir şekilde nasiplenmiş du-
rumda. Ancak Kalkınma İktisadı Yüksek Lisans ve Doktora Programlarını yü-
rüten sevgili hocalarım Fuat Ercan ve Mehmet Türkay’a, varolan tüm bu
olumsuz şartlara rağmen, klasikleşmiş bir hoca-öğrenci ilişkisinin yaşanmadı-
ğı, eleştirel düşünmenin ve toplumu anlama çabasının çok yoğun bir tempoda
devam ettiği ve gittikçe ticarileşen ve yozlaşan akademik hayatta maalesef ar-
tık çok ender olarak görülebilecek bir ortamı yaşattıkları için teşekkür ederim.
Burada belirtmeden geçemeyeceğim bir başka nokta ise, Küçükkuyu Çalışma
Ortamı ve orada yaşanan paylaşım. Bu ortamı devam ettiren tüm arkadaşlara
da samimiyetleri ve resmi-akademik ilişki dışında bir bilgi paylaşım biçimini
hayata geçirdikleri için ayrıca teşekkür etmem gerekiyor.
Oldukça verimli ve geliştirici bir çalışma ortamında bulunmanın sağladı-
ğı olanakları bir kenara bırakırsak, genel olarak devlet ve toplum-sınıf(lar) iliş-
kilerini çalışmak, özelde ise, bu ilişkilerin Türkiye’de aldığı özgül biçimleri,
olgular denizi içersinde kaybolmadan ve belli bir aks üzerinden ele almak, ol-
dukça zorlu bir uğraş. Bu çerçevede Türkiye’nin 1960 sonrası siyasal ve eko-
nomik atmosferinde önemli bir yeri olan planlama ve DPT üzerine bir çalışma
yapmak, şüphesiz bazı güçlükleri beraberinde getirdi. Çalışma esnasında bu
zorlukların aşılmasında sundukları katkılardan dolayı, kendileriyle mülakat ya-
pılmasını kabul eden Dr. Atilla Karaosmanoğlu’na, Prof. Dr. Sevim Görgün’e,
Sayın Tülin Candır’a, Prof. Dr. Erdoğan Soral’a, Sayın Kemal Cantürk’e, Prof.
Dr. Oktar Türel’e, Prof. Dr. Ergun Türkcan’a, Sayın İlhan Kesici’ye ve Prof.
Dr. Bilsay Kuruç’a teşekkürü bir borç bilirim.
Tez konusu olarak DPT’yi seçmemdeki önaçıcı tavsiyeleri ve tez süreci-
nin her aşamasındaki önerileri ve yorumlarıyla bu çalışmayı yapılabilir kılan
13
danışman hocam Prof. Dr. Mehmet Türkay’a teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca
çalışmamın kitaplaşmasındaki emeklerinden ötürü Serap Kurt’a ve SAV çalı-
şanlarına teşekkür ederim.
Son olarak, çalışmalarım süresince sabır ve güvenle beni destekleyen ai-
leme ve varlığı ile bu çalışmaya büyük katkı yapan sevgili Özgün Akduran’a
teşekkür ederim.

Ümit AKÇAY
Birkaç Söz
Kozyatağı, 2007 Kapitalist sermaye birikimi sürecinin Dünya ve dolayısıyla Türki-
ye’de yaşadığı dönüşümün yansımalarını, sitemin bütünsel işleyişi gereği,
birbirine bir şekilde bağlı ve bu anlamda birbirini etkileyen bir dizi süreç
ve/veya bağlamda izlemek mümkündür. Söz konusu süreç ve/veya bağ-
lamları görünür kılan, onlara tarihsel anlamlarını veren bu süreç ve bağlam-
larda yer alan taşıyıcı kurumsallaşmalardır. Burada önemli olan, sürecin iş-
leyişini ve dolayısıyla yönünü belirleyen yapısal, diğer bir deyişle esasa
dair özelliklerin süreç içinde oluşan kurumsallaşmaların sınırlarını belirle-
mesi, diğer taraftan söz konusu kurumsallaşmaların birikim sürecinin ge-
rektirdiği ilişkilerin hayata geçmelerini mümkün kılmalarıdır.
Dolayısı ile kapitalist sermaye birikim sürecinin bütünsel işleyişinin
değerlendirilmesinde uzun dönemli, bu anlamda yapısal olan eğilimlerin
esas alınması, konjonktürel olanın bu çerçevedeki tarihsel yerine oturtula-
bilmesi için bir ön gereklilik olarak karşımıza çıkmaktadır. Böyle bir çer-
çeveden bakma çabası, yaşanan süreci toplumsal bir işleyiş olarak serma-
ye birikimi aksında, kendi tarihselliği içinde değerlendirmeyi de mümkün
kılacaktır.
En genel çerçevesiyle işaret edilmeye çalışılan bu tarz bir bakma bi-
çimi, Türkiye’de kapitalist sermaye birikimi sürecinin değerlendirilmesine
yönelik bu güne kadar yapılan çalışmaların önemli bir kısmında söz konu-
su olmamıştır. Bir dizi yöntemsel kabul nedeniyle pek fazla nüfuz edileme-
yen söz konusu bütünsel bakma biçimini farklı kılan özellik ise, sürecin eş
zamanlı bir biçimde hem referans olarak alınmasını, hem de işleyişin ge-
rekli kısmının öne çıkarılmasını mümkün kılmasıdır. Dolayısıyla böyle bir
bakma biçimi, bütünle uğraşırken parçayı, ya da sürece bakarken an’ı gör-
mezden gelme-ya da tersi- hatasına düşülmesini de büyük ölçüde engelle-
yecek bir çerçeveden değerlendirme yapılmasını da mümkün kılmaktadır.
Ümit Akçay’ın Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) üzerine yaptığı bu ça-
lışma, söz konusu kurum üzerine bugüne değin yapılan çalışmalardan yu-

14 15
karıda vurgulanan bakma biçimini kullanıyor olması nedeniyle önemli öl-
çüde ayrılmakta ve farklılaşmaktadır. Söz konusu farklılık, süreci ve kuru-
mu öncelikle sermaye birikimi sürecinin bütünsel işleyişi aksında değer-
lendiriyor olmasından kaynaklanmaktadır. Bir anlamda sermaye birikimi
sürecinin teknik değil toplumsal bir süreç olduğuna dair yapılan uyarı, bu
çalışmanın belkemiğini oluşturmaktadır. Çalışmada da, gerekli yerlerde
vurgulandığı gibi, kapitalist sermaye birikim süreci ve buna eşlik eden top-
lumsal dönüşümler bir dizi yeni ihtiyacı da beraberinde getirmektedir. Ye-
ni olan ihtiyaçların karşılanma derecesi sürecin bütünsel ancak çelişki ve
çatışmalarla işleyen yapısı gereği, farklı kurumsallaşmalar aracılığıyla
mümkün olmaktadır. Burada önemli olan kapitalist sermaye birikiminin
uzun erimli mantığının işlediğinin farkında olunmasıdır.
Bu farkındalık, sermaye birikim sürecinin toplumsal niteliğinin göz
önüne alınmasının önemine de işaret etmektedir aynı zamanda. Nihayetin-
de kapitalist sermaye birikimi, “kapitalist temelde örgütlenmiş” bir toplum
yaratma ve sürdürme projesidir ve bu yanıyla toplumsal sınıfların kendi iç-
lerinde ve kendi aralarında yaşadıkları çatışma, gerilim ve mutabakatlarla
hayata geçmektedir. Bu anlamda, süreçte yer alan sınıflar ve devletin yer
ve işlevleri ve bu aktörleri birbiriyle ilişkilendiren bağlam, diğer bir deyiş-
le söz konusu aktörler arasındaki ilişkinin nasıl bir dolayıma sahip olduğu-
nun işaret edilmesi kritik bir önem kazanmaktadır. Kısacası sınıflı bir top-
lumda devlet ve sınıflar arası ilişkinin tek yönlü bir belirleme ve/veya be-
lirlenme ilişkisi olmaktan çıkartılıp, bir dolayım üzerinden okunması, ser-
maye birikim sürecinin toplumsallığını analize dahil etmeyi de mümkün kı-
lacaktır. Bu durum ise, sermaye birikim sürecinin “teknik” ve bu anlamda
toplumsal mühendislik yöntemleriyle yönlendirilecek bir süreç olmadığını
da bize gösterecektir. Nitekim bu çalışmada ilgili yerlerde işaret edilen ol-
gu ya da olaylar bu durumu bütün açıklığı ile göstermektedir. Diğer taraf-
tan, kapitalist sermaye birikiminin dünya ölçeğinde işleyen mantığının ve
dolayısıyla sahip olduğu uzun dönemli, genel eğilimlerin Türkiye deneyi-
minde izini sürmek, sürecin çelişkili ve gerilimlerle yüklü doğasını izleye-
bilmek, bu süreçte kritik bir öneme sahip DPT’nin kuruluş ve kurumsal-
laşma süreciyle bu kurumsallaşmanın birikimin ihtiyaçları doğrultusunda-
ki dönüşümünü izlemekle de mümkün olmaktadır.
Bu anlamda bakıldığında, Türkiye’de siyasi ve iktisadi yönlerinin be-
lirgin bir biçimde birbirinden ayrı tutulduğu toplumsal tarih okumalarının
en fazla yanlışa düştüğü bir dönem olan 1960’ların ve bu dönemin simge-
si durumunda olan DPT’nin tarihsel bağlamlarına oturtulması, sermaye bi-
16
rikiminin öncesi ve sonrasının anlaşılması açısından belirgin bir öneme sa-
hiptir. Çalışmada detaylarıyla tartışılıp ortaya konduğu gibi, dünya ölçeğin-
de üretici sermayenin uluslararasılaşma dinamiğinin öne çıktığı ve belirle-
yici bir rol oynamaya başladığı sürecin gereksinimleriyle, Türkiye’deki bi-
rikimin ticari sermayeden üretici sermaye olmaya dair yaşadığı dönüşüm
sancısı bir anlamda birbirini tamamlayan, bir diğerinin ihtiyacına cevap ve-
ren bir sürece işaret etmektedir. Ancak bu süreç, öngörülebilir özelliklere
sahip olmalıdır ve bunu sağlayacak olan kurum da DPT’dir.
Kapitalist birikimin sınıf içi ve sınıflar arası çelişik ve çatışmalı, bir di-
ğer ifadeyle anarşik doğası, geçerli olan güç ilişkilerinin yönlendirdiği bi-
çimde, sistemin yeniden üretimini de göz önüne alarak işlemiş ve DPT, bi-
rikim sürecinde maliyetleri toplumsallaştıran kar’ı özelleştiren işlevini ge-
rilimlerle de olsa, sürecin özellikleri ve gereksinimleri çerçevesinde yeri-
ne getirmiştir. Diğer bir deyişle bu çalışmada planlamanın, “ulusal ortak
iyi” ye hizmet eden teknik bir araç olamama özelliği, devletin birikim sü-
recindeki yer ve işlevi doğrultusunda DPT aracılığıyla görünür kılınmıştır.
Bu durum DPT’nin asli işlevini yerine getirdiği anlamına gelmektedir el-
bette. Nitekim 1970’li yıllarda açığa çıkan kriz ve krizi yönetmeye ve aş-
maya dönük olarak yaşanan süreç, tüm diğer kurumlar gibi DPT’yi de et-
kilemiş ve DPT yeni birikim sürecinin gerekliliklerine cevap verecek bi-
çimde dönüşmeye başlamıştır. Çalışmada ortaya konan bu süreç aynı za-
manda sürecin yönlendiricisi olan sorumlu bürokratlarla yapılan görüşme-
lerden de izlenebilmektedir.
Ümit Akçay’ın yaptığı bu çalışma, yukarıda en genel hatlarıyla öneri-
len yaklaşım biçiminin genel olarak Türkiye’de kapitalist gelişme süreci,
özel olarak da bu süreçde Devlet Planlama Teşkilatı’nın yer ve işlevinin
değerlendirilmesi üzerine yoğunlaşmış, sürecin karşılıklı etkileşimini ve
diyalektiğini yakalamış bir bakma biçimine sahip olmakla, aynı konudaki
diğer çalışmalardan önemli ölçüde farklılaşmaktadır. Bu farklılık, iki yön-
lü işlemektedir; birisi kapitalizmi veri kabul edip sorgulamayan yaklaşım-
ların planlama konusundaki açmazlarını ortaya koymaktadır. Diğeri, kapi-
talizme eleştirel yaklaşıp, ancak kapitalist birikimi nihai olarak teknik bir
süreç olarak görerek “planlamayı” bu süreçte sistemi yönetmeye dair bir
araç olarak değerlendiren teknokratik yaklaşımların sınırlarına işaret et-
mekle önemli bir açılım getirmektedir.
Mehmet Türkay
17
 G‹R‹fi
“Planlı Kalkınma” kavramı ve pratiği, Türkiye’de 27 Mayıs’ı
izleyen dönemin en önemli tartışma başlıklarından birini oluşturmuş ve
1980’li yıllara kadar ülkenin politik ve ekonomik gündemindeki öne-
mini korumuştur. Devlet Planlama Teştilatı’nın kuruluş sürecinde
yaşanan, ilk plancı ekibin oluşturulması, plancıların Milli Birlik
Komitesi’ndeki “genç subaylarla” ve YÖN dergisi ile ilişkileri, birinci
planın taslağında önerilenler ve bunların reddedilmesi ile gelen istifaları
gibi başlıklar, 1960’lı yılları değerlendirme çabasında olan her sosyal
bilimci için çözülmesi gereken bir bilgi yumağı olarak karşımıza dur-
maktadır. Dönemin özellikleri dikkate alındığında, 1960–1980 arasında
yaşanan planlama tartışmalarının ne kadar geniş bir çerçeveyi kapsadığı
daha iyi anlaşılacaktır. Buna göre bir yandan uluslararası alanda
görülen soğuk savaş süreci ve “kalkınma” kavramının bu sürecin gerek-
lerine göre yeniden tanımlanması, diğer yanda da ülke içinde kapitalist
toplumsal ilişkilerin gelişmesiyle oluşan sosyal gerilimlerin had
safhaya ulaşması, planlı kalkınma kavramının hem soldan hem de
sağdan sahiplenilen bir kavram olarak alternatif önerilerinin odağında
yer almasına neden olmuştur.
“Planlı Kalkınma” sürecinin ve özellikle de 1960’lı yıllardaki plan-
lama tartışmalarının anlamlandırılması açısından, solda geniş olarak
ifadesini bulan ancak genel olarak açıktan referans verilmeden
kullanılan “Bağımlılık Okulu”nun argümanları, kritik öneme sahiptir.
Nitekim özel olarak DPT’nin kuruluş döneminde YÖN dergisi ile
plancılar arasındaki diyalogda görülen, genel olarak ise solun geniş
kesimleri tarafından yaygın bir şekilde kullanılan “ulusal kalkınma”,
“ithal ikameci” sanayileşme stratejisinin uluslararası sisteme
(emperyalizme) “muhalif” bir pozisyon alış olduğu tezi, burjuvazinin
“ulusal olan” kanadına yakınlık, planlama ve sanayileşme gibi kavram-

18 19
ların fetişleştirilerek kullanılması, Bağımlılık Okulu’na özgü yorumun döneminde yapılan çalışmalarda bulunmuş ve DPT’nin ilk İktisadi
Türkiye solunda ne kadar yaygın olarak kullanıldığını ortaya koymak- Planlama Dairesi Başkanlığı görevini yürütmüş “ilk plancılar”
tadır. Ancak planlamayı soldan sahiplenenlerin kafasında olan ile arasındadır. Prof. Dr. Sevim Görgün, ilk planın hazırlık sürecinde
gerçekte yaşanan süreç arasında oluşan ciddi açı farkı, buna karşılık, DPT’de uzman olarak çalışmış ve o dönem, üzerinde büyük tartışmalar
1960 ile 1980 arasında yaşanan 20 yıllık deneyimin ardından iyice yapılan toprak ve vergi reformu ile ilgili çalışmaları yürütmüştür. Tülin
gelişen ve 1980 ile birlikte artık “uluslarasılaşma” taleplerini dile Candır, 1960 yılından bugüne (Haziran 2004) kadar DPT’de çalışan tek
getiren bir sermeyenin ortaya çıkması, “planlı kalkınma” sürecinin plancı olma özelliği ile kurumun 40 yılını ve geçirdiği değişimleri
gerçekte ne ifade ettiğini ve hangi toplumsal kesimlerin çıkarları ile “içeriden” gözlemleyebilmiştir. Prof. Dr. Erdoğan Soral, DPT’nin ilk
uyumlu olarak geliştiğini gözler önüne sermektedir. bölge planlaması çalışmasında 1962-1966 yılları arasında görev almış
Devletin sermaye birikim sürecindeki yeri ve işlevinin ne olduğu, ve 1978’e kadar, Kalkınmada Öncelikli Yöreler Daire Başkanlığı
Türkiye’de yaygın bir şekilde kullanılan “güçlü devlet geleneği” görevini yürütmüştür. Kemal Cantürk ise, 1972-1977 yılları arasında
tezinin sınırları ve Kemalist çevrelerin farklı dönemlerde ısrarla vurgu- DPT Müsteşarı olarak görev yapmıştır. Prof. Dr. Oktar Türel, 1978-
ladıkları devletçiliğin kapsamı ve amacının ne olduğu soruları, bu 1979 döneminde DPT İktisadi Planlama Dairesi Başkanı olarak
çalışmanın arka fonunda varolan temel sorunsallardır. Bu temel sorun- çalışmıştır. Prof. Dr. Ergun Türkcan 1978-1980 yılları arasında DPT
sallar akılda tutularak, sermaye birikim süreci temelinde ve DPT’nin İktisadi Planlama Dairesi Danışmanı olarak görev yapmıştır. Prof. Dr.
kurum tarihi çerçevesinde “Planlı Kalkınma” kavram ve pratiğinin Bilsay Kuruç ise, 1978-1980 yılları arasında DPT Müsteşarlığı görevin-
Türkiye’de kapitalist toplumsal ilişkilerin gelişim sürecindeki yerinin de bulunmuştur.Son olarak mülakat yapılan plancı olan İlhan Kesici,
ve işlevinin açığa çıkarılması, bu çalışmanın ana hedefini oluşturmak- 1991-1993 yılları arasında DPT Müsteşarlığı görevinde bulunmuştur.
tadır. Yapılan dokuz görüşmenin tüm çözümleri, konuyla ilgili
araştırmacıların farklı okumalar sonucunda değişik değerlendirmeler
Bu amaçla çalışmanın ilk bölümünde 1945 sonrasında uluslararası
yapılabileceği düşüncesiyle çalışmanın sonuna eklenmiştir.
düzeyde planlama kavramının öne çıkmasının gerisinde yatan temel
dinamiklere işaret edilmiş, ikinci bölümde 1970’li yıllarda dünya
genelinde görülen kriz ve sonrasındaki yeniden yapılanma sürecinin,
planlama kavramına yansımaları ele alınmıştır. Üçüncü bölümde ise, bir
sonraki bölümde ele alınacak olan, “Planlı Kalkınma” sürecinin ortaya
çıkışının ve evriminin izlenmesinde, dönemin sosyo-ekonomik arka
planının ortaya konması amacıyla, Türkiye’nin 1945 sonrası sermaye
birikim süreçleri, ana hatlarıyla değerlendirilmiştir. Dördüncü bölümde
DPT’nin kuruluş sürecinde yaşananlar ile, 1980 yılına kadar kurumun
siyasal iktidarla olan ilişkileri ele alınmış, son bölümde ise, 1980 son-
rasında DPT’nin yeniden yapılandırılması süreci değerlendirilmiştir.
Çalışmada kullanılan yöntem, ilgili dönemlere ait gazete ve dergi
taraması ile 1960’lardan bugüne DPT’de görev yapmış ve halen yap-
makta olan, ayrıca görev yaptıkları dönemle ilgili temsil kabiliyeti
olduğu düşünülen plancılarla mülakatlar yapılması şeklindedir.
Görüşülen plancılardan Dr. Atilla Karaosmanoğlu, DPT’nin kuruluş

20 21
 1. BÖLÜM
Dünyada ‹kinci Dünya Savafl› Sonras›nda
Oluflan Siyasal ve Ekonomik Atmosfer

1.1. ABD Hegemonyas›nda Geliflen

Üretken Sermayenin Uluslararas›laflmas› Süreci
İkinci Dünya Savaşı ABD’nin mutlak ekonomik ve askeri üstünlü-
ğü ile sonuçlanmıştır. Savaş bittiğinde ABD ekonomisi sanayileşmiş
ülkelerin toplam sanayi üretimlerinin yarısından fazlasını tek başına
gerçekleştirmektedir1(Jenkins, 2001, s. 218). 1938-1948 arasındaki dö-
nemde ekonomik büyümeye bakıldığında, safi ulusal hasıla endeksinin
Batı Avrupa’da 100’den 87’ye düştüğü, aynı dönemde ABD’de 165’e
yükseldiği görülmekte ve ABD’nin savaş sonrasındaki mutlak üstünlü-
ğü açık bir şekilde ortaya çıkmaktadır (Derwal, 1983, s. 30’dan aktaran,
Türkay, 1994, s. 63).
Savaş sonrası süreçte ABD’nin askeri ve ekonomik üstünlüğü,
uluslararası ortamı belirleme kabiliyetine sahip hegemonik bir güç ha-
line gelmesini sağlamıştır. Buna göre hegemonik devletin en temel iş-
levi, devletlerarası ilişkileri örgütleyerek kendi ülkesinde temellenen
sermayenin uluslararası değerlenme mekanizmalarının sağlanması için
gerekli kurumsal çerçeveyi hazırlamasıdır (Keyder, 1981, s. 6). Yani he-
gemonik devletin işlevi, sermaye birikim sürecinin temel dinamikleri
çerçevesinde, birikimin uluslararası koşullarını mümkün kılacak düzen-
lemeleri yapmaktır. Savaş sonrasında sermaye birikim sürecine yön ve-
ren temel dinamik ise, üretici sermayenin uluslararasılaşması eğilimidir
1 İkinci Dünya Savaşı ertesinde ABD’nin üretim düzeyi, o dönemin ikinci en yük-
sek üretim düzeyine sahip olan İngiltere’nin 7 katıdır(Jenkins, 2001, s. 218).

22 23
(Keyder, 1976, s. 31). Buna göre 1930’lu yıllara kadar dünya ekonomi-
sini ve dünya işbölümünü bir bütün içinde devam ettiren ve malların
üretimini harekete geçiren temel dinamik ticaret sermayesi iken, II.
Dünya Savaşından sonra üretici sermaye uluslararası bir nitelik kazan-
mıştır (Keyder, 1979, s. 31). Bu eğilimle beraber üretici sermaye, üre-
tim kararlarını alırken artık dünya ölçeğinde hareket kabiliyetine sahip-
tir.2
Savaş sonrası dönemde sermaye birikim sürecinin temel dinamiği
olan üretici sermayenin uluslararasılaşma eğiliminin olanaklı hale geti-
rildiği kurumsallaşma ise, 1944 yılında toplanan Bretton Woods konfe-
ransı ve sonrasındaki süreçle sağlanmıştır. Buna göre Bretton Woods3
konferansı ile kurulan Uluslararası Para Fonu (IMF), dünya genelinde
para sermaye hareketlerini düzenlemek, Dünya Bankası ise üretken ser-
mayenin uluslararasılaşmasını kolaylaştırmak ve dünya genelinde so-
runsuz bir biçimde hareketini olanaklı kılmak amacıyla kurulmuştur
(Peker, 1996, s. 9). Bu dönemde Cenevre’de yapılan çok taraflı görüş-
melerde ise, Tarifeler ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT) imzalanmış
ve bu şekilde uluslararası ticaretin, yani ticari sermayenin uluslararası
hareketinin genel koşulları düzenlenmiştir (Karluk, 1984, s. 106). So-
nuçta, İkinci Dünya Savaşı sonrasında belirleyici güç olan ABD’nin ön-
derliğinde gerçekleştirilen “tüm bu düzenlemelerle, uluslararasılaşan
üretici sermayenin gereksindiği iktisadi-kurumsal çerçeve ve koşullar”
yaratılmış olmaktadır (Türkay, 1994, s. 65).
1.2. Yeni Ulus Devletlerin
Kapitalist Sisteme Entegrasyonlar›
ve Kalk›nma ‹ktisad›n›n Ortaya Ç›k›fl›
İkinci Dünya Savaşı sonrası atmosferde ortaya çıkan bir diğer
önemli gelişme de, soğuk savaş sürecinin başlamasıdır (Mandel, 1995,
s. 209). Buna göre soğuk savaş, iki farklı iktisadi/toplumsal sitemin güç
2 İkinci Dünya Savaşından sonra gelişmiş ülkelerin ve de özellikle ABD’nin ih-
racat hacmi büyük oranda artmıştır (Hirst ve Thompson, 2003, s. 48). Buna gö-
re 1947-1949 arasında ABD dış yatırımlarının %90’ı üretken sermaye şeklinde-
dir (Dobb, 2001, s. 41).
3 Bretton Woods ile kurulan sisteminin işleyişi ve yıkılması ile ilgili bakınız:
(Türkcan, 1982, s. 67-91).
24
ve nüfuz mücadelesi çerçevesinde şekillenmiştir. Bu süreçte ABD tara-
fından uygulamaya konan Marshall Planı ise, ortaya çıkan yeni dina-
mikler çerçevesinde, yeniden yapılanan sermaye birikim sürecinin ko-
şullarının oluşturulmasında etkili olmuştur.
Savaş sonrası dönemin özellikle ABD sermayesi açısından temel
dinamiği olan, sermayenin uluslararası ortamda üretim yapma eğilimi-
nin asıl amacı, ABD ekonomisinin savaş döneminde gösterdiği büyü-
menin4 sürdürülebilmesi ve yeni değerlenme olanaklarının yaratılması-
dır. Arrighi’ye göre, savaş döneminde görülen büyük gelişmeden son-
ra,
“…Amerikan özel girişim bileşenleri, kaotik bir dünyada gelişim ko-
şullarını yaratmak için güçsüzlerdi. Amerikan yurtiçi pazarlarının bağ-
lılığı ve serveti ile dış pazarların parçalılığı ve yoksulluğu arasındaki te-
mel zıtlığın üstesinden gelmeye hiç bir vergi desteği, sigorta planı ya
da müdahale garantisi yeterli değildi. Bunlar, İkinci Dünya Sava-
şı’ndan sonra paranın dünya ticaret ve üretim genişlemesine geri dö-
nüşünü engelleyen kördüğümün yapısal kökenleriydi. Sonunda kördü-
ğüm Soğuk Savaş’ın ‘icadıyla’ çözüldü” (Arrighi, 2000, s. 437).
Bir başka ifadeyle, Marshall Planı çerçevesine gelişen ABD yardı-
mı, “bir yandan Avrupa’nın dolar açığını, bir yandan da Avrupa’nın
Amerika’dan yapacağı ithalatı finanse etmeyi” amaçlamaktadır (Peker,
1996, s. 11). Marshall Planı ile ulaşılmak istenen bir diğer hedef ise, sa-
vaş sırasında her yönden çöküntüye uğrayan Avrupa’yı yeniden ayağa
kaldırarak, Batı Bloğunu güçlendirmektir. Böylelikle hem Avrupa ser-
mayesinin yeniden toparlanması sağlanacak, hem de ABD mallarına
olan talebin sürekliliği garantilenmiş olacaktır (Keyder, 1981, s. 7).
İkinci Dünya Savaşı sonrasında oluşan soğuk savaş atmosferinde
ortaya çıkan bir diğer sorun da, yeni ulus devletlerin/eski sömürgelerin
hangi tarafta yer alacağıdır (Başkaya, 2000, s. 42). Bu noktada, yeni
ulus devletlerin kapitalist sistem tarafından içerilmesi sorununa işaret
eden Türkay’a göre,
4 Baran ve Sweezy’e göre ABD ekonomisinde görülen gelişme askeri harcama-
ların hızlı artışından kaynaklanmaktadır. 1929 yılında ABD’nin askeri harcama-
ları GSMH’sinin % 0.7’si iken, 1939’da % 1.4’e, 1957’de ise % 10.3’e çıkmış-
tır (Saybaşlı, 1992, s. 62).
25
 “Soğuk savaş, sistem içi çelişkileri tali kılan, her iki sistemin mümkün
en geniş denetlemeye dönük stratejileriyle karşı karşıya geldikleri bir
süreç olmuştur. Söz konusu karşı karşıya gelme ise büyük oranda ye-
ni siyasal bağımsızlığını kazanmış eski sömürge/yeni ulus devletlerin
üzerinden gerçekleşmekteydi. Soğuk savaşın bu rekabeti sözkonusu
ülkeleri konjonktürel olarak önemli kılmıştı” (Türkay, 2002a, s. 78).
Bu çerçevede İkinci Dünya Savaşı sonrasında uluslaşma sürecine
giren eski sömürgelerin önemi, bu dönemde sermaye birikiminin temel
dinamiği olan üretici sermayenin uluslararasılaşmasının önündeki poli-
tik engellerin kaldırılması bağlamında anlam kazanmaktadır. Dolayısıy-
la “...söz konusu dinamiğin objektif gereksinimi, uluslararası düzeyde
para, mal ve sermayenin sorunsuz hareket edebileceği mümkün olan en
geniş ve bütünleştirilmiş bir uluslararası sistemin oluşturulmasıdır”
(Türkay, 1994, s. 71).
Yukarıda da ifade edildiği gibi İkinci Dünya Savaşı sonrasında
ABD öncülüğünde gelişen yeniden yapılanma süreci, çözülmesi acil
bir dizi sorunun ortaya çıkmasını beraberinde getirmiştir. Bu acil so-
runların en önemlilerinden biri olan yeni ulus devletlerin kapitalist sis-
teme entegrasyonu meselesi ise, “modernleşme kuramı” çerçevesinde
yeniden formüle edilen “gelişme” kavramının ve de “gelişme iktisadı-
nın” ortaya çıkışıyla çözümlenmeye çalışılmıştır. Trak’ın değerlendir-
mesiyle,
“Literatürde genellikle ‘modernleşme kuramı’ adı verilen bu yaklaşım,
soğuk savaş ortamında, Amerikan dış politikasıyla çok sıkı ilişkiler
içinde gelişiyor. Sosyal bilimlerin gelişmesinde politik ortamın önem-
li bir rol oynadığı biliniyor. Ama çok az kuram, ‘modernleşme kuramı’
kadar açık bir biçimde, bir politika aracı olarak ortaya çıkmıştır” (Trak,
1984, s. 58).
Gelişme iktisadının ortaya çıkışı ile ilgili Huntington’un yaptığı yo-
rum ise,
“II. Dünya Savaşı’ndan sonra, Amerikan bayrağının peşinden giden bi-
limsel faaliyet Sovyetler Birliği’ne karşı Soğuk Savaşa katıldı; daha
sonra da, Asya, Ortadoğu, Latin Amerika ve Afrika’da genişleyen
Amerikan varlığını izledi. Belli başlı üniversitelerde, bu ülkeler ve böl-
geler hakkında Amerikalıların bilgi ve anlayışını arttırmaya yönelik
bölgesel araştırma programları ortaya çıkıverdi. Büyük vakıfların aktif
26
özendirme ve destekleriyle profesörler ve öğrenciler, o zamana kadar
çok yabancı görünen ülkelere akın ettiler ve kısa zamanda belli ülkele-
rin ve bölgelerin siyasal rejimleri ve kuramları üzerinde muazzam bir
kitaplık meydana getirdiler” (Huntington ve Dominguez, 1985, s.
1’den aktaran, Ercan, 2001, s. 83).
şeklindedir.
Trak ve Huntington’un yorumlarından da anlaşılacağı gibi, politik
konjonktüre duyarlı bir şekilde ortaya çıkan ve gelişen kalkınma iktisa-
dının temel önkabulleri ise şöyledir:
• 19. yüzyılda Batı Avrupa ülkelerinin yaşadığı tarihsel/top lum-
sal deneyim tekrarlanabilir ve bu anlamda da “kalkınma” hede-
fine ulaşılması mümkündür.
• Geleneksel/azgelişmiş toplumdan modern/gelişmiş topluma
doğru çizilen gelişme süreci sonlu bir süreçtir ve geleneksel ile
modern toplumlar arasında sadece bir tarihsel zaman farkı var-
dır.
• Geleneksel toplumlar, kendi içsel dinamiklerinden kaynakla-
nan nedenlerden ötürü tarihin gelişim sürecinden sapmışlardır.
• Geleneksel toplumlar, kendi gelişim süreçlerine bırakıldıkların-
da kalkınmaları mümkün değildir. Sözkonusu toplumlar an-
cak kendi içsel yapılarında olan engelleri tasfiye edip, kendile-
rinde bulunmayan özelliklerin sistematik müdahalelerle yara-
tılması sonucunda gelişebilirler (Türkay, 1994, s. 81-82).
Görüldüğü gibi, gelişme iktisadının ortaya koyduğu yaklaşım çer-
çevesinde “azgelişmiş” olarak tanımlanan toplumların “kalkınmaları”
için tek çıkış yolu, azgelişmişliği doğurduğu düşünülen durağan top-
lum yapısının sistematik müdahalelerle “gelişmeye” yönlendirilmesidir
(Ercan, 2001, s. 90). Bir başka deyişle gelişme iktisadının merkezinde
duran “müdahale” kavramı, aynı zamanda İkinci Dünya Savaşı sonra-
sında entelektüel, pragmatik ve ideolojik düzeylerde öne çıkan “anah-
tar kavram”dır (Türkay, 1997, s. 29).
Savaş sonrası atmosferde oluşan müdahale kavramı iki düzeyde
formüle edilmiştir. Bunlardan ilki, uluslararası boyutta gerçekleştirile-
cek yardımlar çerçevesinde müdahalenin olanaklı kılınmasıdır. Gelişme
iktisatçılarına göre azgelişmiş ülkelerin sermaye birikimini arttırmaları
27
için uluslararası kurumlardan ya da gelişmiş ülkelerden yapılacak yar-
dımların önemi büyüktür. Bu çerçevede dönemin politik ortamından di-
rekt etkilenerek oluşturulan gelişme iktisadının, azgelişmişlerin sorun-
larına çözüm olarak önerdiği yollar, aynı zamanda 1940’lar sonrası
Amerika sermayesinin ihtiyaçları ile de yakından ilintilidir. Başka bir
ifadeyle, savaş sonrası dönemde hızlı sermaye birikimine giren ABD
için, ürettiği mallara talep bulması sorunu, sermaye ihracını olanaklı kı-
lan “dış yardım” vasıtasıyla büyük oranda çözülmüştür5 (Ercan, 2001, s.
93). Bu çerçevede yapılan müdahalelerin yardım şeklinde formüle edil-
mesi, müdahalenin meşrulaşmasını sağlarken, aynı zamanda da müda-
halenin muhatabı olan ülkelerdeki yönetici elit ya da sınıfların iktidar-
larının meşruiyetini amaçlamaktadır (Türkay, 1997, s. 30).
Savaş sonrası atmosferde oluşan müdahale kavramının ulusal dü-
zeyde formüle edilişinde ise, karşımıza bilinçli devlet müdahaleleri ve
planlama uygulamaları gelmektedir.
1.3. Planlama Yaklafl›m›n›n Ortaya Ç›k›fl›6
Kalkınma iktisadının kurucularından olan W. A. Lewis, azgelişmiş
ülkelerin durağan yapılarına müdahale edilerek değiştirilmesi ve de
kalkınmanın koşullarının hazırlanması için planlamanın gerekliliğini
önermektedir. Bu bağlamda Lewis, ekonominin sanayileşme doğrultu-
sunda yönlendirilmesi ve sermaye birikim sürecinin hızlandırılması için
devletin ekonomiye planlama kanalı ile müdahalesini savunmaktadır.
Lewis’e göre planlama, “piyasanın belirlediği görünmez sosyal kontro-
lü, devlet kanalı ile görünür bir şekilde müdahale ile geliştirmektir”
(Lewis, 1949, s. 28’den aktaran, Ercan, 1995, s. 344). Lewis’in ortaya
koyduğu çerçevedeki planlama vurgusunun bir benzeri ise Meier’de
5 Bu dönemde ABD Başkanı olan Kennedy, “Dış yardım ABD’nin dünya gene-
linde kontrol ve etkisini sürdürmesinin bir yöntemidir ve tamamen çökmüş ya
da kominist bloğa girme yolundaki ülkeler göz önüne alındığında sürdürülmeli-
dir” (Kennedy, 1962’den aktaran, Ercan, 1995, s. 345) diyerek amaçlarını açık-
ça ortaya koymuştur.
6 Planlama yaklaşımının ortaya çıkışı, esas olarak SSCB’de 1928-1929 yıllarında
uygulanmaya başlanan beş yıllık planlarla gerçekleşmiştir (Küçük, 1978, s.
181). Sovyet planlamasının ortaya çıkışı için bakınız: (Huberman, 1995, s.304-
328). Ancak bu bölümde, geç kapitalistleşen ülkelerdeki plan uygulamalarının
ortaya çıkışı ele alınacaktır.
28
görülmektedir. Meier planlamayı, “piyasa fiyat sisteminin gediklerini
onarabilecek bir mekanizma ve ulusal hedeflere ulaşmak için gerekli
halk desteğini seferber etmenin aracı” olarak değerlendirmektedir
(Meier, 1984, s. 15’den Aktaran Peker, 1996, s. 12). Nurkse ise, azge-
lişmiş ülkelerin fakirliğin kısırdöngüsünü kırıp, ekonominin kendi ken-
dini besleyen bir büyüme sürecine girebilmesi için gerekli olan başlan-
gıç itkisinin yabancı sermaye ile sağlanacağını, dengeli büyüme süreci-
nin sürdürülmesi için ise, devlet müdahalesi ve planlamanın gerekli ol-
duğunu ifade etmektedir (Nurkse, 1971’den aktaran, Türkay, 1997, s.
32). 1960 yılından itibaren Türkiye’de yapılan planlama çalışmalarının
danışmanlığını yapan Tinbergen ise, özellikle kaynakların etkin dağılımı
ve iktisadi büyümeden elde edilen gelirin adil paylaşılması süreçlerin-
de planlamanın devreye sokulması gerektiğini ifade etmiştir (Tinber-
gen, 1952’den aktaran, Mıhçı, 1996, s. 69-70). Gelişme kuramcılarının
bir diğer önemli ismi olan Hoselitz de azgelişmiş ülkelerin planlama
yapmaları gerektiğini vurgulayarak, bu konuyu şöyle değerlendirmiş-
tir:
“Batı Avrupa’da kapitalist ekonomilerin gelişimi plansız bir takım ha-
reketlerdi. Oysa iktisadi büyümeye yön vermek için bugün yapılan ça-
balar bilinçli olarak planlanmalıdır… Bir başka deyimle, azgelişmiş
ülkelerin hükümetleri, kalkınma planlaması yapmak ve bu planları
kendi imkanları oranında gerçekleştirmek durumundadır” (Hoselitz,
1970, s. 18’den aktaran, Türkay, 1997, s. 31).
Gelişme iktisadının kurucularının planlama ile ilgili görüşlerinden
de anlaşılacağı gibi, yaptıkları analizlerde devlet müdahalesi ve planla-
ma, büyümenin başlatılması ve sürekliliği açısından merkezi bir yer tut-
maktadır. Gelişme iktisatçılarının ortaya koydukları çerçevede, planla-
manın nasıl yapılacağı ve kapsamı ile ilgili olarak Todaro, kapitalist
ekonomilerdeki planlamanın, “ekonomik büyümeyi yüksek istihdam ve
istikrarlı fiyatlarla birlikte sağlamayı amaçlayan para ve maliye politi-
kalarından” ibaret olduğunu (Todaro, 1987, s. 3), kollektivist ekonomi-
lerdeki planlamanın ise, ekonominin merkezi kararlar çerçevesinde dü-
zenlendiği ve yapılan planların emredici nitelikte olduğunu ifade et-
mektedir7 (Todaro, 1987, s. 4). Hamitoğulları ise, “her ülkeye uygula-
7 Kapitalist ve sosyalist plan uygulamalarındaki metodolojinin incelenmesi için
bakınız: (Mason, 1964).
29
nabilecek nitelikte, üniform bir plan teorisi ve ideal bir plan modeli
mevcut değildir” diyerek, azgelişmiş ülkelerin uygulaması gereken
planlamanın kapitalist ve sosyalist planlamadan farklı olması gerektiği-
ni ifade etmektedir (Hamitoğulları, 1966, s. 92). Yazara göre kapitalist
ekonomilerde uygulanan planlar “yaratıcı olmaktan çok, düzenleyici,
yönlendiricidir”, ancak azgelişmişlerin uygulaması gereken planların
“mevcut olmayanı yaratmak” için kurucu nitelikte olması gerektiğine
işaret etmektedir (Hamitoğulları, 1966, s. 109).
Planlamanın ortaya çıkışı ile ilgili olarak yukarıda aktarılan görüş-
ler, İkinci Dünya Savaşı sonrasında sermaye birikim sürecinin temel di-
namikleriyle uyumlu bir şekilde gelişen müdahale kavramının, ulusal
düzeyde nasıl bir mantığa dayandığını açıklamaktadır. Diğer bir deyişle;
“Meşruiyetini içinde bulunulan konjonktürden alan ulusal ve uluslara-
rası düzeylerde müdahale anlayışı, ulusal düzeyde planlama ve ulusla-
rarası düzeyde yardım pratiklerinde ifadesini bulmuştur… bu bağlam-
da iç piyasanın yapılanma ve entegrasyonunun sistematik müdahale-
lerle ve planlama aracılığıyla sağlanması amaçlanırken, dış yardımlar
hem bu amaca hizmet edecek hem de azgelişmiş ülkelerin uluslarara-
sı kapitalist sisteme içerilmelerini sağlayacak ilişkileri oluşturacaktır”
(Türkay, 1997, s. 32).
Planlama yaklaşımları, yukarıda açıklanmaya çalışılan çerçevede
formüle edilirken, aynı zamanda bir çok ülkede plan uygulamaları baş-
lamıştır.8 Gelişmiş kapitalist ülkelerde uygulanan planlama daha çok
Keynesyen politikalar çerçevesinde şekillenirken, geç kapitalistleşen
ülkelerde uygulanan planlamanın başlangıcında daha çok uluslararası
kurumların önerilerinin etkili olduğu görülmektedir. Bu dönemde, “Bir-
leşmiş Milletlere bağlı bir çok eksper (Myrdal gibi), ayrıca Rostow,
Buchanan, Williams ve hatta Viner gibi liberal iktisatçılar, az gelişmiş
veya gelişme halinde bulunan memleketler için planlı kalkınmayı tavsi-
ye etmektedirler” (Talas, 1962, s. 8). Birleşmiş Milletler (BM) bu dö-
nemde “planlama faaliyetlerini kuvvetlendirmek için uluslararası bir
8 İngiltere, Fransa, Hindistan, Endonezya, Irak, Birmanya ve Filipinler’de uygu-
lanan planlamaların değerlendirilmesi için bakınız: (Soysal, 1958). Ayrıca Hol-
landa ve Norveç’ deki planlama mekanizması için bakınız: (Tuncer, 1963).
Fransa’daki ve Türkiye’deki modelin karşılaştırması için bakınız: (Kerimoğ-
lu,1963a, 1963b).
30
gayret sarfedilmesi” (BM, 1967, s. 1) gerektiğini belirterek, toplumsal
olarak uzun vadede elde edilmek istenen sonuçlara ulaşılmasında
“planlamanın uygulanacak siyaset için son derece kıymetli bir yardım
unsuru” (BM, 1967, s. 2) olduğunu ifade etmektedir. BM bu çerçeve-
de, “yeteri kadar gelişmemiş” olarak nitelendirdiği ülkelere, “geliş-
miş” ülkelerdeki planlama deneyimlerinin aktarılması için teknik des-
tek sağlayan çalışmalar yapmıştır (BM, 1967). Geç kapitalistleşen ül-
kelerde yapılan planlamalar ile ilgili9 Dünya Bankası’nın politikasını ise
Peker, şöyle değerlendirmektedir:
“… ‘azgelişmiş’ ülke hükümetlerine verilen mesaj şuydu: Sanayileş-
me anlamında tanımlanan kalkınma arzu edilen bir amaçtır. Bu amacın
acilen gerçekleşmesi gereklidir. Bu ise, büyük ölçüde dış yardımlara
bağlıdır. Dış yardım ve yabancı sermaye girişi ise DB’nin öngördüğü
çerçevede genel bir kalkınma planının varlığına ve devlet müdahalesi-
ne bağlıdır” (Peker, 1996, s. 15).
Sonuç olarak İkinci Dünya Savaşı sonrasındaki süreç, ABD hege-
monyası altıda gelişen ve dünya genelinde sermaye birikiminin temel
dinamiği olan üretici sermayenin uluslararasılaşması eğilimi çerçeve-
sinde şekillenmiştir. Bu dönemde “azgelişmiş” olarak tanımlanan ülke-
lerin kapitalist sisteme entegrasyonları bağlamında yapılan müdahale-
lerle de, sermaye birikiminin sürekliliği önündeki muhtemel engellerin
kaldırılması amaçlanmıştır. Bu çerçevede yapılan müdahaleler, uluslara-
rası düzeyde yardımlar ve ulusal düzeyde de devlet müdahalesi ve plan-
lama olarak formüle edilmiştir. Böylece dünya genelinde sermaye biri-
kim sürecinin olanakları yaratılmış ve kurumsallaşmaları sağlanmıştır.
Bu bağlamda erken kapitalistleşmiş ülkelerde Keynesyen “refah devle-
ti” politikaları10 görülmüş, geç kapitalistleşen ülkelerde ise genellikle
9 Soyak’a göre planlama uygulamalarının başlangıcında İngiltere ve Fransa’nın
sömürgelerinde ve kendilerine bağlı olan bölgelerde kalkınma planları uygulat-
malarının etkisi olmuştur. Buna göre özellikle İngiliz hükümetinin 1940 yılında
kabul ettiği Sömürgesel Kalkınma ve Refah yasası’nda “koloni hükümetlerinin
süratle kalkınma planları yayınlaması” istenmiştir (Soyak, 2004, s. 9).
10 Hayek, erken kapitalistleşmiş ülkelerde uygulanan sosyal devlet/refah devleti
politikalarının öngördüğü devlet müdahalesi ve planlama uygulamalarını sert bir
şekilde eleştirmektedir. Hayek, özellikle İngiltere’de görülen planlama ve sos-
yal devlet uygulamalarının “yalnız Cobden ile Bright’in, Adam Smith ile Hu-
me’un ve hatta Locke ve Milton’un fikirlerini değil, Hıristiyanlık, Kadim Yunan
31
planlama ile yönlendirilmeye çalışılan, iç pazar olanaklarına dayalı it-
hal ikameci modeller kurulmaya çalışılmıştır. Savaş sonrasında oluşan
bu yapıyı/kurumsallaşmayı “uluslararası keynescilik” çerçevesinde de-
ğerlendiren Keyder’e göre ise, uluslararası düzeyde yeniden dağıtım
mekanizmalarının (özel veya resmi fonlar) varlığı sayesinde işleyen bu
yapı, Avrupa’nın ve azgelişmiş ülkelerin ABD’den sağladıkları fonları,
yine ABD’den ithalat yapmak için kullandıkları sürece geçerlidir. Key-
der ayrıca “1945 sonrası dönemin ticaret serbestliğinden çok sermaye
hareketlerinin serbestliği ile tanımlanması gerektiği”ni ve “sermayenin
serbestçe dolaştığı bir dünyada ticaret serbestliğinin ikincil olduğu”nu
ifade ederek, “korumacılığın uluslararasılaşmış üretici sermaye için –iç
pazarda tekelleşme olanağı sağlayarak- elverişli bir ortam yarattığı”na
işaret etmiştir (Keyder, 1981, s. 8-10). Bir başka ifadeyle, “… Keynes-
yen anlayışın yönlendirdiği devlet müdahalesi, planlama ve korumaya
dönük tasarruflar uluslararası sistemle uyum içinde işlemiştir” (Türkay,
2000, s. 13).
ve Roma’nın kurduğu temeller üzerine yükselen garp medeniyetinin”(Hayek,
1999, s. 18). simgeleri olan bireyciliği ve liberalizmi ortadan kaldıracağını ve bu
yönelimin “kölelik yoluna” varacağını iddia etmiştir (Hayek, 1999).
32
2. BÖLÜM
1970’lerdeki Kriz ve Sonras›
2.1. 1970’lerdeki Kriz ve Yeniden Yap›lanma Süreci:
İkinci Dünya Savaşı sonrasında belirginleşen ABD hegemonyası
altında ve sermaye birikim sürecinin temel dinamikleri çerçevesinde
uluslararası düzeyde oluşan ekonomik ve siyasal yapı/kurumsallaşma,
1970’li yıllara kadar görece istikrarlı bir gelişim çizgisi izlemiştir. An-
cak 1970’li yıllarda ortaya çıkan kriz sonucunda, 1945 sonrasında olu-
şan hızlı büyüme ve “yoğun birikim”11 sürecinin sonuna gelinmiştir.
Buna göre krize yol açan temel etkenler şöyle sıralanabilir:
• Sermayenin organik bileşimindeki yükseliş: Genişleme döne-
minde karlılık beklentisi sonucunda uygulamaya konan tekno-
lojik yenilikler nedeniyle sermayenin organik bileşimi bir süre
sonra yükselmeye başlamıştır.
• Kullanılan teknolojiler: Genişleme döneminde uygulanan tek-
nolojilerin üretkenliği arttırma kapasiteleri 1970’lerde sınırları-
na ulaşmıştır.
• Sınıflararası güç ilişkileri: Genişleme dönemi boyunca örgütlü
bir işçi sınıfı doğmuş ve sınıf mücadeleleri, emek üretkenliği
artışını engellemiştir.
• Hammadde fiyatlarının yükselişi (Balkan, 1994, s. 44).
Yukarıda sayılan etkenler çerçevesinde gelişen kriz ortamı, “kar
oranlarındaki düşme eğilimi” ile belirginleşmiştir (Shaikh, 1985, s.
91). ABD hegemonyasının gerileyişi ve Bretton Woods sisteminin çö-
11 “Yoğun birikim” süreci kavramının, düzenleme okulu çerçevesinde açıklanma-
sı için bakınız: (Arın, 1985, s. 122-130).
33
zülmesi, dünya pazarının bölünmüşlüğü ve üretimin uluslararasılaşma-
sı ile ulusal politikalar arasındaki gerilimler gibi bazı dinamikler ise, ya-
şanan krizin daha da derinleşmesine neden olmuştur (Balkan, 1994, s.
45-46).
Savaş sonrası dönemde görülen sabit sermaye yatırımlarının düzen-
li bir şekilde gelişmesi, üretim ve pazarlama alanında yaşanan gelişme-
ler, üretimin standartlaşması ve Keynesyen talep yönetimi politikaları
ile devletin ekonomideki yeniden dağıtıcı işlevi, 1970’lerde görülen
krize kadar görece istikrarlı bir büyümeyi sağladığı ölçüde, 1970’lerden
sonra yaşanan krizin de temel nedeni olmuştur. Bir başka ifadeyle, sa-
vaş sonrası kurulan birikim modelinin, yalnızca bir kitle üretim sistemi
değil, daha çok bütünsel bir yaşam tarzı olması ve kitle tüketimi ile des-
teklenen kitle üretiminin tüm toplumsal yaşamı örgütlemesi, aynı za-
manda kriz mekanizmalarını da içinde taşımaktadır (Harvey, 1999, s.
158). Harvey’e göre bu modeli en iyi tasvir eden kavram “katılık”tır.
Yazara göre krize neden olan yapıda, “kitle üretimi sistemlerinde yapı-
lan uzun vadeli ve geniş ölçekli sabit sermaye yatırımlarının, tasarımda
esnekliği büyük ölçüde engelleyen ve değişmez tüketici piyasalarında
istikrarlı büyüme varsayımına dayanan katılığından kaynaklanan sorun-
lar” vardır (Harvey, 1999, s. 165). Krizden çıkış için, sermayenin de-
ğersizleşmesini önlemek ve büyük ölçekli sabit sermaye yatırımları ile
belli bir coğrafyaya bağlanan sermayenin hareketini sağlamak üzere
oluşturulan stratejiler bütününü Harvey, “esnek birikim”12 olarak ta-
nımlamaktadır. Yazara göre yeni model,
“…emek süreçleri, işgücü piyasaları, ürünler ve tüketim kalıpları bakı-
mından esnekliğe yaslanır. Temel özelliklerinden biri, yepyeni üretim
sektörlerinin, finans hizmetlerinde yepyeni yöntemlerin, yeni piyasa-
ların ortaya çıkması ve hepsinden önemlisi ticari, teknolojik ve örgüt-
sel yeniliklerin temposunun büyük ölçüde hızlanmış olmasıdır” (Har-
vey, 1999, s. 170).
1970 krizi sonrasında sermaye birikim süreci açısından en önemli
farklılık ise, uluslararası düzeyde gerçekleşen sermayenin toplam sos-
yal döngüsünün hacim ve hız olarak artmasıdır (Ercan, 1998, s. 28; Har-
vey, 1999, s. 180). Bu anlamda sermaye birikiminin ulaştığı yeni aşa-
12 1970 krizi sonrasında ortaya çıkan “esnekleşme” sürecinin, “emek piyasaları”
açısından çözümlenmesi için bakınız: (Öngen, 1996).
34
mada, “değerin meta biçiminin” üretiminin farklılaştığı (tek bir meta
üretiminin farklı aşamalara ayrılması ve her bir aşamasının farklı me-
kanlarda gerçekleşmesi) ve “değerin para biçiminin” açığa çıkışının,
dünya ölçeğinde entegre bir mekanizma (finansal yapıların artan oran-
da dünya ölçeğinde bütünleşmesi) ile gerçekleştiği görülmektedir. Er-
can’ın ifadesiyle yaşanan süreç şöyledir:
“Dünya kapitalizmini daha somut düzeyde tanımlayan olgu ise, az sa-
yıda çok uluslu şirketin dünya ölçeğinde, üretken sermaye, para ser-
maye ve ticari sermayeyi kontrol etmeleridir. Üretken sermayenin
uluslararasılaşmasının ötesinde, üretim faaliyetleri yeniden yapılandı-
rılmıştır” (Ercan, 2002, s. 49).
Yukarıdaki açıklamalardan sonra sermaye birikiminin geldiği dü-
zey ile ilgili yapılabilecek tespit, 1945 sonrasında belirginleşen üretken
sermayenin uluslararasılaşması eğiliminin ve sermayenin toplam sosyal
döngüsünün, 1970’lerde hacim ve hız olarak artması, bunun sonucunda
ise para sermayenin öne çıkmasıdır.13/14 Bu süreçte bireysel kapitalistler
ya da çok uluslu firmalar büyük ölçekli sabit sermaye yatırımlarının git-
tikçe verimsizleşmesi ve sermayenin toptan değersizleşmesi tehlikesi
karşısında, giderek para sermaye alanına kaymışlardır.
1970 sonrası kriz ortamında, krizden çıkış için sermaye birikim sü-
recinin uluslararası düzeyde yeniden yapılandırılması süreci başlamıştır.
Bu anlamda Arın’ın da işaret etti gibi, yeniden yapılanma süreci “hiçbir
zaman saf iktisadi mantığa dayanmaz: iktisadi ilişkiler siyasal ve ide-
olojik ilişkilerle desteklenir” (Arın, 1985, s. 104). Buna göre temel yö-
nelimi, “bunalıma karşı bir dizi ekonomi-politikalarının üretilmesi yö-
nünde” olan Neo-liberal ideoloji, sermaye birikim sürecinin sürekliliği-
nin temini noktasında işlevlenmiştir (Ercan, 1997, s. 48; Savran, 1996,
s. 49).
13 Yaşanan sürecin sermaye birikim süreci aksından ve sermaye içi bileşenleri gö-
zeten dinamik bir ele alışı için bakınız (Ercan 1998; 2002). Globalleşme süreci-
nin, uluslararası düzeyde sermaye içi bileşenlere göre analizi için bakınız (Arın,
1992, s. 51-57).
14 1970 krizi sonrasında para sermayenin öne çıkışında, petrol krizi sonrasında
OPEC ülkelerinde biriken fonların Avrupa piyasalarına akması, Bretton Woods
sisteminin çökmesiyle para hareketlerin dizginsiz bir şekilde gelişmesinin
önemli bir etkisi olmuştur. Bu konunun ayrıntılı bir analizi için bakınız: (Arrig-
hi, 2000, 443-478).
35
 Neo-liberal yaklaşımın önde gelen savunucularından olan Fried-
man, devletin ekonomiye müdahale ederek piyasanın doğal işleyişini
bozduğunu, bu nedenle de devletin ekonomiye ait işlevlerinin kısıtlan-
ması gerektiğini iddia etmektedir. Friedman’a göre devletin çekilmesi
gereken alanlar şunlardır: Tarım için taban destek fiyatları programları
ve çiftçilik programları, İthalat tarifeleri ve kotalar, genel fiyat ve ücret
kontrolleri, yasal olarak alt ve üst sınırı belirlenmiş faiz uygulamaları,
radyo ve iletişimdeki devlet tekeli, belli mesleklerin ruhsatlarla sınır-
landırılması, toplu konut programları, barış zamanında zorunlu askerlik
uygulaması, kar amacıyla posta taşımanın yasaklanması, yolların devlet
mülkiyetinde olması, ulusal parkların devlet tarafından düzenlenmesi
(Friedman, 1988, s. 66-68).
Bu çerçevede “devletin hedeflerinin ve etkinlik alanlarının sınırlan-
dırılması”nı savunan Friedman’a göre devletin başlıca işlevi şu olmalı-
dır: “özgürlüğümüzü hem yurtdışındaki düşmanlara, hem de yurttaşla-
ra karşı korumak, adalet ve düzenin sürekliliğini sağlamak, özel anlaş-
maları uygulatmak ve rekabetçi piyasaları güçlendirmek” (Friedman,
1988, s. 15). Bu bağlamda Neo-liberalizmi tanımlayan ana düşünce,
“piyasalar[ın] kaynakların etkin dağılımında, diğer tüm alternatif meka-
nizmalara göre çok daha etkin olduğu” şeklindedir (Colclough, 1994,
s. 7’den aktaran, Ercan, 1997, s. 49). Neo-liberal yaklaşım açısından te-
mel sorun, “üretken ya da spekülatif çok uluslu sermayenin dünya öl-
çeğinde yeniden yapılandırılması, yani hareket alanı önündeki engelle-
rin kaldırılması” olmuştur (Ercan, 1995, s. 356).
1970 sonrası krizi aşmak üzere kapsamlı politika önerilerinden
oluşan Neo-liberal yaklaşım çerçevesinde ortaya atılan bir başka kav-
ram da, “küreselleşme”dir. Neo-liberal küreselleşme olarak da adlandı-
rabileceğimiz bu süreçle asıl olarak hedeflenen, para, üretken ve ticari
sermayenin değer kaybetmesini önlemek için, dünya ölçeğinde bu ser-
mayelerin değerlenme koşullarını hazırlamaktır (Ercan, 1998, s. 28).
Küreselleşme olarak adlandırılan süreçte yaşandığı iddia edilen en
önemli değişiklik ise, ulusal sınırların ve ulus devletlerin önemini yitir-
mesidir. Bir başka ifadeyle, küreselleşme süreciyle birlikte artık “dev-
letlerin kendilerini ekonomiyi yönetebiliyor diye tanımlamalarının” im-
kanı kalmamış ve “devletlerin elinden devletçilik yapma imkanı” alın-
36
mıştır15 (Keyder, 1996, s. 47). Bu bağlamda özellikle 1980’li yılların ba-
şından itibaren geliştirilen “yapısal uyum” politikaları ise, yeni gelişti-
rilen bu paradigma çerçevesinde ülkelerin küreselleşmiş dünyaya en-
tegrasyonu anlamında kullanılmaktadır (Güler, 1997, s. 74). Yapısal
uyum programları, yaygın kanının aksine sadece azgelişmiş ülkelere
yönelik uygulanan yaptırımları değil, sermaye birikim sürecinin geldiği
aşamaya bağlı olarak ve verili güç ilişkileri çerçevesinde tüm ülkelerin
bu sürece eklemlenmelerini ifade etmektedir (Ercan, 1997, s. 50). Bu
anlamda “yapısal uyum süreci ilk olarak gelişmiş ülkelerde başlatılmış,
ve daha sonra gelişmekte olan ülkelere ‘ithal edilmiştir’” (Ghai, 1995,
s. 41). Yapısal uyum politikaları gelişmiş ülkelerde uygulanan “liberal
reformlar” sayesinde hayata geçmiştir. Buna göre uygulanan liberal re-
formlar şöyle sıralanabilir:
“Bankacılık, döviz ticareti, borsa, ulaşım, iletişim ve kamu hizmeti gi-
bi geniş bir yelpazede yer alan sektörlerde düzenlemelerin kaldırılma-
sı veya azaltılması… kamu harcamalarının kısıtlanması ya da kaldırıl-
ması, sosyal güvenlik ve sosyal refah programlarında kesinti yapılma-
sı, aşamalı vergilendirmede indirim, tam istihdam politikalarını terki,
sendikalara getirilen kısıtlamalar ve daha esnek emek piyasalarının ya-
ratılması, kamu kuruluşlarının özelleştirilmesi” (Ghai, 1995, s. 48).
Azgelişmiş ülkeler ise, 1970’lerdeki kriz sonrası yeniden yapılan-
ma sürecine genellikle Dünya Bankası ve IMF’nin koşullu kredileri sü-
reciyle entegre edilmişlerdir.16 Bu bağlamda IMF, azgelişmişlerin
1970’lerdeki yoğun borçlanmalarını17 takiben ortaya çıkan borç krizi sü-
recinde, giderek önem kazanan bir kurum haline gelmiştir. IMF’nin
15 1970 krizi sonrasında yaşanan değişimin “küreselleşme” olarak değerlendiren
ve bunun sonucunda da ulus devletin ekonomiyi yönlendirme kabiliyetinin if-
las ettiğini ifade eden Keyder’in(1996) ortaya koyduğu yaklaşımın eleştirisi
için bakınız: (Savran, 1996).
16 Bu noktada azgelişmiş ülkelerin yapısal uyum süreçleri, sadece uluslararası di-
namiklerin dayatması sayesinde değil, yapısal uyuma maruz kalan ülkelerdeki
belli donanıma erişmiş sermaye gruplarının uluslararası sisteme entegrasyonla-
rı yönündeki taleplerin bir araya gelmesiyle uygulanmaktadır (Ercan, 2003a, s.
650-651).
17 Azgelişmiş ülkelerin 1970’li yıllardaki yoğun borçlanmaları süreciyle ilgili ba-
kınız: (Balkan, 1994; Arnaud, 1992; Gibson ve Tsakalatos, 2001, 173-211).
37
uluslararası alanda belirleyici olmasını sağlayan süreç ise, Baker Planı18
çerçevesinde geliştirilen politikalardır. Buna göre Baker Planının ilk
koşulu “az gelişmiş ülkelerin, IMF’nin istikrar politikalarına uymaları
ve kurumun ülkeleri tek tek değerlendirme politikasını benimsemesidir.
Bu koşullara uymayan ülkelere kesinlikle yeni kredi sağlanmayacaktır”
(Balkan, 1994, s. 124). Böylelikle yeni işlevlerle donatılan IMF, kendi-
sinden borç alan ülkelerin izlediği para ve maliye politikalarını denetle-
me yetkisine sahip olmaktadır. Bu sayede IMF, borç verdiği ülkelerin
borçlarını geri ödemeleri için Dünya Bankası’nın öngördüğü “yapısal
uyum” programlarının kabulünü şart koşmaktadır. Arın,19 bu dönemde
IMF’nin değişen işlevlerini şöyle değerlendirmiştir:
“[IMF, 1980’lerin başında]… klasik istikrar programlarının yeterli ol-
madığına karar verdi. Artık makroekonomik uyum yanında ‘yapısal re-
form’ gerekiyordu. Ödeme güçlükleri, döviz kazanılmasında, ödemeler
dengesizliklerinin aşılmasında ve sonunda borç ödeme kapasitesinin
yükseltilmesinde iyileştirmeler sağlayacak şekilde iktisat stratejisinde
köklü bir değişim ile mümkün olacaktı. Böylece, IMF’den borç alabil-
mek için ‘temel iktisat stratejisi’nin değiştirilmesi koşulu getirildi”
(Arın, 1995, s. 548).
Azgelişmiş ülkelerin küreselleşme olarak ifade edilen sürece
uyum sağlamalarında etkin olan bir diğer kurum ise, Dünya Banka-
sı’dır. Bu çerçevede Dünya Bankası, IMF ile birlikte yürütülen uyum
sürecinde, daha çok orta ve uzun vadeli “yapısal uyum anlaşmaları”nın
uygulanması noktasında işlevlenmiştir. Buna göre IMF-Dünya Banka-
sı birlikteliği ile uygulanan istikrar ve yapısal uyum politikaları üç te-
mel politikadan oluşmaktadır:
1. “Harcama azaltıcı” politikalar: Cari açığı ve enflasyonu ülke içi
talebi kısarak azaltmayı hedefleyen politikalardır.
2. “Harcama kaydırıcı” politikalar: Devalüasyon sayesinde üret-
18 1985 yılında borç krizine çözüm getirmek üzere tasarlanan plan, o dönem ABD
Maliye Bakanı olan James Baker tarafından hazırlanmıştır. Bu plan “borçlu ül-
kelere büyümeyi sağlayacak bir program gibi sunulmasına karşılık, aslında, ta-
mamen bankaların çıkarlarını korumaya yöneliktir”. Baker, daha sonra Bush
Hükümeti sırasında Dışişleri Bakanı olmuştur (Balkan, 1994, s. 124).
19 IMF,DB, UNİCEF, ILO ve UNCTAD’ın geliştirdiği “yapısal ve sosyal” uyum
politikalarının değerlendirmesi için bakınız: (Arın, 1995, s. 544-558).
38
ken kaynakların, uluslararası ticarete konu olan alanlara (ihra-
cata yönelik sektörlere) kaydırılması hedeflenmektedir. Ticare-
tin ve fiyatların serbestleştirilmesi ile verimliliğin arttırılması,
harcama kaydırıcı politikaları destekleyen tedbirlerdir.
3. “Kurumsal ve siyasal” reformlar: Bu reformlar temel olarak
devletin küçültülmesi ve kamu sektörünün yeniden yapılandı-
rılmasını amaçlamaktadır. Devletin küçültülmesi, daraltıcı para
ve maliye politikaları ile kamunun etkinlik alanının daraltılma-
sı ve özelleştirme uygulamaları ile sağlanırken, kamu sektörü-
nün yeniden yapılandırılması ise, kamu harcamaları ve kamu
hizmeti reformları ve eğitim, sağlık gibi hizmetlerden yararla-
nanların bedelini ödemeleri ilkelerine dayanmaktadır (Peker,
1996, s. 37-38).
Neticede, 1970’lerdeki krizden sonra gerek gelişmiş ülkelerin, ge-
rekse azgelişmiş ülkelerin dünya genelinde sürdürülen yeniden yapı-
lanma sürecine entegrasyonları, Neo-liberal yaklaşım çerçevesinde or-
taya konulan yapısal uyum politikaları sayesinde gerçekleşmiştir.
2.2. Planlama Yaklafl›m›ndaki De¤iflimler:
1945 sonrasında üretken sermayenin uluslararasılaşması temelinde
gelişen sermaye birikim süreci, gelişmiş ülkelerdeki sosyal refah dev-
leti politikaları, azgelişmişlerde ise ithal ikamesi ve planlı kalkınma
uygulamaları ile varolmuştur. Bu çevrede 1945 sonrası varolan kon-
jonktürde özellikle azgelişmiş ülkeler, ulusal ve uluslararası müdahale
mekanizmaları sayesinde kapitalist sisteme entegre edilmiştir. Ancak
1970’lerdeki krizden sonra, özellikle devletin ekonomideki yerini sor-
gulayan ve serbest piyasada oluşan fiyat sisteminin en uygun kaynak
dağılımını sağlayacağını öne süren Neo-liberal yaklaşım, bir önceki dö-
nemde egemen olan Keynesyen yaklaşımın yerine geçmeye başlamıştır
(Şaylan, 1994, s. 88-89).
Bu çerçevede, Keynesyen yaklaşımın temelinde varolan “müdaha-
le” kavramının uluslararası ve ulusal düzeylerdeki formülasyonları, Ne-
o-liberal yaklaşım çerçevesinde yeniden düzenlenmiştir. Türkay’a gö-
re, “müdahale anlayışının somutlaştığı ulusal ve uluslararası keynesci
uygulamaların tasfiyesine yönelik bu düzenlemelerle kriz koşullarında
uluslararası yardımlar yine bir denetim ve müdahale aracı olan borca
39
dönüşmüştür” (Türkay, 1997, s. 34). Müdahale kavramının ulusal dü-
zeyde operasyonel hale geldiği uygulama olan planlama ise, Neo-libe-
ral yaklaşımın öne çıkmasıyla birlikte hızlı bir itibar kaybına uğramıştır
(Başkaya, 2000, s. 10). Bu anlamda Keynesyen yaklaşımın “sosyal
devlet” anlayışı ile, gelişme iktisadının ortaya koyduğu devlet müdaha-
lesi ve planlama, Neo-liberal yaklaşımın yoğun eleştirilerine konu ol-
muştur (Ercan, 1995, s. 355).
Devletin ekonomik süreçlere müdahalesi ve bu anlamda müdaha-
lenin planlanması, Neo-liberal yaklaşımın en çok eleştirdiği konulardan
biri olmasına rağmen, bu yaklaşımın yönelttiği eleştirilerle ilgili olarak
dikkat edilmesi gereken nokta; eleştirilerin devletin kendisini değil,
devlet müdahalesinin bir biçimini hedef aldığıdır. Bir başka deyişle
“küreselleşme sürecinde ulus devletin aşındığı ve giderek yok olacağı-
na ilişkin vurgu Keynesyen ulus devlet formuna ilişkindir, bu da ulus
devletin olası tek formu değildir” (Türkay, 2000, s. 13). Bu çerçevede
devletin ekonomik alana müdahalesi ise, piyasa sisteminin dışlamadığı
bir uygulamadır. Polanyi’ye göre, “serbest piyasaya giden yol, merkezi
bir biçimde düzenlenen ve kontrol altında tutulan sürekli bir müdahale-
ciliğin sınırsız artışından” geçmektedir (Polanyi, 2002, s. 202). Libera-
lizmin önemli teorisyenlerinden biri olan Mises’e göre ise, “Liberalizm
programı..., tek bir sözcükle özetlenecek olursa, şudur: mülkiyet, yani:
üretim araçları üzerinde özel mülkiyet... Liberalizmin bütün öteki ta-
lepleri, bu temel talepten kaynaklanır” (Altvater, 1994, s. 43). Bu an-
lamda özel mülkiyetin tesis edilmesi ve de sürekliliğinin sağlanması
devletin temel görevidir. Friedman’a göre ise,
“Serbest piyasa toplumunda gelir dağılımını doğrudan haklı gösterecek
ahlaki ilke ‘herkese, kendisinin ve sahip olduğu araçların ürettiği ka-
dar’ şeklindedir. Bu ilkenin işlerliği bile devlet eylemine dayanır. Mül-
kiyet hakları yasa ve toplumsal gelenek konusudur… bunların tanım-
lanmaları ve uygulanmaları devletin öncelikli işlevlerindendir” (Fried-
man, 1988, s. 262).
Yukarıda görüldüğü gibi Neo-liberal yaklaşım çerçevesinde, devlet
müdahalesi önerilen politikalardan tamamen dışlanmamış, ancak bu
müdahalenin içeriği bütünüyle değiştirilmiştir. Bu anlamda planlama
yaklaşımındaki değişimleri de, devletin ekonomideki yerinin yeniden
tanımlanmasına paralel olarak değerlendirmek gerekmektedir.
40
Neo-liberal yaklaşımın teorik ve pratik olarak hegemonyasını kur-
masında önemli bir işlevi olan Dünya Bankası, “planlama” kavramının
içeriğinin yeniden tanımlanmasında da önemli rol oynamıştır. Dünya
Bankası uzmanlarından Agarwala’ya göre 1980’lere kadar olan süreç-
teki planlama deneyimleri, gelişmekte olan ülkelerin kalkınma çabası-
na bekledikleri kadar yüksek bir fayda sağlamamış, bu süreçte yaşanan
idari, teknik ve politik sorunlar, bu ülkelerin ekonomilerini olumsuz et-
kilemiştir. Bu çerçevede planlama kavramı gelişen şartlara göre mutla-
ka yeniden formüle edilmelidir (Agarwala, 1980, s. 2). Agarwala’ya
göre 1980’lere kadar uygulanan planlama yaklaşımın değişmesi gere-
ken yönleri şunlardır:
1. Uzun dönemli, sektörel hedefleri barındıran makro planlar ye-
rine, gelişme ile ilgili basit ve verimli hale getirilmiş teşvikle-
ri içeren bir uygulama olmalıdır.
2. Ekonomik kurumlar arasında varolan ast-üst hiyerarşisi ve bü-
rokratik yapı yerine, devlet ile özel sektör arasındaki ilişkinin
gelişmesi için koordinasyon ve danışmanlık yapan bir yakla-
şım benimsenmelidir.
3. Ulusal yatırımların planlanması yerine, kamu yatırımlarını prog-
ramlayan bir planlama yaklaşımı olmalıdır.
4. Kamu yatırımları ile ilgili konularda seçici olan ve seçilen ko-
nulara odaklanan bir mekanizma kurulmalıdır.
5. Yeni planlama, değişime ve yeni ortaya çıkabilecek gelişmele-
re uyum sağlayacak hızlı ve esnek bir yapıda olmalıdır.
6. Danışmanlık fonksiyonunu üstlenen ve esneklik sağlanmış bir
merkezi idare tarafından yürütülen bir planlama yaklaşımı ge-
liştirilmelidir (Agarwala, 1980, s. 2-3).
İkinci Dünya Savaşı sonrasında özellikle azgelişmişler tarafından
uygulanan “kalkınma planlaması” yaklaşımı, 1970’lerdeki kriz sonra-
sında dünya ekonomisindeki istikrarsızlık ortamı ve Keynesyen talep
yanlı politikaların etkinliğini yitirmesi ile büyük bir değişime uğramış-
tır (Tenyi, 1990, s. 140). Bu çerçevede planlama yaklaşımındaki deği-
şim yukarıda da değinildiği gibi Dünya Bankası’nın önerileri çerçeve-
sinde formüle edilmiştir. Banka tarafından ortaya konulan “yeni plan-
lama” yaklaşımının temel özellikleri ise, dar kapsamlı, esnek, seçici ve
41
piyasanın işleyişinde koordinasyon işlevi görebilecek piyasa odaklı bir
planlamadır.
Celasun’a göre ise, 1980’li yıllardan sonra planlama yaklaşımında
öne çıkarılması gereken temel unsurlar şunlardır:
1. Piyasa Düzeninde Kurumsal Yapının Geliştirilmesi ve Denet-
lenmesi: Piyasa mekanizmasına işlerlik kazandırmaya çalışan
orta gelirli ülkelerde kamu yönetimleri, kurumsal yapının geliş-
tirilmesinde öncü rol oynamalı ve piyasada rekabetçi koşulla-
rın hazırlanması için gerekli düzenlemeleri yapmalıdır.
2. Makro Düzeyde Politika Planlaması: Kalkınma planlarında ar-
tık, her kapsayan içeren ayrıntılı denge projeksiyonlarını içeren
planlama yaklaşımı 1980’lerle birlikte önemini yitirmiştir.
Planlama kavramının ağırlık noktasının politika planlamasına,
yani enerji, ulaştırma, su kaynaklarının geliştirilmesi, eğitim
gibi dışsal ekonomik etkileri fazla olan stratejik sektörlerin
gelişme programlarına kaydırılması gerekmektedir.
3. Teşvik Sisteminin Rasyonelleştirilmesi ve Mukayeseli Üstün-
lüklerin Değerlendirilmesi: Verilen teşvikler döviz kazandıran
sektörlere yönlendirilmelidir.
4. Kamu Sektöründe Planlama: Kamu işletmelerinin, özel işlet-
meler gibi piyasa koşullarına uyumu ve verimli yönetilmeleri
sağlanmalı ve kamu yatırım programları planlanmalıdır (Cela-
sun, 1984, s. 341-343).
Celasun’un ortaya koyduğu planlama yaklaşımı da, Dünya Banka-
sı uzmanlarından Agarwala’nın önerdiği yaklaşımın bir benzeridir. Bu
çerçevede Celasun’a göre “Orta-gelirli gelişen ekonomilerde piyasa
düzeninin güçlendirilmesi çabaları... kamusal planlamanın gereğini or-
tadan kaldırmamaktadır” (Celasun, 1984, s. 341).
Dünya Bankası tarafından önerilen planlama yaklaşımı 1990’lı yıl-
larda, yani küreselleşme ve yapısal uyum sürecinin sosyal maliyetleri-
nin hissedilir olduğu bir atmosferde daha işlevli hale gelmiştir. Buna
göre özellikle azgelişmiş ülkelerde 1980’li yıllarda uygulanan yapısal
uyum politikalarının sonuçları 1990’lı yıllarda işsizlik, yoksulluk, siya-
sal/ekonomik istikrarsızlık şeklinde ortaya çıkmış ve bu sonuçlar Dün-
ya Bankası’nın temel söyleminin değişmesine neden olmuştur. Buna
42
göre 1985 yılında “yoksulluğa duyarlı büyüme stratejisini” benimseyen
Banka, 1987’de “yapısal uyumun sosyal boyutları” yaklaşımını ortaya
koymuş ve 1989 yılından sonra da “yönetişim” kavramını öne çıkarmış-
tır (Peker, 1996, s. 40-42). Bu çerçevede 1980’li yıllarda devletin eko-
nomi alanından çekilmesi anlamında kullanılan “minimal devlet” söy-
lemi, 1990’lı yıllarda “devletin yönlendiriciliği” söylemine evrilmiştir.
Dünya Bankası’nın 1997 yılında yayınladığı “Değişen Bir Dünyada
Devlet” adlı raporda, piyasa mekanizmasının sağlıklı bir şekilde işleye-
bilmesi için güçlü bir “düzenleyici ve yönlendirici” olarak devletin et-
kinliğinin arttırılması vurgusu öne çıkmaktadır (Bayramoğlu, 2002, s.
92). 1997 raporunda tanımlanan yönetişim yaklaşımı dahilinde ortaya
konulan “etkin devlet” kavramıyla ise, piyasa ve devletin karşıtlık te-
melinde değil, tamamlayıcılık temelinde görülmesi gereğine işaret edil-
mekte ve “devlete piyasalar için uygun kurumsal yapıların oluşturulma-
sında önemli rol yüklenmektedir” (Güzelsarı, 2003, s. 28).
Dünya Bankası tarafından ileri sürülen yönetişim yaklaşımında,
Yeni Kurumcu İktisat okulunun önemli bir katkısı vardır (Güler, 2003,
s. 69). Buna göre Yeni Kurumcu İktisat çerçevesinde ortaya konulan
“işlem maliyetleri” yaklaşımı, “sözleşme yapma, bilgi edinme, ölçme
ve danışmanlık” gibi faaliyetlerin, piyasadaki işlem maliyetlerini arttır-
dığını ifade etmektedir (Libecap, 1992, s. 234’den aktaran, Demir,
1996, s. 212). Bu yaklaşıma göre piyasada üretim ve dolaşım işlemle-
rinin pürüzsüz bir şekilde gerçekleşebilmesi için piyasa aktörlerinin,
piyasanın “bilgi”sine sahip olması ve bu anlamda da uygun hukuksal ve
idari düzenlemeleri yapacak “kurumların” varolması gerekmektedir
(Demir, 1996, s. 213-217).
Kurumsal yapıların önemini devlet ile piyasa ilişkileri çerçevesin-
de ve Yeni Kurumcu İktisat yaklaşımı ile inceleyen Weises ve Hobson,
“yeni devletçilik” olarak adlandırdıkları değerlendirmelerinde, artık So-
ğuk Savaş döneminde ortaya konulan “plan piyasaya karşı” retoriğinin
bir kenara bırakılması gerektiğini ifade etmektedirler. Yazarların temel
önermesi ise şöyledir: “Daha dinamik olan ekonomiler güçlü devletle-
re sahiptir” (Weises ve Hobson, 1999, s. 13). Bu çerçevede Yeni Ku-
rumcu İktisat yaklaşımında, planlama kavramının yeniden formüle edil-
mesi olarak da değerlendirilebilecek öneriler mevcuttur. Bu bağlamda
yazarların ifade ettikleri “piyasalar, değişime ve sürekli olarak değişen
43
rekabet şartlarına uyum sağlamayı başarabilmek için bir tür merkezi gulanmaya başlanmıştır (DPT, 2002, s.5-6). Buna göre “yeni planlama”
koordine edici yeteneğe ihtiyaç duyar” (Weises ve Hobson, 1999, s. 20) yaklaşımı, “makro bir yaklaşım içinde olmamakla birlikte, ekonomide
tezi, Dünya Bankası uzmanı olan Agarwala tarafından ortaya konulan önemli bir kaynak kullanıcısı olan kamu kesiminde kaynak kullanımın-
“yeni planlama” yaklaşımı ile uyumludur. da etkinliğin arttırılmasına yönelik” olarak uygulanmakta ve “kamu ke-
Yukarıda ortaya konulan şekliyle, özellikle 1990’lardan sonra siminde kaynakların ve harcamaların orta vadeli bir perspektifte bir
Dünya Bankası tarafından geliştirilen yönetişim modeli çerçevesinde, plan ve program çerçevesinde” belirlenmesini amaçlamaktadır (DPT,
devlete düzenleyici ve piyasadaki bilgi eksikliğinden doğan maliyetle- 2002, s. 2).
ri giderici bir rol yüklendiği görülmektedir. Bu bağlamda, devlete veri- Neticede, Hirst ve Thompson’un da belirttiği gibi, “piyasalar ve
len görevler dolayımında planlama yaklaşımında da farklı açılımlar gün- şirketler, kendilerini koruyacak bir kamu iktidarı olmadan varolamaz-
deme gelmiştir. Bu noktada, planlama yaklaşımının revizyonu ya da lar” ve bu çerçevede bazı merkezi koordine edici mekanizmalara ihti-
belli bir planlama biçiminin terk edilmesi ile, planlamaya olan ihtiya- yaç duymaktadırlar (Hirst ve Thompson, 2003, s. 223). Bu bağlamda
cın sona erdiği veya artık ülkelerin planlama yapmadığı sonucu ortaya Dünya Bankası’nın 2002 raporunda belirttiği “piyasa için kurumlar in-
çıkmamaktadır. Yaşanan, sermaye birikim sürecinin gereklerine göre şa etme” söylemi (Ercan, 2003b, s. 24) ve özellikle ABD’de 1990’lı yıl-
İkinci Dünya Savaşı sonrası süreçte işlevli olan belli bir planlama türü- ların sonlarında uygulanan “yeni planlama” yaklaşımı, planlamanın
nün (bütüncül planlama) terk edilerek, 1970’lerdeki kriz sonrasında ye- farklı bir içerikle de olsa işlerliğini sürdürdüğünü göstermektedir.
niden yapılanma sürecinde farklı planlama yaklaşımlarının (stratejik
planlama) geliştirilmesidir.
Son dönemde Yeni Kurumcu Okulun ve Dünya Bankası’nın belirt-
tiği gibi, “rekabetin arttığı bir ortamda, etkin bir yönetim ihtiyacı ve bu
çerçevede örgütlü işgücü, özel sektör ve sivil toplumun katılımı ile mer-
keziyetçi olmayan bir planlama yaklaşımı eskisinden de önemli bir ko-
numa yükselmiştir” (Todaro, 1992, s. 431’den aktaran, Yılmaz, 1999,
s. 94). Bu çerçevede geliştirilen stratejik planlama20 yaklaşımında temel
nokta, geleceğin belirsiz olduğu bir ortamda, çeşitli alternatif olasılık-
ların değerlendirilerek en uygun olanın seçilmesidir (Yılmaz, 1999, s.
97). Son yıllarda ortaya koyulan “yeni planlama” yaklaşımının en
önemli uygulaması ise, ABD’de gerçekleştirilmektedir. Buna göre
ABD’de 1993 yılında çıkarılan bir kanunla21 yasal çerçevesi çizilen stra-
tejik planlama yaklaşımı, 1997 yılından itibaren Yönetim ve Bütçe Da-
iresi ve ABD Hazine Bakanlığı’nın yönlendirmesiyle tüm ABD’de uy-

20 Stratejik planlama esas olarak şirketler tarafından geliştirilen, daha sonra ulu-
sal planlamada da uygulanan bir planlama türüdür. Bu tür planlamanın gelişme-
siyle birlikte “stratejik yönetim”, stratejik düşünme” gibi kavramlar türetilmiş;
plan kavramının yerine “vizyon”, amaçlar ve hedefler yerine de “misyon” te-
rimleri kullanılır hale gelmiştir (Yılmaz, 1999, s. 98).
21 Government Performance Results Act of 1993.

44 45
 lanmış ve bunun sonucunda da ciddi bir enflasyon ortamı yaşanmıştır.
Varolan bu enflasyonist ortam ise, özellikle ticari sermaye için elveriş-
li birikim olanakları yaratmıştır (Kazgan, 2002, s. 80). Sonuçta savaş
döneminde uygulanan ekonomik politikalar, işçi ve memurların gelir-
lerinde reel olarak gerilemeye neden olurken, büyük toprak sahipleri-
nin ve ticaret burjuvazisinin birikim olanaklarını arttırmış, bu iki kesim
savaş ekonomisi sürecinden güçlenerek çıkmıştır (Boratav, 1984-5, s.
3. BÖLÜM 48).
Türkiye’ye 1945 Sonras› Tablo-1
Sermaye Birikim Süreçlerine Özet Bak›fl İkinci Dünya Savaşı Döneminde Başlıca Bölüşüm Göstergeleri

1938-39 1944-45
3.1.Türkiye’de 1945 Sonras› Sermaye Birikim Süreci Sanayi Üretim Endeksi 100 78
İkinci Dünya Savaşı’nın sonlandığı 1945 yılı, Türkiye için önemli Sanayi Fiyat Endeksi 100 357
siyasal ve ekonomik gelişmelerin yaşandığı bir sürecin başlangıcı ol- Buğday Üretim Endeksi 100 63
muştur. Bu dönemde yaşanan gelişmeler, bir yandan savaş sırasında ül- Buğday Fiyat Endeksi 100 568
ke içinde belirginleşen sınıfsal güçlerin süreci belirlemeye dönük talep- Türün Üretin Endeksi 100 105
leri, diğer yandan Türkiye’nin, savaş sonrasında dünyada oluşan yeni Tütün Fiyat Endeksi 100 490
siyasal ve ekonomik ortama uyumunu sağlamaya yönelik düzenleme- Pamuk Üretim Endeksi 100 88
lerin yapılması çerçevesinde şekillenmiştir.
Pamuk Fiyat Endeksi 100 356
Türkiye İkinci Dünya Savaşı’na girmemesine rağmen, savaşın et- Nominal Ücretler Endeksi 100 271
kilerini büyük ölçüde hissetmiştir. Buna göre seferberlik ilanının ardın-
Reel Ücretler Endeksi 100 51
dan, 1940 yılında çıkarılan Milli Koruma Kanunu çerçevesinde yetişkin
M. Gelirde Maaş Payı (%) 8.5 8.2
nüfusun büyük bölümünün askere alınması (Pamuk, 1987, s. 131), ta-
Toptan Eşya Fiyat Endeksi 100 449
rımsal üretimde büyük düşüşlere neden olmuş, tüm üretken sektörlerin
ve milli gelirin daraldığı bir dönem yaşanmıştır (Boratav, 1998, s. 67). Reel M. Gelir Endeksi 100 75
Ancak ekonominin daralması, sermaye birikim sürecinin yavaşlaması
anlamına gelmemektedir (Gülalp, 1993, s. 32). Kaynak: (Boratav, 1984-5, s. 45).
Bu bağlamda savaş yıllarındaki bölüşüm göstergelerinin yer aldığı Savaş sonrası dönemde siyasal alanda yaşanan en önemli gelişme
Tablo-1’e bakıldığında, dönem boyunca tarımsal üretimin azalması ile ise çok partili siyasal sisteme geçiştir. Çok partili sisteme geçişte etki-
birlikte, tarım fiyatlarının yüksek oranlarda arttığı görülmektedir. Böy- li olan önemli faktörlerden biri, savaş dönemi boyunca yaşanan sıkıntı-
lece, özellikle pazara dönük üretim yapan büyük çiftçilerin savaş döne- lar nedeniyle ülkede yaygın olan hoşnutsuzluk atmosferi22 ve savaş dö-
mi boyunca önemli oranda güçlendiği söylenebilir (Gülalp, 1987, s. neminden güçlenerek çıkan sınıfların talepleri iken, bir diğeri ise Türki-
31). Savaş döneminde sanayi üretiminin azalması ve de ithalat olanak-
larının sınırlı olması nedeniyle, seferberlik harcamaları emisyonla karşı- 22 Türkiye’de çok partili sisteme geçişin içsel nedenleri ile ilgili bakınız: (Kara,
1984, s. 64-75; Karpat, 1967, s. 152).

46 47
ye’nin, savaş sonrası oluşan uluslararası sisteme entegrasyon çabasının
bir parçası olarak Birleşmiş Milletlere (BM) üyeliğidir.23 Bu dönemde
özellikle ABD’nin önderliğinde yeniden yapılandırılan uluslararası or-
tamda, Türkiye’nin ABD’den beklediği ekonomik ve siyasi desteği ala-
bilmesi için, politik sistemini “demokratik” hale getirmesi gerekmekte-
dir. Bu çerçevede Türkiye’nin çok partili sisteme geçmesinde BM’ye
üyeliğinin önemli bir etkisi olmuştur24 (Karpat, 1967, s. 126).
Savaş sonrasında Türkiye’nin, yeniden yapılanan dünya ekonomi-
sine uyum sağlamak amacıyla gerçekleştirdiği bir başka politika da,
IMF’ye üyelik başvurusunda bulunmaktır. Buna göre 1946 yılında ya-
pılan seçimlerden sonra iktidara gelen Peker hükümeti 7 Eylül 1946’da,
Bretton Woods sistemine uyum sağlamak yolunda gerekli koşulları ye-
rine getirmek için, Cumhuriyet tarihinin en yüksek oranlı (yüzde
120’ler düzeyinde) devalüasyonunu yapmıştır (Tekeli, 1999, s. 154).
Ancak yapılan devalüasyon, ekonominin gereği olarak yani, dış ticaret
dengesini kurmak ya da döviz açığını gidermek için değil, IMF’ye üye-
lik için gerekli ayarlamaları yapmak üzerine uygulanmıştır (Kepenek ve
Yentürk, 2001, s. 119). Ayrıca, sözkonusu kararların alınmasında ulus-
lararası sistemle bütünleşme çabalarının yanında, yeni kurulan çok par-
tili sistemde Cumhuriyet Halk Partisi’nin (CHP), DP’nin elinden “libe-
ralleşme silahını” almak istemesinin de önemli bir etkisi olmuştur (Te-
keli ve İlkin, 1981, s. 5). Bu dönemde yaşanan bir diğer gelişme de, sa-
vaş sırasında, savaş sonrasında uygulanmak üzere, esas olarak eski
Kadro’culardan Şevket Süreyya Aydemir ile İsmail Husrev Tokin’in
hazırladığı “1946 Harp Sonrası Kalkınma Planı”nın geri çekilmesidir
(Aydemir, 1967, s.412-414). Buna göre yapısal olarak 1930’lardaki sa-
nayi planlarının uzantısı olan 1946 planı, devlet sektörüne, iç kaynakla-
ra ve sanayiye ağırlık veren politika önceliklerine sahiptir (Tekeli ve İl-
23 Türkiye’nin BM’ye üye olarak Batı İttifakında yer almasının önemli bir nedeni,
savaşın bitmesinden hemen sonra, SSCB’nin Türkiye’ye bir nota vererek Mont-
rö Antlaşmasının yenilenmesini istediğini bildirmesi üzerine Türkiye’nin kendi-
sine destek bulma çabalarıdır. Bu sürecin ayrıntıları için bakınız: (Turan ve Bar-
las, 1998, s. 647-663).
24 Savaş sonrası dönemde ilk olarak 7 Temmuz 1945’de Milli Kalkınma Partisi
kurulmuş, daha sonra ise, 7 Ocak 1946’da Demokrat Parti (DP) kurulmuştur
(Ahmad, 1996, s. 26-27).
48
kin, 1981, s. 24). 1946 planının uygulanmamasının en önemli nedeni
ise, savaş döneminde hazırlanan planın ve plan önceliklerinin, savaş
sonrası ortaya çıkan uluslararası sistemle uyum sağlamaya çalışan ve
bunun için de IMF’ye başvuran Türkiye’nin yeni politikasına uymama-
sıdır.25 1946 planının geri çekilmesinden sonra hazırlanan 1947 planı, ih-
racatı teşvik eden, sanayi yerine tarıma, kamu yerine özel sektöre, fi-
nansmanda ise iç kaynaklar yerine dış kaynaklara öncelik veren özel-
likler taşımaktadır26 (Gülalp, 1980, s. 48).
Bu dönemde yaşanan bir başka gelişme de, İstanbul Ticaret Der-
neği öncülüğünde 1948 yılında toplanan İktisat Kongresi’dir. Kon-
gre’nin önemi, CHP’nin uyguladığı devletçilik politikasına yönelik
eleştirilerin, yaklaşık bin delegenin katıldığı ulusal bir kongrede siste-
matik bir ifadeye kavuşmuş olmasıdır (Türkay, 2002b, s. 45). Ancak
Kongre’de sunulan bildirilerde öne çıkan vurgu, basit bir devletçilik-li-
beralizm karşıtlığının ötesindedir. Bir başka deyişle, “kongredeki genel
beklenti devletin tamamen pasif bir konuma itilmesinden çok devlet
adına bürokrasi tarafından yapılan müdahalelerin rasyonelleştirilme-
si”ne yöneliktir (Türkay, 2002b, s. 53).
Buraya kadar kısaca ortaya konulan gelişmeler sonucunda, savaş
koşulları altında güçlenen büyük toprak sahiplerinin ve özellikle de ti-
cari sermayenin, bu dönemde önemli birikim olanakları sağladıkları ve
yine aynı dönemde uluslararası sistemle entegrasyon çabalarının yoğun-
laştığı görülmektedir. Bu çerçevede, Marshall planı kapsamında sağla-
nan tarımda makinalaşma,27/28 varolan toprakların yeni tarım alanlarına
25 Aydemir’e göre ise, 1946 planının uygulanmamasının nedeni CHP’nin “iktidar
yorgunluğu”dur. Bu dönem yaşananların ayrıntıları için bakınız: (Aydemir,
1967, s. 395-418).
26 “Vaner planı” olarak da anılan 1947 planı, esas olarak Marshall yardım progra-
mına dahil olabilmek için hazırlanmıştır (Tekeli ve İlkin, 1981, s. 8-10).
27 Kullanılmakta olan traktör sayısı, 1948’de 1756’dan, 1952’de 31.415’e çıkmış-
tır (Margulies ve Yıldızoğlu, 1992, s. 301).
28 1953’te Türkiye’nin tarımı makinalaştırma programından doğrudan doğruya sa-
dece 25.000-27.500 kadar çiftçi ailesi yararlanmıştır. Ancak sözü geçen ailele-
rin ortalama gelirleri 15.000 dolardan daha fazladır. Yani “traktörün gelişinden,
büyük bir kısmı karasaban kullanan, sayıları 2.5 milyonu bulan küçük çiftçiler
doğrudan doğruya yararlanamamıştır” (Nicholls, 1955, s. 64-71’den aktaran,
Karpat, 1967, s. 261).
49
dönüştürülmesi, Kore Savaşı’nın sağladığı olumlu konjonktür29 ve de
hava şartlarının olumlu seyretmesi nedenleriyle, 1953 yılına kadar yük-
sek oranlı bir büyüme dönemi yaşanmıştır (Gülalp, 1980, s. 49). Ancak
7 Eylül kararları uyarınca dış ticaretin liberalleşmesi çerçevesinde ya-
şanan büyüme dönemi, 1953 yılına gelindiğinde döviz rezervlerinin tü-
kenmesi ve ödemeler dengesi bunalımına girilmesiyle sonlanmıştır
(Sönmez, 1999, s. 9). Buna göre 1953 yılının sonlarında dış ticaret reji-
mindeki serbestlik sınırlanmış ve 1954’ten sonra da, dış ticaretin izinler
ve kotalar yoluyla yürütülmesi şeklinde düzenlemeler yapılmıştır (Bo-
ratav, 1998, s. 87). Ancak ithalata getirilen sınırlamalar dış açığı kapat-
maya yetmemiş, o döneme kadar alınan dış kredilerin geri ödenememe-
si ve yüksek enflasyon gibi sorunlar ekonomik durumu olumsuz etkile-
miş; sonunda 4 Ağustos 1958’de yüksek oranlı devalüasyonu içeren bir
istikrar programı ilan edilmiştir30 (Sönmez, 2003, s. 96-102).
3.2. ‹çe Dönük Birikim Modelinin Kurulmas›:
Uluslararası sistemden gelen etkiler ile ülke içinde sermaye biri-
kim sürecinin geldiği düzey arasındaki etkileşim, içe dönük birikim
modelinin oluşmasında belirleyici niteliktedir. Buna göre, İkinci Dün-
ya Savaşı sonrasında, sermaye birikim sürecinin dünya genelindeki te-
mel dinamiği, uluslararasılaşmış üretici sermayedir. Dünya genelinde
gerçekleşen bu temel eğilimin azgelişmiş ülkelere yansıması ise, içe
dönük/ithal ikameci birikim modellerinin kurumsallaşmasıdır. Diğer
bir deyişle;
“İlk etapta ithal ikameci strateji, mevcut işbölümüne dayalı hiyerarşik
entegrasyon amaçlarına karşı bir tasarruf gibi algılanmıştır. Ancak, dış
rekabete karşı gümrük duvarlarıyla korunan bir pazarda üretim yapıla-
bilir olması üretken sermayenin uluslararasılaşma dinamiği ile uyum
içindedir. Rekabetsiz bir ortamda yatırım yapmak kar motifi ile hare-
ket eden üretici sermaye için uygun koşullar anlamına gelmektedir”
(Türkay, 1998, s. 15).
29 Haziran 1950’de başlayan Kore Savaşı nedeniyle bütün dünya piyasalarında
beliren ham maddelere büyük talep artışı, “Türkiye’nin ihraç ettiği malların fi-
yatlarında büyük artışlar sağlamış, bu artıştan o zamanlar ihracatımızın %
99’unu teşkil eden tarım ve madencilik ürünleri doğrudan doğruya yararlanabil-
miştir” (Sönmez, 1996, s. 669).
30 1958 krizi ve sonrasındaki gelişmeler, ileriki bölümlerde ele alınacaktır.
50
Bu çerçevede, içe dönük birikim modelinin temeli olan korumacı-
lık ile, uluslararası üretken sermayenin azgelişmiş ülkelerin iç pazarla-
rına yönelmeleri birbirini tamamlayan süreçler olarak gerçekleşmekte-
dir (Eralp, 1981, s. 618).
İçe dönük birikim sürecinin yerel sermaye açısından önemi ise,
tüccarlıktan sanayiciliğe dönüşümü sağlamasıdır (Gülalp, 1993, s. 34).
Buna göre, önceden dış ticaret vasıtasıyla uluslararası sermaye ile iliş-
kisi olan yerel ticari sermaye, içe dönük birikim çerçevesinde uygula-
nan korumacılık sonrasında, dışarıdan aldığı malların yurt içinde üreti-
mine yönelmiş, bu da yerel sermaye ile uluslararası sermaye arasında
yeni bir ilişkinin doğmasına neden olmuştur (Eralp, 1981, s. 619). Bir
başka ifadeyle,
“[Savaş sonrası dönemde]…metropol sermayesi yitirdiği pazarları do-
laylı yöntemlerle yeniden ele geçirmek için daha önce doğrudan pazar-
ladığı ürünlerin bu kez ülke içinde üretilmesini başlatmıştır. Bu dönü-
şümü sağlarken, metropol burjuvazisinin doğal müttefikinin yerli tica-
ret sermayesi olacağı açıktır… metropol sermayesinin yerli sermaye ile
işbirliği içinde, ülkede ithal ikamesine yönelik bir sanayi sermayesi bi-
rikimini başlatması, iki tarafın da çıkarlarına uygun bir çözümdür”
(Gülalp, 1987, s. 40-41).
Bu bağlamda içe dönük birikim modelinin temel bileşenleri, tüc-
carlıktan sanayiciliğe geçen yerel sermaye ile, dönemin hakim dinami-
ği olan uluslararasılaşmış üretici sermaye ve bu ittifak için gerekli ku-
rumsal çerçeveyi hazırlayan devlettir (Ercan, 2002, s. 59).
Yukarıda ortaya konulan çerçeve dahilinde Türkiye’de 1945 sonra-
sı sermaye birikim sürecine bakıldığında, savaş yıllarından 1953’e kadar
olan dönemde ticaret sermayesinin önemli birikim olanaklarına sahip
olduğu görülmektedir. 1954 yılından sonra ise, özellikle dış ticarete ge-
tirilen sınırlamalarla, içe dönük/ithal ikameci birikim süreci “resmen ol-
masa bile fiilen” başlamış (Türkay, 2003, s. 21) ve bu anlamda da be-
lirli bir donanıma ve büyüklüğe erişen ticaret sermayesinin, sanayi ser-
mayesine dönüşmesi süreci hızlanmıştır (Eralp, 1981, s. 619).
Ülke içindeki ticari sermayenin, sanayi sermayesine dönüşüm sü-
reci çerçevesinde, 1950’lerin ortalarından itibaren fiili olarak yürütülen
korumacı politikaların kurumsallaştırılmasına dönük çabaların,1958 kri-
51
zi sonrasında hızlandığı görülmektedir. Bu dönemde daha çok uluslara-
rası kurumlardan gelen öneriler çerçevesinde, içe dönük birikim mode-
linin genel çerçevesini hazırlamak üzere işlevlendirilmesi düşünülen
Koordinasyon Bakanlığı kurulmuştur. 27 Mayıs 1960’ta yapılan askeri
müdahaleden sonra ise, bu döneme kadar fiili olarak uygulanan içe dö-
nük/ithal ikameci birikim modeli, Devlet Planlama Teşkilatı’nın (DPT)
kuruluşuyla “resmi” olarak uygulanmaya başlamıştır (Türkay, 2003, s.
22-23). Bu çerçevede 27 Mayıs müdahalesinin objektif sonuçlarına ba-
kıldığında, kurulan içe dönük/ithal ikameci birikim modeli ile, sanayi
sermayesinin birikim olanaklarının önünün açıldığı görülmektedir(
Keyder, 1995, s. 204).
DPT’nin kuruluşundan sonra izlenen “planlı” politikalar, benimse-
nen sermaye birikim modelinin gerekleri çerçevesinde şekillenmiştir.
Buna göre içe dönük birikim modeli açısından en kritik nokta, dışarıya
karşı korunan bir iç pazarda üretilenlerin tüketilmesi sorunudur. Bir
başka deyişle, içe dönük birikim modeli iç pazarın olanaklarına dayan-
dığından, satın alma gücüyle desteklenmiş bir talebin, birikimin gerek-
leri uyarınca desteklenmesi gerekmektedir. Bu gereklilik ise özellikle
1961 Anayasası çerçevesinde kurumsallaşan “sosyal devlet” anlayışı ve
de toplu pazarlık sisteminin kabul edilmesi aracılığı ile sağlanmıştır. Bu
kurumsallaşma çerçevesinde, toplumdaki mevcut güç ilişkileri oranın-
da çeşitli toplumsal kesimler, sermaye birikim modelinin sağladığı ola-
naklardan yararlanmışlardır31 (Türkay, 1998, s. 15).
Çalışmanın bu kısmında, içe dönük birikim modelinin temel bile-
şenleri olan tarımsal kesim, işçi sınıfı, devlet ve tüccarlıktan sanayicili-
ğe geçen sermayenin konumları değerlendirilecektir.
İçe dönük birikim modelinin önemli bir bileşeni olan tarımsal ke-
sim açısından sürece bakıldığında, modelin uygulandığı dönem boyun-
ca, iç ticaret hadlerinin tarım kesimi lehine geliştiği görülmektedir. Bu-
nun en önemli nedeni ise devletin uyguladığı destekleme alımları ve
31 Boratav, 1960’lardan sonra uygulanan içe dönük birikim modelini, mevcut si-
yasal rejim ve bölüşüm politikaları çerçevesinde “popülizm” kavramı aracılığıy-
la değerlendirmektedir (Boratav, 1983, 7-18). Boratav’ın yaklaşımın eleştirisi
için bakınız: (Karacan, 1983-4, s. 83-87; Gülalp, 1984, s. 86-91; Küçük, 1985,
s. 43-92). Popülizm kavramı çerçevesinde yürütülen tartışmaların toplu bir de-
ğerlendirmesi için bakınız: (Yalman, 1985, 16-70).
52
sübvansiyon politikalarıdır. Varlıer’e göre,
“Bir yandan sanayinin ve geniş tüketici kitlelerin gereksindiği ham-
madde ve gıda maddelerini yurt içi üretimle sürekli biçimde karşılama
düşüncesi, öte yandan çiftçi gelirinin istikrarını koruma ve sanayi
ürünlerine geniş kırsal kesimde talep yaratabilme amaçları, Türkiye’de
yüksek taban fiyatları politikalarının izlenmesine yol açmıştır. Nüfusun
büyük bir çoğunluğunun hala kırsal kesimde yaşadığı bir ülkede, tarım
sektörünün desteklenmesinde, siyasal etmenlerin çok önemli olduğu
da söylenebilir” (Varlıer, 1978, s. 35).
Sözkonusu dönem boyunca, modelin bir diğer önemli bileşeni
olan işçi sınıfına baktığımızda, özellikle ithal ikameci sanayileşmenin
sürdüğü sektörlerde ücretlerin arttığı söylenebilir (Keyder, 1995, s.
219). Ancak Karacan’ın da belirttiği gibi, sözkonusu artış, kişi başına
düşen reel gelir artışından yüksek olmamıştır32 (Karacan, 1983-4, s. 84).
Ayrıca, içe dönük birikim modeli çerçevesinde iç pazara dayalı sanayi
üretiminin gelişmesi sonucunda, sermaye kesiminin kendi ölçüleri çer-
çevesinde birikimi arttırması oranında, emek sermaye çelişkisinin de
arttığı görülmektedir (Ercan, 2002, s. 65).
İçe dönük birikim modelinin bir başka bileşeni de devlettir. Buna
göre devletin en önemli işlevi, içe dönük birikim modelinin genel çer-
çevesini belirleyen kurumsallaşmaları yaratmasıdır. Özellikle DPT eliy-
le yürütülen korumacılık, döviz karşısında Türk Lirasının aşırı değerli
tutulması ve reel faizlerin düşük tutulması gibi politikalar, sermaye açı-
sından tüccarlıktan sanayiciliğe geçişi sağladığı ölçüde, devletin içe dö-
nük sermaye birikim modelindeki yerini ortaya koymaktadır (Eralp,
1981, 625-627). Bu dönemde devletin bir diğer işlevi de, özel sektöre
verilen teşvikler kanalıyla sermaye birikimi sürecini doğrudan destek-
lemesidir. Buna göre, içe dönük modelin uygulandığı dönem boyunca
teşvik uygulamaları sayesinde devletin özel sermaye birikimine katkı-
sının yüzde 50’nin üzerinde olduğu görülmektedir (Saybaşlı, 1985, s.
102). İçe dönük birikim modelinde devletin yerine getirdiği bir başka
32 1962-1976 döneminde işçi ücretleri ortalama olarak yüzde 4.4 artmıştır. Ancak
bu dönemde reel gelirin büyüme hızı yüzde 7, nüfus artışının ise yüzde 2.5 ol-
duğu düşünülürse, fert başına düşen reel gelir artışının yüzde 4.5 olduğu görü-
lür. Bu durumda, işçilerin reel ücret artışlarının, kişi başına ortalama gelir artı-
şıyla aynı düzeyinde olduğu görülmektedir (Karacan, 1983-4, s. 84).
53
işlev de özellikle KİT’ler vasıtasıyla özel sektör için gerekli olan ara
malların üretilmesidir. KİT’lerin ürettiği ara mallar, özel kesim için gir-
di oluşturduğundan fiyatları düşük tutulmuş, böylece “kamu kesimi
büyük ölçüde özel kesime kaynak aktarmada kullanılan bir araç” işlevi
görmüştür (Korum, 1977, s. 63-66’dan aktaran, Ercan, 2002, s. 61).
İçe dönük birikim modelinin uygulandığı dönemde, birikim süreci-
nin bir diğer bileşeni de tüccarlıktan sanayiciliğe geçen sermaye kesi-
midir.33 1970’li yıllarda yapılan bir çalışmaya göre, bu yıllarda önemli
bireysel sermaye sahiplerinin yüzde 77’sinin ticaretle bağlantılı bir kö-
kenden geldiği görülmektedir (Bates, 1973, s. 59-60’dan aktaran, Buğ-
ra, 2003, s. 92). Yukarıda da belirtildiği gibi, Türkiye’de ticari serma-
ye formasyonunun sanayi sermaye formasyonuna geçişi, büyük ölçüde
1950’lerin ortalarından itibaren uygulanan korumacı politikalar saye-
sinde gerçekleşmiştir. Bu çerçevede 1960 yılında 50 ve daha fazla işçi
çalıştıran şirketlerin geçmişine bakıldığında, bu şirketlerin yüzde
59’unun 1946-1960 arasında kurulduğu ve böylece 1950’li yılların tüc-
carlıktan sanayiciliğe geçişte önemli bir uğrak olduğu görülmektedir
(Alpender, 1966, s. 129’dan aktaran, Buğra, 2003, s. 85).
Türkiye’de içe dönük birikim modelinin gelişimine paralel olarak
ortaya çıkan bir diğer gelişme de, sermayenin yoğunlaşması ve merke-
zileşmesidir. Bu çerçevede özellikle 1960’lı yılların başlarından itiba-
ren belirli bir büyüklüğe erişen sermaye grupları holding şirketi şeklin-
de örgütlenmeye gitmişlerdir (Aytulun, 1977, s. 27). Holding tipi örgüt-
lenme şeklinin önemi, belirli bir büyüklüğe erişmiş ve genellikle aile
şirketi olarak faaliyetlerine devam eden işletmelerin, sermayenin top-
lam sosyal döngüsünü oluşturan farklı sermaye formasyonlarını kendi
bünyelerinde içselleştirmeleridir. Bir başka ifadeyle, belirli bir büyük-
lüğe erişmiş sermaye gruplarının finansman, üretim ve dağıtım alanları
üzerindeki kontrol yetenekleri artmış ve holding tipi şirket bünyesinde,
“banka, sanayi, ticaret ve sigortacılık faaliyetlerine yatırılan sermayede
tam bir bütünleşme ve konular arasında akıcılık doğmuştur” (Tekeli ve
Menteş, 1977, s. 18). Türkiye’de holding tipi şirketleri inceledikleri ça-
lışmalarında Tekeli ve Menteş, holdinglerin faaliyetlerinin gelişimini
33 Tüccarlıktan sanayiciliğe geçiş sürecinde, işadamlarının kişisel tarihlerinin an-
latımı için bakınız: (İdil, 1999, s. 123-137; İdil, 1999, s. 139-149).
54
değerlendirirken, başlangıçta yabancı firmalarla ticaret ilişkisi içinde
olan grupların, daha sonra içe dönük modelin olanaklarından yararlana-
rak, dışarıdan ithal ettikleri malları yurt içinde üretimine yöneldiklerini,
böyle bir durumda ise, özellikle önceden oluşmuş dağıtım kanallarının
varlığı ve önceden ithalat ilişkisi içinde bulunulan yabancı firmalardan
teknoloji transferinin mümkün olması nedeniyle büyük avantajlar elde
ettiklerini ifade etmişlerdir (Tekeli ve Menteş, 1977, s. 26).
3.2.1. İçe Dönük Modelde DPT-Özel Kesim İlişkileri:
İçe dönük birikim modelinin önemli bileşenlerinden biri olan ser-
maye sınıfının, yeni benimsenen birikim modelinin genel çerçevesini
çizen DPT ile ilişkileri, farklı dönemler boyunca değişik düzeylerde
gerçekleşmiştir. Türkiye’de içe dönük birikim modeli uyarınca gelişti-
rilen kaynak tahsis mekanizmalarının önemli bir noktasında duran Oda-
lar Birliği, 1970’li yıllarda Türkiye Sanayici ve İşadamları Derneği’nin
(TÜSİAD) kurulmasına kadar, sermaye sınıfının en önemli temsilcisidir.
Buna göre yarı-resmi statüde bir kuruluş olan Odalar Birliği, ithal mal-
larının fiyatlarının tespit edilmesinde ve uygulanan kotalar konusunda
söz sahibidir (Saybaşlı, 1976, s. 86-87). Ancak Birinci Beş Yıllık Kal-
kınma Planı’nın (BBYKP) hazırlanması sürecinde Odalar Birliği’nin
görüşleri dikkate alınmamış (Saybaşlı, 1976, s. 91), bunun üzerine Bir-
lik bir rapor yayınlayarak planlı dönemle ilgili endişelerini ortaya koy-
muştur. Buna göre Odalar Birliği, raporun başında planlı kalkınma ko-
nusunda olumlu görüş bildirmesine rağmen (Odalar Birliği, 1962, s.
V), ilerleyen bölümlerde uygulanacak planla ilgili endişelerini dile ge-
tirmektedir. Raporda belirtilen eleştiriler özetle şöyle sıralanabilir:
“… fiyat mekanizmasının planda biraz şüphe ile karşılandığını ve bunu
tashih etmek, mesela ücret mallarında büyük fiyat hareketlerini önle-
mek üzere tedbirler almak istikametinde temayüllerin mevcut olduğu-
nu görüyoruz” (s. VI).
“Planda sık sık bahsi geçen ve her türlü tefsire müsait olan ‘Sosyal
Adalet’ sözüne de sınır çizmek ve vuzuh vermek zorundayız” (s. VII).
“[Planda geçen] … karma ekonomi tabiri bazı gerekçelerle özel teşeb-
büsün sahasını gittikçe daraltıcı bir iktisadi politika tatbikatına yol aç-
maması lazımdır… İktisadi devlet teşebbüslerinin sahaları çeşitli kıs-
taslar sayesinde tahdit edilmelidir” (s. VIII).
55
 Raporun planla ilgili görüşlerinden de anlaşılacağı gibi, planların
uygulanmasında özel sektöre değil kamu kesimine öncelik verilmesi,
plan çalışmaları sırasında görüşlerinin alınmaması, “sosyal adalet” gibi
kavramların özel sektör alehinde yorumlanması gibi konular, planlı kal-
kınma döneminin başladığı ilk yıllarda Odalar Birliği’nin endişelerini
dile getirmektedir. Ayrıca bu dönemde Odalar Birliği’nin talepleri şun-
lardır:
1. “İşbirliği esaslarını saptamak ve ortaya çıkabilecek uyuşmazlıkları
çözümlemek amacıyla özel sektör ve Hükümet temsilcilerinin
oluşturacağı bir komite kurulmalıdır,
2. Yıllık uygulama programlarının hazırlanması ve yürütülmesinde
özel sektörün katkısı bilgi sağlamak yerine fiilen katılmak olmalı-
dır,
3. Ekonomik faaliyetleri kısıtlayıcı tüzük ve yönetmelikler kaldırılma-
lıdır,
4. Özel sektör, Kalkınma Planının temel unsurlarından biri olduğuna
göre, özel sektörün yatırım kotaları arttırılmalıdır”( Odalar Birliği,
1962’den aktaran, Saybaşlı, 1976, s. 91).
Yukarıda sıralanan taleplerde de görüldüğü gibi Odalar Birliği,
“resmi” olarak uygulanmaya başlanan içe dönük/ithal ikameci birikim
modeli içersinde, devlet müdahalesinin sınırlarının belirlenmesi ve özel
sektörün modeldeki yerinin güçlendirilmesini istemektedir.
İkinci plan dönemine gelindiğinde ise, yaşanan hükümet değişik-
liğinin ardından iktidara gelen Adalet Partisi (AP), özel sektör için el-
verişli bir ortam sağlamıştır. Buna göre AP hükümetlerinin, “planı özel
sektöre kar fırsatlarının nerede olduğunu gösteren, özel sektörün nasıl
teşvik edileceği üzerinde duran, kısaca asli işlevi özel sektöre destek
olmayı amaçlayan teknik bir belge olarak görmeyi tercih” (Demirel,
2004, 310) etmesi, bu dönemde hazırlanan ikinci plan üzerinde özel
sektörün etkili olmasını kolaylaştırmıştır. Bu bağlamda ikinci planın ha-
zırlanmasında Odalar Birliği’nin katkıları, “bilgi vermek” düzeyinde
değil, “fiili olarak katılmak” şeklinde gerçekleşmiştir (Saybaşlı, 1976,
s. 92-93). Yine bu dönemde çıkarılan 933 sayılı yasa uyarınca özel sek-
töre dönük teşvikler DPT bünyesinde toplanmış ve devlet, özel serma-
ye birikim sürecine doğrudan katkıda bulunmuştur.34
56
Üçüncü plan dönemine gelindiğinde, içe dönük birikim modelinin
sağladığı olanaklar sayesinde belirli bir olgunluk düzeyine erişen ve
holdingleşerek para, meta ve üretici sermaye formasyonlarını kendi
bünyelerinde içeren büyük sermayenin Odalar Birliği’nden ayrılarak
TÜSİAD’ı kurduğu görülmektedir. Bu bağlamda sanayileşme konu-
sunda açık tercihleri içeren üçüncü plan hakkında, bu iki sermaye kesi-
minin farklı görüşleri mevcuttur. Buna göre TÜSİAD, kendi sınıfsal çı-
karları çerçevesinde, 1971 müdahalesi sonrasında kurulan “reform hü-
kümetlerini” ve de üçüncü planı genel hatlarıyla desteklemiştir (Buğra,
2003, s. 202; Alkan, 1998, s. 205). Bu dönemde özellikle ticari serma-
ye formasyonunun içinde barındıran Odalar Birliği ise, planda sanayi
sektörüne öncelik verildiğini ve verilecek teşviklerin büyük kısmının bu
kesime yönlendirildiğini belirterek, hükümetin sanayi kadar ticarete de
önem vermesi gerektiğini savunmaktadır35 (Alkan, 1998, s. 205).
Dördüncü plan döneminin başlarında ise TÜSİAD, CHP hüküme-
tinin tutumu ve dolayısıyla DPT’nin hazırladığı planla ilgili bir bekleme
süreci geçirmiş, ancak özellikle ithalat zorluklarının ve ödemeler den-
gesindeki sıkıntıların artmasından sonra tutumunu değiştirmiş ve gün-
lük gazetelere verdiği ilanlarla hükümete ve sendikalara yönelik sert
eleştirilerde bulunmuştur36/37 (Türel ile görüşme, 4 Mayıs 2004).
Sonuçta, özel sektör ile DPT ilişkilerine genel olarak bakıldığında,
içe dönük/ithal ikameci birikim modelinin genel çerçevesini oluşturan
“planlı” dönemin başlangıcında (1963-1967) özel sektör, özellikle dev-
34 Teşvik uygulamaları, özellikle 1968’den sonra DPT bünyesinde kurulan Teşvik
ve Uygulama Dairesi kanalıyla sürdürülmüştür. Bu uygulamanın DPT açısından
değerlendirilmesi ileriki bölümlerde yapılmıştır.
35 Ancak bu noktada belirtilmesi gereken husus, bu iki kesimin plana verdikleri
desteklerde ya da eleştirilerinde mutlak anlamda bir kesinlik olmadığıdır. Buna
göre TÜSİAD, elde bulunan döviz olanaklarının daha çok ara ve yatırım malla-
rına yöneltilmesi gerektiğini ifade ederek, özellikle Maden Kanunu’na karşı
çıkmıştır. Odalar Birliği ise, Türk parasının konvertibıl hale getirilmesini, işçi
ücretlerinin kısıtlanmasını talep ederken, özellikle Toprak Reformu yasasına
karşı çıkmaktadır (Alkan, 1998, s. 205-206).
36 Dördüncü planın hazırlanması sürecinde yapılan Danışma Kurulu toplantıların-
da, özel sektörün, sendikaların ve çeşitli kurumların görüşleri alınmıştır. Yapılan
toplantı tutanakları için bakınız: (DPT, 1978).
37 Bu konunun ayrıntıları bir sonraki bölümde ele alınmıştır.
57
letin ekonomideki sınırlarının belirlenmesi taleplerini öne çıkarmıştır. maye donanımını daha sermaye yoğun mallara yönlendirecek üretken
Ancak ikinci plan (1968-1972) döneminden sonra özel sektör açısından sermayenin bağımlı bir sermaye olduğunu” ortaya koymaktadır (Ercan,
önemli olan, uygulanan teşvik politikalarının hangi alanlara yöneleceği 2002, s. 70). Gerçekten de sanayide kullanılan teknolojinin dışa bağım-
olmuştur. Üçüncü plan (1973-1977) döneminde sermaye içi farklılaş- lı oluşu39 sonucunda, ekonomide oluşan “daha fazla üretebilmek için
maya dayalı olarak farklı talepler öne süren özel sektör, dördüncü plan daha fazla ithalat, daha fazla ithalat için daha fazla döviz, daha fazla
(1979-1983) döneminde özellikle belirli bir büyüklüğe erişmiş olan döviz için de daha fazla borçlanma” kısırdöngüsü, krizin önemli neden-
büyük sermaye tarafından birikim modelinin değiştirilmesine dönük ta- lerinden biridir (Başkaya, 1994, s. 105).
lepleri dile getirmiştir. Bu dönemde DPT ise, “devamlı olarak ithal ika- Tablo-2
meciliğin aşamalar kaydetmesine, ara ve yatırım malları ikameciliğine İmalat Sanayinde Büyümenin Kaynakları
yönelinmesine ve bu alanlar ile ihracata yönelme arasında organik bağ-
Yıllar Yıllık Büyüme(%) Büyümenin Kaynakları
lantılar kurulmasına önem vermiştir” (Eralp, 1981, s. 627).
İç T. İh. İt. İk. I-O Toplam
Bu noktada 1974 yılında Şaylan tarafından yapılan bir çalışma, bü-
1953-1963 6.4 80.1 2.2 9.1 7.7 100
rokratlar ve özel sektörün DPT’ye bakışını ortaya koyması açısından
1963-1968 9.9 75.2 4.5 10.4 9.9 100
dikkat çekicidir. Şaylan’ın çalışmasına göre mülakat yapılan (DPT dı-
1968-1973 9.4 76.2 10.7 -1.5 14.6 100
şındaki) bürokratların yüzde 82.5’i DPT hakkında yapılan şu değerlen-
dirmeye katılmaktadır: “Planlama örgütü hem işleri bozan, hem de si- 1973-1977 7.0 100.4 -1.0 0.6 0 100
yasi iktidarların baskısı altında gerçek fonksiyonlarından saptırılmış bir 1977-1981 -3.0 -36.7 81.5 -143.9 -1.0 100
kurumdur” (Şaylan, 1986, s. 145). Görüşülen özel kesim temsilcileri- 1981-1984 6.5 55.6 55.6 -6.8 -0.2 100
nin yüzde 86.7’sinin katıldığı değerlendirme ise, şöyledir: “Planlama İç T: İç Talep, İh: İhracat, İt. İk: İthal İkamesi, I-O: Input-output katsayılarında-
örgütü kalkınma için faydalı işler yapmakta ve Planlama sayesinde ül- ki değişme.
ke ekonomik kalkınma yolunda hızla ilerlemektedir” (Şaylan, 1986, s. Kaynak: (Sönmez, 2003, s. 177).
145). Şaylan’ın çalışmasında da görüldüğü gibi, DPT’nin dönem bo-
Ancak teknolojik bağımlılık, 1970’li yıllarda dünya genelinde ya-
yunca uyguladığı politikaların objektif sonuçları, özel sektörün gelişim
şanan kriz gibi etkenlerle birlikte, Türkiye’de içe dönük birikim mode-
süreci ile çelişmemiş ve içe dönük birikim modelinin gerekleri çerçe-
linin krizini oluşturan temel dinamik, az sayıda belirli bir büyüklüğe
vesinde şekillenmiştir.
erişmiş sermaye kesimi için ülke içinde birikim olanaklarının sona er-
3.3. ‹çe Dönük Birikim Modelinin Krizi: mesidir. Bu çerçevede Tablo-2’ye bakıldığında, uygulanan ithal ikame-
Türkiye’de 1950’lerin ortalarından itibaren “fiilen”, 1960’dan son- sinin 1970’lerin başından itibaren ekonomik büyümeye negatif etki
ra ise “resmen” uygulanmaya başlanan içe dönük/ithal ikameci birikim yaptığı görülmektedir.
modeli, 1970’lerin sonlarına doğru krize girmiş ve 1980 yılında sonlan- Tablo-2’de görülen bir diğer olgu ise, 1977 yılına gelindiğinde içe
mıştır. Buna göre 1970’lerin sonlarında yaşanan kriz,38 “yüksek oranlı dönük birikim modelinin temeli olan iç talebin tamamen doymasıdır.
enflasyon ve döviz darboğazı” olarak belirginleşmiştir (Gülalp, 1987, Bir başka deyişle, bu dönemden sonra özellikle büyük sermaye için ül-
s. 54). Bu noktada “krizin döviz krizi olarak açığa çıkışı, ilk elden ser- ke içi birikim olanakları kalmamıştır.
Bu noktadan sonra özellikle belirli bir donanıma erişmiş sermaye
38 Türkiye’de 1970’lerin sonralarında yaşanan krizin, “kar oranlarının düşme eği-
limi” ve “sermayenin organik bileşimindeki yükselme” gibi değişkenlerle yapı- 39 “Planlı dönemde” teknoloji, sanayileşme ve ithal ikamesi ilişkisinin değer
lan analizi için bakınız: (Altıok, 1998, s. 245-274). lendirilmesi için bakınız: (Soyak, 1999, s.167-181).

58 59
grupları, sermayelerinin değersizleşmesini önlemek ve yeni değerlen-
me alanları yaratmak için, sermaye birikiminin toplam uluslararası dön-
güsüne katılma iradesi göstermişlerdir. Bu durum, en açık ifadesiyle
TÜSİAD’ın 1980 yılı raporunda görülmektedir:
“… İthal ikamesi 1963’den beri uygulanan gelişme politikalarının kö-
şe taşı oldu. İthal ikamesinin sanayileşmenin tek yolu olduğu sanıldı.
Ancak bu sanayileşme stratejisi, rekabetçi olmayan, etkinlikten uzak,
iç pazara yönelik, ihracatı özendirmeyen bir sanayileşme ortaya çıkar-
dı… Bugün daha büyük büyüme hızına ulaşmak mümkündür. Ancak
ekonomi yeterli dövize kavuşmalıdır. Bu ise, ihracatın geliştirilmesine,
yani sanayileşme stratejisinin değiştirilmesine bağlıdır” (TÜSİAD,
1980, s. 79’dan aktaran, Başkaya, 2004, s.240).
“Dışa açılma” olarak formüle edilen sermaye birikim modelinin
değişmesi sürecinde, ülke içi dinamiklerin yanında etkili olan bir diğer
faktör de uluslararası düzeyde yaşanan gelişmelerdir. Yukarıdaki bö-
lümde de belirtildiği gibi, özellikle 1970’li yıllardan itibaren dünya ge-
nelinde görülen kriz sonrasında sermaye birikim sürecinin yeniden ya-
pılandırılması gündeme gelmiş, bu sürecin azgelişmiş ülkelere yansı-
ması da IMF ve Dünya Bankası aracılığıyla uygulanan “yapısal uyum”
politikaları çerçevesinde gerçekleşmiştir (Türel, 1984, s. 207). Bu bağ-
lamda Türkiye’deki model değişikliğinde, sözkonusu uluslararası ku-
rumların önerilerinin de etkili olduğu görülmektedir (Sönmez, 1982, s.
276).
Sonuçta ekonominin genelinde yapısal dönüşümlere neden olan
gelişme stratejisindeki değişim, “sermayenin toplam döngüsünde belir-
li bir güce ulaşan bir dizi bireysel sermayenin, sermaye birikim koşul-
larını artık dünya ölçeğinde yerine getirme” (Ercan, 1998, s. 28) tercih-
leri ile, kriz sonrası yeniden yapılanan uluslararası sermaye arasındaki
etkileşim sonucu olarak gerçekleşmiştir.40
40 Birikim stratejilerinin belirlenmesinde hangi düzeyin (uluslararası-yerel) etkili
olduğu konusunda Olgun ile Gülalp arasındaki tartışma dikkat çekicidir. Bu tar-
tışmada Gülalp, “’ithal ikamesi’ ile ‘dışa açılma’ tercihe konu olan alternatif
stratejiler değildir, uluslararası işbölümünün işleyişi sonucu ortaya çıkan tarih-
sel dönemlerdir” (Gülalp, 1980, s. 63) görüşünü savunurken, Olgun ise “kalkın-
ma stratejileri toplumun ve devletin özgür iradesine bağlı, bilinçli seçime konu
olabilecek stratejilerdir” (Olgun, 1980, s.391) fikrini öne sürmektedir. Tartışma
60
3.4. 1980 Dönüflümü ve Sonras›:
İçe dönük/ithal ikameci birikim modelinin krizinden sonra, dışa
dönük/ihracata dayalı birikim modeline geçiş, 24 Ocak kararları41 ile
operasyonel hale gelmiştir. Türkay’a göre
“Türkiye, bu kararlarla ithal ikameci sanayileşme stratejisini tasfiye
sürecine girmiştir. Bu tasfiye sürecini ulusal düzeyde belirleyen kritik
öneme sahip olan dinamik, belirli bir sermaye kesiminin iç pazarın
olanaklarının sonuna gelmiş olmaları ve diğer pazarların olanaklarını
da kullanmaya talip olacak olgunluğa erişmiş olmalarıdır. Diğer taraf-
tan bu süreç, aynı zamanda uluslararası kapitalist sisteme, bu sistemin
gereklerine cevap verecek şekilde entegre olmanın yöntem ve araçla-
rını, yani stratejisini oluşturma sürecidir” (Türkay, 1998, s. 18).
Bu bağlamda 24 Ocak kararları,42 Türkiye’nin daha önce uyguladı-
ğı istikrar programlarından farklı olarak, ekonominin dışa dönük bir bi-
çimde yeniden yapılandırılmasını gündemine almıştır (Berksoy, 1982, s.
170).
Yeniden yapılandırma süreci ise temel olarak Neo-liberal politika-
lar çerçevesinde şekillenmiştir. Buna göre, korunan iç pazara dayanan
bir önceki birikim modelinde iç talebi oluşturan unsurlar (işçi ücretle-
ri, destekleme alımları), yeni modelde maliyet unsuru olarak tanımlan-
mış ve “dışa açılma, esas olarak, çok güçlü ihracat teşvikleri aracılığıy-
la ve düşen emek maliyetlerinin katkısıyla sanayi ürünlerinde dünya pi-
yasalarına girmeyi” hedeflemiştir (Boratav, 1984, s. 679). Bu çerçeve-
de devletin ekonomiye müdahalesi yeniden formüle edilmiş ve devlet,
bir önceki birikim modelinde belirli bir olgunluğa erişmiş az sayıdaki
sermayeyi özendirici, güçsüz yapıda olanların ise elenmesine dönük
olan sermayenin merkezileşmesi sürecini hızlandırıcı müdahalelerde
bulunmuştur (Sönmez, 1982, s. 278-279). Bir başka değişle, 1980 son-
rasında “sermayenin toplam döngüsünde farklı işlevleri üstlenen sınırlı
için bakınız: (Gülalp, 1980, s. 37-66; Olgun, 1980, s. 377-393; Gülalp, 1981, s.
755-770; Olgun, 1981, s. 777-795). İki yazar arasındaki tartışmanın değerlendi-
rilmesi için bakınız: (Özler, 1981, s. 747-753).
41 24 Ocak kararları ile yapılan düzenlemeler, çalışmanın ileriki bölümlerinde or-
taya konmuştur.
42 24 Ocak 1980 istikrar programının, 1958, 1970 ve 1978-79 istikrar programla-
rıyla karşılaştırmalı analizi için bakınız: (Ekzen, 1984, s. 165-188).
61
sayıda sermaye içi kesim, sermayenin gelişim dinamiklerine (merkezi-
leşme ve yoğunlaşma) bağlı olarak sermayenin toplam döngüsü üzerin-
deki kontrolünü arttırmıştır” (Ercan, 1998, s. 36).
1980’lerden 2000’lere kadar olan süreçte ise, esas olarak uluslara-
rası sisteme entegrasyon ve mevcut toplumsal ilişkilerin piyasa sistemi-
ne göre yeniden düzenlenmesi süreci hayata geçirilmeye çalışılmıştır.
Bu çerçevede 1980-1986 yılları arasında imzalanan beş “yapısal uyum
programı” çerçevesinde uluslararası entegrasyon süreci hızlanmıştır
(Güler, 1995, s. 21). Ekzen’in “Birinci Beş Yıllık IMF-Dünya Bankası
Planı” olarak tanımladığı( Ekzen, 2003, s. 2) 1980-1985 arası dönemden
sonra ise, piyasa sisteminin kurumsallaştırılmasına dönük çabalar de-
vam etmiştir. 1986 yılında İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nın ku-
rulması, 1989 yılında uluslararası para hareketlerini serbest bırakan 32
sayılı karar, bu yönde atılan önemli adımlar olmuştur (Boratav, 1984, s.
680-684).
Piyasa sisteminin kurumsallaşmasına dönük girişimler, 1990’ların
sonlarından itibaren yeniden yoğunlaşmıştır. Buna göre “ikinci kuşak
yapısal reformlar” olarak adlandırılan bu süreç, sermaye birikim süreci-
nin dünya genelinde ulaştığı aşamaya bağlı olarak, kurumlar ve yasal
düzeneklerin yeniden tanımlanmasını içermektedir (Ercan, 2003, s. 13).
Bu bağlamda devlete düşen görev yeniden tanımlanmakta ve devlet,
yerel birikim olanakları ile dünya genelindeki sermaye birikim süreçle-
ri arasında ilişkinin kurulmasıyla işlevlendirilmektedir (Burnham,
2003, s. 168).
Yukarıdaki bölümde de ifade edildiği gibi, son dönemde Dünya
Bankası ve OECD gibi kurumlar tarafından ortaya konulan “yöneti-
şim”, “düzenleyici devlet”, “piyasa için kurumlar inşa etmek” gibi kav-
ramlar, devletin “yeni” rolünü tanımlamak üzere kullanılmaktadır. Bu
çerçevede özellikle OECD’nin 2002’de yayınladığı “Türkiye’de Dü-
zenleyici Reformlar” raporu, sözkonusu kavramlar ışığında, Türkiye’de
devletin yeniden yapılanması konusunda “yapılması gereken reformla-
rı” içermektedir. OECD’ye göre, “Türkiye, durağan devletçi ve kural-
lara bağlı ekonomi geleneğinden, piyasa ve sivil toplum tarafından yö-
netilen, yenilikçi ve müteşebbis ekonomiye geçiş sürecini tamamlama-
lı”, kamu kesiminin etkinliği, şeffaflığı ve hesap verilebilirliği geliştiril-
meli, idari faaliyetlerin uygulanması piyasaya dayanmalı ve düzenleyi-
62
ci yönetim için entegre ve tutarlı bir çerçeve ortaya koymalıdır (OECD-
TÜSİAD, 2003, 77-78).
Bu noktada çalışmamız açısından önem taşıyan konu, Neo-liberal
politikalar çerçevesinde şekillenen 1980 dönüşümü sonrasında ortaya
konulan, piyasanın kendi içsel kuralları ile işlemesi halinde otomatik
olarak dengeye ulaşacağı düşüncesi ve bu anlamda da devletin ekono-
mideki yerinin (özellikle üretim alanındaki KİT’lerin) ve devlet müda-
halesinin olumsuzlanmasının, devlet müdahalesinin belirli bir biçimine
atfen yapıldığının açık hale getirilmesidir.
Sonuç olarak 1980 sonrası uygulanmaya başlanan dışa dönük/ihra-
cata dayalı birikim modeli ile Türkiye’de devlet müdahalesi, “küresel-
leşme” olarak ifade edilen sermayenin toplam sosyal döngüsünün dün-
ya genelinde gerçekleştiği sürece yerel sermayelerin eklemlenmesi
bağlamında gerekli koşulları sağlama ve “iyi çalışan piyasa ekonomisi
için” düzenleyici reformları harekete geçirme şeklinde etkinliğini sür-
dürmektedir.
3.4.1. 1980 Dönüşümü Sonrasında DPT-Özel Kesim İlişkisi:
1980 sonrasında DPT ile özel kesim ilişkileri, yeni kurumsallaştı-
rılmaya çalışılan dışa dönük/ihracata dayalı birikim modeli çerçevesin-
de gelişmiştir. Yukarıdaki bölümde de işaret edildiği gibi, 1980’deki
model değişikliğinden sonra devletin ekonomiye müdahalesi sonlan-
mamış, fakat yön değiştirerek sürmüştür. Bu bağlamda 1980 sonrasın-
da benimsenen birikim modeli çerçevesinde devlet müdahalesinin
önemli parçalarından birini, ihracatı teşvik faaliyetleri oluşturmuştur.
Dolayısıyla, DPT’nin bünyesinde bulunan Teşvik ve Uygulama, Yaban-
cı Sermaye ve Serbest Bölgeler Daireleri, DPT ile özel kesim arasında-
ki irtibat noktaları olmuştur. Ancak bu ilişki, özel sektör tarafından
olumlu karşılanmasına karşın, DPT için itibar kaybına neden olan bir
süreci beraberinde getirmiştir. Buna göre, özellikle Teşvik ve Uygula-
ma Dairesi’nce verilen teşvikler sırasında yolsuzluk yapıldığı ve rüşvet
verildiği iddiaları üzerine, sözkonusu daireden 25 kişinin işten çıkarıl-
ması, kurumun güvenilirliğini sarsmıştır (Kansu, 2004, s. 518).
1980 sonrasında özel sektör açısından yaşanan en önemli sorun ise,
Anavatan Partisi (ANAP) hükümetinin, ekonomiyi yönetme şeklidir.
Buna göre ANAP hükümetinin “dışa açılma” sürecinde uyguladığı po-
63
litikalar, özellikle de teşvik kapsamına giren alanların sık sık değiştiril- saklıkların çözümlenmesi noktasındaki devlet müdahalelerinin sistemli
mesi, ithalat liberalizasyonunun önceden belirlenen bir takvime bağ- olması ve plan metinlerinin uzun vadeli bir perspektif sağlaması açısın-
lanmadan gerçekleştirilmesi gibi konulardaki tutarsızlıklar, dönem bo- dan “stratejik planlama” yaklaşımını desteklemektedir.
yunca özel sektör açısından olumsuzluklar yaratmıştır. Bu çerçevede
özellikle TÜSİAD tarafından hükümete yöneltilen eleştiriler, hüküme-
tin ekonomi politikasının “plansız ve belirsizlik yaratıcı” nitelikte olma-
sı üzerine odaklanmaktadır. Hükümetin bu eleştirilere tavrı ise genellik-
le olumsuz olmuş; hatta Özal, dönemin TÜSİAD başkanı olan Bülent
Eczacıbaşı’nın, “aynı babası Nejat Eczacıbaşı gibi, modası geçmiş dev-
letçi fikirlerden kurtulup liberal ekonominin ilkelerini benimseyemedi-
ğini” söyleyerek eleştirmiştir (Buğra, 2003, s. 339).
1980 sonrası süreçte ANAP hükümetleri ile TÜSİAD arasında ya-
şanan tartışmalardan da görüldüğü gibi özel kesim, uzun vadede belir-
sizlikleri azaltıcı ve piyasa kurumlarının işlerliğini sağlayıcı nitelikte
olan devlet müdahalesini dışlamamakta, hatta “stratejik planlama” yak-
laşımını sahiplenmektedir. Buna göre, Koç Holding İktisadi Planlama
Grubu Başkanı Necati Arıkan, müteşebbisliği destekleyen ve kaynakla-
rın optimum kullanımını sağlayacak bir planlama uygulamasının sürdü-
rülmesini desteklediklerini, ancak planlama modellerinde bazı değişik-
liklerin olması gerektiğini ifade etmektedir:
"Türk özel sektörü planlama faaliyetlerine her zamankinden daha bü-
yük önem vermektedir. Planlamanın önemi özellikle rekabetin yoğun-
laşmasıyla ve küreselleşmeyle daha çok anlaşılmıştır. Burada ana he-
def şirketlerin rekabet artırılmasına yönelik faaliyetleri planlamasıdır.
Buna paralel, son zamanlarda planlama daha ziyade 'stratejik planla-
ma' şeklini almıştır… Yeni dünya düzeni ve ekonomi anlayışı içinde
planlamayı belki de 'strateji' olarak düşünmek gerekir. Planlama geç-
mişte emredici bir fonksiyona sahip idi. Bunu bugün kabul etmek
mümkün değildir. Öncelikle bugünkü anlamıyla planlamanın uzun va-
deli bir yönlendirme ve bir strateji olarak algılanması gerekmektedir"
(Ekonom, 2000, 10).
Sonuç olarak özel sektör, DPT’nin kurulduğu 1960’lı yıllardaki kı-
sa tereddütlerden sonra, uygulanan planlama mekanizmasının kendisi-
ne karşı olmadığını kavramıştır. Özel sektör, 1980 sonrasında benimse-
nen sermaye birikim modelinde ise, hükümetlerin ekonomi politikala-
rının açıklık içinde ortaya konması, piyasa işleyişinden kaynaklanan ak-

64 65

4. BÖLÜM
DPT’nin Yirmi Y›ll›k Serüveni (1960-1980)
4.1. 1958-1962 Dönemi:
4.1.1. DPT’nin Kuruluş Dönemi (1958-1960)
Türkiye’de bir planlama örgütünün ortaya çıkışını anlayabilmek
açısından 1958 krizi sonrası dönem, önemli gelişmelerin yaşandığı bir
süreç olarak değerlendirilebilir. Bu bağlamda 1958 krizinin önemi, dış
borç olanaklarının sonuna gelinmiş olmasıdır. 1958 krizine gelene ka-
dar geçen sürede 1950’lerin başında uygulanan dış ticaretin serbestleş-
tirilmesi politikası sonucunda, ithalat patlaması yaşanmış ve dövize
olan ihtiyaç artmıştır. O dönemde Türkiye’nin döviz kazanma imkanla-
rı da oldukça sınırlıdır. İhraç malları birkaç tarım ürününden ibaretken,
herhangi bir sanayi malı ihraç edilememektedir. Başka bir değişle ihra-
cat yolu ile döviz kazanılamamaktadır. Her ne kadar 1954 yılından iti-
baren ithalatta kısıtlamalara gidilerek, dış denge kurulmaya çalışılsa da,
bu politikada başarılı olunamamıştır. Bu nedenle özellikle 1950’lerin
sonlarına doğru, dış yardım ya da borç gittikçe önemli hale gelmeye
başlamıştır. Bu sürecin sonucunda ise, yeni borçlar alabilmek için ulus-
lararası kurumların taleplerine uyum sağlanması gerekmektedir (Bora-
tav, 1998, s. 88). Bu çerçevede planlama ile ilgili ilk çalışmaların baş-
lamasında, 1950’lerin ikinci yarısından sonra uluslararası kurumların
planlama yapılması yönündeki önerileri etkili olmuştur (Sönmez, 1967,
s. 32). Bu dönemde, özellikle OEEC’nin43 yaptığı “devamlı ve ısrarlı bir
şekilde bir plan yapılmasının lazım olduğu” şeklindeki önerilerin, plan-
lama çalışmalarının başlangıcında önemli bir payı vardır (Karaosma-
43 Uluslararası İktisadi İşbirliği Örgütü.
66
noğlu, 2003, s.12). Ayrıca ABD hükümetinin ve özellikle de OEEC’nin
Türk masasının, Türkiye’nin yardım isteklerini sürekli yenilemesinden
rahatsız olmaları ve bu soruna daha kalıcı bir çözüm bulmak istemeleri,
bu önerilerine kaynaklık etmiştir. Bu bağlamda 1957 yılında yayınlanan
OEEC Türkiye Raporu’nda, “Koordinasyon Bakanlığı” adıyla kurula-
cak bir bakanlığın, yatırımları bir kalkınma programı içinde planlaması
gerektiği ifade edilmektedir (Mortan ve Çakmaklı, 1987, s. 38; Dirlik,
1965, s. 56). Neticede ABD, IMF ve OEEC ile yapılan görüşmeler
sonrasında, yüksek oranlı devalüasyon, stabilizasyon ve sistemli bir ko-
rumacılığı içeren ithalat rejiminin ilan edildiği 4 Ağustos 1958 kararla-
rı açıklanmıştır( Gülalp, 1987, s. 43).
Bu dönemde borç alacak ülkelere istikrar programları öneren ulus-
lararası kurumların temel talepleri, borçlu ülkelerin ekonomilerinin be-
lirli bir düzene tabi kılınması ve bunun için de planlama çalışmalarının
başlaması gerektiğidir. Bu taleplerin mantığı ise, borç verilen ülkelerin
kullandıkları bu kaynakları nasıl kullandıklarının bilinebilir kılınmasıdır.
Uluslararası kurumların, kamu harcamalarının, özellikle de yatırımların
bir kalkınma planı içinde değerlendirilmesini istemelerinde, yabancı
sermaye açısından daha güvenilir ve açık bir ortam oluşturulması gaye-
si yatmaktadır. Bu çerçevede Türkiye ekonomisinin düzenlenmesinde
borç verenlerin de çıkarları vardır, yani “dış borç veren çevreler de ver-
diklerini fazlasıyla geri alma güvencesini” düşünmektedirler (Kepenek
ve Yentürk, 2001, s. 142). Uluslararası kurumların Türkiye’ye yaptıkla-
rı bu öneriler aslında yeni değildir, 1950’lerin başlarından itibaren mev-
cuttur. 1951 tarihli Baker raporunda,44
“…uzun vadeli ve verimli iktisadi gelişme programlarının hazırlanma-
sı için Başbakanlığa verilmesi gereken yetkilerden bahsedilmekte, ik-
tisadi koordinasyonla uğraşacak bir Başbakan yardımcılığının kurul-
44 1949 yılında CHP tarafından kalkınma sorunlarıyla ilgili olarak Dünya Banka-
sı’ndan bir inceleme yapılması istenmiştir. 1950’de iktidara gelen DP bu isteği
yinelemiştir. Bunun üzerine Dünya Bankası, Türkiye ekonomisinin değerlendi-
rileceği bir çalışmayı yürütmek üzere James M. Baker’a görev vermiştir. Ba-
ker’ın çalışmasında planlama ile ilgili önerilerin dışında, Devlet Personel Daire-
si’nin, TODAİE’nin kurulması ve yine “Türk üniversitelerinde kamu yöneti-
miyle işletmecilik kürsüleriyle bölümlerinin kurulması” gibi konular ele alın-
mıştır (Mıhçıoğlu, 1988, s. 118).
67
 ması teklif edilmekte Başbakanlıkta meydana getirilecek bir ‘İktisadi
Koordinasyon Dairesi’nin ne derece faydalı olacağı anlatılmaktadır”
(Forum Dergisi, 1 Mart 1958, s. 5).
Türkiye’de bir planlama örgütünün kuruluşunda sadece uluslarara-
sı kurumlardan gelen bu öneriler değil, içerideki farklı kesimlerin ben-
zer yöndeki talepleri de önemli rol oynamıştır. Bu dönemde mevcut
enflasyonist politikalardan yararlanan büyük sanayi burjuvazisi bile,
gelişigüzel himaye ve kredi politikalarından memnun değildir (Keyder,
1995, s. 187). Ekonominin düzenlenmesi ve kamu harcamalarının bir
kalkınma planı çerçevesinde yürütülmesi konusunda, dönemin sermaye
sınıfının örgütü olan Odalar Birliği’nde de bazı girişimlerin başladığı
görülmektedir. Bu konuda Cihat İren45 şunları söylemiştir:
“İktisadi krize karşı tedbir olarak ilk planlama gayreti 1957’de belir-
miştir. Had safhaya varan döviz darlığında sanayinin ihtiyacı olan ham
ve yardımcı maddelerin tevzii görevi Odalar Birliği’ne verilmişti. Bir-
liğin Amerikalı uzmanı Havenor’un mevcudu tevzi yerine ihtiyacın
tespiti ve ithalatın ona göre planlanması suretiyle dağıtımı nı öngören
bir raporu üzerine bir kararname ile Planlama Teşkilatı’nın bir nüvesi
olarak kabul edilebilecek Birliğe bağlı Tevzi ve Tahsis Dairesi kurul-
muştur” (aktaran, Mıhçıoğlu, 1988, s. 120).
Tüm bu gelişmelere rağmen DP iktidarının planlama hakkında dü-
şünceleri hiç de olumlu değildir. Başbakan Menderes, 24 Mayıs 1954
tarihinde Meclis’te yaptığı konuşmada plan konusunda kendisine yö-
neltilen eleştirileri şöyle cevaplandırmaktadır:
“...Eğer bu memleketin kaderi onların [CHP’nin] planlılığı yüzünden
kendi devirlerindeki gibi yirmi sene olduğu yerde kalmışsa ve... bizim
plansızlığımız yüzünden dört sene içinde şu noktadan bu noktaya var-
mışsa, o plan kahrolsun, bu plansızlık mübarek olsun. Şunu da belirt-
mek yerinde olur ki, plansız iş yaptığımızı söyleyenler, hiçbir iş yap-
madığımızı iddia eden aynı insanlardır. Onlarca yapılan bir iş olmadığı-
na göre, bunun planlı ve plansızlığı nasıl bahis mevzu edilebilir”( akta-
ran, Yazman, 1973, s. 124).
Bu dönemde Başbakan Menderes’in planlama hakkındaki bu
olumsuz düşüncelerine rağmen, planlamayla ilgili çalışmalar parça
45 Cihat İren 27 Mayıs öncesi Odalar Birliği Genel Sekreterliği görevini yapmış,
27 Mayıs sonrasında ise Ticaret Bakanı olmuştur (Mıhçıoğlu, 1988, s. 120).
68
parça da olsa başlamıştır. Bu çalışmalara verilebilecek bir örnek, 1957
yılında Ankara Üniversitesi-Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Ensti-
tüsü-New York Üniversitesi Amme İdaresi ve Sosyal Hizmetler Fakül-
tesi ortak çeviriler serisinin ilki olarak yayınlanan “Devlet Planlarının
Hazırlanması” isimli kitaptır. Bu kitapta planlama kavramı, kısa-uzun
vadeli planlar, planlama örgütünün idare içindeki yeri, planlama-siya-
setçi ilişkileri gibi konulardaki tartışmalar ele alınarak, ABD’nin İkin-
ci Dünya Savaşı sonrasında yaptığı planlama çalışmaları anlatılmaktadır.
Buna göre ABD’de Milli Kaynakları Planlama Komisyonu tarafından
yürütülecek “merkezi planlama, özel ve kamusal gayretler arasında bir
ahenk sağlayacak, aynı zamanda da milli iktisat mekanizmasının tam
çalışmaya imkan verecek şekle sokulmasında rol oynayacaktır” (Millet,
1957, s. 77). Bu kitabın 1957’de Türkçe’ye çevrilmesi, -dönemin ikti-
darının planlama konusundaki olumsuz tavrına rağmen- planlama ko-
nusunun gündemde olduğunun bir işareti olarak değerlendirilebilir.
DP iktidarının planlama yönünde bir çalışmaya başlamasında, ken-
di iradesinden çok uluslararası kurumlardan gelen önerilerin ve içeri-
deki sermaye kesiminin ve de muhalefetin taleplerinin uyumlanması
önemli olmuştur. Menderes, devletçiliğe özgü saydığı planlamaya her
zaman karşı çıkmıştır. Bu nedenle Koordinasyon Bakanlığı da çok gün-
deme çıkarılmadan, neredeyse üstü örtülü bir şekilde kurulmuştur
(Keyder, 1995, s.187). Bu çerçevede hükümet tarafından, kamu harca-
malarını eşgüdüm altına almak için bir girişimde bulunulmuş ve özel-
likle de iktisadi politikaların düzenli bir şekilde uygulanması, dış kay-
nakların ülke ekonomisine yararlı bir şekilde kullanılması gerekçeleriy-
le 05.09.1958 tarih ve 4/10715 sayılı kararla (4 Ağustos 1958 kararları-
nın üzerinden daha bir ay geçmeden) bir “İktisat Koordinasyon Heye-
ti”46 kurulmuştur (Turgut, 1964, s. 41).
27 Mayıs askeri müdahalesi öncesinde, bir planlama teşkilatının
kurulmasıyla ilgili çalışmaların bir diğeri Dışişleri Bakanlığı içersinde
kurulan “Envestisyon Program Komitesi”47 ile başlayan süreçtir. Bu
46 Koordinasyon Bakanlığı.
47 Bu dönemde Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu ile Maliye Bakanı Hasan Po-
latkan arasında bir uyuşmazlık vardır. O nedenle dış ekonomik ilişkileri yürüt-
mek ve yardım faaliyetlerini organize etmek işleri, Dışişleri Bakanlığı bünye-
sinde yürütülmektedir. Bu çerçevede kurulan “Envestisyon Programı Komitesi”
69
komite 1959 yılında, Alman Ekonomi Bakanı Ludwing Erhard’ın, Tür-
kiye ile Almanya arasında çeşitli alanlarda yardım anlaşmaları imzala-
mak üzere Türkiye’ye geleceği haberi üzerine toplanmıştır. Yapılan ko-
mite toplantısına çeşitli kamu kurumlarının temsilcileri katılmış ve top-
lantıda Erhard’a sunulmak üzere, hangi alanda ne kadar yardım talep
edilebileceği tespit edilmeye çalışılmıştır. Ancak toplantıya katılanlar-
dan ne İktisadi Devlet Teşekkülleri Müdürleri, ne de diğer kamu kuru-
luşları yetkilileri sağlıklı ve net verileri ortaya koyamamıştır. Sonuçta
Erhard’a sunulmak üzere bazı projeler hazırlanması için komisyonun
sekreteryası olarak Elektrik İşleri Etüt İdaresi tespit edilmiştir48 (Çilin-
giroğlu, 2003, s.26). Ancak komisyonun hazırladığı, yardım taleplerini
içeren projeler Alman heyetine sunulduğunda, Erhard “bunlar plan de-
ğil, gereksinme listesi, siz kendinize önce bir plancı bulun” (Mıhçıoğlu,
1983, s. 254; Çilingiroğlu, 2003, s. 28) demiş ve sonuçta Almanlardan
herhangi bir yardım alınamamıştır. Böylelikle EİEİ’nin koordinasyo-
nunda sürdürülen çalışmalar sonlanmıştır. Ancak bu çalışma daha son-
raları için önemli bir temel oluşturmuş ve bu çalışmayı yapan ekip, Tin-
bergen’in Türkiye’ye gelişinden sonra ve de esas olarak 27 Mayıs son-
rasında planlama örgütünün kurulması sürecinde görev almıştır (Gör-
gün ile görüşme, 9 Mart 2004).
Yatırım plan ve projelerinin olmaması nedeniyle dış yardım alına-
maması üzerine Menderes hükümeti, herhangi bir dış yardım alabilmek
için ciddi bir planlama çalışmasına başlamak gerekliliğini anlamış ve
de bu yönde girişimlerde bulunmaya başlamıştır. Bu çerçevede Mende-
res hükümeti, o dönemde Türkiye’nin Lahey Büyükelçilik Müsteşarı
olarak görev yapan Turgut Aytuğ vasıtasıyla, Jan Tinbergen49 ile tema-
sa geçmiştir. Turgut Aytuğ’un ifadesiyle Tinbergen ile yapılan görüşme
şöyledir:
de yatırım projelerini değerlendirmek ve dış yardımlarla ilgili çalışmaları düzen-
lemekle görevlendirilmiştir (Çilingiroğlu, 2003, s. 24).
48 Elektrik İşleri Etüt İdaresi’nde sekreterya görevini yürütmekle sorumlu olanlar
ise Ayhan Çilingiroğlu ve Turgut Özal’dır (Çilingiroğlu, 2003, s. 24).
49 Tinbergen o dönem Hollanda planlamasında çalışan, planlama üzerine çalışma
ları olan ve dünya çapında önem verilen bir iktisatçıdır(Karaosmanoğlu ile gö-
rüşme, 26 Mart 2004). Tinbergen 1960-1967 yılları arası DPT’nin danışmanı
olarak görev yapmış, ayrıca ilk Nobel iktisat ödülünü almıştır.
70
“Hollanda’ya dönüşümde Tinbergen’le görüşerek Hükümetimizin,
Ekonomik Planlama örgütünün kurulması konusunda bilgi ve dene-
yimlerinden yararlanmak istediğini ve kendisini Ankara’da bekledik-
lerini bildirdim… Tinbergen, Ankara’ya giderek bu konuda Hüküme-
timiz yetkilileriyle görüşmelerde bulunmaya hazır olduğunu beyan et-
ti” (aktaran, Mıhçıoğlu, 1988, s. 122).
Bu girişimlerin sonunda Tinbergen ve yardımcısı Koopman 4 Ni-
san 1960’da Türkiye’ye gelmiş ve ilgililerle görüşmelere başlamıştır.
Tinbergen’in gelişi planlama örgütü ile ilgili yapılan çalışmalar açısın-
dan önemli bir gelişmedir. Bundan sonra hız verilen çalışmalar, Koor-
dinasyon Bakanlığı’nın Mithatpaşa Caddesindeki binasında yürütülmüş
ve EİEİ’deki çalışmalarda bulunan Ayhan Çilingiroğlu, Tinbergen’e
yardımcı olmak üzere görevlendirilmiştir (Çilingiroğlu, 2003, s. 29;
Mıhçıoğlu, 1983, s. 254). Bu dönemde planlama çalışmalarının yürütül-
mesi sırasında, çalışmalara katılacak kişiler hakkında bazı sorunlarla
karşılaşılmıştır. Dönemin Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu ile Maliye
Bakanı Hasan Polatkan arasında varolan uyuşmazlık nedeniyle Zorlu,
planlama çalışmalarına Maliye Bakanlığı’nın ve Üniversite’nin karıştı-
rılmamasını istemiştir (Mıhçıoğlu, 1983, s. 255). Bunun üzerine plan ça-
lışmalarını yapmak üzere bir araya gelenler, EİEİ’de şeklen görev al-
mışlardır. Bu dönemle ilgili Karaosmanoğlu şunları aktarmaktadır:
“Tinbergen geldiği zaman bir süre çalışmaya başlamış ve ‘bu ülkede
iktisatla ilgili araştırmalar yapan, yazılar yazan herhangi bir mecmua
var mı’ demiş ve kendisine İktisat Fakültesi ile SBF’nin bu şekilde ya-
yınları olduğu söylenmiş. O yayınlar içinden bazı isimleri tespit etmiş.
O sırada yazılan makalelerin bir İngilizce özeti de, makalenin sonuna
konurdu. O, istedikleri arasında birkaç kişiyle temas etmiş. Birlikte ça-
lışmayı teklif etmiş. O sırada rahatsız olan Nejat Bengül kabul etme-
miş, Besim Üstünel de verilen veya verilmesi teklif edilen miktarı az
bulmuş, o da kabul etmemiş. Tinbergen o sırada –benim çıkmış bir iki
tane yazım vardı- onları okuduğu için benimle de görüşmek istemiş.
Tinbergen ile görüştük. Benim ‘visiting schooler’ olarak Harvard’da
bulunduğum yıl, Tinbergen de ‘visiting professor’ olarak Harvard’da
bulunuyormuş. Tinbergen birlikte çalışmamızı istemiş. Fakat ben üni-
versitede olduğum için orada çalışmama imkan yok, bunun üzerine
EİEİ danışmanı olarak çalışmaya başladım” (Karaosmanoğlu ile gö-
rüşme, 26 Mart 2004).
71
 Bu bir buçuk aylık dönemde (Tinbergen’in Türkiye’ye gelişi ile 27
Mayıs arasında) Koordinasyon Bakanlığı’nda yürütülen çalışmalarda,
Tinbergen’in yardımcısı sıfatıyla Koopman bulunmuştur. Bu süreçte
planlamada kullanılacak verilere ulaşılmaya çalışılmış, bunun için 13
Nisan-15 Mayıs 1960 tarihleri arasında Karayolları Planlama Fen He-
yeti Müdürlüğü, Etibank, Devlet Su İşleri, Devlet Demir Yolları Genel
Müdürlüğü, İktisadi Devlet Teşekkülleri Müdürleri, Ticaret-Maliye-
Sanayi ve Dışişleri Bakanlıkları, Merkez Bankası gibi bir çok kamu ku-
rumu ile temasa geçilmiştir (Mortan ve Çakmaklı, 1987, s. 51-61). An-
cak yürütülen çalışmalar 27 Mayıs’a yaklaşan günler yaşandığı için ka-
mu bürokrasisindeki tedirginlik nedeniyle, başarılı olamamıştır (Çilin-
giroğlu, 2003, s. 29).
27 Mayıs askeri müdahalesi sonrasında ise, bir planlama örgütünün
kuruluşu için yapılan çalışmalara devam edilmiştir. 27 Mayıs müdaha-
lesi geçmiş dönemin uygulamalarına tepki olarak geliştiği ölçüde,
planlama düşüncesine yakın olmuştur. Ancak planlama örgütünün ku-
rulması ile ilgili çalışmalar yürütülürken bazı koordinasyon eksiklikle-
ri yaşandığı gözlenmektedir. Planlama ile ilgili bir kurumsallaşmaya
gitmek için yapılan çalışmalar birkaç farklı kanaldan yürümüştür. Bun-
lardan en önemlileri Devlet Bakanı Şefik İnan’ın yürüttüğü çalışmalar
ile Kurmay Albay Şinasi Orel başkanlığında Başbakanlıkça yürütülen
çalışmalardır.
Şefik İnan tarafından yürütülen çalışmalar, 27 Mayıs sonrasında
Koordinasyon Bakanlığı’nın Ticaret Bakanlığı’na bağlanmasıyla birlik-
te başlamıştır. O döneme kadar Koordinasyon Bakanlığı’nda çalışmala-
rını sürdüren Koopman’ın Ticaret Bakanı Cihat İren ile görüşmesi so-
nucunda bir planlama teşkilatının kurulması düşüncesi ortaya çıkmıştır.
4 Haziran 1960 tarihinde gerçekleşen bu görüşmede Koopman, askeri
rejim döneminde planlama örgütünün kurulmasının daha kolay olacağı-
nı belirterek, “siyasi iktidarlar kendilerini bağlayıcı böyle bir örgüt kur-
mak istemeyebilirler; ulusal birliği sağlayacak olan sizler bu işi daha
iyi yaparsınız” demiştir (Mıhçıoğlu, 1983, s. 256). Bunun üzerine İren,
konuyu Bakanlar Kurulu’na götürmüş, Bakanlar Kurulu da planlama
teşkilatının kurulması konusunda Şefik İnan’ı görevlendirmiştir.
Bakanlar Kurulu’nun planlama çalışmalarını başlatmasında Koop-
man’ın önerisinden daha etkili olan neden, askeri yönetimin acil çö-
72
zümler bekleyen ekonomik sorunların karşısında planlı bir sistem kura-
rak hareket etme isteğidir. Buna göre 20 Haziran 1960’da açıklanan Ba-
kanlar Kurulu kararlarında, “bütün devlet yatırımlarının bir plan daire-
sinde yapılmasını teminen bir devlet plan dairesinin teşkili” (Cumhuri-
yet, 21 Haziran 1960, s.1) öngörülmüştür. Bu çerçevede görevlendiri-
len Şefik İnan, çalışmalarını yürütürken Tinbergen ile Koopman’ın da
görüşlerini almış (24 Haziran 1960) ve sonunda 19 Temmuz 1960’da
“Planlama Örgütü’nün Kurulmasına İlişkin Kanun Tasarısı”nı hazırlat-
mıştır (Mıhçıoğlu, 1983, s. 237). Planlama ile ilgili Şefik İnan tarafın-
dan yürütülen çalışmalar bu şekilde sonlanır.
Planlama teşkilatının kurulması için yapılan çalışmalardan ikincisi
Başbakanlıkça yürütülen çalışmalardır.50 Burada yürütülen çalışmaların
başlangıcı için farklı açıklamalar mevcuttur. Bunlardan ilki, Şinasi
Orel’in tarafından yapılan açıklamalardır. Daha sonra planlama teşkila-
tı yasa tasarısını hazırlamak için çalışmaları yürütmek üzere kurulacak
komisyonun başkanlığını yürüten Şinasi Orel, planlama çalışmalarının
başlangıcını şöyle anlatmaktadır:
“Ankara Komutanlığı Kurmay Başkanlığı yaptığım sırada üst katta ça-
lışan Devlet Bakanı Sayın Şefik İnan’ın bir planlama tasarısı hazırla-
makla görevlendirildiğini duymuştum… Sırf merak saikasıyla Sayın
Şefik İnan’dan bir randevu rica ettim. İki üç gün sonra Bnb. Recep Er-
gun’la51 Bnb. Kadri Altay’ı yanıma alarak kendisini ziyaret ettim. Sa-
yın İnan yaptığı işi anlattı. Anladığıma göre, lağvedilen koordinasyon
dairesinin52 biraz daha mükemmeli bir teşkilat oluyordu. Ama, öğren-
diğim planlamalara benzemiyordu.53 O akşam Başbakanlık Müsteşarı
50 Planlama teşkilatı kurmak üzere yürütülen bir diğer çalışma 7 Temmuz’da Si-
yasal Bilgiler Fakültesi’nde, 11 Temmuz’da Türkiye Orta Doğu Amme İdaresi
Enstitüsü’nde yapılan toplantılardır (Mıhçıoğlu, 1983,s. 230). Ancak bu çalışma-
lar 15 Temmuz 1960’dan sonra birleştirilmiş ve bundan sonra planlama teşki-
latının kuruluşu ile ilgili çalışmalar Başbakanlıktaki komisyon tarafından, tek
elden yürütmüştür.
51 1960 darbesi döneminde planlama çalışmalarına katılan Bnb. Ergun, daha son-
raki süreçte Birinci Ordu Komutanlığı ve ANAP Kayseri Milletvekilliği yap-
mıştır.
52 Koordinasyon Bakanlığı (05.09.1958).
53 Orel, 1955-1958 yılları arasında Washington’da NATO Daimi Grubu nezdinde
ki Türk Askeri Temsil Heyeti üyesi olarak bulunduğu sırada, George Washing-
73
 Sayın Türkeş’i ziyaret ettim. Sayın İnan’la yaptığımız görüşmeyi nak-
lettim. Sayın Türkeş ‘bir tasarı da siz hazırlayın, onu da mütalaa ede-
riz’ dedi” (aktaran, Mıhçıoğlu, 1988, s. 123).
Şinasi Orel’in aktardıklarına bakılırsa planlama örgütünün kurul-
ması, yetenekli bir subayın “sırf merak” nedeniyle planlama çalışmala-
rıyla ilgilenmesi sonucunda ortaya çıkmıştır. Ancak Şinasi Orel başkan-
lığında yürütülen çalışmaların başlangıcı için farklı değerlendirmeler de
mevcuttur. DPT’nin kuruluşu döneminde görev alan Prof. Dr. Sevim
Görgün bu konuda şunları söylemiştir:
“Şefik İnan’la olamazdı, çünkü planlamanın başına asker bir adam la-
zımdı. Gerçi Şinasi Orel planlamaya sivil olarak katıldı ama hala asker-
di. Şinasi Orel, (Talat Aydemir’in) darbe girişiminden sonra ayrıldı as-
kerlikten. Bizi toparlayan Şinasi Orel’di. İlk önce Attila bey, Sadun
bey, Nejat Bengül vasıtasıyla Nejat Erder’le ilişki kuruluyor. Bir de
Etüt İdaresinden gelen bir kanal var, o da Ayhan Çilingiroğlu ve Tur-
gut Özal. Bunlar en baştaki kadro” (Görgün ile görüşme, 9 Mart
2004).
Ayrıca o dönem yayınlanan Kim Dergisi’ne göre, DPT’ye kimin
Müsteşar olacağı konusuyla,
“… bizzat Gürsel uğraşıyordu. Zira böylesine bir teşkilatın önemini en
iyi anlayan insanların başında kendisi geliyordu … Orel adı Komite
çevrelerinde derhal büyük bir memnuniyetin doğmasına sebep oldu…
Komite üyelerinin hemen hepsi Orel’i yakından tanıyorlardı. Orel, Ka-
ra Kuvvetleri Komutanlığı Genel Sekreteri idi ve yıllarca Gürsel’le be-
raber çalışmıştı” (Kim, 6 Nisan 1961, s. 21).
Mortan ve Çakmaklı bu konuda, “Milli Birlik Komitesi, plan çalış-
malarının hızlandırılması için Şefik İnan ve Alparslan Türkeş’i ayrı ayrı
uyardı” (Mortan ve Çakmaklı, 1987, s. 85) diyerek, bu çalışmaların “sırf
merak” nedeniyle başlatılmadığını söylemişlerdir. MBK’nın yaptığı bu
uyarının ertesinde ise Türkeş, Orel’i Şefik İnan’ın yaptığı çalışmalar ko-
nusunda bilgi alması için görevlendirmiş ve Orel planlama çalışmaları-
na resmen dahil olmuştur. Ancak iki farklı açıklamanın da vardığı so-
nuç, Şinasi Orel’in planlama çalışmalarını başlatması için görevlendi-
rilmesidir.
ton Üniversitesi’nin ekonomi bölümü derslerine katılmış ve burada iktisadi
planlama ile ilgilenmiştir (Mıhçıoğlu, 1988, s. 123).
74
Başbakanlıkta planlama teşkilatının oluşturulması için çalışmalar
bu şekilde başlayıp devam ederken, aynı dönemde Siyasal Bilgiler Fa-
kültesi’nde Sadun Aren, Nejat Bengül, Besim Üstünel, Mehmet Selik
ve Attila Karaosmanoğlu, hükümetçe sürdürülen planlama çalışmaları-
na katkıda bulunabilmek için bir çalışma yaparak bunu, Devlet Bakanı
Şefik İnan’a götürmüşlerdir. Ancak İnan kendilerine zaten bir çalışma-
nın yapılmakta olduğunu söylemiş, yardım etme önerilerini reddetmiş-
tir. Karaosmanoğlu bu olayı şöyle anlatmaktadır:
“Şefik İnan’a gittiğimizde kendisinin düşünceleriyle bizimkiler arasın-
da ciddi ve kolay çözülemeyecek farklar olduğunu gördük. Prof. İnan,
Türkiye’de bulunan Ford Vakfı’nın bir temsilcisiyle konuşarak plan
yapma görevini esas itibariyle o sıralarda Pakistan’da planlama yap-
makta olan bir Harvard grubuna vermeyi düşünüyordu. Fakat bizlerin
o sıradaki düşüncesi ‘Türk planını Türklerin yapması lazımdır, böyle
şey olmaz’ şeklinde idi” (Karaosmanoğlu, 2003, s. 13).
Planlama çalışmaları sürerken ortaya çıkan bir başka ayrım da ku-
rulacak olan teşkilatın ve de yapılacak olan kalkınma planlarının sosyal
planlamayı içerip içermeyeceği tartışmasıdır. Buna göre MBK başkanı
Cemal Gürsel sosyal planlamanın yeni kurulacak olan teşkilatta olma-
sı gerektiğini savunurken, Şefik İnan’ın –Tinbergen ve Koopman’dan
yararlanarak- hazırladığı taslakta sosyal planlamaya yer verilmemiştir.
İnan’ın tasarısında, iktisadi sorunların yatırımların düzenli hale getiril-
mesiyle çözüleceği ve bunun için de planlama yapılması gerektiği be-
lirtilmiştir (Mortan ve Çakmaklı, 1987, s. 88). Bunun üzerine sosyal
planlama ile ilgili bir çalışma yapmak üzere, İnan’dan ayrı olarak Nur
Yalman’a görev verilmiştir.54 Daha sonra Yalman, Karaosmanoğlu ile
birlikte Başbakanlıktan gelen bu talep üzerine Sosyal Planlama Daire-
sinin kuruluşu ile ilgili bir çalışma yaparak, dönemin Başbakanlık
54 Karaosmanoğlu, Nur Yalman’ın görevlendirilişini şöyle anlatmaktadır: “Cemal
Gürsel bir de sosyal planlama (Kürt meseleleriyle uğraşmak üzere) dairesi ku-
rulmasını istemiş ve bakanlardan birine, Ticaret Bakanına, ‘ben böyle bir şey
yapılmasını düşünüyorum’ demiş. Ticaret Bakanı da ‘bu işi tam yapacak bir ki-
şi var. Nur Yalman, doktora tahsilini yaptı’ (o zamanki adıyla Seylan’da) ‘çalış-
ma konusu iki etnik grup arasındaki çatışmalardı. Bunun için bu işe en uygun
odur’ demiş. Bunun üzerine Cemal Gürsel’de Başbakanlık Müsteşarı Türkeş’e
‘Nur Yalman’ı bul, bir sosyal planlama dairesinin kurulması için çalışma yap-
sın’ demiş” (Karaosmanoğlu ile görüşme, 26 Mart 2004).
75
Müsteşarı Alparslan Türkeş’e götürmüş; Türkeş de kendilerine, Şinasi
Orel başkanlığında yürütülen planlama çalışmalarına dahil olmalarını
söylemiştir (Karaosmanoğlu, 2003, s. 14).
Sonuç olarak, Devlet Bakanı Şefik İnan tarafından hazırlanan tas-
lağın dışında, planlama çalışmaları için oluşturulan ikinci ekip, Başba-
kanlıkta Şinasi Orel başkanlığında kurulan komisyon olmuştur. Bu ko-
misyonda sosyal planlama ile ilgili çalışmayı yapan Yalman ve Karaos-
manoğlu’nun haricinde, Siyasal Bilgiler Fakültesi’nden Sadun Aren,
Nejat Bengül, Besim Üstünel, Mehmet Selik, EİEİ’deki ekipten gelen
Ayhan Çilingiroğlu gibi isimler yer almıştır. Başbakanlıktaki komis-
yonca yürütülen çalışmalar sosyal planlamayı da içeren bir şekilde ta-
mamlanmış ve sonuçta -Devlet Bakanı Şefik İnan’ın hazırladığı taslak-
la beraber- ortaya çıkan iki taslak, görüşülmek üzere MBK’ya gönde-
rilmiştir.
5 Ağustos 1960’da Devlet Başkanı Cemal Gürsel başkanlığındaki
MBK ve Bakanlar Kurulu ortak bir toplantı yaparak, planlama teşkila-
tının kurulması ile ilgili hazırlanan iki taslağı gündemlerine almışlardır
(Mortan ve Çakmaklı, 1987, s. 93). Buna göre öncelikle Şefik İnan’ın
hazırladığı taslak, bir hafta sonra da Şinasi Orel’in başında bulunduğu
komisyonun hazırladığı taslak görüşülmüştür. Bu görüşmelerin sonun-
da Orel’in tasarısı bazı değişikliklerin yapılması isteğiyle geri iade edil-
miş, İnan’ın tasarısı ise tümüyle reddedilmiştir. Şinasi Orel’in hazırladı-
ğı çalışma, “askeri yönetimin uzun süre devam edeceği varsayımıyla,
devlet organizasyonunun her yönüne nüfuz edecek biçimde tasarlan-
mıştır” (Mortan ve Çakmaklı, 1987, s.94). Tasarının bu şekilde hazırlan-
masında o dönemde MBK içinde varolan gerilimlerin etkili olduğu dü-
şünülebilir. Karaosmanoğlu, MBK içinde askeri yönetimin uzun sür-
mesi gerektiğini düşünen subayların, planlama ile ilgili görüşlerini
şöyle değerlendirmektedir:
“Bu çalışmalar sırasında[MBK toplantıları] ‘ondörtler’in ileri gelenleri
tarafından farklı bir düzen düşünülüyordu. MBK toplantılarının birin-
de, MBK üyelerinden biri –en genç üyesi- ‘biz size hükümetin üstün-
de bir yer vermek istiyoruz, siz bunu niye kabul etmiyorsunuz’ diye bir
soru sordu. Benim cevabım ‘o durumda biz hükümet oluruz ama hü-
kümet ne olur bilmiyorum, bu nedenle böyle bir düzenleme yapılma-
ması gerekir’ şeklindeydi. Bu toplantıda sorulan bir diğer soru da şuy-
76
du: ‘Sosyalizmin daha iyi bir düzen olduğunu bilimsel olarak ispat
edebilir misiniz’ dediler. Ben de bunu bilimsel olarak ispat edemeye-
ceğimi ama etik değerlerin, gelir dağılımı, sosyal adalet gibi konuların
daha iyi olduğunu fakat bunun bilimsel bir ispatının olmadığını söyle-
dim. Sonuçta böyle tartışmalar olan bir toplantı yaşandı ve sonradan
planlama teşkilatının kuruluşu tamamlandı” (Karaosmanoğlu ile gö-
rüşme, 26 Mart 2004).
Sonuçta Şinasi Orel’in hazırladığı taslak düzeltilmiş haliyle
MBK’ya sunulmuş, bir karşı oy dışında55 tüm üyelerce kabul edilmiş56
ve DPT 30 Eylül 1960’da resmen kurulmuştur.57
4.1.1.1. Kuruluş Kanununda DPT ve Planlama Mekanizması:
30 Eylül 1960 tarihinde kurulan DPT, 91 sayılı yasaya göre aşağı-
daki görevleri yerine getirmekle yükümlüdür:
1. “Memleketin tabii, beşeri ve iktisadi her türlü kaynak imkanlarını
tam bir şekilde tespit ederek takip edecek iktisadi ve sosyal politi-
kayı ve hedefleri tayinde Hükümete yardımcı olmak;
2. Muhtelif Bakanlıkların iktisadi politikayı ilgilendiren faaliyetlerin-
de koordinasyonu temin etmek için tavsiyelerde bulunmak ve bu
hususlarda müşavirlik yapmak;
3. Hükümetçe kabul edilen hedefleri gerçekleştirecek uzun ve kısa
vadeli planlar hazırlamak;
4. Planların başarı ile uygulanabilmesi için ilgili daire ve müessese-
lerle mahalli idarelerin kuruluş ve işleyişlerinin ıslahı hususunda
tavsiyelerde bulunmak;
5. Planın uygulanmasını takip etmek, değerlendirmek ve gerekli hal-
lerde planda değişiklikler yapmak;
6. Özel sektörün faaliyetlerini planın hedef ve gayelerine uygun bir
şekilde teşvik ve tanzim edecek tedbirleri tavsiye etmek” (Resmi
Gazete, 5 Ekim 1960/10621).
Kuruluş kanununda verilen yetkilere bakıldığında, DPT’nin siyasal
55 Oylamada “karşı oy” veren Şefik İnan’dır. İnan bu olay üzerine Devlet Bakan-
lığı görevinden ayrılmıştır (Mortan ve Çakmaklı, 1987, s.95).
56 Şefik İnan’ın (EK-1), ve Şinasi Orel’in (EK-2) taslağının ilk halini veren şema-
lar EKLER bölümündedir.
57 91 sayılı yasayla kurulan DPT’nin örgütsel şeması EK-3’tedir.
77
iktidarların alacağı temel kararlar doğrultusunda onlara “yardımcı
olan”, “tavsiyelerde bulunan” ve “müşavirlik yapan” bir kurum olduğu
görülmektedir. DPT’nin bu yapısı ile ilgili, kuruluş yasa tasarısının Mil-
li Birlik Komitesi’nde (MBK) görüşülmesi sırasında farklı görüşler or-
taya atılmıştır. Buna göre bazı MBK üyeleri DPT’nin sadece hükümet-
lere “tavsiye” ve “müşavirlik” etmesinin yeterli olmadığını, bunun ye-
rine aldığı kararları hükümetlere “emretmesi” gerektiği ifade etmiş; bir
kısım üye ise DPT’nin kararlarının “emir” niteliğinde olması halinde
“devlet içinde devlet” yaratılacağını ifade ederek bu görüşe karşı çık-
mışlardır (MBK Genel Kurul Toplantısı, 1961, s. 17-19’dan aktaran, Se-
zen, 1999, s. 76). Sonuçta DPT, “hükümetçe kabul edilen hedeflerin”
gerçekleştirilmesi için planları hazırlayan ve hükümetlere müşavirlik
eden bir organ olarak ortaya çıkmıştır.
91 sayılı yasaya göre DPT’nin, YPK ve Merkez Teşkilatı olmak
üzere iki ana organı vardır (3. madde). Merkez Teşkilatının alt birimle-
rinde ise İktisadi Planlama Dairesi (7. madde), Sosyal Planlama Daire-
si (8. madde) ve Koordinasyon Dairesi (9. madde) yer almaktadır. Söz
konusu yasaya göre İktisadi Planlama Dairesi kısa ve uzun vadeli genel
ve bölgesel planları yapmakla, Sosyal Planlama Dairesi sosyal prob-
lemlerin çözümlenmesi için kısa ve uzun vadeli planlar hazırlamakla ve
Koordinasyon Dairesi de planın uygulanması sırasında gerekli koordi-
nasyonu sağlamakla görevlendirilmiştir.
91 sayılı yasaya göre DPT’nin sahip olduğu bir diğer temel organ
YPK’dır. Buna göre YPK “iktisadi ve sosyal politika hedeflerinin tayi-
ninde Bakanlar Kuruluna yardımcı olmak ve hazırlanacak planları Ba-
kanlar Kuruluna sunulmadan önce, tayin edilen hedeflere uygunluk ve
kifayet derecesi bakımından incelemek” (4. madde) ile görevlendiril-
miştir.YPK, bileşimi Başbakan (veya Başbakan Yardımcısı) ve Bakan-
lar Kurulundan seçilen üç Bakan ile DPT Müsteşarı ve üç daire başka-
nından oluşmaktadır. Yani YPK bu bileşenleriyle yarı teknik, yarı siya-
si bir organ olarak tasarlanmıştır. 1960-1962 arası DPT İktisadi Planla-
ma Dairesi Başkanı olan Attila Karaosmanoğlu YPK’nın bu yapısının
sağlıklı işleyebilecek bir şekilde düzenlenmediğini ifade ederek, şu yo-
rumda bulunmuştur:
“… yapımızın hatalı olduğu kısa zamanda ortaya çıktı. Çünkü kuruluşa
göre Başbakan artı üç bakan, Planlama Müsteşarı ve üç daire başkanı
78
var YPK’da, olacak şey değil. Bir miktar bunların demokrasi içinde
çalışmasının zor olduğunu bile bile ve onun sıkıntısını zaman içinde du-
yarak yaşadık. İnönü Başbakan olduktan sonra zaten diğer bakanları
da YPK’ya davet ediyordu, böylelikle bu yasa fiili olarak değişmiş ol-
du” (Karaosmanoğlu ile görüşme, 26 Mart 2004).
1978-1979 yıllarında DPT İktisadi Planlama Dairesi Başkanlığını
yapan Oktar Türel ise 91 sayılı yasaya göre şekillendirilen YPK’nın ya-
pısını şöyle yorumlamıştır:
“91 Sayılı Kanun ilk bakışta şu tür bir pariter temsil getiriyor: Dört bü-
rokrat, dört siyaset adamı. Ama YPK toplantılarında hiçbir zaman ka-
rarlar formel bir oylamayla alınmamıştır. DPT’nin YPK aracılığıyla
oluşturduğu pariter platform aslında şu tür sembolik bir güvence geti-
riyor: Bu platformda teknik düzeyde her şeyi söyleyebilirsiniz. Bura-
da planlama teşkilatının bir üst düzey görevlisi ile bakan, teknik dü-
zeyde belli bir konuyu herhangi bir çekince olmadan özgürce tartışa-
bilir. Bu bağlamda DPT’nin “özerkliği” ta 1980’li yıllara kadar,
YPK’nın niteliği değiştirilip pariter temsil ortadan kalkana kadar sür-
dü. Yani planlama örgütünden gelen insanlar orada çekinmeden kendi
düşüncelerini söylediler. Tabii “çekinmeden” deyimini şu bağlamda
kullanmak gerek: Diyelim ki planlama örgütünün üst düzey görevlile-
rinden birisiniz ve Başbakanla ters düşünüyorsunuz, ya da Başbakan
sizden hoşlanmadığını belli ediyor. Bu durumda, “Ben bu görevdeyim,
buradan gitmiyorum” türündeki bir yaklaşım, memurlukta çoğunlukla
söz konusu olmuyor. 1966 yılında Memduh Aytür’ün görevden ayrıl-
ması bunun çok güzel bir örneğidir. 1966 yılı programını hazırlayacak-
sınız, randevu istiyorsunuz Başbakan’dan, Başbakan yok ortada, size
randevu vermiyor... Sonuçta görevden ayrılmanızın iyi olacağı ima edi-
liyor. Dolayısıyla siyaset ile bürokrasi arasındaki “görünmeyen el”, bir
yerde “aykırı” bürokratın görevden uzaklaşmasının daha iyi bir sonuç
olduğunu telkin ediyor” (Türel ile görüşme, 4 Mayıs 2004).
1991-1993 yılları arasında DPT Müsteşarı olarak görev yapan İlhan
Kesici ise, YPK ile ilgili şunları söylemiştir:
“1960 ihtilali anayasal iki tane yüksek kurul kurdu. Bunlardan birisi,
hala bugün de devam eden Milli Güvenlik Kurulu… Kurulan ikinci
yüksel kurul –bu gözden kaçar- Yüksek Planlama Kurulu. Yüksek
Planlama Kurulunun başkanı Başbakan ama Başbakanın muadili ora-
da planlama Müsteşarı, üç tane bakan var onların muadili de planlama
teşkilatının daire başkanları. Bu yapı, bugünün gözüyle çok doğru ol-
79
 mayabilir, o günün gözü ile de biraz aşırı da olmuş olabilir ama siyasi
iktidarın bürokrasiyle bir anlamda dengelenmesi amacı güdülüyor ora-
da. Yani hiç mi dengelenmemelidir? Yahut daha düşük ölçekte mi den-
gelenmelidir? O başka bir şey ama 1960 ihtilalinin ardından gelen ku-
rumlar bunlar. Tabi ki bir kurulda Başbakanla onun tayin ettiği, o hü-
kümetin tayin ettiği planlama Müsteşarı ve Müsteşar yardımcılarının
eşit veya eşite yakın bir pozisyonda bulunması doğru değil... Her ne
kadar kağıt üstünde aynı kurulu bir eşitlik varmış gibi görünse bile,
hem Başbakanlar bunu öyle işletmemişlerdir, hem de planlama Müs-
teşarları o tür bir pozisyon almamışlardır. Ama benim kanaatim, hem
Başbakanlara, hem hükümetlere böyle bir kurulun, bu statüyle kurul-
muş olmasının çok faydası olmuştur. Yani aynen öyle uygulanmadı,
uygulanamazdı, uygulanmamalı idi ama hükümetlerin ellerini rahatla-
tan, bazen siyasi taleplerden bunalmış olan Başbakanın, “ne yapalım,
planlama böyle düşünmüyor” diyerek, taleplere, irrasyonel siyasi ta-
leplere doğrudan “hayır” demesini kolaylaştıran bir mekanizmaydı”
(Kesici ile görüşme, 22 Nisan 2004).
DPT’nin kuruluş kanununun gerekçesinde, YPK’da siyasetçilerle
bürokratların eşit sayıda temsili ile ilgili olarak “siyasi temayülleri ve
otoriteyi temsil edenlerle ilmi ve tekniği temsil edenlerden meydana
gelen karma bir Yüksek Konsey teşkil edilmiştir” (91 sayılı kanunun
gerekçesi, aktaran, Mortan ve Çakmaklı, 1987, s. 116) denmektedir.
Ancak üç farklı dönemde DPT’nin etkin yönetim kademelerinde yer
almış olan plancıların değerlendirmelerinden de anlaşılacağı gibi,
YPK’nın bu yapısı daha ilk uygulamalar sırasında fiilen değişmiş ve ka-
nunda öngörülen şekliyle hayata geçememiştir. Kuruluş yasasında “po-
litik-teknik” bir kurum olarak düşünülen YPK, Onar’ın da belirttiği gi-
bi, “teknik ajanları tayin ve değiştirme bakımından hiçbir teminatı haiz
olmadığı için58 gerçekte politik bir teşekküldür” (Onar, 1966, s. 772).
DPT’nin Türk idare sistemindeki yerine bakıldığında ise, Başba-
kanlığa bağlı bir Müsteşarlık olarak örgütlendiği görülmektedir.
DPT’nin kuruluş kanununda, kalkınma planının hükümetin ekonomik
58 DPT kanun tasarısının Danıştay tarafından incelenmesi sırasında YPK’daki bü-
rokrat-siyasetçi dengesine dikkat çekilmiş ve YPK’daki bürokratların siyasi
otoritenin etkisinden kurtarılması ve serbestçe görüşlerini açıklayabilmeleri için
korunmalarını temin edecek hükümlerin kuruluş yasasında yer verilmesi gerek-
tiğini bildirilmiş, ancak bu öneriye yasada yer verilmemiştir (DPT, 1960, s. 7).
80
ve sosyal politikasını yansıtacağı ve bunun yürütülmesinden de Bakan-
lar Kurulu’nun ve Başbakanın sorumlu olduğu gerekçesiyle, DPT’nin
herhangi bir bakanlığa bağlı olarak kurulmasından kaçınıldığı ifade edil-
miştir (91 sayılı kanunun gerekçesi, aktaran, Mortan ve Çakmaklı,
1987, s. 115). Tanilli’ye göre ise, DPT’ye Müsteşarlık statüsünün veril-
mesinin nedeni, “DPT’nin yansız ve bilimsel düzeyde” bakanlıklarüstü
olarak çalışmasının amaçlanmasıdır (Tanilli, 1981, s. 524). Ancak Onar,
DPT’nin Başbakanlığa bağlı bir Müsteşarlık olarak kurulmasının,
DPT’yi siyasi otoritenin altında ve ona bağlı bir teknik organdan ibaret
kıldığını söyleyerek (Onar, 1966, s. 773), hazırlanacak olan planların
“gelip geçici hükümetlerin, tecrübesiz ve başarısız bakanların, siyasi ve
şahsi çıkarların” (Onar, 1966, s. 772) etkisi altında kalacağını ifade et-
miştir.
Bilindiği gibi DPT, 1961 Anayasasının ilanından önce kurulmuş ve
çalışmalarına başlamıştır. Bu nedenle 1961 Anayasasının hazırlanması
sürecinde yapılan tartışmalarda, uygulanacak planların ve DPT’nin ni-
teliği ile ilgili olarak farklı görüşler ortaya atılmıştır. Buna göre Anaya-
sanın planlamayı ve DPT’yi düzenleyen maddesi ile ilgili Temsilciler
Meclisine sunulan ilk taslakta, yapılacak olan planların Meclisce kabul
edilecek bir kanunla yasalaşması gerektiği belirtilmiştir (Öztürk, 1966,
s. 3395). Ancak yapılan görüşmeler sonucunda planın esaslarının belir-
lenmesinin siyasi yönü olduğu ve bu nedenle planın kanun olarak ka-
bul edilmesi halinde “rijit” bir yapı oluşacağı gerekçesiyle, planların
kabulünün kanunla değil Meclis kararıyla olması gerektiği kabul edil-
miştir.59 1961 Anayasasının hazırlanması sürecinde MBK’daki görüş-
melerde60 ise “planlama teşkilatının baskısından kurtulmak için, ileride-
ki iktidarlar, bunun kaldırılması cihetine gidebilirler” gerekçesiyle
DPT’ye anayasallık statüsü verilmesine karar verilmiştir (Öztürk,
1966, s. 3418). 1961 Anayasasının hazırlık döneminde yapılan tartışma-
ların sonucunda ise planlama ve DPT konusunda iki madde kabul edil-
miştir. Buna göre “İktisadi ve Sosyal Düzen” başlığını taşıyan 41. mad-
de şöyle düzenlenmiştir:
59 Temsilciler Meclisinde yapılan tartışmaların ayrıntıları için bakınız: (Öztürk,
1966, s.3396-3414).
60 MBK’da yapılan görüşmelerin ayrıntıları için bakınız: (Öztürk, 1966, s. 3418-
3421).
81
 “İktisadi ve sosyal hayat, adalete, tam çalışma esasına ve herkes için
insanlık haysiyetine yaşayış seviyesi sağlanması amacına göre düzen-
lenir.
İktisadi, sosyal ve kültürel kalkınmayı demokratik yollarla gerçekleş-
tirmek; bu maksatla, milli tasarrufu arttırmak, yatırımları toplam yara-
rın gerektirdiği önceliklere yöneltmek ve kalkınma planları yapmak
Devletin ödevidir” (DPT, 1973, s. 43).
1961 Anayasasının “Kalkınma ve Devlet Planlama Teşkilatı” baş-
lıklı 129. maddesinde ise DPT’ye anayasallık statüsü kazandırılmıştır:
“İktisadi, sosyal ve kültürel kalkınma plana bağlanır. Kalkınma bu pla-
na göre gerçekleştirilir.
Devlet Planlama Teşkilatının kuruluş ve görevleri, planın hazırlanma-
sında, yürürlüğe konmasında, uygulanmasında ve değiştirilmesinde
gözetilecek esaslar ve planın bütünlüğünü bozacak değişikliklerin ön-
lenmesini sağlayacak tedbirler özel kanunla düzenlenir” (DPT, 1973,
s. 43).
Görüldüğü gibi 1961 Anayasası, kalkınma planları yapmayı devle-
tin ödevi sayarken, planları yapacak kurum olarak DPT’yi belirlemiş
ve DPT’nin kuruluş ve görevlerinin özel bir kanunla düzenleneceğini
ifade etmiştir. Ancak Onar’a göre, Anayasanın bu iki hükmünde
DPT’ye verilen görevler, 91 sayılı kanuna göre yerine getirilemeyecek
niteliktedir. Onar, 1961 Anayasasına göre DPT’nin “tarafsız ve teminat-
lı” olması, hazırlanacak planların ise bağlayıcılı ğı açısından kanun nite-
liğinde olması gerektiğini ifade etmiştir. Yazara göre, “müstakil bir
merkez teşkilat olması lazım gelen planlama teşkilatı bu anayasa hü-
kümlerine göre kurulmamıştır; anayasanın yürürlüğe girmesinden evvel
kurulan teşkilat, hiçbir yetki ve teminatı olmayan Başbakan yardımsı-
nın hiyerarşisine bağlı” bir kurum olarak örgütlenmiştir (Onar, 1966, s.
771). Onar ayrıca DPT’nin “... anayasanın aradığı partiler dışı, tarafsız
ve milli bir devlet kalkınma planı hazırlayacak hukuki ve idari bir yapı-
da” sayılamayacağını da eklemiştir (Onar, 1966, s. 773).
Sonuç olarak üzerinde tartışmalar olmasına rağmen, DPT’nin ku-
ruluşunu ve görevlerini düzenleyen 91 sayılı yasa, 77 sayılı yasa61 ve
61 1962 yılında çıkarılan 77 sayılı yasa, kalkınma planlarının TBMM’de görüşülme
ve kabul usullerini düzenleyen yasadır (DPT, 1973, s. 51).
82
1961 Anayasasının 41. ve 129. maddeleri, 1980’li yıllara kadar Türki-
ye’de planlamanın hukuki temelini oluşturmuştur. Bu hukuki temel
üzerinde yürüyen fiili duruma bakmak için ise, Türkiye’deki planlama
mekanizmasını incelemek gerekmektedir.62
Yukarıdaki bölümde de işaret edildiği gibi Türkiye’de 1960-1980
arasındaki plan uygulamaları, içe dönük sermaye birikim modelinin iz-
lendiği bir dönemde hayata geçmiştir. Bu dönemde yaşanan sosyal ger-
çekliğin daha iyi anlaşılması bakımından, öze ilişkin mekanizmaların
yanında, sermaye birikim mekanizmasının açığa çıkış biçimlerini de
kapsayıcı bir çerçeve oluşturmak gerekmektedir. Bu bağlamda 1960-
1980 döneminde planlı olarak yürütülmeye çalışılan içe yönelik serma-
ye birikim modelinin, Türel’e göre iki karakteristik özelliği vardır:
“1. Kıt üretim faktörlerinin (özellikle döviz ve sermayenin) siyasal-
laşmış ve esas itibariyle sanayi burjuvazisini kayıran ve kollayan bir
mekanizma ile tahsisi,
2. Hem ürün piyasalarındaki talebin genişletilerek sürdürülmesini,
hem de toplumsal barışın ve çalışma barışının korunmasını sağlayan
bölüşüm politikaları’dır” (koyu yazılar orijinal metinde italik olarak
yer almaktadır, Türel 1996, s. 1052).
Dönemin özelliklerinin kaynak tahsisi ve bölüşüm politikaları ola-
rak belirlenmesi, aynı zamanda bürokratik mekanizmaların bu süreçte
oynadığı role işaret etmektedir. Buna göre Şekil-1’de görülen Devlet
Planlama Teşkilatı (DPT), Sanayi Bakanlığı (Sa. B) ve Türkiye Odalar
ve Borsalar Birliği’nin (TOBB) oluşturduğu büyük üçgen, süreç bo-
yunca işleyen temel kaynak tahsis mekanizmalarını göstermektedir. Bu
çerçevede, ithalat ve ihracat rejimleri, kotalar, liberasyon listeleri ve
koruma oranları, teşvik tedbirleri ve teşvike konu olacak faaliyetlerin
belirlenmesi gibi ekonominin temel işleyişini düzenleyen kararlar,
“DPT-Sa.B-TOBB” üçgenindeki bilgi akışı sayesinde alınmaktadır.
Şekil-1’de görülen ikinci üçgen “DPT-MB-Ma.B” kurumlarından
oluşmaktadır. Bu üçgen ise, daha dar anlamda ekonomiyle ilgili kamu
bürokrasisinin temel karar alma mekanizmasını göstermektedir. Buna
göre para ve maliye politikalarının oluşturulması, döviz kuru, faiz had-
62 Yapılacak bu incelemede, Türel’in hazırladığı “Türkiye’de Ekonominin ‘Planlı’
Yönetimi, 1960-1980” şeması temel alınacaktır (Türel, 1996, s.1053).
83
leri ve kamu kesimince etkilenebilen fiyatların belirlenmesi bu küçük
üçgenin köşelerindeki kurumların etkileşimi sonucunda oluşmaktadır.
Bu dönemde kamu kesimi için kaynakların yönlendirilmesi ve ya-
tırım kararlarının uygulanması, “DPT-MB-Ma.B” üçgeninde alınan ka-
rarların,63 Sa. B vasıtasıyla KİT’lere ulaştırılması sonucunda gerçekleş-
mektedir. Bu modelde “demokratik planlama” gereğince, özel kesim
için doğrudan karar verebilen ve hiyerarşik bir ilişki içinde bulunan bir
Şekil-1
TBMM: Türkiye Büyük Millet Meclisi, Mer.H: Merkezi Hükümet, YPK: Yük-
sek Planlama Kurulu, DPT: Devlet Planlama Teşkilatı, Ma.B: Maliye Bakanlığı,
MB: Merkez Bankası, Sa.B: Sanayi Bakanlığı, ÖİK: Özel İhtisas Komisyonları,
TOBB: Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, KİT: Kamu İktisadi Teşebbüsleri,
ÖSÜ: Özel Sektördeki Üretim Birimleri, Y: Yönetsel Alan, S: Siyasal Alan, Ü:
Üretim alanı
Kaynak: (Türel, 1996, s. 1053).
63 Bu üçgeni oluşturan kurumların aldığı kararlar kamu kesimi için “emredici” ni-
teliktedir.
84
kamu kurumu yoktur. Özel sektördeki üretim birimlerini etkileyen ka-
rarlar ise, ancak çıkarılan çeşitli mevzuatlarla ve hükümetlerin kararla-
rıyla mümkün olabilmektedir. Şekil-1’de belirtilen bir diğer mekaniz-
ma, YPK ve TOBB aracılığıyla gerçekleşmektedir. Buna göre şekilde
de görülebileceği gibi YPK ve TOBB’un, yönetsel alanda da uzantıları
olmasına rağmen, asıl işlevleri siyasal alana aittir. Bu modelde YKP,
kamu bürokrasisi ile merkezi hükümet ve TBMM arasındaki iletişimin
sağlanmasında işlev gören ve siyasal yanı ağır basan bir kuruldur.
TOBB ise, siyasal alanda bulunan merkezi hükümet ve TBMM ile üre-
tim alanında bulunan özel sektördeki üretim birimleri arasında bir ileti-
şim kanalı oluşturmaktadır.
Türel’e göre TOBB bu konumu sayesinde, yaygın temsil tabanı do-
layısıyla bölüşüm taleplerini dile getirerek, kaynak tahsis mekanizma-
sındaki pazarlıkları, piyasalardan siyasal alana yansıtmaktadır (Türel,
1996, s. 1054).
Türkiye’deki planlama mekanizmasının yukarıda açıklanmaya çalı-
şıldığı şekliyle işlerliği, 1960-1980 arasında “resmi” olarak uygulanan
içe dönük/ithal ikameci birikim tarzının devamlılığı ölçüsünde sürmüş
ve sermaye birikim modelinin krize girmesiyle yeni bir sürece girilmiş-
tir. Çalışmanın ileriki bölümlerinde burada ortaya koyulan mekanizma-
nın işlerliği, DPT öznelinde açıklanmaya çalışılacaktır.
4.1.2. Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planının Hazırlanması Dö-
nemi ve İlk Plancıların İstifası (1960-1962):
Yukarıda aktarılan süreçten sonra 30 Eylül 1960 tarihinde kurulan
Devlet Planlama Teşkilatı’nın önünde, kısa sürede ciddi bir kalkınma
planının ortaya çıkarılması gibi önemli bir görev durmaktadır. Bu bağ-
lamda DPT’nin ilk çalışması “1961 Yılı Devlet Bütçesi Hakkında Mü-
talaa” olmuştur. Hazırlanan bu çalışmada, geçmiş yılların arz ve talep
durumları tespit edilerek, ekonominin toplam kaynakları ile bunlara ya-
pılan harcamalar ortaya konmuş ve 1961 yılı için tahminler yapılmıştır
(Yazman, 1973, s. 131). DPT’nin yaptığı bu ilk çalışmadan sonra, kal-
kınma planlarının hazırlanması ve planlı sisteme geçiş için, bir hazırlık
döneminin gerekli olduğu görülmüştür. Bunun üzerine 1961 yılında,
1962 yılı için basit bir “yıllık programın hazırlanması” ve 1962 yılı büt-
çesinin, bu programın genel çerçevesi içinde oluşturulması öngörül-
85
müş, 1963 yılı ise beş yıllık planın başlangıcı olarak tespit edilmiştir
(Bengül, 1960, s.1). DPT Müsteşarı Şinasi Orel, 1962 yılı için yapıla-
cak çalışmaları anlattığı bir basın toplantısında “... Plan mucize değildir.
Biz teknik bir kuruluz. Son karar siyasi kuvvetindir. Ancak bundan son-
ra devlet adamlarımız söyleyecekleri her sözün bedelini daha evvel bi-
leceklerdir” (Kim, 29 Haziran 1961, s. 8) diyerek, planlama çalışmala-
rında önemli olanın siyasi iktidarın iradesi olduğuna işaret etmiştir.
Orel’in açıklamalarında dikkat çeken bir diğer husus ise, dönemin ha-
kim atmosferi olan, siyasetçilere karşı güvensizliktir.
Bu ortamda başlayan çalışmalar ilk başta 1962 programının hazır-
lanmasına odaklanmıştır. 1962 programı için yapılan hazırlıklarda fark-
lı konularda bazı sorunlarla karşılaşılmıştır. Bu sorunların en önemlile-
rinden biri kamu bürokrasisinin planlı çalışma sistemine alışkın olma-
masından kaynaklanmaktadır.64 Buna göre kamu bürokrasisindeki koor-
dinasyon, planlama için hayati önem taşımaktadır. Ancak bu dönemde
devlet dairelerinin koordinasyonu anlamamış olması, bazı dairelerin ör-
gütlenme şeklinin koordinasyonu güçleştirecek şekilde olması, bir kıs-
mının da “koordinasyonda yanlış temayül ve geleneklere sahip olmala-
rı esasen zor olan bu meseleyi oldukça müşkül hale getirmektedir” (De-
mirel, 1961, s.2).
Planlama çalışmaları ile ilgili karşılaşılan ikinci güçlük bürokrasi
ile DPT arasındaki çekişmeden ve planın yapılması için gerekli olan ve-
ri ve bilgilerin eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Bürokrasi ile DPT
arasındaki çekişmelerin temelinde, DPT kurulmadan önce çeşitli kamu
kuruluşlarının kendi yetki alanları içinde olan bazı konuların DPT’ye
geçmesi ve yatırım kararlarında DPT’nin yetkili kılınması yatmaktadır.
DPT’nin sağlıklı bir şekilde çalışabilmesi için öncelikle bürokrasi ile
ilişkilerinin iyi olması gerekmektedir. Ancak daha teşkilatın ilk kurul-
duğu günlerde, İstatistik Umum Müdürlüğü, Maliye Bakanlığı, Hazine
64 Süleyman Demirel, askerliğini yaptığı dönemde DPT’de görevlendirilmiştir. Bu
dönemde Demirel’in hazırladığı rapora göre, planlama çalışmalarının başlangıcı
ile ilgili kamu bürokrasisinde yaşanan temel sorun şudur: “ ‘Herşeyin hallol-
muş gibi gösterilmesi’ veya ‘hiçbir şeyin halline imkan olmadığı’ ekstrimleri bi-
zim icra mekanizmamızın iki mühim hastalığıdır. Herşeyin hallolmuş gibi gös-
terilmesi hallerinde dahi hiçbir şeyin başlamamış olduğuna birçok misal verile-
bilir” (Demirel, 1961 s. 5).
86
Umum Müdürlüğü gibi bazı kuruluşlar, başlarda bir çok konuda DPT
ile ilişki kurmak istememişler ve yeni kurulan bu kurumu yadırgamış-
lardır.65 Bilgi ve veri toplamadaki yetersizlikler ise yine benzer bir şe-
kilde çeşitli kurumların elinde bulunan bilgilerin DPT’ye aktarılmasın-
da sorunlar yaşanmasından ve de ciddi bir kayıt geleneğinin bulunma-
masından kaynaklanmaktadır. Ancak tüm bu sorunların varlığına rağ-
men, yeni kurulan DPT’nin Başbakan İnönü tarafından desteklenmesi,
çalışmaları önemli ölçüde hızlandırmıştır.66
DPT açısından 1962 programının hazırlanması, 1963’de başlayacak
planlı dönem için öğretici ve geliştirici bir geçiş çalışması olmuştur. Bu
çalışma ile planın teorik, genel çerçeveyi veren, soyut bir belge olma-
sından çok uygulanabilir olmasının önemli olduğu ortaya çıkmıştır. Bu-
na göre 1962 programında öngörülen tedbirlerin yerine getirilmesi için
yapılması gerekenler liste halinde sıralandığında, uygulama kabiliyeti
olan bir program olmadığı anlaşılmıştır. Bu konuyla ilgili Karaosma-
noğlu şunları söylemektedir:
“… Şinasi Orel’in istediği listeyi hazırladığımız zaman fark ettik ki, ya-
pılmasının gerekli olduğunu düşündüğümüz ve 1962 yılı geçiş planına
koyduğumuz öneriler, Meclis’in normal çalışması ile 7-8 yıl içinde ta-
mamlanamayacak kadar çok yasal değişikliği ve çok büyük sayıda ida-
ri, bürokratik değişikliği gerektiriyordu” (Karaosmanoğlu, 2003, s.
18).
Daha sonra ise yapılan çalışma tadil edilmiş ve uygulanabilirlik
göz önünde bulundurularak 1962 geçiş planı hazırlanmış ve planlı dev-
reye geçiş için öneriler ileri sürülmüştür. Bu önerilerden ilki idari reor-
ganizasyondur. İdari reorganizasyonla elde edilmek istenen, planlı dö-
65 Bu dönemde yaşanan gerilime en uygun örnek Hazine’nin tavrıdır: “Hazine
Umum Müdürlüğüne göre, bir takım mali unsurların Devlet Planlama Teşkila-
tına raporlar halinde bildirilmesi, devlet sırlarının yayılması demektir”. Ancak
yaşanan bu tür olaylarda, Şinasi Orel’in güçlü kişiliği ve asker kökenli oluşu,
bürokrasideki bu tepkilere karşı DPT’nin etkinliğini korumuştur (Kim, 6 Nisan
1961, s.20).
66 Başbakan İsmet İnönü’nün plan hazırlıklarının yapıldığı dönemde, normal me-
sai dışında da planlama teşkilatına giderek yapılan çalışmalar hakkında bilgi al-
ması ve birçok konuda tartışmalara katılması, plancılar için alışılmış bir durum
haline gelmiştir (Karaosmanoğlu ile görüşme, 26 Mart 2004; Görgün ile görüş-
me, 9 Mart 2004).
87
nemde idarenin aldığı kararların etkin bir şekilde uygulanması için ge-
rekli olan düzenlemelerin yapılmasıdır (DPT, 1961, s. 5). 1962 progra-
mında değinilen bir diğer konu ise, bilgi toplama eksiklikleridir. Buna
göre DPT’nin bir yıllık tecrübesinin sonucunda “eldeki bilgilerin ve
bilgi toplama mekanizmasının yetersizliği” ortaya konmuş ve “başarılı
bir planlama için bu alanda da bir yeniden yapılanma”nın zorunlu oldu-
ğu belirtilmiştir (DPT, 1961, s. 5).
1961 yılında, 1962 programının hazırlanmasından sonra, I. Beş Yıl-
lık Kalkınma Planı’nın (BBYKP) hazırlanması çalışmalarına hız veril-
miştir. Bu çalışmalar 29 Haziran 1961 tarih ve 5/1411 sayılı Bakanlar
Kurulu kararı ile kabul edilen (askeri hükümet dönemi) “hedef ve stra-
teji” çerçevesinde yürütülmüş, hedef ve strateji belgesi 20 Aralık 1961
tarihinde İsmet İnönü’nün başbakanlığında kurulan CHP-AP koalisyon
hükümeti döneminde de tekrar kabul edilmiştir (Yazman, 1973, s. 132).
Belirlenen plan hedef ve stratejisinin amacı “hürriyet düzeni içinde kal-
kınma, yüksek ve devamlı reel gelir artışı ve bunun sonucu olarak istih-
lak artışı, fertler arasında adil gelir dağılışı ve bölgeler arasında dengeli
kalkınma” olarak tespit edilmiştir (DPT, 1961, s. 5). Stratejide ayrıca
önemle üzerinde durulan bir başka konu kamunun reorganizasyonu ve
tarımsal reform çalışmalarıdır. Böylelikle BBYKP’de %7’lik bir kalkın-
ma hızı hedef olarak tespit edilmiş, bunun gerçekleşmesi için de
GSMH’nin %18’i kadar bir bölümünün yatırımlara ayrılması öngörül-
müştür. Yatırımlar için ihtiyaç olan finansmanın da %14 kadarının iç,
%4 kadarının dış kaynaklardan sağlanacağı belirtilmiştir (DPT, 1973, s.
124).
BBYKP’nin hedef ve stratejisi bu şekilde belirlendikten sonra,
planın hazırlanışı sürecinde DPT’deki teknisyenlerle siyasal iktidar ara-
sında ciddi görüş ayrılıkları ortaya çıkmış ve bu tartışma, DPT Müste-
şarı ve üç daire başkanının istifaları ile sonlanmıştır.
Bu çerçevede siyasetçiler ile plancılar arasındaki tartışmanın daha
iyi anlaşılması için Ekim 1961-1965 seçimleri arasında mecliste varo-
lan milletvekili profiline yakından bakmak gerekmektedir. Buna göre:
“1961 Meclisinde kendilerini toprak ağası olarak tanımlayan 40 millet-
vekili vardı. Fakat gördükleri eğitim açısından kendilerini adliyeci ve
hukukçu olarak tanımlayanların büyük çoğunluğu da büyük olasılıkla
toprak ağasıydı. Bu kategoride 158 kişi vardı” (Türkiye Yıllığı, 1964, s.
88
226’dan aktaran, Ahmad, 1996, s. 263).
Mecliste toprak ağası olan ciddi bir milletvekili topluluğunun ol-
ması, plancılarla siyasetçilerin arasındaki uzlaşmazlığa önemli bir bo-
yut katmaktadır. Planlama ile ilgili olan 91 sayılı yasa gereği, planların
hukuksal geçerlilik kazanması için son sözün Meclis tarafından söylen-
diği düşünülürse, milletvekili profilinin önemi daha da anlamlı olmak-
tadır. Plancılarla siyasetçiler arasındaki tartışmaların sürdüğü dönemde,
25 Haziran 1962’de kurulan CHP-YTP67-CKMP koalisyon hükümeti
vardır (İçişleri Bakanlığı, 2004). Bu dönemde koalisyonun ekonomik
işlerden -DPT dahil- sorumlu başbakan yardımcısı “ateşli bir özel giri-
şim savunucusu olan” YTP başkanı Ekrem Alican’dır (Ahmad, 1996, s.
212). Böyle bir bileşimi olan Meclis ve koalisyon hükümetinin varol-
duğu bir atmosferde, bürokratlarla siyasetçiler arasındaki tartışmanın
temel noktası, planın yüzde 14’lük iç finansmanının nasıl sağlanacağı
üzerinde düğümlenmektedir. Bu konuya DPT yetkilileri şu şekilde
yaklaşmaktadırlar:
“Beş yıllık kalkınma planının iç finansmanı sağlam kaynaklara dayan-
malıdır. Planın iç finansmanı konusunda gerekli olan gelir hedeflerine
ulaşmak için istenen gelir artışını meydana getirecek esneklik bugün-
kü vergi mevzuatımızda yoktur. Planın tatbikatı ile birlikte yapılacak
vergi reformu ile bu esneklik sağlanabilmeli ve istenen gelir seviyesi-
ne ulaşabilmelidir. Bu maksatla da çeşitli alanlardaki vergilerde düzel-
meye gidilmelidir” (Cumhuriyet, 28 Eylül 1962, s. 5).
Planın iç finansmanı konusunda siyasi iktidar ise farklı düşünmek-
tedir. Bakanlar Kurulu’na göre:
“Planın iç finansmanını sağlamak bir hükümet meselesidir. Vergi konu-
sunda plana kesin hükümler koymak gerekmez. Planın ihtiyacı olan
gelir artışı sadece vergi kanalı ile karşılanamaz. 260 sayılı kanunun Ba-
kanlar Kuruluna verdiği yetkiye göre her yıl bütçenin %5’i oranında
67 YTP başkanı Ekrem Alican, 1955’de DP’den ihraç edilmiş daha sonra MBK
hükümetinde Maliye Bakanlığı yapmış ve Şubat 1961’de –DP tabanını sahiplen-
mek iddiasıyla- YTP’yi kurmuştur. “Parti, eski DP’nin ‘aydın’, elitist ve kentli
kanadını temsil ediyor ve yüksek bürokratları, profesörleri ve serbest meslek sa-
hiplerini kapsıyordu. Aynı zamanda seçmen gücü bakımından da, Doğu Anado-
lu’daki toprak sahibi yerel mütegalibeyle kurduğu ittifaka dayanıyordu” (Ah-
mad, 1996, s. 227).
89
 Hazine, Merkez Bankasına borçlanabilir” (Cumhuriyet, 28 Eylül 1962,
s. 5).
Plancılar, sağlam iç finansman kaynakları gereklidir derken, esas
olarak o dönemde hemen hemen hiç vergi alınamayan tarımsal alanın
vergilendirilmesini öngörmüşlerdir. Bu çerçevede tarımsal alanda nasıl
bir vergi politikasının olması gerektiği konusunda çalışmalar başlatıl-
mış ve bu çalışmaların siyasi iktidar tarafından daha çok dikkate alın-
ması için de İngiliz iktisatçı Nicholas Kaldor Türkiye’ye davet edilmiş-
tir (Görgün ile görüşme,68 9 Mart 2004). Kaldor’un gelişinden sonra 5
Mayıs 1962’de Başbakanlığa sunulan vergi reformu tasarısı, esas olarak
tarımsal alanda verimliliği sağlamayı amaçlayan ve planın iç finansma-
nı noktasında bu alanın vergilendirilmesini öngören bir rapordur (Cum-
huriyet, 6 Mayıs 1962, s. 5). Aynı dönemde, vergi reformu ile ilgili Ma-
liye Bakanlığı’nda da, “Vergi Reform Komisyonu” tarafından yürütül-
mek üzere çalışmalar başlatılmıştır. Maliye Bakanlığı’nca hazırlanan re-
form önerisinde69 “müteşebbislerin yatırım arzularını teşvik edici” ted-
birler ön plana alınmışken, DPT ve Kaldor tarafından hazırlanan rapor
“yatırım teşviklerinin arttırılmasından çok yatırılabilir kaynak yaratılma-
68 Sevim görgün ilk planın hazırlanması döneminde toprak reformunun ve vergi
düzenlemelerinin yapılmasından sorumlu bir planlama uzmanıdır. Görgün bu
dönemdeki çalışmalarını şöyle anlatmaktadır: Ben de şöyle düşündüm, -Kaldor
Raporu diye çıktı sonradan- tarımın verimliliğinden vergi alınsın, kadastro aşağı
yukarı yapılmış durumdaydı. Bu bizim arkadaşların çok hoşuna gitti. Çünkü ay-
nı zamanda toprak reformu o zaman söz konusu. Bu öneri de toprak reformunu
kolaylaştıracak. Çünkü ekilmeyen toprağı adam satmak zorunda kalacak, çün-
kü ondan da vergi ödeyecek. Ve bir de verimliliği arttıracak, daha fazla yatırım
yapacak toprağa, çünkü vergi yükü azalıyor o zaman”. Kaldor Türkiye’ye çağı-
rıldıktan sonra Görgün’ün bu önerileri kendisine iletilmiş ve Kaldor bu önerile-
rin üzerinde ufak değişiklikler yaparak raporunu hazırlamıştır. Yani Kaldor Ra-
poru olarak anılan çalışma büyük ölçüde Görgün tarafından hazırlanmıştır (Gör-
gün ile görüşme, 9 Mart 2004).
69 Sevim Görgün, Maliye Bakanlığı’nın İstanbul’da ayrı bir vergi reformu çalışma-
sı yürütmesine değinirken, “onlar İstanbul sermayesiyle çok içli dışlıydı” demiş
ve kendilerinin hazırladığı rapordan dolayı İstanbul sermayesinin bir hayli irkil-
diğini ifade etmiştir. Görgün sermayenin neden tarımın vergilendirilmesine kar-
şı çıktığını açıklarken de “çünkü hepsi tarım ve toprak kökenli (Koç dışında, Sa-
bancılar ve diğerleri) ve tam olarak kopmamışlar. Tarımın vergilendirmesine
karşılar” demiştir (Görgün ile görüşme, 9 Mart 2004).
90
sı amacını gütmüştür” (Bulutoğlu, 1964, s. 138). Kaldor, hazırladığı ra-
porda, Vergi Reform Komisyonu’nun hazırladığı taslağı şöyle değerlen-
dirmektedir:
“Komisyonun hemen hemen bütün diğer düşünceleri bir yana bıraka-
rak, sadece yeni vergi muafiyetleri –özellikle büyük vergi mükellefle-
ri için- sağlamak arzusu ile hareket eder göründüğünü söylemekten
kendimi alamıyorum… Fikrimce eğer komisyon tavsiyeleri uygulanır-
sa, Türkiye’nin mevcut gelir ve kurumlar vergileri sisteminin ıslah
edilmek şöyle dursun, ciddi şekilde bozulması ihtimali çok kuvvetli-
dir” (Yön, 25 Temmuz 1962, s. 9).
Maliye Bakanlığı bünyesinde çalışan Vergi Reformu Komisyo-
nu’nun Başkanı olan Ali Alaybek ise, YPK toplantısında DPT’nin ve
Kaldor’un hazırladıkları vergi reformunu içeren raporu eleştirerek,
“Devlet Planlama Teşkilatı emperatif yapamaz. Hangi vergilerin alına-
cağını, yükü kimin çekeceğini Planlama teşkilatı söyleyemez. Teşkilat
ancak kabaca global bir rakam söyleyebilir” (Yön, 29 Ağustos 1962, s.
7) demiştir.
Sonuçta hükümet, DPT’nin daveti ile Türkiye’ye gelerek vergi re-
formu konusunda bir rapor hazırlayan Kaldor’un önerilerini reddetmiş-
tir. Ancak daha sonra, vergi reformu konusundaki tartışmalar YPK top-
lantıları sırasında Maliye Bakanı Ferit Melen’in Vergi Reform Komis-
yonu’nca hazırlanan taslakla ilgili yaptığı açıklamalar üzerine tekrar
gündeme gelmiştir. Maliye Bakanı’nın yaptığı açıklamalar üzerine DPT
yetkilileri tepki göstermiş ve “YPK’da vergi meselelerinin müzakeresi
sona bırakılmıştır. Bu durumdan istifade eden Maliye Bakanı, devlet
planları üzerine bir baskı yapmak ve teşkilatın bu tasarıya angaje olma-
sını sağlamak üzere kamu oyu önüne erken çıkmıştır” demişlerdir
(Cumhuriyet, 9 Ağustos 1962, s. 7). Ecevit Güresin ise, “Çekişmenin
Sebebi” adlı yazısında DPT ile hükümet arasındaki tartışmayı şöyle yo-
rumlamıştır:
“Son günlerde planın uygulanması görüşülürken iç finansman konu-
sundaki tartışmalar, neticede DPT’nin yetkileri meselesine kadar gel-
miş dayanmıştır. Bir kısım uzman ve politikacılar ‘DPT ne isterse o ol-
malı, mesela vergi tasarıları onun tespit edeceği esaslara göre hazırlan-
malı, bir de hükümet olmaz’ demektedir. Bunu daha basite irca eder-
sek, bir taraf (Kaldor Raporu) üzerinde ısrarlıdır, bir taraf ise hazırla-
91
 nan vergi tasarılarını savunmaktadır”( Cumhuriyet, 25 Ağustos 1962, s.
7).
Maliye Bakanlığı ile DPT arasındaki sürtüşmenin nedenlerini, (At-
tila Karaosmanoğlu’nun istifasının ardından DPT İktisadi Planlama Da-
iresi Başkanı olan) Attila Sönmez, şöyle değerlendirmiştir:
“… karar verme mekanizmalarında kendilerinin ikinci plana itilmeleri
endişesi içinde olan geleneksel bürokrasi, özellikle o zamanlar Maliye
Bakanlığının bir parçası olan Hazine ve onun uzantısı olan Merkez
Bankası, bir yandan DPT’nin çalışmalarını güçleştiriyor, bir yandan da
vergi reformu ve KİT reformu gibi ‘köklü’ reformların gereksiz ve ola-
naksız olduğu görüşünü hükümette yayıyordu” (Sönmez, 2003, s. 105)
Yine bu dönemde, DPT Müsteşarı Osman Nuri Torun da yaptığı
açıklamada, “Maliye Bakanlığınca açıklanan vergi reform tasarıları ile
elde edilecek vergi gelirleri beş yıllık planın finansmanını sağlamaya
yetmeyecektir. Planlama Teşkilatının Hükümetle zaman zaman ihtilafa
düştüğü doğrudur” diyerek, hükümet ile iç finansman konusunda an-
laşmazlığa düştüklerini belirtmiştir (Yön, 15 Ağustos 1962, s. 5).
YPK’da yaşanan tartışmalar ile ilgili YTP Başkanı ve Başbakan Yar-
dımcısı Alican ise, “vergi tasarılarını beğenmeyenler rejimi değiştirmek
isteyenlerdir” (Yön, 15 Ağustos 1962, s. 5) diyerek DPT bürokratlarını
sert bir şekilde eleştirirken, Başbakan İnönü soruna daha yumuşak bir
üslupla yaklaşmaktadır. İnönü, planın iç finansmanı ile ilgili çıkan
uyuşmazlıkla ilgili olarak,
“Ben, güçlük karşıma çıkınca, onun üzerine gitmem. Engelleri aşındır-
maya, güçlükleri yıpratarak yenmeye çalışırım. Atatürk, meseleler kar-
şısında belki daha kesin bir tutum alırdı. Ben daha yumuşak giderim.
Fakat onun da kararlarını uygulamayı geciktirdiği olmuştur. Bu sebep-
le, tarım vergisinin alınması geciktirilebilir. Fakat iç planın finansmanı
sağlanacaktır… Yüksek Planlama Kurulunun, iç finansman meselesin-
de mutlaka bir anlaşmaya varması lazım. Devlet Planlama Teşkilatı
temsilcilerinin muhalefet şerhleriyle Hükümete giden plan, bu teşkila-
tı çeşitli husumetlerle karşı karşıya bırakacaktır. Hükümet, ona bağlı bir
daire olan Devlet Planlama Teşkilatını korumakla görevlidir. Bu daire-
yi husumetlerle karşı karşıya bırakmam” (Yön, 29 Ağustos 1962, s. 6).
demiştir. Bu dönemde yaşanan bir diğer önemli gelişme ise, askerlerin
YPK toplantılarında yaşanan tartışmalarla ilgili olarak DPT uzmanla-
92
rından bilgi istemeleridir. Buna göre askerlerden gelen talep üzerine,
DPT Koordinasyon Dairesi Başkanı Ayhan Çilingiroğlu, Attila Sön-
mez, Haluk Ceylan ve Alaattin Asena’dan oluşan plancılar ekibi, Aske-
ri Şura’ya giderek, YPK’da yaşanan sorunlar ile ilgili askerlere bilgi
vermişlerdir (Yön, 29 Ağustos 1962, s. 8).
YPK toplantılarında yaşanan tartışmaların sonucunda, 1962 yılının
Ağustos70 ayına gelindiğinde, plancılarla hükümetin arasındaki gergin-
lik hissedilir düzeye gelmiştir. Forum dergisi bu dönemi “Planın Nazik
Safhası” olarak değerlendirmiş ve şu yorumları yapmıştır:
“Uzun çalışmaların mahsulü olmakla beraber bu çerçevenin, siyasi
kuvvetlere arz edildikten ve bir çok siyasi, sosyal ve iktisadi realiteler-
le karşılaştırıldıktan sonra, aynı şeklini tamamen muhafaza edebilece-
ğini sanmak pek de doğru olmayacaktır … Tenkitlerin ve değişiklik te-
mennilerinin en fazla olacağını tahmin ettiğimiz mevzu, planın finans-
manı ile ilgilidir … Siyasi iktidar ve siyasi iktidarın mali işleri sözcü-
sü Maliye Bakanı, mevcut şartlar ve imkanlar muvacehesinde, çok kı-
sa bir müddet içinde vergi hasılatında büyük bir sıçrama elde etmenin
mümkün olamayacağını düşünebilirler … Elbette ki plan uzmanları he-
deflerinde ısrar etmek isteyecekler ve yine elbette ki politikacılar
mümkün görünenin hudutlarından öteye gitmek istemeyeceklerdir.
Bunları büyütmek, ilk anda alınan vaziyetlerden bir santimetre dahi in-
hiraf etmemek ancak ve ancak planlamanın kendisini tehlikeye düşü-
rebilir” (Forum, 15 Ağustos 1962, s. 3).
Yön dergisinde ise, planın uygulanmasının esas olarak siyasi ikti-
darın iradesi ile gerçekleşeceği belirtilerek, YPK süreci ile ilgili şu de-
ğerlendirmeler yapılmıştır:
“Plan sözü eden bakanlar, aslında planlı bir gidişe karşı koymaktadır-
lar. Bunun en önemli delili, İktisadi Devlet Teşekküllerinin yeniden
teşkilatlandırılması işinin geri bırakılmasıdır. Halbuki bu konu, planın
yürütülmesi bakımından hayati bir meseleydi ve uzun çalışmalardan
sonra bu konuda hazırlıklar tamamlanmıştı. Hükümet şimdi gerekli re-
formu yapmaktan ürkmektedir. Buna sebep, bakanların ellerindeki yet-
kileri kaçırmak istememeleridir. Bir bakanın, ona bağlı teşebbüsün fi-
yat ve yatırım politikası üzerinde söz sahibi olması veya teşebbüsü baş-
70 BBYKP ile ilgili YPK toplantıları 16 Temmuz’da başlamış (Cumhuriyet, 17
Temmuz 1962, s. 1) ve aralıklarla yapılan toplantılar Eylül ayına kadar sürmüş-
tür.
93
 ka bir bakanlığa kaptırması, bakan olmanın önemini geniş ölçüde azal-
tacaktır. Bu sebeple hayati reform, geri kalmaktadır!... iyi bir plan ha-
zırlanmıştır. Fakat Hükümet, planı gerçekleştirecek güce, ehliyete, di-
namizme, cesarete ve geniş görüşe sahip değildir. Türkiye’de bugün-
kü şartlar altında güzel planlar yapılabilir fakat tatminkar şekilde uy-
gulanamaz”(Yön, 9 Mayıs 1962, s. 10-11).
Bu dönemde dış basın da yaşanacak olan gelişmeleri yakından iz-
lemektedir. Buna göre 22 Haziran 1962’de yayınlanan Economics der-
gisinde DPT’nin önemi vurgulanmış ve “Türkiye’ye her kim yardım
ederse etsin bu yardımın evvelce olduğu gibi israf edilmeyeceği husu-
sunda emin olmak isteyecektir. Bu emniyeti sağlayacak tek şey de par-
tiler üstü durumuyla Devlet Planlama Teşkilatıdır” (Forum, 15 temmuz
1962, s. 16) denilmiştir. Dergide ayrıca yaklaşan YPK toplantılarına
dikkat çekilmiş ve kritik bir soruyla plancılar ile siyasetçiler arasındaki
gerilim değerlendirilmiştir:
“Köylülerin reformları ve toprak sahiplerinin de gelir ve imtiyazların-
daki azalmaları nasıl kabul edecekleri meselesi oldukça çetindir. Tür-
kiye’deki politikacılar kendilerini destekleyen menfaatlere karşı hare-
ket etmek hususunda fazla istekli değildirler… Hükümet acaba Devlet
Planlama Teşkilatının tavsiyelerini ciddiye alacak mıdır?” (Forum, 15
temmuz 1962, s. 16).
Sonuçta 28 Ağustos 1962’de YPK toplantıları tamamlanmış ve
DPT tarafından planda yer alması önerilen bir çok unsur Bakanlar Ku-
rulu tarafından değiştirilmiştir. Buna göre değişiklik yapılan başlıca ko-
nular şunlardır:
1. “Vergileri takip edeceği artış seyri hakkında planda yer alan bilgi-
ler ve hükümler çıkartılmış ve böylelikle iç finansmanın hangi kay-
naklardan karşılanacağı konusunda bir esneklik verilmek istenmiş-
tir.
2. DPT yapılacak vergi reformunun içine, şimdiye kadar vergilendi-
rilmemiş olan bazı alanları da almaktaydı. Bu alanlardan bazıları
şunlardır:
• Tarım
• Karayolları taşıması
• Küçük esnaf muafiyetlerinin daraltılması
• Harçlar ve resimler
94
Bu hususlara ait hükümler Bakanlar Kurulu değiştirilişinde kıs-
men plan dışı bırakılmış ve kısmen de yumuşatılmıştır
3. Vergi reformu konusunda DPT’nin plana koyduğu hususlar çıkar-
tıldığına göre, planın ilk yılında Merkez Banka’sından 700 milyon
borçlanmaya gidilecektir.
4. Servet beyanı bahsi plandan çıkarılmıştır.
5. Yine ithalat üzerindeki vergi kontrolü ile veraset ve intikal vergi-
lerindeki arttırma isteği kaldırılmıştır.
6. Planın iç finansmanı konusunda gelir vergilerinin ulaşması gere-
ken hedeflere hükümet tasarısında yer verilmiş, bun mukabil bu
hedeflere ulaştıracak yollar ve prensipler bir hükümet tasarrufu ol-
duğu gerekçesiyle plandan çıkartılmıştır” (Cumhuriyet, 28 Eylül
1962, s. 7).
BBYKP’de yapılan tüm bu değişikliklerin sonucunda DPT Müste-
şarı Osman Nuri Torun, İktisadi Planlama Dairesi başkanı Attila Kara-
osmanoğlu, Sosyal Planlama Dairesi Başkanı Necat Erder ve Koordi-
nasyon Dairesi başkanı Ayhan Çilingiroğlu 26 Eylül 1962 tarihinde is-
tifalarını toplu halde Başbakan İsmet İnönü’ye vermişlerdir71 (27 Eylül
1962, s. 1).
Plancıların istifa nedenleri olarak gösterilen planın finansmanı me-
selesi aslında Türkiye’nin 1960’lı yıllardaki toplumsal yapısı açısından
kritik bir konudur. Bu noktada DPT tarımsal kesiminin vergilendirilme-
sini savunurken; hükümet çalışan kesimlerin vergilendirilmesini hedef-
leyen dolaysız vergileri ön plana çıkarmaktadır. Buradaki ihtilaf, aslın-
da yaşanan sınıfsal bir çatışmanın ürünüdür. Tartışmadaki taraflardan
biri olan hükümet, kendi sınıfsal desteğini sağlayan köylü ve ticaret ser-
mayesinin çıkarlarını savunmakta; diğer taraf olan DPT’nin ortaya koy-
duğu “dengeli kalkınma” yaklaşımı ise, yeni kurulmakta olan içsel biri-
kim modelinin temel dinamiği sayılabilecek sanayi sermayesinin geliş-
mesi için olanaklar sağlamaktadır. Bu dönemde ulaşılmak istenen he-
def, esas olarak DPT eliyle yürütülen kaynak aktarım mekanizmaları
ile, tarımdan sanayiye kaynak aktararak, iç finansman sorununu aşmak
ve sermaye birikim sürecinin daha “rasyonel” bir şekilde devamını sağ-
71 İnönü ilk başta istifaları kabul etmek istememiş ve 27 Eylül günü, istifa eden
plancılarla görüşmüş, ancak 28 Eylül 1962’de istifalarını kabul etmek zorunda
kalmıştır (Cumhuriyet, 28 Eylül 1962, s.1; 29 Eylül 1962, s.1).
95
lamaktır. Erder bu konuyla ilgili olarak şöyle demiştir:
“Bu tarihsel noktada planlamanın öngördüğü stratejiden yararlanacak
olanlar, sanayileşmeden ve bunun getirdiği dönüşümlerden kazançlı
çıkacak olan kesimlerdi. Çünkü, planlama bunlara ileriye dönük bir
perspektif açıyordu. O dönemde plana karşı çıkması doğal olan kesim-
ler ise toprak reformu önerilerinden tedirgin olan ve vergi reformu
söyleminden rahatsızlık duyan çevrelerdi” (Erder, 2003, s. 47).
Tarımsal kesimlerin vergilendirilmesi, hükümetlerin oy kaynağı
olan ve aynı zamanda toplumda ciddi bir güç halinde bulunan toprak
ağalarının nüfuzunu72 engellemeyi ve genel olarak sanayiye kaynak ak-
tarımını hedeflemektedir. Bu noktada, DPT’deki plancıların, siyasetçi-
lerden bekledikleri “... konulara uzun vadeli bir perspektif içinde bak-
mak, tutarlı olmak ve bir düşünce disiplini içinde karar verme çabası”
göstermeleridir (Erder, 2003, s. 47). Ancak plancıların bu talepleri, sı-
nıfsal kökenleri geniş köylü tabanına basan siyasetçiler/hükümet tara-
fından yerine getirilemeyecek bir taleptir. DPT’nin ortaya koyduğu de-
ğişiklik önerilerinin uygulanması ile ilgili koalisyon hükümetinin Baş-
bakan Yardımcısı Ekrem Alican şunları söylemiştir:
“Uzmanlar yeni vergi konulmasını ve yardımların bu vergi ile transfer
edilmesini istediler. Yeni olarak konulması istenen vergi, potansiyel
verim esasına göre tarım vergisi idi. Biz bunu Türkiye’de tatbik ede-
meyiz, akisleri çok derin olur kanaatindeydik” (Cumhuriyet, 2 Ekim
1962, s. 7).
Bu çerçevede DPT’nin hazırladığı tarımsal reform taslağı YPK’da
hiç görüşülmeden reddedilmiş, iktisadi devlet teşebbüslerinin reorga-
nizasyonu önerisi ise “devlet sektörü reorganize edilmiş olsaydı, özel
sektörün bir rakibi olurdu” gerekçesiyle geri çevrilmiştir (Ahmad,
1996, s. 266). Ahmad’a göre “muhafazakar politikacılar planlamadan,
amacı statükoyu köklü bir şekilde değiştirmeksizin belli niceliksel he-
72 DPT adına vergi reformu raporunu hazırlayan Kaldor, 1969 yılında bir konfe-
rans için Türkiye’ye geldiğinde istifalar ile ilgili şu yorumu yapmıştır: “Ben
1961’de, Planlamanın daveti üzerine Türkiye’ye gelmiştim. O zamanki izle-
nimlerimi hatırlayabiliyorum… Tarım sektörü, vergi sistemi dışında kalıyordu.
Bir rapor hazırladım ve yetkililere sundum. Fakat toprak sahiplerinin gücü o ka-
dar fazlaydı ki, yaptıkları baskı hükümetinizi etkiledi” (Cumhuriyet, 5 Eylül
1969, s. 5).
96
deflere ulaşmak olan bir ‘büyüme planı’nı anlıyordu. Bütünsel bir mü-
dahale sistemi olmayacaktı. İşlevi, özel sektöre destekle –dolayısıyla
kalkınmaya- sınırlı olacaktı” ve yaşanan tartışmaların sonucunda “DPT,
muhafazakar politikacıların başlangıçta olmasını istedikleri düzeye indi:
Hükümet yatırımlarını planlayan bir büro”( Ahmad, 1996, s.267). Gev-
gili ise benzer yönde bir vurgu yaparak, 27 Mayıs’ın bir simgesi görü-
nümünde olan DPT’nin “bundan sonra sistem’den özerk değil, derin-
den bağımlı” bir kurum haline getirildiğini ifade etmiştir (Gevgili,
1987, s. 267).
Plancıların istifası ve hükümetin planın temel amaçlarını kabul et-
mesine rağmen, bu amaçlara ulaşılacak araçları kabul etmemesiyle ilgi-
li Economics dergisi ise, “feodal rejim kalıntılarına dayanan bir zengin-
ler zümresinin Türkiye’de büyük kudret sahibi olduklarını ve siyasi par-
tilere nüfuz ettiklerini” söylemiş ve “bu zümrenin, vergilendirme ve di-
ğer reformlar aleyhinde vaziyet alması Türkiye’nin istikbali bakımın-
dan endişe vericidir” yorumunu yapmıştır (Forum, 1 Aralık 1962, s. 4).
İstifa eden plancılardan DPT Sosyal Planlama Dairesi Başkanı Ne-
jat Erder, istifalarının nedenlerini açıklarken şunları söylemiştir:
“Biz teşkilat olarak hiçbir zaman teknik sınırın ötesine geçmedik. Yal-
nız bu ülkenin bazı özellikleri var. Halkımız bu teşkilata büyük ümit
bağlamıştır. Hatalarımız belki olmuştur. Ama normal bir teknisyenin
hatalarından büyük olmamıştır. Türkiye’de teknisyenlere büyük so-
rumluluklar yüklenmektedir. Hizmet ettiği siyasi organın kararlarını
önce insan olarak değerlendirir, ondan sonra kabul eder. Kendisi için
yanıltıcı olan hususlar başkaları bakımında doğru olabilir. Bu anda tek-
nisyen sorumluluğu üzerine almaz, ayrılır” (Yön, 3 Ekim 1962, s. 4).
O dönemde DPT’de uzman olan Candır ise istifaları şöyle yorum-
lamıştır:
“Daha rasyonel bir yapıyı siyasiler hiçbir zaman kabul etmediler ama
işin başlangıcı olduğu için ve biraz da askeri yönetimin etkisiyle o dö-
nemde kabul etmek gereğini duydular ama her zaman bu rahatsızlıkla-
rını da belirttiler. Onun için de ufacık bir kelime, ufacık bir cümle on-
ların tepkilerine yol açtı. Bu kuruluşun oluşmasına büyük katkı sağla-
mış, plan çalışmalarının yapılmasında büyük emek vermiş insanlar, si-
yasilerin bu etkisini kabul etmediler. Onun için de ayrıldılar” (Candır
ile görüşme, 22 Mart 2004, Ankara).
97
 İstifa eden plancılardan DPT İktisadi Planlama dairesi başkanı At-
tila Karaosmanoğlu, hazırladıkları planda hükümetçe herhangi bir deği-
şiklik yapılmamış olsaydı, yine de planın değiştirilmemiş haliyle
1960’ların toplumsal yapısında uygulanabilir olup olmadığına ilişkin
olarak:
“Bu soruyu şimdiden bakarak sorarsanız vereceğim cevap biraz daha
farklı olur. Fakat o zaman; 1962’de ben 30 yaşındaydım ve hala dün-
yayı değiştirebileceğimi düşünüyordum, ben derken benim arkadaşla-
rım da aynı yaşlardaydı. Ve biz bazı şeyleri mantığın, o günkü bilgile-
rin ışığında düzeltilebilir, düzeltilmesi için her türlü gayretin gösteril-
mesi gerekir diye düşünüyorduk. Biz orada olduğumuz zaman bazı
şeyler yapılıyor görünüp aslında yapılmayacaktı. Ben iki önemli isti-
famda da aynı şeyi düşündüm, halkı aldatma noktasına gelmiş oluyor-
duk” (Karaosmanoğlu ile görüşme, 26 Mart 2004).
yorumunu yapmıştır.
Sonuç olarak DPT’deki plancıların “en iyi” olarak ilan ettikleri
önermeler, bir sosyal mühendislik çabası olduğu ölçüde, reel politik
güç mücadelesi alanına indiğinde, sınıfların kendi güçleri oranında yön-
lendirdikleri bir sürece dönüşmüştür. Bu noktada ilk plancıların öner-
meleri, sistem dışı radikal eğilimleri yansıtan nitelikte değil, sermaye
birikim sürecinin devamının sağlanması noktasında anlamlandırılabile-
cek değişikliklerdir73 (Küçükömer, 1994, s. 24). Bir başka deyişle, “bi-
rinci plan, kapitalist düzeni veri alarak, bu düzen içinde bir ileriye adım
atmak çabasıdır” (Küçük, 1978, s. 295). Ancak Türkiye’de 1960’lı yıl-
larda sermaye birikim sürecinin geldiği düzey ve de içe yönelik serma-
ye birikiminin doğal destekleyicisi olması beklenebilecek üretken ser-
mayenin gelişmişlik düzeyi, kapitalist sınıfın henüz ilk plancıların öne-
rilerini destekleyecek bir “bilince” sahip olmadıklarını göstermektedir.
Erder bu konuyla ilgili şu yorumu yapmıştır:
“Türkiye’nin geri kalması, ne içeride, ne dışarıda hazırlanmış bir
komplonun sonucu değildir. Bu, kapitalist sınıfın ileriyi görüp rasyonel
karar verme yeteneğinin eksik olmasından kaynaklanmaktadır. Planla-
73 Attila Sönmez, ilk planın sosyalist olduğu iddialarını, “Planlamaya sosyalist
damgası vurmaya çalışanlar, o dönemde çok etkili olan Meclisteki büyük top-
rak sahipleriydi. Planın sosyalist olma iddiası yoktu” diyerek yorumlamaktadır
(Sönmez, 2004, s.1).
98
ma, bu tür açılımlara elverişli bir olanaktı” (Erder, 2003, s. 48).
Neticede 1950’li yıllardan beri gelişen, politikacıların “çıkarcı ve
bilgisiz” olduğu ve buna karşın plancıların “bilgi” ile özdeşleştirildiği
düşünce atmosferi içinde oluşan “plan efsanesi”; bu efsanenin gerçek-
leşmesi için de plancıların politikadan, yani sınıflardan bağımsız bir sta-
tü kazanması gerektiği fikrini beraberinde getirmiştir(Şaylan, 1981, s.
199-202). Ancak BBYKP’nin hazırlanması sürecinde yaşanan gelişme-
ler, 27 Mayıs sonrasında oluşan “sınıflarüstü planlama yapma” düşün-
cesini toplumsal gerçeklerle yüzleştirmiş ve “iktisadi ve sosyal politi-
kaların tespitinde planlama mekanizmasını siyasal karar alma süresinin
vazgeçilmez bir unsuru haline getirme” (Gürsel,74 1983, s. 1605) dü-
şüncesi hayata geçememiştir.
4.1.3. Yön Dergisi ve DPT’ye Bakışı:
1961 yılının Aralık ayında yayın hayatına başlayan Yön, yayın ha-
yatı boyunca Cumhuriyet Türkiye’sinin en etkin dergilerinden biri ol-
muştur (Küçük, 1981, s. 101). 27 Mayıs sonrası dönemdeki fikir haya-
tında, özellikle de “aydınlar” arasında etkili olan Yön dergisinin75 orta-
ya koyduğu görüşlerde kalkınma, devletçilik ve planlama gibi konular
önemli bir yer tutmuş, ayrıca BBYKP’nin hazırlanışı ve kabulü döne-
minde yaşanan siyasal iktidar-DPT sürtüşmesinde, derginin plancıları
desteklediği görülmüştür. Bu nedenle çalışmanın bu bölümünde Yön
dergisinin DPT’ye bakışı ortaya koyulmaya çalışılacaktır. Yön dergisin-
de ifade edilen görüşlerin ayrıntılı bir analizi ya da Yön hareketinin76
genel bir değerlendirilmesinin yapılması bu çalışmanın sınırlarını aştı-
ğından, yapılan değerlendirmelerde odak noktası DPT olacaktır.
74 Cemal Gürsel’in 1961 Anayasası tasarısını kamuoyuna tanıtma konuşmaların-
dan aktarılan bir bölüm.
75 Yön dergisini, bir grup aydın ve bürokratın 27 Mayıs sonrasında oluşan siyasal
ve toplumsal atmosfere, Türk toplumuna “yön” verme çabası olarak değerlen-
direbiliriz. Buna göre Yön’ün kurucularından olan Mümtaz Soysal, “hiç olmaz-
sa ne yöne gitmek gerektiğini biliyorduk: Türkiye’nin Yön’ü, bağımsızlıktan,
planlı ve hızlı kalkınmadan, yapısal değişikliklerden uzaklaşan, her şeyi oluru-
na hatta daha da kötüsü, başkalarının oluruna bırakan bir yol olmamalıydı” di-
yerek temel hedeflerini açıklamıştır (Özdemir, 1986, s. 13).
76 Yön dergisi ile ilgili ayrıntılı bir analiz yapan Hikmet Özdemir (1986), çalışma-
sında dergiyi bir “hareket” olarak değerlendirmiş ve “Yön hareketi” olarak ad-
landırmıştır.
99
 4.1.3.1. Yön Dergisi’nin Planlama Kavramına Bakışı:
Yukarıda ortaya koyulan çerçeve dahilinde öncelikle Yön dergisi-
nin kalkınma, devletçilik ve planlama kavramlarını nasıl ilişkilendirdi-
ğine bakıldığında, bu üç kavramın birbiriyle ilişkili ve hatta birbirinin
olmazsa olmazı olarak tanımlandığını görmekteyiz. Buna göre Yön der-
gisinin ilk sayısında yayınlanan ve 1042 kişi tarafından imzalanan (Öz-
demir, 1986, s. 53) “bildiri”sinde, azgelişmiş ülkelerin özel sektöre da-
yalı olarak kalkınmasının mümkün olmadığı, kalkınmanın devlet sektö-
rüne dayanması gerektiği ve bunun için de kapsamlı bir planlama anla-
yışının gerekli olduğu ortaya konmaktadır. Ayrıca DPT “teknik bir or-
gan” olarak değerlendirilerek, kalkınmanın amacını saptama yetkisinin
olmadığı belirtilmektedir. Buna göre “bildiri”de kalkınma-planlama
ilişkisi ile ilgili görüşler şu şekilde ifade edilmiştir:
“Türkiye’nin kalkınmasının belli bir amaca yöneltilmesi siyasi iktida-
rın emrinde teknik bir organ olan Devlet Planlama Teşkilatının yetkisi-
ni aşan bir iştir. Gerçi, memleketin seçkin uzmanlarını biraraya getiren
Devlet Planlama Teşkilatı bir kalkınma stratejisi çizerek bu yolda ilk
gayreti göstermiştir. Ama bunu yeter saymamak gerekir. Yapılacak
planların yön kazanması ve başarıya ulaşması, ancak Türk toplumuna
yön verebilecek durumda bulunan çevrelerin bir kalkınma felsefesi
üzerinde anlaşmalarıyla mümkün olabilecektir… Kalkınma felsefemi-
zin hareket noktaları olarak bütün imkanlarımızı harekete geçirmeyi,
iktisadi hayatı bütünüyle planlamayı, kütleleri sosyal adalete kavuştur-
mayı, istismarı kaldırmayı ve demokrasiyi kütlelere mal etmeyi zaruri
sayıyoruz… Özel teşebbüse dayanan kalkınma yavaştır, ıstıraplıdır,
masraflıdır ve sosyal adaletle bağdaşması az gelişmiş bir memlekette
imkansızdır… bunun için, iktisadi hayatı bütünüyle planlamak şarttır”
(Yön, 20 Aralık 1961, s. 12-13).
Yön dergisi kuruluş amaçlarını açıkladığı bu metinde kalkınma-
planlama ilişkisini yukarıdaki şekliyle ortaya koyduktan sonra, “bildi-
ri”nin daha geniş olarak açıklandığı bir başka sayısında da planlama ile
ilgili görüşlerini ortaya koymuştur:
“…planlama fikri, insan aklının tabiata, topluma ve olayların kör gidi-
şine müdahale etmesi düşüncesinden doğmaktadır. Bu bakımdan, sa-
dece düzenleyici değil, hamleci ve yapıcıdır. Planlamayı çok dar anla-
mında alıp, zaten kendine göre kurallar içinde cereyan edip giden ikti-
sadi ve toplumsal olaylara biraz daha çeki düzen vermek, verimsizlik-
100
leri önlemek, kaynakların tam olarak kullanılmasını sağlamak şeklinde
anlamak mümkündür. Hollanda, Fransa gibi ülkelerin kendi bünyeleri
içinde çok şey ifade eden bu tutumun Türkiye’nin meselelerini çöz-
mek için yeterli sayılmayacağı inancındayız. Düşündüğümüz planla-
ma, kamusal veya özel olsun, iktisadi ve toplumsal hayatın bütün ke-
simlerini bir bütün olarak ele alan, erişilmesi istenen büyük amaçlara
göre büyük hamleler tespit eden ve memleketin bütün kaynaklarını bu
amaçların emrinde seferber eden bir planlamadır… Düşündüğümüz
anlamdaki geniş çaplı planlamanın başarılı olabilmesi için, iktisadi
devlet teşekküllerinin şumullü planlama ölçülerine göre yeniden teş-
kilatlandırılmalarını ve idari reformun başarılmasını şart koşuyoruz...
Yoksa, bugünkü darmadağınıklık ve sistemsizlik içinde, geniş bir
planlama hamlesinden başarılı sonuçlar alınması elbette düşünülemez”
(Yön, 7 Mart 1962, s. 10-11).
“Bildiri”de yer alan görüşlerden de anlaşılacağı gibi Yön dergisin-
de ileri sürülen görüşlerde, varolan kaynakların verimli bir şekilde kul-
lanılmasında fiyat mekanizmasına değil planlamaya yer verme düşün-
cesi vardır. Etkili bir planlamanın yapılabilmesi için de devletin iktisa-
di hayata bütünlüklü müdahalesi şarttır. Bu bağlamda “devletçilik ve
plancılık birbirlerinin ayrılmaz parçalarıdır” (Aren, 1962a, s. 17). Aksi
halde, “devletin bizzat iş hayatına girip fabrikalar kurarak işletme im-
kanına sahip olmadığı bir memlekette plancılık nasihatçilikten öteye gi-
demez” (Aren, 1962a, s. 17). Aren’e77 göre planlamayı, ekonominin da-
ha sağlıklı çalışmasını sağlayan basit bir teknik olarak değerlendirme-
mek gerekir. Ona göre plancılık, teknik bir yöntemin ötesinde, şimdiye
kadar ekonominin kendi seyrine terkedilmiş olan bazı önemli kararla-
rın artık açık ve şuurlu bir şekilde alınmasıdır (Aren, 1962b, s.7).
Yön dergisinin en önemli kalemlerinden biri olan Doğan Avcıoğ-
lu’nun78 yaptığı değerlendirmelerde ise, Aren gibi planlama ile devlet-
77 Sadun Aren, DPT’nin kuruluş çalışmalarına aktif olarak katılmıştır. DPT kurul-
duktan sonra da, Aren’in DPT İktisadi Planlama Dairesi Başkanlığına getirilme-
si düşünülmüş, ancak askeri yönetimin bu konudaki olumsuz görüşleri üzerine
vazgeçilmiştir (Mıhçıoğlu, 1983, s. 257; Mortan ve Çarmaklı, 1987, s. 104).
78 Doğan Avcıoğlu, Yön dergisinin kurucuları arasıdan yer almaktadır (Özdemir,
1986, s. 59). Avcıoğlu ayrıca 1961 yılında, 1961 Anayasasının oluşum sürecin-
de “idare, iktisat ve maliye” ile ilgili alt komisyon raporlarının hazırlanması gö-
revini Ragıp Sarıca ve Hazım Dağlı ile birlikte yürütmüştür( Öztürk, 1966, 527-
538).
101
çiliğin birbirinin ayrılmaz parçaları olduğu yönünde vurgular vardır
(Avcıoğlu, 1962ı, s. 7). Avcıoğlu, yirminci yüzyılda azgelişmiş bir ülke-
nin özel sektöre dayanarak kalkınamayacağını ve liberal ekonomilerde
“yama gibi duran ve ekseriya süsten ibaret kalan” planlamanın, ancak
sosyalist sistemde sağlıklı olarak işlev görebileceğini ifade etmiştir. Ya-
zara göre sosyalizm ise “tek kelime ile, sosyal adalet içinde hızlı kalkın-
ma metodudur”79 (Avcıoğlu, 1962a, s.3). Avcıoğlu bir başka yazısında
da, azgelişmiş ülkelerdeki asıl sorunun kalkınma hızının yavaş olmasın-
dan kaynaklandığını, nüfusu süratle artan bu ülkelerin “varolabilmek
için” hızlı bir kalkınma temposuna girmeleri gerektiğini ifade etmekte-
dir (Avcıoğlu, 1962b, s. 3). Yazara göre “Türk sosyalizminin hedefleri”
ise şunlardır:
1. “Kapitalizmin öncesi iktisadi yapıyı, kalkınmayı sağlayacak şekil-
de modernleştirmek.
2. Baştan atıl işgücü olmak üzere kaynakların tam istihdamını sağla-
mak.
3. Planlamayı, sosyal, iktisadi, siyasi ve kültürel alanlarda büyük de-
ğişiklikleri sağlayacak güçlü bir müdahale vasıtası olarak kullan-
mak.
4. Çalışmayı toplumun en yüksek değeri haline getirmek ve kültür
için fırsat eşitliği yaratmak.
5. Çalışanlar demokrasisini kurmak” (Avcıoğlu, 1962d, s. 8).
Yön dergisinin bir başka yazarı olan Nejat Bengül80 ise, “milli
planlı karma ekonomi” yaklaşımın varolduğu bir sistemde, toplumdaki
sosyal taraflar arasında bir “mütareke” olacağını ifade etmektedir. Ben-
gül’e göre, “belki çok huzur verici olmayan” bu mütareke, sonunda ta-
raflara kolaylıkla kabul edebilecekleri olanaklar sağlayacaktır (Bengül,
79 Avcıoğlu yaptığı analizde daha sonra sosyalizm ile milliyetçiliğin ilişkisini şu
şekilde kurmuştur: “Sosyal adalet içinde hızlı kalkınma ise memleketimizi bu-
günkü çıkmazdan kurtaracak tek yoldur. Bunun içindir ki, sosyalizm en büyük
milliyetçiliktir” (Avcıoğlu, 1962a, s. 3).
80 Nejat Bengül, DPT’nin kuruluş çalışmaları sırasında Atilla Karaosmanoğlu ve
diğer öğretim üyeleri ile birlikte aktif bir şekilde yer almış ve DPT İktisadi
Planlama Dairesi Başkanlığı için görevlendirilmek istenmiştir. Ancak hastalığı
nedeniyle DPT’de yer almamıştır (Karaosmanoğlu ile görüşme, 26 Mart 2004;
Mortan ve Çarmaklı, 1987, s. 104).
102
1962, s. 9). Bengül’e göre devlet,
1. “Büyük istihsalin avantajlarının fazla olduğu,
2. İleri bir teknik isteyen,
3. Mecmu talebin büyükçe bir kısmı ara talep şeklinde olan,
4. Sağlanan mal ve hizmetin mahiyeti inhisara müsait olan,
5. Uzun yıllar devlet idarecisi olarak çalışmış, tecrübeli elemanların
mevcut bulunduğu,
6. İhracatla ve büyük hacimli ithalatla ilgili olan”
alanlara müdahale ederek bu “mütareke” ortamını sağlayabilir (Bengül,
1962, s. 9).
Sonuç olarak Yön dergisinde ortaya koyulan görüşlerde, ileri sür-
dükleri kalkınma önerilerinde “planlama” kavramı önemli bir yer tut-
maktadır. Yukarıda aktarılanlardan da görülebileceği gibi Yön yazarla-
rı, azgelişmiş ülkelerin hızlı kalkınabilmesi için geniş kapsamlı devlet
müdahaleciliğini, bu çerçevede de ekonominin genelini kapsayan “şu-
mullü planlama” yapılması gerektiğini savunmuşlardır.
4.1.3.2. Yön Dergisi’nin DPT’ye Bakışı:
Bu bölümle ilgili olarak yukarıda yapılan açıklamalar çerçevesin-
de, Yön yazarlarının DPT’ye nasıl baktıkları ve DPT’nin ortaya koydu-
ğu kalkınma planını nasıl değerlendirdikleri, Yön dergisi ve DPT ile il-
gili olarak açıklanmaya çalışılacak olan ikinci noktayı oluşturmaktadır.
Yön dergisinin DPT’ye bakışı ile ilgili olarak belirtilebilecek ilk husus,
Yön yazarlarının ortaya koydukları planlama yaklaşımının, DPT tarafın-
dan açıklanan “resmi” planlamadan daha kapsayıcı olduğudur. Aynı za-
manda yapılabilecek bir diğer gözlem, Yön dergisinin DPT ile ilgili or-
taya koyduğu görüşlerin, dönemin siyasal atmosferi ile çok ilişkili ol-
masıdır. Buna göre Yön yazarlarının DPT ile ilgili olarak yaptıkları de-
ğerlendirmeler, 16 Temmuz 1962’de başlayan YPK toplantılarına
(DPT, 1973, s. 37) kadar daha eleştirel bir çizgi izlerken, YPK toplan-
tılarına yaklaşırken değişmiş ve 16 Temmuz’dan sonra ise DPT ile pla-
nı hazırlayan kadroya tam destek verilerek, plan üzerinde değişiklik
yapmak isteyen siyasetçilere sert eleştiriler yöneltilmiştir. Yön’ün
DPT’ye bakışındaki değişimin incelendiği bu bölümde, Yön yazarların-
dan özellikle Doğan Avcıoğlu ve Mümtaz Soysal’ın81 yazıları ele alına-
rak değişim izlenmeye çalışılmıştır.
103
 Yön dergisinin başyazarlarından olan Avcıoğlu, 27 Aralık 1961’de
yayınlanan makalesinde yeni kurulan CHP-AP koalisyonunun, eski
DP’li siyasetçilerin affedilmesi meseleleriyle ilgilenmekten ülkenin ih-
tiyaç duyduğu reformları gerçekleştirmeye vaktinin kalmadığını belirt-
miş, ayrıca DPT’deki plancıları da, siyasetçilere taviz verdikleri gerek-
çesiyle eleştirmiştir.82 Avcıoğlu, bu dönemde bir yandan DPT’deki
plancıları eleştirirken bir yandan da kararlaştırılan kalkınma hızını eleş-
tirmektedir.83 Avcıoğlu daha sonra, alternatif kalkınma programı arayış-
larını ortaya koyduğu bir yazısında ise,
“İktisadi bakımdan çıkmazdayız: ölmemek için, her yıl artan miktarda
buğdaya, dış yardıma muhtacız. Ekonomi, nüfus artışının gerektirdiği
ihtiyaçları karşılamakta bile güçlük çekiyor. Bölgeler arasındaki eşit-
sizlikler genişliyor. Plan deniliyor, fakat plana bir yön ve imkan veril-
miş değil. Belli bir iktisadi görüş ve politika yok. Cesur hamlelere
olan ihtiyaç dahi, anlaşılmış olmaktan çok uzak. Ürkek, perakende ted-
bir, belli bir bütünün parçası olmadığı için ruhsuz ve manasız kalıyor”
(Avcıoğlu, 1962c, s. 7).
demiş ve DPT tarafından yürütülen planlama çalışmalarının amaçlarının
tespit edilmeden, yani “yönsüz” bir şekilde devam ettiğini ifade etmiş-
tir.
Avcıoğlu’nun DPT’ye karşı sürdürdüğü eleştirel tavrı Mart (1962)
ayından sonra değişmiş, yaptığı eleştirilerde daha çok siyasetçileri he-
def almaya başlamış ve önceki yazılarında eleştirdiği “Plan Hedef ve
Strateji” belgesine daha olumlu yaklaştığını ortaya koymuştur.84 Avcı-
81 Yön’ün DPT ile ilgili görüşlerinin değerlendirildiği bu bölümde, “temsil kabi-
liyetleri” açısından bu iki yazarın görüşleri takip edilmiştir. Özdemir’in yaptığı
değerlendirmeye göre “Yön’ün yöneticileri ve başyazarları”, Doğan Avcıoğlu,
Mümtaz Soysal, İlhan Selçuk ve İlhami Soysal’dır (Özdemir, 1986, s. 59).
82 “Planlama Teşkilatı uzmanları bile planın dayanacağı ana görüşleri açıklarken,
‘Kalkınma Stratejisi’ adlı dokümanda, yapılması gerekli reformları müphem bir
şekilde ortaya koymuşlar, çeşitli tavizlerle reformcu fikirleri hafifletmeye ça-
lışmışlardır” (Avcıoğlu, 27 Aralık 1961, s. 3).
83 Yazara göre, “Türk Hükümeti yüzde 7 oranında bir kalkınma hızını zaruri say-
mıştır. Mevcut imkanlar açısından çok büyük gözüken bu rakam, ihtiyaçlar açı-
sından çok ufaktır. Kalkınma hızı 10 un üstüne çıkarılmalıdır” (Avcıoğlu, 1962b,
s. 3).
84 “Devlet Planlama Teşkilatı tarafından hazırlan ‘Plan Hedefleri ve Stratejisi’
önümüzdeki devrede Hükümet çalışmalarına esas olmalıdır. Her ne kadar ‘Plan
104
oğlu daha sonra, plancılara yönelik eleştirilerini giderek hafifleterek,
sorunun planın finansmanı için daha fazla kaynak yaratacak olan re-
formları yapmayan politikacılarda olduğunu ifade etmiştir.85 Avcıoğlu,
27 Mayıs’ı değerlendirdiği bir yazısında ise, 1946’dan sonra siyasi ha-
yatta toprak ağalarının ve büyük sermeyenin hakim olmasıyla kurulan
sistemin, 27 Mayıs’ta iflas ettiğini ancak, toprak ağalarının ve büyük
sermayedarların 27 Mayıs’tan sonra da hala etkinliklerini korudukları-
na dikkat çekmiştir. Yazara göre, 27 Mayıs öncesinde “devletin yağma-
sına yol açan” felsefe, 27 Mayıs sonrasında da tekrar egemen olmaya
başlamıştır.
“Tek fark olarak, ‘plan yapıyoruz’ deniyor. Fakat, değerli bir uzman
kadrosunun büyük bir şevkle hazırladığı plan, böyle bir sistemle nasıl
gerçekleşebilir ki? Hiç planlı gidiş devleti yağma zihniyetiyle bağda-
şabilir mi? Parlamento çoğunluğu planlı gidişe aleyhtar olan ve güç-
süz bir hükümete sahip bulunan bir memlekette gerçek planlama yapı-
labilir mi? Bir ara, çok teminatlı bir anayasanın bütün dertlerimizi çö-
zeceğini düşünmüştük, şimdi de plandan mucizeler bekliyoruz!” (Av-
cıoğlu, 1962g, s. 3).
Avcıoğlu’nun 27 Mayıs sonrası için yaptığı değerlendirmelerin ko-
numuz açısından önemli olan yanı, DPT’nin ve plancıların yapılan eleş-
tirilerin dışında tutulması ve esas olarak siyasetçilerin hedef alınmasıdır.
Avcıoğlu daha sonra siyasetçilere yönelttiği eleştirileri farklı ülkelerde-
ki plan uygulamalarını değerlendirerek sürdürmüştür. Buna göre Fili-
pinler, Pakistan ve Hindistan’da yapılan planlama çalışmaları sonucun-
da teknik olarak, kağıt üstünde çok başarılı metinler ortaya çıkarılması-
na rağmen, Hindistan dışındaki ülkelerde hükümetlerin planı uygulama
iradesi göstermemesi nedeniyle bu ülkelerin planlama maceraları başa-
rısızlıkla sonuçlanmıştır (Avcıoğlu, 1962h, s. 3). Bir başka ifadeyle,
önemli olan teknik olarak tutarlı bir plan belgesi hazırlamak değil, ül-
kenin ihtiyaç duyduğu reformları gerçekleştirecek bir siyasi iradenin
bulunmasıdır.
Hedefleri ve Stratejisi’, memleketin karşı karşıya bulunduğu çetin davaların
üzerine yeteri kadar cesaretle eğilememek ve çeşitli tavizlerden kurtulama-
makla beraber, yine de ciddi bir doküman sayılabilir” (Avcıoğlu, 1962e, s.3).
85 “Kağıt üzerinde dünyanın en mükemmel planı da yapılsa, bugünkü gidişle ayak-
ta durabilmek bir mucizedir. Kısaca, kalkınmaya ayırdığımız kaynakları, geniş
ölçüde arttırmaktan başka çare yoktur” (Avcıoğlu, 1962f, s. 3).
105
 Yön dergisinin, DPT tarafından -hazırlanan planın tanıtılması için-
toplanan uluslararası kolokyum86 ile ilgili yorumlarında ise plancılara
olan desteğinin arttığı görülmektedir Buna göre Yön’de çıkan kolok-
yum ile ilgili haberde, plancıların yaptıkları toplantı “zafer” olarak de-
ğerlendirilmiştir.87
Yön dergisinin DPT’yi ve planlama çalışmalarını yakından takip
ettiği bu sürecin sonunda, -1962’nin yaz aylarında88- BBYKP’nin son
haline gelmesi için plancılarla politikacıların bir arada yürüttüğü YPK
toplantıları sürecine gelinmiştir. YPK toplantıları sürecinde, siyasetçile-
rin planın bazı bölümlerinde değişiklik yapmak istemeleri ve bunun so-
nucunda da plancılarla siyasetçiler arasında sürtüşmelerin yaşanması
Yön dergisi yazarları tarafından sert bir şekilde eleştirilmiş ve bu dö-
nemde plancılara tam destek verilmiştir. Yön başyazarlarından Soysal,
“hükümet bindiği dalı kesmek üzeredir. Şimdiye kadar ileriye güvenle
bakmasına imkan veren tek ümit Devlet Planlama Teşkilatının Merkez
Teşkilatında toplanmış olan kadronun değeriydi. Bu kadro nabza göre
şerbet veren tipten uzak bir kadrodur” (Soysal, 1962a, s. 3) demiş ve
plancıların siyasetçiler karşısında planı savunmaya çalıştıklarını ifade et-
miştir. Soysal ayrıca, plancılarla politikacıların mücadelesi ile geçen
YPK toplantıları sırasında, DPT’nin ve hazırlanan planın eleştirilmeme-
si gerektiği uyarısında bulunmuş ve
“… ortaya konan Planın şu veya bu yanı tenkit edilebilir; ama, bütü-
nüyle, bunun Türkiye gerçeklerine aklın ve bilginin ışığını tutan bir ça-
lışma olduğu muhakkak. Şimdi Planı temelinden sarsacak tutumlara
saplanmak ve plancıların rolünü küçümsemek, böyle bir kadronun yar-
dımlarından büsbütün mahrum kalmak sonucunu doğurabilir” (Soysal,
1962a, s. 3)
86 DPT’nin planın uluslararası kurumlara tanıtılması ve de özellikle dış finansman
olanaklarının geliştirilmesi için düzenlediği kolokyum, 18-22 Mayıs 1962 tarih-
leri arasında düzenlenmiştir (Gonca, 1988, s. 506).
87 “Yabancı uzmanlar toplantısı, plancılarımız için tam bir zaferle sonuçlandı.[Ya-
bancı] Uzmanlar, planı hazırlayan ekibi öve öve göklere çıkardılar. Plancılarımı-
zı ‘biraz fazla milliyetçi’ bulan Amerika’lılar bile bu görüşe katıldılar” (Yön, 30
Mayıs 1962, s. 4).
88 BBYKP’nin YPK toplantıları 16 Temmuz 1962’de başlamış, toplantılar yakla-
şık bir buçuk ay sürdükten sonra plan metni üzerinde Bakanlar Kurulu’nun yap-
tığı bazı değişikliklerden sonra 21 Eylül 1962’de TBMM’ye sunulmuştur (DPT,
1973, s. 37).
106
diyerek, plancıların savunulması gerektiğini belirtmiştir. YPK toplantı-
ları sürerken, siyasetçilerin planla ilgili değişiklik talepleri artmaya
başlamış ve planın genel çerçevesinin bozulma ihtimali belirmiştir.
Tartışmalı geçen YPK toplantıları ile ilgili olarak Yön dergisinde çıkan
haberde ise, yaşanan süreç şöyle değerlendirilmiştir: “Teşkilat uzman-
ları planı kurtarmak için, ellerinden gelen gayreti esirgemiyorlar ve pla-
nı adım adım savunuyorlar....[Fakat] Bakan beyler, onların kanaatlerine
uymayan görüşlerin, ‘memurları’ tarafından ısrarlar ileri sürülmesine
alışmış değil” (Yön, 8 Ağustos 1962, s. 4). Avcıoğlu ise, YPK toplantı-
larında yaşanan tartışmalarda planın ciddi bir darbe yediğini belirterek,
iktisadi devlet teşebbüslerinin reorganizasyonu, vergi reformu, toprak
reformu ve sosyal mesken politikası gibi planın ana politikalarına siya-
setçilerin itiraz etmesiyle, planın temellinden sarsıldığını ifade etmiştir
(Avcıoğlu, 1962i, s. 3).
1962 yılının Eylül ayında, Türkiye’nin planlama macerası açısından
kritik bir dönüm noktasına gelinmektedir. Bu dönemde yaşanan tartış-
malı YPK toplantıları sonunda, DPT’nin üst yönetim kadrosunu oluştu-
ran plancılar, planın amaçlarının kabul edilmesi ancak bu amaçlara ula-
şılması için kullanılması gereken araçların kabul edilmemesi nedeniyle
büyük bir sıkıntıya düşmüşlerdir.89 Avcıoğlu, bu gergin ortamda yayın-
lanan yazısında, planın ortaya çıkış amaçlarından saptığını belirterek,
“... gerçek bir plan, ancak sosyalist eğilimli bir idarenin başarıyla uy-
gulayacağı bir araçtır… Plan statükoya karşı savaş aracı demektir. Eğer
mesele sadece hakim sınıfların menfaatlerini takviye ise, plana lüzum
yoktur. Plan kuvvetini emekçi halk yığınlarından alan bir siyasi iktida-
rın, mevcut alışkanlıkları ve haksız menfaatleri kırarak yeni bir düzen
yaratmasına yardım eder. Eğer iktidarda mevcut düzeni değiştirmeye
azimli bir iktidar yoksa, plan çabaları bir aldatmaca olmaktan öteye gi-
demez” (Avcıoğlu, 1962j, s. 3)
demiş, plancıların bu aldatmacaya ortak olmamalarını istemiştir. Avcı-
89 O dönem DPT İktisadi Planlama Dairesi Başkanı olan Karaosmanoğlu, “her ka-
bul edilmeyen şey bize çok yoğun bir şekilde çalışarak, iki yılda büyük gayret-
lerle ve dikkatle düşünerek sistematik olarak bağlantıları iyi bir şekilde düşü-
nülmüş bir yapının parçalarının teker teker yıkılması şeklinde görünüyordu”(
Karaosmanoğlu, 2003, s. 71) diyerek, yaşananların plancılar üzerinde ciddi bir
baskı yarattığını ifade etmiştir.
107
oğlu yazısının devamında,
“Bunun içindir ki plancılara önemli bir görev düşmektedir. Plancıların,
kendi lehlerine Hükümetin de yardımıyla yaratılan olumlu havayı
memleket yararına kullanmaları gereklidir. Uzmanlar, planın bir al-
datma aracı haline getirilmesi karşısında susamazlar. Büyük ümit-
ler bağlanan plan fikrinin gülünçleştirilmesine seyirci kalamazlar. Bu-
na hakları yoktur… Plancılar statükocu kuvvetlerin bir dişlisi haline
gelmek istemiyorlarsa, görevlerinden ayrılmak pahasına da olsa, ger-
çeği kamu oyuna açıklamak zorundadırlar.” (koyu renk yazılar bize ait-
tir, Avcıoğlu, 1962j, s. 3)
diyerek, yaşanan gelişmeler karşısında plancıların istifa etmeleri gerek-
tiğini ileri sürmüştür. Avcıoğlu’nun bu yazısının yayınlanmasından yir-
mi bir gün sonra 26 Eylül 1962’de DPT Müsteşarı Osman Nuri Torun,
İktisadi Planlama Dairesi Başkanı Attila Karaosmanoğlu, Sosyal Plan-
lama Dairesi Başkanı Nejat Erder ve Koordinasyon Dairesi Başkanı
Ayhan Çilingiroğlu toplu halde istifa etmişlerdir. İstifa eden plancılar-
dan Karaosmanoğlu, istifa nedenlerini açıklarken, Avcıoğlu’na benzer
bir vurgu yaparak “biz orada olduğumuz zaman bazı şeyler yapılıyor
görünüp aslında yapılmayacaktı... Halkı aldatma noktasına gelmiş olu-
yorduk” demiştir (Karaosmanoğlu ile görüşme, 26 Mart 2004). Avcıoğ-
lu, BBYKP’yi hazırlayan plancıların toplu halde istifalarını değerlendir-
diği yazısında ise,
“En ufak hayale yer bırakmayan bu durum karşısında dahi, Devlet
Planlama Teşkilatının genç, fakat sabırlı temsilcileri istifa etmeyip, as-
garinin asgarisini kurtarmaya çalıştılar. Karar mevkiinde bulunan poli-
tikacıya, teknisyenin sesini az çok duyurmak istediler. Yüzde 7 kalkın-
ma hızına evet diyen fakat bu kalkınma hızının gerektirdiği tedbirleri
almayı reddeden bakanlarımıza, düştükleri çelişikliği anlatmaya uğraş-
tılar. Ne çare ki, plana inanmıyan, onu içte ve dışta bir aldatmaca ara-
cı olarak kullanmak istiyen politikacılar, dürüst teknisyenlerin çırpını-
şına aldırış bile etmediler… Plancıların istifasının da açıkça gösterdiği
üzere, kapitalist düzende, bir komediden öteye gidemeyen planlama,
ancak kapitalist olmayan bir düzende güçlü bir kalkınma aracı haline
gelir… Plan şalına sarmalanarak piyasaya sürülen dünün denenmiş
politikası, gittikçe ağırlaşan iktisadi ve sosyal buhrana çare bulamaz”
(Avcıoğlu, 1962k, s. 3)
diyerek hükümetin kabul ettiği planın, kısa sürede “hızlı kalkınmayı”
108
sağlayacak bir plan olmadığını ve bu durumun “kapitalist düzende kal-
kınma olmaz” görüşünü kanıtladığını ifade etmiştir. Plancıların istifasını
Soysal ise, şöyle değerlendirmiştir:
“Plancıların istifasındaki başlıca sebep, hazırladıkları Planın plan ol-
maktan çıkıp dolambaçlı yollardan statükonun muhafazasına yarayacak
bir vesika haline gelmesiydi. Plancılar, namuslu birer teknisyen olarak
buna alet edilmek istemediler… Bunun sonu, ya ‘yavaş kalkınma’, ya
da zengini daha zengin, fakiri daha fakir yapacak bir enflasyondur.
Plancılar, finansman yolları belli olmayan ve halk aleyhine döndürül-
mek tehlikesi gösteren ‘zübük’ bir Planla ilgilerini keserek, kalkınma
perdesi altında oynanmak istenen oyunu açığa vurmuşlardır” (Soysal,
1962b, s. 7).
İlk planın hazırlanmasından hemen ardından istifa eden DPT’nin
üst düzey yöneticileri daha sonra, Yön dergisinin “öncülüğünde” kuru-
lan (Özdemir, 1986, s. 59) Sosyalist Kültür Derneği’nin (SKD) de üst
düzey yöneticiliğini yapmışlardır. Buna göre Aralık 1962’de kurulan
derneğin90 Başkanı DPT eski Müsteşarı Osman Nuri Torun, Genel Sek-
reteri DPT Sosyal Planlama Dairesi eski Başkanı Necat Erder ve Araş-
tırma ve Dokümantasyon işleri sorumlusu DPT İktisadi Planlama Da-
iresi eski Başkanı Attila Karaosmanoğlu’dur. Derneğin Yayın ve Kon-
ferans işlerinden Doğan Avcıoğlu, Koordinasyon işlerinden de Cahit
Tanyol sorumludur (Yön, 9 Ocak 1963, s. 4). SKD’nin kurucuları ve
yöneticilerinin bileşimine bakıldığında, ilginç bir birliktelik ile karşıla-
şılmaktadır. Bu bağlamda istifa eden ilk plancıların ve Yön dergisi ku-
rucularının SKD’de birlikte çalışması, Yön tarafından öne sürülen gö-
rüşlerin, ilk plancılar tarafından da paylaşıldığı gözleminin yapılmasını
olanaklı kılmaktadır.
Yön dergisinin kurulduğu 1961 yılının Aralık ayından, ilk plancıla-
rın istifa ettiği Eylül 1962’ye kadar geçen sürede Yön yazarları, döne-
min siyasal koşulları nedeniyle ve özellikle de DPT tarafından hazırla-
nan planın, politikacılar tarafından değiştirilmesi üzerine, DPT’yi ve
90 SKD’nin amacı, tüzüğünde şöyle açıklanmıştır:“Emeği toplumun temel değeri
sayan Sosyalist Kültür Derneği, her türlü sömürücülüğü ortadan kaldıracak olan
gerçek bir demokrasi düzeninin kurulması için gerekli koşulları bilim ışığı altın-
da inceler, böyle bir düzenin kültür temellerini araştırır ve bunların yayılmasına
çalışır” (Yön, 19 Aralık 1962, s. 9).
109
plancıları savunarak yapılan plana destek vermişlerdir. Daha sonra ise,
plancıların istifası ile sonuçlanan gergin atmosferin ardından Avcıoğlu,
yapılan planlamanın bir “kandırmacadan ibaret olduğunu” ifade etmiş
ve hızlı kalkınma için “kapitalist olmayan yolun” denenmesi gerektiği-
ni belirtmiştir.91 Yön dergisi, ilk plancıların istifasından sonra yürütülen
plana ve DPT kadrosuna karşı ise, eleştirel bir tavra yönelmiş ve der-
gide, yeni Müsteşar olarak göreve başlayan Ziya Müezzinoğlu ile ilgi-
li olarak “... başından itibaren eski Planlama Teşkilatı idarecilerine
açıktan cephe alan, her devirde herkesle geçinmesini bilmiş, aşırı dere-
cede liberal görüşlü bir teknisyendir” (Yön, 3 Ekim 1962, s. 5) dene-
rek, DPT’nin yeni yönetimine karşı bir olumsuz tavır alınmıştır. Sonuç
olarak Yön dergisinin DPT’ye bakışı, yukarıda ifade edildiği gibi dö-
nemin siyasal atmosferiyle yakından ilişkili olmuş ve dergi, siyasal ik-
tidarlarla plancıların sürtüşmesinin yaşandığı daha sonraki dönemlerde
de plancılardan yana tavır almıştır.92
4.2. 1962-1980 Dönemi:
Türkiye’de 1960-1980 arası dönem, bir çok alanda önemli dönü-
şümlerin yaşandığı bir süreci ifade etmektedir. Buna göre 1960’lı yılla-
rın başında “resmi” olarak uygulanmaya başlayan içe dönük birikim
modeli ve 1970’lerin ortalarından itibaren tıkanmaya başlamış ve orta-
ya çıkan krizin derinleşmesi sonucunda 1980 yılına gelindiğinde 24
Ocak kararlarıyla yeni bir birikim modeline geçilmiştir. Çalışmanın ön-
ceki bölümlerinde, yaşanan bu yirmi yıllık sürecin genel bir değerlen-
dirmesi yapılarak, bu süreçte DPT’nin kuruluşu ve planlı dönemle bir-
likte oluşturulan planlama mekanizması incelenmiştir. Çalışmanın bu
bölümünde ise, sözkonusu dönem içinde hazırlanan beş yıllık kalkınma
planlarının başarılı bir şekilde uygulanıp uygulanmağını araştırmak ye-
rine, bu kalkınma planlarını hazırlayan kurum olan DPT’nin yaşadığı
süreç ele alınacaktır. Buna göre yapılacak inceleme 1962 yılında
91 Avcıoğlu’nun bu yönde vurguları olan bir çok yazısına Yön dergisinde rastlamak
mümkündür. Özellikle bakınız: (Avcıoğlu, 1963, s. 3; Avcıoğlu, 1965a, s.8-9;
Avcıoğlu, 1965b, s. 3).
92 Yön dergisinin, DPT iktisadi Planlama Dairesi Başkanı Attila Sönmez’in isti
fası ve daha sonra da DPT Müsteşarı Memduh Aytür’ün görevden ayrılması ile
ilgili görüşleri için bakınız: (Yön, 6 Şubat 1963, s. 4) ve (Yön, 4 Mart 1966, s.
4).
110
BBYKP’nin hazırlanması sürecinde yaşanan ilk plancıların istifaların-
dan, DPT’de ciddi değişikliklerin yaşandığı 1980 yılına kadar geçen 18
yıllık süreci kapsamaktadır.
4.2.1. Ziya Müezzinoğlu Dönemi93
DPT Müsteşarı ve üç daire başkanının istifalarının ardından 28 Ey-
lül 1962’de İnönü’nün Meclis’teki odasında yapılan toplantıdan94 sonra,
DPT müsteşarı olarak Hazine Genel Müdürü Ziya Müezzinoğlu atan-
mıştır. Müezzinoğlu DPT Müsteşar’lığına atanmasının ardından planda
yapılan değişikliklerin, kalkınma hızını değiştirmeyeceğini söylemiş ve
“plan başarı ile tatbik edilecek kabiliyettedir” demiştir (Milliyet, 30
Eylül 1962, s.1). Müezzinoğlu, BBYKP’nin hazırlıkları sırasında DPT
ile Maliye Bakanlığı arasında yaşanan sürtüşmede Hazine Genel Mü-
dürü olarak bir tarafıdır. Buna göre ilk planın hazırlanışı sırasında Hazi-
ne Genel Müdürü olarak DPT’ye gerekli olan bilgileri vermeyen Mü-
ezzinoğlu, müsteşar olduktan sonra kendisinin Hazine’deyken verme-
diği bilgileri edinmeye çalışmıştır (Karaosmanoğlu ile görüşme, 26
Mart 2004). Attila Sönmez, Müezzinoğlu’nun DPT Müsteşarlığı’na ge-
tirilmesini, planda öngörülen ciddi reformların uygulanmayacağının bir
işareti olarak yorumlamıştır. Sönmez’e göre, “plancıların istifasından
sonra boşalan yerlerin bir kısmına geleneksel bürokrasinin en tipik tem-
silcilerinin getirilmesi, hükümetin gerçek bir iktisat politikası değişik-
liği niyetinde olmadığını” belgelemektedir (Sönmez, 2003, s. 105).
Müezzinoğlu, her ne kadar “geleneksel bürokrasinin tipik bir tem-
silcisi” olarak değerlendirilmiş olsa da, Müsteşarlığı döneminde DPT
ile siyasal iktidar ilişkilerindeki bazı anlaşmazlıklar devam etmiştir.
Forum dergisinde bu sorunlarla ilgili olarak yapılan yorumda, DPT’nin
idari sorumluluğunun Başbakan Yardımcısı Ekrem Alican’a, yatırımla-
rın ve diğer bazı hususların ise Başbakan Yardımcısı Turhan Feyzioğ-
lu’na bağlanmasının, planlama çalışmalarının yürütülmesinde bir ikilik
yarattığı ifade edilmekte ve DPT ile siyasal iktidar arasındaki ilişkilerin
93 Ziya Müezzinoğlu 30 Eylül 1962-14 Temmuz 1964 tarihleri arasında görev
yapmıştır (DPT, 1990, s. 20)
94 Toplantıya Başbakan İsmet İnönü, Başbakan Yardımcısı Hasan Dinçer, Maliye
Bakanı Ferit Melen ve Hazine Genel Müdürü Ziya Müezzinoğlu katılmıştır
(Milliyet, 29 Eylül 1962, s. 1).
111
sağlıklı bir şekilde yürütülemediği ortaya konmaktadır (Forum, 15 Şu-
bat 1963, s. 4).
Ziya Müezzinoğlu’nun Müsteşarlığı döneminde BBYKP’nin ka-
bulü ile ilgili Meclis görüşmeleri sırasında, planlama ve DPT ile ilgili
ciddi eleştiriler ortaya atılmıştır. Adalet Partisi (AP) sözcüsü Tahsin De-
miray “planın cemiyete hiçbir yeni fikir getirmediğini ve tatbik edile-
ceğine dair inancının olmadığını” (Cumhuriyet, 18 Kasım 1962, s. 5)
söylemiş ve AP Başkanı Ragıp Gümüşpala da, planda özel sektöre ye-
teri kadar önem verilmediğini ve konulan vergilerin özel sektör açısın-
dan olumsuz sonuçlar doğuracağı gerekçesiyle reddedilmesi gerektiği-
ni ifade etmiştir (Cumhuriyet, 19 Kasım 1962, s. 5). BBYKP’nin Sena-
to’da görüşülmesi sırasında tabii senatör Ahmet Yıldız ise, plana karşı
yöneltilen eleştirileri şöyle yanıtlamıştır:
“Planın başarıya ulaşamaması halinde, itibarı düşecek olan plan değil-
dir. ‘Rejimimiz planı yürütemiyor, hürriyet içinde kalkınma olmaz’
şeklindeki, bugünkü rejimin aleyhtarı olan düşüncelere gerekçe vere-
cektir. Rejimin kaderi, planın kaderine bağlıdır” (Cumhuriyet, 9 Kasım
1962, s. 1).
Sonuçta Meclis’te ve Senato’da yapılan tartışmaların ardından oy-
lamalara geçilmiş ve beş yıllık kalkınma planı Meclis tarafından kabul
edilmiştir95 (Cumhuriyet, 22 Kasım 1962, s. 1). Meclis tarafından kabul
edilen BBYKP’de, ekonominin düzenli bir şekilde işletilmesi için ge-
rekli olan ekonomik önlemlerin dışında kurumsal değişiklik önerileri
de önemli bir yer tutmaktadır. Buna göre plan, 41 yeni kanun çıkarılma-
sını ve 24 yeni kurum, kurul ve büro kurulmasını önermektedir96 (Cum-
huriyet, 28 Kasım 1962, s. 1).
Müezzinoğlu döneminde yaşanan sorunlardan bir diğeri, 1963 yılı
bütçesinin kabulü sırasında ortaya çıkmıştır. Buna göre planlı sistemde
uyulması gereken plan-program-bütçe ilkesi ihlal edilmiş ve 1963 yılı
bütçesi, 1963 yılı programına göre hazırlanması gerekirken, programda
yer almayan farklı kararlar bütçede yer almıştır. Bu gelişme üzerine 31
Ocak 1963 tarihinde DPT İktisadi Daire Başkanı Attila Sönmez ve
95 Oylamada CHP-YTP-CKMP: 219 kabul, AP-MP: 93 red ve 43 çekimser oy
kullanılmıştır (Cumhuriyet, 22 Kasım 1962, s. 1).
96 DPT tarafından önerilen bu değişiklikler göz önüne alındığında, DPT-bürokrasi
arasındaki anlaşmazlıkların nedenleri daha iyi anlaşılabilir.
112
DPT uzmanlarından Nermin Kırdar, “Bütçe Plana göre tanzim edilece-
ğine, 1963 yılı Kalkınma Programı Bütçeye uydurulup hazırlanmıştır”
gerekçesi ile istifa etmişlerdir (Cumhuriyet, 1 Şubat 1963, s.1).
DPT’de yaşanan bu istifaların ardından, Mayıs 1963’te
BBYKP’nin uygulanması ile ilgili olarak yapılan YPK toplantısına,
planlı sisteme geçişin ilk yılında ortaya çıkan sorunlar değerlendirilmiş
ve “mevzuatın vaktinde değiştirilmemesi, koordinasyon yetersizliği,
vergi gelirlerinin tahminden az gerçekleşmesi sebebiyle yatırım ödeme-
lerinden yapılan tasarruflar” (Forum, 15 Mayıs 1964, s. 4) gibi aksak-
lıklara vurgu yapılmıştır. Planlama uygulamasının ilk yılıyla ilgili olarak
Forum dergisinin başyazısında yapılan değerlendirmeler ise,
1. “Planın daha birinci uygulanma yılında ortaya çıkan meselelerden
biri devlet planlama teşkilatı ile amme idaresinin pek çok bölüm-
leri arasında yakın bir işbirliği tesis edememek olmuştur… Mem-
leket ekonomisi ile çok ilgili konularda Bakanlıklar ve amme ida-
relerinde yapılan çalışmalar ve araştırmalar hakkında, Devlet Plan-
lama Teşkilatı yeterli bilgiyi alamamakta veya bu bilgiyi zamanın-
da ele geçirememektedir. Bunun sebebi, planlı devreden önce müs-
takil olarak çalışmaya alışmış olan devlet dairelerinin, planlı dev-
reye geçişte kendilerini işbirliğine alıştıramamış olmalarıdır.
2. Devlet Planlama Teşkilatı ile Bakanlar Kurulu arasındaki münase-
betlerin de iyi olduğu söylenemez. Son iki yılda planın finansmanı
konusunda teknisyenlerle Bakanlar, Yüksek Planlama Kurulunda
anlaşmaya varmaya muvaffak olamamışla, neticede meselenin çö-
zümü Bakanlar Kuruluna bırakılmıştır.
3. Devlet Planlama Teşkilatı ile Parlamento arasındaki münasebetler
de iyi değildir. Halen Adalet Partisi plan fikrine karşıdır” (Forum,
1 Ekim 1963, s. 1)
şeklindedir.
Bu dönemde yaşanan en büyük problem ise DPT ile Maliye Ba-
kanlığı ve de DPT Müsteşarı Ziya Müezzinoğlu ile Maliye Bakanı Ferit
Melen’in97 arasında yaşanan sorunlar olmuştur. Maliye Bakanı Melen,
(Müezzinoğlu Hazine Genel Müdürü iken) Müezzinoğlu’na, istifa eden
97 CHP milletvekili ve Maliye Bakanı olan Ferit Melen, aynı zamanda Doğu Ana-
dolu bölgesindeki büyük toprak ağalarından biridir (Tonak ve Schick, 1992, s.
388).
113
ilk plancıların “komünist” olduğunu ve istifalarının bürokrasi açısından
olumlu bir gelişme olduğunu söylemiş, ancak Müezzinoğlu DPT Müs-
teşarı olduktan sonra ise bu defa da Müezzinoğlu ve ekibi için aynı suç-
lamalarda bulunmuştur (Bener, 1991, s. 154). Bu gerilim sonucunda
DPT Müsteşarı Ziya Müezzinoğlu 14 Temmuz 1964 tarihinde istifa et-
miş ve ardından Bonn’a büyükelçi olarak tayin edilmiştir (Bener, 1991,
s.156).
4.2.2. Memduh Aytür Dönemi98
Müezzinoğlu’nun ayrılmasından sonra DPT Müsteşarı olarak 28
Ekim 1964 tarihinde Memduh Aytür atanmıştır. Memduh Aytür, bürok-
rasinin bir çok kademesinde görev yapmış,99 güçlü ve taviz vermez ki-
şiliği ile tanınan bir bürokrattır. Aytür döneminde İktisadi Planlama
Başkanı olan Baran Tuncer’e göre Aytür gibi güçlü kişiliği olan bir bü-
rokratın Müsteşar olarak atanması, DPT’ye tekrar saygınlık kazandır-
mıştır. Tuncer, Aytür’ün DPT’ye gelişini şöyle yorumlamaktadır:
“Kamuoyunun en azından belli bir kesiminde, planlamanın ilk ekibi,
Osman Nuri Torun’un başında bulunduğu ekibe karşı büyük bir güven
ve sempati vardı. Onlar planlamadan büyük bir gürültüyle istifa ederek
ayrıldılar. Bu yüzden, onlardan sonra gelen Ziya Müezzinoğlu ekibine
şüpheyle bakıldı. Acaba planlamayı yozlaştırmaya mı geldiler gibi.
Aytür de onların devamı olan bir dönemde işbaşına geldi. Ancak, Ay-
tür’ün başarısı o kuşkuları ortadan kaldırdı. İnsanlar, Aytür ve yakının-
daki insanların o ilk plan esprisinden çok farklı olmadıklarını gördüler”
(aktaran, Bener, 1991, s. 165).
Aytür göreve geldikten sonra planlama teşkilatında boş olan bazı
kadroları yeniden düzenlemiş ve bazı daire başkanlarını değiştirmiştir.
Aytür’ün Maliye Müsteşarlığı döneminde İktisadi Planlama Dairesi
Başkanı Besim Üstünel hakkında edindiği bazı yargılar ve Üstünel ile
DPT’deki bazı uzmanlar arasındaki anlaşmazlıkların sonucunda,Üstü-
98 Memduh Aytür’ün ilk DPT Müsteşarlığı 28 Ekim 1964 ile 28 Şubat 1966 tarih-
leri arasındadır (DPT, 2000, s. 20).
99 Aytür, “1939’da Teftiş kuruluna girdi. 1948’de Londra’da staj yaptı. 1949 yılın-
da Maliye Bakanlığı Bütçe ve Kontrol Genel Müdür Yardımcılına atanmış, son-
ra sırasıyla, Gelirler Genel Müdür Müşavirliği, 1956’da Hazine Genel Müdür-
lüğü, 1959’da Tetkik Kurulu Başkanlığı ve M.İ.İ.T. Genel Sekreterliği, 1963’de
Maliye Bakanlığı Müsteşarı görevlerinde” bulunmuştur (DPT, 1990, s. 18).
114
nel görevden alınmış ve 1 Aralık 1964 tarihinde Baran Tuncer İktisadi
Planlama Dairesi Başkanı olarak atamıştır (Ölçen, 1996, s. 130-131).
Tuncer, İktisadi Planlama Dairesi Başkanlığı’na getirilişini şöyle anlat-
maktadır:
“… sanırım Memduh Bey, planlamaya biraz önyargılı olarak gelmişti
o konuda. Besim Beyle daha önce temasları olduğu kuşkusuz, çünkü
Besim Beyin daire başkanlığı iki yıl sürdü, demek ki daha önceden ta-
nışıyorlardı… Besim Bey, o günlerde etkinliğini bir hayli yitirmişti.
Çok dağınık çalışıyordu. Altındaki kadro düzenden yoksundu. Ayrıca,
kendisi işin daha çok politikasıyla ilgileniyor gibiydi” (aktaran, Bener,
1991, s. 196).
Aytür döneminde yapılan bu görev değişikliğinden sonra en önem-
li olay iktidarda bulunan (Meclis’teki bağımsız milletvekillerince des-
teklenen) CHP hükümetinin, 12 Şubat 1965 tarihinde Meclis’e önerdi-
ği bütçe kanununun 197’ye karşı 225 oyla reddedilmesi üzerine istifa
etmesi olmuştur (Cumhuriyet, 14 şubat 1965, s. 1). Bu gelişmeden son-
ra 1965 yılının Ekim ayında yapılacak genel seçimlere kadar görev ya-
pacak olan bir koalisyon hükümeti kurulmuştur. 20 Şubat 1965 tarihin-
de kurulan koalisyon hükümetinde AP-YTP-CKMP ve Meclis’teki ba-
ğımsız milletvekilleri (Mecliste olan CHP dışındaki tüm partiler) yer al-
mıştır. AP listesinden senatoya seçilmiş olan Senatör Suat Hayri Ürgüp-
lü Başbakanlığında kurulan bu hükümette, AP genel başkanı olan Sü-
leyman Demirel100 de, Başbakan Yardımcısı ve DPT’den sorumlu Bakan
olarak101 görev almıştır (Cumhuriyet, 17 Şubat 1965, s. 1). Kurulan bu
geçiş hükümetine büyük ortak olarak katılan AP’nin kamuoyuna açık-
ladığı iktisat politikalarında ise, sermaye kesiminin o dönem boyunca
en çok vurguladığı talepler yer almaktadır. Bunlar arasındaki dört mad-
de en dikkat çekici ilkelerdir:
1. “Her ne suretle olursa olsun özel teşebbüs serbestisini inkar eden
100 AP genel başkanı Ragıp Gümüşpala’nın 5 Haziran 1964’de ölümünün ardın
dan, 29 Kasım 1964’te Süleyman Demirel AP genel başkanlığına seçilmiştir
(Eroğul, 1992, s. 144).
101 Ahmad’a göre bu dönemde hükümette bulunan partiler “herhangi bir ciddi
toprak reformuna karşıydılar”, oluşturulan koalisyon hükümetinde DPT’den
sorumlu Başbakan Yardımcılığı görevi ise, “özel sektörün baş savunucusu De-
mirel’e” verilmiştir (Ahmad, 1996, s. 222).
115
 ya da kısıtlayan fikirler reddedilmelidir.
2. Devlet, özel teşebbüsün destekleyicisi ve yardımcısı durumuna ge-
tirilmelidir. Devletin iktisadi hayata müdahalesi asgari seviyeye
indirilmelidir.
3. Yatırımlar vergi yoluyla teşvik edilmeli ve sermaye terakümünü
sağlayacak vergi tedbirleri alınmalıdır.
4. Vergilerin ilanı ve servet beyannameleri usulü kaldırılmalıdır” (Fo-
rum, 1 Aralık 1964, s. 6).
AP’nin ekonomik yaklaşımında, yeni gelişen özel kesimin o dö-
nem güncel olan tüm talepleri görülmektedir. AP’nin planlamaya ve
DPT’ye bakışı da bu çerçevede anlamlı hale gelmektedir. Buna göre AP
genel başkanı olduktan sonra Demirel, “planlı bir şekilde kalkınılacak-
tır. Ancak plan, çelik bir ceket olmamalıdır” (Cumhuriyet, 23 Mart
1965, s. 1) diyerek planı kendi ilkeleri doğrultusunda değiştirecekleri-
ni ifade etmiştir. Demirel’in dışında AP grubu da, Meclis’te yapılan büt-
çe görüşmeleri sırasında mevcut planın değiştirilmesi gerektiğini sa-
vunmuşlardır (Cumhuriyet, 4 Nisan 1965, s. 5). CHP hükümetinin isti-
fasından Ekim 1965 genel seçimlerine kadar geçen bu süreci, o dönem
İktisadi Planlama Dairesi Başkanı olan Baran Tuncer şöyle anlatmak-
tadır:
“Aytür geldikten 6-7 ay sonra, şubat ayında (bütçeye koalisyon ortak-
ları tarafından ret oyu verilmek suretiyle) hükümet düşürüldü. Onun
yerine çok farklı bir hükümet geldi. Tarafsız Başbakan Ürgüplü Hükü-
meti kuruldu ama Demirel, Meclis dışından Başbakan Yardımcısı ola-
rak her şeye hakimdi. Planlama konusunda ileri geri şeyler söylemeye
başlamıştı, Meclisteki tartışmalar da hayırlı şeyler vaat etmiyordu”
(Bener, 1991, s. 165).
10 Ekim 1965 genel seçiminden102 birinci parti olarak çıkan ve tek
başına iktidar olan AP, 1971 müdahalesine kadar hükümette kalmış ve
süreci kendi istekleri doğrultusunda yönlendirmiştir. Bu arada Eylül ayı
içinde, 1966 yılı programı ile ilgili olarak yapılan YPK toplantıları, si-
yasetçilerin ilgisizliği nedeniyle sektör programları dahi görüşüleme-
den son bulmuştur. Forum dergisinde göre bu olay, “planın ciddi bir şe-
kilde uygulanması geleneğine ağır bir darbe indirilmiş oldu ve politik
102 Yapılan genel seçim sonucunda AP: %57, CHP: %30.5, MP: %4.5, TİP: %3.5,
YTP: %2.5, CKMP: %2 oy almıştır (Cumhuriyet, 11 Ekim 1965, s. 1).
116
organların planlı kalkınma işine ancak bu kadar ciddiyetle sarılabildik-
leri gerçeği bir kere daha bu toplantı vesilesiyle ortaya çıkmış oldu”(Fo-
rum, 1 Ekim 1965, s. 5) şeklinde değerlendirilmiştir.
Yeni kurulan hükümetin Başbakanı olan Demirel,103 DPT ile hükü-
met ilişkilerinin bundan sonrası ile ilgili olarak “devlet bünyesi içinde-
ki dairelerle hükümet arasında itilaf sözkonusu olamaz. Hükümet emir
verir, emir alan daire onu yerine getirir” (Cumhuriyet, 18 Kasım 1965,
s. 5) diyerek, DPT’ye karşı olan tutumunu belirtmiştir. Demirel bu kez
TBMM Bütçe ve Plan komisyonunda DPT’nin bütçesi görüşülürken,
“Plan fikrini ve teşkilatını her derde deva bir lokman hekim gibi gör-
meye imkan yoktur. Siyasi istikrar ve güven atmosferi olmadan bir
memleketin kalkınmasına imkan yoktur. Planlama Teşkilatı kuruldu-
ğundan beri bizim idaremizde atalet başlamıştır. Çünkü herkes yapaca-
ğı işi planlamaya sormaya başlamıştır” (Cumhuriyet, 24 Aralık 1965,
s. 7).
diyerek, DPT hakkındaki tutumunun hiç de olumlu olmadığını104 ve
planlı sistemin kötü sonuçlar doğurduğunu ifade etmiştir. Yine bu dö-
nemde Başbakan Demirel ile DPT eski İktisadi Planlama Dairesi Baş-
kanı olan ve daha sonra da CHP milletvekili olarak Meclis’e giren Be-
sim Üstünel arasında planlama konusunda bir tartışma yaşanmıştır. Bu-
na göre Demirel’in “kalkınmış ülkelerde planın yeri yoktur, hür ve de-
mokratik memleketlerin kalkınması planla olmamıştır. Plan kalkınmış
memleketlerin metodu değildir” (Cumhuriyet, 4 Şubat 1966, s. 7) açık-
lamaları üzerine Üstünel, bir çok gelişmiş ülkede planlama yapıldığını
ve planlamanın azgelişmiş ülkeler için ise daha da önemli olduğunu
ifade ederek “kalkınmış ülkelerde planın yeri vardır” (Cumhuriyet, 5
Şubat 1966, s. 7) cevabını vermiştir.
Yukarıdaki ifadelerden de anlaşılacağı gibi Ekim 1965’de kurulan
103 Demirel Başbakan olduktan bir hafta sonra, Yalova’da yapılan NATO toplan-
tısına katılmak için Türkiye’ye gelen Amerikalı planlama uzmanı Prof. Rostow
ile Ankara’da görüşmüş ve Rostow’un Türkiye’nin kalkınma problemleri ile
ilgili görüşlerini dinlemiştir (Cumhuriyet, 18 Ekim 1965, s. 7).
104 AP’den önceki hükümetler döneminde DPT müsteşarı, istediği zaman Başba-
kan’a ulaşabilmekte ve görüşebilmektedir. Ancak Demirel çoğu zaman DPT
Müsteşarı ile direkt olarak konuşmamış ve genellikle Özel Kalem Müdürü va-
sıtasıyla ilişki kurmuştur (Ölçen, 1996, s. 150).
117
AP hükümetinin Başbakanı olan Demirel, Şubat 1966’ya kadar planla-
ma ve DPT ile ilgili görüşlerini çeşitli vesilelerle kamuoyuna açıkla-
mıştır. Ancak “Planlama Teşkilatını iktisat ve maliye bilginleri ile tak-
viye edeceğiz. Düzende değişiklik yapmadan, mekanizmayı daha iyi
işler hale getireceğiz. Bunun için de, Teşkilatı daha ehliyetli kişilerle
genişleteceğiz” (Forum, 1 Kasım 1965, s. 5) açıklaması, Demirel’in
DPT’nin mevcut yönetiminden memnun olmadığını ifade etmesi açısın-
dan önemlidir. Bu demeçten sonra, Aytür’ün görevden ayrılması konu-
sunun gündeme gelmesi çok uzun sürmemiş ve 1966 Şubat ayında DPT
Müsteşar’ının görev süresiyle ilgili sorunlar ortaya çıkmıştır. Şubat ayı,
DPT Müsteşarı olan Aytür’ün sözleşmesinin105 biteceği ve yenilenmesi
gerektiği için kritik bir tarihtir. Bu dönemi Aytür’ün yakın arkadaşların-
dan olan Hurşit Çalıka şöyle aktarmaktadır:
“… Memduh Bey, sözleşmesinin bitimine bir ay kala Demirel’e duru-
mu hatırlatarak, şubat sonunda mukavelesinin yenilenmesi gerektiğini,
aksi halde görevine devam edemeyeceğini söylemiş... Sürenin bitimi-
ne on beş gün kala Memduh Bey tekrar hatırlatmış. Demirel bu kez
‘Canım aramızda teklif tekellüf mü var, siz benim müsteşarımsınız,
mukavele imzalanmış, imzalanmamış ne önemi var’ … demiş ama bir
yandan da Memduh Beyin kadrosunun nerede olduğunu soruşturdu-
ğu Aytür’ün kulağına gitmiş” (aktaran, Bener, 1991, s. 194).
Sonunda Şubat ayı sonu geldiğinde Aytür’ün görev süresi uzatıl-
mamış ve bunun üzerine Aytür de DPT Müsteşarlığı’ndan ayrılmıştır.
Aytür’ün görev süresinin uzatılmamasında etkili olan önemli olaylar-
dan birini, AP döneminde Sanayi Bakanı olan Mehmet Turgut şöyle ak-
tarmıştır:
“Birinci beş yıllık planda birtakım hükümler vardır. Son derece katı hü-
kümler. Örneğin, yeni çimento fabrikasına ihtiyaç yoktur, örneğin Ka-
radeniz sahilinde karayoluna ihtiyaç yoktur gibi. Biz iktidar olduğu-
muz zaman … Aytür Planlamanın başında idi. Planı değiştirmek ihti-
yacını duyduk … O zaman bir şey vardı; plan tabu halindeydi, plana
105 “Memduh Aytür, Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığına bir yıl süreli söz-
leşme ile atanmıştı… Bunun amacı, müsteşara, herhangi bir devlet memuruna
göre biraz daha fazla para verebilmekti. Öte yandan, kıdem gibi, emeklilik
hakkı gibi konularda memuriyet devamlılığını sağlamak açısından da, kendisi-
ne Merkez Bankasında bir müşavirlik kadrosu verilmiş bulunuyordu” (Bener,
1991, s. 193).
118
dokunulmaz deniyordu ve plan vasıta olmaktan çıkmış, gaye haline
gelmişti. Planlamacılar da bu kanaatteydi” (aktaran, Bener, 1991, s.
192).
Bunun sonucunda AP hükümeti planda istediği değişiklikleri daha
kolay yapmak ve DPT’yi kendi kontrollerine almak için Aytür gibi güç-
lü kişiliği olan bir bürokratla çalışmak istememiş ve Aytür’ün görev sü-
resini uzatmayarak, DPT Müsteşarlığından ayrılmasını sağlamıştır.
Memduh Aytür’ün görevden ayrılmasından sonra 22 Mart 1966’ya
kadar DPT Müsteşarı atanmamıştır. Bu dönemde DPT içinde ciddi bir
huzursuzluk ve gerginlik atmosferi oluşmuştur. DPT çalışanlarına göre
“hükümet, geçmiş hükümetlerin aksine pek az konuda planlamaya da-
nışmakta, danıştığı hallerde ise planlamanın tavsiyelerini yerine getir-
memektedir” (Cumhuriyet, 5 Mart 1966, s. 7). Bu dönemde yaşanan bir
başka gelişme ise Demirel’in, DPT’den yazılı rapor kabul etmek iste-
memesidir. Buna göre Demirel “bir çalışma yapılsın, sonra oturup ko-
nuşalım, yazılı rapor verilirse sonra sürtüşmelere neden oluyor” demiş;
çalışanlara göre bu uygulama ile, hazırlanan raporlarda olumsuz bir so-
nuç çıkarsa “bunun yazılı belgesinin bulunmaması” amaçlanmıştır
(Cumhuriyet, 5 Mart 1966, s. 7). DPT’de yaşanan bu gergin dönemin
devamında ise, Orhan Çapçı Müsteşarlığa atanmıştır.
4.2.3. Orhan Çapçı Dönemi:
Memduh Aytür’ün görevden 28 Şubat 1966’da ayrılmasından son-
ra, 31 Ocak 1967’ye kadar DPT Müsteşarı asaleten atanmamış, bu dö-
nemde Müsteşar Vekili olarak Orhan Çapçı görev yapmıştır. DPT Müs-
teşarı olarak vekaleten atanan Orhan Çapçı’nın en çok eleştirilen yönü
hukuk eğitimi aldığı için iktisadi konulara ve planlamaya hakim olama-
masıdır. Bu dönemde ciddi ve alanına hakim bir Müsteşarın olmaması,
DPT’yi bir çok noktada atıl bırakmış, DPT bu dönemde bir hayli yıp-
ranmış ve bu sürecin sonunda da bir çok istifa yaşanmıştır. Dönemin İk-
tisadi Planlama Dairesi Başkanı Baran Tuncer bu süreci şöyle aktar-
maktadır:
“… Aytür ayrılalı birkaç ay olmuş henüz yerine kimse atanmamış, ve-
kaleten idare ediliyor, yani başsız kalmışız, daha Özal gelmemiş. Ben,
kişisel olarak büyük bir rahatsızlık içindeyim. Aytür gittikten sonra bu
teşkilatta ne yapılabilir diyorum. Her yandan hücuma uğruyoruz. Ba-
119
 şımızda kimse yok, alt taraftakileri tutmak mümkün değil. Disiplin di-
ye bir şey kalmamış. Tam bir başıbozukluk içindeyiz, teşkilat yeniçe-
ri ocağına dönmüş” (aktaran, Bener, 1991, s. 195).
DPT’nin vekaleten yönetildiği bu 11 aylık dönem için Forum der-
gisi ise şu değerlendirmelerde bulunmuştur:
“Adalet Partisi iktidarı bazı müesseseleri de tahrip etmektedir. Tahriba-
ta uğrayan bu müesseselerin başında Devlet planlama Teşkilatı gel-
mektedir … Adalet Partisi plana inanmadığı için Planlama Teşkilatını
sevk ve idareden yoksun bırakmaktadır. Sebepsiz olarak uzaklaştırdığı
M. Aytür’ün yerine, uzun müddet bir tayin yapılmadan bekledikten
sonra iktisadi hiçbir formasyonu olmayan bir kimseyi vekil olarak ta-
yin etmek suretiyle en azından bir küçümseme politikasında girmiştir.
Perde arkalarında, Beş Yıllık Planın yeniden gözden geçirildiği etrafa
yayılarak, Planlama Teşkilatı mensuplarını demoralize etme taktiği içi-
ne girilmiştir. Bu suretle planlamanın devlet içindeki yeri, fonksiyonu
ve önemi asgari bir hadde indirilmek istenmektedir” (Forum, 1 Nisan
1966, s. 5).
Cumhuriyet gazetesinde ise Aytür’ün ayrılmasından sonra
“DPT’nin hareketsiz bir durumda olduğu ve teşkilat içinde büyük bir
tedirginlik bulunduğu” belirtilerek bu tedirginliğin sebepleri şöyle sıra-
lanmıştır:
1. “Başbakan Süleyman Demirel tarafından iki defa planın revizyona
tabi tutulacağının açıklanması,
2. Müsteşarlık görevine uzun bir süre atama yapılmaması ve yapılan
atamanın da vekaleten yapılması,
3. Personel sınıf tüzükleriyle ehliyetli kişilerin planlamadan, iktidar-
lar tarafından uzaklaştırılma imkanlarının hazırlanması” (Cumhu-
riyet, 23 Mart 1966, s. 7).
Bu dönemde ortaya çıkan önemli bir olay ise, planın revizyonu ko-
nusunda uluslararası kurumlardan gelen öneriler ile AP’den gelen istek-
ler olmuştur. Buna göre ABD kökenli olan uluslararası yardım kurulu-
şu Uluslararası Kalkınma Örgütü (AID) yetkilileri Demirel ile görüş-
müş ve kalkınma hızının değiştirilmesi dahil bir dizi öneri listesi hazır-
lamışlardır. Bu listede yer alan temel başlıklar şunlardır:
1. “Kalkınma hızının düşürülmesi,
2. Yeraltı servetlerinde yabancı sermayeye imkanlar verilmesi,
120
3. Mukayeseli avantajlar kuralına uygun bir imalat sanaii konusunda
Ortak Pazar ülkelerinden yararlanılması,
4. Ekonominin tamamen tarıma dayalı kılınması” (Cumhuriyet, 24
Mart 1966, s. 7).
AID’in değişiklik önerilerinin kamuoyuna açıklanmasıyla aynı
günlerde, planın gözden geçirilmesi konusunda bir öneri de OECD’den
gelmiştir. DPT eski Müsteşarı Aytür “OECD Genel Sekreteri Kristan-
sen’in, Türkiye’nin kalkınma hızının %7’den 5-6 oranına indirilmesini
istediğini açıklamıştır” (Cumhuriyet, 26 Mart 1966, s. 1).
BBYKP’nin revizyonu konusunda uluslararası kurumlardan gelen
bu önerilerin dışında AP hükümeti de bu yöndeki taleplerini ortaya koy-
muştur. Bu konuda Başbakan Demirel, “plan AP ilkelerine göre ayar-
lanıyor” demiş ve “AP’nin seçim beyannamesi ve Hükümet programın-
da yer alan hususlar, planda yer alacaktır” diye eklemiştir (Cumhuriyet,
12 Nisan 1966, s. 1).
Bu dönemde planın revizyonu ile ilgili yaşanan sorunlarla birlikte,
Demirel’in “planın revizyonu konusunda bir mütehassıslar heyeti çalış-
maktadır” (Cumhuriyet, 24 Mart 1966, s. 7) ifadesinin ardından, planın
revizyonunu kimin yaptığı tartışması ortaya çıkmıştır. Buna göre ulusla-
rarası kurumlardan gelen revizyon önerileri üzerine, bu çalışmaları
“Ankara’da AID teşkilatının yaptığı ve DPT’nin bu sürecin dışında bı-
rakıldığı” (Cumhuriyet, 24 Mart 1966, s. 7) öne sürülmüş ve DPT çalı-
şanları bu durumdan ciddi şekilde rahatsız olmuşlardır. Bunun üzerine
İktisadi Planlama Dairesi Başkanı Baran Tuncer, “revizyon çalışmala-
rının planlamada yapılmadığını”( Cumhuriyet, 26 Mart 1966, s. 7) açık-
lamış, DPT eski müsteşarı Aytür ise,
“Plan revizyonu, Programların tadili 91 sayılı kanuna göre DPT tara-
fından hazırlık şeklinde yapılmak ve YPK’ya getirilmek mecburiyeti
vardır. YPK bunu Bakanlar Kurulu’na takdim eder. Eğer değiştirilecek
olan plansa, bunu Bakanlar Kurulu’nun TBMM’ye götürmesi, prog-
ram ise bir Bakanlar Kurulu Kararı halinde Resmi Gazete’de yayınlan-
ması gerekir. Her iki halde de çalışmaların DPT’de yapılması Anayasa
ve 91 sayılı kanunun icabıdır ” (Cumhuriyet, 26 Mart 1966, s. 7).
diyerek, bu çabalara tepki göstermiştir. Planın revizyonunun DPT dışın-
da yapılmaya çalışılması (DPT eski İktisadi Planlama Dairesi Başkanı)
Besim Üstünel tarafından da eleştirilmiş ve Üstünel bu konuyla ilgili
121
olarak,
“Öyle sanıyorum ki, DPT’nin haberi olmadığı halde, Sayın Başbakanın
‘planda revizyon yaptırıyoruz’ yolundaki beyanları daha çok ‘bazı çev-
releri memnun etmek’ için söylenmiştir. Ve mevcut planın finansmanı
için gerekli ‘vergi gayretinin’ gösterilemeyeceğini; 1966 programında
yazılı olmasına rağmen bir çok tedbirlerin alınmayacağını, özellikle
‘toprak reformunun’ yapılmayacağını üstü kapalı şekilde anlatmak için
söylenmiş olabilir” (Cumhuriyet, 7 Nisan 1966, s. 7).
yorumunu yapmıştır. Revizyon konusundaki tartışmalar sürerken Tin-
bergen de bu konudaki görüşlerini belirtmiş ve “revizyon tek bir kişi-
nin yapabileceği bir konu olmadığı gibi, DPT dışında yapılması müm-
kün olmayacak büyüklükte kompleks bir işlemdir” (Cumhuriyet, 6 Ni-
san 1966, s. 7) demiştir. Tinbergen ayrıca Aytür’ün müsteşarlıktan ay-
rılmasından sonra DPT’nin istikrarsız bir kurum haline gelmesini de
eleştirerek,
“İkinci plan hazırlıklarının bu safhasında Planlamadaki tayinlerin mah-
zurlu olduğunu söylemiş, ve ‘bu seyahatimde sayın Aytür’ün burada
olmamasından üzgün olduğumu ifade etmek isterim. Memleketinizde
Müsteşarlık mekanizmasının siyasi mahiyetini çok iyi bilmemekle be-
raber, şüphesiz Planlamada bu safhada sık değişiklik yapılmasının fay-
dalı olmadığı kanısındayım” (Cumhuriyet, 6 Nisan 1966, s. 7).
yorumunu yapmıştır. Planın revizyonunun DPT dışında yapıldığı iddi-
aları, 91 sayılı yasayla ekonomi politikaları konusunda hükümete müşa-
virlik yapmakla görevlendirilen DPT’nin bu işlevini yerine getireme-
mesi durumunu ortaya çıkarmıştır. Bu bağlamda Başbakan Demirel’in,
“İzmir Ticaret Odası ve Ege Üniversitesini görevlendirerek tarımla ilgi-
li rapor istemesi” (Cumhuriyet, 14 Nisan 1966, s. 1), bu konuda süre-
gelen tartışmaları daha da şiddetlendirmiş ve hükümet ciddi eleştirile-
re hedef olmuştur. Aytür bu konuyla ilgili,
“DPT yalnız kalkınma planını ve programını hazırlayan bir teşkilat de-
ğildir. Kanun, ona hükümetin genel iktisadi politikasında etkin bir mü-
şavirlik görevi de vermiştir. İktisadi programın işlemesi, değerlendiril-
mesi ve Bakanlıklar arasında koordinasyon sağlanması da DPT’nin gö-
revidir” (Cumhuriyet, 26 Mart 1966, s. 7).
diyerek, son dönemde yaşanan planın revizyonu tartışmalarının DPT’yi
yıprattığını ifade etmiştir.
122
AP’nin iktidara geldiği Ekim 1965’ten Eylül 1966’ya kadar geçen
süreçte106 yaşanan tüm bu tartışmaların sonucunda, DPT kurumsal ola-
rak yıpratılmış ve Ekim ayında gelen istifalar ile AP iktidarının birinci
yılında hükümet-DPT ilişkilerinde yaşanan sorunlar tekrar tartışma ko-
nusu olmuştur. Bu dönemde yaşanan istifalardan ilk üçü DPT Genel
Sekreteri Haydar Aytekin, Uzun Vadeli Planlar Şubesi Müdürü Yalçın
Küçük ve Müşavir Adnan Erdaş’ın görevden ayrılmaları ile gerçekleş-
miştir. Buna göre istifa eden plancılar, istifa gerekçelerini şu şekilde
açıklamışlardır:
1. “Politikacıların getirdikleri herhangi bir konuya itiraz edilmemek-
te, ancak plancıların isteklerini yerine getirmek için herhangi bir
çaba gösterilmemektedir.
2. Hükümet herhangi bir konuda Planlamadan yazılı rapor kabul et-
memektedir.
3. Planlamadan ayrılmak isteyenlere herhangi bir güçlük çıkarılma-
makta, bunların yerine yeterli bilgi sahibi oldukları şüpheli kişiler
tayin edilmektedir.
4. Plancılar arasında bir çeşit ‘uyutma’ olarak nitelendirilen bu poli-
tika sonunda DPT içinde çalışma heyecanı, yaratıcı hava kalma-
mıştır” (Cumhuriyet, 1 Ekim 1966, s. 7).
Bu istifalardan dört gün sonra ise İktisadi Planlama Dairesi Başka-
nı Baran Tuncer, hükümetin planlamaya karşı uyguladığı ilgisiz politi-
kadan yakınarak, “planlamanın tavsiyelerinin yerine getirilmediği,
planlamadan yazılı rapor kabul edilmediği” gerekçeleriyle istifa etmiş-
tir (Cumhuriyet, 5 Ekim 1966, s. 7). Yaşanan istifalar üzerine DPT es-
ki Müsteşarı Aytür “DPT’deki bu seferki çöküntü süratle önlenmezse
memleketimizin iktisadi ve milli itibarı da içeride ve dışarıda ciddi so-
rulara konu olacaktır” (Cumhuriyet, 6 Ekim 1966, s. 7) yorumunu yap-
mış, CHP Grup Başkanvekili Turhan Feyizoğlu ise, “Hükümetin plana
ve Planlama Teşkilatına karşı ilgisizliğinin, teşkilatın moralini ve bün-
yesini her gün biraz daha sarsmakta olduğunu” (Cumhuriyet, 6 Ekim
106 Birinci plan döneminde (Kasım 1962’den, Eylül 1966’ya kadar) DPT’nin 533
tavsiyesi uygulanmamıştır. Uygulanmayan tedbirler arasında toprak reformu,
personel reformu, istihdam ve insan gücü, gelir dağılımı, vergi reformu gibi te-
mel değişiklikleri içeren tedbirler yer almaktadır (Cumhuriyet, 4 Eylül 1966,
s.1).
123
1966, s. 7) söylemiştir. Baran Tuncer istifasının ardından Cumhuriyet
gazetesinde yayınlanan iki makalesi ile DPT’de, AP hükümeti döne-
minde yaşananları şu ifadelerle değerlendirmiştir:
“Önce Teşkilatın, bu işlerden anlayan herkesin saygı duyduğu, bilgili
ve tecrübeli müsteşarı, izahı mümkün olmayan bir usulle görevinden
uzaklaştırılmıştır. Daha sonra, iktisat ve planlama konusuna yabancı ol-
duğunu ve çok kısa bir sürede görevi asıl sahibine teslim edeceğini her
fırsatta ifade eden birisi, teşkilatın başına müşavir vekili olarak getiril-
miştir. DPT’deki bu geçici yönetim sekizinci ayına girmiştir ve müs-
teşar vekili artık geçici gibi hareket etmemektedir. Bugün DPT’de
Müsteşarlık, İktisadi Planlama Dairesi Başkanlığı, bu başkanlığa bağlı
üç şube, genel sekreterlik vekaletle yönetilmektedir... Böyle bir teşki-
lat yapıcı gücünü ve dinamizmini gün geçtikçe kaybetmektedir” (Tun-
cer, 1966b, s. 5).
Tuncer’e göre bu sürecin sonunda DPT, “kamu yönetimi içindeki
etkinliğini büyük ölçüde kaybetmiş, kanunların kendisine yüklemiş ol-
dukları sorumlulukları, toplumun kendisinden beklediği nitelikte yerine
getiremeyecek” bir kurum haline getirilmiştir (Tuncer, 1966a, s. 5).
DPT’de yaşanan bu istifaların ardından İkinci Beş Yıllık Kalkınma
Planı’nın (İBYKP) hazırlık çalışmalarına devam edilmiş ve bu çerçeve-
de bir uluslararası kolokyum organize edilmiştir. Ancak planın hedefle-
ri, planlama tekniği, plan hazırlıkları, plandaki amaç-araç tutarlılığı gibi
konuların tartışılacağı bu toplantıya, “Plan Hedef ve Stratejisi” belgesi
olmadan başlanmıştır (Cumhuriyet, 18 Kasım 1966, s. 1).
4.2.4. Turgut Özal Dönemi:
31 Ocak 1967 tarihine gelindiğinde ise, 28 Şubat 1966’dan beri de-
vam eden 11 aylık süreç (DPT’de vekaleten süren yönetim) sonuçlan-
mış ve Turgut Özal DPT Müsteşarı olarak atanmıştır. Özal’ın Müsteşar-
lığı döneminde, DPT ile siyasal iktidar arasında önceki dönemlerde gö-
rülen uyuşmazlıklara, hatta istifalara kadar varan tartışmalara rastlan-
mamış107 ve Özal, 21 Nisan 1971’e dek sürecek bu dört yıllık dönemde
107 Doğan, bu dönemdeki ekonomi bürokrasisini şöyle değerlendirmektedir:
“DPT Müsteşarı Turgut Özal, Merkez Bankası Başkanı Naim Talu ve Hazine
genel Sekreteri Kemal Cantürk’ün aralarında kurdukları özel arkadaşlık ve iş
anlaşması, düşüncelerine karşı olalım ya da olmayalım, Türk Bürokrasisinde
eşgüdüm içinde çalışmanın hemen tek örneğidir” (Doğan, 1986, s. 111).
124
görevine devam etmiştir. Bu dönemde İBYKP’nin hazırlık çalışmaları
yapılmış ve Nisan-Mayıs (1967) ayları arasında İBYKP’nin YPK gö-
rüşmeleri tamamlanmıştır (Cumhuriyet, 8 Mayıs 1966, s. 1).
İBYKP’nin Meclis görüşmeleri ise, 3 Temmuz 1967’de tamamlanmış
ve İBYKP, 221 kabul, 118 ret ve 3 çekimser oyla kabul edilmiştir
(Cumhuriyet, 4 Temmuz 1967, s. 1). İBYKP’nin Meclis tarafından ka-
bul edilmesinden sonra ise AP tarafından Meclis’e önerilen “Kalkınma
Planının Uygulanması Esaslarına Dair Kanun” tasarısı tartışmalara ne-
den olmuştur. AP, bu kanun tasarısında getirilen yeni uygulamalar ile,
özel sektörün gelişmesi için verilen teşvikleri düzenlemiş ve bu tedbir-
lerle ilgili düzenleme yapma yetkisini Bakanlar Kurulu’na vermek is-
temiştir. Haziran ve Temmuz (1967) aylarında süren tartışmalar sonu-
cunda “Kalkınma Planının Uygulanması Esaslarına Dair Kanun” 28
Temmuz 1967’de Meclis tarafından kabul edilmiştir (DPT, 1973, s.
55). Bu kanun ile getirilen değişiklikler kısaca aşağıdaki şekilde özet-
lenebilir:
1. “Çeşitli kanunlarda belirtilen teşvik tedbirlerini bir mercide topla-
yıp tek bir belge vermek suretiyle yatırımcılara kolaylık sağlayacak
tedbirler almak,
2. Yatırım indirimi oranında bölgelere ve projelere göre gerektiğinde
%80’e kadar değişiklik yapmak,
3. Yatırım mallarında ve hammaddelerinde, gümrük vergi ve resimle-
riyle gümrüklerden alınan diğer vergileri bu malların projelerinde
gösterildiği gibi kullanılmaları şartıyla proje bazında azaltmak ya
da tamamen kaldırmak,
4. Büyük sanayi bölgeleri, turistik bölgeler tesisi için arazi istimlak
etmek, bu bölgelere altyapı tesisleri yaptırmak ve gayri menkulu
bu bölgelerde yerleşmek isteyenlere tayin edilecek vade ve faiz
nisbetinde devretmek,
5. Sanayi kuruluş formalitelerini basitleştirmek ve gerektiğinde bazı-
larını kaldırmak veya değiştirmek için tedbirler almak,
6. Yabancı sermayeyi teşvik komitesi kaldırılacak, kanunun bu komi-
teye vermiş olduğu görevleri DPT merkez teşkilatı yürütecektir”
(Cumhuriyet, 15 Haziran 1967, s. 7).
Temel özellikleri yukarıdaki şekilde özetlenebilecek olan planı uy-
gulama yasası, Meclis görüşmeleri süresince tartışmalara neden olmuş-
125
tur. Dönemin ana muhalefet partisi CHP’nin lideri olan Bülent Ecevit’e
göre, çıkarılan bu yasa Anayasa’ya aykırıdır. Buna göre Ecevit,
“Bence bu kanun, sorumsuz bir iktidarın elinde devlet için zaruri bazı
maddi imkanların özel teşebbüsü destekleme bahanesiyle birkaç kişi-
ye devrine yarayacaktır... Birtakım biçimsel idari değişikliklerle ve bir
cepteki paradan alınıp öbür cebe aktarmakla ne ekonomimiz gelişmiş,
ne de plan amaçlarına erişmiş olur” (Cumhuriyet, 22 Haziran 1967, s.
7).
diyerek, AP’nin önerdiği bu uygulamayı eleştirmektedir. AP yönetimi-
nin çıkardığı bu kanun, DPT açısından gerçekten de önemli değişiklik-
ler içermektedir. Buna göre yukarıda belirtilen sanayiyi teşvik uygula-
malarını yürütmek üzere önce Başbakanlığa bağlı olarak kurulan Yatı-
rımları ve İhracatı Geliştirme ve Teşvik Bürosu, daha sonra DPT’ye
bağlanmıştır. Bu düzenleme dışında, planın uygulanması kanunu ile ya-
pılan ikinci değişiklik sonucunda DPT’nin bünyesine yeni bir organ da-
ha dahil edilmiştir. Buna göre yapılan düzenleme ile, 18 Ocak 1954’te
kurulan Yabancı Sermayeyi Teşvik Komitesi lağvedilerek, bundan son-
ra yabancı sermayeyi teşvik görevi DPT’ye verilmiştir (Önder, 1967, s.
223).
Planı uygulama yasası ile yapılan bu düzenlemeler, AP’nin genel
eğilimleri ve de İBYKP ile çelişmemektedir. Nitekim AP’li Devlet Ba-
kanı Seyfi Öztürk, Meclis görüşmeleri sırasında CHP’lilere verdiği kar-
şılıkta, “bu plan, ortanın solunda bir felsefe ile hazırlanmamıştır. Sosya-
list görüşleri ve solu reddeden bir plandır... Bu planı AP iktidarının em-
rinde teknik otorite hazırlamıştır” (Cumhuriyet, 22 Haziran 1967, s.7)
diyerek, bu konudaki görüşlerini açıklamıştır. Yine AP milletvekili ve
TBMM Bütçe ve Plan Karma Komisyonu Üyesi olan Cevat Önder de,
“İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planında yer alan karma ekonomi görüşü,
Adalet Partisi Programına, Adalet partisi Seçim Beyannamesine ve De-
mirel Hükümeti Programına tamamen uygundur” (Önder, 1967, s. 75)
diyerek, İBYKP’nin niteliği hakkında bilgi vermiştir. Planın uygulan-
ması yasası ile ilgili olarak Yazman ise,
“Türkiye’de teşvik edici vergi politikalarıyla gerçekleştirilmek istenen
amaçlardan birisi de ülkenin kullanılmayan üretim faktörlerinin değer-
lendirilmesidir. Yurdumuzun en önemli atıl üretim faktörü, işgücüdür.
Sayıları milyonları aşan gizli ve açık işsizlere yeni ve daha çok istih-
126
dam alanları açılabilmesinde teşvik tedbirleri politikası önemli bir rol
oynayabilir” (Yazman, 1973, s. 205).
demiş ve hükümetin çıkardığı bu yasayı savunmuştur. Hükümetin getir-
diği bu yeni düzenlemeyi en çok destekleyen kurum ise, Türkiye Oda-
lar Birliği’dir. Buna göre planın uygulanması yasasıyla ilgili olarak
Odalar Birliği Genel Sekreteri Prof. Necmettin Erbakan, “devletin, büt-
çeden özel sektöre çatır çatır yardım etmesi lazımdır. Zira özel sektör
sermaye kıtlığı içindedir. Devlet özel sektöre faizsiz kredi ve bedelsiz
arsa vermelidir” (Cumhuriyet, 29 Haziran 1967, s. 1) değerlendirmesi-
ni yapmıştır.
AP hükümetinin planın uygulaması yasasını savunan görüşlere ve
toplumsal kesimlere bakıldığında, bu yasadan kimlerin yararlanacağı
daha da açık hale gelmektedir. Bir başka değişle, bu yasayla getirilen
teşvik uygulamaları ile kamu kaynaklarından oluşturulan fonlar özel
kesime tahsis edilmekte; vergi indirimleri, yatırım kolaylıkları ve teş-
vikleri gibi yollarla özel sektöre kaynak aktarılmaktadır. Bu sürecin
DPT’ye etkileri ise, olumsuz olmuş ve DPT’nin kurumsal yapısı ciddi
bir deformasyona uğramıştır. Buna göre DPT, yabancı sermaye ve teş-
vik için ayrılan fonları organize eden, yatırımlar için getirilen vergi ko-
laylıkları ve gümrük muafiyetleri ile ilgili konuları düzenleyen bir ku-
rum haline gelmiştir. Bu işlevleri yerine getirmek için DPT bünyesin-
de kurulan Teşvik ve Uygulama Dairesi’nin görevi ise, özel kesim için
“teşvik belgesi” vermektir. Teşvik belgesi alan özel girişimci ise türlü
borç alma olanaklarından ve pek çok vergi bağışıklıklarından yararlan-
maktadır(Kongar, 1998, s. 367). Sönmez’e göre,
“Bu şekilde DPT, uygulama bürokrasisinin en çekişmeli ve, kısa vade-
li çıkar dağıtımı sözkonusu olduğu için, en gergin noktasında konum-
landırılıyordu. Bu şekilde uzun vadeli politika üretmek ve bunun gün-
den güne uygulanmasının koordinasyonunu sağlamak ve bunu yapabil-
mek için de bürokratik ‘kazanılmış haklar’ kavgasının dışında kalmak
olanağını kaybediyordu” (Sönmez, 2003, s. 111).
Sönmez’in vurguladığı gibi DPT’nin kurumsal yapısında meydana
gelen bu değişiklik sonucunda DPT, makro planlar yapmak ve bunların
uygulanmasına eğilmek yerine, mikro ölçekli projelerle, şirketlere teş-
vik belgesi verme işlemleriyle uğraşarak uygulamanın içinde boğul-
muştur.108 Karaosmanoğlu ise DPT’nin kurumsal yapısında meydana
127
gelen bu değişikliği,
“Teşvik dairesinin DPT’de olması, her şeyden önce planın ciddi bir şe-
kilde uygulamacı daireler tarafından ele alınıp uygulanması prensibini
bozuyordu. Ayrıca teşvikle ilgili çalışmaları yapan ve kararı alanlar
bundan yararlanabilecek bir durumda oldukları zaman aldıkları kararın
objektifliği de tartışmalı olur” (Karaosmanoğlu ile görüşme, 26 Mart
2004).
biçiminde yorumlamıştır. DPT’nin başlangıçta varolan çekirdek örgüt
yapısının bozulması ile ilgili olarak Tülin Candır,109 “Teşvik Uygulama
Dairesi’nin DPT’ye bağlanması yanlış bir uygulama oldu. Bu planla-
mayı uygulamanın içine çekti. Planlamanın uygulamanın içinde olması
da, DPT açısından bazı tavizler verilmesini getirdi” diyerek, bu değişik-
liği eleştirmiştir (Candır ile görüşme, 22 Mart 2004). Teşvik ve Uygu-
lama Dairesi’nin DPT içinde kurulmasıyla ilgili Ergun Türkcan ise
“plancılıkta şu prensip vardır, planı yapan uygulamaz. Yani bir örnek
vermek gerekirse, bir inşaatın hem mütahiti hem de kontrolörü olmaz-
sın. Yapılan değişiklik, bu ilkelere aykırıydı” demiştir (Türkcan ile gö-
rüşme, 2 Mart 2004). Teşvik ve Uygulama Dairesi’nin DPT’de olması-
nı eleştiren bir diğer plancı olan Erdoğan Soral,110 “Sanayi Bakanlığın-
da birtakım adamlar var, yani sanayiyi bilmesi gereken adamlar. Bizde
ise, nihayetinde Sanayi Bakanlığından gelen birkaç kişi var” diyerek,
teşvik uygulamalarının asıl olarak Sanayi Bakanlığı tarafından yürütül-
mesinin uygun olacağını ifade etmiştir (Soral ile görüşme, 3 Mayıs
2004).
Özal’ın Müsteşarlığı döneminde görülen bir diğer önemli gelişme
108 Teşvik ve Uygulama Dairesi’nin kurulmasının ardından 1968 yılı programın-
da teşvikler için öncelik ayrılan alanlar gemicilik, inşaat ve projeciliktir. Bu-
na göre gemicilik alanında yapılan yatırımların %70’inin devlet fonlarından
yararlanabilmesi, inşaat alanında ise devlet içinde yapılan inşaatların özel ke-
simce yürütülmesi ve bunlara teşvik verilmesi öngörülmektedir. Projeciliğe
verilen destek ise, özel proje, müşavirlik ve mühendislik hizmetleri veren bü-
roların kurulması ve kamu kesiminin ihtiyacı olan projelerin bu bürolarca kar-
şılanması şeklindedir (Küçük, 1978, s. 304-305).
109 Tülin Candır, DPT’de kuruluşundan (23 Aralık 1960’dan beri) bugüne kadar
(Haziran 2004)çalışan tek plancıdır.
110 Erdoğan Soral, Kalkınmada Öncelikli Yöreler Dairesi Başkanlığı kurulduktan
sonra 1978 yılına kadar bu dairenin başkanlığını yapmıştır.
128
de, DPT’nin personel politikasında meydana gelen değişikliktir. Buna
göre DPT’nin kuruluş dönemi için personel sayısı olarak dar olan an-
cak etkinliği ve niteliği yüksek bir kurum111 öngörülmüşken, bu yapı
özellikle 1968’de Teşvik ve Uygulama Dairesinin kurulması ile birlik-
te değişmeye başlamıştır. Bu sürecin en önemli nedenlerinden biri özel-
likle 1965 yılından sonra uygulanmaya başlanan, personel alımında ya-
pılan objektif kriterlerle oluşturulmuş sınav sisteminin gevşetilmesidir.
Personel alımında yapılan sınav sisteminin gevşetilmesi süreci, 1968 yı-
lına gelindiğinde (Teşvik ve Uygulama Dairesi’ne yapılan personel
alımlarında) gittikçe hızlanmış ve bu dönemde alınan personel için ya-
zılı sınav uygulaması dahi yapılmamıştır. Candır, bu dönemi şöyle de-
ğerlendirmektedir:
“Evet, o dönemde personel alımında sözlü mülakata son verilmişti. O
güne kadar sınavla eleman alımında çok titiz davranılırdı, titiz seçmeler
olurdu. Ancak 933’e göre özellikle kamu kuruluşlarından buraya ele-
man alınmaya başlandı. O tabi planlama anlayışında da, planlamanın
genel hareket tarzında da bir olumsuz etki yaptı” (Candır ile görüşme,
22 Mart 2004).
Bu dönemde DPT personel politikasında yaşanan bir başka deği-
şim de kadrolu çalışanların sayısının hızla azalması ve sözleşmeli per-
sonel istihdamının artmasıdır. Buna göre “1960’da %100 olan toplam
plancıların içindeki kadrolu plancıların oranı 1964’te %45’e, 1969 yılın-
da ise %9.7’ye düşmüştür” (PLANSEN, 1971, s. 30’dan aktaran, Se-
zen, 1999, s. 94). DPT’de personel politikası olarak sözleşmeli istihda-
mın tercih edilmesi ve sözleşmeli personelin sözlü sınavlarla işe alın-
ması, sonuçta DPT’deki eski plancılar ile yeni işe alınanlar112 arasında
111 “Planlamanın ilk kadroları Türkiye’nin en etkin kadroları olduğu için, esasın-
da yalnız iktisadi ve sosyal hayatı değil, belki tüm bürokrasiyi bütünüyle kon-
trol eden, en azından ilk yıllardaki ivmeyle 1970’lere kadar planlama temel re-
ferans noktasıydı, Türkiye’deki odak noktası oydu” (Türkcan ile görüşme, 2
Mart 2004).
112 Bu dönemde DPT’ye katılan kadro, liyakata dayanan bir usul yerine siyasi ve
ideolojik görüş öne çıkarılarak işe alınmıştır. Bu kadro tarafından yürütülen ça-
lışmalarda ise ilginç tartışmalar ortaya çıkmıştır. Buna göre, İBYKP’nin çalış-
maları yapılırken hazırlanan bir raporda geçen “yaratılan katma değerin bir ön-
ceki yıla göre daha az arttığı” cümlesindeki “yaratmak” kelimesi, “yaratmak
Allah’a mahsustur” düşüncesi nedeniyle plandan çıkarılmıştır (Ölçen, 1996,
129
bir uyumsuzluğun yaşanmasına sebep olmuştur. DPT içinde yaşanan
bu sorunları Candır, şöyle yorumlamıştır:
“Eski plancılarla sonradan gelenler arasında bir uyumsuzluk oldu. Dı-
şarıda bir süre çalışmış insanların gelip, sınavla girmiş, belli çalışma-
ları yaptıktan sonra uzman olmuş kişilerle aynı statüye sahip olması,
uzman ve uzman yardımcılarını rahatsız etti. Siyasi bir kadrolaşma
ağırlıklı olunca da, dışardan gelen herkes konusunu en iyi bilen nitelik-
te insanlar olamadı. Gelişigüzel bir takım seçmeler yapıldı, eleman
alındı; bu da bir rahatsızlık yarattı” (Candır ile görüşme, 22 Mart
2004).
Bu dönemde DPT’de çalışan ilk plancılardan Ali Nejat Ölçen de,
sözleşmeli olarak işe alınan bu yeni kadro ile ilgili olarak “hiçbiri ya-
bancı dil bilmiyor, planlama yöntemleriyle de ilgilenmiş değillerdi ama
örgütün yıllanmış uzmanlarından daha yüksek ücretle işe alındılar” vur-
gusunu yaparak, bu uygulamayı eleştirmektedir (Ölçen, 1996, s. 209).
Sonuç olarak Özal’ın Müsteşarlığı döneminde yaşanan en önemli
iki gelişme, 933 sayılı yasa ile DPT bünyesinde kurulan Teşvik ve Uy-
gulama Dairesi ile personel politikasında görülen gevşeme olarak özet-
lenebilir.
4.2.5. Hüsnü Kızılyalı dönemi:
12 Mart 1971 askeri müdahalesinden sonra 26 Mart 1971’de Nihat
Erim hükümeti kurulmuş ve kurulan yeni hükümet kendi misyonunu
“reform hükümeti” olarak tanımlamıştır (Erim, 1971’den aktaran, Ah-
mad, 1966, s. 277). Tanımlanan bu misyona uygun olarak, kurulan ye-
ni hükümette Meclis dışından atanan bir çok eski bürokrat yer almıştır.
Yeni kabinede, DPT’nin ilk plancılarından olan (ilk İktisadi Planlama
Dairesi Başkanı) Atilla Karaosmanoğlu113 ekonomiden sorumlu Başba-
s. 205).
113 12 Mart 1971 müdahalesi yapıldığı dönemde Dünya Bankası’nda çalışan Ka-
raosmanoğlu, Türkiye’ye dönüşünü şöyle anlatmaktadır: “Nihat Erim Bey bir
sabah saat 5:30'da telefonla aradı ve Türkiye'ye gelmemi istedi. Benim milli
eğitim bakanı olmamı istiyordu. Ben kendisine milli eğitim bakanlığı için ye-
terli hazırlığım olmadığını ve zaten siyasete de girmeyi düşünmediğimi söyle-
dim. Israr ederek reformcu bir hükümet kurmak istediklerini söyleyince ben
de, "Bari hükümet programının hazırlanması için geleyim" dedim. Bir hafta
kalıp dönmek üzere Türkiye'ye gittim. Ancak Nihat Bey telefonu kapattıktan
130
kan Yardımcısı olarak, Şinasi Orel (ilk DPT Müsteşarı) Milli Eğitim Ba-
kanı olarak ve Ayhan Çilingiroğlu (ilk Koordinasyon Dairesi Başkanı)
da Sanayi ve Ticaret Bakanı olarak görev almışlardır (Ahmad, 1996, s.
279). Askeri müdahale ardından yeni kurulan partiler üstü reform hü-
kümetiyle birlikte, AP döneminde atanan DPT’nin üst yönetim kadro-
su görevden alınmıştır. Daha sonra, yeni DPT Müsteşarı’nın belirlenme-
si sürecinde Hüsnü Kızılyalı (22 Nisan 1971-24 Mayıs 1971) vekaleten
Müsteşarlık görevini sürdürmüştür. Kızılyalı’nın vekaleten DPT Müste-
şarı olduğu bu bir aylık dönemin en önemli özelliği, DPT’nin yaptığı iş-
lemlerin Maliye Bakanlığı müfettişleri tarafından incelenmesidir. Buna
göre bir önceki Müsteşar (Turgut Özal) döneminde kurulmuş olan Teş-
vik ve Uygulama dairesi ile ilgili yoksuzluklar olduğu iddiası üzerine,
bu daire ile ilgili kayıtlar incelenmeye başlanmıştır. Ali Nejat Ölçen bu
dönemi şöyle aktarmaktadır:
“Bir gün örgüte Maliye Bakanlığı’ndan müfettişlerin geldiğini işittik.
Bütün işlemlere el kondu. Örgüt dışına giden yazılar müfettişler tara-
fından inceleniyor, bazı cümlelerin altı kırmızı kalemle çizilip, uzman-
lara geri gönderiliyor ya da uzman müfettişlerin huzuruna çıkıp düşün-
cesinin hesabını veriyordu” (Ölçen, 1996, s. 262).
Ancak sadece Teşvik ve Uygulama Dairesince yapılan işlemlerin
denetlenmesiyle başlayan teftiş süreci, zaman geçtikçe DPT’nin diğer
dairelerinin yaptığı işlemlerin incelenmesini de içine alacak bir şekilde
genişlemiş ve bu süreç içinde de DPT atıl bir duruma sürüklenmiştir.
4.2.6. İkinci Memduh Aytür Dönemi114
Nihat Erim hükümetinin kuruluşundan itibaren üç ay sonra, 25
Mayıs 1971’de DPT Müsteşarı olarak Memduh Aytür atanmıştır. Ay-
tür’ün DPT Müsteşarlığına atanmasından önce, Başbakan Erim tarafın-
dan yeni kurulan hükümette bakan olarak yer almasına çalışılmış, ancak
sonra basına demeç vermiş "Karaosmanoğlu'nu çağırdım; geliyor" diye. Nihat
Bey bana bir takım reformlar yapmak istediklerini ve bu reformları da benim
formüle edebileceğimi söyledi. Benim reformları formüle etmemi ve kendisi-
nin de kabineye bakan olarak alacağı kimselere de yazılan reformun ana hat-
larını okutacağını söyledi. "Kabul ederlerse bakan olacaklar" dedi ve hakika-
ten öyle yaptı” (Sabah, 19 Mart 2001).
114 Memduh Aytür’ün ikinci DPT Müsteşarlığı dönemi, 24 Mayıs 1971 ile 21
Aralık 1972 tarihleri arasındadır (DPT, 2000, s. 20).
131
Aytür bu görevi kabul etmemiştir (Bener, 1991, s. 217). Aytür’ün DPT
Müsteşarı olarak atanmasıyla ilgili, dönemin Başbakan Yardımcısı Ka-
raosmanoğlu şunları söylemektedir:
“… daha sonra, oldukça çekinerek, Nihat Beye, acaba Planlama Müs-
teşarlığını kabul eder mi, diye sözünü ettim. ‘Bir konuş, kabul ederse
ben de kabul ederim, yani bence de uygun’ dedi… Nihat Beyin, teklif
et bakalım kabul eder mi, demesi düşündürücüydü… Bunda, hükümet-
te görev alması teklif edilip de onun bunu kabul etmemesinden doğan
bir çekingenlik ya da kırgınlık rol almış olabilir. Ancak, Memduh Bey
planlamayı kabul ettiği zaman Nihat Bey de hayli memnun oldu” (ak-
taran, Bener, 1991, s. 216).
Aytür’ün DPT Müsteşarlığı’na atanmasını, o dönem DPT’de uz-
man olarak çalışan Hikmet Çetin ise, şöyle anlatmaktadır:
“Sayın Nihat Erim Başbakan, Sayın Karaosmanoğlu Başbakan Yar-
dımcısı ve Planlamaya müsteşar aranıyor. Ben o dönem Karaosmanoğ-
lu’na yardım eden, planlamada sadece uzmanlık görevini yürüten bir
kişiydim. Bir türlü, planı alıp götürecek bir müsteşar üzerinde görüş
birliğine varılamıyordu… bir gün Sayın Karaosmanoğlu bana, Mem-
duh Beyi telefonla bulup rica edebilir misin, dedi. Kendisiyle görüşül-
dü… zamanın Başbakanıyla da konuşuldu ve Memduh bey, Planlama
Müsteşarlığını kabul etti” (aktaran, Bener, 1991, s. 220).
Aytür’ün Müsteşarlığı dönemindeki en önemli gelişme, Üçüncü
Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın (ÜBYKP) hazırlanması ile ilgili yürütü-
len çalışmalardır. Bu çerçevede Aytür öncelikle ÜBYKP’nin hazırlan-
ması için DPT’nin mevcut yönetim kadrosunu değiştirmiş115 ve yeni
oluşturulan bir ekiple çalışmalara başlanmıştır. Buna göre İktisadi
Planlama Dairesi Başkanlığına Doğan Kayran’ın yerine Hikmet Çetin,
Sosyal Planlama Dairesinin Başkanlığına Nevzat Yançıntaş’ın yerine
Şadi Cindoruk ve Koordinasyon Dairesi Başkanlığına da Ekrem Cey-
hun’un yerine Kamuran Baydur getirilmiştir (DPT, 1990, s. 23-24). Bu
115 Aytür döneminde İktisadi Planlama Dairesi Başkanlığına getirilen Hikmet Çe
tin, üçüncü planın hazırlanması öncesinde yapılan kadro değişikliğini şöyle
değerlendirmektedir: “Memduh Bey, ikinci kez Planlamanın başına geldiğin-
de, Planlama Teşkilatı, kadrosuyla, yönetim biçimiyle, üçüncü beş yıllık planı
yapabilecek noktada değildi. İcranın içine çok fazla girilmişti, çok dağınıktı”
(aktaran, Bener, 1991, s. 227).
132
dönemde yapılan bir diğer değişiklik de DPT bünyesinde Kalkınmada
Öncelikli Yöreler Daire Başkanlığının kurulmasıdır. Buna göre yeni ku-
rulan bu dairenin başkanlığına da Erdoğan Soral getirilmiştir. Bu ekip
değişikliği sonrasında başlayan çalışmalar, 1972’nin yaz aylarında ta-
mamlanmış ve ÜBYKP 18 Ekim 1972’de Meclis gündemine gelmiştir
(Gonca, 1988, s. 524).
ÜBYKP, siyasal istikrarsızlığın yaşandığı ve askeri müdahalenin
ardından kurulan hükümetlerin sürekliliğinin olmadığı bir atmosferde
hazırlanmıştır. 12 Mart müdahalesinden hemen sonra, 26 Mart 1971’de
kurulan I. Nihat Erim hükümeti, hükümet programında yer alan reform-
ların yerine getirilemeyeceği anlaşılınca 5 Aralık 1971’de onbir reform
yanlısı Bakan’ın116 istifasının ardından, 11 Aralık 1971’de son bulmuş-
tur. Bunun hemen ardından kurulan II. Nihat Erim hükümeti ise yine
uzun sürmemiş ve 22 Ocak 1972’de son bulmuştur. Daha sonra kuru-
lan Ferit Melen hükümetinin ömrü ise onbir ay olmuş, ancak bu kısa
sürede ÜBYKP son halini alması tamamlanmış ve plan görüşülmek
üzere Meclis’e sunulmuştur. ÜBYKP’nin hazırlanışı sürecinde üç hü-
kümetin değişmesiyle yaşanan bu istikrarsız dönemde varolan bir baş-
ka problem de, hükümetlerin askeri müdahale ortamında kurulması ne-
deniyle hiçbirinin arkasında ciddi bir Meclis desteğinin olmamasıdır.
Kurulan hükümetlerin bu niteliği, özellikle plan Meclis’te görüşülür-
ken öne çıkmış ve önceki dönemlerde hiç görülmeyen bir şekilde, plan
hükümetin iradesinin aksi yönünde yapılan tekliflerce değiştirilmiştir.
Bu bağlamda ÜBYKP ile ilgili Meclis görüşmelerinde plan öncelikle
AP tarafından eleştirilmiştir. AP Grubunun görüşlerini açıklayan Prof.
Orhan Oğuz, çeşitli yönlerden olumsuz buldukları planı, 1973’te iktida-
116 İstifa eden reform yanlısı bakanlardan biri olan Karaosmanoğlu, bu olayı şöy-
le anlatmıştır: “Ayrılmamın nedeni, büyük ölçüde öngörülen değişikliklerin,
reformların yapılmadığı ve durumun bir aldatmacadan ibaret olduğunun orta-
ya çıkmasıydı. Ben zaten istifa mektubumu daha önceden hazırlamıştım, arka-
daşlara ayıp olmasın diye onlara haber verdim. Arkadaşlar, biz de istifa ede-
ceğiz, yalnız istifa mektubunun bazı noktalarını değiştirelim, biraz fazla sert
yazmışsın dediler. Onun üzerine mektubu onlara bıraktım. Onlar bazı değişik-
likler yaptıktan sonra mektubun orjinalini yok etmişler. Orada, sonradan ya-
yınlanan metinde olmayan, o dönem yapılan gözaltıları ve sıkıyönetim uygula-
malarını ciddi bir biçimde eleştirmiştim” (Karaosmanoğlu ile görüşme, 26
Mart 2004).
133
ra gelirlerse değiştireceklerini söylemiştir:
“Milletin hür iradesiyle ve serbest seçimlerle işbaşına gelecek siyasi
iktidarlar milletin vereceği direktif istikametinde şüphesiz bu planı bir
çok noktalarından revize edecektir. Yüce milletimiz 1973 seçimlerin-
de teveccühünü esirgemez ve yetki verirse, irade ve kararına sunacağı-
mız görüşlerimiz istikametinde planda değişiklikler yapmayı şimdiden
arz ve ifade ediyoruz” (Cumhuriyet, 19 Ekim 1972, s. 9).
Meclis’teki ÜBYKP ile ilgili yapılan oturumlarda CHP adına gö-
rüşlerini açıklayan Bülent Ecevit ise, yaptığı konuşmada üçüncü planın
temel politikalarını eleştirmiştir. Ecevit, üçüncü planın amaçlarını “sos-
yal adaletin bilinmeyen bir zamana ertelenmesi pahasına, geniş halk
topluluklarının yoksulluğu pahasına kalkınma” olarak değerlendirerek,
planın çeşitli çıkar çevrelerinin etkisinde kalınarak hazırlandığını belir-
miştir. Ecevit’e göre ÜBYKP’nin talihsizliği,
“… halkın etkisinin çok az olduğu, buna karşılık ekonomik bakımdan
güçlü bazı çıkar çevrelerinin etkisinin, yönetim üzerinde ağırlığını art-
tırdığı bir dönemde hazırlanmış olmasıdır… Bu planda halk adeta bir
yana itilmiştir. Her şeye dar bir ekonomizm çerçevesinden bakılmıştır.
İnsanın sosyal bir varlık olduğu … adeta unutuluştur” (Cumhuriyet, 20
Ekim 1972, s. 9).
12 Mart sonrası kurulan hükümetlerin Meclis desteğinin olmayışı,
yukarıda da belirtildiği gibi, hem ortaya konan reform iddialarının yeri-
ne getirilememesine neden olmuş, hem de plan görüşmeleri sırasında
planın, hükümetin iradesinin dışında değiştirilmesine yol açmıştır. Ger-
çekten de yaşanan siyasal istikrarsızlıklar üçüncü plan döneminde Mec-
lis tartışmalarına yansımış ve partilerin hiçbiri planı desteklememişler-
dir. Bunun bir sonucu olarak da Meclis görüşmeleri sırasında planda
ciddi değişiklikler yapılmıştır. Meclis’te süren bu tartışmalar süresince
ise DPT’nin üzerinde ciddi bir baskı oluşmuş ve planı hazırlayan kad-
ro sert eleştirilere muhatap olmuştur. DPT açısından sıkıntılı geçen bu
süreci, dönemin İktisadi Planlama Dairesi Başkanı Çetin, şöyle değer-
lendirmektedir:
“O dönemde özellikle sağ basından planlamaya yerli yersiz hücumlar
yöneltiliyordu. O dönemin kadrosu hep planlamanın içinden yetişmiş
kişilerden oluşuyordu, dışarıdan getirilmiş kimse yoktu. Ama Mem-
duh Bey, geldiğinde, planlamaya olması gereken kişiliğini vermeye
134
çalıştığı, plana dönük bir kadro oluşturduğu için üzerine birtakım şim-
şekleri çekti. Bunları büyük bir cesaretle göğüsledi. Bizler onun saye-
sinde yerimizde kalabildik” (aktaran, Bener, 1991, s. 231).
DPT açısından zor bir sürecin yaşandığı bu dönemde, ÜBYKP’nin
Meclis görüşmelerinin sonuna gelinmiş ve planda yer alan çerçeve,
AP’li üyelerce verilen değişiklik önergeleriyle özel sektörün lehine bir
şekilde değiştirilmiştir (Cumhuriyet, 21 Ekim 1972, s. 1). Buna göre
planda yapılan en önemli değişikler şunlardır:
1. “Stratejik madenlerin kamu tekeline alınacağını öngören plan hük-
mü AP ve DP’lilerin oylarıyla plandan çıkarılmıştır.
2. Petro-Kimya komplekslerinin sadece devlet tekelinde tutulmasını
öngören plan hükmü de değiştirilmiş, bu sektör de özel sektöre
açık tutulmuştur.
3. Deniz Yolları yolcu taşımacılığını Denizcilik Bankası yanında özel
sektörün de yapmasını sağlayan değişiklik önergesi de yine AP ve
DP oylarıyla kabul edilmiştir” (Cumhuriyet, 26 Ekim 1972, s. 9).
Yapılan değişikliklerden sonra planın oylanmasına gelindiğinde
ise, CHP başkanı Ecevit,
“… Parlamentonun etkinliğinin azaldığı meydana çıkıyor. Güçlü eko-
nomik çevrelerin etkinliğinin arttığı söyleniyor. Bu hava içinde gerçek
reform yapılamayacağı kanısını taşıyoruz… Şimdi, gerçek bir toprak
reformunun çıkması beklenemez. Çünkü bu, Plana aykırı olur… Dev-
let Planlama Teşkilatının iyi niyetli uzmanlarının hazırladığı bu Planın,
bu şekle dönüştürülmüş olmasından onların duyduğu üzüntüyü de
paylaşıyoruz. Bu Plana kırmızı oy vereceğiz” (Cumhuriyet, 27 Ekim
1972, s. 9).
diyerek, planın kabul edilmez bir hale geldiğini ifade etmiştir. AP lide-
ri Demirel ise yapılan değişikliklerle birlikte, “Hükümet, orta yolu se-
çerek bize yaklaştı” diyerek, memnuniyetini belirtmiştir (Cumhuriyet,
27 Ekim 1972, s. 1). Sonuçta yapılan oylamada AP, MGP ve CP’nin
olumlu; CHP ile DP’nin olumsuz oyları ile ÜBYKP Meclis tarafından
kabul edilmiştir. ÜBYKP’nin, AP’nin tercihlerince değiştirilmiş hali-
nin kabulünden sonra ise CHP, “Plan’daki değişikliklerden sonra re-
form adı altında alınacak tedbirlerin, reform sayılamayacak kadar yoz-
laştığı” gerekçesi ile hükümetteki bakanlarını çekmiştir (Cumhuriyet, 6
Kasım 1972, s. 1).
135
 DPT Müsteşarı Memduh Aytür ÜBYKP’nin kabulünün ardından
görevden ayrılmıştır. Aytür’ün görevinden ayrılmasında, yaklaşan 1973
seçimlerinde AP’nin tekrar iktidara geleceği beklentisi büyük rol oyna-
mıştır. İlgili kısımda değinildiği gibi 1965 seçimlerinin ardından AP’nin
iktidara gelmesiyle Başbakan olan Demirel’in, Aytür’ün görev süresini
uzatmaması sonucunda, Aytür DPT Müsteşarlığında ayrılmak zorunda
kalmıştır. Aytür, bu dönemde aynı olayın tekrar yaşanmaması düşünce-
siyle, 21 Kasım 1972’de görevinden ayrılmıştır. Aytür’ün görevden ay-
rılışını Bener, şöyle yorumlamıştır:
“Askerler dolaylı iktidarlarını bıraktıktan sonra seçimle gelecek yeni
hükümetin, Süleyman Demirel Başkanlığında yeni bir Adalet Partisi
hükümeti olacağından kimsenin kuşkusu yoktu o sıralar. Demirel’in
Planlama Müsteşarlığında onunla [Aytür’le] yeniden karşılaşmak iste-
meyeceği de muhakkaktı. Aytür’ün uzakgörüşlü arkadaşları, onun bir
kez daha hor görülebilecek bir şekilde harcanmasını önlemek kararın-
dadırlar. Seçimlerden bir yıl kadar önce, 1972 Kasımında, onu Büyü-
kelçi unvanıyla Paris’e, OECD nezdindeki Türk Daimi Temsilciliğine
atadılar. Böylece hem onu onurlandırmışlardı, hem de ondan kurtul-
muşlardı” (Bener, 1991, s. 251).
4.2.7. Kemal Cantürk Dönemi:117
Aytür’ün 25 Kasım 1972’de görevinden ayrılmasından bir ay son-
ra, 22 Aralık 1972’de DPT Müsteşarı olarak Kemal Cantürk atanmıştır.
Ancak ÜBYKP’nin Meclis’te kabul edilmesi döneminde hiçbir parti-
nin planı benimsememesi, Kemal Cantürk döneminde planın uygulan-
ması ve de DPT’nin etkinliği konusunda ciddi kuşkular doğmasına ne-
den olmuştur. Bu dönemde Ekonomik ve Sosyal Etüdler Konferansı
Heyeti tarafından düzenlenen, “Uzun dönemli plan stratejisi ve Üçün-
cü Beş Yıllık Plan” konulu seminerde ÜBYKP tartışılmış ve seminere
katılan DPT İktisadi Planlama Dairesi Başkanı Hikmet Çetin, plan stra-
tejisinin yapısal çelişkiler taşıdığını ve hazırlanan planın, “bir belge ol-
ma niteliğinden öteye gidemeyeceğini” ifade etmiştir. Böylece Çetin’in
açıklamalarından, ÜBYKP’nin kabulünün üstünden daha bir ay geçme-
den, planın uygulanamayacağı ortaya çıkmıştır (Cumhuriyet, 12 Aralık
1972, s. 9).
117 Kemal Cantürk, 22 Aralık 1972 ile 21 Ekim 1977 tarihleri arasında DPT Müs-
teşarlığı görevini sürdürmüştür (DPT, 2000, s. 21).
136
Cantürk döneminin önemli bir özelliği, siyasal yapıda mevcut olan
istikrarsızlık sürecinin devam etmiş olmasıdır. Buna göre Cantürk’ün
DPT Müsteşarlığı döneminde iktidarda olan Ferit Melen hükümeti Ni-
san 1973’de istifa etmiş ve daha sonra 15 Nisan’da kurulan Naim Talu
hükümeti ile Ekim 1973 seçimlerine gidilmiştir. Seçimlerde beklenenin
üstünde oy alan CHP ile MSP’nin kurduğu koalisyon hükümeti sadece
10 ay sürebilmiş (26 Ocak 1974-17 Kasım 1974) ve ardından (özellik-
le CHP’nin Kıbrıs Barış Harekatı nedeniyle oluşan toplumsal desteği
sandığa yansıtmak düşüncesi ile) koalisyon bozulmuştur. 10 ay süren
CHP-MSP koalisyonunun ardından seçimlere gidileceği beklentisiyle,
güvenoyu almadan kurulan Sadi Irmak hükümeti ise sadece 4 ay süre-
bilmiş (17 Kasım 1974-31 Mart 1975) ve ardından istifa etmiştir. Daha
sonra ise AP’nin Meclis’teki diğer küçük partileri (MSP, MHP, DP,
CGP), eğer seçimlere gidilirse tekrar Meclis’e giremeyeceklerine ikna
etmesinin sonucunda, I. Milli Cephe (I. MC) hükümeti olarak da adlan-
dırılan AP-MHP-MSP-CGP koalisyonu (31 Mart 1975-21 Haziran
1977) kurulmuştur (Milliyet, 1 Nisan 1975, s. 1). I. MC hükümetinin
27 ay süren iktidarından sonra ise Haziran 1977 seçimleri yapılmış ve
seçimler CHP’nin oylarını yükseltmesiyle sonuçlanmıştır.118 Seçimler-
den sonra hükümet kuran CHP (21 Haziran 1977-21 Temmuz 1977) 1
ay sonra istifa etmek zorunda kalmış119 ve hemen ardından II. Milli
Cephe hükümeti (II.MC), yani AP-MHP-MSP koalisyonu kurulmuş-
tur(Cumhuriyet, 22 Temmuz 1977, s. 1).
Yukarıda çok kısa bir şekilde özetlenen 1972-1977 yılı arasında ku-
rulan hükümetler döneminde, DPT Müsteşarı olarak Kemal Cantürk
bulunmaktadır. Bir başka ifadeyle Cantürk’ün Müsteşarlığı döneminde
yedi farklı hükümet kurulmuş, buna rağmen DPT Müsteşarı değişme-
miş ve önceki dönemlerde görülen DPT-siyasal iktidar çatışması asga-
ri düzeye inmiştir. DPT Müsteşarının, oldukça istikrarsız bir siyasal at-
mosferin bulunduğu bu beş yıl boyunca değişmemesi, 1960-1980 ara-
sındaki DPT-siyasal iktidar ilişkileri açısından oldukça sıra dışı bir ol-
118 Seçim sonuçları şöyledir: CHP: %41, 213 sandalye; AP: %35 189 sandalye;
MSP: %8.5, 24 sandalye; MHP: %6.4 16 sandalye (Cumhuriyet, 8 Haziran
1977, s. 1).
119 Ecevit hükümeti güven oyu alamadığı için istifa etmiştir. Güven oylaması şöy
le sonuçlanmıştır: Evet: 217, Hayır: 229, Çekimser: 2 (Cumhuriyet, 4 Tem-
muz 1977, s. 1).
137
gudur. Cantürk, kendi döneminde DPT’de yaşananları şöyle anlatmak-
tadır:
“Şimdi ben planlamaya tayin edildiğim zaman… bakın dedim, burada
hepiniz uzmansınız, benim görevim her uzmanın en iyi şartlarda en iyi
fikirleri üretmesini sağlamak. Ben sizi seyredeceğim, fikir üretmeniz-
de sizi sıkan noktalar varsa onları önlemeye çalışacağım. Benim fonk-
siyonum bu diyerek, gayet anlayış içersinde vakit geçirdim. Ama bü-
tün işleri takip ediyorum, kim ne yapıyor, ne ediyor hepsinin farkında-
yım ama belli etmiyordum. O sırada biz planlama olarak her işe karı-
şıyorduk. Karışıyorduk yalnız, karışırken yol gösteriyorduk. Tüm ba-
kanlarla irtibatımız vardı. Onun için her şeyi tatlılıkla hem arkadaşlar
arasında birbirimize anlatıyorduk, hem de idarelerle münasebetimiz
öyle yürüyordu” (Cantürk ile görüşme, 4 Mayıs 2004).
Kemal Cantürk’ün DPT Müsteşarlığı döneminin bir diğer özelliği
de, bu dönemde DPT’nin atıl duruma gelişi ve planın uygulanması sü-
recindeki pasif tutumudur. Bu durumla ilgili Türel şu değerlendirmele-
ri yapmaktadır:
“Kemal Cantürk, esas itibariyle, DPT ve hükümet ilişkilerini sıcak tut-
mak isteyen bir bürokrattı. Hazine kökenliydi ve Hazine ve Merkez
Bankası ile yakın ilişkileri vardı. Sivri ve köşeli projelere katılarak,
kendisini antipatik hale getirmek istemiyordu. Aykırı ve ters şeyler
söyleyen bir Müsteşar olmaktansa, “vaziyeti idare eden” bir Müsteşar
olmayı tercih etti Kemal Cantürk. Temel algılayışı itibariyle, Adalet
Partisine ve Süleyman Demirel’e oldukça yakın bir kişi olduğu için,
hiç kimse onu görevden almayı düşünmedi. Yani siyasi otoriteden “Bu
işi şöyle yapalım” diye bir telkin geldiğinde, ona uymakta büyük ra-
hatsızlığı olmadı. “Ben bunu yapamam, benim algıladığım iktisadi ge-
lişme modeli budur” deyip, görevden ayrılacak bir bürokrat değildi.
Buna somut olarak şöyle bir örnek verebilirim:
1974 programı hazırlanacak. 1974 programı yeni bir iktidarın programı
olmak durumunda. O dönemde şöyle bir görüşle ortaya çıktı Kemal
Cantürk: “Hükümet değişti ama 1974 programını değiştirmeye ihtiyaç
yok, aynı programı uygularız”. Şimdi olacak iş mi, yıllık program ya-
pıyorsunuz, daha önceki ara rejim iktidarları gitmiş, başka öncelikleri
olan yeni bir siyasi iktidar var ve siz diyorsunuz ki “fark etmez, bu giy-
si ona da buna da uyar”. Bu örnek, Kemal Cantürk’ün iktisadi planla-
ma ve iktisat politikasına bakışını simgeleyen çok somut bir olay” (Tü-
rel ile görüşme, 4 Mayıs 2004).
138
DPT’nin bu pasif konumu, DPT İktisadi Planlama Dairesi eski
Başkanı Besim Üstünel’in başlattığı bir tartışmaya konu olmuş ve
DPT’den Coşkun Ürünlü ile Milliyet gazetesinden Ali Gevgili de bu
tartışmaya katılmıştır. Buna göre Besim Üstünel, Milliyet gazetesinde
yayınlanan “Ekonomik Durum ve Gelişme Yönleri” makalesinde, 1974
yılını değerlendirirken, “‘Planlama’nın etkin bir politika aracı haline ge-
tirilemediğini, DPT’nin itildiği pasif durumdan kurtarılamadığını ve tü-
müyle ekonomiyi ‘ciddi bir plan disiplini’ içine alma çabalarının başa-
rıya ulaşamadığını” belirterek, bu dönemde DPT’nin “kış uykusuna”
girdiğini ifade etmiştir (Milliyet, 5 Ocak 1975, s. 2). Bunun üzerine Ali
Gevgili, yine Milliyet gazetesinde yayınlanan “Neden Üstünde Sessiz-
lik Dolaşıyor Planlamanın” isimli köşe yazısında,
“Türk Toplumu, Başbakan Yardımcısı Zeyyat Baykara’nın duyuruları
olmasaydı, 1975 yılı programının açıklandığını belki de sezmeyecekti
bile… Planlı kalkınma denemeleri yönünden bu dramatik bir olaydır.
İlk Türk planları alt üst ederdi toplumun çeşitli kesimlerini. Her yeni
yıllık kalkınma programı ile, bir başka büyük gelişme olurdu” (Milli-
yet, 9 Ocak 1975, s. 9).
yorumunu yapmaktadır. Gevgili, Türkiye’de planlı kalkınmanın başla-
dığı 1960’lardan 1975’e gelindiğinde, ekonomik anlamda bir çok geliş-
me yaşanmasına rağmen, DPT’nin bu dönemde derin bir sessizliğe bü-
ründüğünü ifade ederek, yazısının devamında bu durumu “birey ve yı-
ğın olarak ‘toplumsal insan’ın sahnenin dışında kaldığı bir yerde, elbet,
ancak derin bir sessizlik olur. En sonunda, nitelik ve nicelik olarak, her
şeyin, planlar, programlar, sayfalar arasında donup kalacağı bir başka
bunalım doğar” biçiminde yorumlamaktadır (Milliyet, 9 Ocak 1975, s.
9).
Milliyet gazetesinde yayınlanan bu iki yazıdan sonra başlayan tar-
tışmaya, DPT’nin içinden de yanıt gelmiş ve Coşkun Ürünlü yazdığı bir
makale ile tartışmaya katılmıştır. Ürünlü “Planlamanın Kış Uykusu” ad-
lı makalesinde, DPT’nin pasif tutumunun başlangıcını açıklarken, 12
Mart 1971 müdahalesini ve bundan sonra da kronik hale gelen siyasal
istikrarsızlık atmosferini vurgulamaktadır. Ürünlü’ye göre, “bürokrasi-
nin en çağdaş yapıdaki kanadını temsil eden Planlama ise bu durumdan
en kesin ve yıkıcı darbeyi ilk yiyen kurum olmuştur”. Ürünlü makale-
sinin devamında ise, DPT’nin atıl duruma düşmesinin nedenlerini şöy-
139
le açıklamıştır:
1. DPT’de çalışan “seçkin uzmanlar kitlesinin” özlük haklarında kı-
sıntılar yapılmış ve “uzmanlar, Sosyal Devlet içinde en fazla ada-
letsiz kişisel haklar düzeyindeki bireyler haline getirilmişlerdir.”
2. Kalkınma planları, kamu yararı gözetilerek değil; “yatırımları piya-
sa güçlerine göre yöneltmenin en iyi olduğuna dair doğmalara sa-
hip kişilerin iradesi altında” hazırlanmıştır.
3. “Tutucu bürokrasi para, kredi, fiyat politikalarını her geçen gün de-
ğiştirerek, hem planları ifna etmiş hem de planlamanın ana fonksi-
yonlarını azalttırmıştır”.
4. Üçüncü Planın revize edilmesi ihtiyaç halini almış, ancak siyasal
iktidar boşluğu nedeniyle gerçekleştirilememiştir.
5. DPT’de “12 Mart 1971 kadrosu olarak oluşan bir klik yönetimi,
bütün hükümetler gelip geçmesine rağmen, her hükümetle de gö-
rev yapabilecek esnek bir yapıda olduğunu ispatlamıştır.” Bunun
sonucunda ise, DPT içindeki “fikir alış verişi, özgür tartışma orta-
mı yerini karanlığa bırakmış, tek bir görüş, tek bir davranış, tek bir
uygun oluş, tek bir otoriteye bağlanış ana kural haline gelmiştir.”
6. DPT çalışanları üzerinde varolan, sözleşmelerinin feshi veya üc-
retlerinin arttırılmaması gibi baskılar sonucunda Planlamada, “sus-
kunluk ve ürkeklik atmosferin hakim unsuru olmuştur” (Ürünlü,
1975, s. 3-4).
Kemal Cantürk’ün Müsteşarlığı döneminde, diğer dönemlerden
farklı olarak görülen DPT’deki sessizlik durumu, 1977 yılının sonlarına
doğru yavaş yavaş ortadan kalkmıştır. 1977 yılı, üçüncü beş yıllık plan
döneminin sonu olması ve bir sonraki beş yıllık planın hazırlık çalışma-
larının tamamlanması gerektiği için önemli gelişmelerin yaşandığı bir
yıl olmuştur. Ayrıca 1977 yılı, içe yönelik birikim modelinin sonuna
yaklaşıldığının ilk belirtileri olan döviz darboğazı ve buna bağlı olarak
artan dış borçlanmayla, kriz atmosferinin hakim olduğu bir dönemin
başlangıcını işaret etmektedir. DPT açısından bu yıl yaşanan en önemli
olay ise, Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın (DBYPK) ve 1978 yı-
lı programının Kasım ayına kadar hazırlanmış olması gerekliliğine kar-
şın, daha plan stratejisinin bile ortada olmamasıdır. Buna göre II. MC
hükümetinin koalisyon ortakları arasında varolan uyuşmazlıklar nede-
niyle120 “plan hedefleri ve stratejisi” belgesi hazırlanamamış ve bu ne-
140
denle de DPT, DBYKP çalışmalarına başlayamamıştır. Ancak hükümet
ile IMF arasında yapılan görüşmelerde, “dış borç koşullarının plana
bağlanması üzerine ikinci cephe hükümeti DPT’ye emir vererek ‘bir
hafta içinde plan hazırlanması’121 isteğinde bulunmuştur” (Cumhuriyet,
11 Ekim 1977, s. 11). IMF-hükümet ilişkilerinin sıkıştığı ve hükümetin
DPT üzerinde baskı kurduğu bu ortamda DPT Müsteşarlığında değişik-
lik olmuş, DPT Müsteşarlığını 1972’den bu yana beş yıldır sürdüren
Kemal Cantürk görevden ayrılmıştır. Cantürk, DPT Müsteşarlığından
ayrılmasını,
“Dördüncü plan hazırlanırken, 1977’nin Ağustos ayı geldi, plan yok or-
tada hala. Hükümetin arasında anlaşmazlık vardı. Erbakan plan yapılır-
ken tutturdu “manevi kalkınma “diye. Tabi diğer hükümet ortakları bu-
na karşı çıktı. Ben de Demirel’e gittim ve durumu söyledim, o merak
etme dedi. Tam o arada senatör seçimleri vardı, ben de Müsteşarlıktan
ayrıldım ve büyük bir yükten kurtuldum” (Cantürk ile görüşme, 4 Ma-
yıs 2004).
diyerek açıklamaktadır.
4.2.8. Mustafa Ernam Dönemi:
Cantürk’ün görevden ayrılmasından sonra, Mustafa Ernam DPT
Müsteşarlığına vekaleten atanmıştır. Ernam’ın iki buçuk ay süren Müs-
teşar vekilliği dönemi (8 Kasım 1977-17 Ocak 1978), DBYKP’nin ha-
zırlanması açısından kritik bir süreçtir. Dönemin İktisadi Planlama Da-
iresi Başkanı Çetin DBYKP ile ilgili şunları söylemiştir:
“Bütçe tasarısının en geç 30 kasım tarihine kadar Türkiye Büyük Mil-
let Meclisine sunulması anayasal zorunluluk olduğuna göre 1978 Yılı
120 Ürünlü’ye göre koalisyon ortakları arasındaki uyuşmazlıklar, “siyasal iktidar
sahiplerinin vurguladıkları önceliklerin farklılığından ileri gelmektedir”. Koa-
lisyon ortaklarından MSP “manevî plan”, AP “kapitalizmin sömürü temelleri-
ni güçlendirecek plan”, MHP ise “ulusal toplumcu plan” istemektedir. “Bun-
dan ötürü de ülkenin somut koşullarına uyum gösteren, sorunlarına çözüm ge-
tiren, gerçekçi ve bilimsel nitelikte öze sahip bir plan temel stratejisi oluştu-
rulamamaktadır” (Cumhuriyet, 14 Ağustos 1976, s. 2).
121 Bu kısa sürede beş yıllık planın bir hafta içinde hazırlanmasının teknik olarak
imkansız olmasına rağmen, “planla ilgili çalışmaların gecikmesi, IMF’nin ise,
‘borç vermek için planı görmek’ istemesi” üzerine, hükümet DPT’ye planı bi-
tirmesi için baskı yapmıştır (Cumhuriyet, 11 Ekim 1977, s.11).
141
 Programının bu tarihten önce hazırlanması, yasal açıdan gereklidir. An-
cak ortada Dördüncü Beş Yıllık Plan bulunmadığına göre 1978 yılı
programı yasal dayanaktan yoksun olmaktadır. Bir yandan hükümetin
kendi içindeki uyumsuzluğu öte yandan meclisin çalışma ortamına gi-
rememesi; plan, yıllık program ve bütçe açısından giderilmesi güç so-
runlar yaratmaktadır” (Cumhuriyet, 31 Ekim 1977, s. 2).
Çetin’in de ifade ettiği gibi, DPT’nin görevlerini düzenleyen 91
sayılı yasaya göre,122 bütçeler yıllık programlara göre, yıllık programlar
da beş yıllık planlara göre hazırlanmak zorundadır. Ancak 1977 yılının
Ekim ayına gelindiğinde Plan-Program-Bütçe düzeni uygulanamaya-
cak bir noktaya gelmiştir. DPT’nin DBYKP’yi hazırlayamamasının ne-
deni ise hükümetin “Hedef ve Strateji” belgesini onaylamamış olması,
yani hükümetin planın hedef ve stratejisini belirlememiş olmasıdır.
DPT yetkililerinin, bu durumu çeşitli zamanlarda hükümete yansıtma-
larına rağmen, hükümetten hiçbir emir ya da tepki gelmemesi sonucun-
da, hükümet varolan bu sıkışık durumu aşmak için, “1973 yılından bu
yana uygulanmakta olan üçüncü beş yıllık kalkınma planı hedeflerine
dayanarak ‘bir yıllık geçiş planı’ uygulamak amacıyla meclisten bu yol-
da yetki isteyen bir yasa tasarısı hazırlamıştır” (Cumhuriyet, 9 Kasım
1977, s. 9).
12-16 Kasım 1977 tarihinde yapılan YPK toplantıları ise, DPT’nin
üzerindeki baskıların arttığı bir dönem olmuştur. Buna göre DPT Sosyal
Planlama Dairesi Başkanı İcen Börtücene “YPK toplantısına girmesi-
nin engellenmesi amacıyla” 11 Kasım’da görevinden alınmıştır (Cum-
huriyet, 12 Kasım 1977, s. 9). DPT içinde Börtücene’nin görevden alın-
masıyla birlikte artan huzursuzluk, bazı DPT yöneticilerinin YPK top-
lantısından çıkarılmalarıyla daha da artmıştır. Cumhuriyet gazetesine
göre tartışmalı YPK’da yaşananlar şöyledir:
“DPT yeni müsteşar vekili Mustafa Ernam toplantı başlamak üzere
iken, toplantı salonunda bulunan Maliye Bakanlığı, Merkez Bankası ve
diğer DPT uzman ve yöneticilerinin gözleri önünde, DPT’nin bazı yö-
neticilerini toplantıdan atmıştır. Ernam planın görüşüleceği toplantıdan
122 15. maddenin (b) fıkrası, “yıllık programlar, bütçeler ile iş programlarından ev
vel hazırlanır. Bütçelerle iş programlarının hazırlanmasında Planlama Teşkila-
tının yıllık programları ile kabul edilmiş olan esaslara uyulur” şeklindedir
(DPT, 1973, s. 47).
142
plancıları atarken, atılan yöneticilere ‘toplantıda bulunmalarının gerek-
siz olduğunu bildirmiş’ ve toplantıyı terk etmelerini istemiştir” (Cum-
huriyet, 13 Kasım 1977, s. 9).
Gergin bir şekilde başlayan YPK toplantıları sürerken ilginç bir
olay daha yaşanmış; YPK’da tartışılmak üzere sunulan plan stratejisi-
nin DPT tarafından hazırlanmadığı ortaya çıkmıştır( Cumhuriyet, 14 Ka-
sım 1977, s. 9). Ancak sonunda hükümet üyelerinin üzerinde anlaştığı
bir “Hedef ve Stratejisi” belgesi, 16 Kasım 1977’de Bakanlar Kurulu
kararı ile yürürlüğe konmuştur (Sezen 1999, s. 100). Bundan sonraki
süreçte ise, bütçe tasarısının en geç 30 Kasım’da Meclis’e sunulması
için DPT’den, kalan ondört gün içinde hem DBYKP’yi, hem de 1978
yılı programını hazırlaması istenmiştir.
Bütçe tasarısının Meclis’ten çıkması gereken tarih olan 30 Kasım’a
yaklaşıldığında ise DPT’nin üzerindeki baskılar gittikçe çoğalmıştır.
Buna göre DPT Müsteşar vekili Mustafa Ernam, 27 Kasım saat 16’da
bir genelge yayınlayarak kalkınma planı metninin 28 Kasım saat 12’ye
kadar kendisine ulaştırılmasını istemiştir. Yayınlanan genelgede, Daire
Başkanları ve Şube Müdürleri devreden çıkarılmış, uzmanlardan doğru-
dan Müsteşar vekili Ernam ile ilişki kurmaları istenmiştir. DPT çalışan-
ları ise bu durumu şöyle yorumlamaktadırlar:
“Önce program hazırlandı. Ama ortada bu programın dayalı olduğu
plan yoktu. Şimdi plan hazırlamamız isteniyor, ama bu kez de progra-
mın [planın] dayalı olması gerektiği plan stratejisi ortada yok. Bakan-
lar Kurulu daha stratejiyi kabul edip bize vermedi. Neresinden bakılır-
sa yasalara aykırı bir durum var. Ancak hükümet şimdi 30 kasımda
Meclise plan adı altında bir metin sunma çabası içinde ve doğal olarak
bunun tutarlı olması da olanaksız” (Cumhuriyet, 28 Kasım 1977, s. 9).
DPT çalışanlarının yaptıkları açıklamalardan da anlaşıldığı gibi, bu
dönemde kuruma yönelik baskılar artmış ve bu süreç, DPT’de yeni bir
istifanın yaşanmasına neden olmuştur. Buna göre, Sosyal Planlama Da-
iresi Başkanlığı Planlama Şube Müdürü Timur Erkman, Müsteşar veki-
li Ernam’ın 27 Kasım’da yayınladığı genelgeye karşı çıkarak,
DBYKP’nin iki gün içinde hazırlanamayacağı, bunun her türlü yasa ve
plan ilkelerine aykırı olduğu ve bu hukuk dışı uygulamadan doğacak so-
rumluluklara katılamayacağı gerekçesiyle görevinden ayrılmıştır123
(Cumhuriyet, 29 Kasım 1977, s. 9).
143
 Sonuçta ondört gün içinde hazırlanan DBYKP, 1978 yılı programı
ve 1978 yılı bütçesi, aynı gün içinde (30 Kasım 1977’de) Meclis tara-
fından kabul edilerek yürürlüğe girmiştir. Ancak planın kabulünden
sonra da tartışmalar bitmemiş ve DPT, hazırlanan plandaki rakamlarda
tutarsızlık olduğunu açıklamıştır. Bunun üzerine yapılan düzeltmelerle
yatırım, ihracat, üretim gibi en önemli ekonomik faaliyetlere ilişkin de-
ğerler dördüncü plandan çıkarılmıştır (Cumhuriyet, 20 Aralık 1977, s.
9).
DBYKP’nin hazırlanmasından sonra, 21 Temmuz 1977’de kurulan
ve beş ay süren II. MC koalisyonunun sonuna gelinmiş ve CHP tara-
fından istenen güven oylaması sonucunda hükümet düşürülmüştür.124
Daha sonra 5 Ocak 1978’de kurulan CHP hükümeti ise, “cephe ortak-
larınca ‘yasa dışı’ olarak hazırlanıp parlamentoya sevk edilen Dördüncü
Beş Yıllık Kalkınma Planı ile 1978 Yılı Ekonomik Programının” geri çe-
kileceğini, DBYKP yeniden hazırlanırken 1978 yılının “geçiş yılı” ola-
rak kabul edileceğini ve DBYKP’nin bir yıl ertelenerek “1979 yılından
başlatılacağını” ilan etmiştir (Cumhuriyet, 10 Ocak 1978, s. 1). Türel,
DBYKP’nin bir yıl ertelenmesi sonucunda, 1978 yılı programının hazır-
lanması sürecini şöyle anlatmaktadır:
“[1978 yılında] iktidar değişikliği olduğunda dönemin iktidarı, kendi
dönemine değişik hedeflerle ve öncüllerle başlayan yeni bir plan yap-
ma arzusundaydı; sonuçta 1978 programı bir ara program oldu. 1978
yılı programı çok kısa zaman içinde hazırlandı. O kadar ki, 1978 prog-
ramının hazırlığı hemen hemen eski çalışmaların elden geçirilip, topar-
lanmasından ibaret oldu” (Türel ile görüşme, 4 Mayıs 2004).
Candır ise, DBYKP’nin ertelenmesi kararının DPT’ye yansımasını
şöyle değerlendirmektedir:
“O dönemde [1977 yılının son aylarında] gayet hızlı bir şekilde, gelişi-
güzel bir plan hazırlanmıştı. Ortaya çıkan bizim bildiğimiz, anladığımız
anlamda bir plan değildi. Onun için daha sonra gelen yönetim bunu
değiştirmek istedi. Büyük tartışmalar o zaman çıktı. Bir önceki planı
123 “Timur Erkman’ın istifası sonucunda Sosyal Planlama Dairesinde tek bir asli
yönetici kalmamıştır” (Cumhuriyet, 29 Kasım 1977, s. 11).
124 Yapılan güven oylamasında, Güven: 218, Güvensizlik: 228, Katılmayan: 2, so-
nuçları alınmış ve II. MC hükümeti son bulmuştur (Cumhuriyet, 1 Ocak 1978,
s. 1).
144
hazırlayanlar kendilerinin doğru bir yaklaşım içinde olduklarını düşün-
düler. Onlara gösterildi ki, verdikleri tepki çok doğru ve sağlıklı değil.
Yani Planlamada çok gerilimli bir dönem yaşandı” (Candır ile görüş-
me, 22 Mart 2004).
Sonuçta, DBYKP’nin hazırlanması sürecinde görevden ayrılan Ke-
mal Cantürk’ün yerine vekaleten Müsteşarlık görevini yürüten Er-
nam’ın döneminde, DPT çok önemli baskılara maruz kalmış ve Ernam,
bu dönemde DPT çalışanlarını gözeten değil, siyasal iktidarın emirleri-
ni yerine getiren bir yaklaşım sergilemiştir.
4.2.9. Bilsay Kuruç Dönemi125
CHP’nin hükümet kurmasından sonra DPT Müsteşarlığı görevini
vekaleten yürüten Mustafa Ernam görevden alınarak yerine Bilsay Ku-
ruç atanmıştır (Cumhuriyet, 28 Ocak 1978, s. 1). Bilsay Kuruç, 27
Ocak 1978’de DPT Müsteşarı olduktan sonra birlikte çalışacağı yeni bir
ekip hazırlamış ve İktisadi Planlama Dairesi Başkanlığına Oktar Türel,
Sosyal Planlama Dairesi Başkanlığına Timur Erkman ve Koordinasyon
Dairesi Başkanlığına Algan Hacaloğlu getirilmiştir (DPT, 2000, s. 26-
27).
Kuruç’un DPT Müsteşarlığı dönemindeki en önemli gelişme, ya-
şanan ekonomik krizden nasıl çıkılacağına ilişkin çözüm yollarının tar-
tışılması sırasında hükümet ile DPT arasında ortaya çıkan gerginliktir.
Buna göre 1978 yılına gelindiğinde, içe yönelik birikim modelinin te-
mel unsurlarından biri olan ve ithal ikamesinin gerçekleştirilmesini
sağlayan döviz rezervleri tükenmiş ve sistemin sürdürülebilmesi için
dış borç bulunması zorunlu hale gelmiştir. Bu durumda dış borç bula-
bilmesinin tek yolu da IMF ile anlaşılması olarak belirmiştir. DPT ile
hükümet arasında yaşanan gerginliğin temel sebebi bu noktada düğüm-
lenmektedir. DPT yetkilileri ile hükümet üyeleri arasında, IMF ile an-
laşılıp anlaşılmaması konusunda karar verilmesi için yapılan 27 Şubat
1978’deki toplantı, DPT-hükümet ilişkilerinin geleceği için önemi bir
dönüm noktasını oluşturmaktadır. Toplantıda İktisadi Planlama Dairesi
Başkanı Oktar Türel, IMF ile ilgili şöyle bir değerlendirme yapmıştır:
“IMF emperyalist bir kuruluştur… IMF gerçekte gelişmiş ülkelerin çı-
125 Bilsay Kuruç, 27 Ocak 1978 ile 2 Aralık 1979 tarihleri arasında DPT Müste-
şarı olarak görev yapmıştır (DPT, 2000, s. 22).
145
 karlarını koruyor. Gelişmekte olan ülkelerin çıkarları ile IMF kararları
çelişiyor. IMF gelişmekte olan ülkeleri fakirlik çemberinde tutan bir
kuruluştur. Onun için dikkatli olmak zorundayız. Bunlar da yetmiyor,
azgelişmiş ülkelere dürüst davranmıyorlar. Ülkelere sürekli politik ge-
rekçeler ileri sürüyorlar. Ama, bunu gayet kurnaz bir biçimde yapıyor-
lar, teknik işlemler sırasında sürekli politik gerekçeler ileri sürüyorlar
ve teknik işlemler gerçekleştirilirken, politik isteklerini de aynen ka-
bul ettirmeye çalışıyorlar” (aktaran, Doğan, 1986, s. 33).
DPT yetkilileri ve Bakanlar Kurulu üyelerinin katıldığı bu toplantı
sonucunda hükümet, DPT’nin olumsuz görüşüne rağmen IMF ile gö-
rüşmeye karar vermiş ve görüşmelere başlamadan önce de, 1 Mart
1978’de yüzde 33 oranında devalüasyon yapma kararını açıklamıştır
(Cumhuriyet, 2 Mart 1978, s. 1). 27 Şubat 1978’de hükümet üyeleri ile
DPT yetkilileri arasında yapılan toplantı için Türkcan şu değerlendir-
meyi yapmıştır: “O toplantı kopma noktalarından biriydi. Ecevit anladı
ki, dış dünya ile olan ilişkilerini bizimle [DPT ile] çok fazla götüreme-
yecek.126 Bulduğu bazı krediler reddedildi, ancak o toplantı önemli bir
dönüm noktasıydı” (Türkcan ile görüşme, 2 Mart 2004). Bu dönemde
DPT ile hükümet arasında IMF konusundaki görüş ayrılığından kaynak-
lanan gerilimi Candır ise şöyle yorumlamaktadır:
“O zaman Türkiye dışa kapalı bir yapıdaydı ve kendi kendine yeterli
bir ülke olmak gibi bir amacımız da vardı. Belli noktalarda IMF’nin
bugüne göre sınırlı da olsa bazı talepleri olumsuz tepkiler aldı. Bazı in-
sanlar bu planın Türk planlaması olmaktan öte, dışardan empoze edi-
len bir planlama anlayışı haline getirildiğini savundu. Kuruç ve ekibi
sırasında (normalde olmaması gereken bir tutum ama) Başbakan’la küs
bir planlama vardı. Bu planlamaya çok zarar verdi. Öbür iktidarlar sı-
rasında böyle sorunlar olabilirdi, ancak sosyal demokrat bir iktidar dö-
neminde olmaması gerekiyordu. Ama o dönemde yaşanan birlikte ça-
lışamama sorunu, gerçekten DPT’ye zarar verdi” (Candır ile görüşme,
22 Mart 2004).
O dönem DPT İktisadi Planlama Dairesi Başkanı olan Türel, hü-
kümet ile DPT arasındaki uyumsuzluğu şöyle dile getirmektedir:
126 Bu dönemde DPT ile hükümet arasında yaşanan gerilimin yukarıda anlatılan
boyutunun dışında kişisel boyutu da vardır. Ayrıntılar için bakınız (Türkcan ile
görüşme, 2 Mart 2004).
146
“Şu gözlem doğrudur: Ekonomik politikanın nihai kararlarını pişirme-
si ve oluşturması beklenen kişilerin bazı ortak paydalarda birleşeme-
dikleri bir gerçektir. Bu DPT’yi yıpratmış mıdır? Doğal olarak, yıprat-
mıştır. Ekonomi yönetiminin içinde kilit önemde olan bir kuruluş ve
bu kilit kuruluşa yön verebilecek siyasal üst yapı eğer kendi içinde
ahenkli davranamıyorsa, ister istemez bu durum kuruluşu yıpratacaktır
ve yıpratmıştır da” (Türel ile görüşme, 4 Mayıs 2004).
Kuruç’un döneminde DPT ile hükümet arasında IMF konusunda
yaşanan fikir ayrılığının dışında farklı konularda da anlaşmazlıklar ol-
muştur. Bu anlaşmazlıklardan biri hükümetin uçak, tren ve demiryolu
ulaşımına zam yapması girişimi üzerine yaşanmıştır. Buna göre DPT,
yapılmak istenen bu zamlara “karayolunu özendirdiği gerekçesi ile”
karşı çıkmıştır (Cumhuriyet, 27 Mart 1978, s. 1). Hükümet ile DPT ara-
sında tartışma yaratan bir başka konu ise, enflasyonun dizginlenmesi
için işçi ücretlerinin dondurulması girişimidir. Buna göre DPT, “fiyat
artışları, işçi ücretlerinin yüksekliğinden değil, işverenlerin kar oranla-
rının yüksekliğinden kaynaklanıyor” görüşünü savunarak bu girişime
karşı çıkmıştır (Cumhuriyet, 25 Mayıs 1978, s. 9).
Bilsay Kuruç’un Müsteşarlığı döneminde hükümet ile DPT arasın-
da yukarıda aktarılan anlaşmazlıkların yaşanmasına rağmen, bir yıl er-
telenen DBYKP’nin hazırlanmasına devam edilmiştir. Bu dönemde ya-
pılan çalışmalar ile ilgili Kafaoğlu, “planlama tekniği ancak bir ekono-
mi ‘planlanabilir’ bir yapıdaysa işlerlik kazanabilir” diyerek, planlama-
nın başlangıcı olan 1960’lı yıllara göre, 1978 yılında ekonominin çok
daha zor planlanabilir bir duruma geldiğine işaret etmiştir (Cumhuri-
yet, 27 Temmuz 1978, s. 7). Ürünlü ise, DBYKP’nin hazırlık çalışma-
ları ile ilgili değerlendirmeler yaptığı yazısında,
“Burada önemli olan devletin uygulama mekanizmasıdır. Mekanizma,
‘parsellenmiş’ ise, devlet kadrolarının tarafsızlaştırılması, yani devletin
belli bir anlayışın tutsaklığından kurtulması gereklidir. Ne kadar iyi
plan yapılırsa yapılsın, saptanan sorunlara ne denli geçerli çözüm yol-
ları bulunursa bulunsun, uygulama alanında devreye girecek bürokrasi
taraflı yada beceriksiz ise, sonuç başarısız olacaktır” (Milliyet, 16 Şu-
bat 1978, s. 2).
diyerek, hazırlanan planın başarılı olmasının, ancak planı uygulayacak
bürokrasinin tarafsızlığının sağlanması durumunda gerçekleşebileceği-
147
ne dikkat çekmiştir.
Yukarıda aktarılan tartışmalar bir yandan sürdürülürken, diğer yan-
dan da DBYKP hazırlanması tamamlanmış ve plan Kasım 1978’de gö-
rüşülmek üzere Meclis gündemine gelmiştir. DBYKP’nin Meclis gö-
rüşmeleri süreci, muhalefet partilerinin planın çıkmasını engelleme ça-
baları nedeniyle bir hayli tartışmalı geçmiştir. Bu dönemde muhalefet
partileri (AP, MSP, MHP) dördüncü plan ile ilgili Meclis görüşmeleri-
ne katılmayarak, planın zamanında kabul edilmemesini sağlamak iste-
mişlerdir. MHP genel sekreter yardımcısı Yaşar Okuyan, “MHP olarak
planı engellemekten şeref duyarız. Böylece dördüncü planı geciktirip
30 kasımda Meclis’e sunulacak olan bütçenin plana dayanmamasını
sağlayacağız” diyerek, DBYKP’yi engelleme çabalarının nedenini açık-
lamıştır (Cumhuriyet, 29 Kasım 1978, s. 9). Ancak muhalefetin tüm en-
gelleme çabalarına karşılık DBYKP, 29 Kasım 1978’de kabul edilerek
yürürlüğe girmiştir. Planın Meclis tarafından kabulünün ardından ana
muhalefet partisinin AP’nin lideri olan Demirel, CHP hükümeti tarafın-
dan hazırlanan planın “ülke kalkınmasına ‘kelepçe’ olduğunu ve ekono-
miyi boğazladığını” söylemiştir (Cumhuriyet, 30 Kasım 1978, s. 1).
Bilsay Kuruç’un DPT Müsteşarlığının ilk yılı, DPT ile hükümet
arasında yaşanan gerilimlerle ve DBYKP’nin kabul edilmesi süreciyle
tamamlanmıştır. Kuruç’un Müsteşarlığının ikinci yılı ise, hükümetin dış
borç bulmak için IMF ve Dünya Bankası ile yaptığı temaslarla ve bu sü-
reçte DBYKP’nin bu iki uluslararası kurum tarafından eleştirilmesiyle
geçmiştir. Bu dönemde yaşanan bir diğer önemli gelişme ise TÜSİ-
AD’ın gazetelere verdiği ilanlarla hükümeti eleştirmesi ve bunun ardın-
dan başlayan tartışmalardır.
DBYKP’yi eleştiren uluslararası kurumlardan ilki IMF’dir. Buna
göre Mayıs 1979’da Ankara’ya gelen IMF heyetinin başkanı Wood-
ward DBYKP’nin öngördüğü politikaları sert bir şekilde eleştirerek,
“Türkiye’nin öncelikle ihracatını geliştirmesi gerektiğini” söylemiş,
“bunun koşulunun ihracatın karlı hale getirilmesi ve iç talebin kısılma-
sı olduğunu” ve “ihracatı karlı hale getirmek için devalüasyonun önem-
li bir araç olduğunu” ifade etmiştir (Cumhuriyet, 5 Mayıs 1979, s. 1).
Yukarıda da ifade edildiği gibi, Kuruç’un Müsteşarlığının ikinci yı-
lında yaşanan bir diğer gelişme de büyük sermayenin örgütü olan TÜ-
148
SİAD’ın gazetelere verdiği ilanlarla CHP hükümetini eleştirmesidir.
Buna göre IMF heyetinin Türkiye’den ayrılmasından on gün sonra TÜ-
SİAD gazetelere verdiği “Gerçekçi Çıkış Yolu” başlıklı ilanlarla, yaşa-
nan ekonomik krizin sorumluluğunun hükümetin uyguladığı ekonomi
politikalarında ve sendikaların davranışlarında olduğunu savunmuştur.
TÜSİAD, ilanın devamında,
“Biz Türk özel sektörünün üyeleri olarak beyan ederiz ki: Ülkemizin
hürriyetçi demokrasi içinde refaha götürecek temel güç hür teşebbüs-
tür. Kişiyi, her zaman daha çok ve daha verimli çalışmaya sevk etmiş
olan hür teşebbüs, çağımızın ileri toplumları refaha hürriyet içinde yal-
nız bu yolla erişmişlerdir. Bir başka yol yoktur” (Cumhuriyet, 16 Ma-
yıs 1979, s. 6 ).
demiştir. Günlük gazetelere verilen bu ilanlar ile ilgili İşgüden, TÜSİ-
AD’ın ilanlarında eleştirdiği CHP’nin kapitalist sistem dışında bir niye-
ti olmadığını ifade ederek,
“Ecevit hükümeti kesindir ki, ekonomik yapıda köklü değişikliklerden
yana değildir. Tersine, şimdiki yapı işlerliğe kavuşturulmak istenmek-
tedir. Bunun için de birtakım hoşa gitmeyen önlemlerin alınması zo-
runludur. Bu önlemler kısa dönemde özel kesimin bir bölümünü rahat-
sız etse bile, uzun dönemde onların yararına işleyecektir” (Cumhuri-
yet, 17 Mayıs 1979, s. 2).
vurgusunu yapmış ve TÜSİAD’ın bu durumu kavrayamadığını ifade et-
miştir. TÜSİAD’ın ilanıyla başlayan tartışmaya DİSK Tekstil İşçileri
Sendikası da katılmıştır. Tekstil İşçileri Sendikası’nın gazetelere verdiği
“Gerçek Kurtuluş Yolu” başlıklı ilanlarda, yaşanan ekonomik krizin so-
rumluluğunun sendikalarda ya da hükümette değil, sermaye sınıfında
olduğu ifade edilmiştir (Cumhuriyet, 26 Mayıs 1979, s. 6). Tekstil İş-
çileri Sendikası’nın gazetelere verdiği ilanlardan bir gün sonra ise, Oda-
lar Birliği bir açıklama yapmış ve
“Dördüncü planda özel sektör bir tarafa itilerek, kamu işletmeciliğine,
halk girişimciliğine ve kooperatifçiliğe ağırlık verilmiştir. Hem kalkın-
ma çabalarımız milli kaynaklarımıza dayandırarak sürdürelim, ihtiyaç-
larımızı iç üretimle karşılayalım diyoruz, hem de bu işi en iyi yapacak
olan özel sektöre ‘sen geride dur’ diyoruz. Özel sektörün yaratıcı gücü
saf dışı edilirse, dışa bağımlılıktan kurtulmamız mümkün değildir”
(Cumhuriyet, 27 Mayıs 1979, s. 9).
149
demiştir.
Bu dönemde DBYKP’yi eleştiren bir başka uluslararası kurum ise,
Dünya Bankası’dır. Buna göre Ekim 1979’da Türkiye’ye gelen Dünya
Bankası heyeti DBYKP’yi eleştirerek, planda öngörülen kalkınma hızı-
nın “mutlaka düşürülmesi gerektiğini” ifade etmiştir (Cumhuriyet, 9
Ekim 1979, s. 1). Daha sonra DPT ile Dünya Bankası yetkilileri ara-
sında yapılan görüşmelerde anlaşma sağlanamamış ve heyet Türki-
ye’den ayrılmıştır. DPT ile Dünya Bankası arasındaki anlaşmazlığın ne-
denleri ana hatlarıyla şunlardır:
“Dünya Bankası ısrarla kalkınma hızının düşürülmesi, dış satımı ger-
çekleştirecek ürünlerin üretimine ağırlık verilmesi, ağır sanayilerin ku-
rulmasında belli bir dönem ertelemeye gidilmesi gibi konuları savun-
muş, Devlet Planlama Teşkilatı da bunların tersini dile getirerek dör-
düncü plandaki ilkelerden ödün verilmeyeceğini bildirmiştir” (Cum-
huriyet, 16 Ekim 1979, s. 9).
DPT ile Dünya Bankası heyetinin yaptığı görüşmelerde bir uzlaş-
ma sağlanamamasının ardından, Dünya Bankası heyetinin Türkiye’den
ayrıldığı gün, CHP hükümeti de istifa etmiştir. Buna göre 15 Ekim
1979’da yapılan Cumhuriyet Senatosu’nun üçte bir yenilenmesi ve mil-
letvekili ara seçimlerinin sonucunda, CHP Meclis’teki çoğunluğunu
koruyamamış ve hükümetten ayrılmıştır (Cumhuriyet, 16 Ekim 1979, s.
1). CHP hükümetinin istifasının ardından 12 Kasım 1979’da, MSP ve
MHP’nin dışarıdan destek verdiği AP azınlık hükümeti kurulmuştur. AP
hükümetinin kurulmasıyla birlikte Bilsay Kuruç’un DPT Müsteşarlığı
dönemi, 2 Aralık 1979’da Müsteşarlık görevinden alınmasıyla son bul-
muştur (Milliyet, 3 Aralık 1979, s. 1).
4.2.10. İkinci Turgut Özal Dönemi:
Turgut Özal’ın ikinci defa DPT Müsteşarlığı yaptığı dönemde, ge-
rek DPT’de gerekse Türkiye ekonomisinde önemli dönüşümleri yaşan-
mıştır. Bu bölümde Bilsay Kuruç’un DPT Müsteşarlığından ayrılmasın-
dan sonra, 24 Ocak kararlarının hazırlanışı ve DPT’nin bu süreçteki ro-
lü değerlendirilecektir.
12 Kasım 1979’da Süleyman Demirel Başbakanlığında kurulan AP
azınlık hükümeti, 25 Kasım 1979’da güvenoyu almış ve görevine baş-
lamıştır (Milliyet, 26 Kasım 1979, s. 1) . AP hükümeti döneminde, 29
150
Kasım 1979’da (Milliyet, 30 Kasım 1979, s. 1) yapılan ilk YPK toplan-
tısında, öncelikle Bilsay Kuruç’un DPT Müsteşarlığı döneminde hazır-
lanan 1980 yılı programının değiştirilmesini istemiştir127 (Cumhuriyet,
29 Kasım 1979, s.1). Buna göre söz konusu programda özellikle IMF
ile ilgili yapılan değerlendirmeler, ileride ekonomide köklü değişimler
yaratacak 24 Ocak kararlarını hazırlayacak olan AP’nin ekonomi yakla-
şımıyla uyuşmamaktadır. DPT’nin 1980 yılı programında IMF ile iliş-
kiler şu şekilde değerlendirilmiştir:
“Türkiye’de 1978 ve 1979 yıllarında yaşanan bunalım, gerçekte Batılı
sanayileşmiş ülkelerin bunalımlarının, gelişmekte olan ülkeler aleyh-
lerine dönen dış ticaret hadleriyle aktarılmasının bir sonucudur. Öyle
olduğu halde ve Türkiye’nin dış kaynak olanaklarının kredi itibarını ye-
niden sağlayacak nitelikte olmasına karşın, kalkınma stratejilerini te-
melden değiştirecek, ayrıca ağır ekonomik ve sosyal sakıncalar getire-
bilecek koşullar ileri süren IMF’nin kredi vermesine bağlı kılınmıştır”
(Milliyet, 6 Aralık 1979, s. 11).
YPK’da yaşanan bu tartışmalı toplantıyı, o dönem DPT İktisadi
Planlama Dairesi başkanı olan Oktar Türel şöyle anlatmaktadır:
“Burada size aktarabileceğim gözlemlerden biri, Kasım ayı içinde, büt-
çe hazırlanmadan önce Süleyman Demirel başkanlığındaki YPK’ya
aşağı yukarı bir hafta boyunca 1980 programının öncülleri konusunda
açıklama yapmamdır. Süleyman Demirel’in bütün sorularını cevapla-
maya çalıştım; niye böyle bir 1980 programı düşündüğümüzü ve bu
programdaki belli başlı önceliklerin neler olabileceğini anlattık. Süley-
man Demirel bir yerde daha düşük cari açıklar veren, daha düşük ya-
tırım kotaları öngören bir egzersiz yapmamızı istedi, onu da yaptık,
YPK’da anlattık. Bunun hangi yatırım projelerini nasıl etkileyeceğini
de anlatmaya çalıştık; bu ikinci öneriyi beğenmedi. “Siz ilk yaptığınızı
kesinleştirin” dedi. Fakat bu tutumunun tamamen bir yurt içi halkla
127 1980 programının değiştirilmesinde, IMF ve DB ile yapılan görüşmeler önem-
li bir rol oynamıştır. AP’nin 1980 yılı programında değişiklik yapmak isteme-
sinin bir başka nedeni de, 1978 yılında II. MC koalisyonunun düşmesi ile ku-
rulan CHP hükümetinin, II. MC hükümetinin hazırladığı DBYKP’yi geri çe-
kip yeni bir plan hazırlamasıdır. Dördüncü Planla ilgili yapılan bu değişiklik,
o dönemde AP tarafından yöneltilen sert eleştirilere konu olmuştur (Sezgin,
1978, s. 8-9). Buradan hareketle AP, CHP döneminde hazırlanan DBYKP’yi
sahiplenmemiş ve buna bağlı olarak da 1980 yılı programının değiştirilmesini
istemiştir.
151
 ilişkiler egzersizi olarak alındığı açık. Daha yavaş büyüme öngören,
yatırım bütçesini iyice budayan bir değişikliği deklare etmek ve o gü-
nün şartlarında siyasal itibar kaybetmek istemedi” (Türel ile görüşme,
4 Mayıs 2004).
Yeni kurulan AP hükümeti bir yandan 1980 yılı programını değiş-
tirmek için girişimlerde bulunurken, bir yandan da varolan “kriz orta-
mını yönetmek” için kendi kadrolarını kurmaya çalışmaktadır. Bu çalış-
maların DPT açısından önemli olan yönü, kadro değişimi sürecinin
DPT’nin tüm üst yönetim kademesinin değişmesine neden olacak ge-
lişmelerle sonuçlanmasıdır. Buna göre Başbakan Demirel Meclis’ten
güvenoyu aldıktan bir gün sonra (26 Kasım’da), 1965-1971 döneminde
hükümetteyken DPT Müsteşarı olan Turgut Özal’la görüşmüştür. De-
mirel bu konuşmada Özal’a önce Merkez Bankası başkanlığını öner-
miş, ancak Özal ekonominin tek elden yönetilmesi gerektiğini ve Mer-
kez Bankası’nın bürokraside önemli bir ağırlığının olmadığını söyleye-
rek, bu öneriyi reddetmiştir. Demirel daha sonra DPT Müsteşarlığını
önermiş, bunun üzerine Özal,
“Bürokrasinin en yüksek makamı Başbakanlık Müsteşarlığı’dır. Bu gö-
revi verirseniz kabul ederim. Ekonomiyi buradan idare edebiliriz. Bu-
nun yanında, Planlamanın da benim elimde olması lazım… Eğer Baş-
bakanlık Müsteşarlığını bana verirseniz, aynı zamanda Planlama’ya da
vekaleten bakabilirim. Planlama Müsteşarını nasılsa alacaksınız. O du-
rumda, aynı zamanda Planlama Müsteşar Vekili olurum” (Çölaşan,
1983, s. 47)
demiştir. Bu görüşmeden sonra ise, 2 Aralık 1979’da DPT Müsteşarı
Bilsay Kuruç görevden alınmış ve Turgut Özal, Başbakanlık Müsteşa-
rı ve DPT Müsteşar Vekili olarak görevine başlamıştır (Milliyet, 3 Ara-
lık 1979, s. 1). 1979 yılında yeni görevine başlayan Turgut Özal, 1965-
1971 arası DPT Müsteşarlığı yaptıktan sonra, 1974 yılına kadar Dünya
Bankası’nda, 1974-1979 yılları arasında ise özel sektörde çalışmıştır.
1979 yılına gelindiğinde Özal, Madeni Eşya Sanayicileri Sendikası’nın
(MESS) yönetim kurulu başkanı olmuştur (Çölaşan, 1983, s. 42). Özal,
Başbakanlık Müsteşarı ve DPT Müsteşar Vekili olmadan iki ay önce,
“170 işyerinde 40 bin dolayında işçiyi kapsayacak toplu sözleşme gö-
rüşmelerinde” MESS adına sendikalarla pazarlık etmiştir (Hürriyet, 4
Ekim 1979, s. 3). Özal’ın yönetim kurulu başkanlığını yaptığı MESS’in,
152
aynı dönemde yayınladığı “Hür Teşebbüs ve Devlet Planlaması” isimli
çalışmada ise, DPT ve çalışanları sert bir şekilde eleştirilmektedir.
MESS’in bu yayınında DPT ve çalışanları hakkında şu yorumlara yer
verilmiştir:
“Demokratik düzenlerde her siyasi partinin bir ekonomik anlayışı,
programı vardır. Seçimlerde vatandaşa verilmiş vaadler vardır… İkti-
darlar kendi programını mı, yoksa kendisinin anlayışına zıt düşüncede
olan DPT uzmanları grubunun hazırlayacağı ve benimsemediği bir
ekonomik program mı uygulayacaktır?... Hele plancıların, planı ideolo-
jik bir araç olarak kullanmaları, plana olan güven ve itibarı tamamen
yok etmiştir… Bugün içinde bulunduğumuz ekonomik karasızlığın ve
anarşinin kökünde bunlar yatmakta, DPT’nin zararlı olmaya başladığı
düşüncesine bizi sürüklemektedir. Zira ideolojik amaçlı plancılarda
kamu yöneticilerinin merkezi planlamada anlaştıkları gün, memleketi-
mizde teşebbüs hürriyeti yok edilmiş ve sosyalizmin son aşaması da
sessiz sedasız yerleşmiş olacaktır” (MESS, 1979’dan aktaran, Soyak,
2003, s.175).
Özal’ın Başbakanlık Müsteşarlığı ve vekaleten DPT Müsteşarlığı
görevine getirilmeden önce yönetim kurulu başkanlığını yaptığı
MESS’in yukarıda aktarılan görüşleri, bize Özal’ın DPT’ye bakış açısı
hakkında bilgi vermektedir.
Özal, Başbakanlık Müsteşarlığı ile birlikte DPT Müsteşar vekili
olarak göreve başladıktan sonra, 1980 yılı programı ile ilgili olarak ya-
pılan YPK toplantılarına devam edilmiştir. Ancak bu dönemde 1980 yı-
lı programının “ekonomik ve toplumsal yapıda sağlanan gelişmeler,
kaynakların kullanımı, dış ekonomik ilişkiler, yabancı sermaye, toplum-
sal gelişme, sektörel gelişmeler, sektör politikaları” gibi temel bölüm-
lerinin ele alınması için, DPT’nin üst düzey kadrosunun değiştirilmesi-
nin beklendiği ifade edilmiştir (Milliyet, 5 Aralık 1979, s. 11). Sonuçta
beklenen değişikliğin gerçekleşmesi uzun sürmemiş ve DPT Müsteşa-
rının görevden alınmasının ardından, DPT’deki tüm daire başkanları128
ve üst düzey yöneticiler129 değiştirilmiştir. Yeni kurulan AP hükümeti-
128 İktisadi Planlama Dairesi Başkanı Oktar Türel’in yerine Mahir Barutcu, Sos-
yal Planlama Dairesi Başkanı İren Börtücene’nin yerine Kazım Oskay, Koor-
dinasyon Dairesi Başkanı Algan Hacaloğlu’nun yerine Mahir Barutçu –veka-
leten- getirilmiştir (DPT, 1990, s. 24-25).
153
nin IMF ile görüşmelerinin sürdüğü bir dönemde, DPT’nin üst yönetim
kademesinde yaşanan bu değişiklik, basit bir kadro yenilemesinden da-
ha önemli bir değişime işaret ermektedir. Sezen’e göre DPT’deki bu
kadro değişikliği,
“IMF’nin istikrar programının uygulanmasına direnç gösterebilecek,
en azından zorluk çıkarabilecek plancı grubunun etkisiz bırakılarak,
programın hızla uygulanmasının önündeki engellerin kaldırılmasına yö-
nelik bir eylem özelliği taşımaktadır. Çünkü DPT geleneksel olarak,
IMF, Dünya Bankası gibi uluslararası kuruluşlara mesafeli kalmıştır”
(Sezen, 1999, s. 103).
Yalçın Doğan ise “DPT’de Batıya Direnenlerin Tasfiyesi Tamam-
landı” başlıklı yazısında, DPT’de, Dünya Bankası ve OECD’nin Türki-
ye için uzun dönemli ekonomi politikaları saptama çabalarına direnen
yöneticilerin tümünün tasfiyesinin tamamlandığına işaret etmiştir
(Cumhuriyet, 18 Ocak 1980, s. 1). Doğan daha sonra yayınlanan
“DPT’deki Kıyım Neyi Amaçlıyor” başlıklı yazısında ise, “... DPT uz-
manlarının yüzde 40’ının sözleşmesine son verildi. Böylelikle DPT’nin
ekonomideki işlevine de son verilmek istenmektedir. Tasfiye, ekono-
miyi tümüyle yerli ve yabancı sermayeye açmanın temel eylemlerinden
biridir” diyerek, DPT’nin yönetim kademesindeki geniş çaplı kadro de-
ğişikliğini eleştirmiştir (Cumhuriyet, 20 Ocak 1980, s. 1).
DPT’deki yeni atamalarla ilgili olarak, görevden alınan DPT Müs-
teşarı Kuruç ise “Demirel Azınlık Hükümetinin DPT’de giriştiği tasfi-
ye eyleminin ‘militanca bir içerik’ kazandığını” belirtmiş ve yapılan bu
değişiklikleri,
129 İktisadi Planlama Dairesi Başkanı: İsmail Barutçu; Kalkınmada Öncelikli Yö
reler Dairesi Başkanı: Mustafa Kefen; Uzun Vadeli Planlar Şube Müdürü: Gü-
ler İzmirlioğlu; Sosyal Planlama Şube Müdürü (Meriç Törüner’in yerine): İs-
mail Karaman; Sosyal Planlama Araştırma Şube Müdürü (Tunç Tayanç’ın ye-
rine): İlhan Dülger; Koordinasyon Dairesi Mali ve Hukuki Tedbirler Şube
Müdürü (Ergin Doğu’nun yerine): Mahir Kondu; Tetkik ve Tahlil Şubesi Mü-
dürü (Efe Bilkur’un yerine): İsmail Coşkun; Yayın ve Temsil Şube Müdürü
(Doğan Olcay’ın yerine): Ayhan Bolay; İl Planlama Şube Müdürü (Ertuğrul
Polatay’ın yerine): Sabahattin Alican getirilmiş ve Genel Sekreter Yardımcısı
Mehmet Erten, Devlet Personel Dairesine yollanmıştır (Milliyet, 8 Aralık
1979, s. 10).
154
“Bu tasfiye eylemi Anayasanın temel ilkelerinden olan planlı kalkın-
maya, Türkiye’nin ekonomisine ipotek koymaya niyetlenen çeşitli dış
ve iç çevrelerin arzuları ve baskıları yönünde son verecek bir düzenin
ilk adımlarından biri niteliğindedir. Türkiye’nin gelecekteki umudu
olan genç plancıların, son yıllarda sorumluluk ve büyük görev bilinci
ile DPT ve DPT dışında çalışmış değerli uzmanların ve kamu görevle-
rinde özlük haklarının geliştirilmesi için uğraşanların birbiri ardına ve
toplu kıyım biçiminde tasfiye edilmesi, … gençliğe karşı; bilgiye, ka-
biliyete ve yeniliğe karşı olan bir tavrın ifadesidir” (Cumhuriyet, 21
Ocak 1980, s. 9)
diyerek yorumlamıştır. DPT’de yaşanan bu kadro değişimi süreci ile il-
gili Türel ise şunları söylemiştir:
“24 Ocak kararlarının arifesinde yaşanan bir başka olay var. Bu da
Turgut Özal ile ilgilidir. Görevden ayrılmadan öne Turgut Özal’la bir
görüşme yaptım; Turgut Özal Müsteşar olarak atanmıştı o dönem.
Kendisine şunları söyledim: “1978–1979 yılında teşkilata alınan insan-
lar, ehliyetleri ve yetenekleri nedeniyle alınmış insanlardır. Bu insanla-
ra siz farklı talimatlar verirseniz, mesleki ehliyetleri ve memurluk ter-
biyeleri gereği, o talimatların gereğini yaparlar. Ama bu insanlar siya-
si atamalarla gelmemiştir. Bu insanları lütfen verimli olarak çalıştırın”.
Turgut Özal’ın 1980’li yıllarda bu uyarıma cevabı, 1978-1979’da
DPT’ye bürokrasiden gelen teknisyenlerin hepsini tekrar bürokrasiye
göndermek, o dönemdeki üst düzey görevlileri ile yakın işbirliği yap-
tığı düşünülen bütün uzmanları, düşük sözleşme bedelleri ile cezalan-
dırıp, kaçırmaya çalışmak ve siyasal görüşleri MHP’den MSP’ye kadar
çok değişik bir sağ yelpaze içinde yer alan bir genç teknisyenler kuşa-
ğını oraya getirmek oldu. Yani DPT’nin niteliğini bir darbe ile değiş-
tirdiler, DPT’nin insan gücü mevcuduna aşağı yukarı eşit sayıda uz-
man yardımcısı alarak, DPT’yi siyasal olarak atanmış bir kurum haline
getirdiler. Bu 1960’lı yılların Turgut Özal’ından tamamen farklı bir
yaklaşım. 1960’lı yıllarda Turgut Özal, “ziyanı yok, farklı görüşteki
teknokratlar bulunsun, her birinin çalışacağı yer var ve ben onları ça-
lıştırırım” anlayışında iken, 1980’lerde artık ideolojik olarak şekillendi-
rilmiş ve şartlandırılmış bir DPT istiyordu. Artık farklı teknokratik
renklere yer yoktu Özal’ın kafasında. Dolayısıyla 1978-1979’da etkili
olmuş ya da planlama faaliyetlerine yoğun olarak katılmış ne kadar
teknokrat varsa hepsini yerle bir etti zat-ı muhterem” (Türel ile görüş-
me, 4 Mayıs 2004).
155
 Bu dönemde Başbakanlık Müsteşarlığı ve vekaleten de DPT Müs-
teşarlığını görevini yürüten Turgut Özal ve ekibi, DPT’de yaptıkları ge-
niş çaplı değişikliklerden sonra 24 Ocak kararlarının hazırlanmasına hız
vermiş ve bu konuyla ilgili uluslararası kurumlarla görüşmelerde bu-
lunmuştur. Uluslararası kurumlarla yapılan bu görüşmeler, 24 Ocak ka-
rarlarının içeriğini büyük ölçüde biçimlendirmiş ve IMF-DB gibi ku-
rumların talepleri hazırlanan istikrar programında temel yol gösterici ol-
muştur. Bu nedenle Aralık 1979’dan 24 Ocak kararlarının açıklanması-
na kadar geçen sürede uluslararası kurumlarla yapılan görüşmelerde, bu
kurumların hazırlanan istikrar paketini desteklemeleri için öne sürdük-
leri şartlar, aşağıda ana hatlarıyla verilecektir.
Buna göre 11 Aralık 1979’da yapılan görüşmelerde IMF’nin yeni
kredi verebilmesi için yerine getirilmesini istediği şartlardan ilki “de-
valüasyon” ve diğeri de “petrol, gübre, şeker, kömür gibi mallarla ve
THY, TCDD ve Demiz Yolları gibi hizmetlerin tarifelerine zam yapıl-
ması”dır (Milliyet, 12 Aralık 1979, s.11). IMF ile yapılan görüşmeler-
den sonra, hazırlanan istikrar programının hangi alanları kapsayacağı
belirginleşmiş ve alınacak bu önlemler, basına dahi yansımıştır. Milli-
yet gazetesinde yayınlanan habere göre, hazırlanan istikrar programı
“daha liberal bir ekonomik düzeni” hedeflemektedir. Gazeteye göre ha-
zırlanan ekonomik paket şunları içermektedir:
1. “Yüzde 25-40 arasında devalüasyon,
2. Kamu tarafından üretilen çeşitli mal ve hizmetlere yapılacak
önemli boyutlara varan yeni zamlar,
3. Özel sektör için konulmuş bulunan bazı dışalım kısıntılarının kaldı-
rılması,
4. Bazı temel malların üzerinde uygulanan denetimlerin kaldırılması
ve bu fiyatların arz talep kuralları içinde serbestçe oluşumunun
sağlanması,
5. Yabancı sermayenin yurda girişini teşvik amacıyla yeni düzenle-
meler yapılması,
6. Maliye Bakanlığı’nca saptanan vergi oran ve miktarlarının önlem-
ler paketiyle birlikte yeniden düzenlenmesi,
7. Faiz hadlerinin yeniden düzenlenmesi,
8. Dışsatımı teşvik için yeni önlemler alınması” (Milliyet, 20 Aralık
1979, s. 11).
156
IMF heyeti ile yapılan görüşmeler 17 Aralık’ta sonlandıktan sonra
Turgut Özal ve ekibi, istikrar programı üzerinde son düzeltmeleri de ya-
parak 24 Aralık 1979’da çalışmalarını tamamlamışlardır. Buna göre is-
tikrar paketinin içerdiği kararnameler, tebliğler, sirkülerler ve diğer bel-
geler, Özal’ın yakın çevresinde yer alan dar bir ekip tarafından hazırlan-
mış ve özellikle zam kararnameleri ile devalüasyon kararlarının metin-
lerinde, rakam kısmı boş bırakılmıştır (Çölaşan, 1983, s. 91). Aralık ayı-
nın son haftasında hazırlanan istikrar programının Ocak ayının ilk hafta-
sında açıklanması karar verilmesine rağmen, Genelkurmay Başkanı Ke-
nan Evren tarafından Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk’e iletilen “uyarı
mektubu” nedeniyle, istikrar tedbirlerinin açıklanması bir süre ertelen-
miştir (Çölaşan, 1983, s. 105).
Özal, istikrar programının hazırlanışı sürecinde mümkün olduğu
kadar kapalı bir toplulukla çalışmış ve kuruluş yasasına göre hüküme-
tin ekonomik işlerinden sorumlu danışma organı olması gereken
DPT’den, sadece hazırlanan istikrar programı için gerekli olan istatis-
tikleri sağlamak için yararlanmıştır. Ayrıca makamında çalışmayı tercih
etmeyen Turgut Özal, yakın çalışma arkadaşlarını genellikle evinde top-
layarak, çalışmaları burada yürütmüştür (Çölaşan, 1983, s. 79). 24
Ocak kararlarının hazırlanış süreci ile ilgili, dönemin DPT çalışanların-
dan Candır “Özal’ın gelişigüzel bir ekonomik politikayı, adı planlama
olan bir kuruluşla yürütmek ama hiçbir şekilde de onu kendi işlerine
karıştırmamaya çalışmak gibi bir anlayışı vardı” diyerek, Özal’ın çalış-
ma tarzını eleştirmiştir (Candır ile görüşme, 22 Mart 2004).
Bu arada yaşanan bir başka gelişme de, IMF ile yapılan görüşme-
ler sonrasında belirginleşen istikrar programı doğrultusunda, daha önce
değiştirilmesi düşünülen 1980 yılı programında revizyona gidilmesidir.
Buna göre 1980 yılı programının “Türkiye IMF ilişkilerinin ülkemizin
yararına olmadığını savunan bazı bölümler yeni metinden çıkarılmıştır.
Yapılan değişikliklerle fiyatlardaki kamu denetimi kaldırılmış, toplu iş
sözleşmelerinin esaslarının Başbakan’ın başkanlığında bir kurul tarafın-
dan saptanacağı” belirtilmiştir (Milliyet, 27 Aralık 1979, s. 11). 1980 yı-
lı programında, daha çok “özel kesim ve yabancı sermaye lehine” yapı-
lan değişikler ana hatlarıyla şöyledir:
1. “Ekonomide devletin etkinliği büyük ölçüde azaltılıyor,
157
 2. Yerli sanayi koruyucu önlemler kaldırılıyor,
3. Özel kesim ve yabancı sermayeye ekonomi tümüyle açılıyor,
4. Devlet fonlarının (Sosyal güvenlik fonları) özel bankalara yatırıl-
ması öngörülüyor” (Cumhuriyet, 27Aralık 1979, s. 11).
Ocak 1980’e gelindiğinde Özal ve yakın çalışma arkadaşları tara-
fından hazırlanan istikrar programı ile ilgili olarak, Dünya Bankası yet-
kilileri ile temaslar yapılmıştır. Dünya Bankası yetkilileri, CHP hükü-
meti döneminde Türkiye’ye geldiklerinde, hazırlanan DBYKP’yi sert
bir şekilde eleştirerek, “piyasa ekonomisi kurallarını benimseme” yö-
nünde yeni bir plan yapılmasını önermişler, ancak bu öneri o dönemki
DPT yönetimi tarafından reddedilmiştir. DB yetkilileri bu sefer Ocak
1980’de Türkiye’ye geldiklerinde, yine DBYKP ile ilgili benzer öneri-
lerde bulunmuşlar, ancak bu sefer önerileri kabul edilmiştir (Milliyet,
5 Ocak 1980, s. 11). Buna göre DB tarafından yapılan öneriler ana hat-
larıyla şunlardır:
1. “Türkiye’de pazar ekonomisinin kuralları uygulanmalı ve pazar
mekanizmasının kendi arz ve talep kurallarına göre çalışmasına
izin verilmelidir.
2. Yabancı sermaye girişinde karşılaşılan zorluklar giderilmeli ve
Türkiye yabancı sermaye için çekici bir yatırım alanı haline getiril-
mesidir.
3. Türkiye’nin dışsatımının arttırılması için; yatırımlar dışsatıma yöne-
lik kesimlere kaydırılmalı ve Türkiye’nin açılabileceği pazarlarda
rekabet şansı yüksek ürünlerin üretimine ağırlık verilmelidir.
4. Türkiye’de işsizliğin azaltılması için emek-yoğun yatırımlara ağır-
lık verilmeli, gelişmiş teknolojinin kullanılmasının sakıncaları gi-
derilmelidir” (Milliyet, 12 Ocak 1982, s. 1).
DB’nin yaptığı bu önerilerden sonra, bu kez özel sektörün en
önemli temsilcilerinden olan Vehbi Koç, hükümetin hazırladığı istikrar
önlemlerini bir an önce açıklamasını ve özellikle askeri kesimden gelen
“uyarı mektubunun”, hükümet tarafından iyi değerlendirmesi gerekti-
ğini ifade etmiştir. Koç yaptığı açıklamada,
“Merkez Bankası’nda döviz olmadığı için petrol alamıyoruz. Hiçbir
hammaddenin stoku yok, günlük yaşıyoruz. Bir fırtına oluyor, vapur
yanaşamıyor, akaryakıt olmadığı için elektrik verilemiyor, hayat duru-
158
yor… Kuvvetli bir hükümet, gerek anarşik hareketler, gerekse ekono-
mik hayatla ilgili cesur kararlar alırsa, bu işin içinden çıkarız. Aksi tak-
dirde ne parti, ne parti başkanı, ne sendikacı, ne işçi, ne işveren ne de
demokrasi kalır” (Milliyet, 6 Ocak 1980, s. 11).
demiş ve bu dönemde yaşanan krizden çıkabilmek için “fiyatlar, ücret-
ler, kiralar ve temettüler belirli bir süre için dondurulmalıdır” diye de
eklemiştir.
Koç’un Ocak ayının başında yaptığı bu açıklamanın ardından 24
Ocak 1980’e yaklaşırken, 18 Ocak’ta “önlemler paketi” ile ilgili hükü-
metin hazırlıkları son aşamaya gelmiş (Milliyet, 19 Ocak 1980, s. 9), 21
Ocak’ta ise önlemlerin açıklanması için gerekli iç ve dış kredi beklen-
tilerinin kesinleşmemesi nedeniyle yeniden bir süre daha ertelenmiştir
(Milliyet, 22 Ocak 1980, s. 9). Sonunda 24 Ocak 1980’e gelindiğinde,
Aralık ayından itibaren süren çalışmalar tam anlamıyla sonuçlanmıştır.
24 Ocak günü oldukça uzun ve tartışmalı geçen bir Bakanlar Kurulu
toplantısında istikrar paketi görüşülmüş ve paketin içerdiği önlemler
yasalaşmıştır. Buna göre “ekonomiyi yeniden canlandırmak, ihracatı
teşvik, döviz gelirlerini arttırmak, üretimi ve yatırımları hızlandırmak”
(Cumhuriyet, 25 Ocak 1980, s. 1) amacıyla hazırlanan 24 Ocak karar-
ları çerçevesinde, ilk açıklanan önlemler şunlardır:
1. “Hizmetin daha rasyonel bir şekilde yürütülmesi ve işlemlere ça-
bukluk kazandırılması amacıyla çeşitli Bakanlık ve kuruluşlara da-
ğıtılmış bulunan görev ve yetkilerin bir merkezden yürütülmesinin
daha yararlı olacağı düşünülerek Başbakanlık bünyesinde ‘Yaban-
cı Sermeye Dairesi’ kurulması kararlaştırılmıştır.”
2. “Teşvik tedbirlerini bir merkezden yürütmek, gerekli koordinas-
yon ve çabukluğu sağlamak amacıyla”, Ticaret ve Sanayi ve Tek-
noloji Bakanlıkları bünyelerinde bulunan Teşvik ve Uygulama Ge-
nel Müdürlüklerinin bütün görev ve yetkileriyle birlikte, Başba-
kanlık bünyesinde “Teşvik ve Uygulama Dairesi” kurulması karar-
laştırılmıştır.
3. Başbakanlık Müsteşarının başkanlığında, ekonomi ile ilgili tüm ka-
mu bürokrasisinin ve gerektiğinde Türkiye Ticaret ve Sanayi Oda-
ları, Ticaret Odaları ve Sanayi Odaları Ticaret ve Borsalar Birliği
Genel Sekreterinin katılacağı, “Koordinasyon Kurulu” kurulmuş-
tur.
4. Başbakanlık Müsteşarının başkanlığında, ekonomi ile ilgili bürok-
159
 rasinin katılacağı “Para ve Kredi Kurulu” kurulmuştur.
5. Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkındaki 25 Sayılı karar ile
“1 ABD doları = 70 TL” olarak tespit edilmiştir.
6. “Yabancı Sermaye Çerçeve Kararnamesi” ile yabancı yatırımcılara
kolaylıklar sağlanmıştır.
7. “Fiyat Saptama-Kontrol-Koordinasyon Komitesi” kaldırılmıştır.
8. Faiz oranları yükseltilip, “bankalar arası mevduat serbest bırakıl-
mıştır.”
9. İhracat için kullanılmak üzere ithal edilen mallarda uygulanılan
“gümrük oranlarının sıfırlanması” kararlaştırılmıştır.
10. “Petrol Aramaları Hakkında Karar” ile Türkiye’nin petrol ihtiyacı-
nın karşılanması için, yabancı sermayeye de petrol arama hakkı ta-
nınmıştır.
11. KİT’ler tarafından üretilen “Temel Mal ve Hizmetlerin” kapsamı
daraltılmış ve bu mal ve hizmetlerinin fiyatlarının tespit edilmesin-
de ilgili teşekküller serbest bırakılmıştır.
12. Alınan “İhracatı Teşvik Kararı” gereğince “İhracatı Teşvik Belge-
si” verilenlere vergi, resim ve harçlardan muaf olma hakkı tanın-
mıştır.
13. Akaryakıt ürünlerine zam yapılmıştır.
14. Kömür ürünlerine zam yapılmıştır (Resmi Gazete, 25 Ocak 1980/
16880 Mükerrer).
“24 Ocak Kararları” olarak anılan yapısal değişim programı, tek se-
ferde açıklanan bütünlüklü bir paket olmaktan çok, hazırlanan önlemle-
rin zamana yayılarak açıklandığı bir istikrar programıdır. Buna göre 24
Ocak’ta kabul edilen önlemlerin ardından, 24 Ocak’ı takip eden günler-
de yüklü bir zam programı açıklanmaya devam edilmiştir:
• 25 Ocak’ta gazete kağıdı, 9 TL’den 40 TL’ye yükseltilmiş, kömü-
re %100, demir-çelik’e %50 zam yapılmış ve “kömür, gübre, elek-
trik, deniz ve demir yolları” dışındaki fiyatlar serbest bırakılmıştır
(Milliyet, 26 Ocak 1980, s. 1).
• 26 Ocak’ta “Tekel ürünlerine, şekere, PTT hizmetlerine, TCDD
ulaşımı ve Deniz yolları ulaşımına zam yapılmıştır (Milliyet, 27
Ocak 1980, s. 1).
• 27 Ocak’ta gübre fiyatları % 500 ile 800 arasında arttırılmıştır
(Milliyet, 28 Ocak 1980, s. 1).
160
• 28 Ocak’ta ise Tekel, demir-çelik ve çimentoya yapılan zamlar sür-
mektedir (Milliyet, 29 Ocak 1980, s. 1).
• 29 Ocak’ta kağıt ve kartonun fiyatlar %90 ile 400 arsında yüksel-
tilmiş ve demir-çelik yan ürünlerine %100 zam yapılmıştır (Milli-
yet, 30 Ocak 1980, s. 1).
• 30 Ocak’ta Elektriğe %100 ile 400 arasında, Pektim ürünlerine
%30 ile 70 arasında, Sümerbank ürünlerine %100 ve PTT hizmet-
lerine zam yapılmıştır (Milliyet, 31 Ocak 1980, s. 1).
• 1 Şubat’ta dayanıklı tüketim malları ve yağ fiyatları serbest bırakıl-
mıştır (Milliyet, 2 Şubat 1980, s. 1).
• 4 Şubat’ta vergi cezaları 10 kat arttırılmıştır (Milliyet, 5 Şubat
1980, s. 1).
• 5 Şubat’ta et ürünlerinin fiyatları %100 arttırılmıştır (Milliyet, 6
Şubat 1980, s. 1).
24 Ocak istikrar tedbirlerinin açıklanmasının hemen ardından, bu
tedbirleri destekleyen gruplara baktığımızda, büyük sermaye örgütleri-
nin temsilcilerinin çoğunlukta olduğunu görmekteyiz. Buna göre açık-
lanan paketi destekleyenler arasında, “TÜSİAD Başkanı Feyyaz Ber-
ker, İSO Başkanı Şaban Çavuşoğlu, İstanbul Üniversitesi öğretim üye-
si Nevzat Yalçıntaş, Feridun Ergin, Erdoğan Aklin, TÜSİAD Genel
Sekreteri Dr. T. Güngör Uras” yer almaktadır (Milliyet, 26 Ocak 1980,
s. 7). Büyük sermaye kesiminin açıklanan programı desteklemesinde en
önemli etken ise, TÜSİAD’ın ‘1980’e girerken Türk Ekonomisi” rapo-
runda belirtilen önlemler ile hükümetin açıkladığı istikrar programında
yer alan tedbirlerin çok yakın paralellikler içermesidir. Buna göre:
• “TÜSİAD, ‘yeni bir geçiş planı hazırlanmalıdır. Türkiye mevcut 4.
Planın değerleriyle kurtulamaz’ demektedir. Demirel hükümeti 4.
Planı hazırlayan ekibi olduğu gibi görevden uzaklaştırmıştır ve 4.
Planın değerleriyle çelişen bir programın hazırlığı içindedir.
• TÜSİAD, ‘Türk parasının gerçek değeri ne ise oraya oturtulmalı-
dır’ demekte ve gerçekçi kur uygulamasını önermektedir. Demirel
hükümeti bu yolda büyük bir adım atarak beklenenden de yüksek
oranlı bir devalüasyon yapmıştır.
• TÜSİAD, KİT’lerin finansman açıklarının azaltılmasını istemekte,
Demirel hükümetinin KİT ürünlerine 120 milyarlık bir zam pake
tini hazırladığı bilinmektedir.
161
 • TÜSİAD, ‘vergi kapsamı dışında kalanları kapsayacak yeni bir
vergi yasası’ istemekte, Demirel hükümetinin böle bir yasayı Mec-
lislere göndermeye hazırlandığı bilinmektedir” (Cumhuriyet 26
Ocak 1980, s. 1).
Ayrıca 1979 yılında yayınlanan söz konusu raporunda TÜSİAD şu
görüşleri dile getirmektedir:
• “Ekonomik önlemler paketi sorunlara bütünlük içinde ve belli bir
sürede kesin ve sürekli çözüm getirecek güçte olmalıdır. Bu pake-
tin ‘gerçekçi-kesin ve sürekli’ önlemlerin tamamını kapsadığı, ar-
kasından başka paketlerin gelmeyeceği inancı halka verilmelidir”.
• “Türk ekonomisinin kurtuluş yolu dışa açılmaktır. Dışa açılmada
ilk hedef ise dışsatımı arttırmaktır ” (Milliyet, 26 Ocak 1980, s. 9).
24 Ocak kararlarının açıklanması, Turgut Özal’ın DPT Müsteşar
vekilliği döneminde yaşanan en önemli gelişmedir. Ancak bu bölümde,
24 Ocak kararları ile başlayan yapısal dönüşüm sürecinin ayrıntılı bir
analizinin yapılmasından ziyade, 24 Ocak kararlarının alınış süreci ve
bu süreçte DPT’nin konumu açıklanmaya çalışılmıştır. Buna göre yuka-
rıda da değinildiği gibi, 24 Ocak kararlarının arifesinde DPT’de büyük
bir kadro değişimi yapılmıştır. Bu kadro değişiminin özelliği, açılan bir
sınavla DPT’ye tek seferde 183 yeni plancının (mevcut plancıların
%51’i) alınmasıdır (Şaylan, 1981, s. 193). DPT’nin 20 yıllık geçmişin-
de, bir kerede bu kadar çok sayıda personel alımı daha önce hiç yaşan-
mamıştır. Şaylan bu durumu, DPT’nin “çok kaba bir şekilde partizan-
laştırılması” olarak değerlendirmiş ve bu kadro değişikliğinin nedenini,
“siyasal iktidar, radikal bir biçimde yeni ekonomi politikasını izlerken
buna DPT’ndan karşı çıkılmasını, bir direnişin söz konusu olmasını ke-
sinlikle istememektedir” diyerek yorumlamıştır (Şaylan, 1981, s. 193).
24 Ocak kararlarını gibi ekonominin tümünü belirleyen kararların
alınması sürecinde ise, DPT’den hemen hemen hiç yararlanılmamış ve
DPT’nin kuruluş yasasında tarif edilen, hükümetin ekonomik karaları
almasında ona müşavirlik yapması işlevi tamamen askıya alınmıştır. Bu
anlamıyla 24 Ocak kararlarının alınış tarzı, kararların içeriğinin getirdi-
ği etkilerin dışında, ekonomiyle ilgili kamu bürokrasisinin işleyişinde
ve de 1960’lardan beri kurulmaya çalışılan planlama mekanizmasında
köklü değişiklikler yaratan bir sürecin başlangıcı olmuştur.
162
5. BÖLÜM
1980 Dönüflümü Sonras›nda DPT
Türkiye’de sermaye birikim sürecinin önemli bir uğrağı olan içe
dönük/ithal ikameci birikim modeli, ilgili bölümde de belirtildiği gibi
1960’lı yıllardan sonra “resmi” olarak uygulanmaya başlanmıştır. İçe
dönük/ithal ikameci birikim modelinin kurumsallaşması ise, bu döne-
min “simgesi” (Yalman, 2004, s. 58) olarak da nitelenebilecek olan
DPT’nin kurulmasıyla gerçekleştirilmiştir.
Ancak bu dönemde hazırlanan planların gerçekleşme oranlarına
bakıldığında, DPT’nin ekonomiyi yönlendirme kapasitesinin sınırlılıkla-
rı göze çarpmaktadır. Hazırlanan planların kamu kesini için emredici ol-
masına rağmen, ilk üç plan döneminde DPT tarafından öngörülen ted-
birlerin gerçekleşme oranı yüzde 48’dir (Tan, 1981, s. 152). Bu dönem-
de DPT’nin etkinliğinin bir başka sınırı ise, kamu kesimi üzerindeki
kontrol yeteneğinin düşük düzeyde olmasıdır. Buna göre varolan 240
kamu girişiminin sadece 64’ü plan kapsamına girerken, 118’i tümüyle
plan disiplini dışında karlar almaktadır (DPT, 1979, s. 309). Ayrıca ha-
zırlanan planların kanun statüsünde değil, TBMM kararı şeklinde yü-
rürlüğe sokulması, planların hukuki niteliğinin tartışmalı hale getirmiş
ve planların hayata geçmesi için bağlayıcı hukuki araçların olmaması,
DPT’nin etkinliğini sınırlayan bir diğer faktör olmuştur (Sezer, 1981, s.
179).
İçe dönük/ithal ikameci birikim modelinin 1970’li yılların ortala-
rından itibaren krize girmesinden sonra ise, DPT açısından yeni bir dö-
nem başlamış ve DPT, 1980 yılında yaşanan dönüşüm sonrasında oluş-
turulan dışa dönük/ihracata dayalı birikim modeli çerçevesinde, yeni-
den şekillendirilmiştir.
163
 Çalışmanın bu bölümünde, 1980 sonrasında DPT’de yaşanan dö-
nüşüm ortaya konulurken, DPT’nin kuruluşundan 1980 yılına kadar ge-
çen sürenin ele alındığı önceki bölümden farklı bir yöntem izlenmiştir.
Buna göre 1962-1980 döneminde, DPT’de Müsteşar olarak görev yap-
mış kişilerin görev sürelerini temel alan bir dönemleştirme yapılmış ve
bu süreçte öne çıkan DPT-siyasal iktidar ilişkilerinin gerilimli yönü ir-
delenmiştir. 1980 sonrası dönemde ise DPT-siyasal iktidar ilişkilerinde,
1980 öncesi dönemde yaşanan gerilimlerin ya da istifaların gerçekleş-
mediği, bunun yerine her ne kadar DPT Müsteşarları bu dönemde de kı-
sa zaman aralıkları ile değişmiş olsa da,130 DPT-siyasal iktidar ilişkile-
rinin büyük ölçüde “uyum” içinde sürdüğü görülmektedir.
1980 sonrasında DPT-siyasal iktidar ilişkilerinin “uyum” içinde
sürdürülmesinin nedenlerinden biri131 DPT’nin giderek ekonomi yöne-
timindeki etkinliğinin azalması iken, diğer bir etken de DPT kadroları-
nın benimsenen yeni birikim modeline göre yeniden şekillendirilmele-
ridir. Buna göre DPT’de 24 Ocak kararları arifesinde yaşanan büyük
kadro değişiminin, kurumun 1980 sonrası dönemde hükümetlerin izle-
diği ekonomi politikalarını benimsemesinde önemli bir etkisi olmuştur
(Türel ile görüşme, 4 Mayıs 2004). Yeni birikim modelini benimseyen
plancı yetiştirmenin ikinci önemli adımı da, 1981 yılında DPT ile Bir-
leşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) arasında imzalanan “Kal-
kınma Planlaması Desteği” anlaşmasıdır (Resmi Gazete, 4 Aralık
1981/17534). Anlaşmaya göre, DPT’nin kamu bürokrasisinde sahip ol-
duğu ayrıcalıklı ve özel durumu nedeniyle, DPT’deki plancıların “bilgi-
lerinin günün şartlarına uygun” hale getirilmesi gerekmektedir. Anlaş-
ma kapsamında yürütülecek faaliyetler ise, DPT uzmanlarına yönelik
uzun vadeli kurslar, seminerler, uluslararası toplantılar, inceleme gezi-
130 DPT’de 1980-2000 döneminde 10 Müsteşar görev yapmıştır: Yıldırım Aktürk,
(1980-1983), Orhan Akman -vekaleten- (1983), Yusuf Bozkurt Özal (1983-
1987), Ertan Yülek (1987-1988), Ali Tigrel (1988-1991), Cengiz Aysun
(1991), İlhan Kesici (1991-1993), Necati Özfırat (1994-1997), Orhan Güve-
nen (1997-1999), Akın İzmirlioğlu (1999-2000), (DPT, 2000, s. 22-24).
131 Kesici’ye göre, 1980 sonrasında DPT-siyasal iktidar ilişkilerinin uyumlu sür-
mesinin nedeni, 1980-1983 askeri darbe dönemi sonrasında 1991 yılına kadar,
DPT’yi ve kamu bürokrasisini çok iyi tanıyan ve kendileri de DPT’de çalış-
mış olan Turgut Özal ve Süleyman Demirel hükümetlerinin kurulmasıdır. Da-
ha ayrıntılı açıklama için bakınız: EK-11(Kesici ile görüşme, 22 Nisan 2004).
164
leri ve grup eğitimleri şeklindedir. Böylelikle DPT ile UNDP arasında
yapılan bu anlaşma, DPT’nin yeni sermaye birikim modelindeki rolü-
nün yeniden tanımlanması sürecinde, DPT çalışanlarının bakış açılarının
“günün şartlarına” uygun hale getirilmesi amacını gerçekleştirmeye yö-
nelmiştir. Bu çerçevede 1980 sonrasında oluşturulan DPT kadrosu, hü-
kümetler ile “uyum” içinde yeni birikim modelinin inşası sürecini yü-
rütmüştür.
1980 dönüşümünden sonra her ne kadar DPT-siyasal iktidar ilişki-
leri “uyum” içinde gerçekleşmiş olsa da, kurulduğu 1960 yılından
1980’e kadar geçen sürede kurumsal yapısında 933 sayılı yasa ile yapı-
lan değişiklik dışında kapsamlı hukuksal değişime rastlamayan
DPT’nin, özellikle 1980-1994 yılları arasında gerçekleştirilen 12 hu-
kuksal değişiklik ile önemli ölçüde bir yeniden yapılanma sürecine gir-
diği görülmektedir. Bir başka deyişle, 1980 sonrasında DPT’nin ku-
rumsal evrimi ile ilgili öne çıkan en önemli özellik, planlama yaklaşı-
mının ve DPT’nin yeniden yapılandırılmasıdır. Bu nedenle, 1980 sonra-
sı dönemde DPT’nin kurumsal evrimi ile ilgili yapılacak analiz, DPT
ile ilgili yapılan hukuksal yapıdaki değişikler ve 1960-1980 arasında
varolan planlama mekanizmasının çözülmesi çerçevesinde ortaya ko-
nulacaktır.
5.1. Hukuksal Yap›daki De¤iflim:
1980 sonrasında DPT ile ilgili bir çok hukuki düzenleme yapılmış-
tır. Ancak DPT’nin hukuki yapısı ile ilgili olarak yapılan değişiklikler-
de, iki dönüm noktası dikkat çekmektedir. Bunlardan ilki, 24 Ocak ka-
rarları ile başlayıp 1991 yılına dek süren, dışa dönük/ihracata dayalı bi-
rikim modelinin kurulması sürecinde, DPT’nin planlama yerine, ihra-
catı teşvik fonksiyonunun öne çıktığı ve bu yönde hukuki değişiklikle-
rin yapıldığı dönemdir. İkincisi ise, 1994 yılında yapılan ve özellikle teş-
vik ve yabancı sermaye ile ilgili birimlerin Hazine ve Dış Ticaret Müs-
teşarlığı’na (HDTM) bağlanmasından sonra, DPT’nin kaynak tahsis
mekanizmalarındaki etkinliğinin sınırlandığı ve kurumun, daha çok ya-
pısal uyum sürecini izleme ile görevlendirildiği değişikliklerdir. Buna
göre, DPT’nin hukuksal yapısının incelenmesi, belirtilen iki dönem çer-
çevesinde gerçekleştirilecektir.
165
 5.1.1. 1980-1991 Dönemi:
Bu dönemde DPT ile ilgili yapılan ilk değişiklik 24 Ocak kararla-
rı ile gerçekleştirilmiştir. Buna göre, ilk olarak Yabancı Sermayeyi Teş-
vik Dairesi ile Teşvik Uygulama Dairesi, 24 Ocak kararları uyarınca
Başbakanlığa bağlı olarak kurulmuş (Resmi Gazete, 25 Ocak 1980/
16880), daha sonra ise, bu iki daire bir Başbakanlık genelgesi ile
DPT’ye bağlanmıştır (Sezen, 1999, s. 105). Böylelikle Turgut Özal’ın
ilk DPT Müsteşarlığı yaptığı dönemde çıkarılan 933 sayılı kanuna göre
DPT’ye dahil edilen, 1970 yılından sonra ise diğer bakanlıklara devre-
dilen bu iki daire, 1980 yılında Özal’ın ikinci DPT Müsteşarlığı döne-
minde tekrar DPT’ye bağlanmıştır. Sözkonusu iki dairenin DPT’ye
bağlanması, sermaye birikim modelinin değiştiği bir dönemde, devlet
müdahalesinin ihracatı teşvik yönünde yoğun bir şekilde seferber edil-
mesi amacını taşımaktadır. Böylece DPT, 1980 öncesi dönemde kaynak
tahsis mekanizmalarındaki etkinliğini (kaynak tahsisinin amacı değişse
de) bir ölçüde korumuş ve dönem boyunca yeni kurulmaya çalışılan bi-
rikim modelinin mantığına uygun olarak tanımlanmıştır.
5.1.1.1. Askeri Darbe Döneminde Yapılan Düzenlemeler:
Bu dönemde yapılan ilk değişiklik, Bülent Ulusu hükümeti döne-
minde çıkarılan Bakanlar Kurulu kararı ile, DPT bünyesinde Avrupa
Ekonomik Topluluğu Dairesi’nin kurulmasıdır (Resmi Gazete, 9 Nisan
1982/17659). Avrupa Ekonomik Teşkilatı (AET) ile ilgili işlemlerin tek
elden ve süratle yürütülmesi için kurulan dairenin görevleri, AET’nin
aldığı kararların izlenmesi ve değerlendirilmesi, AET ile ilgili kamu
bürokrasisi ile özel sektörün yaptığı işlemlerin koordine edilmesi ve bu
konular hakkında Başbakan’a raporlar hazırlanması şeklindedir (2.
madde).
Darbe döneminde yapılan bir diğer değişiklik ise, DPT’nin bağlı
bulunduğu merciinin değiştirilmesini kapsamaktadır. 1960 yılında çıka-
rılan 91 sayılı yasaya göre Başbakan, DPT’nin yönetimi ile ilgili yetki-
lerini Başbakan Yardımcısı aracılığıyla kullanmaktadır. Bülent Ulusu
hükümeti döneminde (askeri darbe dönemi) çıkarılan 44 sayılı Kanun
Hükmünde Kararname (KHK) ile 91 sayılı yasanın bu hükmü değişti-
rilmiş ve Başbakanın, DPT ile ilgili yetkilerini “Devlet Bakanı-Başba-
kan Yardımcısı veya Devlet Bakanı” vasıtasıyla kullanabileceği belirtil-
166
miştir (Resmi Gazete, 31 Ağustos, 1982/17798).
Bu dönemde DPT ile ilgili yapılan en önemli değişiklik, 1982 Ana-
yasası ile gerçekleşmiştir. 1982 Anayasası, 1961 Anayasasında olduğu
gibi kalkınmanın “ekonomik, sosyal ve kültürel” yönden planlanmasını
bir devlet görevi olarak saymaktadır. Ancak 1961 Anayasasında bu gö-
rev, Anayasanın “devletin temel görevleri” bölümünde yer alırken,
1982 Anayasasında “ekonomik hükümler” bölümünde bulunmaktadır
(Sezen, 1999, s. 107). 1982 Anayasasında DPT ile ilgili yapılan bir baş-
ka değişiklik ise, kurumun anayasallık statüsüyle ilgilidir. Buna göre
1961 Anayasasında, kalkınma planlamasını yapacak kurum olarak, doğ-
rudan DPT’nin ismi yer alırken, 1982 Anayasasında “… bu amaçla ge-
rekli teşkilatı kurmak Devletin görevidir” (Gözübüyük, 2003, s. 424)
ifadesine yer verilmiş, böylece kalkınma planlamasının yapılmasından
sorumlu olacak kurum açıkça belirtilmemiştir. Daha açık bir ifadeyle,
1982 Anayasasında planlama yapacak kurumun belirtilmemesi ile,
1960-1980 döneminde DPT’nin etkinliğinin önemli dayanaklarından
biri olan “anayasallık” statüsü ortadan kaldırılmıştır.
5.1.1.2. 223 Sayılı KHK ile Yapılan Düzenleme:132
1984 yılında Özal hükümeti döneminde çıkarılan KHK ile,
DPT’nin görevleri, ana hizmet birimleri ve YPK ile ilgili değişiklikler
yapılmaktadır. 1983 seçimlerinden sonra iktidara gelen ANAP hüküme-
ti döneminde yapılan bu düzenlemeye kaynaklık eden düşünce, partinin
hükümet programında yer almaktadır. Programa göre ANAP’ın planla-
ma ile ilgili görüşleri şöyledir:
“Sosyal ve iktisadi gelişmenin ahenkli, süratli, verimli olması, kaynak-
ların en iyi şekilde değerlendirilmesi için planlamayı önemli görüyo-
ruz…. [Ancak] Hükümetimiz, katı ve dogmatik merkezi planlamanın
tamamıyla dışında, demokratik, kuruluşların ve fertlerin kabiliyetlerini
ve teşebbüs güçlerini kullanmalarına ve geliştirmelerine imkan veren,
düzenleyici, yönlendirici ve denge kurucu bir planlama anlayışına sa-
hiptir” (Resmi Gazete, 25 Aralık 1983/18262).
Yukarıda da görüldüğü gibi, planlama konusunda ANAP’ın temel
yönelimi, “katı ve dogmatik” olarak değerlendirdiği merkezi planlama
132 Bu düzenleme sonucunda oluşan DPT’nin örgütsel yapısı EK-4’te verilmiş-
tir.
167
anlayışının dışında, yeni birikim modelinin mantığına uygun olarak özel
sektörün geliştirilmesine ve güçlendirilmesine dönüktür. Bu düşünce
ile DPT yasasında yapılan düzenlemeler ise, ana hatlarıyla şöyledir:
• DPT’nin görevleri ile ilgili değişiklikler:
1. 91 sayılı kanunun ikinci maddesinde belirtilen, “Memleketin
tabi, beşeri ve iktisadi her türlü kaynak ve imkanını tam bir
şekilde tespit ederek takip edilecek iktisadi ve sosyal politika-
yı ve hedefleri tayinde Hükümete yardımcı olmak” (DPT,
1973, s. 44) hükmü, 223 sayılı KHK ile “… Hükümete müşa-
virlik yapmak” (Resmi Gazete, 18 Haziran 1984/18435) şek-
linde değiştirilmiştir.
2. 91 sayılı kanunun ikinci maddesinde belirtilen, “Planların başa-
rı ile uygulanabilmesi için ilgili daire ve müesseselerle mahalli
kuruluş ve işleyişlerin ıslahı hususunda tavsiyelerde bulun-
mak” (DPT, 1973, s. 44) hükmü, 223 sayılı KHK ile “... görüş
ve tekliflerde bulunmak” (Resmi Gazete, 18 Haziran 1984/
18435) şeklinde değiştirilmiştir.
• Ana hizmet birimleri ile ilgili yapılan değişiklikler:
1. Planlama, koordinasyon ve uygulama ile ilgili üç Müsteşar
Yardımcılığı kurulmuştur (8. madde).
2. Varolan yedi ana hizmet birimine, “Serbest Bölgeler Başkanlı-
ğı” eklenmiştir (9. madde).
3. DPT’ye görevi ile ilgili uluslararası ekonomik kuruluşlar ile
ilişkisini geliştirmesi için, “yurtdışı teşkilatı” kurma izni veril-
miştir (18. madde).
• YPK ile ilgili düzenleme:
91 sayılı kanuna göre dört plancı ve dört kabine üyesinden oluşan
ve teknik-politik nitelikte olan YPK, yapılan düzenleme ile büyük öl-
çüde siyasi bir kurula dönüşmüştür. YPK’nın yeni halinde; Başbakan,
Başbakan Yardımcısı, Maliye ve Gümrük, Tarım Orman ve Köy İşleri,
Sanayi ve Ticaret, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanları ile DPT Müste-
şarı yer almaktadır. Yani siyasetçi/plancı dengesi 6/1 olarak değiştiril-
miştir. Ayrıca yapılan düzenlemeyle, planlama, koordinasyon ve uygu-
lamadan sorumlu Müsteşar Yardımcılarının YPK’ya katılabilecekleri
168
belirtilmiştir (4. madde).
223 sayılı KHK ile getirilen bir diğer değişiklik ise, personel reji-
mi ile ilgilidir. Buna göre yapılan düzenleme ile, Müsteşarlık, Müsteşar
Yardımcılıkları, Başkanlıklar, Daire Başkanlıkları, Hukuk ve Planlama
Müşavirlikleri, uzman ve uzman yardımcılıkları ile Genel Sekreterlik
hizmetlerinde “lüzumu halinde, kadro karşılığı gösterilmek kaydıyla,
657 sayılı Devlet Memurları Kanunu ve diğer kanunların sözleşmeli
personel hakkındaki hükümlerine bağlı olmaksızın sözleşmeli eleman”
çalıştırılabileceği belirtilmiştir (40. madde). 233 sayılı KHK ile yapılan
bu değişikliğin önemi ise, ileriki yıllarda DPT’nin personel sayısındaki
aşırı şişkinliğe yol açan uygulamaların önünü açıcı nitelikte olmasıdır. 133
5.1.1.3. 304 Sayılı KHK ile Yapılan Düzenleme:
İkinci ANAP hükümeti döneminde, 1987 yılında çıkarılan 304 sa-
yılı KHK, esas olarak DPT’nin bağlı olduğu bakanlığı ve YPK’yı düzen-
lemektedir(Resmi Gazete, 31 Aralık 1987/19681). Buna göre 233 sayı-
lı KHK’da getirilen değişiklik, 304 sayılı KHK’da yeniden düzenlen-
miş ve Başbakanın, DPT’nin yönetilmesi ile ilgili yetkilerini “... gerek-
li gördüğü takdirde bir Devlet Bakanı vasıtasıyla” kullanabileceği ifade
edilmiştir (1. madde). Böylelikle, yapılan düzenleme sonucunda
DPT’nin bağlı olduğu mercii, Devlet Bakanlığı derecesine düşürülmüş-
tür.
304 sayılı KHK’da, YPK ile ilgili yapılan düzenleme ise, kurulda
varolan bakanların sayısını arttırmak şeklinde olmuştur. Buna göre
YPK’ya, Bayındırlık ve İskan ile Ulaştırma Bakanları ve Başbakan’ın
belirleyeceği üç Devlet Bakanı dahil edilmiştir. DPT Müsteşarlığı ise,
kurulun sekreterya görevini üstlenmiştir (4. madde). Böylelikle
YPK’daki siyasetçi/plancı dengesi 11/1 durumuna gerilemiş ve bundan
sonra YPK tamamen siyasi bir yapıya kavuşmuştur
133 DPT’nin 1960-2004 arasındaki personel sayılarının değişimini içeren tablo,
EK-6’dadır. Tabloda da görüldüğü gibi, 1980 yılından sonra Teşvik ve Uygu-
lama ile Yabancı Sermaye Dairelerinin DPT’nin bünyesine dahil edilmesinden
sonra personel sayısının artığı, 1984 yılında çıkarılan 223 sayılı KHK’dan son-
ra ise, personel sayısındaki yükseliş ivmesinin devam ettiği görülmektedir.
Personel sayısının 1990’lardan itibaren azalmasının nedeni ise, 1991 yılında çı-
karılan 437 sayılı KHK ile, Teşvik ve Uygulama, Yabancı Sermaye ve Serbest
Bölgeler Dairelerinin DPT’nin dışına çıkarılmasıdır.
169
 5.1.1.4. 3701 Sayılı Yasa, 437 Sayılı KHK ve 470 Sayılı KHK
ile Yapılan Düzenlemeler:
DPT’nin hukuksal yapısını düzenlemeye dönük tasarrufların 1991
ve 1992 yıllarında yoğunlaştığını görüyoruz. Ancak planlama örgütü ile
ilgili yasa yapım sürecindeki bu yoğunlaşma, DPT’nin mevcut iş yükü-
nün artması ve bunun hukuksal olarak düzenlenmesi gereği çerçevesin-
de değil, hükümetlerin DPT’yi belirleme iradeleri çerçevesinde şekil-
lenmiştir. Bu dönemde yapılan düzenlemeler sırasıyla Akbulut (3701
sayılı yasa), Yılmaz (434 Sayılı KHK) ve Demirel (470 sayalı KHK) hü-
kümetleri zamanında, toplam on ay gibi kısa bir süre içinde gerçekleş-
tirilmiştir. Yapılan düzenlemelerde, 3701 sayılı yasa ile DPT’nin mer-
kez teşkilatı genişletilmekte ve teşkilat, bir hizmet bakanlığı biçiminde
örgütlenmekte (Aslan, 1998, s. 114), 434 sayılı KHK ile bir önceki ya-
sa ile genişletilen DPT’nin merkez teşkilatı daraltılmakta ve 470 sayılı
KHK ile de, YPK’nın görevleri daraltılmaktadır.
Buna göre DPT’ye bir çok yeni organ ekleyen ve DPT’yi tipik bir
bakanlık haline getirmeyi hedefleyen 3701 sayılı yasa, sadece beş ay
yürürlükte kalmış, 1991 yılının Haziran ayındaki hükümet değişikliğin-
den sonra yeni gelen hükümet, Ağustos ayında DPT ile ilgili yeni bir
düzenleme yaparak, 3701 sayılı yasanın bir çok hükmünü geri çekmiş-
tir. 1991 yılının Mart ayında, Yıldırım Akbulut Başbakanlığındaki ANAP
hükümeti tarafından çıkarılan 3701 sayılı yasa ile yapılan düzenleme so-
nucunda, İslam Ülkeleri ile Ekonomik İşbirliği, Teknik Hizmetler ve
Personel ve İdari Hizmetler Genel Müdürlükleri kurularak, DPT’nin
ana hizmet birimleri 8’den 11’e çıkarılmıştır (Resmi Gazete, 22 Mart
1991/20822). Ayrıca sözkonusu düzenleme ile Müsteşarlık bünyesinde
bir Araştırma Enstitüsü kurulmuş (9. madde) ve Müsteşar Yardımcılık-
ları dörde çıkarılmıştır (8. madde).
Mesut Yılmaz hükümeti tarafından, 1991 yılının Ağustos ayında çı-
karılan 434 sayılı KHK (Resmi Gazete, 14 Ağustos 1991/20960) ile
ise, DPT’nin görevleri ve teşkilat yapısı önemli ölçüde daraltılmış ve
özellikle DPT’nin 1980 sonrası dönemde, bir düzeyde de olsa etkinli-
ğini sürdürmesini sağlayan, kaynak tahsis mekanizmalarında söz sahi-
bi olma pozisyonu değiştirilmiştir. Buna göre öncelikle Müsteşar Yar-
dımcılıkları 4’den 2’ye indirilmiş (7. madde), Teşvik ve Uygulama, Ya-
bancı Sermaye ve Serbest Bölgeler Genel Müdürlükleri HDTM’ye bağ-
170
lanmış (Türel, 1999, s. 1059), Avrupa Topluluğu ve İslam Ülkeleriyle
İlişkiler Genel Müdürlükleri ise, DPT’nin dışına çıkarılmış ve son ola-
rak da Teknik Hizmetler ve Personel ve İdari Hizmetler Genel Müdür-
lükleri, daha alt seviyede yeniden örgütlenmiştir. Bu değişikliklerin so-
nucunda, ana hizmet birimlerinin sayılı 11’den 5’e indirilmiş ve teşvik
uygulamalarının HDTM’ye bağlanması ile, DPT’nin ekonomi yönetimi
ile ilgili yetkileri, büyük ölçüde elinden alınmıştır.
Süleyman Demirel’in Başbakanlığında kurulan Sosyal Demokrat
Halkçı Parti (SHP)-Doğru Yol Partisi (DYP) koalisyon hükümeti döne-
minde çıkarılan 470 sayılı KHK ile yapılan düzenlemeler, DPT’nin mer-
kez teşkilatından çok YPK’yı düzenlemektedir (Resmi Gazete, 6 Ocak
1992/21103). Buna göre yapılan düzenleme ile, Dışişleri Bakanının
YPK toplantılarına katılması kararlaştırılmış (1. madde) ve böylece
YPK’daki politikacı/plancı dengesi 12/1 oranına gerilemiştir.
5.1.1.5. 1994 Yılında Yapılan Değişiklik:
DPT hakkında yapılan bir diğer hukuksal düzenleme, 1993 yılının
Eylül ayında, Tansu Çiller’in Başbakanlığında kurulan DYP-SHP hü-
kümeti döneminde yapılmıştır. 511 sayılı KHK ile, DPT’nin görevlerin-
de ve ana hizmet birimlerinde bir çok değişiklik öngörülmüş (Resmi
Gazete, 16 Eylül 1993/21700), ancak sözkonusu KHK, aynı yılın
(1993) Aralık ayında Anayasa Mahkemesi’nin aldığı iptal kararı134 üze-
rine yürürlükten kaldırılmıştır (Sezen, 1999, s. 123).
DPT ile ilgili olarak, 24 Ocak 1980 kararları ile başlayan hukuksal
düzenleme süreci, 1994 yılının Haziran ayına gelindiğinde sonlanmış ve
Çiller Başbakanlığında kurulan DYP-SHP koalisyon hükümeti döne-
minde yapılan onikinci ve son düzenleme olan 540 sayılı KHK, kabul
edilmiştir (Resmi Gazete, 24 Haziran, 1994/21970). Bir başka deyişle,
sermaye birikim modelinin değiştiği 1980 yılından itibaren, DPT’nin
yeni modelde nasıl işlevlendirileceği sorunu 540 sayılı KHK ile çözül-
müştür. Sözkonusu KHK’nın kabul edilmesinin üzerinden on yıl geç-
mesine rağmen kurumla ilgili herhangi bir düzenleme yapılmaması, bu
konuda bir istikrarın kurulduğunu göstermektedir.
134 511 sayılı KHK, bu KHK’nın dayanağı olan yetki yasasının iptali üzerine ana-
yasal dayanaktan yoksun kalması nedeniyle iptal edilmiştir (Sezen, 1999, s.
123).
171
 DPT’nin bugünkü (Haziran 2004) yapısını belirleyen 540 sayılı
KHK135 ile getirilen değişikliklerden ilki DPT’nin görevleri hususunda
gerçekleşmiştir. Buna göre sözkonusu KHK’nın 2. maddesine eklenen
fıkra ile DPT, ileriye dönük stratejileri geliştirirken uluslararası kurum-
larla birlikte çalışacaktır. Bir başka deyişle, yapılan düzenleme sonu-
cunda DPT,
“Uluslararası kuruluşlarla iletişim içersinde çalışarak ileriye dönük
stratejiler geliştirmek ve topluma perspektif sağlayan politika önerile-
rini katılımcı bir yaklaşımla belirleyerek özel kesim için orta ve uzun
dönemde belirsizlikleri giderici genel bir yönlendirme”
görevini yerine getirecektir.
Yapılan bir diğer düzenleme ile, Müsteşar Yardımcılıklarının en
fazla beş tane olacağı belirtilmiş, ancak bunlardan kaçının hangi konu-
larla görevlendirileceğini belirleme yetkisi Başbakan’a verilmiştir (8.
madde). Yapılan bu düzenleme, 1980 sonrasında zaten yeterince siyasal
iktidarın iradesi doğrultusunda hareket eden DPT’nin, siyasallaştırılma-
sı konusunda gelinen son noktayı ifade etmektedir.
540 sayılı KHK ile getirilen temel bir değişiklik de, DPT’nin kuru-
luşundan beri varolan sektörel planlama geleneğinin terkedilmiş olma-
sı ve iktisadi, sosyal planlama dairelerine dayanan yapının değiştirilme-
sidir. Buna göre 540 sayılı KHK ile yapılan düzenlemeye göre DPT’nin
ana hizmet birimleri ve görevleri şöyledir:136
1. Yıllık Programlar ve Konjonktür Değerlendirme Genel
Müdürlüğü; yıllık programların makro dengelerini oluşturmak, kalkın-
ma planlarının hazırlanmasına katkıda bulunmak, konjonktürel gelişme-
leri izlemek ve değerlendirmek, kamu maliyesi, ödemeler dengesi, pa-
ra, banka ve mali piyasalar konularında gerekli araştırmaları yapmak ve
bu çerçevede gerekli politika önerilerinde bulunmak, uluslararası kuru-
luşlarla temas ve müzakerelere iştirak etmekle görevlidir.
2. Ekonomik Modeller ve Stratejik Araştırmalar Genel Mü-
dürlüğü; kalkınma planlarının makro dengelerini oluşturmak, yıllık
programların hazırlanmasına katkıda bulunmak, ekonomik modeller,
dünya ekonomisi, ülke ekonomileri, ulusal ve uluslararası stratejiler,
135 540 sayılı KHK ile oluşan DPT’nin örgütsel yapısı EK-5’te verilmiştir.
136 Kanun maddelerinden özetlenerek yazılmıştır.
172
sanayileşme, teknoloji, çevre politikaları ve benzeri konularda araştır-
malar yapmak, geliştirdiği makro modeller ile ekonomik ve sosyal po-
litikaların uzun dönemli etkilerini tahmin etmek, bölgesel entegrasyon-
larla ilgili gelişmeleri ve stratejileri izlemek ve bunlara yönelik alterna-
tifler hazırlamak, kalkınma planlarının uygulanmasını izlemek ve değer-
lendirmek, bu konularda uluslararası kuruluşlarla temas ve müzakere-
lere iştirak etmekle görevlidir.
3. İktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü; ikti-
sadi sektörlerde proje geliştirme ve değerlendirme, sanayileşme, teşvik
ve yönlendirme, iç ve dış ticaret politikaları konularında çalışma ve
araştırmaları yapmak suretiyle kalkınma planları ve yıllık programların
hazırlanmasına katkıda bulunmak, iktisadi sektörlerle ilgili olarak ileri-
ye dönük stratejiler geliştirmek, kamu yatırım programını hazırlamak,
kamu projelerini izlemek ve yıl içinde revizyonu ile ilgili işlemleri yap-
mak, uygulamaya ait dönem raporlarını hazırlamak, uygulamayı yön-
lendirmek, kurumsal ve hukuki düzemelerle ilgili görüş vermek, plan
ve programların uygulanması sırasında kamu ve özel kesim kuruluşları
arasında gerekli koordinasyonu sağlamak ve bu amaçla kurum ve kuru-
luşların üst düzey yetkili temsilcilerinin katılacağı komisyonlar kur-
mak, uluslararası kuruluşlarla temas ve müzakerelere iştirak etmekle
görevlidir.
4. Sosyal Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü’ne ve-
rilen görevler, İktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğüne
verilen görevlerin, sosyal sektörler için tekrarıdır.
5. Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü; il ve
ilçe bazında araştırma ve planlama çalışmaları yapmak, diğer kamu ku-
rum ve kuruluşlarının bu konularda yapacakları çalışmaların kalkınma
planları ve yıllık programlarla tutarlılığını sağlamak, yapısal uyum poli-
tikalarının uygulanması sırasında ortaya çıkabilecek sorunların çözümü
amacıyla projeler geliştirmek ve bu konularda yapılacak çalışmaları ko-
ordine etmek, yerel istihdamın ve girişimciliğin geliştirilmesi çerçeve-
sinde küçük ve orta ölçekli sanayi işletmelerinin, esnaf ve sanatkarla-
rın ve kırsal kesimin sorunlarına yönelik politikalar geliştirmek, uygu-
lamayı yönlendirmek, kalkınmada öncelikli yöreleri ve ihtiyaçlarını tes-
pit etmek, bu yörelerin özelliklerini dikkate alarak daha hızlı bir geliş-
me sağlamak amacıyla gerekli çalışmaları yapmak, bölgesel kalkınma
173
projeleri ile ilgili koordinasyonu sağlamak ve görev alanına giren ko-
nularda görüş vermek ve uluslararası kuruluşlara temas ve müzakere-
lere iştirak etmekle görevlidir.
6. Avrupa Birliği ile İlişkiler Genel Müdürlüğü; Avrupa Birli-
ği ile ilişkilerde, ekonomik, sosyal, hukuki ve diğer konularda, Hükü-
met tarafından tespit edilecek hedef ve politikalarla ilgili çalışmalar
yapmak ve önerilerde bulunmakla görevlidir.
7. Dış Ekonomik İlişkiler Genel Müdürlüğü; çok taraflı ve iki-
li ekonomik ilişkilerin kalkınma planları ve yıllık programlarda belirti-
len ilke, hedef ve politikalarla uyumlu ve etkili bir şekilde yürütülme-
si için gerekli çalışmaları yapmak, gelişmekte olan ülkelerin kalkınma
çabalarına yardımcı olmak amacıyla bu ülkelere yönelik tenknik yardım
faaliyetlerini yürütmekle görevlidir.
8. Yönetim Bilgi Merkezi Dairesi Başkanlığı; dünyadaki eko-
nomik, sosyal ve kültürel oluşum ve gelişmeleri izlemek, değerlendir-
mek ile kalkınma planları ve yıllık programların hazırlanmasında gerek-
li bilgileri temin etmekle görevlidir.
DPT’nin ana hizmet birimlerinin görevlerine bakıldığında,
DPT’nin, yapısal uyum politikalarının uygulanması sırasında ortaya çı-
kan sorunlarla ilgili çözümler için görevlendirilmiş olması, kalkınma
planını yapmakla doğrudan sorumlu bir birimin bulunmaması ve bu ha-
liyle planlama teşkilatının, bir araştırma enstitüsü görünümüne yaklaş-
ması, göze çarpan özelliklerdir.
540 sayılı KHK ile yapılan bir diğer değişiklik ise, YPK ile ilgili-
dir. Buna göre sözkonusu KHK’da, bundan öncekilerde varolan,
YPK’ya katılacak bakanların sınırlandırılması ve tek tek sayılması yön-
temi terkedilmiş, bunun yerine “... Başbakanın belirleyeceği sayıda Ba-
kanlar” ibaresi eklenmiştir (4. madde). Böylece, bu değişiklikten son-
ra YPK’daki plancı/politikacı dengesinden söz etmek anlamsızlaşmıştır.
540 sayılı KHK ile getirilen en önemli yenilik ise, daha önce
HDTM’ye bağlı olan Para-Kredi ve Koordinasyon Kurulu’nun
(PKvKK) DPT bünyesine dahil edilmesidir. Buna göre DPT’nin bağlı
olduğu bakanın başkanlığında, Başbakanın belirleyeceği bakanlar ile
Maliye Bakanlığı, DPT, Hazine, Dışticaret Müsteşarlarıyla, Merkez
Bankası Başkanından oluşan kurul, “... para kredi ve maliye politikala-
174
rını tespit ederek uygulamasında koordinasyon sağlamak, ... destekleme
fiyatları konusunda Bakanlar Kuruluna tavsiyelerde bulunmak”la gö-
revlendirilmiştir (6. madde). 540 sayılı KHK ile oluşturulan bu kurul,
YPK’nın tamamen siyasallaşması sonucunda, bürokratlarla siyasetçiler
arasında yeni bir iletişim kanalı işlevi görmektedir (Türel, 1996, 1056).
DPT ile ilgili, 1980 sonrasında yapılan hukuki düzenlemelere ge-
nel olarak bakıldığında, 1980’ler boyunca teşvik, yabancı sermaye ve
serbest bölgeler dairelerinin kurumun içinde olması nedeniyle, hükü-
metlerin ekonomi politikalarının uygulanması noktasında işlevinin sür-
düğü görülmektedir. Ancak özellikle 1994 yılında yapılan son düzenle-
me ile, kurumun daha çok, piyasa sisteminin işlerliğinin sağlanması
için belirsizlikleri giderme ve yapısal uyum politikalarını takip etmekle
görevlendirildiği söylenebilir. Bu dönemde gözlenen bir diğer olgu ise,
yapılan hukuki düzenlemelerle YPK’daki siyasetçi/plancı dengesinin
sürekli plancılar aleyhine bozulması ve sonunda YPK’nın tamamen si-
yasallaşmış bir yapıya kavuşmasıdır.
5.2. 1980 Sonras›nda Ekonomi Yönetimindeki Dönüflüm:
1980 dönüşümü sonrasında, DPT’nin evriminin açıklanması için
incelenecek bir diğer konu ise, ekonomi yönetimindeki değişimdir. Bu-
na göre, Türkiye’de 1960-1980 arasında uygulanan planlama mekaniz-
ması, 1970’lerin sonlarındaki krizle birlikle değişen sermaye birikim
modeli çerçevesinde, hızla etkisizleşmiştir (Türel, 1996, s. 1054). Bir
başka deyişle, 1960-1980 yılları arasında içe dönük birikim modelinin
kurumsallaşması noktasında işlevlendirilen DPT, ekonomi bürokrasisi-
nin merkezinde bulunurken; 1980 sonrasındaki model değişikliklerin-
den sonra DPT’nin etkinliği azalmış ve ekonomi bürokrasisindeki ağır-
lık merkezi HDTM ve Merkez Bankası’na kaymaya başlamıştır (Güler,
1996, s. 60-61). DPT’nin kamu bürokrasisindeki etkinliği, varolan ser-
maye birikim modeli çerçevesinde devletin ekonomiye müdahale tarzı-
na bağlı olarak değişmektedir. Buna göre 1980 sonrasında devletin eko-
nomiye müdahalesinin yeniden tanımlandığı bir dönemde, DPT’nin ha-
reket kabiliyeti de yeniden tanımlanmıştır.
175
 Şekil-2
1980 Sonrasında Ekonomi Yönetimindeki Dönüşüm
TBMM: Türkiye Büyük Millet Meclisi, Mer.H: Merkezi Hükümet, YPK:
Yüksek Planlama Kurulu, DPT: Devlet Planlama Teşkilatı, Ma.B: Maliye Bakan-
lığı, MB: Merkez Bankası, Sa.B: Sanayi Bakanlığı, ÖİK: Özel İhtisas Komisyon-
ları, TOBB: Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, KİT: Kamu İktisadi Teşebbüsle-
ri, ÖSÜ: Özel Sektördeki Üretim Birimleri, Y: Yönetsel Alan, S: Siyasal Alan, Ü:
Üretim alanı, HDTM: Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlıkları, Bas G: Baskı Grup-
ları (Özel sermaye).
Kaynak: (Türel, 1996, s. 1024).
Bu sürecin incelenmesi için oluşturulan Şekil-2’ye bakıldığında137
göze çarpan en önemli değişiklik, bir önceki dönemde varolan ve
DPT’nin ekonomiyi yönlendirme kabiliyetinin önemli bir parçasını
oluşturan DPT-KİT ilişkisinin çözülmesidir.
Bu ilişkinin çözülmesine neden olan gelişme ise, Neo-liberal poli-
tikalar çerçevesinde oluşturulan devletin ekonomiye müdahalesinin
137 Planlama mekanizmasındaki değişikleri izleyebilmek için, Türel’in (1996) il-
gili çalışması temel alınmıştır. Şekil-2, Türel’in sözkonusu çalışmasında “Tür-
kiye’de ‘Planlı’ Ekonomik Yönetimin Çözülüşü” olarak yer almaktadır. 1980
sonrası yaşanan değişimleri, 1960-1980 döneminde planlama mekanizması ile
karşılaştırmak için, bu çalışmanın 84.sayfasındaki Şekil-1’e bakınız.
176
olumsuzlanması ve KİT’lerin özelleştirilmesi sürecidir. Önceki model-
de DPT’nin özel sektörü yönlendirmesinde önemli bir araç olan teşvik-
lerin, 1980 sonrasında HDTM’ye bağlanması ise, DPT’nin özel sektör-
le olan ilişkisinin kesilmesine neden olmuştur.
Şekil-2’de gözlenen bir başka değişiklik de, YPK ve TOBB’un ta-
mamen siyasal alana kaymalarıdır. Özellikle bir önceki modelde teknik-
politik özellikleri bünyesinde bulunduran YPK’da yapılan değişiklikler
sonucunda, bu kurul tamamıyla siyasal alana kaymış ve kurul, bu de-
ğişikliklerden sonra bir “iç kabine” niteliği kazanmıştır (Türel, 1996, s.
1053).
1980 sonrasında ekonomi yönetiminde görülen bir başka dönüşüm
de, bir önceki modelde varolan “DPT-TOBB-Sa.B.” üçgeninin çözül-
mesidir. Bu çerçevede TOBB’un siyasal alana kayması ve Sanayi Ba-
kanlığı ile KİT’lerin ilişkisinin kesilmesi sonucunda, ekonomi yöneti-
mindeki geniş diyalog üçgeni dağılmıştır.
Bu dönemde ekonomi yönetiminde DPT’nin hareket kabiliyetini
sınırlayan bir diğer gelişme ise, Dünya Bankası ile imzalanan Yapısal
Uyum Kredisi (YUK) antlaşmalarıdır. Buna göre 1980-1985 arasında
imzalanan beş anlaşma ile, içe dönük/ithal ikameci modele göre ku-
rumsallaşmış kamu bürokrasisi ve ekonomi yönetimi, yeni birikim mo-
deli çerçevesinde yeniden örgütlenmiştir. 24 Ocak kararlarının ilanının
hemen ardından 28 Mart 1980’de imzalanan birinci YUK’ta, KİT’lerin
yeniden yapılandırılması ve yapılacak kamu yatırımlarının sadece altya-
pı projelerine yönlendirilmesi öngörülmüştür (Resmi Gazete, 28 Mart
1980/16943). 6 Temmuz 1981 tarihinde imzalanan ikinci YUK’a göre
ise, dışa dönük birikim modeli çerçevesinde ihracatın arttırılması için
KDV uygulamasının başlatılması öngörülmüştür (Resmi Gazete, 6
Temmuz, 1981/17392). Üçüncü YUK’ta da öncekilere benzer bir şekil-
de, KİT’lerin yeni birikim modeli çerçevesinde yeniden düzenlenmele-
ri ve toplam yatırımlardaki kamu payının azaltılıp, özel yatırımların pa-
yının arttırılması için gerekli tedbirlerin alınması takip edilmektedir
(Resmi Gazete, 5 Temmuz, 1982/17745).
Yukarıda belirtilen üç YUK, 1980 sonrasında ekonomi yönetiminin
yeniden örgütlenmesinde önemli ölçüde etkili olmuşlardır. Ancak yapı-
sal uyum sürecinin doğrudan DPT’yi ilgilendiren boyutu, dördüncü ve
177
beşinci YUK’lar ile hayata geçmiştir. Buna göre dördüncü YUK ile ön-
görülen kredinin verilmesi için öne sürülen şartlarından biri, 1984 yılı
programının, yapısal uyum politikalarının önceliklerine göre hazırlan-
mış olmasıdır (Resmi Gazete, 9 Eylül 1983/18154). 28 Haziran 1984 ta-
rihinde imzalanan beşinci ve son YUK ise, DPT’nin 1980 sonrasında-
ki konumunu göstermesi bakımından önemlidir. Buna göre beşinci
YUK’ta, Türkiye’ye kredi verilmesi için gerekli görülen şartlardan il-
ki, “Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın hazırlığının, hedefleri ile
stratejileri açısından Yapısal Uyum Programına uygun olarak tamam-
lanması”dır138 (Resmi Gazete, 28 Haziran 1984/18445).
5.3. Planc›lar›n Gözünden 1980 Sonras› DPT ve Planlama:
Yukarıdaki bölümde ortaya konduğu gibi 1980 sonrasında DPT,
kapsamlı bir değişim sürecine girmiştir. Bu süreçte DPT’nin; örgütsel
yapısı,1960-1980 döneminde uyguladığı planlama yaklaşımları ve DPT-
siyasal iktidar ilişkilerinde büyük değişimler yaşanmıştır. Bu bölümde
kurumda görev yapmış veya halen görev yapmakta olan plancıların,
planlama kavramında ve DPT’de yaşanan değişimi nasıl değerlendir-
dikleri, eleştiri ve önerileri bağlamında ortaya konmaya çalışılacaktır.
1980 dönüşümünün hemen sonrasında, yeni sermaye birikim mo-
delinin kurumsallaştırılması çerçevesinde işlevlendirilen DPT, bütüncül
planlama anlayışından uzaklaşarak, daha mikro ölçekteki sorunlara çö-
züm bulmakla görevlendirilmiştir. DPT’nin ihracatı teşvik konusunda
yoğun olarak kullanıldığı 1980’lerin başında Müsteşar olan Yıldırım
Aktürk (1980-1983), bu sürecin DPT açısından bir sorun yaratmadığını
öne sürmektedir. Aktürk’ün değerlendirmesine göre,
“Planlamanın 1980-84 yılları arasındaki aktivitesinin ağırlık noktası,
beş yıllık hedeflerin tatbikatının yönlendirmesini yapmaktan ziyade
yıllık, özellikle para piyasası ve dış ödemeler dengesi gibi konjonktü-
rel meselelerde çok daha aktif bir şekilde ekonominin günlük işleyişi-
nin içine girmiş, teşvik politikalarının özellikle ihracata yönelik yapı
değişikliğini sağlamak için aktif bir şekilde uygulanmasında anahtar
rol oynamış ve dolayısıyla uzun vadeli, istişari bir yaklaşımdan ziyade
tatbikatın tam içinde ve günlük hadiselere cevap arayan ve formüller
138 Dünya Bankası’nın Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı ile ilgili yaptığı eleştiri-
ler ve DPT’nin bu eleştirilere verdiği yanıtlar için bakınız: (DPT, 1985).
178
geliştiren bir teşkilat yapısına bürünmüştür” (Aktürk, 1984, s. 4).
1966-1967 döneminde DPT İktisadi Planlama Dairesi Başkanlığı-
nı yapan Günal Kansu ise, 1980 sonrasında DPT’nin uygulama ile çok
yakından ilişkili olmasının, kurumun asıl işlevi olan kalkınma planları
yapmasını zorlaştırdığını ifade etmektedirler. Kansu,
“Yeni TUD,139 öyle ufak tefek bir birim değil. Çalıştırdığı insan sayısı-
na bakarsanız, Planlama’nın neredeyse yarısı. Üstelik, emrinde özel
sektöre aktarılmak üzere çok büyük fonlar var. Planlama denilince ar-
tık akıllara teşvik sistemi ve özel şirketlere aktarılan paralar gelmeye
başlıyor. Böylece, ‘teşvikler’ yaklaşık on yıllık bir aradan sonra tekrar
DPT’nin omurgası, temel işlevi haline geliyor. Geleceğin tasarımlan-
ması gene arka plana düşüyor” (Kansu, 2004, s. 507).
diyerek, DPT’nin 1980’lerin başındaki konumunu eleştirmektedir.
1980 sonrasında, piyasa ekonomisinin geçerli olduğu bir ortamda,
DPT’nin ve planlama kavramının prestij kaybettiği ve içe dönük/ithal
ikameci dönemdeki planlama uygulamasının gittikçe önemini yitirdiği
görülmektedir. 1978-1979 döneminde DPT İktisadi Planlama Dairesi
Başkanı olan Türel, bu süreci şöyle değerlendirmektedir:
“Artık değişik kalkınma planlaması anlayışlarının tartışılmasının gerek-
tiği bir döneme giriyoruz. Planlama artık 1960’lı, 1970’li yılların plan-
laması olamaz. Değişen şartlarda yeni bir planlama anlayışına gitme-
miz gerek. Yani planlama geçerliliğini yitirmesinden çok, yeniden ta-
nımlanması gereken bir kavram. Neyi planlamaya çalışıyoruz, hangi
araçlarla bu işi yapmaya çalışıyoruz. Yani amaç-araç meselesini yeni
baştan gündeme getirmek gerek. Ama kesinlikle DPT’yi 1960-1970’li
yıllardaki fonksiyonlarını sürdüren bir kurum olarak düşünmemek ge-
rek. DPT hala yatırım vizeleri veren bir kuruluş. DPT’yi kamu kuru-
luşları tarafından kendisine verilmiş yatırım listelerini bir tek satırına
bile bakmadan, üzerine mühür basarak tescil eden, sonunda 2000 yılı-
na gelindiğinde ülkeyi bir yatırım mezarlığı haline getiren bir kurum
olmaktan çıkarmak lazım” (Türel ile görüşme, 4 Mayıs 2004).
Türel’in de işaret ettiği gibi, planlama yaklaşımının bir türü, yani
Keynesyen devlet müdahalesinin bir uzantısı olan planlama anlayışı bü-
yük ölçüde etkisini yitirmiştir. Ancak, piyasa ekonomisinin genel dü-
zenleyici bir merkezi birime olan ihtiyacı sürmektedir. 1990-1993 yıl-
139 1980’de DPT bünyesine katılan Teşvik Uygulama Dairesi.
179
ları arasında DPT Müsteşar Yardımcılığı yapan Yavuz Ege, liberal bir
ekonomide planlamanın bittiğini söylemenin gerçekçi olmadığını belir-
terek, tüm yönleriyle işleyen piyasa ekonomisinin mümkün olmadığını
ifade etmektedir. Bu bağlamda Ege, yeni dönemde planlamanın yerini
şöyle değerlendirmektedir:
“… Türkiye ekonomisinin geldiği aşama ve dünya ekonomisindeki
gelişmeler göz önüne alındığı zaman… daha makro düzeyde çalışan,
meselelere daha stratejik açıdan yaklaşan bir planlama fonksiyonuna
ihtiyaç var… Bu birimin mutlaka olabildiğince en üst düzeyde oluştu-
rulması gerektiğine inanıyorum. Böyle bir örgütün, daha az sayıda ama
olabildiğince yüksek nitelikli kişilerden oluşan, stratejik planlama
yapmaya yönelik görev ve sorumlulukları olan bir kurum olması gere-
kir” (aktaran, Uygur, 1991, s. 309-310).
1978 yılında DPT Müşaviri olarak görev yapan Mehmet Kabasa-
kal da Ege ile benzer bir şekilde, 1980 öncesi dönemdeki planlama uy-
gulamalarının değiştirilmesi ve DPT’nin stratejik planlama anlayışını
benimsemesi gerektiğine işaret etmektedir:
“Dünya değişirken Türkiye yerinde sayamaz. Gelişmeleri yakından ta-
kip etmek ve mümkünse önüne geçmek zorundadır. O nedenle
DPT’nin de kendini çağın gereklerine uydurması zorunludur. DPT’nin
‘planlama anlayışında’, felsefesinde ve işlevlerinde, toplumla ilişkile-
rinde ve kadrosunda köklü bir değişiklik gereklidir… DPT, günlük uy-
gulamalardan sıyrılarak, uygulama görevlerini ve detay çalışmalarını
başka kamu kurumlarına bırakarak, artık Türkiye’nin orta ve uzun va-
deli stratejilerini, alternatif senaryolarını hazırlamalıdır”( Milliyet, 30
Eylül 1990, s. 11).
1991-1993 yılları arasında DPT Müsteşarlığı yapmış olan İlhan Ke-
sici de, Ege ve Kabasakal gibi, DPT’nin uygulamaya dönük fonksiyon-
larından çok, uzun vadeli perspektifler geliştirmesini savunmaktadır:
“… bütün Türkiye çapındaki olaylara da bakacak olan, değerlendire-
cek olan “stratejik programlama” diyebileceğimiz “stratejik yaklaşım-
lar üretimi” diyebileceğimiz bir ayrı birime de ihtiyaç var. Dünyadaki
15-20 yıllık trendlere göre ve Türkiye’nin o trendler içerisinde neler
yapabileceğine kafa yoran, o istikamette analiz çalışmaları yapan bir
bölüm lazım. Bütün bunlar şunu getirir: Ekonomi bürokrasisinin yeni
tanzimi içerisinde planlamanın yeri, mikrodan hemen hemen bütünüy-
180
le çıkmış, teker teker projelerle ilgilenmekten bütünüyle çıkmış, sade-
ce dünyadaki 10-15 yıllık perspektiflere bakan, günlük faaliyetlerin dı-
şında olan bir yapı lazım. Günlük borçlanma faaliyetleri, faiz politika-
sı gibi ekonomik olayların bütünüyle dışında olmak üzere, fikri alanda
analiz yapacak olan, bunu diğer ekonomi bürokrasisindeki insanlarla
da devamlı ilişki içerisinde olan bir organizasyon lazım (Kesici ile gö-
rüşme, 22 Nisan 2004).
DPT’nin kurulduğu 1960 yılından bugüne kadar (Haziran 2004)
çalışmakta olan Tülin Candır ise, DPT’nin misyonunu tamamlamış bir
kurum olarak değerlendirilemeyeceğini söylemektedir. Candır, Kesici,
Kabasakal ve Ege’nin ifade ettiği, DPT’nin stratejik planlama yapan
bir kurum haline gelmesi gerektiği görüşünü de, uygun bulmamaktadır.
Candır’a göre DPT’nin işlevi şöyle olmalıdır:
“Bana sorarsanız bugün hala planlamaya olan ihtiyaç sürüyor. Kişi ba-
şına düşen geliri 3000 dolarların üstüne çıkamayan, kaynakları son de-
rece sınırlı, borçla yaşayan bir ülke olarak, gerçekten kaynaklarımızı iyi
değerlendirip, ne yapmak istediğimizi belirleyip ona göre hareket et-
memiz gerekir. Ama bugünkü anlayış içinde bu çok zor, dediğim gibi
siyasi istediği şeyi yapıyor. Ne yapıyor? Hiçbir araştırmaya değerlen-
dirmeye bakmadan “ben bölünmüş yol yapacağım” diyor 15 bin kilo-
metre ve bunları da tabi planlamayı araç olarak kullanıp yapmak yö-
nünde bir çabası var. Onun için bugünkü anlayış içinde belki teşkilatı
bu halde yürütmek zor. Zaten sanıyorum öyle girişimler de var, yatı-
rımları Maliye Bakanlığının belli bir bölümü haline getirmek, burasını
stratejik planlama yapan bir kuruluş halinde tutmak. Ben buna katıla-
mıyorum, planlamanın hala hem kamu, hem özel sektör için bir rol oy-
nayabilecek bir kuruluş olduğunu düşünüyorum. Ama bugünkü bu ay-
rıntıda değil tabi… Bu ayrıntıda değil ama makro kriterleri, hedefleri,
büyüklükleri koyup onlar için de planlamanın etkin bir rol oynayacak
bir kuruluş haline getirilmesi gerekir” (Candır ile görüşme, 22 Mart
2004).
1965 yılında DPT’de çalışan Güngör Uras ise, 1980 sonrasında
HDTM’nin ekonomi yönetiminde ağırlık kazanması ya da IMF ile ya-
pılan anlaşmalar nedeniyle DPT’nin etkisiz kaldığı görüşlerine karşı çı-
karak, DPT’nin bu dönemde daha aktif rol almasını önermektedir. Uras,
özellikle 2001 krizi sonrasını değerlendirirken DPT’nin önemine işaret
etmektedir:
181
 “Şimdi krizin sonu. Yeni bir yapısal düzenleme çabası içindeyiz…
ama, nasıl bir düzenleme içinde olduğumuzu bilmiyoruz. Nasıl bir dü-
zenlemeyle biz bu şartlardan kurtulacağız, ne kadar süre bu devam
edecek, kim bu yeniden yapılanmanın, yeniden düzenlemenin faturası-
nı üstlenecek; bunlar belli değil… Planlama olmadan ben bunları gör-
me ve bilme şansımızın da olmadığına inanıyorum. Er veya geç bunla-
rın anlaşılacağına ve planlamanın öneminin tekrar ortaya çıkacağına ve
planlamanın devreye gireceğine inanıyorum” (Uras, 2001, s. 40).
DPT’nin yeniden yapılandırılması ile ilgili en radikal öneri ise,
1966-1967 döneminde DPT İktisadi Planlama Dairesi Başkanlığını ya-
pan Günal Kansu’dan gelmektedir. Kansu, DPT’nin bugünkü yapısıyla
yeniden yapılandırılamayacağını ve kapatılması gerektiğini ifade etmek-
tedir:
“Etkinliğini kaybetmiş, hükümetin, kalkınma konularında ‘kurmay he-
yeti’ olma ayrıcalığını yitirmiş ve normal bürokrasinin hantal bir par-
çası haline gelmiş görüntüsü veren bugünkü Devlet Planlama Teşkila-
tı’nın varlığına son verilmelidir. Zira, mevcut DPT’nin yeniden yapı-
landırılmasıyla, beklenen ölçüde değişik bir plancılık anlayışının Türki-
ye’ye kazandırılması olası değildir. Yerine, yeni bir plan anlayışı ve ele-
man profiliyle tamamen farklı bir teşkilat kurulmalıdır… Doğrudan
başbakana bağlı ve hükümetin kurmay heyeti gibi çalışacak olan bu
planlama örgütü, geleceği tasarımlamaya, fikir üretmeye ve araştırma
yapmaya öncelik vermelidir. Kurumun örgütsel yapısı, bürokratik uy-
gulamalardan, alışkanlıklardan olabildiğince uzak olmalı, bir araştırma
kurumunun özgür düşünme, yaratıcılık ve çalışma sistemine sahip ol-
malıdır” (Kansu, 2004, s. 607).
DPT’nin yeniden yapılandırılması konusunda, Kansu’nun önerisi
doğrultusunda benzer bir yaklaşım da, DPT’nin kurucularından olan
Atilla Karaosmanoğlu tarafından öne sürülmektedir. Karaosmanoğlu,
“mevcut düzenle devam etmenin başarı değil, bilakis ekonomi üzerin-
de ve ekonomik gelişmeler üzerinde bir yük olabileceğini kabul etmek
zorundayız” diyerek, DPT’nin bugünkü yapısının radikal bir değişikli-
ğe ihtiyacı olduğuna işaret etmektedir (Karaosmanoğlu, 2000, s. 26).
Ancak Karaosmanoğlu da, Kansu gibi, planlama gerekliliğinin sonlan-
madığını, hükümetlerin bütün politikalarını bir arada değerlendirecek ve
kamu kurumlarının ahenk içinde çalışmasını sağlayacak bir planlama
anlayışının gerekli olduğunu, ancak bu görevin DPT’nin bugünkü ha-
182
liyle etkin olarak yerine getirilemeyeceğini ifade etmektedir (Karaos-
manoğlu ile görüşme, 26 Mart 2004).
Plancıların, 1980 sonrası dönemde planlama kavramı ve DPT ile il-
gili görüşlerinin aktarıldığı bu bölümden çıkan en önemli sonuç, plancı-
ların tümünün planlamaya olan ihtiyacın sürdüğü, dolayısıyla planlama
kavramının önemini yitirmediği görüşünü paylaştıklarıdır. Plancıların
değerlendirmelerinden çıkarılabilecek bir diğer ortak sonuç, DPT’nin
uygulama alanından çıkarılması ve yeniden yapılandırılması gerekliliği-
dir. Yine plancıların bir çoğunluğunun üzerinde uzlaştıkları bir konu,
planlama anlayışının değişmesi ve stratejik planlama yaklaşımının be-
nimsenmesi gerektiğidir.
Bu bölümde görüşlerini aktardığımız plancıların birçoğu tarafından
önerilen stratejik planlama yaklaşımının, son dönemlerde DPT tarafın-
dan da benimsendiği görülmektedir. Buna göre DPT tarafından 2000 yı-
lında hazırlanan, DPT’nin yeniden düzenlenmesini amaçlayan kanun
tasarısında, “Devlet Planlama Teşkilatının yeniden yapılandırılması ve
bu çerçevede Stratejik Araştırma ve Planlama Kurumuna dönüştürül-
mesi” önerisi ileri sürülmüştür (DPT, Stratejik Araştırma Ve Planlama
Kurumu Kurulması Hakkında Kanun Tasarısı Taslağı, Genel Gerekçe,
http://ekutup.dpt.gov.tr/haber/2002). Tasarıda, DPT’nin ilk kurulduğu
dönemlerde görevlerini etkinlik ve verimlilik içinde yerine getirebildi-
ğini, ancak daha sonraki yıllarda yapılan düzenlemelerle kurumun di-
key yapılanmasının arttığı ve bunun sonucunda da, bilim, teknoloji,
enerji, altyapı, iletişim ve benzeri alanlarda artan stratejik araştırmala-
ra dayalı danışmanlık hizmetlerine olan ihtiyaçların artması ve çeşitlilik
arz etmesine rağmen, bu işlevin yerine getirilemediği ifade edilmekte-
dir. Tasarıda, DPT’nin yeniden yapılandırılması önerisinin amacı ise
şöyle belirtilmiştir:
“… küreselleşme sürecinde yeniden yapılanma ihtiyacı içindeki Dev-
letin ve yeniden organize olması gereken Teşkilatın, özel kesimi de ka-
mu kesimi ile birlikte daha rasyonel ve etkin bir şekilde yönlendirme-
si, bilgilendirmesi ve desteklemesi zorunluluğundan dolayı, Kurumun
yatayda düzenlenmiş yeni bir organizasyon yapısında daha rahat ve ça-
buk karar alabilen, dinamik, araştırmacı ve irdeleyici bir kurum haline
dönüşmesi gerekliliği ortaya çıkmıştır. Kaynakların daha etkin kullanıl-
ması için Teşkilatın stratejik araştırma, planlama yapabilen ve üst dü-
183
 zey danışma ve karar alma faaliyetlerini yürütebilen bir kurum olarak
yeniden yapılandırılmasına gerek görülmüştür. Buna istinaden, üstlen-
diği fonksiyonlara bağlı olarak Teşkilatın adının Stratejik Araştırma ve
Planlama Kurumu şeklinde değiştirilerek Hükümete danışmanlık işle-
vini yerine getirmesi ve başta kamu kesimi olmak üzere ekonomik,
sosyal ve kültürel alanlarda planların gerçekleşmesini sağlamak ama-
cıyla idari karar alma süreçlerine daha etkin bir şekilde katılması amaç-
lanmıştır (DPT, Stratejik Araştırma ve Planlama Kurumu Kurulması
Hakkında Kanun Tasarısı Taslağı, Genel Gerekçe, http://eku-
tup.dpt.gov.tr/haber/2002).
DPT’nin hazırladığı kanun tasarısında da görüldüğü gibi, yukarıda
görüşlerini aktardığımız plancıların büyük çoğunluğunun hemfikir ol-
duğu stratejik planlama yaklaşımı, DPT tarafından da benimsenmekte-
dir. Bu çerçevede, plancılarla DPT arasında görülen bu fikir birliği,
1980 sonrasında DPT’nin yeniden yapılandırılması sürecinin geldiği
son noktayı ifade etmektedir.
184
6. SONUÇ
1960 yılından 2000 yılına kadar gelen süre içinde, “planlı kalkın-
ma” kavram ve pratiğinin sermaye birikim süreci temelinde ve
DPT’nin kurum tarihi çerçevesinde Türkiye’de kapitalist toplumsal
ilişkilerin gelişim sürecindeki yerinin ve işlevinin açığa çıkarılması, bu
çalışmanın ana hedefidir.
Bu çerçevede söz konusu dönemde planlı kalkınma süreci dört
farklı kategoride değerlendirilebilir. Bunlardan ilki, 1960’lı yılların dü-
şünce atmosferinin oluşmasında etkin olan Yön dergisi çizgisi ve
DPT’nin ilk plancılarının, bir aktör olarak DPT’ye atfettikleri anlamdır.
Yön çizgisi ile ilk plancıların DPT’ye yükledikleri anlam, planlama ör-
gütünün, ekonominin işleyişinden kaynaklanan sorunların çözümü ya
da kamu kesiminde gerekli koordinasyonu sağlaması işlevlerinin öte-
sinde, kapsamlı bir reform programının hazırlayıcısı ve uygulanmasının
denetleyicisi; bu anlamda da toplumsal ve ekonomik dönüşümün
önemli bir odağı olmasıdır. Bu çerçevede, kamusal kaynak tahsis meka-
nizmalarının, siyasi partiler tarafından kendi sürekliliklerini sağlamak
amacıyla kullanılması sorununun, politikadan özerk ve “bilimsel” ölçü-
lere uygun mekanizmaların yaratılması ile çözülmesi düşüncesi; top-
lumda varolan sınıfların ve bu anlamda da onların temsilcileri olan siya-
si partilerin dışlanması anlamında, bir toplumsal mühendislik çabası
olarak değerlendirilebilir. Bu bağlamda Yön çizgisinin ve ilk plancıla-
rın DPT’ye atfettikleri misyonun, toplumda varolan güç ilişkilerini
gözden kaçırdığı oranda gerçekçi olmadığı, BBYKP’nin hazırlık süre-
cinde ilk plancıların istifa etmelerinden de anlaşılabilmektedir.
Bu çerçevede DPT’nin, etkin bir aktör olarak tanımlandığı sosyal
mühendislik anlayışı, DPT’nin kurulduğu tarihten itibaren planlamaya
bir “kurtarıcı” rolü vermiş, planlama örgütü ve plancılar ise, bu yapay
kurtarıcılık yakıştırmasını benimseyerek, hükümetlerin ve siyasal otori-
185
telerin üzerinde bir iradeleri olduğu düşüncesini yeniden üretmişlerdir.
Bu düşünceye göre, teknisyen plancı, politikacıdan bağımsız plan ya-
parken aynı zamanda sınıflardan bağımsız bir seçme yapmış olacaktır.
Sınıfların üstünde, adil bir hakem rolü almış plancı, toplumsal sorunla-
rı, adalet ve bilim ilkeleri doğrultusunda çözebilecektir. Ancak yaşanan
sürece baktığımızda, plancıların, politikacılardan bağımsız olduğu ve
kaynak tahsis mekanizmalarının politikacıların dışında ve “bilimin ışı-
ğında” gerçekleştiği “sınıflarüstü planlama” yaklaşımı açısından, bu sü-
recin önemli bir aktörü olarak kabul edilen DPT’nin, fiili süreçte böy-
le bir görevi yerine getiremediği görülmektedir. Bu çerçevede, özellik-
le 1960-1980 arasında DPT’nin hazırladığı planların uygulanma derece-
sinin düşük olması, doğrudan DPT’nin denetiminde olan KİT’lerin sa-
yısının çok az olması, DPT’nin üst yönetim kademesinde hızlı bir sirkü-
lasyon görülmesi ve tüm kurumun kısa zamanda siyasallaşması, aynı
zamanda, mevcut sistem içinde DPT’nin etkinliğinin ve hareket kabili-
yetinin sınırlarını işaret eden göstergelerdir. Böylelikle çalışmanın temel
sorunsalı açısından yapılabilecek ilk tespit, Yön çizgisi ve ilk plancıla-
rın DPT’ye atfettikleri anlam açısından, Türkiye’nin kalkınma sürecin-
de DPT’nin bir aktör olarak değerlendirilemeyeceğidir. Bir başka de-
yişle, 1960’lardan bugüne DPT’nin sermaye birikim sürecindeki yeri
ve işlevi ile, Yön çizgisi ve ilk plancıların DPT’ye vermek istedikleri
aktörlük misyonu arasında büyük açı farkı olduğu söylenebilir.
İkinci olarak, bir bütün olarak sermaye sınıfının planlı kalkınma sü-
recine atfettiği anlam, tartışmamızın geneli açısından özel bir anlam ta-
şımaktadır. Buna göre sermaye sınıfı, DPT’nin kurulduğu 1960’lı yılla-
rın başlarında varolan siyasal gerilimlerden dolayı, planlamanın kendi
hareket alanlarını kısıtlayıcı uygulamalara girişmesi endişesini duyma-
sına rağmen, kısa zaman sonra planlama uygulamalarının kendileri açı-
sından olumlu bir süreç olduğunu kavramışlardır. Bir başka deyişle,
1960’lı yıllarda planlamanın varolan sosyo-ekonomik sistemi değiştire-
ceğini sanarak çekingen davranan özel sektör, ilerleyen süreçte hiç de
böyle bir sonucun ortaya çıkmadığını, aksine, planlamanın varolan sis-
temi pekiştirdiğini görerek, 1970’lerin sonlarında şiddetlenen krize ka-
dar planlama uygulamalarını benimsemiştir. Bu bağlamda sermaye sını-
fının DPT’ye yüklediği misyon, özel sektörün teşvik uygulamaları ile
desteklenmesi ve korunan bir iç pazarda kendi gelişimlerinin garanti
186
edilmesi olarak değerlendirilebilir. Neticede, planlama uygulamalarının
objektif sonuçlarına bakıldığında, “planlı” dönem boyunca sermaye sı-
nıfının önemli birikim olanaklarına sahip olduğu ve bu çerçevede de,
DPT’nin bir aktör olarak üzerine düşen görevleri yerine getirdiği görül-
mektedir. 1980 sonrasında ise, sermeye açısından DPT’nin aktörlük
misyonu sürmektedir. Özellikle 1980’lerin başında uygulanan yoğun
ihracat teşviklerinin DPT aracılığıyla dağıtılması, ülkeye girecek yaban-
cı sermaye için gerekli izinlerin DPT tarafından verilmesi gibi etkenler,
özel sektör açısından DPT’nin önemini sürdürmektedir. 1990’larda ise,
DPT’nin yeniden tanımlanması süreci, yine sermaye birikiminin geldi-
ği düzey itibariyle gerçekleşmiş, DPT bu sefer, piyasanın sağlıklı işle-
mesi için gerekli olan bilgi akışını sağlamak ve uzun vadeli projeksi-
yonlar yapmakla görevlendirilmiştir. 1994 sonrası yeniden yapılandırı-
lan haliyle DPT, sermaye açısından hala önemli bir aktördür.
Çalışmanın temel sorunsalına siyasal iktidarlar açısından bakıldı-
ğında ise, DPT’nin kurulduğu dönemden itibaren, ekonomi yönetimi ile
ilgili kararların alınması için gerekli verileri sağlaması ve hükümetlere
müşavirlik yapması anlamında, önemli bir aktör olduğu görülmektedir.
1960-1980 arası dönemde, DPT’nin üst yönetimi ile siyasal iktidarlar
arasında çıkan sürtüşmelerde ise, DPT’nin ekonomi yönetimindeki et-
kinliğinin ve politikacı ile plancı teknisyenler arasındaki sınırlarının be-
lirlenmesi, temel meseledir. Bir başka deyişle, DPT’nin üst yönetim
kademelerinde görülen hızlı sirkülasyon, kurum üzerinde siyasal ikti-
darların kontrol yeteneğini gösterdiği oranda, DPT’nin siyasallaşması-
na neden olmuştur. Aslında, DPT’nin uğraş konusu olan kaynak tahsis
süreci ve planlama, ekonomik bir faaliyet olarak görünmesine rağmen,
özünde siyasal tercihlere dayanmaktadır. Siyasal tercihlerden uzak bir
ekonomi yönetimi veya kaynak tahsis mekanizması olamayacağına gö-
re, DPT’nin faaliyeti özünde siyasal bir içerik taşımaktadır.
1980 sonrasında ise, DPT’nin yeniden yapılandırılmasına paralel
olarak üst yönetim kademelerindeki değişim hızlanmış ve özellikle
YPK’da yapılan değişikliklerle ekonomi yönetimindeki siyasetçi-bü-
rokrat dengesi yeniden tanımlanmıştır. Ancak bu değişikliklere rağmen,
bugün hala siyasal iktidarların ekonominin genelini görmeleri, uzun va-
deli bir bakış açısı ile makro değerlendirmeler yapabilmeleri için yarar-
landıkları kurum DPT’dir ve bu anlamıyla siyasal iktidarlar açısından
187
DPT’nin aktörlük misyonu sürmektedir. EKLER
Planlı kalkınma konusuna, sermaye birikim süreci açısından baktı- EK-1: Şefik İnan’ın Hazırladığı Tasarıda Planlama Örgütü, 1960
ğımızda ise, 1960’lı yıllarda resmi olarak uygulanmaya başlanan içe dö- Kaynak: Mortan ve Çakmaklı, 1987, s. 107.
nük/ithal ikameci birikim modeli içersinde DPT’nin önemli bir yeri ol-
duğu görülmektedir. Bu çerçevede, sözkonusu modelin kurumsallaştı-
rılmasında ve model kapsamında gerçekleşen kaynak tahsis mekaniz-
malarının yönlendirilmesinde etkili bir birim olan DPT’nin, sermaye bi-
rikim süreci bağlamında bir aktör olarak nitelendirilmesi mümkündür.
DPT 1980’li yılların başında ise, dışa dönük/ihracata dayalı birikim mo-
deli çerçevesinde uygulanan ihracatı teşvik politikalarının yürütücüsü
görevini üstlenmiştir. Bu anlamda DPT, Türkiye’de sermaye birikim
süreçlerinin, bu çalışmada incelenen her iki döneminde de, birikim sü-
recinin kurumsallaştırılması açısından üzerine düşen işlevleri yerine ge-
tirmiştir.

188 189
EK-2: Şinasi Orel’in Hazırladığı Taslağın İlk Halinde Planlama Örgütü,
1960
Kaynak: Mortan ve Çakmaklı, 1987, s. 108.

EK-3: 91 Sayılı Yasaya Göre DPT’nin Örgütlenişi, 1960

190 191
192

EK-4: 223 Sayılı KHK, 18 Haziran 1984.

DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI MERKEZ TEŞKİLATI

Müsteşar Müsteşar Yrd. Ana Hizmet Birimleri Danışma Birimleri Yardımcı Birimler
Müsteşar 1. Müsteşar Yrd. 1. İktisadi Planlama Baş. 1. Hukuk Müşavirliği 1. Genel Sekreterlik
2. Müsteşar Yrd. 2. Sosyal Planlama Baş. 2. Planlama Müşavirliği 2. Personel Daire Baş.
3. Müsteşar Yrd. 3. Koordinasyon Baş. 3. İdari ve Mali İş. Dai. Baş.
4.Kalkınmada Öncelikli 4.Yayın ve Temsil Dai. Baş.
Yöreler Baş.
5. Savunma Uzmanlığı 5. AET Baş.
6. Teşvik ve Uygulama Baş
7. Yabancı Sermaye Baş.
8. Serbest Böl. Baş.

EK-5: 540 Sayılı KHK, 24 Haziran 1994.

DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI MERKEZ TEŞKİLATI

Müsteşar Yrd.
Müsteşar ve Genel Sekreter Ana Hizmet Birimleri Danışma Birimleri Yardımcı Birimler
Müsteşar Müsteşar Yrd. 1. Yıllık Programlar ve 1. Müsteşar Müşavirleri 1. Personel Dairesi
Konjonktür Değerlendirme Baş.
Müsteşar Yrd. Genel Müdürlüğü 2. Müsteşar Müşavirleri 2. İdari ve Mali İş.
Müsteşar Yrd. 2. Ekonomik Modeller 3. Hukuk Müşavirliği Dai. Başkanlığı
ve Stratejik Araştırma
Genel Sekreter Genel Müdürlüğü 3. Yayın ve Temsil Dai.
3. İktisadi Sektörler Koordinasyon 4. Savunma Uzmanlığı
Genel Müdürlüğü
4. Sosyal Sektörler ve Koordinasyon
Genel Müdürlüğü
5. Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum
Genel Müdürlüğü
6. Avrupa Birliği ile İlişkiler
Genel Müdürlüğü
7. Dış Ekonomik İlişkiler
Genel Müdürlüğü
8. Yönetim Bilgi Merkezi Daire Baş.
193
 EK-7:
Dr. Atilla Karaosmanoğlu ile görüşme, 26 Mart 2004, İstanbul.

27 Mayıs’ın hemen öncesinde planlama ile ilgili çalışmaların başladığı

biliniyor. Bu dönemde yapılan çalışmaları değerlendirir misiniz?
• Bu dönemde Türkiye ekonomisi ciddi bir sıkıntıya girmiştir. Türk hükü-
meti 1950–1960 yılları arasında birtakım dış ilişkilerini kesmiş durumdaydı mali
bakımdan. Mesela [hükümet] uluslararası para fonunun buradaki temsilcisinin,
“Türkiye’de enflasyon var” dediği için ülkeyi terk etmesini istemiş. Dolayısıyla
para fonu ile Türkiye arasındaki ilişkiler tamamen kesilmiş durumdaydı. Dünya
flimi

Bankası ile olan ilişkiler de kesilmiş durumdaydı. OECD’den Dışişleri Bakanı’na

De¤ifli

“eğer planlama yapmaya başlarsanız durumunuz düzelir, -zaten bütün ülkelere de

DPT Personel Dairesi Başkanı Yusuf Özer ile görüşme, 3 Mayıs 2004, Ankara.
planlama telkin ediliyordu o sırada- planlama yapmaya başlayarak ilişkilerinizi
düzeltebilirsiniz” denildiğini duyduk. Bu konuşmaya şahit değilim ama böyle ol-
duğu sonradan ortaya çıkan birçok gelişmeden anlaşılıyor. Dışişleri Bakanı “peki
bu planı yapmada bize kim yardım edebilir” demiş ve OECD de o sırada Hollan-

1979 Yılı Mali Bütçe Raporu, s. 9’dan aktaran, Sezen, 1999, s. 93.
da’da, Hollanda planının hazırlanmasında önemli rol oynamış olan, günün en
önemli iktisatçılarından biri olan Tinbergen’i tavsiye etmiş. Tinbergen, Hollan-
da’da uzun vadeli plan yapmamış, yıllık plan yapmış fakat planlama konusunda
ciddi bir şekilde düşünmüş araştırmalar yapmış bir iktisatçı. Anlaşılan [hükümet]
pek de istekli olmadan, Tinbergen ile temasa geçmeye razı olmuş ve Tinbergen’e
EK-6: DPT’nin Personel Sayılarının Değişimi (1960-2004)

Dışişleri’nden bir görevli gönderilmiş ve kaç para istediği sorulmuş. Tinbergen,

böyle bir iş için para almayacağını, kendisinin yol masraflarıyla Türkiye’ye geldi-
ğinde otel ve yiyecek masraflarının karşılandığı takdirde yardım edeceğini söyle-
miş. O zaman Dışişleri Bakanı, “acaba bu adam işe yarar mı? para istemeden böy-
le bir işi yapmaya razı oluyor” diye düşünmüş. Fakat sonunda davet etmeye karar
verdiler.
Yalnız davet ederken de –o zaman SBF ile hükümetin arası bir hayli gergin-
Kaynak: Maliye Bakanlığı, 1996, s. 418.

Tinbergen’e yardım edecek kuruluşun üniversite değil, EİEİ olmasını söylemişler

ve EİEİ’den de Ayhan Çilingiroğlu’nun –iyi bir enerji plancısı olarak- yardım et-
mesini istemişler ve bir de üniversite ile temas kurulmamasını açıkça bildirmişler.
Tinbergen geldiği zaman bir süre çalışmaya başlamış ve “bu ülkede iktisatla ilgili
araştırmalar yapan, yazılar yazan herhangi bir mecmua var mı” demiş ve kendisi-
ne İktisat Fakültesi ile SBF’nin bu şekilde yayınları olduğu söylenmiş. O yayınlar
içinden bazı isimleri tespit etmiş. O sırada yazılan makalelerin bir İngilizce özeti
de, makalenin sonuna konurdu. O istedikleri arasında birkaç kişiyle temas etmiş.
Birlikte çalışmayı teklif etmiş. O sırada rahatsız olan Nejat Bengül kabul etmemiş,
Besim Üstünel de verilen veya verilmesi teklif edilen miktarı az bulmuş, o da ka-
bul etmemiş. Tinbergen o sırada –benim çıkmış bir iki tane yazım vardı- onları oku-
duğu için benimle de görüşmek istemiş. Tinbergen ile görüştük. Benim “visiting
schoolar” olarak Harvard’da bulunduğum yıl, Tinbergen de “visiting professor”

194 195
olarak Harvard’da bulunuyormuş. Tinbergen birlikte çalışmamızı istemiş. Fakat
ben üniversitede olduğum için orada çalışmama imkân yok, bunun üzerine EİEİ
danışmanı olarak çalışmaya başladım. Darbe olunca çalışmalar kesildi.
27 Mayıs sonrasında bir planlama teşkilatının kurulması ile ilgili iki
farklı çalışmanın aynı anda yürütüldüğü görülüyor. Bunlardan biri Devlet
Bakanı Şefik İnan’ın yürüttüğü çalışmalar, diğeri de Albay Şinasi Orel baş-
kanlığındaki komisyon tarafından yürütülen çalışmalar. Aynı anda iki farklı
çalışmanın yürütülmesinin anlamı neydi?
• Şimdi MBK bir program ilan etti. Bu programda planlama da yapılacağı-
nı söylediler. Ekonomiden sorumlu Devlet Bakanı Şefik İnan’ın da bu işi üzerine
alması gerekiyor. Bu sırada Şefik İnan’ın bizim bilmediğimiz bir teşebbüsü olmuş,
dışardan Amerikalı bir kuruluştan yardım almış ve Şefik İnan, tam planlama değil
de koordinasyon yapacak bir kurumun nasıl yapılacağı konusunda onlardan yardım
istemiş. Bizim bundan haberimiz yoktu. Biz de [hükümette üye oldu diye] hem ho-
camızı tebrik edelim, hem de karma bir ekonomide planlama konusunda bir not ha-
zırlayarak bunu götürelim diye düşünmüştük. Fakat bu düşünceye esas itibariyle
liderliği yapan Nejat Bengül’dü. O bir not hazırladı getirdi. SBF’nin profesörler
odasında otururduk bu işleri görüşmek için. Sadun Aren, Nejat Bengül, Mehmet
Selik ve Bahri Savcı ile bu not hakkında görüştük ve İnan’a gittik.
İnan’a gittiğimizde kendisinin fikirleriyle bizimkilerin çok farklı olduğunu
gördük. İnan bu sırada Harvard Üniversitesinden bir grupla görüştüğünü ve plan-
lama faaliyetleri için bu gruptan yardım alacağını söyledi. Biz biraz üzgün ve küs-
kün olarak oradan ayrıldık. O sırada hangi sebeple Başbakanlık’ta planlama ile il-
gili bir komisyon kurulduğunu bilmiyordum. Fakat bu komisyon kurulmuş ve ba-
şına Şinasi Orel getirilmiş. Ona, planlama ile ilgili bir hazırlık yapmak üzere bir
komisyon kurdurmuşlar, komisyon üniversiteden bir iki kişi aldırmış, devlet kuru-
luşlarından kişiler alınmış ve çalışmalarına başlamış. Fakat Cemal Gürsel bir de
sosyal planlama –Kürt meseleleriyle uğraşmak üzere- dairesi kurulmasını istemiş
ve bakanlardan birine, Ticaret Bakanına, “ben böyle bir şey yapılmasını düşünüyo-
rum” demiş. Ticaret Bakanı da “bu işi tam yapacak bir kişi var. Nur Yalman, dok-
tora tahsilini yaptı” (o zamanki adıyla Seylan’da) “ çalışma konusu iki etnik grup
arasındaki çatışmalardı. Bunun için, bu işe en uygun odur” demiş. Bunun üzerine
Cemal Gürsel’de Başbakanlık Müsteşarı Alparslan Türkeş’e “Nur Yalman’ı bul,
bir sosyal planlama dairesinin kurulması için çalışma yapsın” demiş. Bunun üzeri-
ne Türkeş, Nur Yalman’ı çağırmış.
Ben de o sırada Nejat Erder’in evindeydim. Nur Yalman akşam eve geldi ve
kendisinin Başbakanlıktan çağırıldığını ve sosyal planlama dairesinin kurulması ile
ilgili bir çalışma yapması istendiğini söyledi. Fakat kendisinin Türk hukukunu bil-
mediğini, müesseseleri hakkında yeterli bilgiye sahip olmadığını söyledi. Çünkü
çok uzun süre dışarıda kalmış bir arkadaştı ve yardım etmemi istedi. Ben yardım
etmek istemediğimi söyledim kendisine. Çünkü sosyal planlama ile iktisadi plan-
196
lamanın ayrı ayrı kurulmasının doğru olduğuna inanmadığımı söyledim. Nur bir
hayli ısrarlı davrandı, sonra istenilen notu hazırlamaya karar verdik ve sabaha kar-
şı metin ortaya çıktı.
Yalman hazırladığımız metni Türkeş’e götürdüğünde, Türkeş kendisine “biz
Başbakanlıkta bir komisyon kurduk, sen git, benim gönderdiğimi söyle ve bu not-
la beraber çalışmalara katıl” demiş. Bunun üzerine Nur, çalışmayı sadece kendisi-
nin yapmadığını, benden de yardım aldığını söyleyince Türkeş, “arkadaşını da al,
beraber gidin” demiş. Bu şekilde çalışmalara katılmış olduk.
O dönem, galiba Şefik İnan’ın hazırladığı tasarı askerler tarafında çok
da benimsenmemiş. Bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
• Öyle anlaşılıyor, çünkü şöyle bir şey oldu. Biz çalışmayı çok etraflı bir
şekilde yaptık, yani o kadar etraflı oldu ki. Planlamanın Müsteşarı Şinasi Bey, sor-
duğu sorularla bizi sistematik olmaya sevk eden bir insandı. Sonuçta çalışmalar ta-
mamlandı ve hazırladığımız notta kuruluş hakkında şartlar, başlangıçta kaç kişi ola-
cak, ileride kaç kişi bu işe katılacak, eğitimleri nasıl olacak gibi konular dahil ol-
mak üzere çok etraflı bir rapor hazırladık. Ve bir gün hükümette, Orgeneral Özdi-
lek’in başkanlığındaki toplantıda, sunmam istendi. İki tasarı da sunulmak üzere
geldi. Şefik İnan’ın tasarısı 3–4 sayfaydı. Sonuçta bizim önerimiz kabul edildi ve
bu toplantıdan bir iki gün sonra Şefik İnan görevinden affedildi.
Sizin hazırladığınız raporun MBK’da görüşülmesinden sonra, düzeltil-
mek üzere geri verildiği söyleniyor. Hazırlanan raporun değiştirilmesinin ta-
lep edilmesinin nedeni neydi?
• Bu çalışmalar sırasında “ondörtler”in ileri gelenleri tarafından farklı bir
düzen düşünülüyordu. MBK toplantılarının birinde, MBK üyelerinden biri –en
genç üyesi- “biz size hükümetin üstünde bir yer vermek istiyoruz, siz bunu niye
kabul etmiyorsunuz” diye bir soru sordu. Benim cevabım “o durumda biz hükümet
oluruz ama hükümet ne olur bilmiyorum, bu nedenle böyle bir düzenleme yapıl-
maması gerekir” şeklindeydi. Bu toplantıda sorulan bir diğer soru da şuydu: “Sos-
yalizmin daha iyi bir düzen olduğunu bilimsel olarak ispat edebilir misiniz” dedi-
ler. Ben de bunu bilimsel olarak ispat edemeyeceğimi ama etik değerlerin, gelir da-
ğılımı, sosyal adalet gibi konuların daha iyi olduğunu, fakat bunun bilimsel bir is-
patının olmadığını söyledim. Sonuçta böyle tartışmalar olan bir toplantı yaşandı ve
sonradan planlama teşkilatının kuruluşu tamamlandı.
Planlama çalışmalarına başladığınız zaman karşılaştığınız en önemli
sorunlar nelerdi?
• En önemli sorun kadro bulmaktı. Sosyal Planlama Dairesi başkanlığına
Nejat geldi. Osman Nuri Torun, anayasa iktisat komisyonunun fiilen başkanı gi-
biydi, daha sonra Koordinasyon Dairesine geldi. Daha sonra İktisat Fakültesinden
ve diğer bazı kurumlardan gelen arkadaşlarla birlikte toparlandık ve planlama ça-
lışmalarına çok yoğun bir şekilde başladık.
197
 Bu arada bir hükümet değişikliği oldu ve yapımızın hatalı olduğu kısa zaman-
da ortaya çıktı. Çünkü kuruluşa göre Başbakan artı üç bakan, Planlama Müsteşarı
ve üç daire başkanı var YPK’da, olacak şey değil. Bir miktar bunların demokrasi
içinde çalışmasının zor olduğunu bile bile ve onun sıkıntısını zaman içinde duyarak
yaşadık. İnönü Başbakan olduktan sonra zaten diğer bakanları da YPK’ya davet
ediyordu, böylelikle bu yasa fiili olarak değişmiş oldu.
En önemli olaylardan biri de İnönü’nün tüm YPK toplantılarına bizzat katıl-
ması. Her toplantıda konuşulacak olan kısımları okumuş olarak geldi. Hatta her
toplantıya başlarken bakanları imtihan ederdi, konuşulacak konularla ilgili. Fakat
çalışmalar sırasında planlarda önemli birtakım değişiklikler oldu. Vergi tasarıları ile
ilgili değişiklikler oldu. Vergi konusunda bir yabancı uzman çağırmayı düşündük
ve Kaldor’u çağırdık. Kaldor geldi ve tarım vergisi ile ilgili çok enteresan bir ça-
lışma yaptı. O kabul edilmedi. Gelir dağılımı ile ilgili kısımlar çok sert bulunduğu
gerekçesi ile çıkarıldı.
Bürokrasi ile özellikle bilgi paylaşma konusunda sıkıntılar yaşandı mı?
• Yaşandı, mesela Hazine dış borç rakamlarını vermiyordu. Ancak bizden
sonra DPT müsteşarı olan Ziya Müezzinoğlu’nun sonra ilk işi, kendisinin oraday-
ken vermediği bilgileri isteyen yazısı olmuş. Ancak Maliye Bakanlığına Kemal
Kurdaş geldikten sonra ilişkilerimiz bir hayli düzeldi. İstatistik’te de başlangıçta
biraz daha güçlük vardı, onlara yardımcı olmak için birkaç arkadaşı oraya gönder-
dik. O yardım, oradaki kapıları bize açtı. Yani plan hazırlığının son safhasına gelin-
diğinde bilgi akımı, bir şikâyete sebebiyet olacak bir durumdan çıkmıştı.
Bu çalışmalar sırasında farklı toplumsal kesimlerle ilişkileriniz nasıldı,
özel sektörden ya da diğer kesimlerden olumlu ya da olumsuz tepkiler geldi
mi?
• Şinasi Bey beni İstanbul’da, İzmir’de bazı odaların toplantılarına götür-
dü, özel kesimle görüştük. Bu toplantılarda ciddi sorular soruyorlardı, ben bu so-
rulara karşı hem planlamanın kendilerine ne getireceğini hem de olumlu yanlarını
anlatmaya çalışıyordum. Özellikle vergiler konusunda özel sektörün çok mutlu ol-
madığı anlaşılıyordu. Ancak hala askeri darbenin havası devam ettiği için çok faz-
la da itiraz gelmiyordu.
Sendikalarla bir temasınız oldu mu?
• İstifalarımızdan sonra, Türk-iş’in başkanı gelip bana sendikada danış-
manlık teklif etti –başka şeyleri kabul etmedim- onu kabul ettim. Bir iki çalışma
yaptık, ben onların araştırma şubesini kurdum. Ondan sonra askere aldılar zaten,
son buldu. Yalnız askere gidinceye kadar, Türk-İş vasıtasıyla çeşitli fabrikaları do-
laşarak, oralarda toplu sözleşmelerin nasıl kullanılabileceği gibi konularda konuş-
malar yaptım. Şimdi bu toplantılar sırasında gittiğim her toplantıda orada bulunan
birisi vardı. Ben de herhalde ciddi bir sendikacı diye düşünmüştüm. Askerliğin so-
nunda Paris’e davet edilmiştim, pasaportumu almak için siyasi polis şubesine git-
198
tiğimde, sendikacı sandığım o polisle karşılaştım. Yani sendikacılarla yakından iliş-
kim oldu ama bu ilişki planlama dolayısıyla değil, kişisel olarak oldu.
DPT’nin kurumsal olarak kurduğu ilişkiler var mıydı?
• Biz planlama yaparken şöyle bir şey oldu. Planlama teknikleri hakkında
biraz bilgimiz vardı, biraz da okuduk. Onun için yaptığımız modeller yeni test edi-
len bazı modellerdi. Fakat aynı zamanda Fransız planlamasına benzer bir yapıda
özel ihtisas komisyonları kurduk. Özel ihtisas komisyonlarını kurmadan önce de
Şinasi Beyin yöneticiliğinde akşamları bütün devlet dairelerini planlamaya davet
edip seminerler verdirdik. O seminerler vasıtasıyla bizim kaygılarımızı onlar görü-
yorlardı, sorularını soruyorlardı, fakat kimsenin fark etmediği bir şey vardı, biz her
seminerde planlama konusunda bize kimin yardım edebileceğini tespit ediyorduk.
Orada tanıdığımız bazı kişileri, plan yapılırken kurulan özel ihtisas komisyonlarına
davet ettik. Bu komisyonlara hem özel sektörden, hem de devlet sektöründen –o
seminerler vasıtasıyla diyalog kurabileceğimizi hissettiğimiz, bilgilerini gördüğü-
müz kişileri- davet ettik.
Bu arada planın tanıtılması ile ilgili bir uluslararası toplantı yaptık. Bu toplan-
tıya Tinbergen, Chenery ve Avrupa Ekonomik Komisyonu Başkanı geldi ve birçok
ülkeden iktisatçılar katıldı. Toplantının kapanış konuşmasını yapan Avrupa Ekono-
mik Komisyonu Başkanı, konuşmasında hazırladığımız planın hem metodolojik
olarak, hem de bu metodolojinin kullanılması bakımından o dönem yapılmakta olan
en iyi plan olduğunu söyledi. Tabi bu bizim için çok önemli bir olaydı.
İstifalarınız konusunda, “planın amaçlarının kabul edilip araçlarının
kabul edilmemesi” dışında başka bir neden var mıydı?
• Politikacıların davranışları zaman zaman olumsuzdu. Mesela kendi sek-
törü ile ilgili meselelerin konuşulduğu sırada pek ortalarda görülmeyen bir Bakan,
toprak reformu görüşülürken bir dakika bile kaçırmadan orada bulunurdu ve top-
rak reformunun yapılmaması için gerekli gayreti gösterirlerdi. Aralarında çok cid-
di ihtilaflar olmasına rağmen farklı partilerin temsilcileri, bize karşı işbirliği yapı-
yorlardı. Aslında İnönü bizimle gayet yakından ilgileniyor ve planlamaya inanıyor-
du fakat hükümette olan YTP ve Ekrem Alican bize karşı oldukça haşindi.
Tüm bunların sonunda “artık biz görevimizi yaptık” düşüncesine vardık. Zan-
nediyorum istifa kararını arkadaşlar arasında ilk açıklayan bendim. Aslında daha
fazla insan istifa edecekti, ancak biz buna engel olduk. Ümit ediyorduk ki istifaya
mecbur kalmazlar, çalışmalarına devam ederler, ancak olmadı.
Planın politikacılar tarafından değiştirilmemiş haliyle, o günkü toplum-
sal koşullar içinde uygulanabileceğine gerçekten inanıyor muydunuz?
• Bu soruyu şimdiden bakarak sorarsanız vereceğim cevap biraz daha fark-
lı olur. Fakat o zaman; 1962’de, ben 30 yaşındaydım ve hala dünyayı değiştirebi-
leceğimi düşünüyordum, ben derken benim arkadaşlarım da aynı yaşlardaydı. Ve
biz bazı şeyleri mantığın, o günkü bilgilerin ışığında düzeltilebilir, düzeltilmesi için
199
her türlü gayretin gösterilmesi gerekir diye düşünüyorduk. Biz orada olduğumuz
zaman bazı şeyler yapılıyor görünüp aslında yapılmayacaktı. Ben iki önemli isti-
famda da aynı şeyi düşündüm, halkı aldatma noktasına gelmiş oluyorduk. Planlar-
da ilk kazaya uğrayan kısımlardan birisi milli gelir kısmı, toprak reformu kısmı
plandan çıkarıldı, kamunun yeniden organizasyonu kabul edilmedi ve bundan son-
ra işin sonuna gelindi.
Türkiye’nin kalkınma serüveni açısından 1960’lı yıllarda DPT’nin ku-
ruluşu ne ifade ediyordu?
• DPT’nin kuruluşu birkaç şeyi birden ifade ediyordu. Birincisi, dünyada
o zaman meselelerin planlama ile çözülmesi gerektiği gibi bir anlayış belirmişti.
Amerikalılar bu konuda baskı yapıyorlardı, yine OECD kanalıyla yapılan baskılar
vardı.
İkincisi, Türkiye’de kamu yönetiminin bazı sorumluluklarının daha ciddi bir
şekilde ortaya çıkması ifade ediliyordu. O dönemde daha çok verilere dayanan, ve-
rilerin ayrıntılı bir şekilde analiz edilip münakaşa edildikten sonra kullanılmasına
dayanan bir yaklaşım getirmiş oldu.
Bütün bunları yaparken ulaşmaya çalıştığınız temel amaç neydi, kapi-
talist sistemin rasyonel, düzenli bir şekilde işleyişini sağlamak mıydı?
• Kapitalist sistem demeyelim de, biz sistem olarak düşünmedik. İçimizde
ortada olan ortanın solunda olarak ifade eden arkadaşlarımız vardı. Örneğin ben is-
tifa ettikten kısa bir süre sonra Sosyalist Kültür Derneği’nin kurucusu oldum (Ai-
lemde bir sürü insan telaşa düşmüştü o sıralarda. Yani ailem derken eşim ya da an-
nem babam değil de akrabalarım).
Planda sanayileşmeye karşı temkinli bir bakış var. Sanayileşmenin ya-
nında kentleşme ve tarım da önemli bir sorun olarak düşünülüyor. Hatta ta-
rımsal alan için “toplum kalkınması” önerileri var. Ancak II. Planda sanayi-
leşme “sürükleyici” sektör olarak tanımlanıyor. Bu değişikliği nasıl değerlen-
direbiliriz?
• Bunlar o sıradaki sanayinin durumu ile ilgiliydi. İlk plan döneminde sa-
nayinin sürükleyici sektör olacak bir durumu yoktu.
Türkiye’deki kalkınma çabalarını değerlendirdiğimizde, DPT’yi bu sü-
rece müdahale edebilen bir aktör olarak değerlendirebilir miyiz?
• Evet zannediyorum. DPT tabi başlangıçtaki vasfından farklı vasıflar aldı.
1971’de Başbakan Yardımcısı olarak hükümete geldiğimde, aynı zamanda
DPT’den de sorumluydum. Önemli bazı şeyler yapmam gerekti. Mesela Teşvik
Dairesi kurulmuştu. Bu birimin başında Planlama Müsteşarının kardeşi vardı (Yu-
suf Bozkurt Özal)*. Bunlar için de söylentiler hiç hoş değildi. Ben planlamanın
* Yusuf Bozkurt Özal DPT bünyesinde varolan Müsteşarlık Araştırma Grubunun
başkanıydı.
200
uygulama ile ilgili kısımlarını diğer bakanlıklara iade ettim. Tabi bu büyük sorun-
lara neden oldu. Planlama Müsteşarı’nı da görevden aldık**, onun yerine Memduh
Aytür Müsteşar oldu.
Teşvik dairesinin DPT’de olması, her şeyden önce planın ciddi bir şekilde
uygulamacı daireler tarafından ele alınıp uygulanması prensibini bozuyordu. Teş-
vikle ilgili çalışmaları yapan ve kararı alanlar bundan yararlanabilecek bir durum-
da oldukları zaman, aldıkları kararın objektifliği de tartışmalı olur.
1971’deki Türkiye’ye gelişinizi anlatabilir misiniz?
• O dönemde 1967 yılından 1971’e kadar Dünya Bankasında çalıştım. Bir
sabah çok erken bir saatte bir telefon geldi ve Başbakan olan Nihat Erim’in benim-
le görüşmek istediğini söylediler ve Nihat Bey, gelmemi istedi ve Milli Eğitim Ba-
kanlığı’nı teklif etti. Nihat Beye bunun olamayacağını, ancak “eğer bir yardımım
olabilecekse gelirim ve hükümet programının yazılmasına yardım ederim” dedim,
“gel” dedi ve o gün öğleden sonra Banka’dan izin alarak Türkiye’ye döndüm. Fa-
kat “ben bu gün öğleden sonra gelirim” dedikten sonra, Nihat Bey bir basın top-
lantısı yapmış ve “Karaosmanoğlu’nu çağırdım, geliyor” demiş. Ondan sonra gel-
dim ve belki de Bakanlar Kurulu belli olmadan programı hazırlanan ilk hükümet
kuruldu. Çünkü Nihat Bey, sen programı yaz, ben senin yanında hükümeti davet
edeceğim ve “bu programla çalışabiliriz” diyenlere görev vereceğim dedi. Öyle
yaptı hakikaten.
Ayrılmamdan önce, büyük ölçüde öngörülen değişikliklerin, reformların ya-
pılmadığı ve durumun bir aldatmacadan ibaret olduğu görülmüştü. Ben zaten isti-
fa mektubunu hazırlamıştım, arkadaşlara ayıp olmasın diye onlara haber verdim,
biz de istifa edeceğiz dediler, yalnız istifa mektubunun bazı noktalarını değiştire-
lim, biraz fazla sert yazmışsın dediler. Onun üzerine mektubu onlara bıraktım. On-
lar bazı değişiklikler yaptıktan sonra mektubun orjinalini yok etmişler. Orada, son-
radan yayınlanan metinde olmayan, özellikle o dönemde aydınlara karşı davranış-
larla ilgili, gözaltılarla ve sıkıyönetim uygulamaları ile ilgili ağır eleştiriler vardı.
Sıkıyönetim ilan edildiği zaman ben hastaydım ve hastanede yatıyordum. Sıkıyöne-
tim kararını imzalamak istemedim, bunun üzerine Başbakan hastaneye gelerek im-
zalamam konusunda beni ikna etmeye çalıştı. Ben de işin başında problem çıkar-
mamış olmak için imzaladım. Tabi sıkıyönetim benim imzamdan önce zaten uygu-
lamaya geçmişti.
1980 yılının başında uygulamaya konan 24 Ocak kararları ile ekonomi-
nin yapısı şekil değiştiriyor. Bundan sonra ithal ikameci sanayileşme modeli,
ihracata dayalı modele dönüşüyor. Bu dönüşümün merkezinde de “ekonomi-
ye devlet müdahalesinin azaltılması ve piyasanın kendi kurallarına göre işle-
mesi” söylemi var.
• Eğer devletin verdiği aşırı ve lüzumsuz teşvikleri, devlet müdahalesi ola-
** Görevden alınan DPT Müsteşarı Turgut Özal’dır.
201
rak görmüyorsanız bu doğrudur. lama teşkilatını kurdurdun, şimdi başımız belaya girdi” dediler. Yani “planlamayı
Peki bu durumda devletin ekonomiye müdahalelerini planlayan kurum etkin hale getirmek için ne yapalım” diye sordular, “planlamayı kapatın” dedim.
olan, DPT’yi nereye koymak gerekir? Ama planlama fonksiyonlarını başka şekillerde yapma imkânları vardı. Fakat bü-
rokrasi müsaade etmedi.
• Şimdi şöyle bir şey oldu. Bir noktada gemi karaya vurdu. Petrolü ancak
spot market’lerden alabiliyorduk. Soğuk bir kış vardı ve Ankara’daki büyük bürok- Türkiye için de bu öneriniz geçerli mi?
ratlar bürolarında palto ile oturuyordu. Böyle bir ortamda Özal’ın yaptığı değişik- • Tabii ki. Yani Planlama kapatılsın demiyorum, planlama fonksiyonu ta-
liklere kimsenin itiraz edecek gücü kalmamıştı. Bunun üzerine Özal büyük bir de- mamen ortadan kalsın demiyorum ama bugünkü halinin etkin olarak çalışabilmesi
ğişim hamlesine girişti, ancak bu değişim hamlesinin gerektirdiği yapılaşmayı dü- mümkün görünmüyor. DPT’nin yaptığı bütün araştırmalar, başka bir araştırma ku-
şünmedi. Paranın konvertibilitesini getirmek, dış ticareti serbestleştirmek, serma- rumu haline getirilebilir. Ama bu demek değildir ki, hükümetin bütün politikaları-
ye hareketlerini serbestleştirmek gibi önlemler aldığınız zaman bunların işleyebi- nı bir arada değerlendirecek ve çeşitli devlet kuruluşlarının ahenk içinde çalışma-
leceği bir düzeni de mutlak surette kurmanız gerekir. Onu kurmadığınız zaman sis- sını temin edecek bir yapı olmasın. Mesela Amerika’da Başkan’ın İktisat Danış-
tem çalışmaz. manları Kurulu vardır. Onlar dünyadaki gelişmeleri ve Amerika’daki delişmeleri
Bana soruyorlar bazen iktisatçısın sen “Türkiye’nin en büyük iktisadi sorunu takip ederler, ne yapılması lazım geldiğini belirlerler. Amerikan sistemi bize uymu-
nedir” diye. Hep şu cevabı veriyorum: yor ama diğer parlamenter sisteme dayalı ülkelerde de farklı uygulamalar var ve
onların değerlendirilmesi gerekiyor.
Hukukun üstünlüğünün ve yargının işlerliğinin olmadığı bir düzende hiçbir
iktisadi sistem çalışmaz.
1980’li yıllarda ekonominin artık uluslararası kurumlarca yönlendiril-
diği, borç verenlerin planlarının egemen olduğu ve DPT’nin kapatılması ge-
rektiği konusunda tartışmalar var. Ancak tüm bu tartışmalara rağmen DPT
kapatılmamış ve aksine gittikçe büyümüş durumda. Bunu nasıl değerlendiri-
yorsunuz?
• Bu bürokrasinin gerçeğidir. Yakınlarda DSP milletvekillerinden birisi ba-
na bir Teknoloji Bakanlığı kurulması gerektiğini söyledi. Bu bir Profesördü ve Tek-
noloji Bakanlığı kurulduktan sonra buraya bakan olmayı bekliyor. Ben de kendisi-
ne düşünülebilecek en tehlikeli şeyin bu olduğunu, çünkü bir Teknoloji Bakanlığı
kurduğunuz zaman bunun teknolojiyi geriletecek bir şey olduğunun bilinmesi ge-
rektiğini söyledim. Şimdi bakanlık kuracaksınız, birtakım şubeler kuracaksınız,
sonra o şubeyi kaldırmanıza imkân görmeyeceksiniz, şube daha önceki teknoloji
seviyesinde bazı şeyleri yaparken daha sonraki teknoloji içinde bazı şeylerin yapıl-
masını önler hale gelecek ve çalışmayacak. Şimdi planlamada da buna benzer şey-
ler oldu. Şimdi dünyada adı hala “planlama teşkilatı” olan çok az ülkede, çok az
kuruluş kaldı. Fakat bu planlamanın kalktığı anlamına gelmiyor. Her ülke planlama
yapıyor fakat planların yapılış şekli ve uygulanış şekli, perspektifi ve içeriği fark-
lı. Bunu düşünmemiz lazım.
Ben dünyanın pek çok yerinde çalıştım. Gittiğim yerlerden birisi de, gittiğim
zaman modern dünya teknolojisi olarak sadece silahlar ve nakil vasıtalarından baş-
ka hiçbir şey olmayan Kuzey Yemen’di. Kuzey Yemen’de planlama teşkilatı kur-
duk. Ruslardan planlama yardımı diye bir şey alıyorlardı ama içinde hiçbir şey yok,
birkaç sayfalık yazı vardı sadece. Ve ben emekli olduktan sonra herhangi bir karşı-
lık almadan yeniden Yemen’e gittim, 1995 ya da 1996’da. Bana “Sen bize bu plan-

202 203
 EK-8:
Prof.Dr. Bilsay Kuruç ile görüşme,* 22 Aralık 2005, Ankara; 16 Ocak 2006,
İstanbul.
DPT’nin kuruluşunu, Türkiye’nin kalkınma süreci açısından nasıl de-
ğerlendirebilirsiniz? DPT’nin kuruluşu 1960’ların Türkiye’si için ne ifade
ediyordu?
• 1950’ler bütün dünyada yeni bir dönemdi, deyim yerindeyse bir kalkın-
ma dönemiydi. Türkiye’nin gelişmesini de, dünyadaki gelişmelerin dışında düşün-
memek lazım. Zaten bu durum Cumhuriyet tarihi boyunca görülebilir, dünyadaki
gelişmelerin dışında bir Türkiye yok. Dolayısıyla planlamayı da böyle değerlendir-
mek gerekiyor. Planlamanın tarihi 1950’lerde başlıyor, hatta o dönemde dünyada
planlamanın birbirinden farklı olarak birkaç şekilde başladığı görülüyor. Bir tane-
si 1928’den beri Sovyetlerde var olan ve daha sonra gelişerek Doğu Avrupa’ya ya-
yılan planlama. Onun kısmi başarısının da etkisiyle 1945’de Fransız planlaması
başlıyor ve planlamanın farklı şekilde de olsa bir Batı ekonomisinde uygulanabile-
ceği görülüyor. Bir de eski sömürge olup, daha sonra bağımsızlaştığı için adına az-
gelişmiş denilen ülkeler var ve aslında kalkınmanın alanı olan yerler buralar. Bu-
ralarda da bir tür kaynakların yeni bir şekilde kullanılması için bir yeni yöntem ola-
rak planlama düşünülüyor. Sonuçta planlama o halklar ve ülkeler için kaynakların
akılcı bir şekilde kullanılma yöntemi olarak düşünülebilir, Batı için de kendi kay-
naklarını değişik yönlerde şekillendirme girişimi diye düşünülebilir. Bu dönemde
genellikle Batı’da yetişen iktisatçılar, uzman ve akıl hocası olarak daha çok bu ye-
ni ülkelerde görüldüler, 1950’li yıllarda bunun en önemli örneği Hindistan’dı. Ta-
bi orası bir laboratuardı ve Batılılar baktılar ki, bu planlama zararsız ve kontrol edi-
lebilen bir süreçtir, “biz bunu benzeri her ülkeye önerebiliriz” diye düşündüler.
O dönemin önemli bir özelliği siyasi olarak ulus devlet olduğu için, planla-
manın ulus devletin kimliğini bulmasında önemli bir kurumlaşma olduğu düşünül-
dü. Batılılar bir de şu yönden baktılar: Malum, Batı’nın yardım ve kredi mekaniz-
ması vardı ve bu mekanizmanın kurumlaştırılması gerekiyordu. Bunun muhatabı da
* Prof. Dr. Bilsay Kuruç, Türkiye’nin ekonomik ve siyasal tarihinde önemli bir
dönüm noktası olan 24 Ocak kararlarının alınması öncesindeki krizli yıllarda
(1978-1979) DPT Müsteşarı olarak görev yapmıştır. Kuruç ile yapılan mülakat
bazı teknik sorunlar nedeniyle, maalesef çalışmanın tamamlanmasından sonra
gerçekleşebilmiş ve bu nedenle kitabın ana metni içersinde (bütünlüğü bozma-
mak amacıyla) Kuruç ile yapılan bu mülakata atıf yapılmamıştır. Ancak DPT
üzerine yapılan bir çalışmanın, onun değerlendirmelerini almadan tamamlan-
ması ciddi bir eksiklik olurdu. Bu nedenle, kendisinin DPT ve planlama ile il-
gili değerlendirmelerini bu bölümde aktararak, teknik sorunlar nedeniyle olu-
şan bu eksikliğin bir nebze de olsa giderilmesi amaçlanmıştır.
204
azgelişmiş ülkelerde Batılı iktisatçı ya da sosyal bilimcilerle aynı dili konuşan in-
sanların varlığı ile yaratıldı. Kısacası, bu süreç 1950’lerde planlama şeklini aldı.
Türkiye bu anlamdaki planlamanın ilk örneklerinden biri oldu, ama süreç bi-
raz Adnan Menderes’in talihsizlikleriyle başladı. Çünkü o, kendinden önceki dö-
nemin esas karar sahibi olan İsmet Paşa’dan kendini farklılaştırmak istiyordu. İs-
met Paşa programlı, disiplinli bir yöneticiydi, Menderes ise kaynakları serbest kul-
lanmak istiyordu. Dolayısıyla planlamaya temelinden bir karşıtlığı vardı ve sürecin
başından beri kendini farklılaştırmaya başladı. Bu onun talihsizliklerinden belki de
başlıcasıydı, “ben de planlı olursam, seçmen gözünde bir farkım kalmaz” diye dü-
şündü. Fakat kaynakların kötü kullanımı nedeniyle 1950’lerin ikinci yarısıyla bir-
likte Türkiye sıkıştı ve Batıdan sürekli yardım istendi. Batılılar da dediler ki, “eko-
nomiye çeki düzen verirseniz yardım veririz”. Onun üzerine malum, Koordinasyon
Bakanlığı ile bu iş başladı. Yani Menderes hükümeti kalsaydı, belki yine bu tür bir
bakanlık olarak planlama kurulacaktı ama nasıl olacağını tam olarak bilemeyiz.
Türkiye’de planlamanın kuruluşunda birkaç farklı insan tipi birleşti. İlki
1950’lerin teknokratları diyebileceğimiz bir kategori. Bunlar Menderes’in iktisat
ve siyaset çizgisinde önemli olan insanlar, yatırımları devlet yaptığı için önemli alt-
yapı, enerji, karayolları ve su yatırımlarının başında olan insanlar. Bunlar Mende-
res’in verdiği kaynaklarla bir yatırımcılık yarışına giriştiler. Fakat bu insanların bir-
birleri ile koordinasyonu yoktu ve kısa sürede gördüler ki, yapılacak yatırımlar için
bir kriter ve koordinasyon olmalı. Dolayısıyla bu insanlar, 1960’larda başlayan
planlamanın taraftarı oldular. Mesela Süleyman Demirel bu insanlardan biridir, ön-
ceki dönemde yetişmiş birçok insan akılcılıkları ile tecrübeleriyle ile bu yolu bul-
dular.
İkinci tip, 1930’ların sanayi programlarından gelen insanlardır. Sanayicilik bu
insanların içinde kalmıştı, sanayinin kuruluşu ile ilgili içlerindeki özlem sönme-
mişti. Bu insanlar olgunluk yaşlarındaydı, mesela Makine Kimya Genel Müdürü
Selahattin Şanbaşoğlu bunların en önemlilerindendir. Dolayısıyla o tip de, 1950’le-
rin tipiyle planlama meselesi üzerinde buluştu.
Bir diğer unsur da, olaylara dışardan bakan ama işlerde bir bozukluk olduğu-
nu hissederek iktidara el koyan insanlar, yani askerlerdi. Askerler de, “kalkınma
deniyor ama ortada bir kargaşa var”, “kalkınma ancak planla olur” düşüncesine sa-
hiptiler.
Son olarak bunlara akademiyi de katabiliriz. O dönemde Türkiye’deki akade-
mik dünyada planlama henüz çalışılmamıştı, fakat yaratılan heves iktisatçılar ara-
sında yayıldı. Türkiye’de bizim mesleğimizdeki insanlar nedense çok çabuk moda-
larla havalanırlar, mesela o dönemde plancılık 1990’lardaki bankacılık konusu gibi
herkesi saran bir heves oldu. Dolayısıyla o dönemin modası da planlamaydı, hatta
biraz da biz Türklere özgü bir hevesle bir sihirli değnekmiş gibi algılandı.
Tabi, planlamada ilk görev alanların kısa sürede ayakları yere değdi ve plan-
lama nedir, nasıl yapılır diye orada öğrendiler. Türkiye’de danışman olarak bulu-
205
nan Tinbergen zaten on yıldır bu konuda kitaplar yazıyordu ve zamanla yol göster-
di. Planlama modeli, işin işlemesi için gereken örgütlenme modeli, büyüme mo-
deli gibi temel unsurların oluşturulmasına yardım etti. Tinbergen’in aşamalı plan-
lamasının (makro plan, sektörler ve projelerin tutarlılık içinde olması) temel alındı-
ğı bir yapı ile bir büyüme modeli hazırlanacak, beş yıllık tahminler ve hedefler ola-
cak. Bu işleyiş kısa sürede benimsendi ve sindirildi. Ve plancılarla siyasetçiler bir-
likte karar verilecek dendi, tabii işin püf noktası burasıydı. Bu hem plancıların za-
manla iyi yetişmesini gerektiriyor, hem de siyasetçilerin olgun insanlar olmasını
gerektiriyor. İki taraf da bundan uzaklaşmaya başlarsa, sorunlar baş gösteriyor.
Planın hazırlanışı sırasında plancıların, tarımın etkin bir şekilde vergi-
lendirilmesini ve tarımdan sanayiye kaynak aktarma politikasını savunduk-
ları görülüyor. Ancak bu öneri siyasetçiler tarafından reddediliyor. Bunun
üzerine DPT’nin kuruluşundan hemen sonra I. Planın çıkması arifesinde, İlk
plancıların istifası gündeme geliyor. Bu süreci nasıl değerlendiriyorsunuz?
• İstifalar işin doğası gereği olabilir. Biz de aynı noktaya geldik çünkü.
Şimdi olaya plancılar tarafından bakarsak, onlar iyi bir kadroydu. Osman Nuri Bey,
Attila, Necat, Atilla Sönmez, bunlar hakikaten gayretli, zeki, kendilerini iyi yetiş-
tiren ve ilke sahibi insanlardı.
İşin başlangıcında plancının dünyaya yaklaşımı mecburen şudur: Problemler
var ve bu problemleri nasıl çözebilirim. Yani plancı tozpembe bir dünya görmez,
doğası gereği problemleri nasıl çözebilirim diye bakar. Bunun sonucunda da, uzun
vadede daha güzel ve çetrefil problemlere nasıl geçebilirim diye düşünür. Plancı
bunu araştırır, yani problemsiz bir dünyaya erişmek olamaz. Dolayısıyla ilk plan-
cılar da finansman meselesi ile önlerine gelen sorunu dile getirdiler. Tabii finans-
man meselesi oldukça eskiye dayanır. Türkiye’nin büyük bir tarım sektörü var. Bu
tarım sektörü 1925’e kadar vergi verirmiş, 1925’de haklı olarak bunun üzerindeki
aşar vergisi kaldırılmış. Ondan sonra da Savaşın son yıllarında bir kere Toprak
Mahsulleri Vergisi vermiş bu kesim ve büyük ihtimalle de o Toprak Mahsulleri
Vergisi yüzünden CHP bütün seçmen kitlesini kendinden sonraki partiye kaptır-
mış.
Fakat artısı eksisiyle fiili duruma bakarsanız, 1950’lerin ortalarına kadar Tür-
kiye’nin lokomotifliğini tarım sektörünün yaptığını görürsünüz. Bu döneme kadar
zaman zaman zenginleşmiş (1920’lerin sonunda ve 1930’ların ikinci yarısında),
ondan sonra harpte olağanüstü zenginleşmiş ve Adnan Menderes’in hem köylü
kitlesini kendi tarafına almasıyla, hem de büyük arazi sahiplerini doğal olarak ka-
bullenmesiyle bu kitle vergi vermemiş. Ve mesele öyle bir şekilde ortaya konmuş
ki, “köylü normal olarak vergi vermez, ona kaynak aktarılır”. Çünkü 1950’lerin or-
tasında tarım durur, yüzde 12’lik büyüme hızından yüzde 3’e düşer. Bu noktadan
sonra da lokomotifliği kalmaz ve bir daha da kalmayacaktır, hatta bugün 1’e kadar
indi. O zaman ne yapacağız bu insanları? Eğer bir sanayi sınıfımız varsa bu insan-
lara şehirlerde iş bulacağız, yoksa kamu bütçesinden sürekli kaynak aktaracağız.
206
Hâlbuki konjonktürün müsait olduğu zamanlarda, yani tarım fiyatlarının görece
yüksek seyrettiği yıllarda bu kesimin elinde fazla kaynak birikiyor. O halde bunla-
rı da ekonomiye katalım ve “köylüyü çiftçi haline getirelim” düşüncesi var. Bu
öneri toprakta yaşayan kitlenin reddettiği bir esastır, bu kesim katiyen vergi ver-
mek istemez. Onun için kaynaklar meselesi düşünüldüğü zaman Türkiye 1960’la-
rın başında hala bir köylü toplumu sayılırdı. Eğer bu kesimi rasyonel bir şekilde
ekonominin bir parçası haline getirmeyi başarırsak, kaynak sorununda mesafe kat
edilmiş olur. Dolayısıyla 1960’ların başındaki iç finansman meselesi toprak refor-
muyla birlikte gündeme geldi. Toprak reformu, İsmet Paşa’nın 1945’de radikal ve
doğru bir şekilde yapmak istediği ancak yapamadığı bir olaydır. Yani o zaman bu
reform yapılabilmiş olsaydı, zaten 1960’lara bu sorunlar taşınmazdı.
Bu durum 1960’larda yeniden gündeme geldi: Hem kaynakları köylüye da-
ğıtmak hem de tarım kesiminden vergi almak. Fakat bunun önünde bu kesim di-
rendi, Meclis’te de önemli etkinlikleri vardı. Direnen kesim Demokrat Parti’nin
mirası üzerinden kendini haklı sayan Yeni Türkiye Partisi ve Ekrem Alican’dı. Do-
layısıyla onlar tarımdan vergi alınmasına karşı çıktılar. Hâlbuki bu konuyla ilgili
Nicholas Kaldor doğru önerileri olan bir rapor hazırlamıştı. Dolayısıyla plancılar da
kabul edemeyecekleri bir durumla karşılaştılar. Planın finansmanı ne olacak? Fi-
nanse edilemeyen bir plan, kalkınma planı olmaktan çıkar. Bu büyüme hızını kü-
çültmek demektir, dolayısıyla hiçbir şey yapamamak demektir. Bu durum onları
planın varlığını baştan inkâr etme noktasına getirmiştir ve plancılar da böyle yapa-
caklarına ayrılmayı tercih ettiler.
933 sayılı yasa* ile birlikte DPT’nin konumu makro plancılıktan; mikro
uygulamalar yapan bir kuruma dönüşüyor. Teşvik Dairesinin DPT’ye alın-
masını nasıl değerlendiriyorsunuz? (Bu dönemden sonra DPT hakkında,
özellikle siyasallaşma, istihdam yapısının bozulması, özerkliğinin ortadan
kalması konuları tartışılır hale geliyor).
• Planlamanın baştan tanımlandığı şekilde, yani yatırım ve tasarruf kararla-
rının orada şekillendiği bir yer olarak düşünerek, bir iş yapmasını istiyorsak, teş-
vik ve yabancı sermaye meselesini bunun dışında tutmak lazım. Çünkü kalkınma
planlaması özel sektöre dönük bir iş değildir, yani özel sektörü mecbur edemez.
Özel sektörü teşvik edici yan tedbirler olabilir ama işin esasında özel sektörün ya-
tırımlarını planlamak, tasarruflarının ne olacağına karar vermek diye bir şey müm-
kün değildir. Eğer teşvikleri oraya alırsak, kısa bir süre sonra işin ağırlık merkezi
teşvikler haline gelir. Ve arka planda bir pazarlık merkezi haline gelir. Yani plan-
lama teşvik ve kaynak pazarlığı yapan bir yer haline gelir. Bu da planlamanın özü-
nü ortadan kaldırır.
1970–1980 dönemine baktığımızda, 1972 ile 1977 arası dönemde Kemal
* Yabancı Sermayeyi Teşvik Komitesi ve Teşvik Uygulama Dairesi, DPT’nin
yapısına dahil ediliyor.
207
Cantürk’ün 5 yıl boyunca DPT Müsteşarı olarak kalabildiğini görüyoruz.
DPT Müsteşarlarının görev süreleriyle karşılaştırdığımızda, sıra dışı bir du-
rum ortaya çıkmaktadır. Bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
• Kemal Bey maliyeden yetişmiş bir bürokrattır, planlama dünyası içinden
değildir. Kemal Bey Müsteşar modeli olarak hükümetler kimlerden oluşursa oluş-
sun, onların kararlarını planlamaya adapte edebilen Müsteşar tipidir. Sanıyorum
benden önceki bütün Müsteşarlardan farkı da budur. Tabii Maliyecileri de tanımak
lazım, Maliyeciler arasında da farklı tipler vardır. Buna hiç benzemeyen bir Müs-
teşar tipi, yine Maliyeden yetişen Memduh Beydir. Kemal Beyin tipi, hükümetle
devamlı olarak uyum sağlayan ve planlamadaki önerileri ona göre şekillendiren
Müsteşar tipidir. İyidir veya kötüdür o ayrı mesele ama o da öyle bir Müsteşar ti-
pidir.
1970–80 döneminde herhalde DPT açısından yaşanan en önemli gelişme
4. Plan döneminde yaşananlar oldu. 1978 yılında CHP hükümeti, 1977’de ha-
zırlanan dördüncü beş yıllık kalkınma planını kaldırıp, yeni bir plan hazır-
lıyor. Bu dönemde görev almış biri olarak yaşanan gelişmeleri nasıl değerlen-
diriyorsunuz?
• Biz göreve geldiğimiz zaman, ayıptır söylemesi bir plan yoktu ortada.
Çünkü 1977 yılı içinde dördüncü beş yıllık planın hazırlanması gerekiyordu ve biz
onu dışarıdan izledik. O zamanlar, CHP’nin bir araştırma bürosu vardı, ben o bü-
ronun başındaydım ve yapılan hazırlıkları devamlı izliyorduk. Tablo şuydu: Ortada
bir plan modeli çalışması yoktu, o dönemde MC koalisyon hükümeti vardı ve bu
hükümet kendi içindeki bağdaşmazlıklardan ötürü bir türlü bu çalışmayı planlama-
ya yaptıramadı. Dolayısıyla planın esası ve başlangıcı olan bir model çalışması or-
taya çıkmamıştı. Fakat planların dört yılda bir hazırlanması ile ilgili olarak da Ana-
yasa’da bir amir hüküm var. Bu nedenle dört yıllık sürenin dolmasına yakın bir za-
manda, yani yılsonuna doğru üst üste YPK toplantıları yaptılar ve uzmanlara bir ta-
kım çalışmalar yatırarak ortaya bir bel getirmiş oldular. Fakat o doküman içinde bir
tutarlılık yoktu, yani kısacası bir plan yoktu demek lazım. Tabi Meclis’te çoğunluk
onlardan olduğu için bunu geçirmeye çalıştılar, fakat yılın sonuna doğru hükümet
düştü. Hükümet düşünce de CHP ünlü 11’lerle birlikte yeni hükümeti kurdu. Ben
de o ay yani Ocak ayında Müsteşar oldum ve önümüzde “ne yapmalıyız?” sorusu
vardı. Çünkü Meclis’ten geçmiş olan bir bütçe vardı. Aslında bütçenin plana ve yıl-
lık programa göre hazırlanması gerekir ama bütçe bir kere hazırlanmış ve kabul
edilmişti. Bütçe esasında uygulamaya yöneliktir, devlet bir yıllık sipariş listesi ve-
riyor ve süreç 1 Ocak’tan itibaren işlemeye başlıyor. Bu durumda yeni bir bütçe
yapmak için önce yeni bir plan, daha sonra da yeni bir program yapmak lazım, do-
layısıyla bu oldukça uzun bir işti.
Önümüzdeki ikinci seçenek de, bu plan olmayan belgeyi plan kabul etmekti,
tabii o da imkânsızdı ve bir bağdaşmazlık karşısında kaldık. Benim görüşüm şuy-
du: Bu bütçeyi yürürlükten alıkoymayalım, fakat planlamaya ara vererek bir yıl
208
model çalışması yapalım ve iç tutarlılığı olan beş yıllık hedefler ve plan ortaya çık-
sın, ondan sonra 1978 yılının sonunda bir sonraki yılın bütçesi bu plana göre hazır-
lansın şeklindeydi. Bunan sonra tekrar Meclis’e gidildi ve önceden getirilen planın
bir plan olmadığı ve mevcut bütçeyle uyum içersinde yeni bir 1978 yılı ara progra-
mı yapılacağı, ondan sonra beş yıllık planın hazırlanacağı ve sonbahara kadar da ge-
rekli mercilerden geçerek yeni planın ortaya çıkacağı kararlaştırıldı. Yani işin esası
“önümüzde bir plan var da biz onu beğenmedik” değildi, yani sorumluluğu alına-
cak ciddi bir belge ortada yoktu. Olmuş olsaydı ne yapardık diye düşündüğümde,
o zaman onu uygulayacaktık ve yıllık programlarda mümkün olan esnetmeleri yap-
maya çalışacaktık. Tabi bu durum biraz da şans oldu, bazı sınırlar içinde de olsa bi-
ze düşündüklerimizi ortaya koyma fırsatı verdi. Zaten daha sonraları problem de
oradan çıktı. Yani daha önceki koalisyon hükümetinin planı yürürlükte olsaydı,
kimse bize “bu adamlar ne yapıyor” diyemeyecekti. Terslik biraz da buradan doğ-
du.
Kriz dönemine rastlayan Dördüncü Plan çalışmaları sırasında, farklı
toplumsal kesimlerden gelen tepkiler nasıldı? (Özel sektör ve Sendikalar)
• 1977’nin başlarında kriz başlamıştı ve Süleyman Demirel’in “70 cent”
sözünü sarf etmesi bu döneme rastlar. Hakikaten o dönem devlet memur maaşla-
rını dahi ödeyemiyordu, dolayısıyla Süleyman Demirel erken seçime gitme ihtiya-
cı hissetti. Bunu da o zamanın CHP yönetimi kendi içinde değerlendirdi ve erken
seçime gitme kararı aldı. Demek ki AP sıkışmıştı, beklentisi erken seçimi kazanmak
ve daha sonradan 24 Ocak’ta görüldüğü gibi IMF ile masaya oturmaktı anlaşılan.
Ancak bu olmadı ve aksama da buradan doğdu aslında. Kriz de buradan gelişti.
Türkiye’nin çok fazla kısa vadeli dış borcu vardı, yani bugünkü kadar değildi ama
o zamana göre çok fazla vadesi gelmiş ve kısa vadeli borcu vardı. Ertelemesi dahi
artık mümkün görünmüyordu ve alacaklılarla bir konuşma yapmak gerekiyordu. O
nedenle mal darlıkları başlamıştı.
O dönemde Demirel, 1950’lerde Menderes’in içine düştüğü çelişkiyi yaşı-
yordu, o da büyüme hızını düşürmemek. “Büyüme hızımı düşürürsem, seçmenimi
kaybederim” düşüncesi içindeydi. O durum Türkiye’de sağ iktidarların hep gelip
saplandıkları noktadır. Ortada çözülecek büyük bir problem yığını bırakırlar, “biz-
den sonra gelecek olan sol çözsün bakalım” derler, sol da onu çözme ehliyetine sa-
hip olmayınca ortaya ciddi bir problem çıkar. O dönemde yaşananlar, bu bakımdan
da tipik bir noktaydı. Demek ki kriz kaynak kıtlığından kaynaklanan bir krizdi ve
“nasıl aşılabilir” sorusu ortadaydı.
Bu kriz döneminde diğer toplumsal kesimlerle olan ilişkiye gelince, şöyle
denebilir: Planlama, ilk plancılardan itibaren beş yıllık planlar hazırlanırken yaban-
cı uzmanların da katıldığı bir kolokyum hazırlardı ve plan orada tartışılırdı. Yani
plan YPK’ya gitmeden önce uzmanlar tarafından tartışılırdı. Bizim için ise çok sı-
kışık bir zaman vardı, uluslar arası bir kolokyum toplama imkânımız yoktu, fakat
“ne yapalım” diye düşündüğümüzde bunu Türkiye içinde yapmaya karar verdik.
209
İş çevreleriyle, sendika dünyasıyla, üniversiteler ve akademisyenlerle ve son ola-
rak da bu gün adına sivil toplum kuruluşları denilen örgütlerle böyle toplantılar
yapmayı düşündük. Yani YPK’ya gitmeden önce 4. beş yıllık planın taslağını hazır-
layıp bu kesimlerle toplantılar yapmayı kararlaştırdık. Dolayısıyla yaz aylarının
sonlarına doğru bu kesimleri davet ettik ve toplantılar başladı. Toplantıları Devlet
İstatistik’teki salonda yapıyorduk, bir oturum iş dünyasıyla yapıldı. Sanayi odaları,
ticaret odalar ve TÜSİAD’ın katılımı sağlandı ve önce biz planı sunuyoruz, mode-
li ve hedefleri anlatıyoruz, daha sonra onlar da görüşlerini söylüyorlar.
Şimdi bu tip toplantıların özelliğidir. Herkes kendi pozisyonundan vazgeç-
meksizin önerilerde bulunur. Yani plan üzerinde değil de, onun söylediğinin plana
değdiği kadarı konuşulmuş oluyor. Tabi planı da plancılar kadar çalışmadıkları için,
önceden plan hakkındaki kanaatleri neyse onu dile getiriyorlardı. Plan hakkındaki
görüşleri genelde olumsuz değildi fakat arkamızı da sıvazlamadılar. Bu konuda ha-
tırladığım kadarıyla bir anı aktarayım: Biz bu dönemde aralarında Sakıp Sabancı,
Nurullah Gezgin, Mümtaz Zeytinoğlu gibi işadamlarının bulunduğu on kişilik bir
heyeti planlamada kabul ettik, Güngör Uras da vardı. Sıcak bir temmuz günüydü.
Küçük bir odada, basit bir şekilde konuları anlattık, tabi toplantılar küçük odalar-
da olduğu zaman daha sitayişkâr oluyorlar, “çok iyi” diyerek yorumlar yapıyorlar.
Sonra çıktılar, Mümtaz benim yakın dostumdu, toplantıdan sonra odama geldi, ben
de “ne diyorlar, nasıl buldular anlattıklarımızı” dedim. Temmuz ayında toplantıya
gelenlerin hepsi esmerleşmiş ve yanmıştı, Zeytinoğlu da “bravo çocuklara, hepsi
bembeyaz kalmış dediler” dedi.
Sendikalarla olan toplantılarımız da vardı. Tabi o zamanlar Türk-İş ile DİSK
bir arada bulunmazdı, o nedenle onlarla ayrı ayrı toplantılar yapmıştık. Özellikle
DİSK “neden daha ileri hedefleriniz yok” demişti, Türk-İş de genelde yorum yap-
madı. Ancak üniversiteler, akademisyenler ve özellikle de TMMOB plana daha
çok sahip çıkmıştı. Yani bu dönemde hem iş dünyasıyla, hem de sendikacılarla te-
maslarımız vardı.
Daha sonra da YPK’ ya gidildi ve orada canlı ve uzun tartışmalar yaşandı.
YPK’daki usul planın birinci satırından son satırına kadar okunmasıydı. Her kısım-
da ilgili kurumlar ve bakanlıklar gelir, görüşlerini belirtirdi. Bütün beş yıllık süre-
ce yürütülecek olan yatırım projeleri tartışılır, kararlaştırılırdı. Kısacası plandaki he-
deflerin gerçekçi olup olmadığı o günün aklı erenleri kimse, onlarla görüşülmüş-
tür. O anlamda şeffaftır da (özellikle bugünkü ortama göre) çünkü böyle bir plan
olduğu zaman önümüzdeki dönemde ne gibi kanunlar geleceği, tasarıların ne ola-
cağı, büyümenin hangi kaynaklarla sağlanacağı defalarca her oturumda konuşul-
muştur.
Tabi YPK toplantılarında çetin tartışmalar da oldu. Daha sonradan dile getiri-
len hükümetle planlama arasındaki gerginliklerin nelerden kaynaklanmış olabile-
ceği de aslında orada göründü.
Bu dönemde hükümet ile DPT arasında varolan bir gerilimden söz edi-
210
liyor. Özellikle dış ekonomik ilişkilerin (IMF ile olan ilişkilerin) nasıl yürütü-
leceği konusunda Şubat 1978’de yapılan bir toplantıda farklı görüşlerin or-
taya atıldığı biliniyor. Bu konuyu nasıl değerlendiriyorsunuz?
• Benim göreve başladığım dönemde, hükümet zaten dış kaynak meselesi-
ni çözmek için Ziya Müezzinoğlu’nun başında bulunduğu Maliye Bakanlığı’nda
çalışmalara başlamıştı. Dolayısıyla Müezzinoğlu, IMF ile temasları başlatmıştı. Za-
ten o dönemde IMF ile yapılan temaslar Maliye’nin içinde bulunan Hazine tarafın-
dan yürütülürdü. Yani IMF’nin muhatabı Planlama değil, Hazine’dir. Ancak hazır-
lanacak tedbirlerle ilgili olarak da, Planlamanın sözü olmazsa olmaz.
Sonuçta biz göreve geldiğimizde bu çalışmalar başlamıştı. Dış kaynak sıkın-
tısının giderilmesi için, o zaman moda olan terimle “IMF’nin yeşil ışığı” gerekiyor-
du. Yani borç alacaklılarına IMF’nin vereceği “yeşil ışık” referans olacaktı. Tabi o
dönemi hatırlarsak, IMF bu rolüne dünyada yeni yeni başlamıştı ve IMF’nin bir ta-
kım (tabi bugünküyle kıyaslanmayacak şekilde de olsa) hazır reçeteleri vardı. Şim-
di Türkiye’nin bütün hesaplarına sahipler, o zaman böyle bir şey yoktu. O zaman
ekonomideki veriler ile ilgili sorular soruyorlardı, biz de bazılarını söylüyorduk,
bazılarını da “kusura bakmayın, söyleyemeyiz” diyerek vermiyorduk. Yani bugün-
künden farklı bir dünya vardı.
IMF’nin ekonomik istikrarsızlık karşısında zaten bildiğimiz bir standart reçe-
tesi vardır, bize onu öneriyordu. Biz de “o ilacı ne kadar alabiliriz” diye tartışıyor-
duk. Bizim IMF’nin önerdiği ilaca temelinden itirazımız yoktu. Çünkü bu kaynak
sıkıntısını aşmak gerekiyordu, dolayısıyla problemine temelinden itirazlarımız yok-
tu. O dönemde Türkiye’deki planlama konusunda daha fazla müdahalesi olabile-
cek olan kuruluş Dünya Bankası’ydı. Çünkü Dünya Bankası Planlama ile birebir
muhataptı. Beş yıllık hedeflerden IMF bize bahsedemezdi, yani bugünkü gibi bir
tablo yoktu. IMF’nin Maliye Bakanlığı üzerinden bize getirebileceği öneri, dolar
kaç lira olsun? dolar o kadar olunca faizler ne olabilir? gibi, planlamayı öncelikle
ilgilendirmeyen konulardı. Tabi IMF ve IMF reçeteleri hakkında hepimizin bir yar-
gısı vardı ve bunu Türkiye’nin rahat kaynaklarını kullanamayacağı, kendisini bir
dar cekete sıkıştıracak bir formül olarak düşünüyordu arkadaşlar. Ama IMF aynı
zamanda müzakere edilebilir bir kuruluş olarak görülüyordu. Borçların bir vadeye
bağlanması meselesi, borçlar içerde bir açıktan kaynaklanıyorsa ve gerçekten
KİT’lerden kaynaklanıyorsa, KİT’ler için ne gibi tedbirler alınacağı gibi konular
üzerinde konuşulabilirdi. Bu bizim için çok rahat ve severek yaptığımız bir konuş-
ma değildi ama konuşuyorduk tabii.
1978 Şubatında birkaç toplantı yaptık ve sonuncusunu Meclis’te yaptığımızı
hatırlıyorum. O toplantıda Başbakan, Maliye Bakanı Ziya Bey var, Turhan Feyzi-
oğlu var, Kenan Bulutoğlu var, Maliye Müsteşarı rahmetli Vural var, ben varım, İk-
tisadi Planlama Dairesi Başkanı Oktar Türel var, Devlet Bakanı Hikmet Çetin var
ve unuttuğum bir iki kişi daha olabilir. Tabi o toplantıda çekişildi, IMF’nin “nesi-
ni kabul edelim, nesini etmeyelim” diye. Orada “IMF nasıl bir örgüttür” konusuna
211
kadar her şey açıkça konuşuldu, çünkü Başbakan’ın bilmesi lazım. Herkes kendi
üslubu ile o toplantıda konuştu ve sonunda dedik ki, bu “yeşil ışık” paketini Mali-
ye götürsün IMF ile konuşsun. Daha sonra hakikaten gittiler konuştular ve iş bağ-
landı. Onunla ilgili aklıma gelen bir anı şudur: Turgut Özal bir tarihte bir yabancı
girişimcinin temsilcisi olarak sürekli DPT’ye geliyor ve bilgi almak istiyor. O dö-
nemde Planlama’nın bir Yabancı Sermaye Şubesi vardı, orada da iki veya üç hanım
arkadaş çalışıyordu, ama hepsi de “demir leblebi” gibiydiler. Turgut Özal bu arka-
daşlara gelip bilgi istiyor, o arkadaşlar da Özal eski Müsteşar diye fazla bir şey di-
yemiyorlar, o da istedikçe istiyor “o bilgiyi ver, bu bilgiyi ver” diye. Sonunda ar-
kadaşlar sıkılmışlar ve bana şikâyete geldiler. Ben de dedim ki “adamcağızı çağı-
rın, eski Müsteşar, bir çay ikram edelim, konuşalım”. Kısacası davet ettiler, odama
geldi ve çay içmeye başladık. O dönem de IMF ile olan tedbirleri yeni almışız ve
ben dedim ki, “iktisat politikası konusunda tecrübeleriniz var, bunlardan yararlan-
mak isteriz, nasıl buluyorsunuz yeni alınan tedbirleri?”. Özal “hiç beğenmedim”
dedi, ben de “hayrola, nesini beğenmediniz” dedim. “Döviz kurunu beğenmedim”
dedi. İşin garip tarafı, döviz kuru da IMF’nin en çok beğendiği taraf olmuştu. O
zaman dolar 19 liraydı, 24 küsur bir seviyeye çıkardık. Dedim ki, “bu konu IMF ile
konuşuldu, kabul ettiler ve zaten yeşil ışığın anahtarı da oydu”. Onun üzerine Tur-
gut Özal dedi ki, “benim bir prensibim vardır. Yabancılarla görüşmelerde eğer ya-
bancı 25 diyorsa ben ona 30 veririm”. Onu söyleyince tüylerim diken diken oldu,
daha önce hiç böyle bir şey duymamıştım. “30 isterse 40 veririm” dedi. Tüylerim
diken diken oldu, çünkü bunu verdiğin zaman bende yaratacağın enflasyonist etki,
benim haksız yere tahsil edeceğim vergiler gibi konuları da düşünmek gerekiyor,
sonuçta verdiğin şeyi vergilerle karşılıyorsun. Onun için bu anıyı unutamam.
Kısacası IMF bu anlaşmayı onayladı ve gördüğüm kadarıyla da ilk birkaç ay
uygulama iyi gitti. Fakat sonra, yaz aylarından itibaren ilginç bir şekilde bozuldu.
Tabi bu durumu, o zamanlar Maliyede çalışmış olanlar dahil, hep beraber oturup
değerlendirmek lazım. Çünkü benim kanaatim, iyi giden işi IMF’nin bozduğu yö-
nünde. Yani eğer işler iyi gitseydi ve ona paralel olarak bizim plan hazırlıklarımız
da bitmek üzereydi, IMF bizim hazırladığımız planı finanse etmek zorunda kala-
caktı. Bu nedenle IMF’nin sonbahara doğru işi bozduğu kanaatindeyim, çünkü
plan hazırlandıktan hemen sonra döviz kurundan şikâyet etmeye başladılar.
IMF’nin bir tek haklı olduğu nokta vardı: Bu “yeşil ışık” paketi Başbakanlık-
ta görüşüldü ve dendi ki “yarınki Bakanlar Kurulu toplantısında anlatalım”, çünkü
önemli kararlar alınacak, petrol ve türevlerinin fiyatları değişecek, yine diğer bazı
malların fiyatları değişecek. Tabi orada politikacılar bakımından en kritik madde
mazot oluyor, yani devalüasyon yaptığımız zaman köylünün kullandığı traktörün
mazotunun fiyatı yükseliyor. Dolayısıyla bu konuları Bakanlar Kurulu’na anlatalım
dediler ve “bu görev kime düşüyor? Planlama Müsteşarı anlatsın” dediler. Ertesi
akşam, bir gece yarısından sonraydı, Başbakanlığın altında büyük bir Bakanlar Ku-
rulu odası vardır, oraya gittik. Orada Bakanlar Kurulu oturmuştu, fakat olumsuz
bir hava vardı. Biz daha önceden dışardan haber aldık ki, Bakanlar Kurulu IMF ile
212
uyuşmamız sonucunda oluşan yeni fiyatlardan ve özellikle de mazotun fiyatından
hiç memnun değil. Ben “yeni tedbirlere göre fiyatlarımız şöyle…” diyerek karar-
ları anlatmaya başladım. Ben bunları anlatırken itiraz sesleri yükseldi ve sadece iki
kişi yeni fiyatları kabul ettiği yönünde el kaldırdı: Biri Ziya Müezzinoğlu, diğeri
Kenan Bulutoğlu. Geri kalanların hepsi olumsuz oy verdiler. Hatta bakanlardan bi-
ri müthiş itiraz etti ve kendisine çıkışta dedim ki “bak, sen bu fiyatları buradan ge-
çirtmedin, sonra aynı fiyatları IMF size kabul ettirecek”. O noktaya da sonbahar-
da, Eylül ayında geldik. Yani IMF başlarda bu duruma ses çıkarmadı, kuru değiş-
tirmişiz ama mazot eski fiyattan satılıyor, olacak şey değil. Tabi sonradan, Eylül
ayında popülizm yapan o Halk Partili bakan bu yeni fiyatları kabul etmek zorunda
kaldı ama iş işten geçmişti o zaman. IMF kendi götüreceğimiz senaryoyu bozmuş-
tu, o bozunca yeniden döviz kuru tartışmalı hale getirildi. Döviz kuru tartışmalı ha-
le gelince de şu tartışmayı başlattılar: Efendim planın hesapladığı döviz kuru ger-
çekçi değildir. Gerçi bir “B planımız” vardı, iktidar devam etseydi onu devreye so-
kacaktık ama olmadı.
1978 yılında IMF ile ilişkilerin yürütülmesi konusunda yaşanan tartış-
malarda, DPT’nin ve plancıların IMF’ye karşı olduğu ve hükümetle DPT
ilişkisinin bu nedenle olumsuz etkilendiği şeklinde bir görüş var. Ancak anla-
dığım kadarıyla bu görüşün doğru olmadığını söylüyorsunuz.
• Hayır, öyle bir durum yoktu. Biz IMF ile müzakere edilebilir bir duru-
mun olduğunu düşünüyorduk. Çünkü o günkü IMF ile bugünkü IMF’yi aynı dü-
şünmemek lazım. Şimdiki IMF Amerikan hazinesinin temsilcisi gibi hareket edi-
yor. Amerika’nın bir organıymış gibi hareket ediyor. Dolayısıyla Amerika, Türki-
ye’nin yapısını nasıl değiştirmek istiyorsa, IMF o işin bir misyoneri gibi bugün.
Kendi esas “anayasasıyla” bağdaşmayacak şekilde tarım hakkında, sosyal güven-
lik hakkında ve bunun gibi doğrudan kendisini ilgilendirmeyen konularda öneriler
yapıyor şimdi. O dönemde IMF’nin “tek reçete yazan doktor” niteliği vardı, bunu
da hepimiz biliyorduk. Kamu açıkları var, dış ticaret ve cari açıklar var, IMF’nin
de bunlar karşısında bir tane ilacı var ve onu öneriyor. Tabi bunun ayrılmaz bir par-
çası olan, kamu açıkları ve dış açıklar nedeniyle kurun gerçekçi olmaktan çıkması
durumda uygulanan devalüasyon meselesi vardı. Yani mutlaka bir istikrar paketi-
nin içinde bir devalüasyon olacak. Mesele bundan ibaretti.
O tarihte bizim üzerinde durduğumuz konu, “bu devalüasyon yapılmasın” ve-
ya “bu tedbirler alınmasın” değildi, biz o tarihte planı yavaş yavaş yapmaya baş-
ladığımız için bizim için gerekli olan şey önümüzdeki beş yıl döviz kurunun ne
olacağıydı. Dolayısıyla IMF ile yapılan müzakerelerde olsa olsa “onların fazla gad-
dar davranmaması” gibi konularda ortaya çıkan problemler vardı. Yoksa bugünkü
tabloya benzer bir tablo yoktu. Daha sonra ise plan yapıldı, IMF o zaman başka iş-
ler yapmaya başladı, bana göre esas o dönemde tersliğimiz arttı. Çünkü yapılmış
olan bir plan vardı, o planda bozulmaması gereken bir döviz kuru ve ona bağlı fi-
yatlar vardı. Planı yaparken plancı, beş yıllık kaynak dağılımını yapabilmek için fi-
213
yatların belirli ölçüde sabit tutulmasını, sabitleştirilmesini ister. Yani bazı temel pa-
rametrelerin konjonktürel gelişmelerden etkilenmemesini ister. Onun için IMF,
plan yürürlüğe girdikten sonra, benim burada ifade ettiğim gibi işleri bozmaya
başlayınca, o zaman “birbirimizin dilinden anlamama” meselesi başladı. Dolayı-
sıyla işin başlangıcında 1978’in Şubatında böyle bir şey yoktu. Zaten Türkiye bir
kaynak sorunuyla karşı karşıyaydı ve o sorunu çözmek gerekiyordu. IMF ile Şu-
batta yapılan mutabakat, bizim açımızdan “tamam, artık kaynak sorununuz yok”
anlamına gelen bir mutabakattı. Ama demek ki karşı taraf “biz sizin işinizi boza-
cağız” niyetini taşıyormuş: Daha sonradan alınmış olan kararların içinde petrol ve
türevlerinin fiyatlarının gerçekçi olmadığını gerekçe göstererek mutabakatı bozdu.
Petrol ve türevlerinin fiyatlarının gerçekçi olmaması konusunda IMF’yi
haklı buluyor musunuz?
• Tabi hak veriyorum ama işi o tarihte bitirmeleri lazımdı, o tarihte ısrar et-
miş olmaları lazımdı. “Bu olmadan olmaz, bakın bu konu sizin planınızı bozar ve
biz sonradan müdahale ederiz” demeleri gerekiyordu. Biraz evvel söylediğim gibi
Bakanlar Kurulu toplantısında o değerli bakanın (adını söylemek istemiyorum, çün-
kü hala siyasette) bana çok gereksiz gibi görünen müdahalesi yüzünden petrol fi-
yatlarıyla ilgili gerekli düzenlemeler yapılamadı, ancak IMF bu durumu bilerek bi-
zimle anlaştı ve bu kozu hep ceplerinde sakladılar.
1979 yılına geldiğimizde yine önemli gelişmelerin yaşandığını görüyo-
ruz. Mayıs ayında IMF’nin “iç talebin kısılması ve ihracata ağırlık verilme-
si” yönündeki önerileri var, Ekim ayında Dünya Bankası’nın “kalkınma hı-
zınızı düşürün” önerisi var, bir de TÜSİAD’ın gazetelere verdiği ilanla orta-
ya koyduğu talepleri var. 1979 yılını bu gelişmeler açısından değerlendirebi-
lir misiniz?
• IMF işi bozunca, kaynak meselesi Türkiye’nin yeniden gündemine gel-
di ve Türkiye yeni bir kur ayarına mahkûm olmaya başladı. Dolayısıyla bizim ora-
da 35 liraya kadar bir marjımız vardı ve yanlış hatırlamıyorsam Nisan ayında da o
marjı kullandık. Fakat Dünya Bankası’nın ve aynı şekilde de IMF’nin aslında pla-
nın yapısını değiştirmek gibi bir hedefinin olduğu 1979 yılında ortaya çıkmaya baş-
ladı. Bunlar doğru, Dünya Bankası’nın daha düşük bir büyüme hızı önerisiyle gel-
diği de doğru, sanayileşmeden ihracata doğru kaymamızı istediği de doğru, hatta o
konuda hazırladıkları raporlar vardır. Bütün bunlar oldu ve bütün bunlar bizim için
sürpriz değildi. Bunları önceden tahmin etmemek de mümkün değildi, dolayısıyla
ne ile karşılaşacağımızı tahmin etmiştik.
Fakat 1979’un Eylülünde OECD’de bir mutabakat toplantısı düzenlendi, top-
lantının başlığı “Working Party Two” idi ve OECD bu toplantıları ilk kez düzenli-
yordu. “Türkiye’nin kaynak sorunu nasıl halledilecek” diye bir toplantı organize
edilmişti. Bunu aniden hazırladılar ve bize aniden tebliğ ettiler. Olay şöyle yaşan-
dı: Bir gün Planlamada otururken Ziya Bey telefon etti ve dedi ki “on gün sonra
Paris’te OECD’de bir toplantı var ve bu Türkiye için çok önemli”. O güne kadar o
214
tarz toplantılara hep Maliye giderdi, Maliye’nin içinde olan Hazine giderdi. Daha
doğrusu Hazine, o toplantılarda Türkiye’yi temsil etmeyi pek kimselere bırakmaz-
dı. Ziya Bey dedi ki “Memduh Bey’le görüştük ve mutabık kaldık ki, bu toplantı-
da bizim heyete sen başkanlık edeceksin”. Ben de dedim ki “Ziya Bey toplantının
içeriği nedir”, “valla çok önemli bir toplantı, Türkiye’nin geleceği buna bağlı” de-
di. Sonra Memduh Bey de o sıra Türkiye’ye geldi ve o da aynı şeyleri söyledi. Ben
ona da sordum “bu toplantının içeriği nedir” diye, o da “Türkiye’nin geleceği ile
ilgili bir toplantı bu. Toplantıyı, başını Amerika ve Almanya’nın çektiği bir OECD
toplantısı şeklinde yapmak istiyorlar” dedi. “Orada Türkiye ile ilgili meselelerin
esası hakkında mutabık kalınacak” dedi. Toplantı çağrısı IMF ya da Dünya Banka-
sı’ndan değil, OECD genel sekreteri Van Lenep’den geliyordu. Van Lenep o gün-
lerde, bugünün Kofi Annan’ı gibiydi ve işi bu gibi meseleleri çözmekti. Yani olay
onun tiyatrosunda gerçekleşti. Fakat IMF de o toplantıda vardı. Amerikan heyeti-
ne meşhur iktisatçı Cooper başkanlık ediyordu, yine Almanlarda da oldukça kuv-
vetli adamlar vardı.
Kısacası toplantı içeriği hakkında bize bilgi verilmeden oraya gittik ve içeri-
ğini bilmediğimiz için kendimizce bir hazırlık yaptık. O tarihlerde bugünkü gibi,
ya da bizden sonraki dönemlerdeki gibi rahat ikamet şartları da yoktu, harcırahlar
son derece sınırlıydı. Mesela benim mecburen 50 frank’a kaldığım odanın altından
metro geçiyordu ve sabaha kadar en fazla bir saat uyuyabilmiştim. Yani o günle-
rin koşulları böyleydi.
Toplantıya nasıl katılacağımız ile ilgili bizim heyeti ben oluşturdum, içinde
Hazine bulunsun, Planlama bulunsun, Merkez Bankası bulunsun, Başbakanlık da-
nışması Necat Erder bulunsun (çünkü o tecrübelidir ve Dünya Bankası’nda çalış-
mıştır) diye düşündüm. O toplantıda Aysel Öymen Hazineyi temsil ediyordu, Mer-
kez Bankasından başkan yardımcısı Tanju Polatkan vardı, bizden Oktar Türel, Oral
Akman, Algan Hacaloğlu, Tülay Öney vardı, Dışişlerinden Özden Sanberk vardı,
OECD’deki temsilcimiz olan Memduh Aytür vardı ve böyle bir ekip olarak oraya
gittik.
Uçaktan indiğimizde toplantıya bir gün vardı ve ben yine toplantının içeriği-
ni öğrenebilmek için Necat’a dedim ki “ doğru Van Lenep’e gidelim, konuşalım”.
Yanına gittik ve yarın ne konuşulacağını sorduk, adam “ser verdi sır vermedi”. Son-
ra ertesi sabah, toplantıya giderken yine Necat’a “toplantıdan önce gel, Van Lenep
ile konuşacağız” dedim. Gittik, dedim ki “ben toplantının içeriğini bilmiyorum, bu-
nu bana anlatmadın ama basına haber vermek yok, bunda mutabık kalalım”. Adam
“peki” dedi, ama sonradan gizlice haber vermiş.
Kısacası demek istediğim şu, onlar her bakımdan hazırlıklıydılar. Ve anlaşıldı
ki, hakikaten Türkiye’yi daha sonra 24 Ocak döneminde gördüğümüz yöne, kabil-
se kolayca çekmeye çalışıyorlar. Biz de tabi henüz 24 Ocağı yaşamamış olduğu-
muz için bu durumu bilmiyorduk ama tuhaf bir yola doğru yönlendirilmek isten-
diğimizi hissetmiştik. Onun için biz de orada “niçin bizim plan önemlidir, bizim
215
hazırladığımız planın Türkiye’yi Avrupa’dan kopmak için değil, yarın Avrupa’da
var olmak için hazırlandığını”, yani kısaca hazırladığımız planı anlattık. Hatta gitme-
den önce Amerikan Büyükelçiliği’nin Türkiye’de yabancı sermaye ile ilgili hazır-
lattığı raporlar vardı, onları yanıma almıştım, orada onları dağıttım, “bakın Ameri-
kalılar bile neler söylüyorlar” dedim. Kısacası toplantı bizim istediğimiz gibi oldu,
adamlarla dövüşmedik fakat anlattık. Adamlar dediler ki “peki, o zaman bir ortak
rapor hazırlayalım, sizden ve bizden uzmanlarla bir iki ay içinde bu rapor hazırlan-
sın” ve böyle bir mutabakatla oradan ayrıldık. Bunu şunun işin söylüyorum: deği-
şiklik olmamış olsaydı muhtemelen başka bir tarafa doğru gidilecekti; 24 Ocağa
değil, bizim planın kaybolmayacağı başka bir tarafa doğru gidilecekti. Belki bazı
mutabakatlar olacaktı, “Türkiye ihracata da yönelsin” gibi şeyler olacaktı ama yi-
ne de 24 Ocak tipi, hele 12 Eylül’ün desteğindeki bir 24 Ocak gibi bir şey olma-
yacaktı.
Dolayısıyla genel tablo bu şekildeydi. Tabii ki bu istekler daima olacaktır.
Mesela o tarihlerde Dünya Bankası yetkilileri, Doğudaki Fırat ve Dicle’nin su re-
jiminin düzenlenmesi hakkında; saniyede 500 metreküp su salmak lazım, barajları
gözden geçirmek lazım gibi taleplerde bize gelirlerdi. Biz de o tarihte bunları hü-
kümete iletirdik, ben bizzat Başbakan’a bir an önce bunların temelini atması ge-
rektiğini, bu projeleri bir şekilde başlatması gerektiğini söylemiştim. Yani dış dün-
yanın Türkiye için bazı tasarımları vardı ve bunun karşısında bir “ön alma” gereği
vardı. Mesela bizim hazırladığımız planı finanse etmek için, dış finansman olarak
300 milyon dolar gibi bir gereksinimimiz vardı, yani aslında oldukça az bir meb-
lağ. Ancak bunu bize vermediler çok fazla diye. İstediğimiz kaynak buydu, sade-
ce 300 milyon dolar. Yine o tarihte deniliyor ki, “Türkiye Avrupa Topluluğu’na gi-
recekti de müracaat edilmedi”. Böyle bir şey yok, sözlü müzarekeler var. Sözlü
müzakerenin fiili müzakereye dönüşmesi için bazı konularda mutabık kalınması la-
zım. Yani ben planı yapmışım, adamların önüne de koymuşum, her şey açık. Yılda
300 milyon dolar gerekiyor, beş yıl için de 1,5 milyar dolar. Bunu bize vermedi-
ler, ancak daha sonra Turgut Özal’a bunun üç mislini verdiler; plan ortadan kalkın-
ca kaynak sorunu çözüldü ve üç misli para geldi. Dolayısıyla bu istekler daima ol-
muştur ve plancılar da o tarihlerde bunu bilirlerdi, sıkıntının nereden geleceğini de
bilirlerdi. Aslında plan bütün bunlara rağmen hazırlanır, bunlara bir Donkişotvari
karşı duruşla hazırlanmaz ama daima marjlar konulur, ona göre hazırlanır. O tarih-
lerde de bu yapılmıştır.
1979’un ilkbaharında ilginç bir şekilde içerde de bazı hareketler görüldü.
1979’da devalüasyon yapıldı, devalüasyon yapılınca umulanın ötesinde büyük bir
işçi dövizi girişi oldu. O tarihlere rastlıyor bu ilanlar. Tabi onun henüz bilmediği-
miz başka uzantıları da olabilir. Mesela aynı tarihlerde bana bilgi olarak gelen şey,
birkaç kişinin bir yeni Anayasa hazırlığı içinde olduğu, yani bir darbe sonrasında
uygulanmak üzere hazırlanan bir Anayasa çalışmasının olduğu yönünde bilgiler ge-
liyordu. Demek ki 1979’un özelliği buydu. TÜSİAD’ın bildirisi de o sıraya rastlı-
yor.
216
Fakat dediğim gibi bunlar 1979’un ilkbahar ve yazında olan şeyler. Daha son-
ra sonbaharda OECD’ye gidildi ve 24 Ocak şeklinde olmayan, bir başka mutaba-
kat için toplantı yapıldı ve toplantı sonucunda da bizim ve diğer kurumların birlik-
te hazırlayacağımız bir metin söz konusuydu. Oysa 24 Ocağın hazırlanış şeklini bi-
liyoruz: Amerika’da yazılıp gönderilmişti. Onu incelerseniz Dünya Bankası’nın
klavyesinde yazılmıştır. Dolayısıyla 24 Ocak’ta Türkiye başka bir noktaya kaymış-
tı. Ama 27 Eylül’de böyle bir şey yoktu ve karşı tarafta bunda mutabıktı. O muta-
bakat da benim orada hissettiğim kadarıyla iyi bir mutabakattı. Orada yapılan top-
lantılar sabahtan akşama kadar sürüyor, arada da öğle yemeği var. Öğle yemeği,
Van Lenep’in münasip gördüğü kişilerle sınırlı bir yemek. O yemekte bizden Ne-
cat ve Aysel Öymen vardı, gerisi hep yabancılardı. Tabii orada başka şeyler de ko-
nuşuluyordu, daha açık konuşuluyordu. Dolayısıyla ben orada biraz hesap sordum,
“sorun nedir, bize karşı niçin böyle geliyorsunuz, yarın öbür gün Türkiye’yi dış
dünyaya çıkmayacak bir ülke mi sanıyorsunuz. Yarın öbür gün Avrupa’da Türki-
ye’nin girişimcilerini göreceksiniz” dediğim zaman adamlarda bir şaşkınlık oldu.
Bize karşı çok kalın ve koyu bir önyargı vardı. Tabii Türkiye’nin içinde de henüz
böyle bir hazırlık yoktu, onun için yabancılarla yapılacak mutabakatlar önemliydi.
Yani temel mesele “plan” kurumundan vazgeçmemekti. Aksi takdirde Türkiye, dış
dünyanın kendi önyargıları ve kendi şekillendirmelerine göre hareket edecekti ve
sonunda da etti.
O dönemde Türkiye’nin iktisadi ve siyasal yaşamı açısından kritik olan
bütün bu görüşmeleri yaparken hükümetle ilişkileriniz nasıldı? Yani DPT
olarak hükümetle olan ilişkilerinizde kendinizi güvende ve rahat hissediyor
muydunuz? Çünkü bu dönemle ilgili “planlama ile hükümetin küs olduğu”
şeklinde yorumlar da var.
• Bu yorumlar sanıyorum Bülent Beyin mizacı hakkında konan teşhisler-
den kaynaklanıyor. Hükümet dediğiniz zaman esas olarak Başbakan anlaşılır. Fa-
kat Bülent Bey esas olarak politikacıdır. Bütün kılcal damarlarına kadar, her şeyiy-
le politikacıdır. Planlamanın, arkasında destek olarak daima görmek istediği Baş-
bakan tipi değildir ama bu durumun özel küslükle de ilgisi yoktur. Dediğim gibi
bu durum onun stilinden kaynaklanmıştır. Mesela bazı futbolcuların stili ötekilere
uymuyor, sorunlar biraz buradan kaynaklanır. Dolayısıyla onun stilinden kaynak-
lanan bir sorun vardı. Bu anlamda arkamızda o tip bir Başbakan yoktu. Fakat Bü-
lent Beyin politikacı özelliklerini bizim bilmemiz, bir anlamda kendi işimizi ko-
laylaştırdı. Ancak ben bunu bildiğim için daima Ziya Beyle temas halindeydim.
Çünkü Ziya Bey günlük ve kısa vadeli işler için sürekli Başbakanla iç içeydi.
Onun için Bülent Beyin bu özelliğinden ötürü, Maliye ile Planlamanın daima ara-
sının iyi tutulması taraftarıydım. Aksi takdirde –o güne kadar bunlar yaşanmıştır-
hep Maliye Başbakana gidip Planlamayı şikâyet eder. Tabii Başbakan yardımcıla-
rından, bakanlardan bizi de şikâyet edenler oldu, ancak orada benim için Ziya Be-
yin pozisyonu önemliydi. Çünkü Ziya Bey bütün iç ve dış kaynak meselesine o sa-
hip, onunla aynı anlayış içersinde olabilmek bizim için önemliydi. O nedenle ben
217
Ziya Beyin desteğini daima arkamda hissettim, içim rahattı. O da planın doğru bir
plan olduğu kanaatindeydi ve sanıyorum onun da içi rahattı. Zaten o sayede iyi
dost olduk galiba.
Biraz önce söylediğiniz Başbakan tipi olarak Bülent Ecevit’in yarattığı
boşluğu, Hikmet Çetin’in doldurduğu söyleniyor. Bu konuda ne düşünüyor-
sunuz?
• Bence bu doğru değil, sorunu Başbakanın boşluğu diye düşünmemek la-
zım. Çünkü o bir Başbakanın vekâlet vermesiyle olacak bir şey değildir. O sadece
Başbakanın yapabileceği bir iştir. Tabii Hikmet planlamadan yetişmiş bir insandır,
dolayısıyla kendine göre bir planlama anlayışı vardır. Ancak planlamadan yetişmiş
bir insanın desteği bir işe yaramaz, bir başka kimlik sahibi olan bir politikacının
desteği sağlanırsa işe yarar. O da hakikaten Başbakandan başkası olamaz. Ama az
önce söylediğim gibi Bülent Beyin siyasi özelliklerini bildiğim için, bizim açımız-
dan en önemli destek Maliyenin meseleleri kavramasıydı. Bu bakımdan bir soru-
num yok. Ancak eğer Planlama önemli bir kurum ise, orada daima çekişmeler olur,
bunlar olmuştur ve olması da gerekir. Çünkü işin doğası gereği bir mücadele süre-
cidir, neticede yapılan bir kaynak dağıtım işidir. Bununla ilgili ilginç bir örnek ve-
reyim. O tarihte hazırladığımız planda beş yıl boyunca spor alanına bir milyar kay-
nak ayırmışız. Tabii az kaynak ayırmak zorunda kalmıştık, ancak Spor Bakanı gel-
di ve dedi ki “çok teşekkür ederiz, bize de kaynak ayırmışsınız ancak küçük bir ri-
camız var. Biz bunun hepsini ilk yıl kullanmak istiyoruz”. Tabii işin hoş tarafları
da vardır, böyle şeyler de yaşanır.
Yine o dönemin tartışmalı konularının içinde toprak reformu meselesi vardır.
Tabii toprak reformu konusunda hükümetle bizim önemli çekişmelerimiz oldu. O
dönemde Adalet Partisinden ayrılıp CHP’ye katılan meşhur 11’lerden biri olan bir
bakan toprak reformundan sorumlu kılınmıştı. Hâlbuki toprak reformu bizim için
çok hayati bir işti. Ben toprak reformunu masa başında kavrayamayız diye düşün-
düm ve Doğuya gitmeye karar verdik. Gaziantep’e gittik, oradan Urfa’ya gittik,
Harran ovasına gittik. Tabii ben Harran ovasını ilk defa görmüştüm ve orası bir ok-
yanus gibiydi, beni çok heyecanlandıran bir şeydi ve orada topraksız insanlar var-
dı. Ancak baktım ki durum 11’lere emanet edilebilecek gibi bir iş değil. O neden-
le aramızda ciddi çekişmeler oldu. Mesela onların plandan istediği kaynak, kadro-
laşma kaynağıydı ve reform meselesinde katiyen uyuşmak mümkün değildi. Hâl-
buki planın öngörüsünde toprak reformuyla birlikte, tarımda kooperatifleşme var.
Dolayısıyla köylünün bilinçlenmesi meselesi, planın kaçınılmaz bir tarafıydı. Ma-
alesef o da, anlaşamayacağımız insanların elindeydi.
Bir diğer örnek Sanayi Bakanlığı ile yaşanan çekişmeydi. Sanayi Bakanı Or-
han Alp ile hiç anlaşamamıştık. Tabii o tip durumlarda hükümeti arkamızda hisse-
demiyorduk. Gündemimizde, bugün Türkiye’nin tartışmadığı şeyler vardı: “Dişli-
leri kim yapacak, motoru kim yapacak, Türkiye bir traktör mezarlığına dönüyor,
kaç tane traktör tipi olacak, Türkiye bir otomobil mezarlığına dönüyor, kaç tane
218
otomobil tipi olacak” gibi, esas olarak kaynakları nasıl kullanacağımızla ilgili prob-
lemleri konuşuyorduk. Baktık ki Sanayi Bakanı bizden çok farklı düşünüyor: “Kim
yaparsa yapsın” diyor, “özel sektör yapsın” diyor. Dolayısıyla büyük sıkıntılar ya-
şadık. Tabii konu kaynak dağıtımı meselesi olunca, bu sıkıntılar olur ve normaldir.
Bu günden baktığınızda 4. Planın, o günkü toplumsal koşullar içinde uy-
gulanmasının mümkün olduğunu düşünüyor musunuz?
• O dönemde CHP iktidara geldiği zaman, 1977 yılından itibaren “umutlu
bir Türkiye” vardı. Dolayısıyla biz de o umutlu Türkiye’ye göre plan yapmak zo-
rundayız. Yani o günün tablosundaki karanlık unsurların mutlaka tablodan çıkması
gerekiyordu ve planı da buna göre yaptık. Yoksa “durumu idare edelim, bütün ka-
ranlık unsurlar bu tabloda kalsın, aynı dengeler devam etsin” diyen bir planı biz ya-
pamazdık, bu mümkün değil. O nedenle planlamanın böyle bir zorunlu siyasi bo-
yutu vardı: Türkiye’yi daha iyi bir noktaya taşımak. Burada da, kısmen mümkün
olan, kısmen de bize engel olan bir yatırım projeleri paketi vardı. Çünkü plancı, beş
yılda ülkeyi daha iyi bir yere taşımak istiyorsa, o şekilde yatırımları düzenleyebil-
meli ki ve kurumsal değişiklikleri o şekilde yapabilmeli ki, beş yıl sonunda tasar-
ruflar da biriksin ve yeni bir aşamaya geçiş mümkün olsun. Dolayısıyla planı ya-
parken sahip olduğumuz anlayış buydu. Buradaki sıkışıklık, daha önceden gelen
projelerin bizi bağlamasıydı. Çünkü bazı projeler yürürlüğe girmişti ve onları de-
vam ettirmek gerekiyordu, bazı projelere de yeni başlamak lazımdı. Fakat plan dai-
ma geçmişten gelen projelerin önemli bir kısmıyla yapılır, onları durdurmak-sıfırla-
mak mümkün değildir, aksi halde kaynaklar kaybedilir, yani planlarda bir sürekli-
lik vardır. O nedenle bir yandan bir sonraki beşinci plan için hazırlıkları yapmak,
bir yandan da mevcut projeler içersindeki yatırımları da eleyerek en yüksek katma
değeri sağlayabilecek olan, ara mallarında ithal ikamesini tam yapabilecek olan bir
proje paketi ile dördüncü planı yapmak, bizim öncelikli meselemizdi. Bu bize yük-
sek bir büyüme hızını şart koşuyor. Sorunları aşmak için mutlaka yüksek bir büyü-
me hızı lazım ve o zaman bütün hesaplar da şunu gösteriyordu: Eğer iç tasarrufla-
rı arttırabilirsek, dışarıdan da dediğim gibi yılda 300 milyon dolarlık bir destek ala-
bilirsek bu hedef mümkün olacaktı. Tabii bunun yanı sıra planın getirdiği kurum-
laşmaların da olması lazım, plan verimlilik ve etkinlikle yürümesi lazım. Bunun
için kamu girişimciliğinin yeniden kurulması lazım, KİT’ler içinde israfın önlen-
mesi lazım, görev dağılımının iyi yapılması lazım ve planda beş yıl için öngörülen
aşamalı bir yeni kamu girişimciliği ortaya koymuştur. O dönemde 1979 yılında
ben Avusturya’ya gitmiştim, çünkü Avusturya’nın kamu girişimciliği çok ilginç ve
bizim için de dersler taşıyan bir organizasyon yapısına sahipti. Diğer taraftan köy-
tarım sektörü ve toprak meseleleri vardı ve onların halledilmesi gerekiyordu. Çün-
kü özellikle Orta Anadolu’da ve mümkün olduğu ölçüde de Doğu Anadolu’da iş
yaratmak gerekiyordu. Mesela o günü Sivas’ı yeni ve yaratıcı projelere hazırdı, o
günün Sivas’ında Madımak faciası gibi bir olay olamazdı, böyle bir şey mümkün
değildi. Tamamen değişik bir insan profili vardı. Onun için biz bu insanlara iş gö-
türmeliydik. Mesele buydu, başta gençler olmak üzere, tüm insanlara iş bulma me-
219
selesiydi; bu da yüksek bir büyüme hızı gerektiriyordu.
Tabii işin tuhaf tarafı şurada, ben son dört-beş yıldır bakıyorum (ekonomide
büyüme hızı hedefi gibi şeyler kalmadı, yani hedef yasak-sadece tahmin yapılabi-
liyor), 2003 ve 2004 yıllarında çok yüksek büyüme hızı gerçekleşti. O tarihlerde
“bu kadar büyük büyüme hızı olur mu” diyerek bizi eleştiren meslektaşlarımızın,
2003 ve 2004’deki yüksek büyüme hızlarını övgüyle anlattıklarını görüyorum. Ta-
bii bunlar tesadüfen olmuş olan, 2001 krizinin toparlanması sonucunda yaşanan ve
daha önemlisi istihdam yaratmayan büyüme hızları. O dönemde bizi eleştirenler,
şimdiki durumu öve öve bitiremiyorlar. Ortada önceden hesaplanmış bir şey yok,
kriz ortamında Türkiye bu kadar borçluyken, enflasyon bu kadar yüksekken bu ka-
dar yüksek büyüme hızı olur mu, o zamanki argümanlara göre yüksek büyüme hı-
zı enflasyon yaratmaz mı gibi konular, son yıllarda ilginç bir şekilde hiç tartışılmı-
yor. Tabii mesele şu: Yüksek büyüme hızı enflasyon yaratmaz, eğer yatırım karar-
ları doğruysa ve yatırımlar tasarruf üretiyorsa (yatırım-tasarruf mekanizmasının
esası da odur) o zaman yolunuz doğru demektir.
O nedenle o tarihlerde yüksek büyüme hızı tespit etmemizin kesinlikle bir ha-
ta olduğunu düşünmüyorum. Bu konuyu strateji üzerine konuşurken kendi aramız-
da da uzun uzun tartışmıştık, şüphe edenler de vardı aramızda ama uzun uzun mü-
zakere edilmişti. Bu sıkıntıyı da hem doğru projelerle hem de iş yaratarak aşabilir-
dik. Zaten bugün için düşününce de Türkiye’nin yüksek bir büyüme hızı, katma
değer ve istihdam yaratacak projelerin dışında başka bir çıkış yolu var mı? Böyle
bir şey yok. Bu tablo karşısında düşük büyüme hızı daima daha çok problem de-
mek. Ama tabii Almanya bunu yapamaz, yüksek büyüme hızı öngören bir patika-
ya girse, Almanya allak bullak olur. Kemale ermiş ekonomiler için yüzde iki iyi-
dir, yüzde üç çok iyidir. Ancak üç yıl üst üste yüzde üç büyürlerse, dördüncü yıl
orada kriz çıkar. Bizde ise tabii durum farklı, bizde yüksek büyüme hızı hala çok
önemlidir. 1978’den bu güne benim bu görüşümü değiştirecek herhangi bir geliş-
meyle karşılaşmadım. Tabii bunların bir kısmı ihracata dönük olabilir, ancak bu
günkü gibi cari açık vermemek kaydıyla.
Eğer hazırladığınız 4. Plan uygulanabilseydi ve “sanayinin derinleşme-
si” süreci hayata geçebilseydi, ondan sonra “ekonominin dışa açılmasını” ön-
görüyor muydunuz?
• O tarihte özel sektör buna hazır değildi, tabii işin ilginç yanı da budur.
Hatta 1978 yılında kendi aramızda yaptığımız konuşmalarda “bu yıl yeterince ihra-
cat yapamazsak durumumuz berbat olacak” diye düşünüyorduk. Kennedy’in bir
sloganı vardır “ya ihraç et ya öl” (ki Kennedy de o sloganı Hitler’den almıştır). Biz
de 1978 yılı için böyle bir şey söylemeliyiz diye düşünüyorduk.
Örneğin, 1978 yılında ben Müsteşar olduktan sonra Sakıp Sabancı bana ziya-
rete gelmişti. Ben ona uzun uzun bunu anlattığımı hatırlıyorum ve o da bu anlattık-
larıma uzun uzun baktı. Yani özel sektör o tarihlerde katiyen ihracatı düşünmüyor-
du, tamamen iç pazardan ibaretti, böyle bir özel sektörü vardı Türkiye’nin. Dola-
220
yısıyla özel sektör dış dünyayı falan düşünmüş değildi, zaten böyle bir hazırlıkları
da yoktu, hatta bunu bilmiyordu, dış dünyaya gitmek, Pazar aramak gibi girişim-
lerden çekiniyordu. Özel sektörü zorla gezilere gönderdiğimizi hatırlıyorum o ta-
rihlerde. Mesela o dönemde özel sektör içinde sayıları çok az olan ihracatçılar var-
dı ve ben onları bir toplantıya çağırmıştım. “Biz ihracata çok önem vermek istiyo-
ruz” gibi konuları anlattım ve onlarla birlikte çalışmak istediğimizi söyledim, ama
adamlar inanamadılar, bakışları “doğru mu söylüyorsun, bizi buraya neden çağır-
dın” der gibiydi. Bu toplantılar 1978’in ilkbahar aylarında oldu ve o toplantılarda
kimin gözleri parıldıyor diye bakıyorduk. Şerif Egeli diye bir ihracatçı vardı, ken-
disine Müsteşar danışmanı olarak bizimle çalışmasını önermiştim. Yine ilk plancı-
lardan olan Ayhan Çilingiroğlu da aynı konuda danışman olarak çalışıyordu ve bu
arkadaşlar özel sektörcü arkadaşlardı. Yani ihracatta yol göstermek için çalışmala-
ra başlamıştık. Dolayısıyla o tarihte özel sektör böyle bir şeye hazır değildi. Ama
biz görüyorduk ki, başka çare yok, mutlaka ihraç etmek lazım. Ama bu da kurlar-
la oynamaktan geçmiyor. Eğer kurlarla oynamaktan ibaret olan bir ihracatçılık ol-
duğu zaman, hep aynı teknolojide kalıyorsunuz, daha doğrusu gerileyerek ilerli-
yorsunuz, emek yoğun ürünlerin de makul olmayanlarına doru gidiyorsunuz. Eğer
beşinci plan olsaydı, öyle bir plan olacaktı. Mutlaka ihracata dönük sanayileri olan
bir plan olacaktı.
Bence dördüncü planın ihmal ettiğimiz tarafı, zayıf olan yanı (bunları beşinci
plana ertelemiştik) sosyal sektörlerdeydi. Orada ben biraz da vicdan azabı çekiyo-
rum. Gerçi sonradan pek fazla bir şey değişmezdi ama eksik bıraktığımız, üzerine
fazla vurgu yapmadığımız yan sosyal planlama oldu. Örneğin Türkiye’ye mutlaka
bir sosyal güvenlik sisteminin bir işaretini vermek, başlatmak ve yaygınlaştırmak
lazımdı. Çünkü o tarihe kadar bu sosyal güvenlik işi, sağ iktidarların benim popü-
list dediğim tedbirlerinden ibaret kalmıştı. Daha sonra “yeşil kartçılığa” dönüştü ve
esasen hep aynı kaldı, şimdi de büyük bir sorun haline geldi. Onun için bizim ih-
malkârlığımız o noktadadır. Tabii daha önceki planlarda da yoktu bu konu ama biz
bunu düzenlemiş olmalıydık diye düşünüyorum.
Ekonomik model açısından da planın modeli ithal ikamesini tamamlayabil-
mekti. Çünkü ancak ithal ikamesini tamamlayınca dış pazarlarda rekabet etme im-
kânı olabilecekti. Aksi takdirde gitgide büyüyen bir ithalat sorunuyla karşı karşıya
kalacaktık. Yani bugünkü durum olan, ithal etmedikçe ihraç edemeyen bir ülke ha-
line gelirsiniz. Hâlbuki Cumhuriyet’in bize öğrettiği bu değildi. Temel mesele it-
hal etmese de, ihracat yapabilen bir ülke olabilmektir.
1980 yılının başında uygulamaya konan 24 Ocak kararları ile ekonomi-
nin yapısı şekil değiştiriyor. Bundan sonra ithal ikameci sanayileşme modeli,
ihracata dayalı modele dönüşüyor. Bu dönüşümün merkezinde de ekonomiye
devlet müdahalesinin azaltılması ve piyasanın kendi kurallarına göre işleme-
si var. Sizce bu süreçte devletin ekonomiye müdahalelerini planlayan kurum
olan DPT’yi nereye koymak gerekir? DPT’nin 24 Ocak kararları sonrasında
221
oluşan yeni yapıdaki işlevleri nelerdir?
• Turgut Özal’ın stili ikinci plana dönmekti, ikinci planın bir değişik versi-
yonunu yapabilmekti sanıyorum. Yani planlamayı olsa olsa öyle kullanırım diye
düşündü, teşviklerin olduğu, yabancı sermaye dairesinin olduğu ve özel sektörle
bir çeşit müzakere kurumu olan bir ağırlık merkezi olarak düşündü. Kısacası baş-
ka bir model öngörmüştü ve onu uygulamaya koydu.
Planlamanın 20. yılı olması nedeniyle yayınlanan ODTÜ Gelişme Dergi-
sinin “Planlamanın yirmi yılı” Özel sayısında, V. Plan ile birlikte planlama-
nın sona erdiği söylenmekte. Bu konu hakkında ne düşünüyorsunuz?
• 24 Ocak, 12 Eylül’le birleşmemiş olsaydı, belki planlama devam ediyor
diye düşünebilirdik. 12 Eylül bütün süreci değiştiriyor, yani siyasi rejim değişim-
ce iş değişiyor galiba. Çünkü sadece plan-piyasa diye düşünmemek lazım, bir de
işin gitgide artan bir sosyal boyutu var, insan boyutu var. Dolayısıyla planlamayı
da böyle düşünmek gerekiyor. Muhtemelen insan boyutuna daha fazla yatırım yap-
mak gerekecekti. O da belki değişik bir tecrübe ve yeni bir model olacaktı. Çünkü
nede olsa ithal ikamesi, bu sürecin ihraca geçiş noktasına gelmesi… bütün bunlar
toplumunuz dünya bilgisini ve teknolojisini ne kadar özümseyebiliyorsa, o kadar-
la yapılabilecek şeylerdir. Bundan ötesi yaratıcılığa ve insan yetiştirmenize bağlı-
dır. Dolayısıyla belki bazı planların sosyal boyutunun daha kuvvetli olan planlar ol-
ması gerekecekti; eğer Türkiye’de demokrasi güzel bir şekilde işleseydi. Planlama
bir boyutuyla insan yetiştiren, bir boyutuyla da yarına yatırım yapma anlamında
teknolojiye ağırlık veren bir yapıda olması gerekecekti. Ama stratejik kararların ve
Türkiye’ye yön duygusu verecek kararların alınacağı bir kurum olacaktı. Hükümet-
lerden aferin alan, onlara hükümet programları hazırlayan bir yer değil de, yön ve-
ren, yön gösteren bir kurum olması gerekecekti. Onun için planlamanın “hükümet-
lerle iyi mi geçiniyorum, Başbakanın gönlünü nasıl yaparım” diye dertleri olmaya-
caktı ve bir tür yarı bağımsız diyebileceğimiz bir durumu koruması gerekecekti. Ya-
rı bağımsız bir kurumunuz olmazsa, ülkeye yön gösteremezsiniz. Mesela bugün
Merkez Bankası var, ancak Merkez Bankası’nın rolü sınırlıdır. Yani Merkez Banka-
sı bir takımın kalecisidir, onsekizin dışına çıkamaz. Sadece fiyat istikrarını koruma
görevi var, o kadar. Ama bir de geri kalan yerlerde “orta alan, hücum alanı” gibi
yerler var, Türkiye nereye doğru gidecek? Onun belirlenmesi lazım, asıl mesele
orada. Tabii yön duygunuz olmazsa “kaleci çok gol yer”.
Ekonomide uygulanan kalkınma modelleri, bazı kurumları öne çıkarı-
yor. Örneğin İthal İkameci, içe yönelik birikim modelinde DPT daha önemli
bir konumdayken; İhracata dayalı, dışa dönük modelde Hazine Müsteşarlığı
ya da Merkez Bankası öne çıkıyor diyebilir miyiz?
• Bu tespit doğrudur. Ancak şimdiki Hazine esas işlevini yapamıyor. Hazi-
ne bir “borç müsteşarlığına” dönüştü. Başka ülkelerdeki Hazine’nin işlevi bu de-
ğil ki, bizde özellikle iç borçlarla ilgilenen bir borç müsteşarlığı halinde son onbeş
yıldır. Merkez Bankası ise, Türkiye yüksek enflasyonlarla yaşadığı için, enflasyo-
222
nu düşürme hedefine kilitlenen bir kurum haline geldi. Onu da ancak yarı bağım-
sız niteliğiyle, yani “hükümetten aferin alma zorunluluğu” olmadan yapabilecek.
Ancak bunlar ülkeye yön gösteremez. Tabii buralarda değerli arkadaşlarımız çalı-
şıyor, önemli yükleri kaldırıyorlar ama bu kurumlar ülkeye yön göstermez. Hâlbu-
ki Türkiye şimdi bu yön duygusuna çok muhtaç, özellikle 1980’leri geçtikten son-
ra daha çok ihtiyaç olduğu anlaşıldı sanıyorum. O nedenle 24 Ocakla beraber plan-
lama bitti mi” diye sorunca, “bir anlamda bitmiş oldu” cevabı verilmesi gerekir.
Genel olarak planlama sürecinde DPT ile diğer bürokrasi ile yaşanan
sürtüşmelerin temel nedenleri nelerdi? (Maliye B., Dışişleri B., KİT’ler, Hazi-
ne..vb.)
• Bu çok doğaldır. Herkes dünyayı bulunduğu yere göre idare etmek ister.
Bir KİT Genel Müdürü için bile, dünyanın en önemli yeri orasıdır, oranın ihtiyaç-
ları, oranın projeleri çok önemlidir. Mesela DSİ Genel Müdürü ise, Türkiye’nin en
önemli yeri DSİ Genel Müdürlüğü’dür, onun bölge projeleri ne olacak, müdürler
kimler olacak gibi problemle çok önemlidir. Tabii normal olarak bu durum bir çe-
kişme yaratır.
1961 Anayasası’nda kurumlar arasındaki görev bölümü nispeten iyi dağıtıl-
mıştır. Bu dağılım sonunda Planlama, Hazine ve Merkez Bankası gibi bir üçlüyü
ortaya çıkarmıştı. Bu üçlünün arasındaki görüşme ve çekişmelerle, diğer ilişkiler
de buna göre yön alıyordu, şekilleniyordu. Bu işleyen bir mekanizma yaratmıştı
doğrusu. Ama üçlünün üç köşesinde de, öncelikle birbirinin dilinden anlayan ve
kendi hedeflerini iyi koyan insanların olmasıyla yürüyecek bir mekanizmaydı. Bir
yandan da siyasetçilerin bu marjı iyi bilmesi gerekiyordu. Tabii siyasetin yapısı de-
ğiştikten sonra, yani 12 Eylül’den sonra (12Eylül’ün Türkiye’ye büyük bir darbe-
si var, birkaç yıllık bir darbe değil o, hala bizi etkiliyor) var olan bütün yapısal
uyum bozulmuştur. Seleksiyon mekanizmasını da bozdu, yani “kimler hangi gö-
revlere gelecek ve nerelerden yetişerek gelecek” gibi konuları deformasyona uğ-
rattı. En başta da siyasetçinin yetişmesini bozdu. Çünkü “siyasetçi uzun zamanda
yetişmesi gereken bir bitkidir. Onun yetişmesi için sulayacaksınız, gübre verecek-
siniz, çapalayacaksınız, zaman zaman da biraz budayacaksınız…”. Türkiye’de bü-
rokrasi de kendi otonom gelişmesine kavuşabilmeliydi. 1961 Anayasası bunu kıs-
men sağlıyordu, bunlar teşvik görmeliydi. Ancak 12 Eylülle birlikte bunlar kesil-
di.
Planlama sürecinde, teknik otorite ile siyasal otorite arasında ilişkiyi ku-
ran en önemli kurum YPK. Bu anlamda YPK’nın 1960–1980 arasında varo-
lan halinde Plancı bürokratlar ile siyasetçilerin hem sayısı hem de oy ağırlı-
ğı eşit. Bu YPK’nın bu özelliğini nasıl değerlendiriyorsunuz?
• Bu çok olumlu bir özellikti ve süreç de iyi işliyordu. YPK biraz önce
bahsettiğimiz yön gösterici kurumun otonom olmasını sağlayacak bir organdı. Ma-
sanın bir tarafında dört plancı, diğer tarafında dört bakan otururdu, bunların eşit oy
hakkı vardı ve bu toplantılara Başbakan başkanlık ederdi. Oylar da daima ittifakla
223
çıkmazdı, kararların ittifakla çıkması istenirdi ancak çıkmazsa basında önemli bir
olay olarak yerini alırdı. Mesela 1979 yılında hatırladığım bir örnek var; o zaman-
lar çimento, demir, gübre, elektrik, hatta tren tarifeleri gibi konularda yapılacak
zamlar Planlamada görüşülürdü. O dönemde bu zamlar ile ilgili Sanayi Bakanı ile
uyuşamamıştık. Tabii o zamanki dünya farklıydı; plancılar, fiyatların kimseye açık-
tan rant sağlamaması gerektiği düşüncesiyle hareket ederlerdi. Mesela biri stok
yapmış, bir zam kararı geliyor ve ondan sonra havadan bir kazanç elde etmiş olu-
yor, spekülatif kazanç elde ediyor. Bazıları da elindeki malları özellikle bekletiyor,
kıtlık yaratıyor; demir saklıyor, çimentoyu saklıyor. Çünkü içerden birileri “zam
gelecek” diyor, ondan sonra da o kişi ummadığı kadar kazanç elde etmiş oluyor.
Sanayi Bakanı o dönemde çok yüksek bir zam istiyordu, biz ise bunu manasız bu-
luyorduk. Çünkü fiyat ilişkileri açısından baktığımızda, belirli bir fiyata yaptığınız
her fiyat artışı bu ilişkileri etkiler. İktisatta “nispi fiyatlar” dediğimiz yolla, yani
yansımalarla, fiyatların birbirine oranla olan yapısını bozar, diğer fiyatlara da sira-
yet eder. Dolayısıyla o zam talebi, fiyatların nispi dengesini bozacağı için biz buna
karşı çıktık. Sonunda YPK toplantısında bu konuda muhalif oy verdik; dört bakan
“evet” dedi, biz “hayır” dedik. Tabii bu olay o zaman gazetelere çıkmıştı ve önem-
li bir olay olarak algılanmıştı. Yani Planlamanın muhalefetine rağmen o zam karar-
larının çıkarılmış olması, o dünün dünyasında çok önemli bir gelişmeydi. Dolayı-
sıyla YPK mekanizması, işlerliği olan bir frenleme mekanizmasıydı, doğru iletişim
kararlarının işlemesini sağlıyordu.
1980 sonrasında “planlamanın fiilen önemini yitirdiği” görüşlerinin öne
sürüldüğü bir dönemde, Dünya Bankası ve Birleşmiş Milletler gibi kurumla-
rın, DPT’yi desteklemelerini ve planlamalara devam edilmesi gerektiğini tav-
siye etmelerini nasıl değerlendiriyorsunuz?
• Bunun cevabı gayet basit. Bizim düşünce tarzımıza tamamen karşı olan,
yani Türkiye’nin böyle bir planlama anlayışına sahip olması gerektiği düşüncesine
karşı olan Dünya Bankası ve IMF, kendi alternatif planlama anlayışlarını getiriyor-
lar. Bu süreci böyle görmek gerekiyor. Onlar için “artık tehlike kalktı”, yönlendi-
rebilecekleri bir yapı ortaya çıktı. Türkiye’nin kaynak dağılımı ile ilgili kararlar
kendi ellerine geçebiliyor, onun için de destekliyorlar. Onlar merkezi yönlendir-
meye önem verirler. Bu kurumların kalkmasını istemezler. Çünkü ancak bu sayede
yönlendirebilirler. Siyasetin ekonomiye ancak istedikleri şekilde nüfuz etmesi ar-
zu ederler. Şimdi soyut bir ülke düşünelim, sadece işadamlarından ibaret, siyaset-
çi yok, planlama gibi kurumlar yok. Bu durum IMF için son dere zordur. Her fir-
maya gidip onunla müzakere yapması gerekir, yani imkânsız bir şey bu. Dolayısıy-
la merkezi kuruluşları isterler, merkezi kararları isterler. Ancak tek şartla, kendi is-
tedikleri gibi işlesin.
Son yıllarda artık 5 yıllık kalkınma planlarının ya da yıllık programla-
rın pek dikkate alınmadığı ve uygulanmadığını görüyoruz. Bu çerçevede
“Planlamayı”, artık küreselleşen dünyada geçerliliğini yitiren bir kavram
224
olarak mı değerlendirmemiz gerekir? Yoksa hala ihtiyaç var mı? (DPT kapa-
tılmalı mı?)
• Daha çok ihtiyaç var diye hissediyorum, çünkü dünyanın belirsizleşmesi
(ben küreselleşmeye, belirsizleşme demeyi tercih ediyorum) bize yön duygusun-
dan ne kadar mahrum olduğumuzu hatırlatıyor. Dolayısıyla yön duygusuna yeniden
sahip olacağımız bir kurumlaşmaya ihtiyacımız var. Tabii o kurumlaşmada zaman
bakımından da ileriyi görebilmek lazım, sadece dünyada işlerin nasıl gittiğini de-
ğil. Doğru tahmin yapabilmek ve doğru yerlere kaynak ayırabilmek gerekiyor. O
nedenle şimdi planlamaya daha çok ihtiyaç var. Zaten dünyanın güçlü ülkelerinin
senaryolarla hareket ettiğine bakarsak ya da bunu hatırlarsak, bizim de kendi se-
naryolarımızın olması gerektiğini anlarız. Aksi takdirde başkasının senaryosuna ta-
bi ve ne olacağı bilinmeyen bir ülke haline geliriz. Kaynak bakımından bugünün
belirsiz dünyasında kim yön duygusuna daha fazla sahipse, kim bunu daha çok be-
cerebilirse, o daha çok kazanır, dünyanın kaynaklarını kendisine daha çok aktarır.
Onun için bugün planlamaya daha çok ihtiyaç var. Ancak şimdiki gibi çok kalaba-
lık olmayan, yani bir bakanlık büyüklüğünde olmayan, 1960’daki başlangıcındaki
gibi olabildiğince küçük, iyi seçilmiş, Anayasal olan, yetkiyle çalışan, siyasetçiler-
le başa baş konuşabilen bir yer lazım. Türkiye’nin dünyaya adaptasyonu da bu sa-
yede olabilir, bunlar ne Avrupa Birliğine, ne Asya Birliğine aykırı şeyler değildir,
aksine bugünkü dünyada varolmanın temel koşullarındandır bu. Tabii bugünkü
planlamanın da bilimsel esaslara dayanması lazım, modellerle çalışarak hesapla-
malar yapmak gerekiyor. Yani bizim adeta Tinbergen noktasına dönerek hareket et-
memiz gerekiyor, belki başka modeller bulmamız gerekiyor. Demin söz etiğim gi-
bi, geçmişte yapamadığımız şekilde, bir yandan insan kaynağına, bir yandan bilim
ve teknolojiye doğru modeller geliştirmemiz gerekiyor. Kısacası tüm bunları yeni-
den düşünmek gerekiyor, ancak bunların ortasında da kendini bağımsız hisseden ve
ehliyetli bir planlama olması lazım.
Son dönemde İkinci Dünya Harbi ile ilgili bazı kitaplar okuyorum. Orada de-
ğinilen bir şey var, oldukça ilginç: İngiliz iktisatçıları 1940’dan itibaren, yani Al-
man bombardımanı başladığı tarihten itibaren toplanıyor ve Scotlandyard’ın bodru-
munda bir çalışma yeri oluşturuluyor. Başlarında Keynes’in olduğu iktisatçılar eki-
bi de burada “savaş sonunda neler olabilir” sorusuna farklı cevaplar vererek çalış-
maya başlıyorlar ve beş sene boyunca o bodrumda çalışmışlar. Hâlbuki bugünün
Türkiye’sinin mantığı ile düşünürsek, böyle bir şey insanlara saçma görünür. An-
cak İngiliz diyor ki “savaş sonunda nasıl bir ekonomik atmosfer olacak” ve buna
göre çalışıyor. İlk milli gelir hesaplarını yapıldığı yer de orasıdır, yani bombalanma
bakımından en güvenli yer olan o bodrumdur. Şimdi dikkatli baktığımızda görebi-
liriz ki, “bugünün Türkiye’si de bombalanıyor ve bizim de iyi bir bodruma ihtiya-
cımız var”.
Türkiye’deki kalkınma çabalarını değerlendirdiğimizde, DPT’yi bu sü-
rece müdahale edebilen bir aktör olarak değerlendirebilir miyiz?
225
 • İlk yirmi yıl için evet. Tabii derece derece, yani her zaman istediği başa-
rıları elde edemedi ama daima önemli bir kurum olarak vardı. Doğru ilkeler üze-
rinde hareket edildi, o ilkeler yirmi yıl boyunca kaybolmadı. Tabii bu problemleri
önleyemedi. Demek ki problemler DPT’nin ötesindeydi. Bu da mümkün değildir,
bir planlama örgütü ülkeyi problemlerden arındırsın. Bu imkânsızdır, çünkü o za-
man siyasetçiye ihtiyaç kalmaz. Tabii bazı şeyler siyasetçinin takatinin de ötesin-
dedir. Çünkü burası dünyanın egemen ülkesi değil, Türkiye birçok etkiye maruz
durumda. Yani siyasetçilerin de hakkını vermek lazım, onlar da belli kalitelerle ha-
reket ediyorlar, yeterli veya yetersiz belli donanımlara sahipler, ama bazı şeyler on-
ların da gücünün ötesinde. Onun için bu meseleyi bir bütün olarak görmek lazım,
ancak bu bütünün içince önemli eksikliklerin olmaması lazım. Mesela kalitesiz si-
yasetçi olmaması lazım, ülkenin geneline yön gösteren kuruluş olmazsa olmaz. Ta-
bi, maalesef şimdi bütün bunlardan yoksunuz.
226
EK-9:
Prof. Dr. Erdoğan Soral ile görüşme, 3 Mayıs 2004, Ankara.
DPT’nin kuruluşunu, Türkiye’nin kalkınma süreci açısından nasıl de-
ğerlendirebilir siniz? DPT’nin kuruluşu 1960’ların Türkiye’si için ne ifade
ediyordu?
• DPT kurulmadan da önce Türkiye’ye demokrasi gelmişti. Demokrasi
gelmişti ama bütün azgelişmiş ülkelerde görülen rahatsızlıklar Türkiye’de de var-
dı. Planlamanın kurulması yeterli değil, planlamayı benimsemek söz konusuydu.
Onu yapabilmek için de, Türkiye’deki bilgi birikimiyle kültür birikiminin buna el-
verecek bir düzlemde olması lazımdı. O yoktu. Dolayısıyla planlama sanki her şe-
yi halledecek bir araç gibi göründü. Ve çok iyi niyetlerle, çok iyi bir danışmanın
başkanlığında –Tinbergen gelmişti ve Planlama Teşkilatı’nın danışmanlığını yapı-
yordu- çalışmalar başladı. Tabi planlama ile ilgili çok az bilgi vardı Türkiye’de.
Planlamayı bilen, plancılığı o günün koşullarında çok az kişi vardı. Onlar da plan-
lamayı öğrenmek durumundaydı. İstanbul Üniversitesi’nden mesela Sencer (Divit-
çioğlu) vardı, benim hocamdı, çünkü ben İstanbul Üniversitesi’nde bir süre asis-
tanlık yaptım, sonra planlama kurulduktan sonra da asistanlığı bırakıp, planlamaya
girdim. Planlamaya girişim de şöyle oldu. Planlamanın başlangıcında Türkiye’de
de yapılması gereken bazı çalışmalar vardı, o da “Bölge Çalışmaları” idi. Dolayısıy-
la Türkiye’de bölge planlamasıyla ilgili iki proje yürütülüyordu o sırada. Biri An-
talya Projesi, diğeri de Adana Projesi. Bu bölgeler Türkiye’nin azgelişmiş bölge-
leri değildi, Türkiye’de çok az bir itelemeyle, hızla gelişebilecek bölgeler olarak
seçilmişlerdi.
Şimdi bu projeden başladığım için çalışmaya, biraz projeyi anlatacağım. Bu
size biraz da çeşitlilik verir. Türkiye’de merkezi planlamanın dışında da bölge
planları yapıldı, bu konuyu biraz açmış oluruz. Biraz önce söylediğim gibi o pro-
jeler bu meselenin başlangıcıydı. Bu bizim Antalya projesine FAO da katılanlardan
biriydi, Birleşmiş Milletler üzerinden katılıyordu. Otuzbeş kadar yabancı uzman
gelmişti. Sektör bazında, her sektör ile ilgili bir uzman vardı. Bizde de ona karşı-
lık Türk Devleti adına DPT girdi devreye, biz de bunların yardımcılarını çeşitli ba-
kanlıklardan topladık. Böylece otuzbeşe otuzbeş, yetmiş kişilik bir projeydi. Pro-
jenin başında bir İtalyan Profesör “Manlio Resta” vardı. Bu adamcağızın İngiliz-
cesi vardı ama çok zayıftı, Fransızca biliyordu. Onun için Fransızca bilen birisinin
yardımına ihtiyacı vardı. Ben de o zaman üniversiteden ayrılmaya karar verdim ve
planlamaya girdim. Planlamaya girdikten sonra bana dediler ki bir bölge planla-
ması projesi var. Ben Fransa’dan dönmüştüm, Fransa’da bölge planlaması üzerine
bir senelik bir staj yapmıştım. Beni hemen aldılar, yalnız dediler Anlatya’da çalışa-
caksın. Kabul ettim ve Antalya’ya gittim. Antalya’da 1962–1966 arasında dört yıl
çalıştım, projenin son iki yılında projenin Türk müdürü olarak çalıştım.
Şimdi bu arada tabi birinci beş yıllık plan hazırlanıyordu. Birinci beş yıllık
227
planda çok değerli arkadaşlarımız vardı. SBF’den ve İktisat Fakültesinden hocalar
vardı ve bunlar da haklı olarak o güne kadar hiçbiri planlama ile ilgilenmediği için,
hepsinin elinde Tinbergen’in kitapları, onları okuyorlardı, öğrenmeye çalışıyorlar-
dı. Tabi matematiksel iktisat Türkiye’de çok fazla ilgi görmemişti o sıralarda, üni-
versitelerimizde matematikçi iktisatçılar yoktu. Hâlbuki planlama biraz da mate-
matiği gerektiriyordu, hatta iyi istatistik bilmek gerektiriyordu. Bizim hocalar da
yavaş yavaş istatistik öğrenmeye başladılar, matematik öğrenenleri oldu, biraz bi-
lenleri zaten vardı…
Bölgeye gelince, bölgedeki uzmanlar, dediğim gibi daha çok sektör uzman-
larıydı. O sektör uzmanlarının yapacakları çalışmalar ve bizden istenen bu bölge-
nin hızla kalkınabilmesi için proje üretmemizdi. Tarım sektöründen projeler bekli-
yorlardı, sanayiden de bekliyorlardı ancak Antalya tarım sektörünün güçlü olduğu
bir bölge olduğu için, daha çok tarım projelerine ihtiyaç vardı. Antalya ile beraber
Burdur ve Isparta da, bu üçlüyü, bölgeyi oluşturuyordu. O iller de vardı projenin
içinde. Tabi birinde halıcılık, birinde daha çok orman sanayi ve ormancılık vardı.
Türkiye’de gayet iyi bir projeydi, çok iyi işler yapıldı. Fakat merkezi planlama,
merkezi planlamayı bilmiyordu ki, bölge planlaması hakkında ne yapacak? Dola-
yısıyla o emekler, Adana da dahil önemli ölçüde heba edilmiştir, değerlendirilme-
miştir. Çok iyi projeler gitmiştir, fakat bizimkilerin bilinci ona yeterli değildi.
Birkaç tane misal vereceğim. Şimdi bu Antalya’da, özellikle Burdur’da or-
man köyleri vardır. Türkiye’nin en önemli sorunlarından bir tanesidir, dün de öy-
leydi, bugün de öyle. Türkiye bu sorunu çözmek konusunda hiçbir şey yapama-
mıştır. İşte Orman ve Tarım Bakanlıklarının yaptıkları girişimler vardır, bunlar da
bölük pörçük ve bilgisizce yapılan çalışmalardır.
Burdur ve Antalya’da orman köyleri ile ilgili bir proje hazırlanması düşünül-
dü ve onun için de Burdur’da bir orman köyüne gittik. Bizden otuz kadar uzman
vardı, yabancı ve Türk ve yola çıktık. Evvela Isparta’yı ziyaret ettik. Isparta bölge-
sinde halıcılık ve gül yağı vardı, bu konularda Isparta’nın bir de sanayileşme isteği
vardı. Ne yapılabilirdi? Önemli olan bunları projelendirmekti. Tabi sanayi odasına
gittik Mösyö Resta ile beraber, sanayi odasının başında Süleyman Demirel’in kar-
deşi Şevket Demirel vardı. Şevket Bey bizi karşıladı, çok mutlu olduklarını, bu pro-
jeden çok şey beklediklerini söyledi. Sonra öğle yemeği yiyelim dedi, fakat o za-
man Isparta’da lokanta falan yoktu, kebapçı vardı. Şevket Bey, “kebap yer mi aca-
ba misafirimiz” dedi, bende “ne eti kullanıyorlar kebapta” dedim. “Keçi” dedi.
“Aman” dedim Şevket Bey, “adamın bağırsaklarını ağzına getirmeyelim”. “Merak
etme” dedi, “keçiler erkek keçi, bizde dişi keçi kullanılmaz”, sonunda bir kebap-
çıya gittik.
Sonra Şevket Bey, “benim bir fabrikam var acaba profesör fabrikayı görmek
ister mi” dedi. Söyledim, “gayet tabi, gidelim” dedi. Yemekten sonra fabrikaya git-
tik. Bir yere gittik, küçük bir bina var ortada. İçeriye girdik, bu bir hızar atölyesiy-
di. Tomrukları, kereste haline getiren basit makineler vardı. Resta dedi ki, “bu fab-
228
rika falan değil, bunun adı atölye”. Şimdi bunu nasıl çevirsem, “küçük bir fabrika
olarak buldu burasını” dedim. Resta hemen sordu, “nasıl, para kazanabiliyor mu
buradan” diye, Şevket Bey, “çok iyi kazanıyoruz” dedi. Resta’nın gözleri fal taşı
gibi açıldı, çok şaşırdı, “çok değişik bir ülke burası” dedi. Neyse çıktık oradan, son-
ra Burdur’a gittik. Burdur’da orman köyleri var, oranın zenginliği orman. Refik
Kitapçıgil diye bir vali var orada, çok akıllı birisiydi. Dedi ki, “ben sizi bir orman
köyüne davet etsem, gelir misiniz” dedi. Tabi dedik, bizim görevimiz bu, Resta’ya
sorduk, “memnuniyetle” dedi. Vali bey, “yalnız ne kadar uzmanınız varsa hepsini
getiririn” dedi. Çıktık bir orman köyüne, acayip bir köy. Bir ev burada var, birisi
yüz metre uzakta ağaçların içinde, diğeri karşı yamaçta, çok dağınıktı. Orman kö-
yü öyleymiş meğerse. Köyde, genişçe bir yerde yemek masası hazırlanmış, gittik,
yavaş yavaş köyün sakinleri gelmeye başladı. Kadınlar, yaşlı kadınlar, orta yaşlı
kadınlar ve genç kadınlar, küçük çocuklar ve de yaşlı ihtiyarlar var. Orta yaşlı genç
erkekler yok. Tabi bu Resta’nın hemen dikkatini çekti, “burada hiç gençler yok
mu, genç adamlar nerede” dedi. O şunu öğrenmek istiyor, bu ormanda, ormanın iş
verdiği, istihdam ettiği kişi ne kadar? Bu köyden kaç kişiyi yaşatıyor bu orman?
Bir kadın öne çıktı, bir kağıt çıkardı koynundan, “ben yanıtlayacağım soruları” de-
di. “Doğrudur, erkeklerimiz burada değil, ama ne Antalya’da, ne Bırdur’da, ne Is-
parta’da, ne de Türkiye’nin başka bir yerinde değil bunlar” dedi, “Türkiye’de ama
hapishanede efendim” dedi. Resta’ya “efendim, Türkiye’deymiş ama hapishane-
deymiş” dedim. Bir şaşkınlık daha geçti tabi. Sordular, “neden bu adamlar içerde”,
diye, “orman kaçakçılığından, kaçak kesimden” dediler. Ondan sonra, bir daha so-
ru sordu, “ormanda kesilen tomruk Orman İşletmesi tarafından biçtirilip kaça satı-
lıyor?” dedi, bir fiyat verdiler, dediler ki, “yüz liraya satılıyor”. Peki, ormanda ke-
silip özel sektöre ne kadara veriliyor, dediler. (Köylüler ağaçları kesiyorlar ve tom-
ruğu satıyorlar. Bazen bekçiler yakalıyor, bazen yakalamıyor. Onlar da tabi bekçi-
lere gerekli mükâfatı veriyorlar. Sistem buna göre çalışıyor Türkiye’de, dün de öy-
leydi, bugün de öyle). “Siz kaça satıyorsunuz peki, kime satıyorsunuz?” diye sor-
du Resta, “Şevket Bey’e götürüyoruz” dedi köylüler. “Şevket Bey kaça alıyor siz-
den tomruğu” diye sorduk, “elli liraya alıyor” dediler. Resta hemen “Şevket Be-
yin nasıl zengin olduğu, para kazandığı belli” dedi.
Süleyman Beyin bütün akrabası bu işlerle, kaçakçılıkla çok zengin oldu. Tür-
kiye’deki gerçek budur. Türk halkının büyük kesimi bir şey üretmez. Fakat ya ayak
satıcısı, ya al-ver-sat. Bu olay dün de öyleydi, bugün de böyle. Hele bugün biraz
daha yoğun bir şekilde sürüyor, bu dindarların kafası ticarete daha yatkın anlaşılan.
Neyse, oradan ayrıldıktan sonra, bir toplantı yaptık. Dediler ki, bir sefalet v bu
soruna mutlaka bir çözüm bulmamız lazım. Şimdi Antalya’da, Kemer Barajından
inince orada hemen bir düzlük başlar. O zaman orada bina falan yoktu. Oradaki bu
boş arazi hafif kalkerle kapanmış, örtülmüş bir araziydi. Su gelmiş, her şey var,
koskoca bir arazi, ama dediğim gibi, tarım yapmak mümkün değil.
Bir numaralı proje:
229
 Adamlar dediler ki, “biz burada bir proje yapacağız, “viper” var mı Türki-
ye’de?”, biz de sorduk kimse bilmiyor. Telefon ettik Ankara’ya. Viper, o taşı, o
kalker tabakasını kaldıracak bir aygıt. TPAO’ya telefon ettik, bir tane bu aygıttan
gönderin bize dedik, iki tane gönderdiler. Ve evvela o koca araziden üç dönümlük
bir yer aldılar. Bu üç dönümü o viper denilen aygıt, bir günde temizledi, kalker ta-
bakası kalktıktan sonra, altında Antalya’nın kahverengi toprağı ortaya çıktı. Dediler
ki şimdi burada bir maliyet hesabı yapacağız. Viper kaça yaptı bu işi, ne kadara mal
oldu? Ondan sonra şimdi ikincil kanaldan buraya su getireceğiz, ne kadar? (üç dö-
nüm için yapılıyor bu hesap tabi). Sonra üç dönümü de üç parçaya böldüler, deki-
ler ki, bir bölümü üzerinde narenciye, bir bölümünde pamuk, kalan bölümün yarı-
sı üzerinde iki tane ahır, öbür yarısı üzerinde de turfanda sebze üretilecek. Dört ki-
şilik bir aile aldılar, iki çocuk ve ana-baba, karı koca çalışacak, gerekirse işçi de tu-
tacaklar, ama gerektiği zaman. Bütün bunları yaptıktan sonra, maliyetler de belli
oldu. Dediler ki, bu aile iki sene içinde, bu yatırıma yapılan masrafı -arazi dahil- çı-
karacak, bu iki senede insan gibi yaşayacak, ondan sonra da çok iyi yaşayacak. Ye-
ter ki bunun için bu aileyi üç ay eğitimden geçirmek gerek.
Tam Akdeniz bölgesindeki Antalya için, bizim hızla kalkınması söz konusu
olabilecek olan bu bölgede, geliştirilen bir örnek projeydi bu. Proje bitti. Projeyi
hiç kaale almadılar. Niye kaale almadılar, çünkü o bilgi noksanı öyle kitap okumak-
la falan giderilmiyor, bu daha önceden edinilmesi lazım gelen bir bilgi. Bunlar tak-
mışlar sektörel plan yapıyoruz, bizim dengelerimiz sektörel dengeler olacaktır, bu
sektörel denge için bir input-output çalışması yapıyoruz. Hâlbuki aslında onlara asıl
gerekli olan proje, bu projeyi yaptıktan sonra biz bölge ölçeğinde oturduk bir in-
put-output çalışması da yaptık. Sencer Divitçioğlu yardım etti, Mahir Kaynak da
vardı. Fakat Planlama’nın Merkez Teşkilatı kendisini kaptırmış, sektörel plan diye.
Gerçi birinci plan yüzde yediye yakın bir büyüme hızı öngörüyordu, en yakın ger-
çekleşen de o oldu, yediye yakın bir büyümeyi sağlayan plan birinci plandır, on-
dan sonrası hikâye. Bazen sekiz olmuştur, bazen üç olmuştur, ortalama yediyi bu-
lamadık hiçbir zaman.
Böylece bölge planlama deneyimi, onca para harcanmasına rağmen hiç de-
ğerlendirilmemiştir. Bu Türkiye’nin bir ayıbıdır, Türkiye’deki aydın kişinin aydın
olmadığını gösteren önemli göstergelerden biridir. Dolayısıyla hocalarımızın da bu-
radan pay çıkaracağı çok şey vardır, masalı bir tarafa bırakmak zorundayız. Tabi on-
dan sonra bir sürü proje geliştirildi. Yalnız orman köyü değil, sulamayla başlayan,
Türkiye’ye modern tarımın gelmesi projeleri yapıldı. Bunlar hazırlandıktan sonra
planlamaya gitti, bakanlıklara gitti, ne kadarı izlendi hiç belli değil. Bizler devam-
lılığı olmayan insanlarız, bir şeye başladıktan sonra çabuk vazgeçiyoruz, ondan
sonra başka şeylerle uğraşıyoruz.
Bu proje dört sene sonra bitti, raporları yazıldı, gönderildi. Ben bu projenin
ondan sonraki planlarda da hiçbir izine rastlamadım. Adana projesinin izine de
rastlamadım. Tabi bir ülkede bir şey bozuk olamaz, o bozuksa diğerleri de bozuk
230
olur, bu böyledir, devletin bütün çabası, çalışması hiçbir şey ifade etmez. Faaliyet-
lerin bölük pörçük olması ve devamlılığının olmaması en büyük sorundur. Böyle ol-
duğu için bol miktarda para harcanır, bir şey elde edilemez. Şimdi devlet böyle de,
özel sektör daha mı iyidir? O yok zaten. Bana sorarsanız o yok.
Planlama Teşkilatı 1970’lerde bana bir araştırma yaptırmıştı. Dediler ki, bir
proje yapacağız, sen bölge planlaması dolayısıyla bizim taşradaki müteşebbisleri-
mizi biraz tanımışsındır, proje Türkiye ölçeğinde olacağı için –yalnız İstanbul ça-
pında değil- seni görevlendiriyoruz, bu projenin başında sen olacaksın, dediler.
Türkiye’de ilk defa yapıldı böyle bir çalışma, otuz sene önceydi, yazıldı, ben do-
çentlik tezimde de kullandım o verileri. En yakın sanayi sayımından elde ettiğimiz
verilere göre, sanayide elli ve daha fazla işçi çalıştıran işyerlerinin sayısını aldık.
Yanlış hatırlamıyorsam, zannediyorum altı-yedi bin civarındaydı. Bir örneklemle
bunların yüzde onunu çektik, tabi iller itibariyle. İstanbul’da daha fazla, İzmir’de
daha az, fakat her ilde bir-iki kuruluşu aldık. O zamanlar, bunu hazırlarken kültür
düzeyi, ekonomik gelişmişlik düzeyi bize yakın olan ülkelere baktık, bu çalışma-
lar yapılmış. Pakistan’da yapılmış, Lübnan’da yapılmış, Yunanistan’da yapılmış.
Bu ülkelerde yapılan çalışmaları aldık, sorulara baktık. Bu ülkeler, benzer eğitim
düzeyinde olan ülkeler olduğu için sorular –onlar da buna dikkat etmişler-, müte-
şebbislerin anlayabileceği sorunlar. Tabi şöyle düşünceler vardı. Biz tabi batıya en-
deksli olduğumuz için, bizim müteşebbislerimizin de batıdakiler kadar bilgili ol-
duğu düşünülüyordu. Sonra o düşünceler, beklentiler hayal olarak çıktı karşımıza.
125 kadar soru soruldu, yaklaşık bir saat sürüyordu mülakatlar. Biz üç kişi bu
adamlarla teker teker konuştuk.
Şimdi bir tanesini anlatacağım. O zamanlar da Koç, yine Koç’tu. Vehbi
Bey’le bir telefon görüşmesi yaptım. Dedim ki “Planlama Teşkilatı böyle bir çalış-
ma yapacak, sizin holdinginize bağlı şirketlerinizden üçünün genel müdürü ile gö-
rüşeceğiz ama evvela sizinle görüşmek istiyoruz”. Vehbi Bey “sen o soru kâğıtla-
rından bir tane gönder, ben bir bakayım” dedi. Gönderdik. Daha sonra telefon etti,
“önümüzdeki çarşamba günü sizi Divan Otel’de bekliyorum” dedi. Biz arkadaş-
larla, üç kişi çıktık, Divan Otel’e gittik. Bize dediler ki, Vehbi Bey sizi oval salon-
da bekliyor. Biz salona çıktık. Bir açtık ki kapıyı, içeride 40 kişi oturuyor. Vehbi
Bey, “arkadaşlar, bu Doktor Erdoğan Soral, planlamadan. Planlama teşkilatı çok
güzel bir şey yapmış, Türkiye’de bizi tanımak istiyorlar. Bu bizim için bir şeref,
daha önce kimse merak etmemişti bizi” dedi. Ben “efendim kusura bakmayın ama
üç arkadaşla mülakat yapacağım” dedim. Hafif güldü, “şimdi tabi öyle de, fakat
ben bu toplantıyı istedim. Burada bizim holdinge bağlı tüm şirketlerin müdürleri
var, bizim holdingdeki 25 şirketin başındaki adamlar bunlar” dedi. “İşte bunlar
müteşebbis” dedi. “Bunlar dinlesinler diye sizi çağırdım. Bugün siz bize soru sor-
mayın, biz size soru soracağız” dedi. Bize bu çalışmayı niye yaptığımızı ve de so-
rularla ilgili açıklamalar sordular. Biz de anlattık. Bir saat kadar konuştuk, sorula-
rı yanıtladık, oldu iki saat. Sonunda Vehbi Bey dedi ki “çok teşekkür ederim, be-
nim istediğim buydu. Sizin sorularınıza gelince, siz soracaksınız tabi, ama benim
231
bir istirhamım olacak” dedi. “Estağfurullah” dedim. “Ben, sizinle mülakat yapma-
yacağım” dedi. Biz “aman efendim nasıl olur, sizi dinlemek istiyoruz” dedik. “Soh-
bet başka bu başka” dedi. “Sohbet ederiz, fakat ben sizin sorularınızı yanıtlayacak
kadar bilgili bir adam değilim” dedi. “Yalnız, benim holdingin iki tane adamı var-
dır, onları da mutlaka dinleyin” dedi. Bunlardan birisi Bernar Nahum, diğeri de
Hulki Alispa, ikisi de öldü sonradan. Bernar Nahum yurt dışındaymış, onunla gö-
rüşemedik ama Hulki Bey’le görüştük. Alispa o gece bütün soruları okumuş, ga-
yet iyi hazırlanmış.
Görüşmede bir soru sordu, “sana göre bu soruların yanıtını sizin beklentiniz
doğrultusunda yanıtlayan kaç kişi olabilir?” dedi. Daha çalışma sonlanmamıştı,
ben de yüzde 10 dedim. “Yüzde 2 çıkarsa, sen bir daha bana gel”, dedi. Ben de
içimden dedim ki, negatif bir adam herhalde. Sonra başka bir yöneticiyle görüş-
tük. O görüşmede, hazırladığımız sorularla ilgili bir eleştiri aldık. Soru şuydu: “siz
müteşebbis olarak serbest rekabete dayalı bir piyasada mı çalışmak istersiniz, yok-
sa tekelci rekabet piyasasını mı tercih edersiniz?”. (Bizim hacıların hepsi bu soru-
ya serbest rekabet derler. Niye serbest rekabet diye sorduğumuzda, “ben müslüma-
nım, biz kardeşiz. Ne demek yani, ben tekelci olacağım, öteki hiçbir iş yapamaya-
cak” diyor. Yani ben ne soruyorum, adam bana ne anlatıyor. Buna benzer saçma-
lıklar dolu)
Bu soruyu niye sordunuz, diye bize sordu. “Yahu Smith’in serbest rekabet pi-
yasası 1850’de gitti” dedi. “Siz hala bu soruyu niye sordunuz”, dedi. “Bu en iyi so-
rulardan biridir beyefendi” dedim ve yukarıda hacılarla ilgili anlattığımı ona da an-
lattım. “Bu kadar kötü müyüz” dedi. “Tabi biz de biliyoruz 1850’de bittiğini” de-
dim, ama bizimki ne düşünüyor, 1800’de mi, 1850’de mi, 1970’deyiz beyefendi,
dedim. Adam “o kadarını da beklemiyordum” dedi.
Sonuç itibariyle Türk özel sektörünün başındaki adamların, ne menem adam-
lar olduğu çıktı ortaya. Türkiye bu özel sektörü eğer buysa, -şimdi tabi ikinci ve
üçüncü kuşaklar var tabi- çocukları da kendilerinden biraz farklı olsa bile, hiçbir iş
yapamazlar. Türkiye çoğulcu demokrasiye geçti, ama şimdi çoğulcu demokrasi-
den, akılcı demokrasiye geçmek durumundayız.
Şimdi devlet iyi mi çalışıyor? Hayır, devlet daha iyi çalıştırılmaz diye bir şey
yok. Şimdi mesela devletteki bir memuru al, onun yerine gepegenç birini getir.
Mesela sizin adınız neydi?
Ümit.
Ümit Bey, Sabancının yoğurt fabrikasının karşısında, bizim süt kurumu var.
Fabrikayı yeniledik, aynı fabrikadır, aynı teknolojidir. Size teslim edeceğiz, siz yö-
netim kurulunu kendiniz seçeceksiniz. Biz devletiz, devlet denetler. Dünyanın bü-
tün gelişmiş kapitalist ülkelerinde devlet denetler, öyle her önüne gelen istediği
telden istediği zurnayı çalamaz. Ben neden denetleyeceğim? Mecburum, vergi ala-
cağım bu adamdan, yani bunun gelirini mutlaka yakalamak zorundayım. Şimdi Sa-
bancının fabrikasının yıllık geliri şu kadardır, senin de hedefin odur. Geçen sene
232
böyle olmuş, bu sene daha fazla olabilir, sen şimdi bununla yarışacaksın. Bu hede-
fi tutturursan, Sabancı ne veriyorsa ben sana aynısını vereceğim, daha fazla prim
vereceğim. Aynı şey yönetim kurulun için de geçerli. Senin işine hiç karışmayaca-
ğız. Sadece, sene sonunda hedefi tutturamadığın zaman, birbirimizi üzmeyelim,
sen istifa dilekçeni ver, ben hemen kabul edeceğim. Bakalım Ümit Bey çalışıyor
mu, çalışmıyor mu? Hedefi tutturuyor mu, tutturmuyor mu? Bu kadar da basit. Bu-
nu bilmiyorlar mı? Bilirler, bilmez olurlar mı? Ama bunu yaptırmazlar. Bu özel
sektör bunu yaptırmaz.
933 sayılı yasa* ile birlikte, DPT’de Teşvik ve Uygulama Dairesi kurulu-
yor. Ancak, 1971’de Özal Müsteşarlıktan ayrıldıktan sonra yerine gelen
Memduh Aytür döneminde bu daire DPT’nin dışına çıkarılıyor ve Sanayi ve
Teknoloji Bakanlığına dahil ediliyor. Bu süreci anlatabilir misiniz?
• Şimdi orada bana öyle geliyor ki DPT’nin yanlışı var. DPT hiçbir zaman
doğru dürüst bir planlama teşkilatı olamadı. Sanayi Bakanlığında birtakım adamlar
var, yani sanayiyi bilmesi gereken adamlar. Bizde ise, nihayetinde Sanayi Bakan-
lığından gelen birkaç kişi var. Şimdi bizdeki bu kişilerin bu uygulamayı yapması
değil de, bunu Sanayi Bakanlığının, kendi asli işi olan, birebir işi olan Sanayi Ba-
kanlığının yapması uygun görüldü.
Memduh Bey akıllı bir adamdı. Sinirli, sert bir adamdı ama akıllı bir adamdı
ve çok yanlış yapmadı. Yani kavga etmesini de bilen bir adamdı. Mesela üçüncü
plan tartışılırken, o zaman Ferit Melen Başbakandı, Ferit Melen vasat bir adamdı.
Şimdi YPK toplantılarından birinde, bizim genç uzmanlardan biri tavukçuluğun
gelişmesi için bir proje yapmış, bu tartışılıyor. Genç uzman tavukçuluğun gelişme-
si için, projeye bir mezbaha koymuş, her ilde belli sayıda kurulacak mezbahalar.
Bundan sonra tavuklar orada, hijyenik bir biçimde itlaf edilecek, temizlenecek.
Bunu anlattı ve bunun için de beş yıl boyunca şu kadar para koyduk ve şu kadar
mezbaha açılacak dedi. Başbakanın cevabı: “Şimdi yani ben evimdeki tavuğu alıp,
mezbahaya mı götüreceğim” dedi. Uzman “götürürseniz iyi olur” dedi. Şimdi Baş-
bakanın aklı bunu hiç almadığı için, “sen ne diyorsun kardeşim, kasap Başbakan
diye benim ismimi tarihe yazdırırsın sen” dedi, “tavuk kasabı derler bana, olmaz
böyle şey, çıkarın onları plandan” dedi. Memduh Bey dedi ki, “Sayın Başbakanım,
bu sizin tavuk için yazılmış bir şey değil, siz yine bahçeye çıkarsınız, alırsınız bıça-
ğınızı, keserseniz tavuğunuzu” dedi, yani kibar bir şekilde alay ediyor Aytür. On-
dan sonra kimse sesini çıkarmadı.
Şimdi bir diğer olay da şöyle, yine YPK’da, ikinci plan döneminde yaşanan
gelişmeler ve sonuçlar değerlendiriliyor, üçüncü planda İstanbul için ne düşünü-
lüyor, büyük şehirler için ne düşünülüyor, bunlar tartışılıyor. Deniliyor ki, İstanbul
şu anda çok önemli bir gelişme çizgisinde, Türk sanayiinin, özel sektörün ağırlık-
lı olarak bulunduğu yer İstanbul ve çevresi, İzmit ve diğer bölgeler. Şimdi bu sıra-
* Yabancı Sermayeyi Teşvik Komitesi ve Teşvik Uygulama Dairesi, DPT’nin
yapısına dahil ediliyor.
233
da Sanayi Bakanı dedi ki, “çok doğru, bizim de Eskişehir’de çok önemli gelişme-
ler oldu”. Peki dedi Memduh Bey, “İstanbul’da ne gibi gelişmeler var”. Bakan,
“tabi şimdi İstanbul’da, Tarabya’da bir sürü yatlar var, gemiler var, birçok geliş-
me var, herkes püfür püfür geziyor” dedi. Peki “sizin Eskişehir’de ne gelişmeler
var” dedi. Bakan “bizim Eskişehir’de eskiden kiremit yoktu evlerin damlarında,
şimdi kiremit var” dedi. Aytür “yani siz şimdi bunu ciddi mi söylüyorsunuz, kire-
mit var diye Eskişehir gelişti mi yani” dedi, Bakan “ama yoktu eskiden” dedi. Ay-
tür, “bir yanda kotradan bahsediyorsunuz, bir yanda kiremitten bahsediyorsunuz.
İstanbul’da kotra sahibi olanlar var, ötekiler kiremit sahibi olamıyor, bu nasıl bir
kalkınma, nasıl bir gelişme, siz buna gelişme mi diyorsunuz” dedi. Tabi Aytür dö-
neminde böyle toplantılara sıkça rastlanabiliyordu.
Şimdi bana sorarsanız, Türkiye’de planlamanın disiplinli olması gerekiyordu,
ancak bunu da askerler yanlış anladılar. 1960’lı yıllarda, Planlama Teşkilatı’nın ko-
ridorlarında albaylar gezerdi, bir ihtilalin sonucu kuruldu çünkü. Bu dönemde
Planlama kurulmuş, Planlama doğrudan doğruya bütün bakanlıklarla ve kuruluş-
larla bir telefon edip, bilgi alacağı adama ulaşabiliyor. Şimdi tabi bazen bu kurum-
lar alışık olmadıkları için, gelmiyorlar, atlatıyorlar Planlama’yı. Bizimkiler de öğ-
renmişler, kurumlar bunları atlattığı zaman albaya gidiyorlar. Albay, “ben onların
canına okurum, ne demek gelmemek” diyor. Tabi ondan sonra bir zılgıt, onların
hepsi planlamanın önünde sıraya giriyor. Sağlık, Maliye, Sanayi…vb tüm bakan-
lıklar sıraya girmişler. Şimdi bu yol da yanlış tabi.
Türkiye’de Planlama Teşkilatı her şeye rağmen, bana sorarsanız üçüncü pla-
na kadar devam etti. Turgut Bey geldikten sonra ise bu iş bitmiştir, planlama yok-
tur artık. Mesela plan hazırlanırken, uzman arkadaşlardan biri simültane denklem-
leri tahtaya yazmış, planın modelini anlatıyor. Bir telefon geldi, Özal kalktı, gitti.
Frankfurt’la görüşüyor, Frankfurt halindeki fiyatları soruyor. Şimdi Planlama
Müsteşarının, planın modeli anlatılırken uğraştığı işlere bakın. Onun planla ilgisi
bile yoktu, o bir tüccardı.
1980 yılının başında uygulamaya konan 24 Ocak kararları ile ekonomi-
nin yapısı şekil değiştiriyor. Bundan sonra ithal ikameci sanayileşme modeli,
ihracata dayalı modele dönüşüyor. Bu dönüşümün merkezinde de ekonomiye
devlet müdahalesinin azaltılması ve piyasanın kendi kurallarına göre işleme-
si var. Sizce bu süreçte devletin ekonomiye müdahalelerini planlayan kurum
olan, DPT’yi nereye koymak gerekir?
• Kurulduğu zaman ithal ikamesi yapalım diye kurmadılar planlamayı.
Plan yapalım diye kurdular. Tabi kurulduğu zaman devlet ön plandaydı. İthal ika-
mesine geçtikten sonra da devleti silmediler ama hiçbir şeyi de değiştiremediler,
onu da söyleyeyim. Devlet yine o hantal devletti. Özel sektörün devreye sokulma-
sı söz konusu olduğunda, zaten olay bitti. Bir defa o bayan Başbakan zamanında
çok önemli bir darbe daha vuruldu. Türkiye Gümrük Birliğine girdi. Gümrük Bir-
liğine girmek kim, Türkiye kim, neyi başardık ki birliğe giriyoruz. Ondan sonra
234
zaten plana falan da gerek kalmadı. Şimdiki Planlama Teşkilatı göstermelik bir
yerdir, başka bir şey değil. Bana sorarsanız, artık hiçbir fonksiyonu yok.
Şimdiki yapıda DPT’nin işlevlerinin, Merkez Bankası ve Hazine Müste-
şarlığı tarafından yürütüldüğünü söyleyebilir miyiz?
• Tabi, şimdiki durum böyle. Bu arada tabi şunu da söyleyeyim. Türki-
ye’nin bu ekonomik sıkıntılarının içinde Merkez Bankasının aymazlığı vardır. Mer-
kez Bankası, Merkez Bankası falan değildir. Onun da değişmesi lazım. Merkez
Bankası fevkalade yanlış işler yapmıştır. Bir ülkede 80 bankanın 60’ı batarsa ve bu
durumda Merkez Bankası’na soru dahi sorulmazsa, ne kadar gayri ciddi bir toplum
olduğumuz ortaya çıkar. Sadece toplumun değil, Türkiye’deki entelijansiyanın ne
kadar boş olduğu ortaya çıkar.
Ben Merkez Bankasında iki sene Banka Meclisi üyeliği yaptım. Bankanın ba-
şında Yaman Törüner diye bir adam vardı, müthiş bir adam, tam bir Türk. Şimdi
bir gün geldi dedi ki, “arkadaşlar, bugün gündemde çok önemli bir şey var”. “Ne-
dir efendim” dedik. (Merkez Bankasının bir teftiş heyeti vardır ve yasaya göre tef-
tiş kurulu, Merkez Bankasının üç şubesini teftiş etmek için kurulmamıştır. Merkez
Bankası Teftiş Kurulu, özel bankalar başta olmak üzere, yani birinci öncelikli ola-
rak özel bankalar, devletin bankalarını da teftiş edebilir). “Sormayın efendim, had-
dini bilmez bir özel bankadan bizim müfettişimizi yaka paça dışarıya atmışlar” de-
di. “ Nasıl olur, yasal hakkı var denetlemeye, nasıl atar” dedim. Hangi banka o de-
dim, Toprakbank dedi. “Şimdi, hemen Merkez Bankası olarak ne lazımsa, yasa bi-
ze hangi hakkı tanıdıysa, abartarak uygulayacaksınız” dedim. Başka çareniz yok.
“Aman hocam” dedi, “böyle şey olur mu, ben acaba suhuletle bu işi nasıl hallede-
riz diye getirdim bu konuyu” dedi. Şimdi bu işi suhuletle halletmeye kalktın mı,
senin Merkez Bankacılığın ortadan kalkar. Yani sizin anlayacağınız, nereden tutsan
orası elinde kalıyor.
Tüm bu anlattıklarınızdan DPT’nin artık işlevsizleştiği görülüyor. Bu
çerçevede “Planlamayı”, artık küreselleşen dünyada geçerliliğini yitiren bir
kavram olarak mı değerlendirmemiz gerekir? Yoksa hala ihtiyaç var mı?
• Şimdi ben size bir soru soracağım, siz bunu düşünün, bulursanız bana te-
lefon edin. Bana bir azgelişmiş ülke gösterin ki, bu ülke serbest rekabete dayalı pi-
yasa ekonomisinde gelişmiş bir ülke haline gelmiş olsun. Varsa böyle bir süreç ta-
mam, böyle bir şey yok.
Türkiye’deki kalkınma çabalarını değerlendirdiğimizde, DPT’yi bu sü-
rece müdahale edebilen bir aktör olarak değerlendirebilir miyiz?
• Bana göre böyle değerlendiremeyiz. DPT’nin aktörlüğü falan yok. Aktör
bir şeyi yaratan bir adamdır, okur ve kendini oradaki sujenin yerine koyar, o suje-
yi canlandırmaya çalışır. Büyük bir çabası vardır. Burada böyle bir çaba yok, bun-
lar ne istiyorsa tamam deniyor. Bugün ruhsat veren bir Denizcilik İdaresi gibi bir
yer halinde. Bundan sonra planlamanın hala varolduğunu söylemek çok güç.
235
 Planlamanın o parlak döneminde yaptığı iş, iyi iktisatçıların yetişmesine çok hala orada öyle duruyor. İlde fabrika kurduk onu çalıştıramadık, Bingöl’de yem ve
yardım etti. DPT’nin desteğiyle epey iyi iktisatçı kazandı Türkiye. un fabrikası kurduk, sonunda devlet yem sanayini işletemedi, özel sektöre bedava
Konuşmanızın başında Antalya ve Adana projelerinin gerçekleştirile- verdi. Bu zihniyetle nereye gideceksiniz.
mediğini söylemiştiniz. 1971de Kalkınmada Öncelikli Yöreler Dairesinin ku-
ruluşundan sonra siz de Daire Başkanı oluyorsunuz. Bundan sonra bölge
planlamasında ilerlemeler yaşandı mı?
• Hayır. Çünkü bölge kavramını kaldırdılar. Bu konu, Memduh Beyin bü-
yük saplantısıydı, çekinceleri vardı. Askerler de olumsuz davrandı bu konuda. Şim-
di bir gün Memduh Bey beni aldı, askeri müdahalenin Genelkurmay Başkanı olan
Memduh Tağmaç’a götürdü. Memduh Bey, “paşam, yeni kurduğumuz dairenin
müstakbel başkanı Erdoğan Soral” dedi. Tağmaç, öyle mi, dedi, sonrada “iyi sen
şöyle dur” dedi. Paşa Memduh Beye, “bu toprak reformu üzerinde durduk, ben bu-
nu iyi kavrayamadım, bunu bana bir daha hatırlat” dedi. Tağmaç, “yani şimdi
Memduh Bey, biz büyük toprak sahibinin toprağını, hazinenin toprağını alacacağız,
toprağı olmayanlara vereceğiz, öğle mi” dedi. Aytür, “tabi efendim” dedi, “yalnız
toprak vermeyeceğiz, kredi vereceğiz, toprak vereceğimiz kişileri eğiteceğiz…”.
Tağmaç “böyle şey olur mu, sen bu toprağı alıp nasıl bu adama verirsin” dedi. Ay-
tür, “kime vereceğiz paşam” dedi, Tağmaç, “devlete verirsin” dedi. Aytür “aman
paşam böyle şey olur mu” dedi. Şimdi bu konuları tartışırlarken, Tağmaç birden
kafasını kaldırdı, “sen burada mısın hala, çık dışarıya” dedi.
Yani bölge planlaması yapılamadı o dönemde de. Şimdi siz hadi gelin de bu
mantaliteyle kalkındırın bakalım bu ülkeyi. Yani kapitalist olmak öyle kolay bir şey
değildir, yetmiş senedir uğraşıyor bu memleket kapitalist olabilmek için.
Şimdi bir başka olay var. 1978 yılında, ben DPT’den ayrıldım, Ziraat Banka-
sı Genel Müdürüyüm. Bir gün Ticaret Bakanı Teoman Köprülüler, Orman Baka-
nıyla birlikte beni çağırdılar. Bakan şöyle dedi, “hocam, bu Köy-Kent olayı için, si-
zin yaptığınız bir gelişmişlik çalışması vardı, o çalışma bir işe yarar mı” dedi. “Ya-
rarlanmak isterseniz yarar” dedim. Bakan “şimdi biz aramızda bir karar verdik, sa-
na da soralım dedik” dedi, “biz Köy-Kent için bir yer seçmeye çalışıyoruz, Anka-
ra’nın civarında bir Fevzipaşa istasyonu var. Orada bir arazi gördük, düzlük bir yer,
ormanlık, ağaçlı bir yer, oraya bir köy kursak” dediler. “Ne diyorsunuz efendim,
yeniden mi bir köy kuracağız” dedim, “evet” dediler. “Siz bunu nereden çıkardı-
nız” diye sordum, “Sayın Başbakanımız da böyle düşünüyor” dediler. “Köy-Kent
çok az bir destekle, kısa sürede küçük bir kent olabilecek kadar gelişmiş bir yerle-
şim yerinde yapılır, böyle bir yer bulmanız gerekir” dedim. Dediler ki, “bu yerin
Ankara’nın çevresinde olması gerekiyor”, tamam dedim. “Ben size bir köy söyle-
yeceğim, orada olabilir, orasını seçersiniz ilk yapacağım iş bir Ziraat Bankası şu-
besi açmak olacak, öyle boş yerde banka şubesi açılmaz” dedim. Bunlar kabul et-
tiler, “fakat” dedim, “benim şube açmam yeterli değil, bazı projeler yapacağız,
bunları da finanse edeceksiniz, oraya özel sektör gidip yatırım falan yapmaz”. Da-
ha sonra bu proje kabul edildi ama sonra hiçbir şey götürülmedi, bizim Köy-Kent

236 237
 EK-10:
Prof. Dr. Ergun Türkcan ile görüşme, 2 Mart 2004, Ankara.
DPT’deki göreviniz neydi ve hangi dönemlerde çalıştınız?
• 1978–1980 arasında İktisadi Planlama Dairesi Başkanlığında danışman-
dım. Ama biraz daha danışmanın ötesinde bir pozisyondaydım. Yani Bilsay ve di-
ğer arkadaşlarla çok farklı bir düzeyde dostluğumuz olduğu için daha enformel
olarak çalışıyordum.
Türkiye’nin kalkınması sürecinde DPT’nin kuruluşu ne ifade ediyordu?
Yeri ve işlevi neydi?
• O zaman için DPT askerlerin sarıldığı bir kurumdu, askerlerin çocuğu
olarak doğdu. Daha doğrusu o Anayasa’nın yaratmış olduğu en önemli kurumlar-
dan biriydi. Şimdi her Anayasa’yla, her askeri rejim değişikliği ile Türkiye’de bir
program hazırlanır. Bunu siviller hazırlar. O zaman Forum dergisi ve CHP etrafın-
da üniversite reformu, toprak reformu ve planlama gibi öneriler vardı. Planlama o
dönem için komünizmle eşit sayılıyordu. Ama bütün bunlara rağmen planlama ça-
lışmaları ihtilalden önce başladı.
Planlama, ihtilalden sonra askerler iktidarı ele alınca 1961 Anayasası’na gir-
diği gibi, askerlerin en çok savundukları kuruluşların da başında geldi, Anayasa ka-
dar - Anayasa ile beraber. Hatta yer olarak da çok ihtişamlı bir yerde, eski Meclis
binasında – altında Ankara Merkez Komutanlığı vardı- bulunuyordu.
Planlamanın şansı, askerlerin ve İsmet Paşa’nın onu savunmasıydı, ancak
şanssızlığı da aynı nedenden kaynaklanıyordu. Askerlerin kurumu olduğu için eski
DP’liler bunu başından reddetti. Meşhur “plan mı-pilav mı? Bizim plana değil pi-
lava ihtiyacımız var, pilav isteriz” meselesi; Türkiye’de ayrımı o koydu. En sonra
“pilavcılar” galip gelip, pilav yemeye oturmuşlardır ama Planlama da pilavın kabı
olarak orada duruyor şimdilik.
Planlamanın ilk kadroları Türkiye’nin en etkin kadroları olduğu için, esasın-
da yalnız iktisadi ve sosyal hayatı değil, belki tüm bürokrasiyi bütünüyle kontrol
eden bir konumdaydı. En azından ilk yıllardaki ivmeyle, 1970’lere kadar Planlama
temel referans noktasıydı, Türkiye’deki odak noktası oydu. Her sıkışan kurum
Planlamaya gidelim der, ya da “planlama kabul etti, planlama reddetti” gibi tartış-
malar yaşanırdı; herkes Planlamaya bir şeyler götürmekteydi.
Ancak bu durum kanunda gösterilenlerle değildi, bugün belki ilk kanununa
göre daha fazla yetkiler de verilmiş olabilir, yani şimdi tam bir “Gostplan” oldu.
Enteresandır, Sovyetlerde Gostplan ortadan kalktıktan sonra, biz burada onu inşa
ettik. Planlama 1930’larda kurulması gerekirken, 1960’larda kuruldu. Hele
1980’den sonra Türkiye kendisini liberalize ettikten sonra Tansu Çiller gitti Gost-
plan kurdu. Yani kurabilirsin de işlevi olmaz, bir sürü adama istihdam sağlar, an-
lamsız bir şey olur.
238
DPT’nin kuruluşunu bürokrasi nasıl karşıladı? Olumlu-olumsuz tepki-
ler var mıydı?
• Bir şans vardı, Planlama geldiği zaman askerler bürokrasideki belli bazı
şeyleri törpülemişlerdi. Çok genç bir kadroydu, çabucak hakim oldular, bütün pro-
jeleri yeniden ele aldılar, bazılarını ayıkladılar, bazılarını yeniden canlandırdılar, ya-
ni Türkiye’nin tekrardan çalışmasını sağladılar. Bunu şöyle açıklayayım, “aküsü bi-
ter motoru, çalıştıramazsın. Benzini falan vardır ama gitmez, ölmüştür. Hani biri-
leri iter, yokuş aşağı itersin, ondan sonrada vitese geçirirsin, motor çalışır”. İlk
kadro o işi yaptı, yani Türkiye’yi yeniden çalıştırdılar.
1962’de ilk plancıların istifalarını nasıl değerlendiriyorsunuz?
• Birinci plan, daha birinci plan yürürlüğe girmeden alaşağı edildi. Aslın-
da İsmet Paşa son derece istekli planlama yönünde ama onun da bir gücü var, o da
eski İsmet Paşa değil en azından. Plancılar da “sen şimdiden bu planı deldirdin”
dediler. Yani planın çok hassas bir dengesi var. İç finansman meselesi var, göste-
rişli yatırımlar meselesi var. Mesela, tam bu dönemde şimdiki Milli Eğitim bakan-
lığı binasının olduğu yerde bir park vardı. Bizimkiler buradan geçerken bir de ba-
kıyorlar ki, orada Milli Eğitim Bakanlığı binası inşa edilmeye başlanmış. Bunun gi-
bi birçok gelişme oluyordu. Yani ilk plancılar planı yapıp, arkasından ayrıldılar. Ar-
kasından başka bir kadro geldi. Ama onlar da çok kaliteli insanlardı. Bazen insan-
lar ayrılır, onun yerine tamamen tersi bir ekip gelir, o zaman böyle olmadı. Zaten o
zaman böyle bir siyasi iktidar anlayışı da yoktu, yani kadroların A kadrosu gider,
B kadrosu gelirdi, şimdikiler gibi “bizim partinin adamları gelecek, sizin partinin
adamları gidecek” gibi bir olay yoktu. Yani onlar ayrılınca yerine Adalet Partilile-
rin adamları gelmedi, o daha sonraki zaman içersinde oldu.
1965 seçimlerinden sonra Adalet Partisi % 50’nin üzerinde oy alarak ik-
tidara geliyor ve bu dönemde DPT’de bazı değişimler oluyor, personel sayısı
hızla artıyor, 933 sayılı yasa ile kurulan daireler var. Bu dönemi nasıl değer-
lendiriyorsunuz?
• Planlamada şu prensip vardır, planı yapan uygulamaz. Yani inşaatın hem
müteahhiti hem de kontrolörü olmazsın, yani projeyi yapan adam müteahhit ol-
maz. 933, bu nedenle bu ilkelere aykırıydı.
Esasında Süleyman Bey, plana inanan bir adamdır. Menderes’in mirasını al-
masına rağmen, Süleyman Bey mühendis olduğu için, bir mühendis olarak plana
inanıyordu. Onu bir alet olarak kullanmak istiyordu. Onun iyi bir alet olduğunu,
hem kendisine hem de memlekete çok faydalı olduğunu anlamıştı. Ama faydalı ola-
bilmesi için, kendi kafasına göre yönetebilmesi için (her alanda kendi kadroları
vardır, Süleyman Bey onlarla çalışır, Turgut Bey bunlardan biriydi), DPT’ye Tur-
gut Bey’i getirdi.
1980’e kadar Planlama bir şekilde görevini yaptı. Ancak 1960 ve 1970’ler
planlamanın “altın dönemiydi”. Daha doğrusu, petrol fiyatlarının artması ve onla-
239
rın getirdiği şokların yarattığı krizde, hatta o şoklar sırasında bile Maliye’nin ve
devletin diğer sistemlerinin iyi çalışmamasına rağmen, bence Planlama olağanüs-
tü işler yaptı.
1974’te 1. Ecevit hükümeti iktidardayken, 1973 krizi petrol fiyatlarını birden-
bire yükseltince, hükümet Türkiye’deki petrol fiyatlarını arttırmadı. Yani nispi fi-
yatları bozdu. Türkiye’deki ilk büyük bütçe açıkları, kamu açıkları o dönemde ve-
rildi. Hâlbuki o sırada biz bunu fiyatlara yansıtsaydık -çünkü egzojen bir şeydi, ya-
ni bizim elimizde değildi, dışardan kaynaklanan bir artış vardı- açıklar olmayacak-
tı. Ancak o dönem seçim dönemiydi ve Maliye Bakanımız sevgili Deniz Baykal’dı,
Baykal popülizmin tam ortası. Ecevit de daha güçlü olarak iktidara gelebilmek
için, koalisyonu bozdu ve 1974’ün sonrasında seçim kararı alındı. Zaten bu ortam-
da fiyatlara zam yapılması mümkün değildi. Ama Türkiye ondan sonra hep koalis-
yonlarla yönetildi. Ben o sırada Enerji Bakanlığı’nda görevliydim. Bu dönemde
hiçbir hükümet duruma ciddi bir şekilde müdahale edemedi. Ondan sonra da
1979–1980 petrol krizleriyle Türkiye’nin birikmiş borcu: İşte Türkiye’nin kırılma-
sındaki başlangıç petrol krizleriyle yaşandı, ondan sonra nihai noktayı da Turgut
Özal koydu. Tabi Özal’a fatura ediliyor ama uygulananlar, IMF’nin Dünya Banka-
sının standart programlarından biriydi ve ondan sonra da zaten 24 Ocak 1980 ben-
ce planlamanın fiilen öldüğü, planlama macerasının fiilen bittiği yıldır.
1978 yılında CHP hükümeti, 1977’de hazırlanan 4. beş yıllık kalkınma
planını kaldırıp, yeni bir plan hazırlıyor. Bu dönemde görev almış biri ola-
rak yaşanan gelişmeleri nasıl değerlendiriyorsunuz?
• Şimdi buralara gelmeden, biraz işin gerilerine gitmek lazım. Yani bunlar
bilinen şeyler o yüzden anlatılabilir. Şimdi 1977 seçiminde Bilsay milletvekili olu-
yordu, İzmir’den konuluyordu, garantili milletvekili olacaktı. Şimdi bu son daki-
kada vazgeçti ve yerine Hikmet Çetin kondu. Bunun üzerine Bilsay Planlama
Müsteşarlığı’nı istedi ve sonunda Planlama Müsteşarı yapıldı. Fakat Hikmet de
devlet bakanı oldu, çok tuhaf bir durumdu. Hikmet devlet bakanı olunca geldi,
Planlama Müsteşarı’nın odasında oturdu. Bilsay kalktı İPD başkanının odasına geç-
ti.
4. Planın inşasında ve uygulanması sırasında bizim başımıza gelen en önemli
şey, Planlamanın Bilsay ile Hikmet arasında iki gruba bölünmesiydi. Daha sonra
Hikmet Başbakan Yardımcısı oldu. Hikmet’in bir takımı vardır -ama yine kendi ar-
kadaşlarımız-, bizim bir takım vardı. Ama Planlamada ne oluyorsa Hikmet duyu-
yordu, karışıyordu ve Bilsay’ın da Başbakanla hiçbir ilişkisi yoktu. Yani bir ay
içinde Süleyman Bey’le, Ecevit’le iki sene konuştuğumuzdan daha fazla konuş-
tuk.
Planın Stratejisinin ilk müsfettesini ben kaleme aldım. Ben büyük bir hızı dü-
şünüyordum, Bilsay bunu 8 olarak düşündü, yani zorlamak istiyordu, 8’in öyle zor
şartlar altında olmayacağını az çok biliyorduk ama büyüme hızı olarak %8 koyduk.
Tabi bir taraftan da Dünya Bankası baskı yapıyordu. 1978 DB raporu yayın-
240
landı -Kemal Derviş’in de katıldığı bir çalışmaydı- o dönemde ve 1980’deki libe-
ralleşmenin ilk öncülü bir anlamda o rapordur.
Hazırladığımız bu Strateji belgesi Ecevit’e, bir yurt dışı seyahatine gitmeden
önce verildi. Ecevit de belgeyi Hikmet’e verdi. Hikmet tabi bunu görünce küplere
bindi.
Demirel döneminde yapılan bir 4. Plan var, biz o planı kaldırdık. Onu kabul
ettirmedik. O plan normalde 1978’de yürürlüğe girecekti. Biz planı bir sene ileri-
ye ittik, 1978 yılı için bir geçici program hazırladık, 1978 yılı boyunca 4. Plan ya-
pıldı, 1979’da yürürlüğe girdi, yani bir yıl ileriye atılmış oldu.
1978’in sonunda hazırlanan çalışmalar YPK’ya geldi. Plan Meclis’e gitme-
den önce, YPK’da kabul edilmesi gerekir. Esas plan odur. YPK’ya da Planlamanın
hazırladığı çalışmalar gider. Plan bir gün sonra YPK’ya gidecekti, sonunda o gece
biz plan metnini baskıya yetiştirdik.
Bir toplantıda Ecevit’in IMF’nin taleplerini dile getirmesi üzerine sert
tartışmalar yaşanmış. Bu olayı biliyor musunuz?
• Evet, 1978’in Şubat ayındaydı yanlış hatırlamıyorsam o toplantı. O top-
lantı kopma noktalarından biriydi. Ecevit anladı ki, dış dünya ile olan ilişkilerini
bizimle çok fazla götüremeyecek. Bulduğu bazı krediler reddedildi, ancak önemli
bir dönüm noktasıydı. Yani hiç olmazsa Süleyman Bey ya da Turgut Bey, “tamam
IMF dediyse yapacaksınız” derdi. Ama Ecevit böyle diyor ama arkasında durmu-
yor. Biz zaten reddetme taraftarıyız.
24 Ocak kararlarının afiresinde 1979’un sonlarında DPT’de büyük bir
kadro değişikliği yaşanıyor. Bu değişikliği nasıl yorumluyorsunuz?
• 1979’un Aralık ayında Demirel hükümeti gelince, Müsteşar ve daire baş-
kanları değişti. Tabi büyük bir kadro temizliği yaşandı. Bu olay Planlamadaki bir
grup değişiminden öte bir zihniyet değişikliğini ifade ediyordu. Artık Planlamanın
içine kimi koysan çok anlamlı değildi. Yani 24 Ocak 1980’de planlamanın fonksi-
yonu fiili olarak bitti.
Geriye dönüp bakıldığında, DPT ithal ikameci, içe yönelik birikim mo-
delinin kuruluşunda kritik bir noktada duruyor. Sizce bu dönemde DPT ken-
di işlevlerini yerine getirebildi mi?
• Planlamanın görevi ithal ikameci, korumacı, bir milli burjuvazi yetiştir-
mek isteyen ve bir cins modern bir “Colbertizmdi”. Bu gerçekleşti mi? Bence
15–20 yıl içinde bugün Türkiye’de görülen bütün sanayinin temelleri oralarda atıl-
mıştır. İyi mi kötü mü oldu, orası ayrı konu. Ancak biz üretimde kullanılan tekno-
loji boyutunu hep ihmal ettik. Yani Güney Kore “ben arabayı yapacağım” diye
1967’de yola çıktı. Yani Koç’un tarihi ile Hundai’nin tarihine bakarsan, birisi top-
lama araba üretiyor, öbürü tüm arabayı üretiyor. O sıralarda eğer DPT Kore tipi,
özel sektörü daha rijit kontrol eden bir yol benimseseydi daha farklı olurdu. O dö-
nemde bizde kamu sektörü çok büyüktü ve bu nedenle özel sektörün direk kontro-
241
lüne gerek duyulmadı. Yani o dönem devlet eliyle bir şeyler yapılabilirdi ancak si- adına bu değil de bu para harcasın, onu değil de bunu üretsin diyorsun. Bu ekono-
yasi iktidarların çok kısa ömürlü olması sorunlar yaratıyordu, sonra gelen önceki- mik bir karar gibi görünür ama esasta yapılan siyasidir. Bu nedenle geçişler çok
nin yatırımlarını beğenmedi. Yani Türkiye, koalisyonlar yüzünden devlet sektörün- normal.
de de Kore modelini uygulayamadı. Bir de onlar dünyadaki konjonktür değişimle- 1980 sonrasında, yani fiili anlamda planlamanın önemini yitirdiği bir
rinden faydalanmasını bildiler. 1974’de petrol krizi olunca enerji-yoğun teknoloji- dönemde, Dünya Bankası ve Birleşmiş Milletler gibi kurumların DPT’yi des-
den, enerji sakınan teknolojiye geçtiler, yani dalganın üzerine bindiler. Kore’nin teklemelerini ve planlamalara devam edilmesi gerektiğini tavsiye etmelerini
elektroniğe geçmesi budur, enerji yoğun malları bıraktılar. Biz hiçbir şey yapama- nasıl değerlendiriyorsunuz ?
dık. Her şeyi 10–15 yıl sonradan takip ederek yaptık.
• Bunun anlamı çok basit. Türkiye’de veri arasan nereden bulacaksın. Ay-
Genel olarak DPT ile bürokrasi arasındaki ilişkiler nasıldı? Özelliklerle rıca derli toplu konuşabileceğin, ekonominin durumunu göreceğin birini bulmak
KİT’lerle. istersen ya Merkez Banka’sına, ya Hazine’ye, reel sektör için de DPT’ye gidecek-
• Planın yıllık programlarının bir de ekli yatırım programları olur. O KİT’le- sin. Dünya Bankası DPT’nin devamını ister. Derli toplu verileri görmek çok önem-
ri ilgilendirir. O dönem KİT müdürleri 30 Kasım’a kadar planlamaya gelip yatırım- lidir. Mesela Etyopya’ya yardım yapıyorsun, ancak buğdayı dağıtamıyorsun, bir ör-
larla ilgili vize alırlar. O sıralarda büyük kavgalar çıkar, yani her KİT daha büyük güt yok bunu dağıtacak. Bizde de DB verilen borçların nerelere gittiğini bilmek is-
kaynak ister, hâlbuki ortadaki ayrılacak miktar bellidir. Ancak herkes onun beş tiyor, karşısında ciddi bir örgüt görmek istiyor. Hiç kimsenin de kaldırmaya niyeti
mislini ister. Yani bu mesele Bakanlıklarla KİT’ler arasında yaşanırdı esas olarak. yok. Bir de istihdam meselesi var tabii. Türkiye’de hiçbir örgüt kalkmıyor ki za-
Demirel zamanında işler daha farklıydı. Demirel bakanlarına laf geçiren bir ten.
adam ve bürokrasiye çok hakimdi. KİT müdürünü, muavinini falan kendisi tayin
ederdi. Bir kere mühendis olması nedeniyle rakamlarla arası çok iyiydi ve yatırım-
ları çok iyi takip ediyordu, KİT’leri yönlendirebiliyordu, duruma hakimdi.
Ecevit ise KİT müdürlerinin tayinine imza atardı ama o adam kimdir hatta o
KİT ne iş yapar onları bilmezdi. Başbakanlığın KİT’lerin kontrol edileceği bir be-
yin olması gerektiğinin önemini de anlamamıştı. Yani benim kanaatim, idare ede-
miyordu açıkçası. Ecevit bu işlerle ilgilenmeyince, iş DPT’nin sırtına yüklendi.
Ancak bürokrasi, Başbakanla DPT’nin arasında bir şey varsa onu çok iyi hisseder.
Yani arkanda siyasi desteğin olması çok önemlidir. Bu yüzden birçok sorunlar ya-
şandı.
1980 sonrasında DPT’de yaşanan değişimleri nasıl buluyorsunuz?
• DPT’nin kadro yapısı çok değişti. Müsteşar yardımcılıkları, genel müdür-
lükler kuruldu, yani bir tür Bakanlık haline geldi. Aslında eski dönemde küçük bir
kadronun olması çok önemliydi. Orada Başbakanın adına konuşuluyordu. Küçük
bir kadro, ama herkesin saygı duyduğu bir kadro yapısı vardı. Bürokrasi biliyordu
ki, o kadro devletin sahibiydi.
DPT’de yaşanan değişim planlamanın iç dinamikleriyle olan bir şey değildi.
Türk ekonomisi, 1970’lerden, esas olarak da 1980’lerden sonra dış dinamiklere
çok açık hale geldi. Dış dinamikler iç dinamikleri etkiledi, planlamanın etkisi de o
şekilde ortadan kalktı.
Plancıların mesleki akışkanlığına baktığımızda daha sonra siyasete ge-
çenlerin çok olduğunu görüyoruz.
• Tabi plancılar bütün mesailerini siyasetçilerle geçirir ve esasında siyaset
yapar. Kaynak tahsisi yapar, yani bu salt bir ekonomik faaliyet değildir, sen devlet

242 243
 EK-11:
DPT eski Müsteşarı İlhan Kesici ile görüşme, 22 Nisan 2004, İstanbul.
DPT’nin kuruluşunu, Türkiye’nin kalkınma süreci açısından değerlen-
direbilirsiniz? DPT’nin kuruluşu 1960’ların Türkiye’si için ne ifade ediyor-
du?
• DPT’nin kuruluşu 1960 ihtilalinin getirdiği bir kurumdur. 1960 ihtilali
Anayasal iki tane yüksek kurul kurdu. Bunlardan birisi, hala bugün de devam eden
Milli Güvenlik Kurulu. 1960 ihtilalinin ana felsefelerinden bir tanesi ya da ana dü-
şüncelerinde bir tanesi siyasi iktidarlara yeteri kadar güvenmemekti. Daha doğru-
su siyasi iktidarlar, çok yanlış şeyler yapabilirler düşüncesi vardı. Bu dönemde,
1950–1960 arasındaki bazı uygulamalara veya özellikle 1957’den sonraki bazı uy-
gulamalara devletin çok yüksek bir tepkisi var. Bunu dengelemek için çeşitli ça-
balar var ama iki tane büyük yüksek kurul kuruluyor. Bunlardan bir tanesi Milli
Güvenlik Kurulu. Milli Güvenlik Kurulu’nda Cumhurbaşkanlığı’nın başkanlığı
var, Başbakan-üç tane bakan, Genelkurmay Başkanı-üç tane kuvvet komutanı var.
Yani siyasi hayatla askeri bürokrasinin dengelendiğini görüyoruz. Orada oylar teo-
rik olarak eşit, yani Başbakan ile Genelkurmay Başkanının oyları teorik olarak
eşit, bakanlarla kuvvet komutanların oyları teorik olarak eşit. Kurulan ikinci yük-
sel kurul –bu gözden kaçar- Yüksek Planlama Kurulu. Yüksek Planlama Kurulu-
nun başkanı Başbakan ama Başbakanın muadili orada Planlama Müsteşarı, üç ta-
ne bakan var onların muadili de planlama teşkilatının daire başkanları. Bu yapı, bu-
günün gözüyle çok doğru olmayabilir, o günün gözü ile de biraz aşırı da olmuş ola-
bilir ama siyasi iktidarın bürokrasiyle bir anlamda dengelenmesi amacı güdülüyor
orada. Yani hiç mi dengelenmemelidir? Yahut daha düşük ölçekte mi dengelenme-
lidir? O başka bir şey ama 1960 ihtilalinin ardından gelen kurumlar bunlar. Tabi ki
bir kurulda Başbakanla onun tayin ettiği, o hükümetin tayin ettiği planlama Müs-
teşarı ve Müsteşar Yardımcılarının eşit veya eşite yakın bir pozisyonda bulunması
doğru değil. Bundan Türkiye çok yarar gördü mü? Bence çok yarar görmedi, özel-
likle 1980’e kadar. Her ne kadar kâğıt üstünde aynı kurulu bir eşitlik varmış gibi
görünse bile, hem Başbakanlar bunu öyle işletmemişlerdir, hem de Planlama Müs-
teşarları (kafalarını ekmekle yemedikleri için) o tür bir pozisyon almamışlardır.
Ama benim kanaatim, hem Başbakanlara, hem hükümetlere böyle bir kurulun, bu
statüyle kurulmuş olmasının çok faydası olmuştur. Yani aynen öyle uygulanmadı,
uygulanamazdı, uygulanmamalı idi ama hükümetlerin ellerini rahatlatan, bazen si-
yasi taleplerden bunalmış olan Başbakanın, “ne yapalım, planlama böyle düşün-
müyor” diyerek, taleplere, irrasyonel siyasi taleplere doğrudan “hayır” demesini
kolaylaştıran bir mekanizmaydı.
Şimdi planlamaya sadece 1960 ihtilalinin bir kurumu olarak da bakmak yan-
lış olur. 1960’da kuruldu ama 1958’den itibaren Demokrat Parti yönetiminin de
Başbakan rahmetli Adnan Menderes’in de özellikle kamu yatırımları başta olmak
244
üzere, kamu yatırımların bir anlamda koordinasyonu olmak üzere, “böyle planla-
ma teşkilatı gibi bir teşkilat kurulmuş olsa nasıl olurdu”yu aradıkları biliniyor. Dı-
şarıdan çeşitli komisyonların geldiği, insanların bu işe kafa yorduğu biliniyor. Ta-
bi o dönemin tartışmalarında, özellikle 1958’den sonraki yıllarda büyük bir siyasi
kargaşa da var. Ekonomide dağılma var. 1958 büyük devalüasyonu var, yüzde
300’e yakın bir devalüasyon var, doların 2.8 TL’den, 9 TL’ye çıkışı var. Yani büyük
bir kargaşa var. O yüzden sağlıklı bir düşünce iklimi yok.
Demokrat Parti’ye gelmeden evvel de Türkiye’nin 1929 dünya bunalımından
itibaren bu tür arayışları var. Atatürk’ün 1923–1929 arasındaki ekonomik politika-
larının daha ziyade liberal ekonomik politikalar olarak nitelendirmek mümkün.
Türkiye’deki yaygın kanaatin aksine, Atatürk ve o zamanki hükümetler öyle çok
aşırı devletçi, devletçi ekonomik yaklaşımlar içerisinde değiller, böyle bir yolu ter-
cih etmiyorlar. İzmir’de toplanan Türkiye İktisat Kongresi’nde alınan kararlarda
da Türkiye’nin, yeni Cumhuriyetin, hem özel sektörcülüğe önem veren, hem de
dönemin şartları içersinde liberal politikalara önem veren bir yaklaşımı var. Fakat
Türkiye’de 1927, 1928 ve 1929’da üç büyük olay oldu. 1927 ve 1928’de müthiş
bir kuraklık oldu, tarım sektörünü vurdu –o genelde gözlerden kaçar-. Tarım nüfu-
su o zaman ülkenin yüzde 85’i civarındadır, ekonomideki ağırlığı ona yakındır. O
yüzden bir kıtlık, kuraklık olması ekonominin tamamını çok derinden etkiler. Böy-
le olunca 1927-1928’lerde bir devlet müdahalesinin iklimi hazırlanmış oldu.
1929’da da büyük dünya bunalımı oldu. Bu bunalım, dünyadaki bütün iktisat yak-
laşımlarını önemli ölçüde sarstı, değiştirdi. Devletin bütün üretim araçlarına sahip
olması, bütün üretimi yapması tarzında olmasa bile, hem üretim araçlarıyla, hem
üretimle, ekonomi politikalarının derlenip toparlanmasıyla, dış ticaret politikaları-
nın bir düzene sokulması istikametinde dünyada mühim bir hadise yaşandı. Daha
sonraki yıllarda, Keynes diye bir iktisatçı çıktı, dünyadaki bütün iktisadi yaklaşım-
ları neredeyse altüst etti. O da devletin belli bir şekilde ekonomiye müdahalesini
öne çıkaran, ekonomide devletin de varlığının önemli ölçüde dikkate alınmasının la-
zım geldiğini söyleyen yaklaşımlarda bulundu ve bütün dünya bundan çok etkilen-
di. Bunların ertesinde 1930’alrın ilk yarısında 1932-1933’lerde aynı zamanda hem
dünyadaki bu gelişmeler, hem İsmet paşa hükümetleri, yanıbaşımızdaki Sovyetler
Birliği ve oradaki plan uygulamalarının sonuçlarının Türkiye’ye intikal etmesi, bu-
ralarda da başarılı denilebilecek bir takım sonuçların ortaya çıkması, bizde plancı-
lık fikrini ortaya çıkardı.
Plancılıktan muradımız, devletin bir biriminin veya tamamının, ekonominin
tamına, bir bütünlük, bütüncüllük içerisinde bakması, bununla ilgili alınabilecek
olan tedbirleri belirlemesi, bunların arasındaki ilişkiyi tanzim etmesidir. Bu istika-
mette Birinci ve İkinci Sanayi Planları yapıldı. Bunların tam anlamıyla uygulanmış
olanları var, uygulamada plandan sapmış olanlar var ama Türkiye bu işe aşina ol-
maya başladı. Hatta sevdi de. Yani gelişigüzellikte, her bakanlığın kendine göre bir
davranış içerisinde olmasından daha derli toplu bir durum olduğunu gördü.
245
 Demokrat Parti zamanında özellikle 1957–1958 arasında, normalin çok üs-
tünde siyasi vaatlerde, siyasi-iktisadi vaatlerde bulunuldu. İşte böyle vulgarize
edilir, “Kayseri’ye de liman getireceğiz” gibi vaatler vardı. Bu tür aşırı vaatler de
olunca, Demokrat Parti ve Menderes de bu işin belli bir düzene konulması lazım
geldiğine kani olmaya başladılar. O süreç içerisinde Türkiye’de herhangi bir birim,
herhangi bir bakanlık, herhangi bir genel müdürlük ekonomide olan bitenlerin ta-
mamıyla ilgili ve bilgi değildi. Özellikle 1958 devalüasyonu ile beraber, IMF ile
olan ilişkiler de gündeme geldi. IMF’ye muhatap organizasyon çıkarılamadı. Ba-
zen Maliye Bakanlığının bir birimi muhatap oluyordu, bazen Dışişleri Bakanlığının
iktisadi gelişmelerle ilgili bazı birimleri ve bu birimlere bağlı insanları muhatap
oluyorlardı, bunların hem genel ekonomi hakkında olan bilgileri, hem dünyadaki
terminoloji ile ilgiler yok idi. Bütün bunlar bir araya geldi ve ekonominin tümüy-
le ilgili bir birim olması gerekiyor. Muhtemelen, Demokrat Parti devam etmiş ol-
saydı (1960 ihtilali olmasaydı) bir bakanlık şeklinde olabilirdi. Ama 1960 ihtilali,
bence doğru bir yaklaşım olarak, planlamanın herhangi bir bakanlık bünyesinde ol-
masından ziyade, Başbakanlık bünyesinde kudretli ve müstakil bir yapıda kuruldu.
Bakanlıklardan herhangi birisinin bu rolü iyi oynayamayacağının temel gerekçesi
şudur: Netice itibariyle Bakanlar Kurulu’ndaki iktisadi taleplerin, yani halkın ikti-
sadi taleplerinin, yani bakanlıkların ve genel müdürlüklerinin iktisadi taleplerinin
koordine edilmesi ve sanki bir hakem rolünde “hayır şurası yanlış, burası doğru,
eğer bu yapılırsa şuradaki işler farklılaşır” diyebilecek bir merkezi otoritenin olma-
sı fikri galip geldi. Ben şimdi de bu görüşe katılıyorum. O 1960’ların başıydı, şim-
di sene 2004, hala meselenin bizim devlet yapısında, Türkiye’nin özel şartlarının
içersinde merkezi bir organizasyonun olması gerektiğini düşünüyorum. Yani adına
Devlet Planlama Teşkilatı denilmeyebilir, özellikle ben Planlama Müsteşarı iken
ismin başındaki devlet lafını değiştirmek istiyordum.
Genel kanaatin aksine Türkiye, ister DPT’den önce, ister DPT’den sonra hiç-
bir zaman merkezi planlama denilebilecek olan bir planlama çalışması yapmadı.
Öyle bir fikri hiç olmadı. En solcu olarak düşünülen planlama yönetimlerinin ol-
duğu zaman bile, en Sovyetler Birliğine doğru bakan insanların olduğu zamanlar-
da bile merkezi planlama tarzındaki bir düşünce içersinde hiç olmadık. Zaten plan-
lama kanunundaki ilgili madde de, devletin bir bütün içersindeki plan yatırımları-
nın koordinasyonu ve onunla ilgili nihai kararın verilmesi, ama onun hemen yanın-
da da özel sektör yatırımlarının heveslendirilmesi, teşvik edilmesi, tercih edilmesi-
ni getiriyordu. O yüzden hiç böyle merkezi planlama yaklaşımı tarzı içinde olun-
madı. Bu töhmetleri de yanlış olarak yorumlamak lazım.
Şimdi demek ki merkezi bir organizasyonun olması lazım, bunu bugünkü
gözle bile bakıldığında söylüyorum ben. Gerçi şimdi Başbakanlık bünyesinde çok
organizasyon var. Onların dağıtılması lazım. Başbakanlıkta sadece bir veya iki ta-
ne çok amir, çok yüksek, insan kalitesi de yüksek, hem bütün bakanlık faaliyetle-
rini hem de dünyadaki ekonomik ve sosyal gelişmeleri çok iyi takip eden, çok üs-
tün bir organizasyona ihtiyaç var. Bu iş aslında bu anlamda Amerika’da da var,
246
Fransa’da da var, İngiltere’de de var. Bunların da devlet geleneklerine bağlı olmak
üzere farklı organizasyonları var. Ama özü itibariyle Amerika’da, Fransa’da, İngil-
tere’de de başkana, başbakana veya cumhurbaşkanına bağlı çok yüksek bir otori-
te var. Bir kısmında bunlar detaydaki kararlara da karışırlar, bir kısmında detaya
çok karışmazlar ama çok yüksek seviyede hem politikaların vaat edilmesi hem on-
ların uygulanmasının takibinde o kurumlar var.
Türkiye şartlarında, bizim devlet geleneğimizde sonuçta devlet, bürokrasi ile
yönetilen bir şeydir. Şimdi “kahrolsun bürokrasi” diye bir yığın laflar vardır. Bu
halk dilinde kullanıldığı zaman bir mahsuru yoktur. Ama okumuş olan adamlar,
devlet yönetecek olan ya da yönetiyor olan adamlar böyle yaklaşırlarsa bunun
mahsuru çoktur. Çünkü devlet dediğimiz şey zaten bürokrasidir. Devlet, bürokra-
siyle, memurlarla idare edilen bir organizasyondur. Bize, şimdiki Başbakanımız
dahil, bürokrasiyi bir kırtasiyecilikle özdeşleştiren bir anlayış var. Bu çok yanlış-
tır, bir cehalet örneğidir. Bütün dünyada devlet yöneticileri, devletin memurları
emsallerinden daha üstün olmalıdır. Yani diyelim ki, planlamada iktisadi bir karar
verici, Türkiye’nin en büyük holdinglerinin iktisadi karar vericilerden daha parlak
olmalıdır, eli mecburdur çünkü orada verdiği kararın etki alanı hem miktar itibariy-
le –paranın büyüklüğü itibariyle- hem de ülke çapında yaptığı müspet ya da menfi
etkileriyle çok daha düzgün olmak mecburiyetindedir. O yüzden özel sektörün is-
tihdam ettiği insanlardan çok daha parlak insanların buralarda görevlendirilebilir
olması lazım. Bu mümkün müdür? Bir dönem çok mümkündü, özellikle 1960’dan
itibaren 1980’lerin ikinci yarısına kadar. En büyük özel sektörün tepe yöneticileri,
başta DPT olmak üzere diğer kamu bürokrasisinde iyi yetişmiş olan insanlar idi.
Yaşanan kamudan özele bir beyin göçüdür.
Sonuçta böyle bir organizasyonun bir şekilde bulunması lazım. Bu organizas-
yonun iki tane görevi olacak. Bir kere kamu sektöründe çok yatırım var, çok çeşit-
li yerlerde var. Her bakanlıkta var, bunların genel müdürlüklerinde var, yerel ida-
relerde var. Bunların bir kere birbirini iten yatırımlar olmaması lazım, birbirleriyle
zaman dilimi itibariyle tamamlar nitelikte olması lazım, birbirlerinin fonksiyonla-
rını tekrar eder olmaması lazım, yani kamu yatırımlarının bir koordinasyonu lazım.
Planlamada adına eskiden Koordinasyon Daire Başkanlığı denilen, daha sonra Ko-
ordinasyon Genel Müdürlüğü, şimdi ise Koordinasyondan sorumlu Müsteşar Yar-
dımcılığı denilen birim, özü itibariyle bunu yapar. Bunun görevi tekel bir üst gözün
nezaretinde yapılanmasıdır. İkinci bir nokta iktisadi planlamadır. Bu birim, işin da-
ha ziyade finansmanı ve ekonomik politikaları ilgili olan yerdir. Biz eskiden aynı
koridorda, yan yana odalarda, yani işin finansmanı ile ilgili bir insan bir odada
iken, hemen yan odada sektörlerle ilgili bir insan vardır. Bunlar sabahtan akşama
kadar, aralarında herhangi bir hiyerarşi olmaksızın, birbirini rakip organizasyonlar
olarak görmeksizin, fikir alışverişi yapıyorlardı. Bunları şunun için söylüyorum,
bu fonksiyonların başka başka yerlerde olması “organizasyon milliyetçiliği, orga-
nizasyon kariyerizmi” denilebilecek bir sıkıntıyı doğurur. Bu nedenle merkezi ve
bu fonksiyonları içinde barındıran bir idare olması lazım.
247
 Şimdi biz sadece devlet memurları, plancıları, ekonomistleri olarak bu plan-
ları hazırlamayız, ama özel sektör bütünüyle başından itibaren işin içindedir. Adı-
na Özel İhtisas Komisyonları denen komisyonlar vardır. Plan ve program dönemin-
de zaten kanun gereği toplanan organizasyonlardır. Özel ihtisas komisyonlarında,
ister yurtdışında görev yapan insanlar, ister üniversitelerde görev yapanlar, ister
özel sektörde konuşulan sektörlerle ilgili insanlar; plancı ve kamu ekonomisinde-
ki arkadaşlarla beraber çalışırlar. O yüzden özel sektörün görüşleri bilinmiyor, özel
sektörün talepleri dikkate alınmıyordu gibi yaklaşımlar, doğru değildir. O yüzden
biz başta merkezi planlama yapmadık.
1960–1980 döneminde DPT ile siyasal iktidarlar arasında sürekli bir ge-
rilim ortamı görülüyor. Ancak 1980 sonrasında ise DPT-siyasetçi ilişkileri da-
ha uyumlu gibi görünüyor. Bu değişikliğin nedeni nedir?
• YPK’nın yapısında eskiden siyasi heyetle, planlama heyeti ya da bürok-
rasi vardı. Daha sonra biz onun uygulamasında, YPK her ne kadar Başbakan ve
Planlama Müsteşarlığı tarzında olmuş olsa bile, realitesinde, uygulamasında Baş-
bakan ve bakanları, Planlama Müsteşarı ve yardımcıları, buna ilaveten Merkez
Başkanı ve yardımcıları, Maliye Bakanlığı Müsteşarı ve ilgili birimleri, 1980’den
sonra Hazine Müsteşarlığı ve onun ilgili birimleri, yine 1980’den sonra gerektiğin-
de piyasa ile ilgili Sermaye Piyasası Kurulu yöneticileri, özelleştirme çıktıysa
Özelleştirme Kurulunun başkanı, yani bütün ekonomik bürokrasinin yer aldığı gü-
zel bir forum haline getirdik. Genel ekonomik politikalar konuşulurken bunların
hepsi vardır. Sonra kamu yatırımları konuşulurken de ilgili bakanlık ve onun genel
müdürlerinin olduğu bir açık forumda bütün bu meseleler konuşulur.
1980’e kadarki YPK toplantılarında benim bizzat içinde bulunmuşluğum da-
ha az. Ben 1977’de planlamaya girdim. Benim asıl bilgim 1980 sonrası ile ilgili,
ama hem duyduklarımız, hem okuduklarımız sonucunda, Türkiye’deki ideolojik
kamplaşmanın DPT ile siyasi iktidar ilişkilerine yansımış olduğunu görüyoruz.
Özellikle İsmet Paşa’nın Başbakanlığı sırasında, 1965’e kadar, planlama organizas-
yonu ile siyasetin arasında çok bir sürtüşme yok. Daha yüksek bir ahenk var. İs-
met Paşa’nın hem Bakanlar Kurulunda hem de YPK’da DPT’ye verdiği öncelik bi-
rinci sırada. O yüzden zaten planlamacıların itiraz edecekleri bir şey yok. Biraz si-
yasi sürtüşme denebilecek dönem, Süleyman Demirel’in ilk Başbakanlığı ile gelen
dönem olmalıdır. Benim bilebildiğim kadarıyla, doğrudan Süleyman Beyin şahsı
planlama teşkilatı ile çok sürtüşme içerisinde falan olmadı. Ama heyeti, “bizi bu
solcular mı idare edecek, alacağımız iktisadi kararları bunlar mı belirleyecekler,
bunlar zaten CHP’nin bir organizasyonu tarzında görünüyorlar” gibi Adalet Parti-
si’nin içerisinde bu tür şeyler olmuş olabilir. Ama yine de 1976 yılına kadar gali-
ba önemli bir sürtüşme görünmüyor. Benim hissedebildiğim kadarıyla 1975–1976
yılına kadar, daha doğrusu CHP-MSP koalisyonunun ertesine kadar, siyasi heyetle
planlama heyetinin arasında büyük bir sürtüşme yok. Hatırlayabildiğim 1976 yılın-
da, “hükümet 1976 yılı programını tahrif etti” diye Hikmet Çetin Beyin İktisadi
248
Planlama Dairesi Başkanı olduğu bir heyet 1976 programını “hükümet YPK’da ka-
bul edilmiş olanın dışına çıktı” ve “tahrif etti” diye (oradaki tabiri gazete bilgisi iti-
bariyle söylüyorum) bir deklarasyonları oldu. Şimdi buna ipin koptuğu nokta de-
mek lazım. Yani devlet organizasyonu içersinde bir birim, hükümeti “bizim muta-
bık kaldığımız bir programı sen bozdun, ne hadle, ne hakla böyle bir değişiklik ya-
pabilirsin” diye tepki gösteriyor. Bu siyasetle planlama organizasyonunun irtibatı-
nın önemli ölçüde bozulduğunu gösterir. Buradaki tavır ideolojiktir. Buradaki tavır
ne planlama teşkilatının kuruluş mantığı ile ilgili düzgün bir tavırdır, ne siyasetin
planlama teşkilatına çok kötü davranmak istemesinden kaynaklanan bir tavırdır.
Oradaki tavır 1976 siyasi ikliminde, planlama yöneticilerinin çok aşırı denebilecek
tarzda siyasetle cebelleşmeye karar vermeleri anlamındadır. Muhtemelen ilk sür-
tüşme o oldu. Onun arkasından zaten bir siyasi karmaşa geldi.
1977 seçimleri oldu, 1977 seçimlerinde bir yıllık CHP hükümeti oldu. Tam o
dördüncü plan çalışmalarının olduğu döneme rastlar. CHP hükümeti bir yıl sürdü,
arkadan Adalet partisinin azınlık hükümeti geldi. Onların da çok ideolojik gözle
hazırlanmış olan Dördüncü Planı kabul etmeleri beklenemezdi. O yüzden dördün-
cü planın alternatif bir planını veya yeni bir dördüncü plan hazırlığı söz konusu ol-
du. Bu aynı zamanda planlamanın kendi içerisindeki uzmanların, yöneticilerin hem
kendi aralarında, hem siyasi iktidarla ilişkilerinde büyük kargaşa yarattı. Dördün-
cü plan hazırlıklarındaki bu kargaşa, daha sonra 1980 sonrasındaki hali de etkile-
yen önemli hadiselerden biri oldu. Ama 1976 ve dördüncü plan dönemindeki kar-
gaşayı çıkarırsak, planlama yöneticileriyle, hükümetin arasında önemli bir sürtüş-
me vardı demem doğru olmayabilir.
Bu durum 1980 sonrası için daha çok geçerli. 1980 sonrası için görünen iki
dönem var. 1980–1983 arası askeri bir tasarruf var. Askeri tasarrufun planlama ile
ilgili olan birimi Turgut Bey. Eski Planlama Müsteşarı, iki kere Müsteşarlık yaptı,
o zaman Başbakan Yardımcılığı yapıyordu ve çok kuvvetlendirilmiş bir Planlama
Müsteşarı gibi bir Başbakan Yardımcılığı yapıyordu. Zaten belki de Türk ekonomi
bürokrasisinin idaresinde böyle bir şey yapmak lazım. Yani adı planlama olur, baş-
ka şey olur ama çok kuvvetlendirilmiş bir “Ekonomik İşler Başbakan Yardımcılı-
ğı” olması lazım. Turgut Bey o rolü oynadı, zaten Turgut Beyin 1980’deki Müste-
şarlığı dönemindeki yönetim kadrosu aşağı yukarı aynı kalarak devam ediyor idi.
O süreç içersinde fazla bir sürtüşme olmadı. Tabi 1980 ihtilali ile birlikte, “çok faz-
la ideolojik olarak solda” olan arkadaşların tutumları değişti, yumuşadılar. Hem
planlama içerisindeki yaklaşımları yumuşadı, hem Türkiye’nin iklimi yumuşadı.
Şimdi Turgut Bey Planlamadan gelmiş bir insan, iki kere Müsteşarlık yapmış
bir insan, Başbakan Yardımcısı iken doğrudan orayla çalışmış bir insan. Başbakan
olduktan sonra da oradaki dili, edayı, üslubu biliyor olması ve bütün o işlerin için-
den geliyor olması münasebetiyle, zaten “hayır, sen bunu bilmiyorsun, o öyle ol-
maz böyle olur” denilebilecek bir hali de olmadı. O yüzden fazla bir sürüşme ve
sıkıntı bu nedenle yoktu. Turgut Bey tabi Cumhurbaşkanı iken de aynı rolü oynu-
249
yordu.
Turgut Bey’den sonraki dönemde Süleyman Bey Başbakan oldu. Şimdi Sü-
leyman Bey de daha önce planlama teşkilatı ile çok çalışmış, münakaşaların olabi-
lir olduğunu da bilen bir Başbakan olmuş olması münasebetiyle, hem genel olarak
kamu bürokrasisini, hem de özel olarak planlama ve ekonomi bürokrasisini çok iyi
tanırdı. Onları iten, onlara “sen bilmezsin, sen otur, sen kalk” tarzında yaklaşan bir
Başbakan değildi. Eğer öyle olmuş olsaydı, tekrar bir sürtüşme yaşanabilirdi.
1980 sonrası için ikinci önemli bölüm de bu dönemdir (Özal sonrası dönem).
Bu dönemin Planlama Müsteşarı ben idim. Ben de planlama teşkilatının içerisin-
den gelmiş bir insan olarak bu hassasiyetleri yeteri kadar dikkate alarak davranı-
yordum. Benim yönetici ve uzman arkadaşlara, Müsteşar olduktan birkaç gün son-
ra söylediğim şu olmuştur: “Planlama teşkilatının şanı, şöhreti siyasi iktidara kafa
tutmasından gelir. Plancılar şanlarını, şöhretlerini, itibarlarını siyasi iktidarın her
dediğine evet dememelerine borçludurlar”. Bu bakımdan, benim de arkadaşlardan
ricam, siyasi iktidarın her dediğine evet dememesidir. Sadece bunun üslubunu ben
ayarlamalıyımdır, yani siyasi iktidara ve Başbakana muhatap ben olmalıyımdır. Alt
kadrodaki arkadaşlarımızın Başbakanlara, bakanlara “hayır” demeleri, bunu çok
uluorta yapmaları, devlet hayatı bakımından doğru değildir. Arkadaşlarım bütün iti-
razlarını bana söylemelidirler, ben o itirazları eğer benimsiyorsam, hükümete ve
Başbakana ben taşımalıyımdır. Gerekli platformlarda YPK’larda, icap ediyorsa Ba-
kanlar Kurulu toplantılarında –birkaç kere MGK toplantısına Doğu ve Güneydoğu
ile ilgili yapılacak olan iktisadi faaliyetler ile ilgili sunumlar oldu-, oralarda bu has-
sasiyetleri dile getirmeliyimdir. O yüzden, o dönem içerisinde de planlama teşki-
latı ile siyasi heyetin arasında ciddi denilebilecek bir patırtı olmadı.
Toparlarsak, bu sorunsuz dönemler hem Turgut Beyin hem de Süleyman Be-
yin gerekli özeni göstermesiyle sağlandı. Sonra Tansu Çiller’in ve Mesut Yılmaz’ın
Başbakanlığından itibaren bu işlerde tavsamalar oldu. Derli toplu bir ekonomik
program zaten uygulanamadı. 1994’den itibaren bir kriz oldu. Krize kadar, ekono-
minin ipleri Başbakanın elinde gibiydi. Her işe cahilce karışan bir siyasi heyet var-
dı. Tahmin ediyorum ekonomi bürokrasisi itiraz etmedi, bunları uyguladı ama
“keyfiniz bilir” anlamında uyguladı. Fakat kriz olduktan sonra, hem siyasi heyet,
hem de Başbakan Tansu Çiller, tahmin ediyorum ipleri ekonomi bürokrasisine bı-
raktı. Orada da aynı anda hem Hazine Müsteşarı, Planlama Müsteşarı, Merkez
Bankanı Başkanı ve alt çalışma arkadaşları, 5 Nisan paketinin hazırlanmasında ve
uygulanmasında önemli bir görev yaptılar. Krizin ucuz atlatılmasında, kriz ertesi-
nin derlenip toparlanmasında önemli görev yaptılar.
1990 yılında yayınlanan “Planlamanın Dünü, Bugünü, Yarını” broşü-
ründe, “stratejik planlamadan” söz ediyorsunuz. DPT bu yeni yönteme uyum
sağlayabildi mi?
• Evet, biz bir kanun değişikliği yapalım diye düşündük. Bir kere,
DPT’nin adından “devlet” lafını kaldırmak lazım. Her ne kadar biz “devlet planla-
250
ması” yapıyor olmasak bile, özellikle yabancılarla olan münasebetlerde adına “sta-
te planning” dediğin zaman, “ha, bunlar demek ki hala devlet plancılığı yapıyorlar”
diye anlıyor, onu böyle anlaşılır olmaktan çıkarmak lazım. “State” lafı çıkmalı.
İki, biz adına “perspektif plan” denilen yani, önümüzdeki 10 yılı, 15 yılı, dün-
yayı ve ona bağlı olarak da Türkiye’yi tahmin etmeye gayret eden çalışmalar ya-
pardık. Şimdi buradan “devlet” lafı çıkmalı, “strateji” lafı girmeli. Hem bu orada
çalışan arkadaşların, hem Türkiye’nin diğer ekonomik organizasyonlarının, kamu
ve özel sektörde doğru algılaması bakımından da, böyle bir stratejik yaklaşımı için-
de bulunduran bir bünye olmalı. Demek ki “devlet” lafı çıksın, onun yerine bir
“strateji” lafı gelsin. “Plan” lafı da çok sert kaçıyor şimdiki dünyada. Bence “plan-
ning” lafı doğru bir laf olmakla beraber, Türkiye’de yaratılmış olan havayı da dik-
kate alırsak, eski “devlet plancılığını” akla getirir olması münasebetiyle “planlama”
lafını da oradan çıkarmak gerekiyor. Bunun yerine “programlama” konabilir, prog-
ramlama, planlamadan biraz daha yumuşaklık gösteren bir şey. Demek ki böyle bir
“stratejik programlama”, “stratejik programlar organizasyonu” denilebilecek olan
bir şey yapmak daha doğru olur.
Şimdi bu, planlamanın şu anda yaptığı bazı fonksiyonlardan vazgeçmesi de-
mek, aynı zamanda da belki de yapmıyor olduğu yeni bazı fonksiyonları bünyesi-
ne alması demek. Şimdi Türkiye’de olması gereken işlerden bir tanesi, ekonomik
hayatın tanzimi ile ilgili olmak üzere, bir kere ekonomiyle ilgili mutlak güçlendi-
rilmiş bir Başbakan Yardımcılığı olması lazım. Bütün ekonomik faaliyetleri bu
Başbakan Yardımcısının altında toplamak lazım. Zaten planlamanın yerine de bü-
tün bu büyük organizasyonun içinde bakmak lazım.
İster öyle ister böyle, ya doğrudan Başbakana bağlı veya çok kuvvetlendiril-
miş Başbakan Yardımcılığına bağlı, Türkiye’deki ekonomiyle ilgili bütün bakanlık
faaliyetlerinin koordinasyonuna bakacak bir birim lazım. Bu planlamanın içerisin-
de olmalı. Burada sadece bunların yatırımları ve yatırımlarının takvimi ile ilgili bö-
lüm, çok alt detaylara kadar bakılmaktan kurtarılmalı. Bir yüksek seviyede, mak-
roda kamunun bütün yatırımlarına vaziyet edecek bir birimin olması doğrudur ama
artık teferruatına, detayına teker teker proje bazında parasına-puluna karışılması
doğru olmaz. Bunun hemen yanında yine bizim Maliye Bakanlığının ekonomik or-
ganizasyonların örgütlenme usulü doğrudur. Maliye Bakanlığının fonksiyonları,
Hazine Müsteşarlığının fonksiyonları kendi işleriyle, tipik özel kendi işleriyle ilgi-
lidir. O yüzden kendi tipik özel görev alanlarının dışında, bütün Türkiye çapındaki
olaylara da bakacak olan, değerlendirecek olan “stratejik programlama” diyebile-
ceğimiz “stratejik yaklaşımlar üretimi” diyebileceğimiz bir ayrı birime de ihtiyaç
var. Dünyadaki 15–20 yıllık tredlere göre ve Türkiye’nin o trendler içerisinde ne-
ler yapabileceğine kafa yoran, o istikamette analiz çalışmaları yapan bir bölüm la-
zım. Bütün bunlar şunu getirir: Ekonomi bürokrasisinin yeni tanzimi içerisinde
planlamanın yeri, mikrodan hemen hemen bütünüyle çıkmış teker teker projelerle
ilgilenmekten bütünüyle çıkmış, sadece dünyadaki 10–15 yıllık perspektiflere ba-
251
kan, günlük faaliyetlerin dışında olan bir yapı lazım. Günlük borçlanma faaliyetle-
ri, faiz politikası gibi ekonomik olayların bütünüyle dışında olmak üzere, fikri alan-
da analiz yapacak olan, bunu diğer ekonomi bürokrasisindeki insanlarla da devam-
lı ilişki içerisinde olan bir organizasyon lazım.
Anlattıklarınızdan bundan sonra beş yıllık planların yapılmaması ge-
rektiği anlaşılabilir mi?
• Biz zaten o planları illa da uygulansın diye yaptığımız planlar değillerdi.
Türkiye artık plan yapmaktan vazgeçebilir. Yani adına plan denilen resmi dokü-
man, şimdi o yasal bir zorunluluktur ama bunu kaldırmak doğrudur. Yanlış anla-
malara meydan vermemek bakımından da kaldırmak doğrudur.
Dünya aslında beşer yıllık bütçelerle çalışır. Mesela Theacher, Başbakan ol-
duğu gün, beşer yıllık bütçe ilan etmiştir. Bizim planlarımızdan daha “strict”dir on-
lar. Yani beş sene sonra A üniversitesinin bütçesi kaç lira olacaktır, üniversitede
kaç tane öğretim üyesi olacaktır, buna kadar ifade edilen bir şeydir. Bu ciddi dün-
yanın yaptığı bir şeydir. Ama Türkiye’de çok gayrı ciddi işer vardır. Mesela “bu de-
virde, 21. yüzyılda plan mı olur, program mı olur” gibi yanlış yaklaşımlar vardır.
Bunlar yanlıştır ama mademki “plan” denildiği zaman bazı yanlış anlaşılmaları da
ihtiva ediyorsa, bizim bunu bir anda silip atmamız da zannedildiği kadar kolay de-
ğilse, o “plan” lafını da kaldırırız.
Son yıllarda sıkça tartışılan bir kavram da “yönetişim” kavramı. Buna
göre artık devletin klasik yönetim işlevinin tıkandığı ve bunun yerine özel
sektörün, devletin ve STK’ların katıldığı yeni bir modelin işletilmesi gerekti-
ği vurgulanıyor. “Yönetişim” yaklaşımının, planlama uygulamalarına bir et-
kisi oldu mu?
• Şimdi son dönemde, yani 1994-2004 arasında Türkiye’nin ekonomi po-
litikasında ne Planlama diye bir organizasyon var, ne Maliye Bakanlığı diye bir or-
ganizasyon var, hiçbir organizasyon yok, hatta bakanlıklar da yok, onun yerine
IMF var. Başbakanlar da yok, yani bir başbakan “ben elma ürününe 5 lira daha
fazla vereceğim” diyebiliyor değil, “emeklinin maaşını yüzde 3 arttırıyorum” diye-
biliyor değil, o yüzden bunu artık böyle değerlendirmek lazım.
Türkiye bazı konseptleri, kelimeleri süratle ucuzlatan bir ülke. “Governan-
ce”ın ne olduğu dünyada tam belli olan bir şey değil, bunun üstünde çalışılıyor.
Ama bunun en önemli damarı “şeffaflık”, uygulanacak politikalar daha şeffaf ola-
cak, daha “katılımcı” olacak. Kamunun ekonomi politikalarındaki ağırlığının azal-
ması, sıfırlanması, iktisadi hayattan bütünüyle çekilmesi gibi yaklaşımlar, biraz
ucuz yaklaşımlardır. Doğru yaklaşımlar değildir. Dünyada olan bir yaklaşım değil-
dir. Bizim Türkiye’de kamunun ekonomi yönetimindeki ağırlığı ile ilgili aradığımız
şey, Amerika’daki kamunun ekonomi yönetimindeki ağırlığından fazla bir şey de-
ğildir, İngiltere’dekinden fazla bir şey değildir.
Şimdi ithal ikameci politikalar suçlayıcı olarak kullanılıyor ama Türkiye bu
252
politikaları cahilliğinden uygulamış değildir. Bunlar dünyanın kabulleridir. Yani it-
hal ikamesi denen şey Türkiye’de var iken, İngiltere’de de var idi, Almanya’da da
var idi, Fransa’da da var idi. Karma ekonomi dediğiniz şey Türkiye’de var iken,
İngiltere’de de var idi, Almanya’da da var idi, Fransa’da da var idi. Biz bunları
kendimiz icat etmedik, yani Türkler olarak icat etmedik bunları. Bizdekinden da-
ha fazlası şu anda İngiltere’de var, Almanya’da var, Fransa’da var. Bir örnek vere-
lim ona, Thecher’ın 1981’deki özelleştirme programında 1991’e kadar on yılda
105 milyar paundluk, yani bugünün hesabıyla 150 milyar dolarlık bir özelleştirme
yaptı. Bu ne demek? İngiltere’deki karma ekonominin çapı, büyüklüğü o derece-
dedir ki, sadece satılabilir olanları, özelleştirilebilir olanlarının değeri 150 milyar
dolardır.
Ekonomide uygulanan kalkınma modelleri, bazı kurumları öne çıkarı-
yor. Örneğin İthal İkameci modelde DPT daha önemli bir konumdayken; İh-
racata dayalı modelde Hazine ya da Merkez Bankası öne çıkıyor. Yapılan
tartışmalarda da artık DPT’nin işlevinin sona erdiği, bu işlevi Hazine’nin ya
da Merkez Bankası’nın gerçekleştirdiği söyleniyor. Buna katılıyor musunuz?
• Onun bir bölümüne katılmak lazım. Ama Hazine Müsteşarlığı’nın ve
Merkez Bankası’nın son 10 yılda, özellikle 1994 sonrasından itibaren çok ön plan-
da olmasının yegâne sebebi, Türkiye’nin kriz ekonomisinin içersinde olması ve
günlük yaşanıyor olmasıdır. Hazine Müsteşarlığı ve Merkez Bankası sadece gün-
lük, anlık, haftalık ilgilenen organizasyondur. Hem Hazine Müsteşarlığı’nın hem
Merkez Bankası’nın, özellikle son dönemde yegâne derdi borcun çevrilebilirliği ve
döndürülebilirliğidir. Bu kurumların ne başka ekonomik politikalara kafa yorabi-
lirliği var, ne Türkiye’nin ne olması lazım geldiğine kafa yorabildiği var. Bu böy-
le olduğu için de Başbakanların ve siyasi iktidarların da birinci derdi sadece bor-
cun döndürülebilirliği olduğu için, artık sadece planlama yok değil. Tarım Bakan-
lığı yok, Sanayi Bakanlığı yok, Ticaret Bakanlığı yok, hiçbir bakanlık yok, sadece
borcun döndürülebilirliğine konsantre olunmuş vaziyette.
Türkiye’nin 1980 sonrası sürecinde DPT’nin kapatılması gerektiği, ar-
tık işlevsiz bir kurum olduğu yönünde tartışmalar görülüyor. Ancak DPT’nin
bu dönemde küçülmemesini, hatta tersine personel sayısındaki artışın devam
etmesini nasıl değerlendiriyorsunuz?
• Benim Planlama Müsteşarlığım sırasında, memurları çıkarırsanız bizim
uzman ve uzman yardımcılarımızın sayısı 200 civarındaydı, 200–250 civarındaydı.
Bu biraz normal bir rakam gibi geliyor bana, yani bu yapı çok büyük bir şey de-
ğil. Memurları ile çok fazla olabilir. Ancak şimdi Türkiye’de Planlama ile ilgili bir
reorganizasyon düşünülürken, genel olarak ekonomi yönetiminin değişmesi için-
de bakmak gerekir, yani ekonomiyle ilgili tek ve güçlü bir irade olması lazım.
DPT’nin şu andaki haliyle, diğer her şey olduğu gibi kalmak üzere “nasıl yapsak
da planlama teşkilatını biraz daha düzene koysak” yaklaşımı doğru bir yaklaşım
değildir. İster sayısını azaltalım, ister adını değiştirelim, ister mahiyetini değiştire-
253
lim, bu doğru bir yaklaşım değildir. Artık Türkiye’nin kurumları eskidi, Türki- lisiniz? Yoksa KİT’lerin büyük döviz ihtiyaçlarını karşılamak için mi tahsis etme-
ye’nin hem siyaseti eskidi, hem de devletinin yapısı eskidi. Şimdi adı “21. yüzyıl”, lisiniz? Burada CHP siyasi ve ekonomi yönetimi çok yanlış kararlar aldı. Yani di-
“yeni dünya” ya da her ne ise buna göre bir siyasi yapılanması, devletin “re-engi- yelim ki ampul darlığı 8–10 milyon dolarlık bir tahsisle ilgili bir şey, yağ darlığı 12
neering” edilmesi lazım. Onun içerisinde de ekonomi ile ilgili birimlerin A’dan milyon dolarlık tahsisle ilgili bir şey. Bunlar dururken PETKİM’e 50 milyon do-
Z’ye denilebilecek bir tarzda değişikliğe ve yeni bir yapıya kavuşması lazım. Onun larlık bir revize yatırım yaparsanız, orada bir kıtlık ve darlık çıkar. 24 Ocak kararla-
dışında yapılacak ona küçük düzeltmelerin, mevzi düzeltmelerin hiçbir anlamı ol- rı daha ziyade ana şeması itibariyle, devletin elindeki az döviz imkânının hangi
maz. kaynaklara tahsis edilmesi lazım geldiğini, o şartlar içersinde günbegün değerlen-
1960–1980 döneminde DPT ile diğer bürokrasi arasında sürekli bir sür- diren bir şeydir. 24 Ocak kararlarında elbette ekonominin liberalleşmesi ile ilgili
tüşme ortamı var. 1980 sonrası dönemde bu değişti mi? (Maliye B., Dışişleri bazı şeyle vardır ama özü kaynak tahsis politikasının, CHP hükümetinin yaptığı
B., KİT’ler, Hazine..vb.) yanlış tahsislerden yani KİT’lerden, özel sektöre doğru kaydırılması ile ilgili bir
şeydir. Yoksa “dünyada ekonomi politikaları şöyle oldu, Türkiye’deki ekonomi
• Bence başlangıçta da çok yok, yani olması gereken kadar var. Çünkü ne-
politikalarının eksiklikleri bunlardır, bunları dünyadaki yeni ekonomi politikaları
tice itibariyle Planlama diğer bakanlıkların, Maliye Bakanlığının, KİT’lerin fonksi-
istikametinde değiştiriyoruz” kararları değildir. Yani bir yokluk ve kıtlıklardan çı-
yonlarına karışan bir otorite. Herkes normal olarak ister ki bana karışma, kendi bil-
kışla ilgili bir kaynak tahsis politikasıdır.
diğim gibi yapayım. Bu daha ziyade genel makro yaklaşımlarda çıkmaz da, mikro-
da çıkar. O da örneğin, Ulaştırma Bakanlığı ne kadar yatırım yapacaktır, onun işin- Ancak söylediğiniz kısa dönemli çözümler, uzun vadede daha köklü bir
de demiryolu ulaştırması ne kadar yatırım yapacaktır, onun içinde hangi projelere değişimi getirdi.
öncelik verilecektir gibi konularda sıkıntı çıkar. Şimdi bunlara “ben de karışırım, • Öyledir tabi. Çünkü o yokluklar ekonominin kendi bünyesinin icap ettir-
bana da bir sor” dediğiniz andan itibaren zaten sıkıntı başlar. Ama burada maharet, diği yokluklar değildi. Yani orada dövizle ilgili bir daralma ve bu daralmış olan ha-
bu organizasyonların yöneticilerinin ve onların bir altındaki insanların, belli bir lin çok kötü bir şekilde uygulanmasıyla ilgili bir şeydir. Bu kötülük kaldırıldı. Ya-
edep içerisinde, belli bir olgunluk içerisinde meselelere yaklaşımıdır. Eğer buralar- ni yağ darlığı var ise ve 8–10 milyon dolarlık bir şeyse, yağın önceliği de şu ise, o
da çok ters adamlar varsa organizasyonlar birbirlerine girerler. Meseleyi düzgün tahsis oraya verilir. 10 milyon dolarlık bir imkânı yağ üreticilerine tahsis ettiğiniz
platformlarda mütalaa edebilecek, benzer dilleri konuşabilecek adamlar varsa ora- zaman onu çözdünüz. Röntgen filmi kıtlığı var idi. 1,5 milyon dolarlık bir şeydir.
da hiçbir sıkıntı çıkmaz. Yani bizdeki en keskin kavga dönemi, Amerika’daki CIA- Yani biraz pratik kararlarla ilgilidir.
FBI kavgasının zekâtı bile olamaz.
1980 yılının başında uygulamaya konan 24 Ocak kararları ile ekonomi-
nin yapısı şekil değiştiriyor. Bundan sonra ithal ikameci sanayileşme modeli,
ihracata dayalı modele dönüşüyor. Bu dönüşümün merkezinde de ekonomiye
devlet müdahalesinin azaltılması ve piyasanın kendi kurallarına göre işleme-
si var. Sizce bu süreçte devletin ekonomiye müdahalelerini planlayan kurum
olan, DPT’yi nereye koymak gerekir?
• Bence devletin müdahalesi 1980 öncesinde çok değil idi. Yani Türki-
ye’deki yaygın kanaatin aksine şeyler söylüyorum. Yani zannedildiği gibi devlet
ekonomiye zannedildiği gibi çok fazla karışmıyordu. 24 Ocak kararları, devletin
ekonomiye karışmasının şiddetini azaltan kararlar değildir, mahiyetlerini değişti-
ren kararlardır. 24 Ocak kararları zaten bir genel perspektif ya da ekonomi politi-
kalarından ziyade, 24 Ocak’ın öncesinde Türkiye’de yokluklar, kıtlıklar var. Bura-
da kaynak tahsis politikası önemli, yani o yokluklar, kıtlıklar Türk ekonomisinin
zafiyetinden meydana gelmiş bir şey değildi. Kıtlık 1979’da başladı, bir evvelki si-
yasi iktidarın, yani CHP iktidarının kaynakları tahsis politikalarından kaynaklandı.
Türkiye çeşitli sebeplerle bir döviz darlığına girdi. Bu çok az olan dövizinizi gün-
lük ekonomik ihtiyaçlar için mi tahsis etmelisiniz? Yani ithalat için mi tahsis etme-

254 255
 EK-12:
DPT eski Müsteşarı Kemal Cantürk ile görüşme, 4 Mayıs 2004, Ankara.
DPT’nin kuruluşunu, Türkiye’nin kalkınma süreci açısından nasıl de-
ğerlendirebilir siniz? DPT’nin kuruluşu 1960’ların Türkiye’si için ne ifade
ediyordu?
• 1960 senesinden evvel, geriye doğru baktığımız zaman, 1929 krizi ve
1930’lu yıllarda Türkiye’nin azgelişmiş olması dolayısıyla bir takım sıkıntıları ol-
duğunu görürüz. O sıkıntıları yenmek için çaba gösterildiği sırada 1939’da Harp
çıktı. Harp sona erdikten sonra da, yeni bir hareketle, siyasi yönden çok partili dö-
neme girildi. O dönemin 1950’ye kadarki kısmında yine Halk Partisi vardı. Eski az
kalkınmışlığın verdiği sıkıntılar nedeniyle 1950’ye kadar bir şey yapılamadı. Fakat
1950’de DP iktidara geldiği zaman ilk günler büyük bir hevesle ekonomide bir atı-
lım yapılmak istendi. Fakat bu atılım için ortam bilimsel açıdan güçlü değildi. Öy-
le olunca ilk akla gelen şekeri ucuzlatmak oldu. Şekeri ucuzlatınca hayat ucuzla-
yacaktır şeklinde bir düşünce vardı o zaman. Tabi onların mahsuru anlaşıldı ve
1953’den itibaren yeniden sıkıntılar hissedilince serbestlik ortadan kalkmaya baş-
ladı. Onun yerine çok sıkıntılı bir dönem başladı.
O döneme ilişkin bir hatıramı anlatayım: Sanıyorum 1957 ya da 1958’de
Amerika bize 100 milyon dolar kredi vermek istedi, şimdi AB’nin “proje getirin,
kredi alın” dediği gibi. Biz de güya proje hazırladık, fakat hiçbirini beğenmediler.
Birini beğendiler o da merinos yetiştirme projesiydi. Fakat o da, bizim anlayışımız
içersinde, “merinos domuza benziyor” şeklindeydi, o nedenle krediyi kullanmak
istemedi kimse. Yani o dönemler böyle geçti.
Daha sonra 1960’a kadar giderek enflasyonun baskısı hissedilmeye başlandı
ve 1958’de devalüasyon oldu. 1958 devalüasyonunda ben Hazine Umum Müdür
Muavini idim. O zaman pek işin içinde değildim ancak, etrafta devalüsyon yapıla-
cağı konusunda söylentiler dolaşıyordu. Devalüasyon sonrasında 1958’de yeni bir
kalkınma düzeni düşünüldü, yeni mevzuatlar yapıldı. Onun için Merkez Bankası-
nın bir odasında çalıştık. O zaman ilk defa kotalar yapıldı. Hatta o zaman bana da
“kota Kemal” deniyordu. Çünkü orada Maliye’nin temsilcisi olarak işin ağır basan
kısmında ben vardım. Netice itibariyle 1960’a gelindi.
1960’da ihtilal olunca planlama başladı. Ancak 1958 devalüasyonunun sıkın-
tıları devam ederken, hatta o döneme gelmeden evvel de “plan yapılmalı” diye ka-
muoyunda bir hareket başlamıştı. İhtilal olunca, ihtilalciler, bu baskının da tesiriy-
le planlama teşkilatının kurulmasına karar verdiler ve Eylül 1960’da planlama ku-
ruldu.
DPT’nin kurulmasını, bürokrasinin diğer kesiminde nasıl değerlendiril-
di? Olumlu ya da olumsuz tepkiler var mıydı?
• 1960 ihtilalinden sonra ben Paris’e gittim, OECD nezdindeki heyette
256
müşavirdim. Orada müşavirken tabi komitelere gidiliyordu. O sıralarda Türki-
ye’ye Yardım Konsorsiyumu fikri ortaya atıldı. Yardım Konsorsiyumunun kuruldu-
ğu 1961 yılında, yardım alabilmek için ekonomiyi anlatacak kişiler lazımdı. Plan-
lama Teşkilatı kurulmuştu ve Atilla Karaosmanoğlu da İktisadi Planlama Dairesi
Başkanıydı ve oraya geliyordu ve Türkiye’yi anlatıyordu. Doğrusunu istersen o za-
man biz “uçuyorduk”. Çünkü biz o zamana kadar boynumuz eğik, zavallı bir mil-
letin delegeleri gibi görünüyorduk. Fakat Karaosmanoğlu o kadar parlak konuş-
malar yapıyordu ki, neticede biz de gurur duyuyorduk.
DPT’nin kuruluşundan hemen sonra I. Planın çıkması arifesinde, İlk
plancıların istifasını nasıl değerlendiriyorsunuz?
• Onların aslında fikir ayrılıkları vardı. Yani hangi iktisadi düşünce doğru-
dur değildir diye münakaşalar yapıldı ve ayrıldılar. Onların yerine de yeni bir ekip
geldi.
933 sayılı yasaya ile birlikte DPT’nin konumu makro plancılıktan; mik-
ro uygulamalar yapan bir kuruma dönüşüyor. Teşvik Dairesinin DPT’ye alın-
masını nasıl değerlendiriyorsunuz?
• O zamanlar bir teşvik kanunu vardı, Sanayi Bakanlığına bağlı uygulanı-
yordu ama çok klasikti, yeni dünya konjonktürüne uygun bir teşvik sistemi yoktu.
Turgut (Özal) büyük bir çaba gösterdi, hakikaten ufku genişti, “yeni bir atılım yap-
mak lazım” dedi ve ilk teşvik dairesi kuruldu. Sonradan Teşvik Dairesi çeşitli aşa-
malardan geçti fakat bana göre Türkiye’nin sanayi atılımında o Teşvik Dairesinin
rolü çok oldu. Özel sektörün ihtiyacı vardı ve o daire gerekli bir işlev gördü.
Genel olarak 1960-1970 arasına baktığımızda DPT hakkında, özellikle
siyasallaşma, istihdam yapısının bozulması, özerkliğinin ortadan kalması ko-
nularında ne düşünüyorsunuz?
• Şimdi orada önemli olan YPK idi. Çünkü aslında bakanların bilgisi o ye-
ni ekonomik cereyanın gerekli kıldığı bilgi değildi. Hâlbuki planlamadakiler bu
işin içinde uzmanlaşmış kişilerdi. Orada, hükümetin baskı yaptığı intibaını silmek
bakımından böyle bir kuruma ihtiyaç vardı.
1971 Müdahalesinden sonra Memduh Aytür’ün müsteşarlığı döneminde
DPT’nin kurumsal yapısında bazı değişimler görülüyor. Teşvik ve Uygulama
Dairesi, personeliyle birlikte DPT’den ayrılıyor ve Kalkınmada Öncelikli Yö-
reler Dairesi (KÖYD) kuruluyor. Bu değişikliklerin nedeni ve amacı neydi?
• Doğrudan doğruya günün şartlarına uygun bir organizasyondu, başka bir
amacı yoktu.
Ancak Teşvik Dairesinin yararlı bir kurum olduğunu söylemiştiniz. O
halde neden kaldırıldı?
• Kalkınmada Öncelikli Yöreler Dairesi’nin işi de teşvik vermekti. Teşvik
dairesi ferdi teşvik verirdi, Kalkınmada Öncelikli Yöreler Dairesi bölgesel teşvik
verirdi.
257
 1971 müdahalesinden sonra, 1980’li yıllara kadar çok istikrarsız bir si-
yasal yapı mevcut. Buna rağmen, sizin Müsteşarlığınız döneminde DPT’de
oldukça istikrarlı bir yapı görülüyor. Bu istikrarlı dönemi nasıl sağladınız?
(1972 ile 1977 arasında 7 hükümet değişiyor)
• Şimdi 1971 ihtilali oldu, o zaman Nihat Erim hükümeti kuruldu ve Ka-
raosmanoğlu ile ekibi geldi. O dönem Karaosmanoğlu Dünya Bankası’ndan geldi-
ği için doğrusunu isterseniz Türkiye’nin şartlarını unutmuştu, Amerikan tesiri al-
tında kalmıştı gayet tabi. Onun için bizim Maliye’nin bir takım işlerini, “bizimki
bilimsel olmadığı için” aklı almıyordu. Hatta kabinede benim için demiş ki “Hazi-
ne’de Kemal çift defter tutuyor”. Sait Naci de - bakan ve eski Hazine Umum Mü-
dürü- , “gayet tabi çift defter tutacak, başka türlü Hazine idare edilir mi” demiş.
Tabi biz Hazine’de para isteyene bir defter gösteriyoruz, “paramız yok” diye ver-
miyoruz; muhtaç olduğumuz, alacağımız yerlere de “bak paramız yok, bize para
ver” diyoruz. Sonra onlar Kasım ayında koptular ve hükümet bitti. Ben bu dönem
Hazine Müsteşarıydım.
Tabi o dönemde istikrarsızlık vardı. Bir askeri müdahale olmuştu. Askeri mü-
dahalede acayip bir hava oluyor, dedikodular oluyor, iftiralar oluyor. Biri birini çe-
kemiyor, gidiyor diyor ki “bu kötü adam, bunu atın”. Onun için böyle bir istikrar-
sızlık oluyor.
Daha sonra 1975’den 1977’ye kadar MC’ler kuruluyor. Ben Ekim 1977’de
planlamadan ayrılarak, kontenjan senatörü oldum. 1978’de Ecevit hükümeti kurul-
du. Evvela IMF’ye karşı çıktı onun uzmanları, sonra baktılar ki yanlış yapıyorlar,
dönmek istediler ama iş işten geçti. Sonra 1979’da da Demirel geldi.
Şimdi ben planlamaya tayin edildiğim zaman 1973’de, iki binası vardı, bir
merkez bina bir de Meşrutiyet’teki bina. Bakın dedim, burada hepiniz uzmansınız,
benim görevim her uzmanın en iyi şartlarda en iyi fikirleri üretmesini sağlamak.
Ben sizi seyredeceğim, fikir üretmenizde sizi sıkan noktalar varsa onları önlemeye
çalışacağım. Benim fonksiyonum bu diyerek, gayet anlayış içersinde vakit geçir-
dim. Ama bütün işleri takip ediyorum, kim ne yapıyor, ne ediyor hepsinin farkın-
dayım ama belli etmiyordum. O sırada biz planlama olarak her işe karışıyorduk.
Karışıyorduk yalnız, karışırken yol gösteriyorduk. Tüm bakanlarla irtibatımız var-
dı. Onun için her şeyi tatlılıkla hem arkadaşlar arasında birbirimize anlatıyorduk,
hem de idarelerle münasebetimiz öyle yürüyordu. O dönemlerde çok enteresan
olaylar oldu. Şimdi Erbakan, Başbakan Yardımcısıydı ve biz ona bağlıydık. Erba-
kan tutturdu, “IMF ile Dünya Bankasını çağıralım, Türkiye’nin planını yapsın” di-
ye. Ben dedim ki “efendim bizi ne yaparlar, tefe koyarlar”. Yok, tutturdu çağıralım
diye. Ben de bütün daire başkanlarını topladım, onun riyasetinde toplandık, başla-
dık anlatmaya, sonra zor vazgeçirdik. Düşünebiliyor musun, Korkut’u (Özal) he-
yeti çağırmak için Amerika’ya yollamış, sonra onu geri çağırdık.
1970-80 döneminde herhalde DPT açısından yaşanan en önemli gelişme
4. Plan döneminde yaşananlar oldu. Bu dönemi anlatabilir misiniz?
258
• Dördüncü plan hazırlanırken, 1977’nin Ağustos ayı geldi ve plan yok or-
tada hala. Hükümetin arasında anlaşmazlık vardı. Erbakan plan yapılırken tutturdu
“manevi kalkınma” diye. Tabi diğer hükümet ortakları buna karşı çıktı. Ben de De-
mirel’e gittim ve durumu söyledim, o “merak etme” dedi. Tam o arada senatör se-
çimleri vardı, ben de Müsteşarlıktan ayrıldım ve büyük bir yükten kurtuldum.
1980 yılının başında uygulamaya konan 24 Ocak kararları ile ekonomi-
nin yapısı şekil değiştiriyor. Bundan sonra ithal ikameci sanayileşme modeli,
ihracata dayalı modele dönüşüyor. Bu dönüşümün merkezinde de ekonomiye
devlet müdahalesinin azaltılması ve piyasanın kendi kurallarına göre işleme-
si var. Sizce bu süreçte devletin ekonomiye müdahalelerini planlayan kurum
olan, DPT’yi nereye koymak gerekir?
• Tabi ben o zaman ayrıldığım için iç hareketleri bilmiyorum ama, Turgut
hakimdi planlamaya. Turgut hakim olduğu için 1980 ihtilaline kadar Turgut’un bo-
rusu ötüyordu. 1980 ihtilali olunca, ben o arada Ticaret Bakanı oldum, o da Baş-
bakan Yardımcısı oldu.
1980 sonrası girilen yeni dönemde sizce DPT gibi bir kuruma olan ihti-
yaç ortadan kalktı mı?
• Şimdi planlama fikrinin temelinde azgelişmişlik ve serbest olmayan bir
ekonomi yatar. Hâlbuki biz serbest piyasa ekonomisine geçince, plan anlaşıldığı
manada olmuyor. Çünkü serbest piyasada herkes kendi istikametini belirliyor. Me-
sela Koç ya da Sabancı, onlar serbest piyasa rejimi içersinde çok geliştiler.
Ancak Türkiye’nin tüm iktisadiyatını değerlendirecek bir müessese olarak ya-
rarı çok tabi.
1964-1972 arasında IMF ile bütün ilişkileri ben yürütüyordum, yani şimdi
Derviş’in yaptığı işi ben yapıyordum. Hükümettekiler ne olup bittiğini hiç bilmez-
lerdi, bilmelerine imkan yoktu çünkü daha evvel görüşmeleri oluyordu, o görüş-
meleri de ben yürüttüğüm için, onlar bilmiyorlardı. Şimdi IMF ile ilişkileri yürü-
tecek adam, o işin içinde değilse çok başarılı olamaz. Şimdi benim zamanımda ben
bu işleri yürütürken, bütün işler Hazine ile ilgiliydi. Onun da sahibi ben olduğum
için, gayet iyi anlaşıyorduk Struch (IMF Türkiye Masası Şefi) ile. O, o kadar etki-
li bir adamdı ki -kimse bilmez- Tito ile Nasır arasında itilaf çıkmıştı, o çözmüştü.
Fantom uçaklarını alacağız biz, bir türlü Amerika izin vermiyor. Bu saraya te-
lefon etti ve uçakları aldık. Bunu da Ziya Müezzinoğlu dışında kimse bilmez. Ya-
ni böyle güçlü bir adamdı.
Ekonomide uygulanan kalkınma modelleri, bazı kurumları öne çıkarı-
yor. Örneğin İthal İkameci modelde DPT daha önemli bir konumdayken; İh-
racata dayalı modelde Hazine ya da Merkez Bankası öne çıkıyor. Bu değişik-
lik, DPT’nin işlevsizleşmesi olarak değerlendirilebilir mi?
• Denebilir, çünkü serbest piyasa düzeninin gereği olarak bu daireler öne
çıkıyor ve bu daireler kendi işlerini yürütüyorlar. İşlerini yürütürken de global bir
259
planın çerçevesi içersinde yürütmüyor, sadece ekonominin iyi gitmesi için belli EK-13:
prensiplere her dairenin uyması gerekiyor. Prof. Dr. Oktar Türel ile görüşme, 4 Mayıs 2004, Ankara.

DPT’nin kuruluşunu Türkiye’nin kalkınma süreci açısından nasıl de-

ğerlendire-bilirsiniz? DPT’nin kuruluşu 1960’ların Türkiye’si için ne ifade
ediyordu?
• DPT’nin kuruluşu 1960’lı yılların başında Türkiye’nin Uluslararası Key-
nescilikle buluşmasını simgeleyen bir olay. Uluslararası Keynesciliğin dünya ikti-
sat platformlarında etkili olmaya başlaması, savaş sonrasına denk gelir. Kamu ke-
simine daha geniş bir rol biçen, gerek toplam talebin idaresinde olsun, gerekse bö-
lüşümün daha adil hale getirilmesinde olsun, kamu kesimine yeni işlevler veren,
piyasa mekanizması ile ilgili bazı çekinceleri olan, yol gösterici bir planlamaya ka-
pı açan, gelişmekte olan ülkelerin büyümesine ve sanayileşmesine en azından da-
ha müsait bakan bir felsefe Türkiye’ye 1950’li yılların başında gelemiyor, Türki-
ye’nin özel siyasi konjonktürü dolayısıyla. 1960’ların başında Türkiye Uluslarara-
sı Keynesci ekonomik felsefe ile kendi özgül şartları içerisinde buluşuyor.
DPT’nin kuruluşunu böyle algılamaya çalışıyorum.
DPT’nin kuruluşunu Türkiye’nin kalkınma sürecine spesifik olarak yerleştir-
meye çalışırsanız, 1950’li yılların ekonomi yönetimindeki belli başlı zaafları akla
geliyor. 1950’lerin ortalama büyüme hızı itibariyle çok kötü bir performansı yok.
Benzer şekilde sanayileşmenin özellikle 1953’den sonra yeni bir hamle dönemine
girmesi de öyle küçümsenecek bir olay değil. Ancak bunun hızlı büyüme ve dur-
gunlaşma, toparlanma, tekrar yavaşlama gibi arızi hareketlere, dalgalanmalara çok
açık bir büyüme olduğunu görüyorsunuz. Büyümeyi hem olabildiğince daha hızlı,
hem olabildiğince daha istikrarlı bir patikaya oturtmak açısından 1960’lı ve 1970’li
yılları değerlendirirseniz, planlı yılların bu bakımdan hem daha önceki yıllara, hem
de sonraki yıllara önemli bir fark attığını göreceksiniz. Yani olabildiğince daha hız-
lı ve olabildiğince daha istikrarlı bir büyüme patikasına geçmek makro düzlemde
DPT’nin kuruluşu ile ilişkilendirilebilir.
DPT’nin kuruluşundan hemen sonra I. Planın çıkması arifesinde, ilk
plancıların istifasını nasıl değerlendiriyorsunuz?
• Temelde ilk plancıların, planın finansmanı konusunda tarım sektörüne ol-
dukça önemli bir işlev verdikleri ve toplum kalkınması ve tarımsal reform konu-
sunda bazı fikirler geliştirdikleri ortaya çıkıyor. Kapsamlı bir toprak reformunu dü-
şündükleri söylenemez. Ama tarım kesimindeki mülkiyet yapısının daha adil bir
hale getirilmesi konusunda bazı özlemler taşıdıkları, tarımsal vergilemenin bu
amaçla kullanılmasını öngördükleri, fakat her şeyin ötesinde, tarımsal vergilendir-
me sağlam bir temele oturmadığı takdirde ülke ekonomisinin 1950’li yılların enf-
lasyonist finansmanına sürükleneceği konusunda bazı kuşkuları var. Dolayısıyla
planın finansmanı konusunda tereddütler ortaya çıktığı andan itibaren, görevlerini

260 261
sürdürmek istemedikleri anlaşılıyor. İlk plancılar kuşağından bunu en net dile ge-
tiren Attila Sönmez’dir. Attila Sönmez’in Türkiye’de enflasyonun tarihçesi ile il-
gili yazılarına bakarsanız, bunları o dönemdeki plancıların istifa hareketi ile daha
yakından ilişkilendirmeniz mümkün olabilir. Tabii, kişisel yaklaşımlar da söz ko-
nusu olabilir. 1961 sonrası Türkiye’ye bir koalisyon iktidarı geliyor. 27 Mayıs’ın
“ilerici” temaları giderek güç yitiriyor ve planlı ekonomi modelinin ardında bir si-
yasal destek olup olmadığı, en azından kuşku uyandırır hale geliyor ilk plancılar
açısından. Tabii bu işin sübjektif boyutu: Beraber çalışacağınız insanların hangi si-
yasal öncüllerden hareket ettikleri konusunda tereddütleriniz var. Bu tereddütler
ilk plancıların istifasında etkili olmuş olabilir. Ama temelde işin iktisadi-nesnel bo-
yutuna bakarsanız, orada temel sorunun planın finansmanı ile ilgili görüş ayrılıkla-
rından kaynaklandığını düşünebilirsiniz.
933 Sayılı Yasayla* birlikte DPT’nin konumu makro plancılıktan mikro
uygulamalar yapan bir kuruma dönüşüyor. Teşvik Dairesinin DPT’ye alın-
masını nasıl değerlendiriyorsunuz?
• 933 Sayılı Kanun’la birlikte DPT’nin mikro uygulamalar boyutuna inme-
si; bir yerde İkinci Plan ile birlikte sanayileşme perspektifinin Türkiye önüne bir
önemli hedef veya erek olarak yerleştirilmesi ile çok yakından ilgili. Şu veya bu
şekilde bir müteşebbisler kuşağı kültive etmeye çalışıyorsunuz. Bu müteşebbisler
kuşağı, hem Türkiye’nin gelişme modeli önünde iktidarın kuvvetli desteklerini
oluşturacak, yani kapitalist sınıftan önemli bir destek alacaksınız; hem de mevcut
olmayan, ya da çok cılız bir müteşebbis kuşağını belli sektörel hedeflere yönlendi-
receksiniz. Planlamanın ilk kuruluşunda Tinbergen tipi aşamalı planlama anlayışı
içinde, makro planlama, sektör planlaması ve proje planlaması birbiri arasında ge-
çişleri olan bir süreç olarak algılanır. Şimdi bunun proje planlaması ve proje geliş-
tirilmesi bölümüne baktığımız zaman, bunu mikro düzlemden soyutlamak bu bağ-
lamda mümkün değil. Dolayısıyla 933 Sayılı Kanun ile DPT’nin mikro düzleme in-
mesi özünde planın amaçlarıyla da, Tinbergen usulü aşamalı planlamayla da çok
ters düşen bir olay değil.
İlk plancılar kuşağının 933 Sayılı Kanun’a karşı çıkmaları temelde böyle bir
olayın, dost-ahbap-çavuş kayırmacılığına açık bir kapı oluşturması kaygısından ge-
liyor. İlk plancı kuşağında ve sonradan Üçüncü Plan’ı yapmak üzere göreve gelen
Memduh Aytür ve çalışma arkadaşlarında şöyle bir anlayış var: “Biz mümkün ol-
duğu kadar açık ve genel kurallar getirelim. Aksi takdirde bu teşvik sistemi kamu
yönetimini bireysel çıkarlarla birebir pazarlığa ve yozlaşmaya açık bir hale getirir”.
Böyle bir tereddüt var. Fakat ortada bir sorun var ve bu sorunun aşılması ister is-
temez selektif olmayı gerektiriyor. 933 Sayılı Kanun’un felsefesi, genel ve herke-
se şamil teşvikler getirmekten çok selektif teşvikler getirmek. Yani proje bazında,
sektör bazında, üretimin yöneleceği pazarlar bazında selektif teşvikler getirmek.
* Yabancı Sermayeyi Teşvik Komitesi ve Teşvik Uygulama Dairesi, DPT’nin
yapısına dahil ediliyor.
262
Selektif olma unsurunu getirdiğiniz zaman bu tür eleştirilerden uzak kalmanız çok
zor. Bu eleştirilerden nasıl uzak kalmaya çalışabilirsiniz? Açıklıkla. Yani ilkeleri-
nizi koymaya çalışarak ve bir yerde de siyasal iktidarın dost-ahbap kayırmacılığın-
dan, yolsuzluklardan mümkün olduğu kadar uzak kalmasıyla. Türkiye’de iktidar-
ların sermaye üzerinde böyle bir denetimi sağlayamaması, yöntem olarak selektif
teşvikleri de itibarsızlaştırdı. Oysa bir kapitalist sınıfın kültive edilmesinde, ya da
belirli bir endüstriyel gelişme hedeflerine yönelinmesinde sektör ve proje düzeyin-
de selektif teşvik kaçınılmaz bir olay. Bunu yöntem olarak reddetmenize imkân
yok; ancak bizdeki uygulama bir yerde nepotizme dönüştü. Daha sonraki plancı-
lar kuşağı da Teşvik Uygulama Dairesi’ni konjonktürel olarak DPT dışına çıkartır-
ken temelde bu kaygıdan güdülendiler. Ama temelde bence bu vazgeçilemez bir
şey. Aşamalı planlama felsefesine uygun olarak makro büyüme hedeflerinizin içi
bir yerde iyi proje seçimiyle dolacaksa, bu durum mikro düzeye inmeyi gerektiri-
yor. Bu 933 Sayılı Kanunla belki çok acemice ve hoyratça yapıldı, ama temelde ka-
çınılamaz bir gereklilik vardı, o gereklilik de selektif teşvikler verme gerekliliğiy-
di.
I. Planda sanayileşmeye karşı temkinli bir bakış var. Sanayileşmenin ya-
nında kentleşme ve tarım da önemli bir sorun olarak düşünülüyor. Hatta ta-
rımsal alan için “toplum kalkınması” önerileri var. Ancak II. Planda sanayi-
leşme “sürükleyici” sektör olarak tanımlanıyor. Bu değişikliği nasıl değerlen-
direbiliriz? (II.Planın 1965 sonrası kurulan Demirel hükümeti döneminde ya-
pıldığını düşünürsek)
• Birinci planda sanayileşmeye karşı temkinli bakışın temeli, daha doğru-
su sanayileşmenin çok büyük bir vurgu almamasının birinci nedeni, temelde kırsal
kalkınmayı bir polemik silahı olarak bir önceki iktidarın elinden alma isteğinden
kaynaklanıyor. Yani “Biz tarım sektörünü, ekonomiye daha önceki politikalarla
sağlanandan daha fazla katkı sağlar hale getirebiliriz, tarımda servet ve gelir bölü-
şümünü daha adil hale getirebiliriz” iddiasından kaynaklanıyor.
İkincisi, şöyle bir yaklaşım da burada etkili gibi görünüyor: Birinci Plan, sa-
nayi sektöründe, enerjide ve altyapıda çok önemli atıl kapasiteler devralıyor. Dola-
yısıyla, sanayi sektörüne ayrıca bir vurgu getirmekten çok, atıl kapasitelerin müm-
kün olduğu kadar tez elden değerlendirilerek ekonomiye kazandırılması, bu açıdan
daha öncelikli bir hedef.
Tarım sektörü ile ilgili olarak bir başka sorun, 1960’lı yılların başında tarım
sektörünün o dönem kalkınma teorileri ve modelleri önünde, tarım dışı sektörlerin
yatırımları için önemli bir kaynak olarak algılanması. O dönemin popüler söylemi
tarımdan sanayiye kaynak aktarmak. Tarımdan sanayiye kaynak aktarmak konu-
sunda İkinci Plan’dan sonra vurgu giderek azalıyor. 1980’li yıllara, hatta 1970’li
yıllara gelindiğinde görüyoruz ki, tarımdan sanayiye kaynak aktarılmıyor, aksi yön-
de bir kaynak transferi var. Dolayısıyla çoğunlukla kırsal kesimin oylarını alarak ik-
tidara gelmiş olan Adalet Partisi iktidarının veya Adalet Partisi’nin katıldığı koalis-
263
yon hükümetlerinin tarım sektöründen sanayiye veya tarım dışına kaynak aktarmak
konusunda çok büyük iddiaları yok. Ama ilk plancı kuşağın böyle bir iddiası var.
Sanayi sektörünün gelişmesi için, kendi yarattığı özkaynakların yeterli olamayaca-
ğı, tarım sektöründen kaynak transferinin yapılmasının gerekli olacağı iddiası var.
Bu iddia tarıma bu kadar öncelikli ve ağırlıklı bir rol vermenin nedeni olarak görü-
nüyor. Toparlarsak:
Bir, sanayi sektörü için sepesifik hedef verme konusu öncelikli değil, çünkü
her şeyden önce bir atıl kapasiteler ve yarım kalmış tesisler sorunu var ortada.
İkincisi, tarım sektöründe eğer siz hem büyümeyi sağlayabilir, hem de daha
eşitlikçi bir tarım sektörü yaratabilirseniz bu Demokrat Parti’nin siyasal izleyicile-
ri elindeki önemli bir propaganda silahını etkisiz kılacak, plancılar ve plana sempa-
ti ile bakan siyaset adamları için.
Üçüncüsü, tarımdan sanayiye kaynak aktarma yoluyla, ya vergilendirme ya
da doğrudan gönüllü kaynak transferleri yoluyla, sanayi dışı sektöre yatırım kayna-
ğı sağlanacak.
1960’lardan sonra tarımdan sanayiye kaynak aktarma politikasının pek
de işlemediği görülüyor?
• Zaten 1970’li ve 1980’li yıllarda kaynak aktarım yönü değişiyor.
Bunun nedeni olarak, siyasetçilerin kendi oy tabanları olan tarımsal ke-
sime yakın durmalarını mı söylemek gerekir?
• İktisat politikaları belli konjonktürler itibariyle anlam taşıyor. Tarımdan
sanayiye kaynak aktarmak sorunu 1950’lerde ve 1960’larda anlam taşıyordu. Ama
1970’lere geldiğiniz zaman konjonktür değişiyor, artık böyle bir mesele gündem-
de değil. Bir yandan yılda yüzde 3 büyüyen bir tarım sektörü var, öte yanda yılda
yüzde 10’a yakın hızlarla büyüyen ve verimliliği yılda yüzde 7’ler civarında artan
bir sanayi sektörü var. Bu durumda sorun anlamını yitiriyor.
Genel olarak 1960–1970 arasına baktığımızda DPT hakkında, özellikle
siyasallaşma, istihdam yapısının bozulması, özerkliğinin ortadan kalkması
konularında ne düşünüyorsunuz?
• Siyasallaşma konusunda özellikle 1965 sonrası Adalet Partisi iktidarları-
nın ilginç bir yaklaşımını görüyoruz. Genelde sağ ve orta sağ siyaset görüşünün
egemen olduğu bir siyasal iktidarın, planlama örgütünü kendi görüşleri doğrultu-
sunda şu veya bu şekilde etkilemesi beklenir. Yani plancı kadroları oluştururken,
size fikir olarak yakın insanları kadroya alıyorsunuz, böyle bir özen gösteriyorsu-
nuz. Öte yandan, DPT’nin artan sorumlulukları var; DPT’nin artan sorumlulukla-
rını yapabilmek için, teknik olarak ehil insanların da teşkilatta bulunması lazım.
Dolayısıyla bu siyasallaşma önünde bir fren oluşturuyor. Evet, kendi hempalarını-
zı oraya getirmek zorundasınız ideolojik bir denetim sağlamak için, ama aynı za-
manda da iş yapmak zorundasınız. Burada, dönemin kilit isimlerinden Planlama
Müsteşarı Turgut Özal’ın çok ilginç bir davranışı var. Turgut Özal planlama örgü-
264
tünde kendisine felsefe olarak çok aykırı olduğunu bildiği insanlarla da beraber ça-
lışabiliyor; öte yandan kendi hempalarını da göreve getiriyor. İşlerin yürütülmesi
için oldukça yetenekli, bilgili ve Turgut Özal’ın konservatif fikirleri ile hiç ilgisi
olmayan insanları da göreve getirebiliyor; çünkü iş yapmak zorundasınız. Dolayı-
sıyla bu dönemde siyasallaşma önündeki belli bir takım sınırlar, DPT’nin teknik
bazı görevlerini yürütme zorunluluğu ile belirleniyor.
Özerklik sorununa gelince, bu sorun aslında 1960’lı yılların ortalarından itiba-
ren kendini belli etti. Ben planlamanın danışmanı olan Prof. Tinbergen’in 1965’in
sonlarında, ya da 1966’nın ilk aylarında DPT mensuplarına bir uyarı konuşması
yaptığını size hatırlatmak isterim. Tinbergen, bizim o sıralarda Adalet Partisi hükü-
metinin DPT’ye bakışına karşı tedirginliğimize, planın bu insanlar tarafından hafif-
sendiği düşüncemize karşı şu mealde bir konuşma yaptığını hatırlıyorum. “Siyasi
iktidar, nihai karar verme merciidir. Siz onun danışmanı olma durumundasınız. Gö-
reli rollerinizi bilin. Siyasi iktidar rolünü oynamaya kalkmayın”. Bu bağlamda
planlama örgütünün üst düzey kadrolarının YPK’daki konumu önem kazanıyor. 91
Sayılı Kanun ilk bakışta şu tür bir pariter temsil getiriyor: Dört bürokrat, dört siya-
set adamı. Ama YPK toplantılarında hiçbir zaman kararlar formel bir oylamayla
alınmamıştır. DPT’nin YPK aracılığıyla oluşturduğu pariter platform aslında şu tür
sembolik bir güvence getiriyor: Bu platformda teknik düzeyde her şeyi söyleyebi-
lirsiniz. Burada planlama teşkilatının bir üst düzey görevlisi ile bakan, teknik dü-
zeyde belli bir konuyu herhangi bir çekince olmadan özgürce tartışabilir. Bu bağ-
lamda DPT’nin “özerkliği” ta 1980’li yıllara kadar, YPK’nın niteliği değiştirilip
pariter temsil ortadan kalkana kadar sürdü. Yani planlama örgütünden gelen insan-
lar orada çekinmeden kendi düşüncelerini söylediler. Tabii “çekinmeden” deyimi-
ni şu bağlamda kullanmak gerek: Diyelim ki planlama örgütünün üst düzey görev-
lilerinden birisiniz ve Başbakanla ters düşünüyorsunuz, ya da Başbakan sizden
hoşlanmadığını belli ediyor. Bu durumda, “Ben bu görevdeyim, buradan gitmiyo-
rum” türündeki bir yaklaşım, memurlukta çoğunlukla söz konusu olmuyor. 1966
yılında Memduh Aytür’ün görevden ayrılması bunun çok güzel bir örneğidir. 1966
yılı programını hazırlayacaksınız, randevu istiyorsunuz Başbakan’dan, Başbakan
yok ortada, size randevu vermiyor... Sonuçta görevden ayrılmanızın iyi olacağı ima
ediliyor. Dolayısıyla siyaset ile bürokrasi arasındaki “görünmeyen el”, bir yerde
“aykırı” bürokratın görevden uzaklaşmasının daha iyi bir sonuç olduğunu telkin
ediyor. Özerkliğin ortadan kalkmasını bu bağlamda değerlendirmek lazım. Siyasi
iktidardan kopuk bir teknokratik üst kademe, yani eşit temsil esasına göre şekil-
lenmiş bir model söz konusu değil. Pariter temsil aslında farklı bir şeyi simgele-
mek üzere formüle edilmiş bir şey. Siz YPK’da belli bir takım sorunları tartışmak-
la, siyaset adamı ile teknokrat arasında bir ara kesiti oluşturuyorsunuz, teknokrat-
lar düşündüklerini açıkça söylesin, kararlar mümkün olduğu kadar tartışmayla, gö-
rece özgür bir ortamda oluşturulabilsin diye. Amaç bu. Yoksa DPT’nin gerçek an-
lamda özerk bir kurum olduğunu, yani DPT’deki teknokratların bir özerkliğe sahip
olduğunu iddia etmek güç.
265
 İstihdam yapısının bozulması meselesine gelince, buradaki en büyük bozulma
1980’li yılların başındadır. Yani 1960’lı 1970’li yıllarda da siyasi iktidar kendi si-
yasi rengine uygun bir takım atamalar yapmakta, fakat işlerin yürütülmesi gereği,
teknik yetkinlikten tümüyle uzaklaşılmasını ve DPT’nin tümüyle bir siyasi kamp
haline getirilmesini engellemektedir.
1970-1980 dönemine baktığımızda, 1972 ile 1977 arası dönemde Kemal
Cantürk’ün 5 yıl boyunca DPT Müsteşarı olarak kalabildiğini görüyoruz.
DPT Müsteşarlarının görev süreleriyle karşılaştırdığımızda, sıra dışı bir du-
rum ortaya çıkmaktadır. Bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
• Kemal Cantürk, esas itibariyle, DPT ve hükümet ilişkilerini sıcak tutmak
isteyen bir bürokrattı. Hazine kökenliydi ve Hazine ve Merkez Bankası ile yakın
ilişkileri vardı. Sivri ve köşeli projelere katılarak, kendisini antipatik hale getirmek
istemiyordu. Aykırı ve ters şeyler söyleyen bir Müsteşar olmaktansa, “vaziyeti ida-
re eden” bir Müsteşar olmayı tercih etti Kemal Cantürk. Temel algılayışı itibariy-
le, Adalet Partisine ve Süleyman Demirel’e oldukça yakın bir kişi olduğu için, hiç
kimse onu görevden almayı düşünmedi. Yani siyasi otoriteden “Bu işi şöyle yapa-
lım” diye bir telkin geldiğinde, ona uymakta büyük rahatsızlığı olmadı. “Ben bunu
yapamam, benim algıladığım iktisadi gelişme modeli budur” deyip, görevden ay-
rılacak bir bürokrat değildi. Buna somut olarak şöyle bir örnek verebilirim:
1974 programı hazırlanacak. 1974 programı yeni bir iktidarın programı olmak
durumunda. O dönemde şöyle bir görüşle ortaya çıktı Kemal Cantürk: “Hükümet
değişti ama 1974 programını değiştirmeye ihtiyaç yok, aynı programı uygularız”.
Şimdi olacak iş mi, yıllık program yapıyorsunuz, daha önceki ara rejim iktidarları
gitmiş, başka öncelikleri olan yeni bir siyasi iktidar var ve siz diyorsunuz ki “fark
etmez, bu giysi ona da buna da uyar”. Bu örnek, Kemal Cantürk’ün iktisadi plan-
lama ve iktisat politikasına bakışını simgeleyen çok somut bir olay.
1970-80 döneminde herhalde DPT açısından yaşanan en önemli gelişme
4.Plan döneminde yaşananlar oldu. Buna göre 1977 yılında, hükümet tarafın-
dan DPT’ye verilmesi gereken “Plan Hedef ve Strateji” belgesinin kanuni sü-
renin dolmasına bir ay kala verilmesi, DPT’nin dördüncü kalkınma planını
ve 1978 yılı programını bu kısa sürede bitirmesini zorunlu kılmıştır. Bu dö-
nemi anlatabilir misiniz?
• 1977 yılının bir iktidar değişikliği yılı olması dolayısıyla 1978 programı
Dördüncü Plan’ın bir dilimi olarak hazırlanamadı. Dolayısıyla şöyle bir durumla
karşı karşıya kalındı: Dördüncü Plan’ın geçerlilik dönemi bir yıl ötelendi (bu plan
1979–1983 dönemini kapsar), 1978 için de bir yıllık program yapıldı. Bu doğrudan
doğruya iktidar değişikliğinin bir yansıması. Yani iktidar değişikliği olduğunda dö-
nemin iktidarı, kendi dönemine değişik hedeflerle ve öncüllerle başlayan yeni bir
plan yapma arzusundaydı; sonuçta 1978 programı bir ara program oldu. 1978 yılı
programı çok kısa zaman içinde hazırlandı. O kadar ki, 1978 programının hazırlığı
hemen hemen eski çalışmaların elden geçirilip, toparlanmasından ibaret oldu.
266
Dördüncü kalkınma planı ise, şöyle bir hazırlık sürecinden geçti: Çok kısa bir
süreniz var, bir yılınız var, çünkü 1979’da planı başlatacaksınız. Önünüzde bir yıl
var ve bu bir yılda teknik olarak çok değişik bir çalışma düzenine girmeniz müm-
kün değil. Dolayısıyla, dördüncü planın dayandığı input-output esasına dayalı çok
sektörlü büyüme modeli, aslında daha önceki teknik çalışmalardan intikal eden bir
modeldir. Yani geçmiş çalışmalardan intikal eden modeller üzerinde selektif bir
uyarlamaya gidilmiştir. Bunların kullanılabilir olanlarından yararlanılabilmiş, on-
ların üzerine ilaveler, eklemeler yapma yoluna gidilmiştir, ama temelde geçmiş
teknik çalışmalardan yararlanmak ister istemez bir gereklilik haline gelmiştir, çün-
kü sadece bir yılınız var. Normalde, planın ilk iki yılı geçtikten sonra, sizin üçüncü
yıldan itibaren artık yeni plan hazırlığı içerisine girmeniz lazım. O bakımdan Dör-
düncü Plan hazırlığı oldukça kısa bir döneme sığmıştır.
1978 yılında CHP hükümeti 1977’de hazırlanan dördüncü beş yıllık kal-
kınma planını kaldırıp, yeni bir plan hazırlıyor. Bu dönemde görev almış bi-
ri olarak yaşanan gelişmeleri nasıl değerlendiriyorsunuz?
• Aslında bu sorunun cevabını yukarıda verdim. Normal olarak bir siyasi
iktidar kendi öncüllerini, kendi hedeflerini, kendi amaçlarını formüle etmek ve bu-
nu Plan ve Programlara yansıtmak ister. Daha önce 1977’de çıkmış olan Dördün-
cü Plan, Cantürk’ün yaklaşımına uygun bir tarzda hazırlanmış bir plan. Sanki hiç-
bir şey olmamış ülkede, 1973-1977 arasında Üçüncü Planın hedeflerinin amaçları-
nın çoğunu anlamsız hale getiren ticaret şokları yaşanmamış, dünya ekonomisin-
deki şoklar yaşanmamış gibi, Üçüncü Beş Yıllık Planı geleceğe uzatıyorsunuz ve
bu arada sanki dünyada ve Türkiye’de hiçbir şey olmamış gibi hareket ediyorsu-
nuz. Bu tür bir planın uygulanması imkânı bence yoktu.
Plan çalışmaları sırasında, çeşitli toplumsal kesimlerden gelen tepkiler
nasıldı? (Özel sektör, Sendikalar, Siyasi iktidar) Planı destekleyen, karşı çı-
kan kesimler?
• Özel sektörün, katıksız bir destekle davrandığını söyleyemem. 1978-
79’da özel sektörün siyasi sadakati bakımından bir ara dönem yaşadığımızı söyle-
yebilirim. O dönemdeki sanayiciler içinde Mümtaz Zeytinoğlu gibi “ulusal sana-
yi” anlayışına yakın olan sanayiciler olduğu gibi, TÜSİAD çevresinde öbeklenen
ve farklı düşünceler taşıyan sanayiciler de vardı. Başlangıçta TÜSİAD çevresinde
öbeklenen büyük sanayi aslında ahenkleştirilmiş ve güçlendirilmiş bir tepki koya-
bilecek durumda değildi. Rahatsızlıklarını dile getiriyorlardı, fakat çok kategorik,
olumsuz bir tutum alabilecek durumda değillerdi. Bu durum Dördüncü Plan hazır-
lığı sırasında, 1978 yılındaki konumlarını yansıtıyor. Rahatsızlıkları vardı, ekonomi-
deki enflasyonist baskılardan, ithalat zorluklarından, ödemeler dengesindeki sıkın-
tılardan yakınıyorlardı, ama şikâyetleri ithal ikameci sanayileşmeye tümden karşıt-
lık ve mevcut hükümetin iktisat politikası seçeneklerinin reddi düzlemine gelmi-
yordu.
Sendikaların bu dönemde planlama çalışmalarına anlayışla yaklaştıklarını
267
söyleyebiliriz.
Siyasal iktidar meselesinde de şöyle bir sıkıntı yaşandığını söyleyebiliriz.
1977-1978’in özel şartları var. Bir stabilizasyona gitmek durumundasınız. Ekono-
mideki talep fazlalarını ve enflasyonist baskıları, ödemeler dengesi sorunlarını sür-
dürebilmeniz mümkün değil. Burada stabilizasyon programı ile ilgili konulardaki
direnç, ilginç bir şekilde CHP grubu içerisinden gelmiştir. Özellikle 1973–1977
döneminde Necmettin Erbakan’ın Türkiye’nin çeşitli yörelerine serpiştirdiği te-
mellerin fabrika haline dönüştürülmesi konusunda ve yatırım programından belli
bir takım projelerin çıkarılmaması konusunda CHP milletvekillerinden yoğun bas-
kılar gelmiştir. Özellikle tek tek milletvekillerinin kendi yörelerine yapılacak yatı-
rımlarla ilgili bir takım talepleri olmuştur. Oysa ekonomiyi istikrarlandırmak zo-
rundasınız ve istikrarlandırmanın ister istemez harcamalar üzerine getireceği kısıt-
lamalar var. Burada siyasal iktidardan yoğun destek gördüğümüzü söyleyemem.
Ancak bu dönemde Bakanlar Kurulu’nun ekonomiyle ilgili etkin bir üyesi olan
Maliye Bakanı Ziya Müezzinoğlu ile Planlama arasında dürüst ve düzenli ilişkiler
olduğunu söyleyebilirim. Karşılıklı bir güven duygusu vardı, görüş ayrılıkları ola-
bilirdi, ama her şeyden önce sorumlu bir işbirliği anlayışı vardı. Onun dışındaki ba-
kanlıklarla ilişkiler problemli midir? Evet, problemlidir. Özellikle Ticaret, Tarım
ve Sanayi Bakanlıkları ile ilişkiler bu dönemde çok problemli olmuştur. Bu bakan-
lar ve kadroları planlama örgütü ile işbirliğine açık bir tarzda davranmamışlardır.
Toparlamak gerekirse:
Özel sektör, geride bekleyen, katıksız desteğini esirgeyen, hükümete verdiği
krediyi tümüyle kapatmayan, ama temelde hükümete güvensiz ve mesafeli bir
yaklaşımdaydı. Tepkisini ne zaman ortaya koyacaktır? 1979’da basında yer alan
tam sayfalı ilanlarla.
Sendikalardan destek aldığımızı söyleyebilirim, hemen hemen tümünden.
Siyasi iktidarla ise, özellikle CHP meclis grubunun istikrar programına ve ya-
tırım projelerinin yeniden derlenip toparlanmasına tavrı temelde olumsuzdur; Ba-
kanlar Kurulu içinde de, bazı bakanların dönemin iktisadi problemleri ile uğraşma
konusunda tamamen ilgisiz davrandıkları, tamamen kendi bireysel siyasi kariyer-
lerinde yücelmeyi düşündükleri net olarak görülüyor.
Bu dönemde hükümet ile DPT arasında varolan bir gerilimden söz edi-
liyor. Örneğin CHP iktidara geldikten hemen sonra, Şubat 1978’de yapılan,
hükümetin dış ekonomik ilişkilerinin görüşüldüğü (IMF ile ilişkilerin) bir
toplantının oldukça tartışmalı geçtiği söyleniyor. Bu toplantıyı anlatabilir
misiniz?
• Şubat 1978’deki tartışma, temelde, 1978 stabilizasyon programının Ba-
kanlar Kurulu’ndan geçmesi sırasında yaşanmıştır. Biz DPT olarak bu stabilizas-
yon programı öncesinde, bu programın belli başlı öncüllerinin ne olması gerektiği
üzerine Maliye ile konuşmuş, tartışmışızdır. Görüşlerimiz belirli bir olgunluk nok-
tasına getirildikten sonra inisiyatif IMF ile müzakerelerin muhatabı olan Maliye
268
Bakanlığına bırakılmıştır. Maliye Bakanlığı yetkilileriyle kendi teknik hazırlıkları-
mızı tartıştık, neyin yapılmasının yararlı olduğu konusunda aramızda bir takım gö-
rüşmeler geçti ve en son kertede, IMF ile müzakereler bizim kaygılarımızı ve dü-
şündüklerimizi de hesaba katacak bir biçimde Maliye Bakanlığı tarafından yapıldı.
Yani 1978 stabilizasyon programında DPT’nin de fikri katkısı var, Maliye Bakan-
lığı’nın da müzakerelerin bilfiil sürdürülmesinde katkısı var. Biz çoğunlukla Mali-
ye Bakanlığı yetkililerini bilgilendirmeye çalıştık, “Müzakerelerde şunlara dikkat
edin, şu konularda belli çekincelerimiz, ihtiyaçlarımız ve sıkıntılarımız var” deme-
ye özen gösterdik. Maliye Bakanlığı bunları IMF mali destek anlaşmasına koyma-
ya çalıştı. 1978–1979 mali destek anlaşmalarıyla şimdikilerini karşılaştırırsanız,
1978–1979 mali destek anlaşmalarının bugünkülere kıyasla çok az şartlılık içerdi-
ğini, hele mikro düzleme hiç inmeden temelde para idaresi ve ödemeler dengesi
konusunda bazı kısıtlar getirmekle yetindiğini göreceksiniz. Bu dönemde Maliye
Bakanlığına bizim telkin ettiğimiz şey, en azından 1978 ve 1979’un ülke için çok
büyük bir durgunluk yılı olmamasını sağlamaya çalışan öneriler getirmek oldu.
1978 Şubatındaki Bakanlar Kurulu toplantısı çok sıkıntılı geçmiştir. On saate
yakın sürmüştür. Plancılar olarak bizler bu toplantıya katılmadık, ama DPT’nin ko-
ridorlarında sabahı ettik. Sonuç olarak IMF anlaşması ile ilgili bir açılımın, fiyat ka-
rarlarının, destekleme fiyatlarının ve kur değişikliğinin tartışıldığı toplantı, otuzu
aşkın bakanın teker teker ikna edilmesi amacıyla saatler süren bir meydan savaşı
olmuştur.
DPT çalışanlarından Tülin Candır, “sosyal demokrat bir siyasal iktidar-
la, DPT’nin iyi geçinmesi bekleniyordu. Ancak yaşanan sorunlar DPT’yi çok
yıprattı” diyor. Bu konuda ne düşünüyorsunuz?
• Burada dönemin siyasal iktidarının üst aşamadaki Başbakan Bülent Ece-
vit’in kendi siyaset ekibi ile DPT’deki ve Maliyedeki teknisyenler arasında bir or-
tak dilin oluşması gerekiyordu. Ekonomiden o dönemde sorumlu bakanları Ziya
Müezzinoğlu, Hikmet Çetin ve Kenan Bulutoğlu olarak düşünürseniz, bunun ya-
nında hükümetin müşaviri olarak da DPT Müsteşarını düşünürseniz, bu kişilerin
gerek krizden çıkış için düşündükleri, gerekse bir gelişme perspektifi olarak dü-
şündükleri şeyler arasında önemli farklar vardır. Bu önemli farkları gidermenin yo-
lu iktisat konularına yatkınlığı olan bir başbakanın hakemliği ve koordinasyonu ile
bulunabilirdi. Bu açıdan Turgut Özal ve Süleyman Demirel’in hakkını vermek ge-
rek; bu kişiler aslında bir açık üniversite olan YPK’nın çok iyi öğrencileri olmuş-
lardır. Ama Bülent Ecevit iktisadı öğrenmekte ayak sürümüştür. İktisadı öğrenme-
yen siyaset adamları maalesef Türkiye’de başarılı bir siyasi kariyeri de sürdüremi-
yorlar. Bülent Ecevit’in kaderine bakarsanız iktisat öğrenmemek konusundaki ıs-
rarının bedelini 2001’de çok ağır şekilde tekrar ödediğini görürsünüz. Yine iktisa-
dı öğrenmemekte ısrar eden bir başka sosyal demokrat parti başkanı Erdal İnö-
nü’nün siyasi kariyeri de biraz erken bitmiştir. Türkiye şartlarında ülkeyi yönetme-
ye talipseniz, bu maalesef iktisat öğrenmeden olmuyor. Bülent Ecevit’in bu tür ko-
269
nularda etkili bir hakemlik yapacak bir konumda olmaması ve siyasi belli hedef ve
kısıtları kesin şekilde ortaya koymak yerine bazı karar alma süreçlerini delege et-
me yoluna gitmesi, ister istemez belli bir takım kopukluklar yarattı. Bu kopukluk-
lar kişisel olarak belli gerilimler yarattı mı? Bazı gerilimler yaratmış olabilir, ama
ben bunu kişisel düzleme indirmek istemiyorum. O dönemin bir üst düzey sorum-
lusu olarak benim ne Bülent Ecevit ile ne Hikmet Çetin ile kişisel düzlemde ger-
gin ve çatışmalı bir ilişkim olmadı. Ama şu gözlem doğrudur: Ekonomik politika-
nın nihai kararlarını pişirmesi ve oluşturması beklenen kişilerin bazı ortak payda-
larda birleşemedikleri bir gerçektir. Bu DPT’yi yıpratmış mıdır? Doğal olarak, yıp-
ratmıştır. Ekonomi yönetiminin içinde kilit önemde olan bir kuruluş ve bu kilit ku-
ruluşa yön verebilecek siyasal üst yapı eğer kendi içinde ahenkli davranamıyorsa,
ister istemez bu durum kuruluşu yıpratacaktır ve yıpratmıştır da.
1979’da Demirel azınlık hükümeti döneminde, 24 Ocak kararlarının
arifesinde aralarında Müsteşar Bilsay Kuruç’un görevden alınmasından son-
ra siz de istifa ediyorsunuz. 24 Ocak kararlarının arifesinde yaşanan bu ge-
lişmeleri nasıl değerlendiriyorsunuz?
• Ben ODTÜ’den izinli olarak 1979 sonuna kadar teşkilattaydım, 1979 so-
nunda yeni bir izin için müracaat etmeyeceğimi ve kurumdan ayrılmayı düşündü-
ğümü Müsteşar’a ve yakın çalışma arkadaşlarıma söyledim. Dolayısıyla benim iz-
nimin bitişi ile görevden ayrılışım zaman olarak örtüştü. O dönemdeki iki olayı da
hatırlatmak isterim. Biri 1980 programıdır. 1980 programı, Dördüncü Plan’ın bir
dilimi olarak hazırlanmış, fakat özgün 1980 programı uygulanmamış, onun yerine
24 Ocak kararları geçmiştir. Salt biçimsel hukuk açısından bakarsanız ortada bir
hukuk ihlali söz konusudur. Çünkü Bakanlar Kurulu kararı haline gelmiş ve imza-
lanmış 1980 programını uygulamayıp Turgut Özal ekibinin hazırladığı başka bir
programı onun yerine yayınlıyor ve uyguluyorsunuz.
Burada size aktarabileceğim gözlemlerden biri, Kasım ayı içinde, bütçe hazır-
lanmadan önce Süleyman Demirel başkanlığındaki YPK’ya aşağı yukarı bir hafta
boyunca 1980 programının öncülleri konusunda açıklama yapmamdır. Süleyman
Demirel’in bütün sorularını cevaplamaya çalıştım; niye böyle bir 1980 programı
düşündüğümüzü ve bu programdaki belli başlı önceliklerin neler olabileceğini an-
lattık. Süleyman Demirel bir yerde daha düşük cari açıklar veren, daha düşük ya-
tırım kotaları öngören bir egzersiz yapmamızı istedi, onu da yaptık, YPK’da anlat-
tık. Bunun hangi yatırım projelerini nasıl etkileyeceğini de anlatmaya çalıştık; bu
ikinci öneriyi beğenmedi. “Siz ilk yaptığınızı kesinleştirin” dedi. Fakat bu tutumu-
nun tamamen bir yurt içi halkla ilişkiler egzersizi olarak alındığı açık. Daha yavaş
büyüme öngören, yatırım bütçesini iyice budayan bir değişikliği deklare etmek ve
o günün şartlarında siyasal itibar kaybetmek istemedi.
24 Ocak kararlarının arifesinde yaşanan bir başka olay var. Bu da Turgut Özal
ile ilgilidir. Görevden ayrılmadan öne Turgut Özal’la bir görüşme yaptım; Turgut
Özal Müsteşar olarak atanmıştı o dönem. Kendisine şunları söyledim: “1978–1979
270
yılında teşkilata alınan insanlar, ehliyetleri ve yetenekleri nedeniyle alınmış insan-
lardır. Bu insanlara siz farklı talimatlar verirseniz, mesleki ehliyetleri ve memurluk
terbiyeleri gereği, o talimatların gereğini yaparlar. Ama bu insanlar siyasi atama-
larla gelmemiştir. Bu insanları lütfen verimli olarak çalıştırın”. Turgut Özal’ın
1980’li yıllarda bu uyarıma cevabı, 1978-1979’da DPT’ye bürokrasiden gelen tek-
nisyenlerin hepsini tekrar bürokrasiye göndermek, o dönemdeki üst düzey görev-
lileri ile yakın işbirliği yaptığı düşünülen bütün uzmanları, düşük sözleşme bedel-
leri ile cezalandırıp, kaçırmaya çalışmak ve siyasal görüşleri MHP’den MSP’ye
kadar çok değişik bir sağ yelpaze içinde yer alan bir genç teknisyenler kuşağını
oraya getirmek oldu. Yani DPT’nin niteliğini bir darbe ile değiştirdiler, DPT’nin
insan gücü mevcuduna aşağı yukarı eşit sayıda uzman yardımcısı alarak, DPT’yi si-
yasal olarak atanmış bir kurum haline getirdiler. Bu 1960’lı yılların Turgut Özal’ın-
dan tamamen farklı bir yaklaşım. 1960’lı yıllarda Turgut Özal, “ziyanı yok, farklı
görüşteki teknokratlar bulunsun, her birinin çalışacağı yer var ve ben onları çalış-
tırırım” anlayışında iken, 1980’lerde artık ideolojik olarak şekillendirilmiş ve şart-
landırılmış bir DPT istiyordu. Artık farklı teknokratik renklere yer yoktu Özal’ın
kafasında. Dolayısıyla 1978-1979’da etkili olmuş ya da planlama faaliyetlerine yo-
ğun olarak katılmış ne kadar teknokrat varsa hepsini yerle bir etti zat-ı muhterem.
Benim istifam ise şöyle oldu:
Biz Kasım 1979’da Ecevit hükümeti görevden ayrıldıktan sonra şöyle bir ter-
cihle karşılaştık: “İktidar değişmiştir, Başbakan değişmiştir, biz de gidiyoruz” di-
yip ayrılmak. Bunu yapmanın “memurluk terbiyesine” uygun olmayacağı kanısına
vardık. Yani ülkeyi bütçesiz, programsız, yarım-yırtık bırakıp gidemeyeceğimizi
düşündük. Dedik ki, ülkenin programını hazırlarız, bununla uyumlu bütçesini öne-
ririz, göreve yeni gelen insanlar bu konuda yeterli teknik hazırlıkta olmayabilirler,
en azından bütçe çıkar, program çıkar, sonra durumu hükümete söyleriz, “Görevi-
miz bitmiştir, buyurun, kimi isterseniz yerimize getirin” diyerek, nezaketle görevi
bırakırız diye düşündük. Yaklaşımımız bu şekilde oldu, Kasım sonuna kadar prog-
ramı yaptık, bütçe önerilerimizi hazırladık.
Bu günden baktığınızda 4. Planın, o günkü toplumsal koşullar içinde uy-
gulanmasının mümkün olduğunu düşünüyor musunuz?
• Geçmişe baktığımız zaman şöyle bir gözlem yapıyorum. Dördüncü Plan
aslında Üçüncü Plan’ın tamamlayamadığı sınaî derinleşmeyi (industrial deepening)
bir kademe daha öteye taşımak istiyordu. “Acaba dönemin istikrarlandırma gerek-
leriyle, sınaî derinleşme ihtiyacını birlikte değerlendiren ve bir yerde toplumsal
destekten tümüyle kopmamış bir ara çözüme gidebilseydik, acaba bu planı götüre-
bilir miydik?” sorusunu, bir yerde üzerine bir sual işareti koyarak düşünüyorum.
Niye sual işareti koyuyorum? Uluslararası konjonktüre baktığınız zaman, uluslara-
rası konjonktür yeni sağın ‘Reagan’cı ve Thatcher’ci görüşler doğrultusunda sav-
rulduğu, yeni sağın ve parasalcı, yeni klasik görüşlerin öne çıktığı, bütün uluslara-
rası kuruluşların bu düşüncelerin çığırtkanlığını yaptığı bir dönemde, acaba ekono-
271
miyi 1983’e kadar götürebilir miydik? Ekonomiyi 1983’e kadar götürmemizde,
ödemeler dengesi açısından bir sıkıntının olduğu muhakkak, ama belki istikrarlan-
dırma ile ekonomideki yapısal derinleşme meselesinin daha iyi bir dengesini oluş-
turabilirdik. Ve bu 1983’e kadar en azından bu endüstriyel yapıda en azından biraz
daha mesafe almamızı sağlayabilirdi. Ama burada tahmin ediyorum ki, uluslarara-
sı konjonktür konusunda karşı karşıya kaldığımız ciddi engelleri ve dirençleri aşma
konusunda zorlanacaktık. En büyük zorluk olarak görünen ödemeler dengesi fi-
nansmanında çok acayip bir durum yaşandı. Bakın Dördüncü Plan’ın net dış ser-
maye gereklerine; Dördüncü Plan’ın dış finansmanını sağlamakta ayak sürüyen
uluslararası finans çevreleri, istediğimiz dış desteğin çok daha fazlasını değişik bir
yapılandırma anlayışı içerisinde 24 Ocak kararlarıyla başlayan süreçte Türkiye’ye
vermişlerdir.
Özetle, geçmişe baktığımda, o günkü toplumsal koşullar içerisinde istikrar-
landırma gerekleri ile sınaî derinleşme gereğinin biraz daha dikkatli bir sentezini
yapmaya çalışabilirdik. Toplumsal destekleri çoklaştırmak için şunu belki emekçi-
lere daha iyi anlatmaya çalışabilirdik: Belli bir takım taleplerinizi bu dönemde da-
ha makul düzeyde tutmaya çalışın, çünkü önerdiğimiz iktisat politikalarının alter-
natifi bir yeni sağ stabilizasyonudur, bundan kaçınmak için mümkün olduğu kadar
hükümete desteklerinizi esirgemeyin. Ama dönemin iktidarının soldan gelen siya-
sal desteklerinin hepsi, iktidara yakın olmanın coşkusu ile yüz yüze idiler. İstikrar-
landırma gerekleri onların gündeminde yer alan bir şey değildi. “Sol” bir iktidar ise
siyasal olarak o günlerde söz konusu olabilecek bir şey değildi. Yani CHP iktida-
rından Allende Şili’sinin tavır ve programını beklemek doğru değil. CHP hüküme-
ti esas itibariyle rejimin dayandığı ekonomik ve siyasal felsefeyi tümüyle bir kena-
ra atarak, yeni baştan, değişik ve sosyalist bir model öneren bir hükümet değil ki,
soruyu farklı bir noktaya getiresiniz. Ortada çapraşık bir toplumsal durum var.
“Karşılaştığımız durum sınıf mücadelesi olgusunun bir yansımasıdır. O zaman sınıf
mücadelelerinin gerekleri yapılsın”. Böyle bir tavır esas itibariyle CHP’den bekle-
nebilecek bir tavır değil. Yani CHP sosyalist bir parti değil ki, sosyalist bir parti-
nin sosyalist programına sahip çıkması beklenebilsin.
1980 yılının başında uygulamaya konan 24 Ocak kararları ile ekonomi-
nin yapısı şekil değiştiriyor. Bundan sonra ithal ikameci sanayileşme modeli,
ihracata dayalı modele dönüşüyor. Bu dönüşümün merkezinde de ekonomiye
devlet müdahalesinin azaltılması ve piyasanın kendi kurallarına göre işleme-
si var. Sizce bu süreçte devletin ekonomiye müdahalelerini planlayan kurum
olan DPT’yi nereye koymak gerekir? DPT’nin 24 Ocak kararları sonrasında
oluşan yeni yapısındaki işlevleri nelerdir?
• DPT’nin 24 Ocak kararları sonrasında oluşan yeni yapıdaki işlevi, yapı-
sal uyum projelerinin odak noktası ve karargâhı olmaktır. Bu işlevinde tabii DPT,
Dünya Bankası ve IMF ile çok yakın bir işbirliği platformunda yer alıyor ama esas
itibariyle işlevi yapısal uyumun koordinatörü olmak, temeldeki işlev bu. Yani DPT
272
planlama amacıyla değil, yapısal uyum amacı ile yapısal uyum projelerinin hazır-
layıcısı, koordinatörü ve icracısı olarak kullanılıyor.
1980 ile başlayan değişim sürecinde DPT açısından kurum içinde ve ge-
nel olarak bürokrasi içinde DPT’nin saygınlığının ve ağırlığının azalmasına
neden oldu mu?
• 1980 ile başlayan değişim, planlamayı daha farklı bir düzleme getirdi. Bu
dönemde planlamanın artık 1980 öncesi planlama olmaması gerekirdi. 1980 önce-
sinin planlamasının bazı unsurlarını muhafaza etmek, sanki planlama varmış gibi
davranmak, planlama felsefesine tamamen aykırı bir iktidarda planlama yapılıyor-
muş gibi davranmak tabii ki kuruma itibar kaybettirmiş olabilir. Ama bunun ya-
nında başka bir şey ortaya çıkıyor. Türkiye şartlarında baktığınızda önemli devrevi
hareketler sırasında bürokraside farklı bir takım kurumların gündeme geldiğini gö-
rüyorsunuz. 1930’larda bu İktisat Vekaleti’dir. 1950’li yıllara bakarsanız, bu
(“HAZMİİT” diye kısaltılan) Hazine ve Milletlerarası İktisadi İşbirliği Teşkilatıdır.
1960’lara gelindiğinde bu DPT’dir. 1980’lere gelindiğinde ise bu Hazine ve Dış
Ticaret Müsteşarlığı ile Merkez Bankası’dır. Dönemin ruhunu, iktisadi gelişme ve
regülasyon anlayışını temsil eden yeni odaklar eğer Merkez Bankası ve Hazine ise,
o zaman DPT ister istemez pozisyon kaybediyor. Çünkü siz bir yerde yeni döne-
min ruhunu temsil edeceksiniz. Yeni dönemin ruhunu temsil ederken, kendinizi
yapısal uyumun icracısı, karargâhı yerine koyuyorsunuz ama bu modelin esas ak-
törleri Hazine ve Merkez Bankası, yani siz esas aktör değilsiniz. Siz Turgut Özal’ın
sağ kolları olarak oraya yerleşip, yapısal uyumun orkestrasyonunu sağlamakla gö-
revlendirilmişsiniz. Bu anlayış kurumu bir yerde fuzuli (redundant) hale getiriyor,
kendisine hayat veren felsefe ortadan kalkmış, siz değişik bir görev bağlamında iş
yürütmeye çalışıyorsunuz. Ama aynı zamanda eskiden intikal eden yetkileri ve gö-
rev alanlarını işgal ederek bu işi yapıyorsunuz, bu tutarsız bir şey.
Planlamanın 20. yılı olması nedeniyle yayınlanan ODTÜ Gelişme Dergi-
si’nin “Planlamanın Yirmi Yılı” özel sayısında, V. Plan ile birlikte planlama-
nın sona erdiği söylenmekte. Bu konu hakkında ne düşünüyorsunuz?
• Buna katılıyorum tabii. Planlama olayı 24 Ocak’la bitmiştir. Ama kurum-
lar, tıpkı insanlar gibi, fikri hayatları bittikten, kendilerine vücut veren felsefe bit-
tikten sonra da yaşamaya devam edebilirler. Bitkisel hayata girmiş insanlar var, bu
insanlar hayatta mı? Biyolojik anlamda hayatta, yaşadıklarına hayat derseniz ha-
yatta. 24 Ocak’la beraber planlama sona ermiştir.
Ekonomide uygulanan kalkınma modelleri, bazı kurumları öne çıkarı-
yor. Örneğin, ithal ikameci, içe yönelik birikim modelinde DPT daha önemli
bir konumdayken; ihracata dayalı, dışa dönük modelde Hazine Müsteşarlığı
ya da Merkez Bankası öne çıkıyor diyebilir miyiz?
• Eğer sanayileşme sürecinde kaynak tahsisi kararlarına mikro ölçekte mü-
dahale etmek istiyorsanız burada DPT’nin rolü var. Aksi takdirde DPT’nin mikro
ölçekte işlevi kalmıyor. Makro ölçekte, yani “kısa dönemde ekonominin yönetimi”
273
(“short term management”) meselesine geldiğinizde, onu da zaten Hazine ve Mer-
kez Bankası yürütüyor. İkincisi, Hazine ve Merkez Bankası 1960’lı ve 1970’li yıl-
larda şimdiki mesleki yetkinlik düzeyinde değildi. Hazine ve Merkez Bankası
1980’li ve 1990’lı yıllarda insan gücü kalitesi olarak oldukça yetkin düzeylere var-
dılar. 1960’lı ve 1970’li yıllarda teknik yetişkinlik bakımından DPT Hazine ve Ma-
liye ile Merkez Bankası karşısında önemli bir avantaja sahipken, o avantaj, o marj
1980’li yıllarda ortadan kalktı.
Genel olarak planlama sürecinde DPT ile diğer bürokrasi ile yaşanan
sürtüşmelerin temel nedenleri nelerdir? (Maliye B., Dışişleri B., KİT’ler, Ha-
zine v.b.)
• Kurumlar arasındaki sürtüşmeler çoğunlukla olur. Bence bunları açıklar-
ken kurumlara özgü amaç fonksiyonlarının farklılıklarından hareket etmek gerek.
Bürokraside herkes kendi kuruluş yasası ile verilmiş hakları kullanmak konusun-
da duyarlıdır. Bürokratların temel davranış tarzlarından biri, kanunla kendisine ta-
nınmış olan görev ve yetki alanını hasisçe korumaktır. Dolayısıyla, bürokraside her
zaman “sınır kavgaları” olur. Sınır kavgaları içerisinde uzlaşma bazen siyasi otori-
telerin inceliği ve ehliyeti ile (örneğin, Ziya Müezzinoğlu dönemindeki Maliye
Bakanlığı) ya da bürokratların yönetim anlayışları ve kişisel yaklaşımları ile çö-
zümlenir. Biz DPT’de 1978-1979’da çalışırken Maliye Bakanlığı’nın ve Hazi-
ne’nin bürokratları ile hiçbir zaman gergin ilişkiler içerisine girmedik. Görüş ayrı-
lıklarımız oldu, ama görüş ayrılıklarımızı gidermenin yolunu bulduk. Meseleyi kav-
ga etmeden çözmek bürokratik geleneklerle bağdaşabilir.
1960–1980 arası sık sık görülen DPT-siyasal iktidar; DPT-bürokrasi ça-
tışmasına 1980 sonrasında pek rastlanmıyor. Sizce bunun nedenleri nelerdir?
• Nedenleri bence çok açık. Geçen yirmi yılı aşkın sürede sağ iktidarlar
DPT’yi tümüyle kendi ideolojik kalıbına dökmüş, öyle şartlandırmış. DPT zaten
kendi sorumluluk alanını yitirmiş, bir görev tanımı kaymasına uğramış, bürokrasi
ile niye çatışsın?
Planlama sürecinde, teknik otorite ile siyasal otorite arasında ilişkiyi ku-
ran en önemli kurum YPK. Bu anlamda YPK’nın 1960–1980 arasında varo-
lan halinde plancı bürokratlar ile siyasetçilerin hem sayısı hem de oy ağırlı-
ğı eşit. YPK’nın bu özelliğini nasıl değerlendiriyorsunuz?
• YPK’da plancı/bürokrat oranının 1/11’e inmiş olması şu anlamda bir
temsil sorunu doğurmuş gibi görünüyor. Ama unutmamak lazım ki, YPK’da hâlâ
şu gelenek sürüyor: DPT Müsteşarı “Efendim bu konuda uzman bir arkadaşımız
var, kendisini dinleyelim” dediğinde YPK’ya davet edilir o uzman. YPK kararının
altında imzası yoktur, ama düşündüğünü aktarabilme olanağına sahiptir.
1980 sonrasında YPK’daki Plancı bürokrat/siyasetçi sayısı, önce 1/7,
sonra ise 1/11 oluyor. Bu durumda DPT’nin planlar üzerinde etkisi giderek
azaldı diyebilir miyiz?
274
• Planlar artık ilginç siyaset belgeleri olmaktan çıktığı için, DPT’nin plan-
lar üzerindeki etkisinin azalması sorun olmaktan çıkmış durumdadır.
Türkiye’nin 1980 sonrası sürecinde DPT’nin kapatılması gerektiği, ar-
tık işlevsiz bir kurum olduğu yönünde tartışmalar görülüyor. Ancak DPT’nin
bu dönemde küçülmemesini, hatta tersine personel sayısındaki artışın devam
etmesini nasıl değerlendiriyorsunuz?
• DPT’nin 1980’in hemen sonrasında küçülmemesi, ilkin DPT’nin endok-
trine edilmiş insanlarla doldurulması isteğinden kaynaklanıyor. İkincisi, sürekli si-
yasi iktidar değişiklikleri sırasında herkes DPT’ye kendi yandaşlarını yerleştirme-
ye çalışıyor; zaten emsal 1980’de yaratılmış. 1980’li yılların sonunda Anavatan
Partisi sonrasında, koalisyon iktidarları var 1990’lı yıllarda. Her koalisyon iktidarı
oraya kendi insangücünü yerleştirmeye çalışmış. Bunun sonucunda DPT’nin kü-
çülmemesi olağan.
1980 sonrasında “planlamanın fiilen önemini yitirdiği” görüşlerinin öne
sürüldüğü bir dönemde, Dünya Bankası ve Birleşmiş Milletler gibi kurumla-
rın, DPT’yi desteklemelerini ve planlamalara devam edilmesi gerektiğini tav-
siye etmelerini nasıl değerlendiriyorsunuz?
• Burada iki evreyi ayırt etmeliyiz. 1980’in hemen sonrasında planlama ör-
gütünün etkisizleşmesi konusunda OECD, Dünya Bankası ve IMF’den gelen te-
mel telkin bir yerde şu: DPT esas itibariyle kalkınmacı, ithal ikameci sanayileşme
fikriyle endoktrine olmuş, bu tür modellerle beraber yaşayan ve anılan bir kurum
olmuştur. Dolayısıyla etkisizleşmelidir.
DPT bir temel felsefe değişikliğine muhatap olduktan sonra, DPT’nin örgüt
olarak bürokrasi içinde bulunmasında herhangi bir sakınca yok; çünkü DPT diğer
kuruluşların hiçbirisinde olmayan, ekonominin ve toplumun tümüne bakış gelene-
ğini hâlâ koruyan bir kurum. Yani Merkez Bankası kafasını para idaresinin bir nok-
tasına takabiliyor, Hazine kafasını borç idaresinin bir noktasına takabiliyor ve gö-
zü başka bir şey görmüyor. Yani olaya, tabir caizse, at gözlüğü ile bakma alışkan-
lığı var. Ne kadar vasıfsız ve deneyimsiz olursa olsun, planlama örgütündeki bir uz-
man, göreve girdiği andan itibaren tüme bakış “terbiyesi” ile cihazlanır. Dolayısıy-
la Dünya Bankası ve Birleşmiş Milletler gibi kurumlar en son kertede, fraksiyonel
çıkarlara değil, olayın tümüne bakmak gerektiğini düşündükleri anda, yine gider
DPT’yi bulurlar. Şimdi işbirliği yapmalarının önündeki temel engel kalkmıştır;
DPT “muzır” bazı doktrinlerden temizlenmiştir. Öyleyse DPT ile işbirliği yapıla-
bilir.
Son yıllarda artık 5 yıllık kalkınma planlarının ya da yıllık programla-
rın pek dikkate alınmadığı ve uygulanmadığını görüyoruz. Bu çerçevede
“Planlamayı”, artık küreselleşen dünyada geçerliliğini yitiren bir kavram
olarak mı değerlendirmemiz gerekir? Yoksa hala ihtiyaç var mı?
• Artık değişik kalkınma planlaması anlayışlarının tartışılmasının gerektiği
275
bir döneme giriyoruz. Planlama artık 1960’lı, 1970’li yılların planlaması olamaz. pısal uyumun orkestrasyonu farklı mecralara, Hazineye ve Merkez Bankasına ka-
Değişen şartlarda yeni bir planlama anlayışına gitmemiz gerek. Yani planlama ge- yıyor. Yani 1990’lı yıllardan sonra DPT’nin işlev sorunu var. Bu işlev sorunu ile il-
çerliliğini yitirmesinden çok, yeniden tanımlanması gereken bir kavram. Neyi gili bir yeniden yapılandırma söz konusu olduğunda 1990’lı yıllarda Anavatan Par-
planlamaya çalışıyoruz, hangi araçlarla bu işi yapmaya çalışıyoruz. Yani amaç-araç tisi-DYP koalisyonu sırasında yapılmış bir yasal düzenleme var. Bu düzenleme
meselesini yeni baştan gündeme getirmek gerek. Ama kesinlikle DPT’yi 1960- DPT’yi yeniden şekillendirmeye çalışıyor ve daha da büyütüyor. Yani DPT’yi bir
1970’li yıllardaki fonksiyonlarını sürdüren bir kurum olarak düşünmemek gerek. stratejik planlama odağı olarak almak yerine, yine sorumluluklarını alabildiğine ta-
DPT hala yatırım vizeleri veren bir kuruluş. DPT’yi kamu kuruluşları tarafından şıran, başka alanlara da tedahül eden bir yapı var. Bürokrasi kendi etkinlik alanla-
kendisine verilmiş yatırım listelerini bir tek satırına bile bakmadan, üzerine mühür rını kolaylıkla terk etmek istemez.
basarak tescil eden, sonunda 2000 yılına gelindiğinde ülkeyi bir yatırım mezarlığı “Stratejik planlama” kavramını, bugün için uygulanması gereken bir
haline getiren bir kurum olmaktan çıkarmak lazım. Hâlâ ihtiyaç var, ama amaçlar yaklaşım olarak mı görüyorsunuz?
değişecek, hangi sektörlerde, hangi makro veya mikro düzlemlerde müdahale edi-
• Tabii. Bugün kapitalist ekonomide bütünü görebilen insan pek yok. Ka-
leceği ile ilgili net bir anlayış olacak.
pitalizmin iki yüzyıllık ekonomik tarihi baştan sonuna kadar krizlerle dolu olan bir
Esnek planlama, stratejik planlama olarak ifade edilen yeni planlama tarih. Kapitalist, toplumsal bütünü göremiyor, yani bütünü algılamak konusunda
yaklaşımlarının, önceki modelden temel farklılıkları nelerdir? DPT bu yeni ciddi zaaflarla karşı karşıya. Bütünü görebilmek için, ister istemez bazı insanların
yaklaşımları benimsedi mi? fikir üretebilmesi lazım. Bu fikir üretimini yapmaya yarayabilecek odaklardan bi-
• Bu soru çok kapsamlı, bunu çok uzun tartışmamız gerek. DPT bu yeni ri Planlama olabilir. Tek odak mıdır? Yani burada bir bilgi üretim tekelini elinde mi
yaklaşımları lafta benimsese bile, uygulamada kendi etkinlik alanını bırakmak iste- bulunduracak? Hayır, ama Türkiye şartlarında eğer ekonominin ve toplum hayatı-
memiştir. Üstelik durumdan vazife çıkarmıştır. DPT 2003 “pre-accession” progra- nın tümüne bakabilme yetisine sahip insanlar varsa ve bunlar planlamada yer alı-
mı hazırlamıştır AB’ye giriş için. Niye? AB meselesi çok popüler, bari biz burada yorsa, o zaman kurumun bu tür aktiviteler içinde yer alması doğal.
bir mevzi alalım, yani durumdan vazife çıkaralım. Dolayısıyla DPT bu yeni yakla-
şımları ara sıra benimsemiş görünse bile, bunu uygulamaya intikal ettirmemiştir.
DPT neden vazgeçmiyor? Kendisine yasayla tanınmış belli görev ve yetkiler var,
bu yetkileri bırakmak istemiyor.
Son yıllarda sıkça tartışılan bir kavram da “yönetişim” kavramı. Buna
göre artık devletin klasik yönetim işlevinin tıkandığı ve bunu yerine özel sek-
törün, devletin ve STK’ların katıldığı yeni bir modelin işletilmesi gerektiği
vurgulanıyor. “Yönetişim” yaklaşımının, planlama uygulamalarına bir etki-
si oldu mu?
• Oldu tabii. Bugünün planlaması, bugün icra edildiği, yani DPT’nin algı-
ladığı biçimde bir yönetişim planlaması olarak görülüyor.
Türkiye’deki kalkınma çabalarını değerlendirdiğimizde, DPT’yi bu sü-
rece müdahale edebilen bir aktör olarak değerlendirebilir miyiz?
• Hayır. Özellikle 1980’li yıllardan sonra, hayır. 1960–1980 arası için evet,
ancak şu anlamda: Sürece doğrudan müdahale edebilen bir aktör değil; ama süre-
cin aktörlerine, yani siyasi iktidarlara, hükümetlere yol gösterici olabilecek input-
lar veren bir aktör. Süreci şekillendiren bir aktör değil. Yani olayda hiçbir zaman
hükümet, ya da büyük sermaye, ya da tarımda çalışanların bir kesimi, zanaatkârlar,
küçük esnaf... türünde bir aktör değil. Ama bu oyunun aktörlerine önemli inputlar
sağlayan bir kurum. Bu açıdan değerlendirdiğimizde 1980’e kadar durum böyle.
1980’den sonra şöyle bir şey var: DPT yapısal uyum faaliyetlerinin orkestrasyo-
nunu yapan bir kuruluş, ancak 1990’lı yıllara kadar 1990’lı yıllardan sonra artık ya-

276 277
 EK-14:
Prof. Dr. Sevim Görgün ile görüşme, 9 Mart 2004, İstanbul.
1960 müdahalesinden sonra, planlama teşkilatının kurulması için aynı
anda farklı çalışmalar yürütülüyor. Ancak daha sonra Devlet Bakanı Şefik
İnan’ın, Planlama Teşkilatı ile ilgili olarak yaptığı çalışma kabul edilmiyor.
Bu dönemi anlatabilir misiniz?
• Şefik İnan bey ile olamazdı, çünkü o dönem planlamanın başına asker bir
adam lazımdı. Şinasi Orel de bir kurmay albaydı, gerçi planlamaya sivil olarak ka-
tıldı ama hala askerdi. Orel, (Talat Aydemir’in) darbe girişiminden sonra ayrıldı as-
kerlikten. Dolayısıyla bizi toparlayan Şinasi Orel’di.
İlk önce Attila bey, Sadun bey ve Nejat Bengül vasıtasıyla Nejat Erder’le iliş-
ki kuruluyor. O dönemde bir de Elektrik İşleri Etüt İdaresi’nden gelen bir kanal
var, o da Ayhan Çilingiroğlu ve Turgut Özal. Bunlar en baştaki kadro. Sonra on-
lardan “kiminle çalışmak istersiniz” diye isimler alınıyor. Onlar beni öneriyorlar
(Gülten Kazgan’ı da öneriyorlar ama o gelmedi). Sonra Osman Nuri Torun’u öne-
riyorlar(Sanayi Kalkınma Bankasından- Osman Bey, Sadun beyin çok iyi arkada-
şı, o öneriyor). İktisat fakültesinden Oktay Yenal ve İbrahim Öngüt çağırılıyor. Bir
de Yorgo (Demir Demirgil) vardı o dönem askerliğini yapıyordu, o dahil oluyor.
Bizim planlamaya katılmamız şöyle oldu: Bir gün üniversiteye geldiler, plan-
lamaya katılmamızı istediklerini söylediler. Yani nereye gittiğimizden ve niçin git-
tiğimizden daha haberimiz yoktu. Çünkü hepimiz Amerika’dan yeni dönmüştük,
ben doktoramı yapıp dönmüştüm, üniversitede asistandım. Kabul ettik, yani pek
bir şeyden haberimiz yok ama kabul ettik ve 1959’un Aralık ayında -1960’ın ba-
şında- Ankara’ya gittik. Ve şimdiki senato binası olan yerde bize odalar verdiler,
biz de oralara oturduk. Ve bize plan yapacaksınız dediler.
İşin biraz matrak tarafı, planın ne olduğunu biliyoruz da, tabii veri lazım. Ve-
ri diye bir şey yok, daha doğrusu olup olmadığını da bilmiyoruz. Bu arada Tinber-
gen ara sıra gelip gidiyor, ama Tinbergen’in yardımcısı olan Koopman, sürekli An-
kara’da bulunuyordu. Aslında Koopman’ın pek bir şey yaptığı yoktu, hatta hiçbir
katkısı olduğunu zannetmiyorum. Bu arada Hikmet Çetin, Atilla Candır, Tülin
Candır’da uzman yardımcısı olarak geldiler. Başımızda Müsteşar olarak Şinasi
Orel Var, İktisadi Planlama Dairesi Başkanı Atilla, Sosyal Planlama Dairesi Baş-
kanı Nejat Erder, Koordinasyon Dairesinde de Osman Nuri Torun var.
En kalabalık grup, Ayhan’ın altında, çünkü onlar sektör analizi yapıyorlar. Biz
de iktisadi planlamada makro planı hazırlayıp, hedefleri belirleyeceğiz. Benim özel
işim (zaten öyle pek de kesin bir iş ayrımı yoktu) kamu kesimiydi (İDT ve bütçe-
li daireler…). İlk önce bir makro plan yapalım dedik ve çıkara çıkara, zar zor 7 de-
ğişkenli bir plan hazırladık. Veri bulmakta çok zorlanıyorduk. Olan verileri de ala-
mıyorduk. Çünkü Devlet İstatistik Müdürlüğü’nün başında Şefik İnan vardı ve ga-
278
yet olumsuzdu, bize hiçbir şekilde yardımı olmadı.
Milli gelir 1950’de hesaplanmaya başlamış, geri bir yıl olarak 1948’e gitmiş-
ler. Dolayısıyla 10 yıllık bir seri var elimizde ve o da hiçbir işe yarayacak bir seri
değil. Çünkü ekonominin büyük bir kısmı henüz daha para ekonomisine bağlanmış
değil. Mesela girdi-çıktı tablosunu hazırlarken başımız büyük derde girdi, çünkü
milli gelir rakamları var ama ayrıntılar yok. Mesela şu kadar yumurta var gibi bir
rakam var ama “ona inanmayın” diyor verenler de, “ben ne bileyim köylünün ne
kadar yumurta topladığını” diyorlar. Bir tek elimizde güvenilir istatistik, ithalat ve
ihracat var, o da kaçakçılık dışında. Onun dışında hiçbir şey yok.
İşte bu koşullarda, Milli Birlik Komitesi (o zamanki bakanlar kurulu) bizim-
le gayet yakından ilgileniyor. Bize de o aşılandı. Yani “siz yapın biz bunu uygula-
tacağız”. Tabi benim o zaman da aklım pek yatmadı. Siyasi sorumluluğu olmayan
bir kuruma nasıl bu kadar yetkiyi verirsiniz diye, nitekim sonra her şey alt-üst ol-
du.
Yani, Şefik İnan’ın o dönem planı hazırlayacak bir ekibi yoktu, planı yabancı
bir ekibe yaptıracaktı. Hâlbuki Şinasi Orel yerli uzmanlarla yapılması gerektiğini
düşünüyordu. Dolayısıyla Şinasi Bey’in topladığı ekibin hazırladığı taslak kabul
edildi ve planlama kuruldu. Çalışmalarımız sürerken oldukça geniş imkânlarımız
vardı, örneğin istediğimiz danışmanı getirebiliyorduk dışardan. Yani herkes pek
memnundu, müthiş itibarlı bir durumdaydık. Çünkü planlama teşkilatı çok itibarlı,
çünkü herkesin ayrı bir çıkarı var. Yakın olmaktan ve kendi düşüncelerini kabul et-
tirmekten.
Planlama Teşkilatı kurulduktan sonra, bürokrasiyle ilişkileri nasıldı?
Olumlu veya olumsuz tepkiler oldu mu?
• Ooo.. hem de nasıl. En başta Maliye Bakanlığı ile. Çünkü DPT’nin ku-
rulmasıyla Maliye Bakanlığı’na ait olan çoğu yetki planlamaya geçmişti. O zama-
na kadar Türkiye’de iktisat politikası demek, bütçe demekti ve iktisadi devlet te-
şekkülleri de buna dahil. Şimdi durum böyle olunca, Maliye Bakanlığı elinden ge-
leni ardına komadı. Ne veri veriyor, ne bilgi veriyor, yani müthiş baltaladı yapılan-
ları. Öteki kurumlar da öyle. Mesela İktisadi Devlet Teşekkülleri, Karayolları,
Devlet Su İşleri…
O arada planlamada bir de askerden gelenler grubu var, yani o sırada askerli-
ğini yapanlar var. O sırada Süleyman Demirel de askere gitmiş, o da geldi. Ve De-
mirel’in de yanında bir kısmı askerden onunla beraber gelen, bir kısmı da daha ev-
vel tanıdıkları bir grup var. Onlar ilk önce planlama binasındaki uzun koridorun so-
nundaki odada hep beraber oturuyorlardı, kimse onlara yüz vermiyordu. Fakat son-
ra “staff” toplantısı diye yapılan toplantılar olurdu. O dönemdeki bütün derdimiz
veriler ulaşmak, teorik olarak ne yapacağımızı biliyoruz, ama veri yok elimizde. O
toplantılara Süleyman Demirel’de gelmeye başladı. Demirel her şeyi biliyor, Tür-
kiye’de ne kadar üzüm var, ne kadar şarap üretilir… Doğru mu yanlış mı bilmiyo-
rum ama adam rakam söylüyor durmadan. Öyle olunca tabi itibarı yükseldi plan-
279
lamada.
Ancak planlama, bürokrasi tarafından kabul görmediği için, Demirel eski et-
kisini kullanarak işleri yürütüyordu. Yani bürokrasi, planlamayı değil, Demirel’i
zaten tutuyordu. Sonra ona makine-çelik ya da makine sektöre verildi ama hiçbir
şey yapmadı. Süleyman Demirel o aralarda parti kurma çalışmaları yapıyordu, za-
ten askerliği de bitince ayrıldı planlamadan.
Bütün bu kısıtlara rağmen, gece gündüz çalıştık, saat 12’lere kadar planlama-
daydık. Topu topu 11 kişiydik, daire başkanları ve uzmanlar dahil. Tabi bir de uz-
man yardımcıları vardı. İlk önce hükümetten hedefleri ve stratejiyi istedik, biz ona
göre onun dökümünü yapacağız. Hükümet hazırlanan hedefleri kabul etti; yüzde 7
büyüme –ezberimde hala- , yüzde 21 tasarruf, bunun yüzde 3’ü dışarıdan gelecek,
yüzde 18’i de içeriden sağlanacak, sermaye/hasıla oranı da 3.
Bu durumda esas sorunumuz kaynakların nasıl bulunacağıydı. Tabi, vergi re-
formuyla. Vergi reformundan ben sorumluydum. Benim de aklımda o zamanlar
Türkiye’de tarımın çok önemli olduğu vardı. Tarımdan doğru dürüst vergi alınmı-
yor. Tarım, gelir vergisi kapsamına alınmış ama hiç vergi alamıyorlar, “üniter ver-
gi olsun” diye tutturmuşlar. Vergi almaya imkân yok, çünkü çiftçi okur-yazar de-
ğil, yani gelir vergisini tutacak durumda değil. Sonra, topraklar çok büyük, onlar
yarıcı usulü işletiliyor ve toprak sahipleri şehirlerde, yani ilgilenmiyorlar. Kapita-
list bir işletme kesinlikle yok. Geleneksel, derebeylik usulü yürüyor büyük toprak-
lar. Bir de çok küçük topraklar var. Zaten onlarda ürünün yarısını kendileri yiyip,
yarısını satıyorlar ve toprak çok kötü kullanılıyor. Yani Türkiye tarımsal potansiye-
lini hiçbir şekilde kullanamıyor.
Bu dönemde en önemli tartışmalardan biri, tarımla mı, yoksa sanayiyle mi
kalkınılacak? Biz “tarım olmadan sanayileşme doğru dürüst olmaz” diyorduk. Ta-
bi bu planlama tartışmalar Cemal Gürsel’e kadar yansıyordu. O bir mesaj yollamış,
“otla kalkınılmaz” demiş. Yani Ankara’da herkes işin içinde, doğal olarak herkes
fikir beyan ediyor.
Ben de bir çalışma yaptım ve esas olarak tarımın verimliliğinden vergi alın-
masını önerdim, çünkü kadastro aşağı yukarı yapılmış durumdaydı (Bu çalışma da-
ha sonra Kaldor Raporu diye ortaya çıktı). Bu bizim arkadaşların çok hoşuna gitti.
Çünkü aynı zamanda toprak reformu da o zaman gündemdeydi. Bu öneri de top-
rak reformunu kolaylaştıracak yöndeydi. Çünkü ekilmeyen toprağı adam satmak
zorunda kalacak, çünkü ondan da vergi ödeyecek. Ve bir de verimliliği arttıracak,
daha fazla yatırım yapacak toprağa, çünkü vergi yükü azalıyor o zaman.
Bu dönemde Kaldor’u makalelerinden tanımıştım. “Bu Kaldor’u çağıralım”
dedik. Çünkü şöyle düşündük, şimdi bunu biz söylersek olmayacak, “bu proje Se-
vim Görgün’ün projesi” olarak çıksa kaale alınmayacak, ama itibarlı bir uzman bu
konuyu hükümete iletirse belki mesafe alabiliriz diye düşündük. Bu düşünce etraf-
takilerden de onay görünce, Cambridge üniversitesinden sıra dışı bir iktisatçı olan
Kaldor’u çağırmayı düşündüm. Sonra bunu İngiliz büyükelçiliğine haber verdik ve
280
iki gün sonra Kaldor Türkiye’ye geldi. Kaldor çok beğendi bu tür bir vergilendir-
meyi. O sırada bir de “Jacops” diye toprak reformunda uzmanlaşmış bir adam gel-
di. O da İngiltere’den.
Tabi bunlar hemen İstanbul’da duyuldu. Çünkü İstanbul’da da Maliye Ba-
kanlığı ayrı bir grup kurmuş, vergi reformu diye ayrı bir çalışma yürütüyor. Orada
da Ali Alaybek diye, Türk vergi sisteminin babası olarak kabul edilen bir adam var.
Ve tabii onlar İstanbul sermayesiyle gayet içli dışlı. Durum böyle olunca, İstanbul
sermayesi bir hayli irkildi. Çünkü hepsi tarım ve toprak kökenli, yani hepsi değil
ama Koç dışında, Sabancılar ve Adana’dan gelenler toprak kökenliler ve tam ola-
rak kopmamışlar. Dolayısıyla tarımın vergilendirmesine karşılar.
Aslında, tarımın vergilendirilmesi (tarımdan sanayiye kaynak aktarıl-
ması), sanayicilerin kendi çıkarları açısında da istenilen bir şey olması gerek-
mez mi?
• Gayet tabi ama maalesef o kadar bilinçli ve mantıklı değillerdi. Hala o
geleneksel kafa yapısını koruyorlardı. Burada büyük bir kargaşa yaşandı. Hazırla-
dığımız çalışmayı kimseye Kaldor Raporu diye yutturamadık, benim yazdığım or-
taya döküldü. “Nasıl hazırlar 6 günde” diye sorular oldu. Bir de Jacops’un gelme-
si ve bu öneriyi beğenmesi, İstanbul’u büsbütün irkiltti. Jacops’un öneriyi beğen-
mesinin sebebi, toprak reformunu gerçekten kolaylaştırmasıydı. Toprak reformunu
istememizin nedeni şuydu: Yalnız büyük toprakların bölünmesi değil, küçüklerin
de birleştirilmesi gerekiyordu. Onun sonuçları daha sonra ortaya çıktı, İstanbul’a
hücum ve Anadolu’da da bir sürü işlenmeyen küçük küçük topraklar.
Bu büyük bir kavga yarattı. Çünkü bizim ana hedefimiz, elimizdekini arttır-
mak için tek kaynak olan vergi reformuydu. Finansman için başka çare yoktu.
Çünkü zaten altyapıda büyük eksiklikler var, enerji darboğazı var, yollar kötüy-
dü…
Bu arada seçimler oldu, YTP ve Ekrem Alican ile CHP koalisyon yaptı. Tabi
önceleri, MBK zamanında ne yapsak büyük kabul görüyor. Bu arada tekrar bir dar-
be girişimi oldu, Talat Aydemir’in yaptığı, Şinasi Orel bu yaşananlardan irkildi sa-
nıyorum ve Büyükelçi olarak yurtdışına gitti. Onun yerine Osman Nuri Bey geldi.
CHP grubunda birkaç kişi planlamaya çok hevesliydi. Zaten İsmet İnönü,
kendisi sektör planı yapmış bir adam, yani onun kafası disipline çok yatkın. Bizden
de pek hoşlandı, mesela gece saat 11’de çalışıyorsun, bir bakıyorsun başında İsmet
İnönü “çalış kızım çalış” diyor. Onun kulakları duymazdı, benim sesim ince oldu-
ğu için onun kulaklığına çok uygundu. Benim için “İnönü’ye iktisat dersleri verir-
di” derlerdi, ancak öyle değil. Adamcağıza yatırımın ne olduğunu anlatıyorsun, top-
lam yatırımlar falan… Mesela o zaman “ortaklıklar” vardı, iktisadi devlet teşekkül-
lerinin özel sektörle kurduğu ortaklıklar vardı. Sermayenin yüzde 51’i özel sektö-
rün, yüzde 49’u da iktisadi devlet teşekkülünün elindeydi. Fakat özel sektörün ser-
mayesini de kredi olarak yine devlet veriyordu. Ve bunlar, tamamı 99 tane, ancak
hiçbiri ortada yok. Mesela ben bunu anlatıyorum İnönü’ye, hayretler içinde kalı-
281
yor.
O zamanlar dikkatimi çeken şey, olanlardan kimsenin pek haberinin olmama-
sıydı. Yani iktisat fazla bilinmiyor ve o dönemde sağlıklı bir iktisat kadrosu yok.
Zaten iktisat fakültesi 1936’da kuruluyor. İktisatçı yok ortada, yani biz ilk iktisat-
çı sayılırız aslında. Bizden daha yaşlı Osman Okyar vardı, bizim hocalarımız arasın-
da bir tek Sabri Bey iktisat bilirdi. Mesela para dersinde çek nasıl yazılır onu okur-
duk, yani iktisat çok yeni bir bilim dalı olduğu için, kadro yoktu.
Sonra toplantılar olmaya başladı, dış finansmanla ilgili uluslar arası kolok-
yum toplandı. Biz planı hazırladık, yabancılara karşı savunduk, onlar da “peki, ama
önce hükümetiniz kabul etsin” dediler.
Bundan sonra YPK süreci başladı, ancak YPK’da çok çirkin tartışmalar oldu.
Toplantılarda biz plancılar ve karşıda da bakanlar vardı. Özellikle Ekrem Alican
gayet küstah bir adamdı ve gösteriş yaptı orada. Asıl olarak benim yaptığım işler
tartışılıyordu, vergi reformu gibi konular tartışılıyordu, ancak ben pek ağzımı açma-
dım. Çünkü karşımdakiler anlayacak gibi değildi. Benim yerine Attila Sönmez ya
da Karaosmanoğlu konuşuyordu. Sonunda hedefleri benimsediler, ancak hedefle-
re ulaşacak bütün araçları çıkardılar. Zaten daha sonra da ayrıldık, yani bizim plan-
lama maceramız bu şekilde bitti.
Daha sonraki dönemlerde DPT ile ilişkiniz oldu mu?
• 1970 darbesinden sonra kurulan Nihat Erim hükümetinde Bakan olan At-
tila (Karaosmanoğlu) çok ısrar etti planlamaya girmem için. Ben kabul etmedim.
Çünkü darbe hükümetleri ile hiçbir şey olmayacağını anlamıştım (Tecrübeyle sa-
bittir). Sonra Bülent Ecevit hükümeti döneminde de talepler oldu. Bülent beyi ben
çok eskiden tanıyorum, Amerika’dan. Eşini de Kolej’den tanıyorum. Onlar çok is-
tediler, hatta ilk önce milletvekili olmamı istediler, daha sonra Merkez Bankası Yö-
netim Kurulu’nu önerdiler, bunları da reddettim. Sonunda mecbur kalıp, Turizm
Bankası yönetim kurulu görevini kabul ettim. O zamanlarda çok ısrar ettiler, plan-
lamaya girmem için, fakat ben yine istemedim.
Çünkü inanmıyordum, yani yeni acayipti, ne yapacağı belli değildi. Bana ka-
lırsa, planlama bir danışma organıdır ve araştırma organıdır. Yani Türkiye ekonomi-
si hakkında araştırma yapar, veri hazırlar, yani alternatifler sunar. Yani “böyle ya-
pacaksın, şöyle yapacaksın” diyemez. Öyle bir yetkisi yok. Nitekim artık bugün ne
yapıyor bilmiyorum planlama ama zaten bugün bunu yapan birçok örgüt vardır, o
zaman bir tek planlama vardı. Yapabilecek olan tek organ planlamaydı. Planlama-
nın iyi çalıştığı dönemler de oldu tabii. Bir tanesi Turgut Özal’ın Müsteşar, Süley-
man Demirel’in Başbakan olduğu dönem, o zaman gayet iyi çalıştığını söylüyor-
lar, büyük bir uyum içinde, çünkü ikisi aynı kafadan.
DPT-siyasal iktidar ilişkisinin sağlıklı yürümesi için Müsteşarın, politi-
kacılarla aynı görüşten olması mı gerekiyordu?
• Öyle olması gerekmeyebilir, eğer planlamanın başındaki insan ve kadro
282
objektifse, daha doğrusu siyasi otoritenin yetkilerini kabul ediyorsa. Çünkü kendi-
si nihayetinde alternatifler sunan bir organ. Hoş biz de alternatifler sunduk. Ama
o %7 büyüme hızını o kadar beğendiler ki, bir de Attila gayet güzel bir uzun dö-
nem perspektifi yaptı onlara, 15 yıl sonra İtalya’yı yakalıyorduk. Onu da çok sev-
diler. %7 büyüme hızına da bayıldılar ve onun için amaçları kabul ettiler. Ama ver-
gilerde hiçbir şey yapmadılar.
DPT’nin kurulması, aslında ithal ikameci yapının kurulmasında kritik
bir yer alıyor. İthal ikameci yapıda DPT’nin yeri konusunda ne düşünüyor-
sunuz?
• İthal ikamecilik daha evvel başlamıştı. Çünkü çok kriz yaşadık. Şimdi
şöyle söyleyeyim: Menderes iktidara geldiği zaman büyük bir döviz rezervi vardı.
Bir kere CHP her zaman çok tutumlu davranmıştır. Savaş sırasında bizim döviz re-
zervlerimiz oldukça yükselmişti. Bir de Marshall Planı başladı. Amerikalıların ni-
yeti bize araba satmak, karayolu yaptırmak, yani tahsisli veriyorlardı krediyi. Bir
de traktör tarımı. Karayolları iyi oldu da, demiryolları daha ekonomik, yani ikisi
beraber gidebilirdi.
Bir de çok mal geldi. Gitgide serbestleştirdi dış ticareti. O zamana kadar ha-
la biz harp ekonomisi içinde devam ediyorduk. Fakat birden bire Türkiye’yi ara-
balar, kumaşlar… aklımıza gelmeyecek şeyler sardı. Ben 1956 sonunda Ameri-
ka’ya gittim, o dönemlerde işler tersine dönmeye başlamıştı. O dönemde kriz baş-
layacağı zaman ilk önce kahve biterdi Türkiye’de. Bu arada 6-7 Eylül oldu. O çok
kötü etki yaptı. Sonra o kadar borçlandık ki, o rezervler bittiği gibi eksiye girdik.
Bu dönemde Avrupa da dış ticaretini arttırmak istiyor. Durmadan Almanlar
mal satıyor bize. Biz ödeyemeyince “ariyeri borçlar” olarak söylenen ortaklıklar
kurulmuş Almanya’da, borçları geri alabilmek için. Ve her şey bitti, hiçbir şey gel-
mez oldu. Mesela ben dikiş iğnesi, toplu iğne gibi şeyler yolluyordum Türkiye’ye.
Bir de tabi fiyat kontrolleri vardı. Fiyat kontrolleri en kötü şeydir. Çünkü bir
çiftçi “ben o fiyata satacağıma, kendim yerim” der, oturur aşağıya. Ve müthiş bir
karaborsa vardı bu arada.
Bütün bunlar montaj sanayiyi zorunlu kıldı, birden bire sanayileşemezdik ki.
Bir de şöyle bir şey var: Biliyorsunuz bu çok partili sistem, bize Amerikalı-
ların önerisi, yani Türkiye hiç hazır değil. Savaştan sonra Amerika (her zaman de-
mokrasi ihraç etmeyi seviyor ya) bu sefer bize yolladı. Bu tek partili sistemden
vazgeçin, çok partili sisteme geçin diye. Halk Partisi aslında ceberut bir yönetim-
di tek parti olduğu zaman. Fakat çok da sistemliydi, planlıydı. “Eğer her şey ken-
di haline bırakılsa idi”, yani on sene daha Halk Partisi devam etseydi, Türkiye öy-
le bir duruma geliyordu ki, kendiliğinden zaten geçecekti demokrasiye, çok parti-
li sisteme ve bundan da daha sağlam olurdu.
Amerika istedi ve bu arada “toprak reformu” karşısında büyük bir klik oluş-
tu (Çünkü CHP toprak reformu konusunda ısrar ediyordu). Yani “gerici güçler” de-
283
diğimiz, aslında Köy Enstitülerine karşı olanlar toprak reformuna karşı olanlar, sta- Birinci Plan döneminde sanayi kesiminin planlamaya bakışı nasıldı?
tükoyu korumak isteyenler, kendi güçlerini korumak isteyenler vardı ve sonuçta da • Görünüşte planlamayı destekliyorlardı. Fakat İstanbul’a döndükleri za-
onlar kazandı. Ve ilk darbeyi de zaten Halk partisi kendisi vurdu. Onun için de eko- man gayet karşıydılar. Tabi hükümetlerle iyi geçinmek onların mecburiyeti, çünkü
nomik gelişme süreci eksik kaldı bir anlamda. Ve yön değiştirdi. Bakın iktisadi ancak öyle yürütüyorlar işlerini. Türkiye’nin sanayileşmesi, devlet aracılığıyla
devlet teşekküllerinde aşama hep aşağıdan başlar, yukarıya doğru ilerler. İlk önce kaynak aktarmak yoluyla oldu. Planlama onlara karşı değildi. Onların gelişimini
maden üretmek, çimento üretmek gerekir. Ama çok partili sisteme geçince herkes daha rasyonelleştiriyordu. Onlar, ancak plan hükümet tarafından değiştirildiğinde
çamaşır makinesi, düdüklü tencere, buzdolabı (bu üçlü en büyük lükslerdi) isteme- buna ikna oldular. Yani planı kendi raylarına sokunca, desteklediler. Dolayısıyla
ye başladı. Çünkü dışardan geldi. O zamana kadar yoktu, kimse bilmiyordu. amaçları, genişlemeleri için daha fazla kaynak elde etmekti.
Bir de Avrupa’ya giden işçiler var. Onlardan gelen dövizlerden başka ayrı bir 1980 dönüşümü ile, planlamanın fiili olarak bittiği yönünde bir tartışma
etken oldu, montaj sanayinin gelişmesine. Çünkü dışarıyla temas arttı ve o zaman var. Siz katılıyor musunuz bu görüşe?
halk istemeye başladı bunları. Zaten burada bunu yapacak sermaye de vardı, başta
• Planlamanın ne olduğunu bilmiyorum ama planlama hala faaliyette oldu-
KOÇ… Başka türlü de nasıl gelişirdi bilmiyorum.
ğu için bir şeyler yapıyor, belki daha iyi çalışıyor. Planlama kurulduğundan beri
Birinci Planda sanayileşmeye karşı temkinli bir bakış var. Sanayileşme- kamu kesimi için emredici, özel kesim için yol göstericiydi. Şimdi kamu kesimi-
nin yanında kentleşme ve tarım da önemli bir sorun olarak düşünülüyor. ne emir verseniz ne yapacak? Bütün bütçe bağlanmış durumda, borçlar ve memur
Hatta tarımsal alan için “toplum kalkınması” önerileri var. Ancak İkinci maaşları ile. Yani bu koşullarda planlamanın yapabileceği pek fazla bir şey yok.
Planda sanayileşme “sürükleyici” sektör olarak tanımlanıyor. Bu değişikliği
Ama buna rağmen DB, BM gibi kuruluşlar DPT’yi hala destekliyor. Bu-
nasıl değerlendirebiliriz?
nu nasıl açıklayabiliriz?
• Evet, biz tarıma çok önem verdik. Ancak sanayicilerin etkisiyle ikinci
• Bu çok doğal, çünkü plancılarla diyalog kurmak daha kolay. Bir devlet
planda böyle bir değişiklik oldu. Mesela bizdeki sanayiciler, tarımsal kalkınmanın
dairesine, Maliye Bakanlığına gidip de, yani doğru dürüst dil bilmeyen, iktisat bil-
aynı zamanda gıda fiyatlarını düşüreceği için, ucuz işçi anlamına geldiğini ve ham-
meyen memurlarla konuşmaktansa, planlamadaki uzmanlar aracılığıyla onlarla te-
maddeyi de kolay bulacaklarını hala anlamış değiller ki. Tarım çok ihmal edildi. İlk
mas etmek daha kolay.
planda hakikaten tarım hem gelir bölüşümü açısından, köylünün gelirinin artması
açısından, hem de bütün sanayileşme açısından çok önemliydi bizim için.
Avrupalılar o zaman bizi Ortak Pazara dahil etmek için çok uğraştılar. İşgü-
cüne ihtiyaçları var, ondan bizde bol, tarımsal ürünler konusunda potansiyelimiz
var ama biz kullanamıyoruz. Bir de tabi tatil ve turizm için kullanmak istiyorlardı,
coğrafi olarak konumumuz çok iyi. Bunları da söylüyorlardı, yani pek sakladıkları
yoktu. Üniversitelere geliyorlardı, özellikle de Almanlar, kamuoyu oluşturmak için
bizleri ikna etmeye çalışıyorlardı. Ancak biz o kadar yatkın değildik. Çünkü biz on-
ların “bostanı” olmak istemedik. Fakat işin garibi iş adamları büyük tepki gösteri-
yordu. Bir sanayi kuruyorlardı, sanayinin temelleri atılmaya başlamıştı ve koruma
gerekiyordu, ortak pazara girilseydi korunulmayacaktı, o zaman da bu sanayi ye-
şermeyecekti. Gerçi sonra sanayi o kadar kötü büyüdü ki, ilk çamaşır makineleri
yürürdü eskiden, üstüne oturmak lazımdı, ilk televizyonlar…
Mesela biz planlamada televizyona karşı çıkmıştık. Televizyonun Türkiye’ye
uygun olmadığını ve bal gibi radyoyla idare edebileceğimizi düşünüyorduk. Zaten
bize hep geri teknolojiyi yolladılar. Onlar renkli televizyona geçince bize siyah-be-
yaz televizyon kuruldu. Yani öyle maliyetlerimiz oldu ama artık bu dönemde, Av-
rupa’ya bu kadar yakın olup, gelişmiş ülkelerle temasından sonra, bir demokrasi-
de, ağır sanayiden başlayıp tüketim malına kadar giden bir şey kurmaya da imkân
yoktu.

284 285
 EK-15:
DPT uzmanı Tülin Candır ile görüşme, 22 Mart 2004, Ankara.
DPT’de çalışmaya ne zaman başladınız?
• 30 Eylül’deki kuruluştan sonra 23 Aralık 1960’da göreve başladım.
DPT’nin kuruluşunu, Türkiye’nin kalkınma süreci açısından nasıl de-
ğerlendirebilir siniz? DPT’nin kuruluşu 1960’ların Türkiye’si için ne ifade
ediyordu?
• 1950’lerden sonra Türkiye’de sürdürülen ekonomik politikalar, ülkenin
gelişmesi yönünde çok fazla katkı sağlamadı. Bu çok açık görüldü. Onun üzerine
de bu işin planlı bir şekilde yapılması, kaynakları kıt bir ülkede o kaynakların daha
etkin bir biçimde kullanılması, belli hedeflere yönelinmesi doğrultusunda çalışıl-
masını öngören bir yaklaşım olmasında yarar vardı. Zaten o güne kadar bazı kavra-
malar Türkiye’de çok bilinen kavramlar değildi. Plan, planlama gibi kavramlar ye-
ni gelişti ve işlenmeye başladı ve bu çerçevede de plan çalışmaları başladı, planla-
manın yararlı olacağı düşünüldü.
DPT’nin kuruluşuna neden olan iç ve dış etkenler nelerdi?
• Şimdi dediğim gibi bu kavramaların bir kısmı Türkiye’de bilinen kav-
ramlar değildi. Onun için daha çok bu konu alınırken üniversitenin katkısı sağlan-
maya çalışıldı. Onun için de kurulucuların büyük kısmı öğretim görevlisiydi. Dışa-
rıda da planlama deneyimi olan ülkelerden katkı sağlandı. Onun için bizim planla-
manın danışmanı Hollanda planlamasının kurucusu olan Tinbergen oldu, Tinbergen
yıllarca dışardan gelerek çok katkı sağladı ve çok sayıda da Hollanda planlamasın-
dan gelen kişi buranın kuruluşuna katkı sağladı. Bir grup insan Hollanda planla-
masında eğitildi. Ben onlardan biriyim, 1962’de Hollanda Planlamasına gidip ora-
da eğitim gördük. Onun dışında Fransız ve İtalyan planlamasında eğitim gören in-
sanlar da oldu ama daha çok Hollanda ağırlıklıydı. Bu da bir anlamda daha sonra
planlama kavramını onaylamayan ve işte “planlama Sovyetlerden alınmıştır, mer-
kezi bir yaklaşımdır” diyenleri doğrulamayan bir gösterge. Yani bizim aldığımız
plan anlayışı merkezi plan değil, daha çok Hollanda planlamasından alınmış bir
yaklaşımdır.
DPT’nin kuruluşu, genel olarak bürokraside nasıl tepkilere yol aç-
tı(olumlu-olumsuz)?
• İlk baştaki tepkiler doğal bir şekilde olumsuz oldu. Neden? 1950’lerde
kendilerine ait kaynakları istedikleri gibi siyasi amaçlar doğrultusunda kullanan
kuruluşlar, özellikle de KİT’ler belli bir disiplin altına girmeye başladılar. Yatırım-
ları belli bir disipline girdi. Yatırımlar DPT tarafından incelenip onaylanır, ondan
sonra da YPK tarafından onaylanır hale geldi. Bu sadece kuruluş aşamasında de-
ğil, uzun yıllar çok tepki çeken bir şey oldu. Bir ara “plan mı, pilav mı” tartışma-
ları oldu. Bütün bunların temelinde istedikleri gibi kendi siyasi görüşlerinin ötesin-
286
de, kaynaklarını farklı bir doğrultuda kullanmaya yönlendirilmeleri herhalde temel
nedendi.
DPT’nin kuruluşundan hemen sonra I. Planın çıkması arifesinde, İlk
plancıların istifasını nasıl değerlendiriyorsunuz?
• Siyasiler hiçbir zaman daha rasyonel bir yapıyı kabul etmediler ama işin
başlangıcı olduğu için ve biraz da askeri yönetimin etkisiyle o dönemde kabul et-
mek gereğini duydular, ancak her zaman bu rahatsızlıklarını da belirttiler. Onun
için de ufacık bir kelime, ufacık bir cümle onların büyük tepkilerine yol açtı. Bu
kuruluşun oluşmasına büyük katkı sağlamış, plan çalışmalarının yapılmasında bü-
yük emek vermiş insanlar siyasilerin bu etkisini kabul etmediler. Onun için de ay-
rıldılar.
1965 seçimlerinden sonra iktidara gelen Demirel hükümetinin DPT’ye
karşı ilgisiz tavırları ve DPT’yi by-pass etme çabalarının sonunda ikinci isti-
fa dalgası gelmiştir. Bu istifalarla ilgili ne düşünüyorsunuz?
• O dönemde siyasi iktidar ve DPT arasındaki gerilim daha açık bir hale
geldi. Zaten bu dönemde bu plan-pilav meselesi çıktı. Siyasetçiler DPT için, ken-
di iktidarlarına bir müdahale, kendi siyasi kararlarına farklı yönde bir etki olarak
düşünüyorlardı. Onun için de tepkiler arttı. İnönü planlamaya çok önem veriyordu,
yani askerlerin de ötesinde bu ülke için gerekli olduğunu düşündü ve her yaklaşı-
mı ile de planlama anlayışını ön planda tuttu. Yalnız şu da doğrudur ki, zaman geç-
tikçe Demirel de planlamaya önem vermiştir. En azından kendi ekibine planlama-
nın önemini anlatmak için belli bir tavır içinde olduğu görüldü. Biliyorsunuz, Sü-
leyman Demirel de Turgut Özal da askerliklerini burada yaptılar, o zaman “kritik
sektörler” diye bir birim vardı, askerliklerini orada yaptılar. O dönemde dediğim
gibi Türk üniversitelerinin önemli isimleri vardı burada, Sadun Aren’ler gibi isim-
ler vardı. Onun için onlardan etkilenmemeleri mümkün değildir, Süleyman Demi-
rel de etkilendi sanıyorum bu işten. En azından kendi amaçları doğrultusunda plan-
lamanın önemini vurgulamak için epey çaba harcadı.
1965 yılı DPT için önemli bir dönüm noktası. DPT’nin personel politika-
sında bir dönüm noktasını işaret ediyor. Buna göre DPT’de çalışanların sa-
yısı bir yıl içinde 1964:119; 1965: 218’e çıkarak, %83 artıyor. 1964 (119)-1970
(653) arasına baktığımızda ise %500’lük bir artış gözlüyoruz. Bu değişimi
nasıl değerlendiriyorsunuz? Bu dönem için genelde DPT’nin siyasileşmeye
başladığı bir dönem yorumu yapılıyor.
• O genel yorum doğrudur, Teşvik Uygulama Dairesinin DPT’ye bağlan-
ması yanlış bir uygulama oldu. Bu planlamayı uygulamanın içine çekti. Uygulama-
nın içinde olması da planlamaya belli tavizler verilmesini getirdi.
Bir başka konu, o dönemde kadar DPT’ye sınavla eleman alınırdı. O güne ka-
dar sınavla eleman alımında çok titiz davranılırdı, titiz seçmeler olurdu. Ancak
933’e göre özellikle kamu kuruluşlarından buraya eleman alınmaya başlandı. Ka-
287
mu kuruluşlarında belli bir niteliği olanlar buraya gelmeye başladı. O tabi planla-
ma anlayışında da, planlamanın genel hareket tarzında da bir olumsuz etki yaptı.
1965 yılından sonra personel alım sınavlarının kaldırıldığı ve işe alı-
nanların sözlü mülakat ile yapıldığını biliyoruz. Bunun sonucunda ilk plan-
cılarla, 1965 ve de özellikle 933 sayılı yasa sonrasında işe alınan çalışanlar
arasında bir kopukluk yaşandı mı?
• Şimdi planlamanın yasasına baktığınızda da şunu görürsünüz, planlama
uzmanlık, uzman yardımcılığı hep ihtisas yeri olarak tanımlanır, onun için de öyle
seçilir. Dışarıda 5 yıl, 10 yıl bir yerde çalışmış insanların gelip, sınavla girmiş, bel-
li çalışmaları yaptıktan sonra uzman olmuş kişilerle aynı statüye sahip olması, uz-
man ve uzman yardımcılarını rahatsız etti. Tabi sizin başta söylediğiniz çok doğru,
yani siyasi bir kadrolaşmaya ağırlıklı olunca da dışardan gelen herkes konusunu en
iyi bilen, o nitelikte insanlar olamadı. Gelişigüzel bir takım seçmeler yapıldı, geli-
şigüzel eleman alındı; bu da bir rahatsızlık yarattı hakikaten.
1960’ların sonlarına doğru DPT’nin özerkliğinde sıkıntılar görülüyor.
Buna katılıyor musunuz?
• Tabi, şimdi başta söylediğim planlamanın kurulduğu yıllar, Türkiye’de
bir takım yeni kavramların yerleşmeye başlamasıyla çok ciddi bir heyecan vardı.
Türk bürokrasisinin büyük isimleri buranın yöneticiliğini yaptı, üniversitelerden
insanlar görev yaptı, kariyer sahibi olmayı amaçlayan insanlar buraya başvurdu ve
hepimiz beraberce “plancılık nedir, planlama nedir” diye birlikte öğrendik. Burası
bir okul gibiydi, çok açık bir platformdu, çok güzel bir dönem yaşandı. Ama daha
sonra bu heyecan, ileriye dönük daha farklı bir çalışma yaklaşımı kalmadı.
1970–80 döneminde herhalde DPT açısından yaşanan en önemli gelişme
4. Plan döneminde yaşananlar oldu. Bu dönemi anlatabilir misiniz?
• O dönemdeki temel sorun, MC hükümetinin gayet hızlı bir şekilde ve ge-
lişigüzel bir plan hazırlanmış olmasıydı. Çok da bizim bildiğimiz, anladığımız an-
lamda bir plan değildi. Onun için daha sonra gelen yönetim bu planı değiştirmek
istedi. Büyük tartışmalar o zaman çıktı. Bir önceki planı hazırlayanlar kendilerinin
doğru bir yaklaşım içinde olduklarını düşündüler, onlara gösterildi ki, çok doğru,
sağlıklı bir yaklaşım değil. Yani gerilimli bir dönem yaşandı.
1978’de iktidara gelen CHP döneminde, IMF ile bir istikrar programı-
nın yapılmasından önce DPT ile Hükümet arasında bazı sorunlar yaşanıyor.
Bu konu hakkında ne düşünüyorsunuz?
• Tabi, borç ilişkisi dolayısıyla bazı sorunlar yaşandı. O zaman kapalı bir
yapıdaydık ve kendi kendine yeterli bir ülke olmak gibi bir amacımız da vardı.
Onun için belli noktalarda IMF’nin, bugüne göre sınırlı da olsa bazı talepleri olum-
suz tepkiler aldı. Bazı insanlar bu planın Türk planlaması olmaktan öte, dışardan
empoze edilen bir planlama anlayışı haline getirildiğini savundu. Orada şöyle bir
şey oldu: Bilsay Kuruç ve ekibi sırasında (normalde olmaması gereken bir durum
288
ama) Başbakan’la küs bir planlama vardı. Bu planlamaya çok zarar verdi. Öbür ik-
tidarlar sırasında böyle sorunlar olabilirdi, çünkü adamların zaten belli bir plan an-
layışı yoktu. Ancak sosyal demokrat bir anlayış içinde olmaması gerekiyordu. Ama
o dönemde arada bir sürtüşme olması, birlikte çalışamama sorunu, gerçekten
DPT’ye zarar verdi.
1980 yılının başında uygulamaya konan 24 Ocak kararları ile ekonomi-
nin yapısı şekil değiştiriyor. Bundan sonra ithal ikameci sanayileşme modeli,
ihracata dayalı modele dönüşüyor. Bu dönüşümün merkezinde de ekonomiye
devlet müdahalesinin azaltılması ve piyasanın kendi kurallarına göre işleme-
si var. Sizce bu süreçte devletin ekonomiye müdahalelerini planlayan kurum
olan, DPT’yi nereye koymak gerekir?
• Şimdi benim başta konuştuğumuz teşvikle ilgili söylemek istediğim bir
şey vardı. O konuda yanlış olan bu teşkilatın yapısına uygulamayı eklemek. Ama
ben hep şuna inanıyorum ki, “planlama kamu sektörü için emredici, özel sektör
için yol göstericidir” diye bir tanım vardır. O tanımı gerçekleştirirken teşvik ve ya-
bancı sermaye politikalarının da burada oluşturulması gerekir. Yani bunu uygula-
mayı yürüten birim tarafında hem o politikaların oluşturulması, hem uygulamaya
konulması ve uygulamanın yürütülmesi yanlıştır. Yani bunlar planlamanın içinde
olmalıydı, ama tabi uygulama hariç.
Turgut Özal’ın ekonomi anlayışının iyi yanları vardı ama olumsuz yanları da
vardı. Turgut Bey buraya geldikten sonra, Teşvik ve Yabancı Sermaye Daireleri
tekrar buraya geldi. Ve o dönemdeki ekonomik yaklaşım ve uygulama içinde de,
gerçekten teşviklerin uygulanmasında büyük sorunlar çıktı. Planlama teşkilatını da
zor durumlar içinde bıraktı. Ama Turgut Özal’ın yaklaşımı öyle bir yaklaşımdı. Ya-
ni Özal’ın gelişigüzel bir ekonomik politikayı, adı planlama olan bir kuruluşla yü-
rütmek, ama hiçbir şekilde de onu kendi işlerine karıştırmamaya çalışmak gibi bir
anlayışı vardı. Bu yüzden de bu dönemde politikacılar, planlamadaki hazırlanma
aşamasında dahi yatırım programlarıyla istedikleri gibi oynamaya başladılar. On-
dan sonraki dönemde de burası politikacıların oyun alanı oldu.
Ben tabi hep şuna inanırım. Planlama teşkilatının yaptığı işi bu ülkede yapan
başka bir kuruluş yoktur. Neden derseniz, bir alandan makrodan mikroya kadar
her şeyi bir bütün olarak ele alan, -üretimiyle, dış ticaretiyle, yatırımıyla, politika-
larıyla- başka bir kurum yok. Hazine olaya bir boyutuyla bakıyor, Merkez Banka-
sı bir boyutuyla bakıyor, ama özellikle sektörel ve makro bazda işi bütün olarak ya-
pan bir kuruluş burası. Onun için burayı kapattığınız zaman bu işleri yapacak baş-
ka bir kuruluş yok. Bu gün hala insanlar birçok bilgiyi buradan sağlıyorlar, DPT
böyle bir işlevi de her zaman sağlıklı bir şekilde yürütmüş bir kurumdur.
1981’de planlamanın 20. yılı olması nedeniyle yapılan bir sempozyum-
da, V. Plan ile birlikte planlamanın sona erdiği söylenmekte. Ancak siz farklı
bir boyutta da olsa devam ettiğini düşünüyorsunuz. Bunu biraz daha açıkla-
yabilir misiniz?
289
 • Evet, devam ettiği açık. Tabi şunun için planlamanın bittiğini söylüyor-
lar, burada planlamanın aldığı birtakım kararlar var, hedefler, amaçlar, politikalar
var. Onlar bir şekilde yazılıyor ama uygulamada siz onları dikkate almadan kendi
politikalarınızı, kendi hedeflerinizi yaparsanız, planlar tabi rafları süsleyen güzel
dokümanlar olarak kalıyor. Olay uygulamada bitiyor.
Bu dönemde DPT’nin söyledikleri çok dikkate alınmasa da personel sa-
yısı çok gelişiyor ve Dünya Bankası, Birleşmiş Milletler gibi kurumların,
DPT’yi desteklemelerini ve planlamalara devam edilmesi gerektiğini tavsiye
etmelerini görüyoruz. Bunu nasıl değerlendiriyorsunuz?
• Bir kere tabi, “Ben işleri planlama anlayışı içinde yapıyorum, bir planım
var, kaynaklarımı ona göre kullanıyorum” demek her hükümet için olumlu bir nok-
ta. Bunu dış kuruluşlara da böyle göstermek onlar için önemli, o nedenle burayı
muhafaza ediyorlar. Çünkü 1980’den sonra artık biz dış krediyle yaşamaya başla-
dık.
DPT’nin kadrosunun gelişmesine gelince, bu Teşvik ve Yabancı Sermaye
Dairelerinin burada olması ve dışarıdan çok sayıda insanın alınmasından dolayı olu-
yor. Bir de tabi buranın o güne göre yine de kamuda bir özellikli bütçe yapısı var,
ödeme yapısı var, bir takım insanları buradan yararlandırmak üzere buranın kadro-
larını büyük ölçüde genişletme gibi bir amaçları var. İlk dönemlerde DPT’de çok
ara kademesi olmayan yapı olarak çok sade ama bir o kadar da etkili bir yapı var-
dı. Şimdi ise yapı daha çok geniş ve hantal olan bir bakanlığa beziyor maalesef.
Geçmişte Müsteşarlarımız planlamanın koridorlarında dolaşırdı, herkesin odasında
İktisadi Planlama Dairesi Başkanını görmesi mümkün olurdu, öyle bir yapı vardı.
Sık sık toplanırdık, her konuyu tartışırdık, sokaklarda insanlar konuşmaya başlama-
dan önce destekleme alım fiyatlarını bile burada konuşurduk. Ama ondan sonra ta-
bi araya kademeler girince, artık Müsteşarı görmek, Müsteşar Yardımcısını görmek,
uzman düzeyinde onlarla bir takım konuları tartışmak zor bir hale geldi.
VII. Planla birlikte DPT’nin proje değerlendiren bir kurum haline gel-
diği ve diğer işlevlerini yerine getiremediği görülüyor. Bir taraftan da uygu-
lanan “yapısal uyum programları” var. Bu programlarla, yapılan planlar na-
sıl uzlaştırılıyor?
• Tabi IMF’nin, Dünya Bankasının getirdiği bazı sınırlar ve kriterler var,
planlar o çerçevede yapılıyor. Ama şunu da söylemek mümkün: Planlama sadece
proje değerlendiren bir kuruluş değil. Hala, dediğim gibi üretimiyle, talebiyle, dış
ticaretiyle her şeyi bir arada gören ve bunu yaparken de sadece kamu için değil,
toplam Türkiye olarak yapan bir kuruluş olmaya devam ediyor. Proje değerlendir-
me çok dolaylı bir şekilde oluyor, çünkü proje de yok ortada. Yeni proje olmadığı
için mevcutları değerlendiren bir kurum burası.
1980 öncesindeki planlama sürecinde DPT ile diğer bürokrasi ile yaşa-
nan sürtüşmelerin varlığını görüyoruz. 1980 sonrasında böyle gelişmeler de-
vam etti mi?
290
• Geçmişte planlamanın etkinliği vardı. Mesela biz genç uzmanlar telefon
açtığımız zaman KİT’lerin genel müdürleriyle doğrudan konuşurduk. Burada top-
lantı yaptığımız zaman –toplantıları uzmanlar yapardı- KİT’in genel müdürü her
işini bırakıp o toplantıya katılırdı. Yani planlamanın etkinlik düzeyi çok yüksekti.
Şimdi bir gerilim yok. Nerede oluyor gerilim? Bir öneri getiriyorlar, yatırım öne-
risi onu alıp almamak konusundaki gerilimler var ama artık planlamanın etkinliği
çok azaldı. Artık telefon açtığınızda ancak APK başkanıyla konuşuyorsunuz, top-
lantılara sıradan bir kişi geliyor ve ondan sonra da planlamanın önerlerinin her za-
man YPK’da, Bakanlar Kurulunda değiştirebileceklerini düşündükleri için, sizin-
le bir şey bağladığını düşünseniz bile onu nasıl olsa değiştireceğini düşünüyor ve
onu da yapıyor. Tabi burada en önemli etken de şu: Planlamanın başlangıcında
uzun yıllar YPK’nın yapısında eşit sayıda Bakanlar Kurulundan ve Planlamadan
eleman var. Onun için oradaki imza yetkisi çok önemliydi. Sonra bir ara Planlama
Müsteşarı sadece sekreterlik görevi yürüttü. Sonra tekrar 1990’ların sonuna doğru,
bir tek Planlama Müsteşarı üye olmaya başladı. Eskiden siyasetçi plancı dengesi 4-
4 idi, şimdi 1-11 ve çok sayıda bakan var ekonomiyle ilgili olsun olmasın, onlar is-
tedikleri kararı istedikleri gibi çıkartmak yetkisine sahipler.
Planlamanın ve DPT’nin bugünü ve geleceği ile ilgili ne düşünüyorsu-
nuz?
• Bana sorarsanız bugün hala planlamaya olan ihtiyaç sürüyor. Kişi başına
düşen geliri 3000 dolarların üstüne çıkamayan, kaynakları son derece sınırlı, borç-
la yaşayan bir ülke olarak, gerçekten kaynaklarımızı iyi değerlendirip, ne yapmak
istediğimizi belirleyip ona göre hareket etmemiz gerekir. Ama bugünkü anlayış
içinde bu çok zor, dediğim gibi siyasi istediği şeyi yapıyor. Ne yapıyor? Hiçbir
araştırmaya değerlendirmeye bakmadan “ben 15 bin kilometre bölünmüş yol ya-
pacağım” diyor ve bunları da planlamayı araç olarak kullanıp yapmak yönünde bir
çabası var. Onun için bugünkü anlayış içinde belki teşkilatı bu halde yürütmek zor.
Zaten sanıyorum öyle girişimler de var, yatırımları Maliye Bakanlığının belli bir bö-
lümü haline getirmek, burasını stratejik planlama yapan bir kuruluş halinde tut-
mak. Ben buna katılamıyorum, planlamanın hala hem kamu hem özel sektör için
bir rol oynayabilecek bir kuruluş olduğunu düşünüyorum. Ama bugünkü bu ayrın-
tıda değil tabi. Yatırım programlarımızı görmüşsünüzdür, o kadar ayrıntılarla uğra-
şıyoruz ki. Bu ayrıntıda değil ama makro kriterleri, hedefleri, büyüklükleri koyup
onlar için de planlamanın etkin bir rol oynayacak bir kuruluş haline getirilmesi ge-
rekir. Doğrusu son yıllarda alınmış çok değerli genç uzmanlarımız var. Onlar bile-
miyorum tabi burayı ne kadar kendileri için bir meslek seçtiler ama onların iyi ye-
tişmesi halinde bu fonksiyonu yürütebilir diye düşünüyorum.
291
 KAYNAKÇA
KİTAPLAR:
Ahmad, Feroz. (1996) Demokrasi Sürecinde Türkiye. İstanbul: Hil Yayınları.
Arnaud, Pascal. (1992) Üçüncü Dünyanın Borçlanması. Çev. Fikret Başkaya. İstan-
bul: İşetişim Yayınları.
Arrighi, Giovanni. (2000) Uzun Yirminci Yüzyıl. Çev. Recep Boztemur. Ankara: İm-
ge Kitabevi.
Aydemir, Ş. Süreyya. (1967) İkinci Adam. Cilt: 2. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Aytulun, C. Ahmet. (1977) Türkiye Ekonomisine Yön Veren Holdingler. Ankara:
Tüm İktisatçılar Birliği Yayınları.
Agarwala, Ramgopal. (1980) Planing in Developing Countries, Lessons of Experi-
ence. World Bank Staff Working Papers No: 576. Washington: The World
Bank.
Balkan, Neşecan. (1994) Kapitalizm ve Borç Krizi. İstanbul: Bağlam Yayınları.
Başkaya, Fikret. (1994) Azgelişmişliğin Sürekliliği. Ankara: İmge Yayınevi.
Başkaya, Fikret. (2000) Kalkınma İktisadının Yükselişi ve Düşüşü. Ankara: İmge
Kitabevi.
Başkaya, Fikret (2004) Devletçilikten 24 Ocak Kararlarına. Ankara: Özgür Üniver-
site Yayınları.
Bener, Erhan. (1991) Bir Büyük Bürokratın Romanı, “Memduh Aytür”. Ankara:
Bilgi Yayınevi.
Boratav, Korkut. (1998) Türkiye İktisat Tarihi (1908-1985). İstanbul: Gerçek Yayıne-
vi.
Buğra, Ayşe. (2003) Devlet ve İşadamları. İstanbul: İletişim Yayınları.
Çölaşan, Emin. (1983) 24 Ocak, Bir Dönemin Perde Arkası. İstanbul: Milliyet Yayın-
ları.
Demir, Ömer. (1996) Kurumcu İktisat. Ankara: Vadi Yayınları.
Demirel, Tanel (2004) Adalet Partisi, İdeoloji ve Politika. İstanbul: İletişim Yayınları.
Doğan, Yalçın. (1986) IMF Kıskacında Türkiye 1945-1980. İstanbul: Tekin Yayınevi.
Dobb, Maurice. (2001) Kapitalizmin Dünü ve Bugünü. Çev. Feyza Kantur. İstanbul:
İletişim Yayınları.
Ercan, Fuat. (2001) Modernizm, Kapitalizm ve Azgelişmişlik. İstanbul: Bağlam Ya-
yınları.

292 293
Friedman, Milton. (1988) Kapitalizm ve Özgürlük. Çev. Doğan Erberk ve Nilgün
Himmetoğlu. İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi.
Gevgili, Ali. (1987) Yükseliş ve Düşüş. İstanbul: Bağlam Yayınları.
Gözübüyük, Şeref. (2003) Anayasa Hukuku. Ankara: Turhan Kitabevi.
Gülalp, Haldun. (1987) Gelişme Stratejileri ve Gelişme İdeolojileri. Ankara: Yurt Ya-
yınları.
Gülalp, Haldun. (1993) Kapitalizm Devlet ve Sınıflar. İstanbul: Belge Yayınları.
Güler, B. Ayman. (1996) Yeni Sağ ve Devletin Değişimi: Yapısal Uyarlama Politi-
kaları. Ankara: TODAİE Yayın No: 266.
Harvey, David. (1999) Postmodernliğin Durumu. Çev. Sungur Savran. İstanbul: Me-
tis Yayınları.
Hayek, Friedrich A. (1999) Kölelik Yolu. Çev. Turhan Feyzioğlu-Yıldıray Aslan, An-
kara: Liberte Yayınları.
Hirst, Paul ve Thompson, Grahame. (2003) Küreselleşme Sorgulanıyor. Çev. Çağla
Erdem, Elif Yücel. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
Huberman, Leo. (1995) Feodal Toplumdan Yirminci Yüzyıla. Çev. Murat Belge. İs-
tanbul: İletişim Yayınları.
Kansu, Günal. (2004) Planlı Yıllar [Anılarla DPT’nin Öyküsü]. İstanbul: Türkiye İş
Bankası Kültür Yayınları.
Karpat, H. Kemal. (1967) Türk Demokrasi Tarihi - Sosyal, Ekonomik, Kültürel Te-
meller. İstanbul: İstanbul Matbaası.
Kazgan, Gülten. (2002) Tanzimattan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi. İstanbul: Bil-
gi Üniversitesi Yayınları.
Kepenek, Yakup; Yentürk, Nurhan. (2001) Türkiye Ekonomisi. İstanbul: Remzi Kita-
bevi.
Keyder, Çağlar. (1979) Emperyalizm Azgelişmişlik ve Türkiye. İstanbul: Birikim Ya-
yınları.
Keyder, Çağlar. (1995) Türkiye’de Devlet ve Sınıflar. İstanbul: İletişim Yayınları.
Keyder, Çağlar. (1996) Ulusal Kalkınmacılığın İflası. İstanbul: Metis Yayınları.
Kongar, Emre. (1998) 21. Yüzyılda Türkiye, 2000’li Yıllarda Türkiye’nin Toplum-
sal Yapısı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Küçük, Yalçın. (1971) Planlama Kalkınma ve Türkiye. Ankara: Tekin Yayınevi.
Mandel, Ernest. (1995) İkinci Dünya Savaşının Anlamı. Çev. Bülent Tonatar. İstan-
bul: Yazın Yayıncılık.
Millet, John. (1957) Devlet Planlarının Hazırlanması. Çev. Mümtaz Soysal, Ankara:
Ankara Üniversitesi-Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü-New
294
York Üniversitesi Amme İdaresi ve Sosyal Hizmetler Fakültesi müşterek ter-
cümeler serisi No.1.
Mortan, Kemal ve Çakmaklı, Cemil. (1987) Geçmişten Geleceğe Kalkınma Arayış-
ları. İstanbul: Altın Kitaplar.
Onar, Sıdık Sami. (1966) İdare Hukukunun Umumi Esasları, 2. Cilt, İstanbul: İsmail
Akgün Matbaası.
Ölçen, Ali Nejat. (1996) Devletin Yokuşu. Ankara: Doruk Yayınları.
Önder, Cevat. (1967) İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın Genel Yapısı. İstanbul:
Ak Yayınları.
Öngen, Tülin. (1996) Prometeus’un Sönmeyen Ateşi, Günümüzde İşçi Sınıfı. İstan-
bul: Alan Yayıncılık.
Özdemir, Hikmet. (1986) Kalkınmada Bir Strateji Arayışı, Yön Hareketi. Ankara:
Bilgi Yayınevi.
Öztürk, Kazım. (1966) Türkiye Cumhuriyeti Anayasası. Cilt 1, İstanbul: Türkiye İş
Bankası Kültür Yayınları.
Polanyi, Karl. (2002) Büyük Dönüşüm. Çev. Ayşe Buğra. İstanbul: İletişim Yayınları.
Saybaşlı, Kemali (1985) Devletin Ekonomiye Müdahalesi. Ankara: Birey ve Toplum
Yayınları.
Saybaşlı, Kemali. (1992) İktisat, Siyaset, Devlet ve Türkiye. İstanbul: Bağlam Yayın-
ları.
Sezen, Seriye. (1999) Devletçilikten Özelleştirmeye Türkiye’de Planlama. Ankara:
TODAİE Yayın No: 293.
Sezgin, İsmet. (1978) 1978 Başında Türkiye. Ankara: Adalet Partisi Genel Merkezi
Basın Bürosu.
Soyak, Alkan. (2004) İktisadi Planlama ve Türkiye Deneyimi. İstanbul: Der Yayıne-
vi.
Soysal, Mümtaz. (1958) Demokratik İktisadi Planlama İçin Siyasi Mekanizma. An-
kara: TODAİE Yayın no: A. 26.
Sönmez, Attila. (2003) Doğu Asya “Mucize”si ve Bunalımı,Türkiye İçin Dersler. İs-
tanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Sönmez, Mustafa. (1982) Türkiye Ekonomisinde Bunalım, 1980 Sonbaharından
1982’ye. İstanbul: Belge Yayınları.
Şaylan, Gencay. (1986) Türkiye’de Kapitalizm Bürokrasi ve Siyasal İdeoloji. Anka-
ra: V Yayınları.
Şaylan, Gencay. (1994) Değişim Küreselleşme ve Devletin Yeni İşlevi. Ankara: İmge
Kitabevi.
Tanilli, Server. (1981) Devlet ve Demokrasi: Anayasa Hukukuna Giriş. İstanbul: İs-
295
 tanbul Üniversitesi, Hukuk Fakültesi Yayınları.
Tekeli, İlhan; İlkin, Selim. (1981) Savaş Sonrası Ortamında 1947 Türkiye İktisadi
Kalkınma Planı. Ankara: Türkiye Belgesel İktisat Tarihi-1, ODTÜ.
Todaro, P. Michael. (1987) Kalkınma Planlaması Modeller ve Yöntemler. Çev. Or-
han Sezgin, İstanbul: Nihad Sayar Yayın ve Yardım Vakfı Yayınları No:
417/651.
Turgut, Mehmet. (1964) Kalkınma ve 5 Yıllık Plan (Tenkit ve Tavsiyeler). Ankara:
Doğuş Matbaacılık.
Uygur, Ercan (1991) İktisat Söyleşileri. İstanbul: Bilgi Yayınevi.
Varlıer, Oktay. (1978) Türkiye’de İç Ticaret Hadleri. Ankara: DPT.
Yazman, M. Öğüt, (1973) Türkiye’nin Ekonomik Gelişmesi. Ankara: Tisa Matbaacı-
lık.
Weiss, Linda; Hobson, M. John. (1999) Devletler ve Ekonomik Kalkınma, Karşılaş-
tırmalı Bir Tarihsel Analiz. Çev. Kıvanç Dündar. Ankara: Dost Kitabevi Ya-
yınları.
SÜRELİ YAYINLAR:
Makaleler:
Aktürk, Yıldırım. (1984) “Yıldırım Aktürk ile Görüşme”, Görüşmeci: Nail Satlıgan, İk-
tisat Dergisi, Satı: 239, s. 3-8.
Altıok, Metin. (1998) “1980 Sonrası Türkiye’de Sermaye Birikimi ve Kriz”, ODTÜ
Gelişme Dergisi, Cilt: 25, Sayı: 2, s. 245-274.
Altvater, Elmar. (1994) “Neoliberal Karşıdevrimin Hiç de Gizli Olmayan Çekiciliği”,
İktisat Dergisi, Aralık sayısı, s. 43-58.
Aren, Sadun. (1962a) “Plan ve Kalkınma”, Yön, 3 Ocak, Sayı: 3, s. 17.
Aren, Sadun. (1962b) “Plan Meselesi”, Yön, 25 Nisan, Sayı: 19, s. 7.
Arın, Tülay. (1985) “Kapitalist Düzenleme, Birikim Rejimi ve Kriz (1): Gelişmiş Ka-
pitalizm”, 11. Tez, Sayı:1, s. 104-139.
Arın, Tülay. (1991) “Dünya Düzeni: Emperyalizm Nereye?”, 11. Tez, Sayı:12, s. 17-72.
Arın, Tülay. (1995) “Uluslararası Para Fonu, Dünya Bankası ve Birleşmiş Milletlerin
Kalkınma Stratejileri”, 93-94 Petrol-İş Yıllığı. s. 544-558.
Aslan, E. Onur. (1998) “Devlet Planlama Teşkilatı: 1980 Sonrası Dönüşüm”, Amme
İdaresi Dergisi, Cilt: 32, Sayı: 1, s. 103-123.
Avcıoğlu, Doğan. (1961) “Huzur”, Yön, 27 Aralık, Sayı: 2, s. 3.
Avcıoğlu, Doğan. (1962a) “Yapıcı Milliyetçilik”, Yön, 10 Ocak, Sayı: 4, s. 3
Avcıoğlu, Doğan. (1962b) “Niçin Sosyalizm?”, Yön, 31 Ocak, Sayı: 7, s. 3.
296
Avcıoğlu, Doğan. (1962c) “Kalkınma Programı I-Arayış”, Yön, 7 Mart, Sayı: 12, s. 9.
Avcıoğlu, Doğan. (1962d) “Kalkınma Programı II-A’dan Z’ye Kadar Reform”, Yön, 14
Mart, Sayı: 13, s. 8.
Avcıoğlu, Doğan. (1962e)“Kalkınma Stratejisi”, Yön, 14 Mart, Sayı: 13, s. 3.
Avcıoğlu, Doğan. (1962f) “Sistemsiz İyi Niyet”, Yön, 18 Nisan, Sayı: 18, s. 3.
Avcıoğlu, Doğan. (1962g) “Anlamak İstemediğimiz 27 Mayıs”, Yön, 23 Mayıs, Sayı:
23, s. 3.
Avcıoğlu, Doğan. (1962h) ‘Türkiye İçin Neden Sosyalizmden Başka Çıkar Yol yok?”,
Yön, 30 Mayıs, Sayı: 24, s. 3.
Avcıoğlu, Doğan. (1962ı) “Kalkınma Programı, Devletçilik”, Yön, 13 Haziran, Sayı:
26, s. 7.
Avcıoğlu, Doğan. (1962i)“Olup Bitene Şaşmamak Lazım”, Yön, 15 Ağustos, Sayı: 35,
s. 3.
Avcıoğlu, Doğan. (1962j) “Plan Konusundaki Gerçek...”, Yön, 5 Eylül, Sayı: 38, s. 3.
Avcıoğlu, Doğan. (1962k) “Eski ve Yeni Türkiye”, Yön, 3 Ekim, Sayı: 42, s. 3.
Avcıoğlu, Doğan. (1963) “Bir İntikal Devresi”, Yön, 23 Ocak, Sayı: 58, s. 3.
Avcıoğlu, Doğan. (1965a) “Halkçı, Devletçi, Devrimci ve Milliyetçi Kalkınma Yolu”,
Yön, 14 Mayıs, Sayı: 111, s. 8-9.
Avcıoğlu, Doğan. (1965b) “Gerileyen Ekonomide Enflasyon”, Yön, 1 Ekim, Sayı: 131,
s. 3.
Bayramoğlu, Sonay. (2002) “Küreselleşmenin Yeni Siyasal İktidar Modeli: Yöneti-
şim”, Praksis, Sayı: 7, s. 85-117.
Bengül, Nejat. (1962) “İktisadi Sistem Meselesi”, Yön, 14 Şubat, Sayı: 9, s. 9.
Berksoy, Taner. (1982) “Türkiye’de İstikrar Arayışları ve IMF”, Ed. Cevdet Erdost,
IMF, İstikrar Politikaları ve Türkiye. Ankara: Savaş Yayınları, s. 147-174.
Boratav, Korkut. (1983) “Türkiye’de Popülizm: 1962-76 Dönemi Üzerine Notlar”, Ya-
pıt, Sayı: 1, s. 7-19.
Boratav, Korkut (1984) “İktisat Politikaları: 1980-1994”, Cumhuriyet Dönemi Türki-
ye Ansiklopedisi, Cilt: 13. İstanbul: İletişim Yayınları, s. 678-685.
Boratav, Korkut. (1984-5) “Savaş Yıllarında Bölüşüm Göstergeleri ve Rantlar Sorunu”,
Yapıt, Sayı: 8, s. 44-51.
Bulutoğlu, Kenan. (1964) “Kalkınma Planımız ve Finansmanı”, Maliye Enstitüsü
Konferansları Sekizinci Seri, İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 1056.
Burnham, Peter. (2003) “Küreselleşme, Apolitikleşme ve ‘Modern’ Ekonomi Yöneti-
mi”, Praksis, Sayı: 9, s. 163-182.
Celasun, Melih (1984) “Piyasa Ekonomilerinde Planlama”, ODTÜ Gelişme Dergisi,
297
 Cilt: 11, Sayı: 3-4, s. 325-345.
Çilingiroğlu, Ayhan. (2003) Planlı Kalkınma Serüveni 1960’larda Türkiye’de Plan-
lama Deneyimi (Panel), (içinde) İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayın-
ları.
Dirlik, Sait. (1965) “Piyasa Ekonomisi, Plan Ekonomisi ve Geri Kalmış Memleketler”,
AÜSBF Dergisi, Cilt: XX, Sayı: 1, s. 35-63.
Ekzen, Nazif. (1984) “1980 Stabilizasyon Paketinin 1958, 1970 ve 1978-1979 Paket-
leri ile Karşılaştırmalı Analizi”, Türkiye’de ve Dünyada Yaşanan Bunalım.
Ankara: Yurt Yayınları, s. 165-188.
Ekzen, Nazif. (2003) “2. Beş Yıllık IMF-Dünya Bankası Planı (2000-2004) Üzerine
Değerlendirmeler”.
Erişim: http://www.bilkent.edu.tr/~yeldanbs/Yazilar_Uye/Ekzen_mart2003.pdf,
[10.06.2004].
Eralp, Attila. (1981) “Türkiye’de İzlenen İthal İkameci Strateji ve Yabancı Sermaye”,
ODTÜ Gelişme Dergisi, Özel Sayı: Türkiye’de Planlı Gelişmenin Yirmi Yı-
lı, s. 613-631.
Erder, Nejat. (2003) Planlı Kalkınma Serüveni 1960’larda Türkiye’de Planlama
Deneyimi (Panel), (içinde) İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Ercan, Fuat. (1995) “Gelişme Yazını: Eleştiriler ve Yeni Perspektifler”, Ed. Tamer İş-
güden, Fuat Ercan, Mehmet Türkay, Gelişme İktisadı Kuram-Eleştiri-Yo-
rum. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., s. 298-428.
Ercan Fuat. (1997) “Neo-Liberalizm ve Yapısal Uyum Politikalarının Eğitim Hakkı
Üzerindeki Etkileri”, Türk-İş Yıllığı, Cilt:2, s. 46-74.
Ercan, Fuat. (1998)“Neo-Liberal Küreselleşe Sürecinde Türkiye’de Değişen Sermaye
İçi Bileşenler”, İktisat Dergisi. Sayı: 378. s. 25-51.
Ercan, Fuat. (2002) “Çelişkili Bir Süreklilik Olarak Sermaye Birikimi (1)”, Praksis,
Sayı: 5, s. 25-75.
Ercan, Fuat. (2003a) “Sınıftan Kaçış: Türkiye’de Kapitalizmin Analizinde Sınıf Ger-
çekliğinden Kaçış Üzerine”. Ahmet H. Köse, Fikret Şenses, Erinç Yeldan
(Der.). İktisat Üzerine Yazılar-I, Küresel Düzen: Birikim, Devlet ve Sınıf-
lar. İstanbul: İletişim Yayınları. s. 611-668.
Ercan, Fuat. (2003b) “Neo-Liberal Orman Yasalarından Kapitalizmin Küresel Kurum
sallaşma Sürecine Geçiş: Hukuk Toplum İlişkileri Çerçevesinde Türkiye’de
Yapısal Reformlar-I”, İktisat Dergisi, Sayı, 437, s. 12-32.
Eroğul, Cem. (1992) “Çok Partili Düzenin Kuruluşu: 1945-71”, Der. Schick, C. İr-
vin/Tonak, E. Ahmet, Geçiş Sürecinde Türkiye. İstanbul: Belge Yayınları.
s.112-159.
Ghai, Dharam. (1995) “Yapısal Uyum, Küresel Bütünleşme ve Sosyal Demokrasi”,
298
Ed. Renee Prendergast ve Frances Stewart, Çev. İdil Eser. Piyasa Güçleri ve
Küresel Kalkınma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. s. 39-72.
Gibson, D. Heather; Tsakalatos, Euclid. (2001) “Uluslararası Borç Krizi: Nedenler, So-
nuçlar ve Çözümler”. Fikret Şenses (Der.) Kalkınma İktisadı, Yükselişi ve
Gerilemesi, İstanbul: İletişim Yayınları, s. 173-211.
Gonca, Nejla. (1988) “Türkiye’de Planlama Mekanizmasının İşleyişi Üzerine”, Türk
İdare Dergisi, Sayı: Mart, 378, s. 477-530.
Gülalp, Haldun. (1980) “Türkiye’de İthal İkamesi ve Dışa Açılma”, ODTÜ Gelişme
Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 1-2, s. 37-66.
Gülalp, Haldun (1981) “Gelişme Stratejileri Tartışması: Bir Eleştiriye Yanıt”, ODTÜ
Gelişme Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 3-4, s. 755-770.
Gülalp, Haldun. (1984) “Popülizm Kavramı Üzerine”, Yapıt, Sayı: 3, s. 86-92.
Güler, Birgül A. (1995) “Kamu Yönetimi ve Dünya Bankası”, Amme İdaresi Dergisi,
Cilt: 28, Sayı: 3, s. 19-29.
Güler, B. Ayman. (1997) “Yapısal Uyarlama Reformları ve Devlet”, Türk-İş Yıllığı,
Cilt: 2, s. 74-87.
Güler, B. Ayman (2003) “Yönetişim: Tüm İktidar Sermayeye”, Praksis, Sayı: 9, s. 93-
117.
Gürsel, Cemal. (1983), “İkinci Cumhuriyet Anayasası ve Planlama”, Cumhuriyet Ta-
rihi Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul: İletişim Yayınları, Cilt 6, s.1604-1605.
Güzelsarı, Selime. (2003) “Neo-Liberal Politikalar ve Yönetişim Modeli”, Amme İda-
resi Dergisi, Cilt: 36, Sayı: 2, s. 17-35.
İdil, Ergin. (1999) “İlk ve Hep Büyüklerden: Vehbi Koç ve Ailesi”, 75 Yılda Çarkla-
rı Döndürenler. Ed. Oya Bayar, Gülay Dinçel. İstanbul: Tarih Vakfı Yayın-
ları, s. 123-137.
İdil, Ergin. (1999) “Borudan Orkestraya Borusan”, 75 Yılda Çarkları Döndürenler.
Ed. Oya Bayar, Gülay Dinçel. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, s. 139- 149.
Hamitoğulları, Beşir. (1966) “İktisaden Az Gelişmiş Ülkeler İçin Nasıl Bir Plan Gerek-
lidir”, AÜSBF Dergisi, Cilt: XXI, No:3, s. 91-125.
Jenkins, Rhys. (2001) “Sanayileşme ve Dünya Ekonomisi”, Fikret Şenses (Der.) Kal-
kınma İktisadı, Yükselişi ve Gerilemesi, İstanbul: İletişim Yayınla- rı, s.
211-255.
Kara, Nihal. (1984-5) “Türkiye’de Çok Partili Sisteme Geçiş Kararının Nedenleri”,
Yapıt, Sayı: 8, s. 64-75.
Karacan, Nuri. (1983-4) “Türkiye’de Popülizm Üzerine Bir Not”, Yapıt, Sayı: 2, s. 83-
89.
Karaosmanoğlu, Attila. (2003) Planlı Kalkınma Serüveni 1960’larda Türkiye’de
Planlama Deneyimi”, (Panel), (içinde) İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi
299
 Yayınları.
Karluk, Rıdvan. (1984) “Uluslararası Ekonomi”, Ekonomi El Kitabı, İstanbul:
Okan Yayıncılık, s. 83-114.
Kerimoğlu, A. (1963a) “Demokratik Plancılığın Doğuşu”, Forum, Sayı: 216, s. 20-21.
Kerimoğlu, A. (1963b) “Planlama Teşkilatları”, Forum, Sayı: 217, s. 19-21.
Keyder, Çağlar. (1976) “Yeni Ekonomik Düzen ve İdeolojisi”, ODTÜ Gelişme Dergi-
si, Özel Sayı, s. 28-33.
Keyder, Çağlar. (1981) “Kriz Üzerine Notlar”, Toplum ve Bilim, Sayı: 14, s. 3-43.
Küçük, Yalçın. (1981), “Türkiye’de Planlama Kavramının Gelişimi Üzerine”, ODTÜ
Gelişme Dergisi, Türkiye’de Planlı Gelişmenin Yirmi Yılı Özel Sayısı. s. 79-
115.
Küçük, Yalçın. (1985) “Komprador İktisat”, Quo Vadimus?, Nereye Gidiyoruz?.
Ankara: Tekin Yayınevi, s. 42-92.
Küçükömer, İdris. (1994) “I-Planlama Trajedisi Mi? II-Uzmanların Planı Sosyalist
Miydi?”Cuntacılıktan Sivil Topluma, Bütün Eserleri 1. İstanbul: Bağlam
Yayınları, s. 21-27.
Margulies, Ronnic; Yıldızoğlu, Ergin. (1992) “Tarımsal Değişim: 1923-70”, Geçiş
Sürecinde Türkiye, Ed. İrvin C. Schick ve E. Ahmet Tonak. İstanbul: Belge
Yayınları, s. 285-310.
Mason, S. Edward. (1964) “Kalkınma Planlamasında Metodoloji, Kalkınma Planlama-
sında İzlenen Stratejinin Yönleri”, Çev. Necdet Serin. AÜSBF Dergisi, Cilt:
XIX, No: 1, s. 39-59.
Mıhçı, Hakan. (1996) “Kalkınma: Bir Terim Neyi Anlatır?”, Ekonomik Yaklaşım, Cilt:
7, Sayı: 23, s. 65-86.
Mıhçıoğlu, Cemal. (1983) “Devlet Planlama Teşkilatının Kuruluş Günleri” Prof.
Dr. Fadıl H. Sur’a Armağan, Ankara: AÜSBF Yayınları:522, s. 229-257.
Mıhçıoğlu, Cemal. (1988) “Yine Devlet Planlama Teşkilatının Kuruluşu Üzerine”,
AÜSBF Dergisi, Cilt:XLII, NO:1-2, s. 113-146.
Olgun, Hasan. (1980) “Türkiye’de İthal İkamesi ve Dışa Açılma: Eleştiri”, ODTÜ Ge-
lişme Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 3-4, s. 377-393.
Olgun, Hasan. (1981) “Türkiye’de İthal İkamesi ve Dışa Açılma: İkinci Eleştiri”,
ODTÜ Gelişme Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 3-4, s. 777-795.
Özler, Güntaç. (1981) “Gülalp-Olgun Tartışması Üzerine”, ODTÜ Gelişme Dergisi,
Cilt: 8, Sayı: 3-4, s. 747-753.
Pamuk, Şevket. (1987) “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Devlet, Tarımsal Yapılar ve Bö-
lüşüm”, 11. Tez. Sayı: 7, s. 121-142.
Peker, Ayşe T. (1996) “Dünya Bankası: Kalkınmacılıktan ‘İyi Yönetim’ Söylemine”,
300
Toplum ve Bilim, Sayı: 69, s. 6-59.
Savran, Sungur. (1996) “Küreselleşme Efsanesi”, Sınıf Bilinci, Sayı 16, s.37-80.
Saybaşlı, Kemali (1976) “Türkiye’de Özel Teşebbüs ve Ekonomi Politikası”, ODTÜ
Gelişme Dergisi, Sayı: 13, s. 81-97.
Sezer, Deha. (1981) “Türkiye’de Planlamanın Hukuki Çerçevesine İlişkin Sorunlar ve
Seçenekler Üzerine Bazı Gözlemler”, ODTÜ Gelişme Dergisi, Türkiye’de
Planlı Gelişmenin Yirmi Yılı Özel Sayısı, s. 163-181.
Shaikh, Anvar. (1985) “Günümüzün Dünya Bunalımı: Nedenleri ve Anlamı”, 11. Tez,
Sayı: 1, s. 82-104.
Soyak, Alkan (1999) “Planlı Dönemde Sanayileşme”, 75 Yılda Çarklardan Chip’le-
re. Ed. Oya Bayar. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, s. 167-181.
Soyak, Alkan. (2003) “Türkiye’de İktisadi Planlama: DPT’ye İhtiyaç Var mı?”, Doğuş
Üniversitesi Dergisi, 4(2), s. 167-182.
Soysal, Mümtaz. (1962a) “Plan ve İnsan”, Yön, 1 Ağustos, Sayı: 33, s. 3.
Soysal, Mümtaz. (1962b) “Plan ve Statüko”, Yön, 3 Ekim, Sayı: 42, s. 7.
Sönmez, Attila. (1967) “The Re-Emergence of the Idea of Planing and the Scope and
the Targets of the 1963-1967 Plan”, Planing in Turkey, Ed. S. İlkin&E.
İnanç, Ankara: METU, s. 28-44.
Sönmez, Attila. (1996) “Türk Ekonomisinin Altın Yılları ve Chenery Raporu”, ODTÜ
Gelişme Dergisi, Cilt: 23, Sayı: 4, s. 668-675.
Sönmez, Attila. (2004) “Kalkınma Trenini Nasıl Kaçırdık?”, Turkishtime, Sayı: 23,
Erişim: http://www.turkishtime.org/23/8_2_tr.asp, [5 Mart 2004].
Sönmez, Mustafa. (1999) “75 Yılın Sanayileşme Politikaları”, 75 Yılda Çarklardan
Chip’lere. Ed. Oya Bayar. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, s. 1-23.
Şaylan, Gencay (1981), “Planlama ve Bürokrasi” ODTÜ Gelişme Dergisi, Türkiye’de
Planlı Gelişmenin Yirmi Yılı Özel Sayısı, s. 183-204.
Talas, Cahit. (1962) “Plan, Kalkınma ve İktisadi Sistemler”, AÜSBF Dergisi, Cilt:
XVII, No: 3-4, s. 1-15.
Tan, Turgut. (1981) “20 Yıllık Planlama Deneyimi Işığında Türkiye’de Planlamanın
İdari ve Hukuki Sorunları”, ODTÜ Gelişme Dergisi, Türkiye’de Planlı Ge-
lişmenin Yirmi Yılı Özel Sayısı, 147-160.
Tekeli, İlhan; Menteş, Gökhan. (1977) “Türkiye’de Holdingleşme ve Holding Sistem-
lerinin Mekandaki Örgütlenmesi”, Toplum ve Bilim, Kış sayısı, s. 16-45.
Tekeli, İlhan. (1999) “1946 ya da ‘İvedili Sanayi Planı’”, 75 Yılda Çarklardan
Chip’lere. Ed. Oya Bayar. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, s. 154-157.
Tenyi, György. (1990) “Socio-economic Roots of French Planning”, Economic Plan-
ning in Transition, Ed. Janos Kovacs and Bruno Dallago. England: Dart-
301
 maunth Publishing Company, pp. 131-141. Gazeteler:
Tonak ve Schick, (1992), “Sonuç”, Geçiş Sürecinde Türkiye, Der. Schick, C. İr- Cumhuriyet Gazetesi:
vin/Tonak, E. Ahmet,İstanbul: Belge Yayınları s.386-400. Cumhuriyet, 21 Haziran 1960, s.1
Trak, Ayşe. (1984) “Gelişme İktisadının gelişmesi: Kurucular”, Yapıt, Sayı: 5, s. 50- Cumhuriyet, 6 Mayıs 1962, s.5
61. Cumhuriyet, 17 temmuz 1962, s. 1
Tuncer, Baran. (1963) “Hollanda ve Norveç Planları Üzerine Bir İnceleme”, AÜSBF Cumhuriyet, 9 Ağustos 1962, s.7
Dergisi, Cilt. XVIII, No:1, s. 1-15. Cumhuriyet, 25 Ağustos 1962, s.7
Turan, İlter; Barlas, Dilek. (1998) “Batı İttifakına Üye Olmanın Türk Dış Politikası Cumhuriyet, 27 Eylül 1962, s.1
Üzerindeki Etkileri”, Türk Dış Politikasının Analizi. Der. Faruk Sönme
Cumhuriyet, 28 Eylül 1962, s.7
zoğlu. İstanbul: Der Yayınları, s. 647-663.
Cumhuriyet, 29 Eylül 1962, s.1.
Türel, Oktar. (1984) “Ekonomik İstikrar Programlarına Genel Bir Bakış”, Türkiye’de
ve Dünyada Yaşanan Bunalım. Ankara: Yurt Yayınları, s. 189-228. Cumhuriyet, 6 Eylül 1969, s.5
Cumhuriyet, 9 Kasım 1962, s.1
Türel, Oktar. (1996), “Türkiye’de Ülkesel Planlama (1960-1994)”, Cumhuriyet Döne-
mi Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul: İletişim Yayınları, Cilt: 14, s.1052- Cumhuriyet, 18 Kasım 1962, s.5
1062. Cumhuriyet, 19 Kasım 1962, s. 5
Türkay, Mehmet. (1997) “Konjonktürel Bir Kavram Olarak ‘Müdahale’ ve Gelişme İk- Cumhuriyet, 22 Kasım 1962, s.1
tisadı”, İktisat Dergisi, Sayı: 366-367, s. 29-35. Cumhuriyet, 28 Kasım 1962, s.1
Türkay, Mehmet. (1998) "Uluslararası Sistemle Entegrasyon Süreci Olarak Kalkınma", Cumhuriyet, 1 Şubat 1963, s. 1.
İktisat Yazıları, M.Ü. İktisat Bölümü, Yayın no: 1998-005-2. Cumhuriyet, 14 Şubat 1965, s. 1.
Türkay, Mehmet (2000) “Devlet, Ulusal Kalkınma ve Kapitalizmin Dinamikleri”, İk- Cumhuriyet, 17 Şubat 1965, s. 1.
tisat Dergisi, Ağustos sayısı, s. 7-13.
Cumhuriyet, 23 Mart 1965, s. 1.
Türkay, Mehmet. (2002a) “ ‘Üçüncü Dünya’ Var Mıydı? Ulusal Kalkınma Mümkün Cumhuriyet, 4 Nisan 1965, s. 5.
mü?”, Evrensel Kültür Dergisi, Sayı: 112, s. 76-80.
Cumhuriyet, 11 Ekim 1965, s. 1.
Türkay, Mehmet. (2002b) “1948 İktisat Kongresi”, Küreselleşme ve Sanayileşme,
Cumhuriyet, 18 Ekim 1965, s. 7.
Ankara: TMMOB Sanayi Kongresi Bildiriler Kitabı, Yayın No:E/2001/291,
s. 45-54. Cumhuriyet, 18 kasım 1965, s. 5.
Cumhuriyet, 24 aralık 1965, s. 7.
Türkay, Mehmet. (2003) “Türkiye’de Kapitalizmin Gelişme Dinamikleri”, İktisat’ın
Dama Taşları-III. İstanbul: İÜ İktisat Fakültesi Mezunlar Cemiyeti, s. 7-38. Cumhuriyet, 4 şubat 1966, s. 7.
Türkcan, Ergun. (1982) “Bretton Woods sisteminin közümle Süreci”, Ed. Cevdet Er- Cumhuriyet, 5 Şubat 1966, s. 7.
dost IMF İstikrar Politikaları ve Türkiye, Ankara: Savaş Yayınları, s. 67- Cumhuriyet, 5 Mart 1966, s. 7.
91. Cumhuriyet, 23 mart 1966
Yalman, L. Galip. (1985) “’Popülizm’, ‘Bürokratik Otoriter Devlet’ ve Türkiye”, Cumhuriyet, 24 Mart 1966, s. 7.
11. Tez, Sayı: 1, s. 16-70. Cumhuriyet, 26 Mart 1966, s. 1.
Yalman, Galip. (2004) “Türkiye’de Devlet ve Burjuvazi: Alternatif Bir Okuma Dene- Cumhuriyet, 7 Nisan 1966, s. 7.
mesi”, Sürekli Kriz Politikaları, Türkiye’de Sınıf, İdeoloji ve Devlet.
Cumhuriyet, 12 Nisan 1966, s. 1.
Haz. Neşecan Balkan, Sungur Savran. İstanbul: Metis Yayınları, s. 44-75.
Cumhuriyet, 14 Nisan 1966, s. 1.
Yılmaz, Cevdet. (1999) “Piyasa Ekonomilerinde Ulusal Planlama ve Çeşitli Planlama
Yaklaşımları”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt: 32, Sayı: 1, s. 85-101. Cumhuriyet, 4 Eylül 1966, s. 1.

302 303
Cumhuriyet, 1 Ekim 1966, s. 7. Cumhuriyet, 25 Mayıs 1978, s. 9.
Cumhuriyet, 5 Ekim 1966, s. 7. 27 Temmuz 1978, Cumhuriyet, s. 7, Aslan Başer Kafaoğlu, “Dördüncü Beş Yıllık Pla-
Cumhuriyet, 6 Ekim 1966, s. 7. na Doğru-2”.
Cumhuriyet, 18 Kasım 1966, s. 1. Cumhuriyet, 29 Kasım 1978, s. 9.
Cumhuriyet, 27 Ekim 1966a, s. 5, Baran Tuncer, “Planlama ve DPT”, Cumhuriyet, 30 Kasım 1978, s. 1.
Cumhuriyet, 28 Ekim 1966b, s. 5, Baran Tuncer, “Teşkilat Yapıcı Gücünü ve Dinamiz- Cumhuriyet, 5 Mayıs 1979, s. 1.
mini Kaybediyor”. Cumhuriyet, 16 Mayıs 1979, s. 6, TÜSİAD,”Gerçekçi Çıkış Yolu”.
Cumhuriyet, 15 Haziran 1967, s. 7. Cumhuriyet, 17 Mayıs 1979, s. 2, Dr. Tamer İşgüden, “Gerçekçi Kurtuluş Yolu”.
Cumhuriyet, 22 Haziran 1967, s. 7. Cumhuriyet, 26 Mayıs 1979, s. 6, DİSK Tekstil İşçileri Sendikası, “Gerçek Kurtuluş
Cumhuriyet, 22 Haziran 1967, s. 7. Yolu” .
Cumhuriyet, 29 Haziran 1967, s. 1. Cumhuriyet, 9 Ekim 1979, s. 1.
Cumhuriyet, 19 Ekim 1972, s. 9. Cumhuriyet, 16 Ekim 1979, s. 11.
Cumhuriyet, 20 Ekim 1972, s. 9. Cumhuriyet, 29 Kasım 1979, s. 1.
Cumhuriyet, 21 Ekim 1972 Cumhuriyet, 27Aralık 1979, s. 11.
Cumhuriyet, 26 Ekim 1972, s. 9. Cumhuriyet, 18 Ocak 1980, s. 1, Yalçın Doğan,“DPT’de batıya direnenlerin tasfiyesi
tamamlandı”.
Cumhuriyet 6 Kasım 1972, s. 1.
Cumhuriyet, 20 Ocak 1980, s. 1, Yalçın Doğan, “DPT’deki kıyım neyi amaçlıyor”.
Cumhuriyet, 12 Aralık 1972, s. 9.
Cumhuriyet, 21 Ocak 1980, s. 9.
Cumhuriyet, 14 Ağustos 1976, s. 2, Coşkun Ürünlü, “Dpt Dışında Oluşan Bir Plan,
4. Plan” Cumhuriyet, 25 Ocak 1980, s. 1.
Cumhuriyet, 8 Haziran 1977, s. 1. Cumhuriyet 26 Ocak 1980, s. 1.
Cumhuriyet, 4 Temmuz 1977, s. 1. Milliyet Gazetesi:
Cumhuriyet, 22 Temmuz 1977, s. 1. Milliyet, 29 Eylül 1960, s. 1.
Cumhuriyet, 11 Ekim 1977, s. 11. Milliyet, 30 Eylül 1962, s. 1.
Cumhuriyet, 31 Ekim 1977, s. 2, Hikmet Çetin “ Plansız Döneme Geçiş”. Milliyet, 5 Ocak 1975, s. 2, Besim Üstünel, “Ekonomik Durum ve Gelişme Yönleri”.
Cumhuriyet, 9 Kasım 1977, s. 9. Milliyet, 9 Ocak 1975, s.9, Ali Gevgili, “Neden Üstünde Sessizlik Dolaşıyor Planlama-
Cumhuriyet, 12 Kasım 1977, s. 9. nın”.
Cumhuriyet, 13 Kasım 1977, s. 9. Milliyet, 1 Nisan 1975, s. 1.
Cumhuriyet, 14 Kasım 1977, s. 9. Milliyet, 16 Şubat 1978, s. 2, Coşkun Ürünlü, “Dördüncü Kalkınma Planı Yenilenir
ken”.
Cumhuriyet, 28 Kasım 1977, s. 9.
Milliyet, 26 Kasım 1979, s. 1.
Cumhuriyet, 29 Kasım 1977, s. 9.
Milliyet, 30 Kasım 1979, s. 1.
Cumhuriyet, 20 Aralık 1977, s. 9.
Milliyet, 3 Aralık 1979, s. 1.
Cumhuriyet, 1 Ocak 1978, s. 1.
Milliyet, 5 Aralık 1979, s. 11.
Cumhuriyet, 10 Ocak 1978, s. 1.
Milliyet, 6 Aralık 1979, s. 11.
Cumhuriyet, 28 Ocak 1978, s. 1.
Milliyet, 8 Aralık 1979, s. 10.
Cumhuriyet, 2 Mart 1978, s. 1.
Milliyet, 12 Aralık 1979, s. 11.
Cumhuriyet, 27 Mart 1978, s. 1.

304 305
Milliyet, 20 Aralık 1979, s. 11.
Milliyet, 27 Aralık 1979, s. 11.
Milliyet, 5 Ocak 1980, s. 11.
Milliyet, 6 Ocak 1980, s. 11.
Milliyet, 12 Ocak 1982, s. 1.
Milliyet, 19 Ocak 1980, s. 9.
Milliyet, 22 Ocak 1980, s. 9.
Milliyet, 26 Ocak 1980, s. 1.
Milliyet, 27 Ocak 1980, s. 1.
Milliyet, 28 Ocak 1980, s. 1.
Milliyet, 29 Ocak 1980, s. 1.
Milliyet, 30 Ocak 1980, s. 1.
Milliyet, 31 Ocak 1980, s. 1.
Milliyet, 2 Şubat 1980, s. 1.
Milliyet, 5 Şubat 1980, s. 1.
Milliyet, 6 Şubat 1980, s. 1.
Milliyet, 30 Eylül 1990, s. 11.
Hürriyet Gazetesi:
Hürriyet, 4 Ekim 1979, s. 3.
Sabah Gazetesi:
Sabah, 19 Mart 2001
Resmi Gazete:
Resmi Gazete, 5 Ekim 1960/10621
Resmi Gazete, 25 Ocak 1980/16880 Mükerrer
Resmi Gazete, 28 Mart 1980/16943
Resmi Gazete, 6 Temmuz, 1981/17392
Resmi Gazete, 4 Aralık 1981/17534
Resmi Gazete, 9 Nisan 1982/17659
Resmi Gazete, 5 Temmuz, 1982/17745
Resmi Gazete, 31 Ağustos, 1982/ 17798
Resmi Gazete, 9 Eylül 1983/18154
Resmi Gazete, 25 Aralık 1983/18262
Resmi Gazete, 18 Haziran 1984/18435
Resmi Gazete, 28 Haziran 1984/18445
Resmi Gazete, 31 Aralık 1987/19681
306
Resmi Gazete, 22 Mart 1991/20822
Resmi Gazete, 14 Ağustos 1991/20960
Resmi Gazete, 6 Ocak 1992/21103
Resmi Gazete, 16 Eylül 1993/21700
Resmi Gazete, 24 Haziran, 1994/21970
Dergiler:
Forum Dergisi:
Forum, Sayı: 95, 1 Mart 1958, s. 5
Forum, 15 Ağustos 1962, s. 3
Forum, 15 Temmuz 1962, s. 16
Forum, 1 Aralık 1962, s. 4
Forum, 15 Şubat 1963, s. 4
Forum, 1 Ekim 1963, Sayı: 228, s. 1
Forum, 15 Mayıs 1964, Sayı: 243, s. 4
Forum, 1 Aralık 1964, Sayı: 256, s. 6
Forum, 1 Ekim 1965, Sayı: 276, s. 5
Forum, 1 Kasım 1965, Sayı: 278, s. 5
Forum, 1 Nisan 1966, Sayı: 288.
Yön Dergisi:
Yön, “Bildiri”, 20 Aralık 1961, Sayı: 1, s. 12-13
Yön, “Yön Cevap Veriyor”, 7 Mart 1962, Sayı: 12, s.10-11
Yön, 9 Mayıs 1962, Sayı: 21, s. 10-11.
Yön, “Plancılar”, 30 Mayıs 1962, Sayı: 24, s. 4
Yön, 25 Temmuz 1962, Sayı: 32, s. 9.
Yön, “Plan Kuşa Dönüyor”, 8 Ağustos 1962, Sayı: 34, s. 4.
Yön, 15 Ağustos 1962, Sayı: 35, s. 5
Yön, 29 Ağustos 1962, Sayı: 37, s.7-8
Yön, “Plancılar”, 3 Ekim 1962, Sayı:: 42, s. 4-5.
Yön, “Sosyalist Kültür Derneği, Tüzük”, 19 Aralık 1962, Sayı: 53, s. 9
Yön, “Sosyalist Kültür Derneği Kuruldu”, 9 Ocak 1963, Sayı: 56, s. 4
Yön, (1963) “Planlı Devre”, 6 Şubat, Sayı: 60, s. 4
Yön, (1966), “Yabancı Sermayenin Yeni Bir Darbesi!..”, 4 Mart, Sayı: 153, s. 4
Kim Dergisi:
Kim, 29 Haziran 1961, Sayı: 156, s. 8
307
Kim, 6 Nisan 1961, Sayı: 144, s. 21
Ekonomi Muhabirleri Derneği Dergisi (EKONOM):
Ekonom, (2000) “8. Plan: Kritik Kavşakta Bekliyor”, Sayı: 14.
DİĞER YAYINLAR:
Alkan, Haluk. (1998) “Türkiye’de Baskı Grupları: Siyaset İşadamı Örgütlenmeleri
(Odalar- TÜSİAD ve MÜSİAD)”, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayın-
lanmamış Doktara Tezi), İstanbul.
ri. Ankara.
OECD-TÜSİAD, (2003) Türkiye’de Düzenleyici Reformlar. İstanbul: TÜSİAD.
Türkay, Mehmet. (1994) “Gelişme İktisadı: Büyüme Merkezli Yaklaşımın Yükselişi ve
Gerilemesi”, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi),
İstanbul.
Uras Güngör. (2001) Türkiye’de Ekonomi Politikaları Uygulamalarında Değişme-
ler (içinde), DPT.
Ürünlü, Coşkun. (1975) “Planlamanın Kış Uykusu” Ankara: DPT.

Bengül, Nejat (1960) İktisadi Planlama Dairesinin Faaliyet Programı ve Çalışma

Tarzı, DPT. GÖRÜŞMELER:
Birleşmiş Milletler Uzmanlar Kurulu Raporu (1967) İktisadi Kalkınma İçin Planla- Attila Karaosmanoğlu ile görüşme, 26 Mart 2004, İstanbul.
ma. Çev. Necdet Serin, AÜSBF Yayını No: 257. Bilsay Kuruç ile görüşme, 22 Aralık 2005, Ankara-16 Ocak 2006, İstanbul.
DPT, (1960) Milli Planlama Teşkilatının Kurulması Hakkında Geçici KanunTasa- Erdoğan Soral ile görüşme, 3 Mayıs 2004, Ankara.
rısı ve Danıştay Mütalaası. DPT Dokümantasyon Şubesi, 338.9060561 nu- Ergun Türkcan ile görüşme, 2 Mart 2004, Ankara.
maralı raf.
İlhan Kesici ile görüşme, 22 Nisan 2004, İstanbul.
DPT (1961) Plan Hedef ve Stratejisi, DPT. Oktar Türel ile görüşme, 4 Mayıs 2004, Ankara.
DPT (1973) Planlama Nedir? Niçin Plan Yapıyoruz?. Ankara: DPT. Kemal Cantürk ile görüşme, 4 Mayıs 2004, Ankara.
DPT (1978) Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı Tanıtma ve Danışma Toplantı- Sevim Görgün ile görüşme, 9 Mart 2004, İstanbul.
ları Basın Bültenleri. Ankara: DPT. Tülin Candır ile görüşme, 22 Mart 2004, Ankara.
DPT (1979) Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı. Ankara: DPT.
DPT (1985) Dünya Bankasının Beşinci Plan Hakkındaki Eleştirilerine Cevap,
Haz. Zafer Yükseler, Yavuz Arınsoy,
DPT. (1990) DPT Albümü 1990 – DPT’nin 30. Kuruluş Yılı. Ankara: DPT.
DPT. (2000) DPT Albümü 2000 – DPT’nin 40. Kuruluş Yılı. Ankara: DPT.
DPT Stratejik Araştırma Ve Planlama Kurumu Kurulması Hakkında Kanun Ta-
sarısı Taslağı, Genel Gerekçe, Erişim: http://ekutup.dpt.gov.tr/haber/2002,
[22 Haziran 2004].
DPT. (2002) ABD’de Planlama Yaklaşımındaki Gelişmeler. Erişim:
http://ekutup.dpt.gov.tr/planlama.abd.pdf, [2 Haziran 2004].
http://www.icisleri.gov.tr/yayinlar/turtak/Basbakanlar.htm, Erişim: [20 Mart 2004].
Karaosmanoğlu, Attila. (2000) 21. Asırda Planlama, 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ve
DPT’nin 40. Yılı Konferanslar Dizisi-II, DPT.
Maliye Bakanlığı. (1996) Genel Bütçeli Daireler ve Katma Bütçeli Dairelerin Me
mur Kadrolarının Sayısal Gelişimi (1929-1995). Ankara: Bütçe ve Maliyi
Kontrol Genel Müdürlüğü Yayın No: 1996/7.
Odalar Birliği. (1962) Kalkınma Planı Hakkında Özel Sektörün Görüş ve Dilekle-

308 309
Ad ve Konu Dizini:
1946 Planı 48, 49.
1947 Planı 49.
1958 Krizi 50, 52, 66.
12 Eylül 216, 222, 223.
24 Ocak Kararları 61, 110, 150, 151, 155,
156, 157, 159, 160, 162, 164, 165,
166, 201, 234, 241, 254, 259, 270,
289.
27 Mayıs 19, 52, 69, 72, 97, 99, 105, 149,
195, 262.
A Çilingiroğlu, Ayhan 71, 74, 76, 93, 95,
ABD Hegemonyası 31, 33.
Adalet Partisi 56, 112, 120, 126, 136,
138, 218, 239, 248, 264, 266.
Anavatan Partisi 64, 275, 277.
Alican, Ekrem 89, 96, 111, 199, 207, 281,
282.
Avcıoğlu, Doğan 101, 103, 104, 109.
Aydemir, Talat 74, 278, 281.
Aytür, Memduh 79, 110, 114, 119, 131,
136, 201, 215, 233, 257, 262, 265.
B 259, 272, 289.
Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 178.
Birikim Modeli 34, 50, 51, 52, 53, 54,
55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 63, 65, 83,
85, 95, 110, 140, 145, 163, 164, 165,
168, 171, 175, 177, 178, 188.
Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 55, 85,
88, 95, 99, 106, 111, 112, 113, 185.
Bretton Woods 24, 33, 48.
C 158, 177, 195, 201, 211, 214, 215,
Candır, Tülin 97, 128, 129, 130, 144,
145, 157, 181, 269, 278, 286.
310
Cantürk, Kemal 124, 136, 137, 138, 140,
145, 208, 256, 266.
Cumhuriyet Halk Partisi 48, 49, 57, 67,
68, 88, 89, 104, 112, 115, 116, 117,
123, 126, 134, 135, 137, 144, 148,
149, 150, 151, 158, 206, 208, 218,
219, 238, 240, 248, 249, 254, 255,
267, 268, 272, 281, 283, 288.
Ç Kuruç, Bilsay 145, 147, 148, 150, 151,
Çetin, Hikmet 132, 136, 218, 240, 248,
269, 270, 278.
108, 131, 195, 221, 278.
D Holding tipi örgütlenme 54.
Demirel, Süleyman 86, 115, 116, 117,
118, 119, 120, 126, 136, 138, 150,
151, 164, 171, 205, 209, 228, 248,
266, 269, 279, 282, 287.
Demokrat Parti 48, 207, 244, 245, 246,
264, 269.
Devlet müdahalesi 29, 31, 32, 40, 56, 63,
64, 166, 179, 201, 222, 234, 245, 254,
Dışa açılma 60, 61, 64, 162, 220.
DPT’nin Kuruluşu 52, 68, 72, 74, 77,
197, 200, 204, 205, 227, 238, 244,
256, 261, 286.
Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı 140,
144, 145, 147, 148, 150, 158, 208,
267.
Dünya Bankası 24, 31, 37, 38, 40, 41, 42,
43, 44, 60, 62, 148, 150, 152, 154,
216, 217, 224, 240, 243, 272, 275,
290.
E K
Ecevit, Bülent 126, 134, 135, 146, 149, Karaosmanoğlu, Attila 75, 78, 92, 95, 98,
218, 240, 241, 242, 258, 269, 270, 108, 109, 195.
282. Kesici, İlhan 79, 180, 244.
EİEİ (Elektrik İşleri Etüd İdaresi) 70, 71, Keynesyen Politikalar 30.
76, 195, 196. Kim Dergisi 74.
KİT’ler 54, 63, 84, 160, 177, 186, 211,
F 219, 223, 242, 254, 274, 286, 291.
Forum Dergisi 93, 111, 113, 116, 120, Koordinasyon Bakanlığı 52, 67, 69, 71,
238. 72, 73.
G 152, 204, 270, 288.
Gürsel, Cemal 75, 76, 99, 196, 280. Küreselleşme 36, 37, 38, 40, 42, 63, 64,
Görgün, Sevim 74, 90, 278. 183, 225.
H M
Marshall Planı 25, 49, 283.
Menderes, Adnan 205, 206, 245.
I Milli Birlik Komitesi 74.
IMF 24, 37, 38, 48, 49, 60, 62, 67, 141, Milliyetçi Hareket Partisi 137, 141, 148,
145, 146, 147, 148, 151, 154, 156, 150, 155.
157, 181, 209, 211, 212, 213, 214, Müezzinoğlu, Ziya 110, 111, 112, 113,
224, 240, 241, 246, 252, 258, 259, 114, 198, 211, 213, 259, 268, 269,
268, 269, 272, 275, 288, 290. 274.
İ N
İçe Dönük Birikim Modeli 50, 51, 52, 53, Neo-liberal Yaklaşım 36, 39, 40.
54, 55, 57, 58, 59, 110, 175.
İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 124, O
125, 126, 129. Odalar Birliği 55, 56, 57, 68, 127, 149.
İkinci Dünya Savaşı Sonrası Atmosfer 24. Orel, Şinasi 72, 73, 74, 76, 77, 86, 87,
İlk Plancılar 21, 85, 98, 109, 110, 114, 131, 190, 196, 278, 279, 281.
130, 185, 206, 209, 221, 239, 257,
261, 262, 287. Ö
İl Plancıların İstifaları 95. Özal, Turgut 70, 74, 124, 131, 150, 152,
İnan, Şefik 72, 73, 74, 75, 76, 77, 189, 155, 156, 157, 162, 164, 166, 201,
196, 197, 278, 279. 212, 216, 222, 240, 265, 269, 270,
İnönü, İsmet 79, 87, 88, 92, 95, 111, 281, 271, 273, 278, 282, 287, 289.
311
P TÜSİAD 55, 57, 60, 63, 64, 149, 161,
Planlama
Planlama Yaklaşımının Ortaya Çıkışı 28.
Planlama Yaklaşımındaki Değişimler 40.
Planlama Mekanizması 30, 64, 77, 83,
85, 99, 110, 162, 165, 175, 176.
Kalkınma planlaması 29, 41, 164, 167,
179, 207, 276.
Stratejik planlama 44, 64, 65, 180, 181,
183, 184, 250, 276, 277, 291.
Planlı Kalkınma 19, 20, 30, 39, 55, 56,
117, 139, 155, 185, 188.
Para sermaye 24, 35.
S 139, 195.
Sermayenin uluslararasılaşması 23, 24,
26, 31, 35, 39, 50,
Sermayenin yoğunlaşması ve merkezileş-
mesi 54.
Soral, Erdoğan 128, 133, 227.
Sönmez, Attila 92, 93, 98, 111, 112, 262,
282.
T Yön Dergisinin DPT’ye bakışı 99, 103.
Ticari sermaye 24, 35, 36, 47, 49, 51, 52,
54, 57.
Tinbergen, Jan 29, 70, 71, 72, 73, 75,
112, 195, 196, 199, 206, 225, 227,
228, 262, 265, 278, 286.
TOBB 83, 85, 176, 177.
Tüccarlıktan sanayiciliğe dönüşüm 51.
Türel, Oktar 57, 79, 85, 83, 138, 144,
145, 147, 151, 152, 153, 155, 164,
179, 212, 215, 261.
Türkcan, Ergun 128, 238.
Türkeş, Alparslan 74, 75, 76, 196, 197.
Tuncer, Baran 114, 115, 116, 119, 121,
123, 124.
312
162, 210, 217, 267.
U
Uras, Güngör 161, 181, 210.
Ü
Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı 132,
133, 134, 135, 136, 142.
Üretken sermaye 24, 35, 39, 50, 51, 59,
98.
Üretken sermayenin uluslararasılaşması
24, 35, 39.
Üstünel, Besim 71, 75, 76, 114, 117, 121,
Y
Yapısal Uyum Politikaları 37, 38, 39, 42,
60, 173, 174, 175, 178.
Yeni Kurumcu İktisat 43.
Yeni Türkiye Partisi 89, 92, 112, 115,
116, 199, 207, 281.
Yön Dergisi 93.
Yön Dergisinin Planlama Kavramına Ba-
kışı 100.
Yönetişim 43, 44, 62, 252, 276.
YPK (Yüksek Planlama Kurulu) 78, 79,
80, 85, 91, 92, 93, 94, 96, 103, 106,
107, 113, 116, 121, 125, 140, 142,
143, 151, 153, 167, 168, 169, 170,
171, 175, 176, 177, 187, 198, 208,
210, 223, 224, 233, 241, 248, 249,
257, 265, 269, 270, 274, 282, 291.
Z
Zorlu, Fatin Rüştü 69, 71.