Doç. Dr.

Barış Kışkan
6.1 Gazların Özellikleri = Gaz Basıncı

Gazlar bulundukları kabın şeklini alacak şekilde genleşir. Başka bir gaz içinde yayılıp her oranda karışırlar.
Gaz tanecikleri gözle görülmez. Hidrojen ve metan gibi bazı gazlar yanıcı olup helyum ve neon gibi gazlar
da inerttir.
Gazların fiziksel davranışını 4 özellik belirler:
 Mol sayıları
 Hacimleri
 Basınçları
 Sıcaklıkları

Bunlardan herhangi üçü bilindiğinde hal denklemi ile kalanın değeri hesaplanabilir.

2
Basınç: Bir balon hava ile doldurulduğunda şişer. Sabit hızdaki gaz molekülleri birbirleri ile ve içinde
bulunduğu kabın çeperi ile çarpışır. Bu çarpışma nedeniyle gaz molekülleri kabın iç duvarına kuvvet
uygular. Bu kuvvet de balonu genişletir. O halde basınç, birim alana uygulanan kuvvettir.
( ) 1kgx1m/s2
P (Pa) = 1 N, 1 kg’lık kütleye 1 m/s2 ivme kazandırır. P(Pa)= = kg. m-1.s-2
( )
m2
Yani 1 N = 1 kg

Paskal çok küçük bir basınç birimidir. Bu nedenle çoğu kez kilopaskal (kPa) kullanılır.

Sıvı Basıncı: Gaz moleküllerinin oluşturduğu toplam kuvvetin ölçülmesi kolay

değildir. Bu nedenle bir gazın basıncını sıvı basıncı ile kıyaslayarak dolaylı
yoldan ölçeriz. Sıvı basıncı sadece sıvı sütunun yüksekliğine ve yoğunluğuna
bağlıdır. Yoğunluğu d olan sıvıyı kesit alanı A olan bir silindire h yüksekliğinde dolduralım. Sıvı için F = W (ağırlıktır)

V = A.h 𝑭 𝑾 𝒎𝒈 𝒅𝑽𝒈 𝒅𝑨𝒉𝒈

P= = = = = = d. h. g
𝑨 𝑨 𝑨 𝑨 𝑨

Buna göre sıvı basıncı g’nin sabit olması nedeniyle sıvının yoğunluğuna ve yüksekliğine bağlıdır.
3
 𝑭 𝑾 𝒎𝒈 𝒅𝑽𝒈 𝒅𝑨𝒉𝒈
Copyright © 2017 Pearson Canada Inc. P= = = = = = d. h. g
𝑨 𝑨 𝑨 𝑨 𝑨

Patm = d. h. G = 9.80655 m.s-2 x 0.76 m x 1.3595.104 kg m-3

= 1.01325 x 105 kg.m-1.s-2 (Pa birimi) 1 atm = 101.325 kPa

1 atm = 1.01325 bar

1 torr = 1 mm-Hg =1/760 atm

Ucu açık boruyu civa
dolu kaba
daldırdığımızda
içindeki ve dışındaki
civa seviyesi aynıdır.
Atmosfer basıncı tarafından
760 mmHg = 760 torr = 1 atm’dir.
Ucu kapalı bir boruyu civa doldurup civa dolu kaba batıralım. Sonra ucunu açtığımızda civa
belirli bir seviyeye düşüp orada kalır. Burada boş kalan kısımda hava yoktur. (Olsa olsa eser
miktarda civa buharı vardır.) Atmosfer kap içinde civa yüzeyinde bir kuvvet oluşturur. Bu
kuvvet sıvı içinden iletilerek civa sütununu belirli bir yükseklikte tutar. Barometredeki civa
yüksekliğine barometre basıncı denir ve mmHg ile ifade edilir.
uygulanan basınç civa yüksekliğini 760 mm yüksekliğine kadar iter. O halde atmosfer basıncı
4
 Copyright © 2017 Pearson Canada Inc.
Pbar = Pgaz
Gaz basıncı barometre Gaz basıncı barometre Gaz basıncı barometre basıncından
basıncına eşittir. basıncından büyüktür. küçüktür.

5
 6.2 Basit Gaz Yasaları

Boyle Yasası (HACİM-BASINÇ İLİŞKİSİ): 1662’de Robert Boyle, sabit sıcaklıkta sabit miktardaki bir
Robert Boyle
gazın basıncı ile hacminin ters orantılı olduğunu bulmuştur.

𝟏
• T, n = sabit Pα ya da P. V = a
𝑽

(sabit) Pi.Vi = Ps.Vs

i = ilk durum, s = son durum 6
Charles Yasası (HACİM-SICAKLIK İLİŞKİSİ): 1787’de Jacques Charles keşfetmiş olup bağımsız olarak 1802’de Gay
Lussac tarafından yayınlanmıştır. (Gay Lussac P/T = sabit)
Gaz hacimleri hep aynı sıcaklıkta sıfır noktasına ulaşırlar. Kuramsal bir gazın hacminin sıfır olduğu sıcaklığa mutlak sıcaklık
denir. Bu Celcius ölçeğinde -273.15°C’ye karşı gelir. Kelvin ölçeğinde 0’dır. T (K) = t (°C) + 273.15
• Basınç ve gazın miktarı sabitken gazın hacmi Kelvin sıcaklığı ile doğru orantılıdır.

V α T veya V = b. T (b=sabit) =

https://socratic.org/questions/5536d9f5581e2a3452aee6eb
https://chemistrygod.com/charles-law-graph
7
Avogadro Yasası (HACİM-MOL İLİŞKİSİ): 1811’de Avogadro, sabit sıcaklık ve basınçta bir gazın hacmi ile
miktarının doğru orantılı olduğunu söylemiştir. Buna Avogadro yasası denir.

• V α n, V = c. n (c=sabit) c = Bir gazın mol başına hacmini ifade eder. Molar hacim olarak adlandırılır.

1 mol gaz = 22.414 L (0°C, 1 atm) = 22.711 L (0°C, 1 bar, STP)

Standart Basınç ve Sıcaklık

Gazların özellikleri sıcaklık ve basınca bağlı olduğundan farklı gazların karşılaştırılmasında sıcaklık ve basınç için standart koşullar tanımlamak gerekir.
Gazlar için standart sıcaklık 0°C = 273.15 K’dir.
Standart basınç 1 bar = 100 kPa = 105 Pa alınır.
Standart sıcaklık ve basınç STP ile gösterilir. Eski tanımlarda basınç 1 atm olarak kabul edilir. Ancak burada IUPAC tarafından önerilen tanımı kabul
edeceğiz. 8
 Gaz Yasalarının Birleştirilmesi = İdeal Gaz Denklemi
P.V = n.R.T → ideal gaz denklemi
İdeal gaz denklemine uyan gazlara mükemmel (ideal) gaz denir.
. . . .
STP’de R = = = 0.082
. . . .

. .
R = 0.082 .
= 0.083 .
= 8.3145 .

SI’da
. . . .
R= .
= 8.3145 .
= . .
= .
= .

(22.414 L = 22.414 dm3 = 22.414 x 10-3 m3)

Örnek: 13.7 g klor (Cl2) gazının 45 oC ve 745 mm-Hg’da kapladığı hacim nedir?

P= 745 mm-Hg x 1atm/760 mm-Hg = 0.98 atm

n = 13.7 g Cl2 x 1/70.91 g.mol-1 = 0.193 mol klor gazı
T = 45 oC + 273 = 318 K
PV = nRT V = nRT/P = 9
 Soru: Propilen ticari bir gaz oluppolipropilen üretiminde kullanılır. Temiz,
Genel Gaz Denklemi
vakumlanmış bir cam tüp kütlesi 40.1305 g’dır. Bu tüp 25°C’de su ile
İlk ve son koşulların eşitlenmesiyle oluşur.
doldurulduğunda 138.2410 g gelmektedir. Propilen gazı ile doldurulduğunda
Pi.Vi = ni. R. Ti Ps. Vs = ns. R. Ts
24°C’de ve 740.3 mmHg’da 40.2959 g gelmektedir. Propilenin mol kütlesi
. .
R= = nedir? 25°C’de dsu = 0.9970 g/mL
. .
Çözüm:
6.4 İdeal Gaz Denkleminin Uygulamaları Verilenler: Cam tüpün boşken kütlesi = 40.1305 g
a) Mol Kütlesi Tayini (MA) Su dolu tüpün kütlesi = 138.2310 g
Kabın içindeki suyun kütlesi = 138.2310-40.1305 = 98.1105 g
t = 24°C P = 740.3 mmHg
Propilen dolu tüpün kütlesi = 40.2959 g
Propilen gazının kütlesi = 40.2959-40.1305 = 0.1654 g
T = 273.15 + 24 = 297.15 K
Kap içindeki suyun kütlesi = 138.2310 - 40.1305 = 98.1105 g
.
dsu = V= = 98.41 mL = suyun hacmi = kabın hacmi
.
10
 .
. . . . . m
Mk = .
= 42.08 g/mol d=
. . . V
n
m
PV = RT d
MA
b) Gaz Yoğunlukları
mRT m PMA P
. PMA = = RT = d d= MA
P.V = n.R.T P.V = R.T P.Mk = R.T d= V V RT RT
.

STP’de bir gazın yoğunluğu, mol kütlesinin molar hacme (22.7 ) bölünmesiyle bulunur. Örneğin O2 (g)’nin STP’deki

yoğunluğu d = .
= 1.41 g/L’dir.

Soru: O2 gazının 298 K’de ve 0.987 atmdeki yoğunluğu nedir?

Çözüm:

. .
P.Mk = R.T d= =
.
= = 1.29 g/L
.

11
Katı ve sıvının yoğunlukları ile gaz yoğunlukları arasında iki önemli fark vardır:
1- Gaz yoğunlukları önemli ölçüde basınç ve sıcaklığa bağlıdır. Gaz yoğunluğu basınç arttıkça artar, sıcaklık
arttıkça azalır. Sıvı ve katının yoğunlukları bir ölçüde sıcaklığa bağlıdır, basınca çok çok az bağlıdır.

2- Bir gazın yoğunluğu mol kütlesi ile doğru orantılıdır. Sıvı ve katıların yoğunlukları ile mol kütleleri arasında
böyle bir ilişki yoktur.
.
d= =
.

12
6.5 Kimyasal Tepkimelerde Gaz
Bileşen Hacimler Yasası (Gay-Lussac Yasası)
Bir tepkimede yer alan gazların hacimleri arasında basit tamsayılarla ifade edilen bir oran vardır. Aslında bu
tam sayılar stökiyometri katsayılarıdır.
2 NO (g) + O2 (g) → 2 NO2 (g)
Gazlar aynı P ve T’de karıştırılıyorsa 1 mol gaz V hacim kaplıyorsa 2 mol gaz 2V hacim kaplar.

NO (g) + O2 (g) → NO2 (g)

2L NO (g) + 1L O2 (g) → 2L NO2 (g)

Soru: Çinko ticari üretiminde ilk aşama ZnS’ün oksijen içinde kavrulmasıdır. Aşırı ZnS (k) ve 1L O2 (g) den oluşan SO2 (g)
hacmi ne kadardır? Her iki gaz da 25°C ve 745 mmHg da ölçülmüştür.
Çözüm:
∆ ∆
ZnS (k) + O2 (g) → ZnO (k) + SO2 (g) 2 ZnS (k) + 3 O2 (g) → 2 ZnO (k) + 2 SO2 (g)
3L O2 (g) den 2L SO2 (g) oluşuyorsa 1L O2 (g) den ? SO2 (g) oluşur.

? L SO2 (g) = 1L O2 (g) = 0.667 L SO2 (g)

13
Örnek: 75 g NaN3 ,26 oC ve 735 mm-Hg basınçta bozunduğunda oluşan azot gazının hacmini bulunuz

1.73 mol x 0.008206 atm. L mol-1. K-1 x 299 K

V=
0.967 atm

V = 43.9 L
14
6.6 Gaz Karışımları

John Dalton gaz karışımları çalışmalarına önemli katkılarda bulunmuştur. Dalton, bir kapta bulunan
gaz karışımındaki her bir gazın kabı dolduracak şekilde genişlettiğini ve kabın içinde tek başına
bulunduğu zamanda uygulayacağı basınca eşdeğer bir basınç uyguladığını ileri sürmüştür. Karışımdaki
bir gazın uyguladığı basınca da kısmi basınç demiştir.
Dalton kısmi basınçlar yasasına göre, bir karışımın toplam basıncı karışımın bileşenlerinin kısmi
basınçlarının toplamına eşittir.
PT = PA + PB + ….
Her bir gazın PT basıncında tek başına kaplayacağı hacim,
. . . .
VA = VB = Gaz karışımlarının toplam hacmi = VT = VA + VB

= = = XA A bileşeninin mol fraksiyonu

15
Soru: 1 g H2 ve 5 g He karışımı 20°C’de 5L’lik bir kaba konduğunda
a- Karışımın uyguladığı toplam basınç kaç bardır?
b-H2 ve He gazlarının kısmi basınçları nedir?
Çözüm:
a- T = 20 + 273.15 = 293.15 K

nT = nH2 + nHe = + = 0.495 mol + 1.249 mol = 1.75 mol

. .
PT.V = nT.R.T

. . .
PT = = 8.5 bar

.
b- PH2 = XH2 PT = x 8.5 = 2.404 bar
.

.
PHe = XHe PT = x 8.5 = 6.096 bar
.

16
Gazların Su Üzerinde Toplanması

Ptoplam = P𝐻 + P H2𝑂 PH2 = Ptoplam – PH2O Copyright © 2017 Pearson Canada Inc.

17
Soru: Aşağıdaki tepkimede su üzerinde 23°C’de 751 mmHg barometre basıncında 81.2 mL O2 (g)
toplanmaktadır. Bozunan Ag2O (k) kütlesi ne kadardır? (Suyun 23°C’deki buhar basıncı 21.1 mmHg’dır.)
2 Ag2O (k) → 4 Ag (k) + O2 (g)

Çözüm:
PO2 → mol O2 → mol Ag2O → g Ag2O
Toplanan gaz O2 (g) ile su buharının karışımıdır.
PT = PO2 + PSu

PO2 = PT – Psu = 751-21.1 = 729.9 mmHg PO2 = 729.9 mmHg = 0.961 atm

VO2 = 81.2 mL = 81.2 x 10-3 L

T = 23 + 273.15 = 296.15 K
P.V = n.R.T

. . .
nO2 = = 0.00321 mol O2 ? g Ag2O = 0.00321 mol O2 = 1.49 g Ag2O
. .

18
6.7 Gazların Kinetik Molekül Kuramı

Gazların davranışları ile ilgili basit yasaları açıklamak için 19. yüzyılın ortalarında gazların kinetik
molekül kuramı denen kuram ortaya atılmıştır. Bu kurama göre;

 Gazlar sürekli olarak, gelişigüzel ve doğrusal harekete sahip çok küçük ve çok
sayıda taneciğin bir araya gelmesiyle oluşur.
 Gaz molekülleri birbirinden çok uzaktadır. Yani gaz hemen hemen tümüyle boşluk
olarak düşünülebilir.
 Moleküller birbiri ile ve bulundukları kabın çeperlerine çarparlar. Ancak bu
çarpışmalar çok hızlıdır ve moleküller arası çarpışmalar azdır.
 Moleküller arasında hiçbir kuvvet olmadığı kabul edilir. Bir molekül diğerinden
bağımsız hareket eder.
 Tek tek moleküller çarpışma sonucunda enerji kazanabilir ya da kaybedilebilir.
Ancak sabit sıcaklıkta toplam enerji sabit kalır.

16
Basınç birim yüzeye uygulanan kuvvettir. Kinetik kuramda basıncın kaynağı molekül çarpışmasından
kaynaklı kuvvettir.

Kinetik molekül kuramının temel denklemi:

P= m ū2

N = Molekül sayısı
ū2 = Hız karelerinin ortalaması

Herhangi bir anda tüm moleküller aynı hızda hareket etmezler. Bu nedenle hız karelerinin ortalaması kullanılır.
N = 1 (1 molekül için)

ū
P= ū2 = ū= = = =

Bir gazın hız kareleri ortalaması, gazın sıcaklığının karekökü ile doğru, molekül kütlesinin karekökü ile ters orantılıdır. Yani
bu, hafif gaz molekülleri ağır gaz moleküllerinden daha hızlı demektir.
20
Mutlak sıfır noktasında molekül düzeyinde hareket durur. Sıcaklık değişince molekül düzeyinde hareket
değişir. Çarpışma yoluyla sıcak cisimler soğuk cisimlere kinetik enerjilerinin bir kısmını aktarırlar. Isı akışı,
sıcaklıkları eşit olana kadar devam eder.

Soru: O2 molekülünün oda sıcaklığında (20°C) hız karelerinin ortalaması nedir?

Çözüm:

. .
ū= (R = 8.3145 = )

ū = 478 m/s

21
Difüzyon ve Efüzyon Copyright © 2017 Pearson Canada Inc.

Difüzyon (yayılma), rastgele molekül hareketi sonucu moleküllerin göç etmesidir. İki ya da daha fazla
sayıda gazın yayılması moleküllerin karışmasıyla sonuçlanır ve kapalı kapta kısa sürede homojen
karışıma döner.

Efüzyon (dışa yayılma), gaz moleküllerinin bulundukları kaptaki küçük bir delikten kaçmasıdır. Dışa yayılma hızı,
doğrudan molekül hızları ile orantılıdır. Yüksek hızlı moleküller düşük hızlı moleküllerden daha hızlı yayılırlar.

22
Graham Yasası: İki farklı gazın dışa yayılma hızları mol kütlelerinin karekökü ile ters orantılıdır.

ş
= =
ş

Özet olarak;

𝑀
𝑀

23
Soru: 2.2 x 10-4 mol N2 (g) küçük bir delikten 105 saniyede efüzlenmektedir. Aynı delikten 105 saniyede ne
kadar H2 (g) efüzlenir?
Çözüm: H2 molekülü, N2 molekülünden daha hafiftir. Yani aynı sıcaklıkta karıştırıldığında H2 molekülleri
daha hızlı efüzlenir.

? ü ş .
= = = 3.728
. ü ş .

? mol H2 efüzlenmiş = 3.728 x 2.2 x 10-4 = 8.2 x 10-4 mol H2 efüzlenir.

6.9 İdeal Olmayan (Gerçek) Gazlar

Bir gazın ideal gaz koşulundan ne kadar saptığı sıkıştırılabilirlik faktörü ile belirlenir. Bir gazın sıkıştırılabilirlik faktörü
.
oranıdır. İdeal gazlar için bu oran 1’dir. Gerçek gazlar için 1’den farklıdır.

Bütün gazlar 1 atm’den düşük basınçlarda ideal davranırlar. Fakat artan basınçla ideallikten saparlar. Çok yüksek
basınçlarda ise sıkıştırılabilirlik faktörü daima 1’den büyüktür.
Özetle, gerçek gazlar
1- Yüksek sıcaklık ve düşük basınçta idealliğe yaklaşırlar.
2- Düşük sıcaklık ve yüksek basınçta ideallikten uzaklaşırlar.
24
Van der Waals Eşitliği
Bu eşitlik gazların gözlenen davranışlarına orta doğrulukta uyar.

(P + ) (V-nb) = n R T a ve b moleküle göre değişen sabitlerdir.

Basınç Hacim
Faktörü Faktörü

Soru: Van der Waals eşitliğini kullanarak 273 K ve 2L hacimdeki 1 mol Cl2 (g)’nin basıncını hesaplayın. a = 6.49

b = 0.0562

Çözüm:

. .
(P + ) (V-nb) = n R T P= - = -
.

P = 11.5 atm – 1.62 atm = 9.88 atm

25
Soru: Cl2 (g) yerine aynı koşullarda CO2 (g) alalım. Hangi gaz ideallikten daha fazla sapar?

CO2 (g) için a = 3.59 b = 0.0427

Çözüm: CO2 (g) için

. .
P= - = - = 11.4371-0.8975 ≈ 10.54 atm
.

İdeal gaz için P.V = n R T

.
P= = 11.193 atm

vdW İGD Fark

Cl2 (g) için 9.88 atm 11.193 atm 1.313
CO2 (g) için 10.54 atm 11.193 atm 0.653

Cl2 (g) ideallikten daha fazla sapmıştır.

26