Doç. Dr.

Barış Kışkan
Moleküller arası kuvvetlerin 12.1 Moleküller Arası Kuvvetler
kaynağı molekülde geçici ya da
kalıcı oluşan düzensiz elektron
yoğunluğu dağılımıdır.

2
Van der Waals Kuvvetleri

Van der Waals eşitliği (P + ) (V- nb) = n R T (a ve b sabit)

terimine katkıda bulunan kuvvetlerdir.

Maddenin elektron yapısını açıklarken belirli bir alanda elektron yoğunluğu ya da olasılığından bahsederiz. Belli
bir anda, elektronların atomun ya da moleküllerin belli bir bölgesinde yığılma olasılığı vardır. Elektronların böyle
hareket etmesi normalde apolar olan bir molekülün polarlaşmasına yol açar ve “anlık dipol” oluşur. Yani molekül
geçici dipol momente sahip olur. Bu olayla komşu atom ya da moleküllerde elektronlar da yer değiştirerek dipol
oluşturur. Bu bir indüklenme olayıdır. Yeni dipole indüklenmiş dipol denir.

Anlık dipol İndüklenmiş dipol

3
İndüklenme moleküller arası çekim kuvvetine yol açar. Buna anlık dipol-indüklenmiş dipol ya da bilinen adıyla
dağılma kuvveti veya London kuvveti denir.
Bir atom ya da moleküldeki yük dağılımı eğilimini tanımlamak için polarlanabilirlik terimini kullanırız.
Polarlanabilirlik elektron bulutu hacmi olarak da tanımlanan atomik ya da moleküler büyüklükle artar. Bunun
nedeni büyük molekülde kimi elektronlar atom çekirdeğinden oldukça uzak olduğundan gevşek tutulmalıdır.
Dolayısıyla kolayca hareket edebildiğinden molekülün polarlanabilirliği artar. Polarlık arttıkça dağılma kuvveti
arttığından kovalent bileşiklerin erime ve kaynama noktaları molekül kütlesiyle artar.
Dağılma kuvvetinin şiddeti molekül şekline de bağlıdır. Uzun zincir şeklinde olan bir molekülde elektronlar küçük,
sıkı ve simetrik moleküldeki elektronlara göre daha kolay hareket ederler. Yani zincir molekülleri daha çok
polarlaşabilir.

4
Dipol-Dipol Etkileşimleri

Polar bir bileşikte moleküller, bir dipolün pozitif ucu komşu dipolün negatif ucuna
yönlenecek biçimde istiflenmek ister. Moleküllerin bu ilave düzenliliği maddenin
beklenenden daha yüksek sıcaklıkta katı ve sıvı halde kalmasına yol açar.

N2 O2 NO
μ=0 μ=0 μ = 0.153 D
Apolar Apolar Polar
28 akb 32 akb 30 akb
K.N. = 77.3 K K.N. = 90.2 K K.N. = 121.4 K

5
Hidrojen Bağı
Hidrojen bağı, yüksek elektronegatiflikte bir atoma bağlı bir hidrojen atomunun komşu molekülün yüksek
elektronegatiflikte bir atomu tarafından eş zamanlı olarak çekildiğinde oluşur. Hidrojen bağı oluşumunda H atomunun
kovalent bağlandığı yüksek elektronegatiflikteki atom, bağ elektronlarını kendine doğru çekerek hidrojeni proton olarak
bırakır. Elektronsuz kalan bu proton komşu moleküldeki elektronegatif atomun bağ yapmamış elektron çiftini çeker. Bu
bağ kovalent bağ gibi değil, basit elektrostatik etkileşimden oluşur. Sadece hidrojen atomuyla oluşur. H bağını N, O, F
oluşturur. Cl ve S ile nadiren zayıf hidrojen bağları oluşur.

6
Van der Waals Kuvvetinin Özeti
 Dağılma (London) kuvvetleri tüm moleküller arasında vardır. Bu kuvvetler elektron hareketi sonucu oluşur. Bu
kuvvetlerin büyüklüğü molekül kütlesiyle artar. Aynı zamanda molekül geometrisine de bağlıdır.
 Kalıcı dipol momentler moleküldeki tüm elektronlardan ziyade bağlardaki elektron çiftlerinin hareketi sonucu
oluşur. Kalıcı dipoller sadece polar bileşiklerde bulunur. Kalıcı dipollerin varlığı mevcut dağılma kuvvetinin
etkisini arttırır.
 Molekül kütleleri birbirine yakın bileşikler karşılaştırıldığında dipol momentin erime noktası, kaynama noktası ve
buharlaşma entalpisi gibi özelliklerde önemli fark yarattığı görülür.
 Molekül kuvvetleri çok farklı olan bileşiklerde dağılma kuvvetleri çoğu kez dipol momentten daha önemlidir.

7
12.2 Sıvıların Bazı Özellikleri
Yüzey Gerilimi
Bir sıvının yüzey alanını arttırmak için gerekli olan enerji ya da işe yüzey gerilimi

denir. Yüzey gerilimi γ ile gösterilir. Birimi ’dir.

Sıcaklık (moleküllerin hareket şiddeti) arttıkça moleküller arası kuvvetin etkisi

azalır. Sıcaklık arttıkça yüzey gerilimi düşer. Yani sıvının yüzeyini genişletmek
için gereken iş azalır.

8
Bir sıvı damlası bir yüzey boyunca film halinde yayılırsa sıvının bu yüzeyi ıslattığı söylenir. Sıvının
yüzeyi ıslatması ya da küre halinde kalması adhezyon ve kohezyon olarak adlandırılan iki kuvvete
bağlıdır:

Adhezyon (yapışma) kuvveti farklı iki madde arasında var olan ve bu iki maddenin birbiri ile yapışmasını
sağlayan çekim kuvvetidir.
Kohezyonda sıvı şeklini korur.
Su temiz bir camın yüzeyine yayılır yani ıslatır. Eğer cam sıvı yağ ile kaplanırsa su artık bu yüzeyi
ıslatmaz. Su damlacıkları cam yüzeyde küre halinde durur.

9
 Q>90o Q=90o Q<90o

Hidrofobik Hidrofilik
koh > adh adh > koh
Dışbükey İçbükey
Baskın olan kohezyon
kuvvetleri metalik bağdan Su cama doğru H
O H H
ileri gelir. Civa camı giderek genişler. O
H
ıslatmaz.
H
OH O
Si O Si
Cam

adh = koh 10
 Nilüfer yaprağı

doi: 10.1039/B712575P

11
doi:10.3762/bjnano.2.19
Viskozite: Bir sıvının akmaya karşı gösterdiği dirençtir. Moleküller
arası çekim kuvveti arttıkça viskozite büyür.

Viskozite (ɳ) = Pascal . saniye = kg . s = kg

Sıcaklık arttıkça viskozite düşer.

12
Buharlaşma entalpisi

Moleküllerin sıvı yüzeyinden gaz faza geçişine buharlaşma denir.

Buharlaşma entalpisi, belirli bir miktardaki sıvının sabit sıcaklıkta buharlaşabilmesi için alması gereken ısı miktarıdır.
ΔHbuharlaşma = Hbuhar - Hsıvı
Buharlaşan sıvının sıcaklığı düşer. Buharlaşma endotermik olduğundan ΔHbuh > 0’dır.
Etil alkol ve metil alkole bakıldığında etil alkolde London (dağılma) kuvveti daha yüksektir. Bu nedenle etil alkolün
buharlaşma entalpisi artar. Suyun alkollerden daha yüksek ΔHbuh olmasının nedeni alkollerin 3H bağı, suyun 4H bağı
oluşturmasıdır.
Bir gaz ya da buharın sıvı hale dönüşmesine yoğunlaşma denir. Termodinamik olarak yoğunlaşma buharlaşmanın tam
tersidir.
ΔHyoğunlaşma = Hsıvı – Hbuhar = - ΔHbuh
ΔHyoğunlaşma < 0’dır.

13
 Buhar Basıncı: Açık bir kapta bırakılan su buharlaşır. Kapalı kapta ise buharlaşma ve
yoğunlaşma aynı anda olur. Eğer yeterince sıvı varsa sonunda buhar miktarının sabit kaldığı
bir duruma ulaşır. Bu termodinamik denge halidir.

Sonuçta denge kurulduğunda net bir değişiklik olmaz. Sıvısıyla dinamik dengede bulunan buharın oluşturduğu basınca
buhar basıncı denir.
Oda sıcaklığında yüksek buhar basıncına sahip bileşikler uçucudur. Bir sıvının uçucu olup olmaması moleküller arası
kuvvetlerin büyüklüğü belirler. Kuvvet azaldıkça uçuculuk artar.
Sıvının buhar basıncı sıvının türüne ve sıcaklığına bağlıdır. Sıcaklıkla buhar basıncının değişimini gösteren eğriye
buhar basıncı eğrisi denir.

Buhar basıncı sıcaklıkla artar.

14
ln =- (
Buhar basıncı denklemi =
Clausius-Clapeyron denklemi

R = 8.3145 15
Örnek: Dietileter 18°C’de 401 mmHg’da buhar basıncına sahiptir. 32°C’deki buhar basıncını

bulun. ΔHbuh = 26

Çözüm:
T1 = 18 + 273.15 = 291.15 K
T2 = 32 + 273.15 = 305.15 K

ln =- (
. . .

ln = 0.493

P2 = 𝑒 . x 401 = 656 mmHg

16
Kaynama ve Kaynama Noktası
Sıvı atmosfere açık kapta ısıtıldığında, belirli bir sıcaklığa ulaştığında buharlaşma başlar. Uzaklaşan sıvı
moleküllerinin oluşturduğu basıncın sıvı üzerinde atmosferin oluşturduğu basınca eşit olduğu duruma
kaynama denir. Kaynama sırasında ısı şeklinde alınan enerji sıvı haldeki molekülleri buhar hale
getirmekte kullanılır.
Buhar basıncın 1 atm = 760 mmHg atmosfer basıncına eşit olduğu sıcaklığa normal kaynama noktası
denir.
Kritik Nokta: Eğer sıvı kapalı bir kapta kaynatılıyorsa kaynama olmaz. Bunun yerine sıvının basınç ve sıcaklığı
yükselir. Sıvının yoğunluğu giderek azalır, buharın yoğunluğu artar. Sonuçta buhar ve sıvının yoğunluğu eşit olur.
Sıvının yüzey gerilimi sıfıra yaklaşır. Sıvı ve buhar arasındaki sınır belirsizleşir. Kapalı kapta ısıtma sonucu sıvı ve
buharın ayırt edilemediği noktaya kritik nokta denir. Kritik noktadaki sıcaklık Tk, kritik noktadaki basınç Pk’dir. Kritik
nokta buhar basıncı eğrisinin en yüksek noktasıdır. Sıvının bulunabileceği en yüksek sıcaklığı gösterir.

17
Soru: Aşağıdaki maddeleri artan kaynama noktalarına göre sıralayın.
CCl4, Cl2, N2, ClNO

Çözüm:

CCl4 Cl2 N2 ClNO

154 71 28 65.5

Dağılma kuvvetlerinin büyüklüğü yani kaynama noktaları molekül kütlesine bağlı olarak artar. ClNO polar, Cl2
apolardır.
N2 < Cl2 < ClNO < CCl4

18
12.3 Katıların Bazı Özellikleri
Erime-Erime Noktası: Eğer kristal bir katı ısıtılırsa onun atomları, iyonları veya molekülleri şiddetli şekilde
titreşmeye başlar. Sonuçta sıcaklıkla kristal yapı düzenini bozacak şekilde titreşir. Atom veya moleküller birbiri
üzerinden kaymaya başlar. Katı sıvıya dönüşür. Bu duruma erime denir. Erimenin başladığı ve bittiği sıcaklık
aralığına erime noktası denir. Bu olayın tersine donma, donmanın başladığı ve bittiği sıcaklık aralığına donma
noktası denir. Erime sırasında sıcaklık sabit kalır.

19
Süblimleşme: Sıvılar gibi katılar da buharlaşır. Ancak katılarda yenilmesi
gereken moleküller arası kuvvetler büyük olduğundan belirli sıcaklıklarda
sıvılar kadar uçucu değillerdir. Moleküllerin katı halden doğrudan gaz faza
geçmesine süblimleşme denir. Süblimleşmenin tersine kırağılaşma denir.
Süblimleşme ve kırağılaşma eşit hızda olduğunda katı ve buhar arasında
dinamik denge vardır.
ΔHsüb = Süblimleşme entalpisi = Katıyı buhar haline getirmek için gerekli
olan ısı miktarıdır.
ΔHsüb = ΔHerime + ΔHbuharlaşma

20
12.4 Faz Diyagramları
Katı, sıvı ve gazların tek ya da birbiriyle dengede birden çok fazda bulunduğu basınç ve sıcaklıkların
grafikle gösterimine faz diyagramı denir. Diyagramda çizgiler arasındaki alanlarda madde tek faz, alanları
ayıran çizgilerde fazların denge durumunda olduğunu gösterir.

21
 H2O’nun Faz Diyagramı

Basınç

760 mmHg Donma noktası Kaynama noktası

Sıvı
Katı

Gaz

Sıcaklık (oC)
0 0.01 100

22
CO2’nin Faz Diyagramı

23
Süper Kritik Akışkanlar
Kritik sıcaklıkta gaz ve sıvı haller birbirinden
ayırt edilemez olduğundan kritik noktanın
üzerindeki basınç ve sıcaklıklarda ortaya
çıkan fazı adlandırmak zordur. Bu fazın
yoğunluğu sıvınınkinden yüksek, viskozitesi
gazınki gibi düşüktür. Bu faza günümüzde
süper kritik akışkan (SCF) denir.
Bir faz diyagramında iki fazı ayıran eğrinin
geçilmesine faz geçişi denir.

24
Erime (k → s), donma (s → k), buharlaşma (s → g), yoğunlaşma (g → s), süblimleşme (k → g), kırağılaşma (g → k)
Sabit basınç çizgisi (izobar) boyunca düşük sıcaklıktan yüksek sıcaklığa doğru gidilince entalpi artar (ısı
soğurulur).
Sabit sıcaklık çizgisi (izoterm) boyunca düşük basınçtan yüksek basınca doğru gidilirken hacim azalır. (Yüksek
basınçta faz yüksek yoğunluktadır.)

25