Socjologia

Psychologia a socjologia:

● Socjologia interesuje się tym, co w jednostce ma pochodzenie społeczno-kulturowe (a nie

biologiczne jak w psychologii)
● Zachowania dewiacyjne dla socjologii będą rozpatrywane w kontekście zjawisk społecznych
w szerszej skali, z zawieszeniem sądów
● Max Weber – „socjologia wolna od wartości”

Funkcje socjologii (Adam Podgórecki):

1. Funkcja opisowa (deskryptywna) – zewnętrzny, wierny, uczciwy opis

2. Funkcja wyjaśniająca (eksplanacyjna) – wyjaśnianie może być: genetyczne, kontekstowe,
funkcjonalne (mechanizmy), przyczynowo-skutkowe
3. Funkcja demaskatorska
4. Funkcja apologetyczna – wspierająca, wychwalająca (Michel Foucault – związek pomiędzy
nauką, a polityką, władza wiedza)
5. Funkcja socjotechniczna - praktyczne zastosowanie wiedzy socjologicznej do wywołania
określonych postaw i zachowań

Struktura społeczna:

a) Poziom mikrospołeczny/indywidualny - interakcje, małe grupy

b) Poziom mezospołeczny – poziom średni, środowisko lokalne
c) Poziom makrospołeczny – poziom całego społeczeństwa
d) Poziom mega społeczny

Socjologia jako nauka pojawiła się w II połowie XIX wieku

● 1838 – Auguste Comte – filozof, pozytywista – wprowadził pojęcie socjologii

● Emil Durkheim – pozytywista, badał zjawiska samobójstw w sposób specyficzny dla socjologii:
statystyki samobójstw w stosunku do więzi społecznych; uprawiał socjologizm (chciał
umniejszyć znaczenie psychologizmu)
● Antypozytywizm - zakwestionowanie metodologii badań nauk pozytywistycznych - człowiek
nie jest mechanizmem, ma czynnik niepodlegający zmianom społecznym
● George Herbert Mead – wprowadził rozróżnienie między:
o Me – „ja” przedmiotowe
o I – „ja” podmiotowe
● Max Weber – „Verstehen” - rozumienie
● Florian Znaniecki – geneza współczesnych narodów, współczynnik humanistyczny

Paradygmaty socjologii:

● Funkcjonalizm – wzajemne powiązania funkcjonalne w systemie na poziomie

makrospołecznym
● Teorie konfliktu – sprzeczności (np. Karol Marks – konflikty klasowe)
 ● Teorie wymiany społecznej –zachowania ekonomiczne
● Interakcjonizm symboliczny – istotne są interakcje mikrospołeczne, porozumiewanie się za
pomocą symboli

Funkcjonalizm – ważne są role społeczne, instytucje (wyodrębnione grupy ról społecznych).

Funkcjonalizm w socjologii pojawił się w połowie XX w., w USA. Przedstawicielami funkcjonalizmu są
m.in.: Talcott Parsons, Robert Merton.

Robert Merton zwrócił uwagę na to, że ramach społeczeństwa, które funkcjonuje jako system,
występują: eufunkcje (to, co spaja system) i dysfunkcje (to, co szkodzi systemowi). Funkcje mogą być:
jawne i ukryte.

Talcott Parsons – działania, które muszą być spełnione dla przetrwania i prawidłowego
funkcjonowania społeczeństwa:

● A – adaptation – adaptacja
● G – golas attainment – osiąganie celów
● I – Integration – integracja wewnętrzna
● L – latency – „utrzymywanie wzorów” – wymogi polegające na spójności (np. rodzina,
edukacja) i podtrzymywaniu przekazu kulturowego

Perspektywa funkcjonalistyczna została poddana silnej krytyce. Według oponentów w społeczeństwie

nie chodzi o trwanie, a o zmianę – teorie konfliktu.

Marks (I połowa XIXw., w Wielkiej Brytanii) widział społeczeństwo jako klasowe. Taki obraz
społeczeństwa przedstawiał mu się jako bardzo antagonistyczny – nie ma harmonii, jest konflikt
interesów. Konflikty napędzają zmianę – społeczeństwo jest dynamiczne.

Ideologie – systemy myślowe funkcjonujące w kulturze, życiu publicznym, wybiórczo traktujące

rzeczywistość, dokonujące jej opisu z perspektywy własnych wartości. Opisują, oceniają jak jest, a jak
powinno być.

Symboliczny interakcjonizm – punktem wyjścia nie jest skala makro, a zależności w ramach
mikrostruktur. Pochodnymi od interakcjonizmu są teorie wymiany, które również wychodzą z
poziomu mikro. Wymiana następuje nie tylko w sferach materialnych (przedmiotem wymiany może
być np. akceptacja grupy, prestiż).

Teorie racjonalnego wyboru – zakładają, że człowiek jest istotą (subiektywnie) racjonalną, ludzie
dokonują wyboru w ramach tego, co im się wydaje korzystne, a co nie. Teorie te są „dzieckiem”
społeczeństw konsumpcyjnych, społeczeństw wielu możliwości (złożonych*).

* Społeczeństwa mogą być: proste/homogeniczne lub złożone/heterogeniczne

Kulturą jest wszystko to, co nie jest przekazywane na drodze przekazu genetycznego. Do kultury
należą wszystkie wytwory człowieka. Wytwory te mogą mieć charakter autoteliczny (cel sam w
sobie) lub instrumentalny (tworzony w konkretnym celu). Kultura jest wytworem społecznym –
intersubiektywnym, który musi ulec zobiektywizowaniu.

Obiektywizacja
 Jednostka

Elementy kultury:

● Kultura użytkowa – Antonina Kłoskowska: „kultura bytu”

● Kultura społeczna – Kłoskowska: relacje między ludźmi
● Kultura symboliczna – wiedza (wszelkie sposoby interpretowania rzeczywistości, zestawy
twierdzeń, to co wiemy o świecie), przekonania (sądy o rzeczywistości mające aspekt
subiektywności i są nasycone wartościowaniem)
o odnosi się do idei
o wyróżnia się w niej normy i wartości - system aksjonormatywny (wartości i normy są
w bliskim związku)
o wartości – stany lub przedmioty realne lub idealne, będące obiektem dążeń,
pożądania, admiracji; są one kryterium oceny siebie (samooceny) i innych ludzi
o wartości mogą być:
▪ autoteliczne, instrumentalne - Barbara Szacka
▪ uznawane (obiektywne), odczuwane (subiektywne) - Sam Ossowski
o normy – reguły, granice normalnych zachowań, np. wzory zachowań, normy prawne
(złamanie normy – dewiacja: negatywna lub pozytywna); można je podzielić na:
▪ zwyczajowe – dotyczą sposobu realizowania określonych zadań w ramach
życia codziennego (nie są bardzo istotne – ich złamanie skutkuje narażeniem
się na śmieszność)
▪ obyczajowe – odnoszą się do ważnych dla społeczeństwa wartości; ich
złamanie wiąże się z potępieniem moralnym
▪ religijne – normy ponadnaturalne, pozaempiryczne, są traktowane jako
trwałe i nienaruszalne; ich złamanie może spotkać się z sankcją pozaziemską
▪ tabu – w antropologii – normy sformułowane negatywnie („nie wolno”),
dotyczące bardzo ważnych dla danej kultury kwestii; złamanie tabu wiąże się
z odrzuceniem, jest traktowane jako złamanie praw wyższych, kosmicznych
● Język – kształtuje sposób naszego odbioru rzeczywistości
● Subkultury
● Technologie

Emil Durkheim – anomia – stan, w którym w społeczeństwie brak jest norm lub brak orientacji w
normach

Etnocentryzm – (wrodzona) skłonność do postrzegania i oceniania rzeczywistości przez pryzmat

własnej kultury, jest wyrazem poczucia przynależności do danej kultury.

Fundamentalizm – system całkowitego zamykania w obrębie określonego zbioru wzorów i wartości,

dążenie do tworzenia silnie homogenicznej kultury.
Relatywizm kulturowy – przeciwieństwo etnocentryzmu – każda kultura ma swoje specyficzne
wartości i treść, dlatego nie należy ich szeregować, oceniać w kategoriach „lepsze”/ „gorsze”.

Kultura

w sensie atrybutywnym w sensie dystrybutywnym

-kultura jest własnością człowieka,
różne
czymś wspólnym całemu gatunkowi ludzkiemu,
wyróżnia go z pośród innych gatunków;
pojęciem tym posługujemy się tylko w liczbie
tym pojedynczej (podobnie jak słowem „ludzkość”)
mnogą
- różne zbiorowości ludzi mają
kultury tzn. różnią się językiem,
obyczajami, wierzeniami, sposobem
budowania domów itp. Kultura w
sensie ma również liczbę

Znak ≠ symbol!

● znak – jednoznaczny, czytelny, konwencjonalny

● symbol – wieloznaczny, bardziej złożony, wywołuje skojarzenia, konwencjonalny

Zmiana społeczna – dynamiczna, krótkotrwała, nienacechowana wartościująco

Rozwój społeczny – używa się tego określenia w sposób niewartościujący; rozwój jako wzrost
ilościowy i komplikacja strukturalna

proces społeczny – ciąg, sekwencja zmian przebiegająca w czasie; tu zmiany są względnie trwałe

postęp społeczny – nacechowany wartościująco (w wymiarze ludzkim lepiej nie używać tego
pojęcia)

Modernizacja:

1. wspólnoty pierwotne – małe grupy żyjące w izolacji, o kulturze homogenicznej, oralnej, duża
rola tradycji, brak piśmiennictwa, słaby podział ról, brak uwarstwienia społecznego
2. społeczeństwa przedprzemysłowe – agrarne/chłopskie/feudalne/rolnicze, tradycyjne,
pasterskie, obecne w kulturze do II wojny światowej
a. kultura elit – funkcjonuje pismo, rysy historyczne
b. kultura ludowa – silnie związana z miejscem występowania
3. społeczeństwa przemysłowe/industrialne – większość ludzi jest zatrudniona w przemyśle
i mieszka w miastach, większa racjonalizacja, postradycyjność (większe nastawienie na
innowacje), nowoczesność.

MODERNIZM
 a. kultura masowa
b. kultura popularna – pojęcie szersze niż kultura masowa
c. kultura elitarna – kultura, która wymaga przygotowania (np. krytycy)
4. społeczeństwa poprzemysłowe/postindustrialne/późno-/ponowoczesne – usługi (relacja
człowiek-człowiek), informacja (sfera symboliczna)
POSTMODERNIZM – rozpoczęty w architekturze, cechuje go eklektyzm
(różnorodność), podważa istnienie prawdy obiektywnej

Ronald Inglehart - World Values Survey – są wartości materialistyczne (tradycyjne) i

postmaterialistyczne (sekularno-racjonalne*)

*sekularyzacja – zespół działań zmierzający do znacznego ograniczenia lub wręcz całkowitego

wyeliminowania roli religii w społeczeństwie

Florian Znaniecki – wartości są rdzeniem kultury;

Role społeczne
struktura –układ, całość, mająca pewne relacje, system powiązań, które wydzielają pewną całość z
otoczenia.

Struktura społeczna – układ elementów – pozycji i ról społecznych - lub pewne mniejsze układy, które
są połączone rozmaitymi zależnościami, związkami (więziami), które są względem siebie w pewnym
dystansie i tworzą określone całości.

● Podstawową jednostką struktury społecznej są pozycje społeczne (miejsca w

społeczeństwie).
● Pozycje są ze sobą powiązane w pewną hierarchię, a czynnikiem aktywnym w związku z
pozycją jest rola społeczna.
● Role społeczne są po części wyznaczone kulturowo, po części zindywidualizowane.
● Role i pozycje dzielą się na:
o PRZYPISANE – są trwałe, nie możemy ich zmienić
o OSIĄGANE – są zależne od osobistej motywacji, wiążą się z poczuciem sprawstwa
● role jakie odgrywamy (szczególnie jeśli są satysfakcjonujące) stają się elementem naszej
tożsamości
● między rolami społecznymi jakie spełniamy często występują napięcia

Sieci społeczne – konfiguracje, powiązania w sposób zmienny w czasie

Grupy – mogą występować w skali mikro- i makro- (np. naród). W społeczeństwach zachodnich
przynależność do grup rozumianych w skali mikro- jest raczej nietrwała.

Organizacje – grupy celowe, w których występuje podział ról i wyraźnie określona struktura władzy
po to, by efektywnie osiągać obrane cele.

Instytucja – rodzaj systemu, w którym w sposób stały i trwały występują potrzeby społeczne, które
muszą być zaspokajane w sposób specjalistyczny. Jest pojęciem szerszym niż organizacje. Instytucje
to m.in.: ochrona zdrowia, edukacja, polityka, rodzina (spełnia funkcje prokreacyjne; Pierre Bourdieu
– w rodzinie przekazywane są też funkcje klasowe), religia.
*instytucjonalizacja vs de instytucjonalizacja

(mówi się, że obecnie w społeczeństwach zachodnich można zaobserwować deinstytucjonalizację

rodziny i religii)

wspólnota – rodzaj grupy, która funkcjonuje w oparciu o podzielanie wspólnych wartości.

Kategorie społeczne– są wyodrębnione ze względu na jedną, ważną społecznie cechę (np. młodzież,
emeryci, renciści, studenci, niepełnosprawni).

Społeczeństwo – bardzo złożona, ale dająca się wydzielić całość

Stratyfikacja – uwarstwienie – hierarchiczne ukształtowanie struktury społecznej:

1. Karol Marks – klasy społeczne są wyznaczane czynnikiem ekonomicznym (stosunek do

środków produkcji: kapitały, maszyn, fabryk) – kapitalizm. Najpierw są klasy w sobie, a potem
dla siebie.
2. Max Webber – 3 wymiary zróżnicowania społecznego:
a. wymiar ekonomiczny
b. wymiar władzy
c. wymiar (stan) kulturowy, towarzyski – wymiar prestiżu

Ujęcie wymiaru makrospołecznego w klasy/warstwy społeczne porusza problem niezrównoważenia

na poziomie całego społeczeństwa.

Pewne podejścia socjologiczne mówią, że takie nierówności, występujące mimo starań o równy
start, kształtują cechy osobowości, myślenia wśród różnych warstw (Pierre Bourdieu – habitus –
przełożenie miejsca w strukturze społecznej na cechy człowieka; efekt oddziaływania społecznego ma
odzwierciedlenie w naszej mentalności):

1. Funkcjonalizm
a) występowanie warstw społecznych jest czymś naturalnym.
b) Największe znaczenie dla miejsca zajmowanego w strukturze społecznej ma zawód
c) merytokratyczna alokacja – odpowiednio przygotowani ludzie zajmują odpowiednie
dla siebie stanowiska
d) niektórzy ludzie są „niezatrudniani” – underclass (miały szanse, a ich nie
wykorzystały; tak musi być)
e) każde społeczeństwo jest zróżnicowane

Współcześnie mówi się o nierówności nie tylko w skali jednego społeczeństwa, ale też w skali
globalnej.

2. Marksizm (podstawa komunizmu) – koniec I połowy XIX w. – klasy społeczne

a) warstwa nijak się ma do procesu produkcji
b) społeczeństwo przemysłowe
c) klasa robotnicza najpierw jako władza, potem zdominowana przez elity
d) najważniejszy podział w społeczeństwie to podział klasowy
e) najważniejsze jest występowanie dwóch klas: posiadaczy/kapitalistów i robotników
f) pomiędzy klasami występuje antagonizm
 g) posiadacze akumulują kapitał, robotnicy są wyzyskiwani
h) klasa robotnicza musi przekształcić się z klasy „w sobie” w klasy „dla siebie” – kiedy
wytworzy się świadomość i więzy
i) w klasie robotniczej jest potencjał zmiany, buntu – w końcu dojdzie do rewolucji

Marks pomylił się co do klasy średniej, ponieważ uważał, że albo się ona wzbogaci i zasili klasę
posiadaczy, albo spadnie do klasy robotniczej. Wbrew jego przekonaniu, klasa średnia zaczęła się
rozrastać .

Społeczeństwa klasy średniej:

● niewielki odsetek klasy wyższej – władza,

● klasa średnia (średnia wyższa, średnia, średnia niższa)
● klasa robotnicza,
● klasa niższa.

Klasę średnią od robotniczej różni rodzaj wykonywanej pracy (praca umysłowa vs praca fizyczna)

3. Max Webber
a) klasy społeczne to nie grupy – to usytuowanie względem statusu ekonomicznego
(dostęp do dóbr – m. in.: usługi zdrowotne, wykształcenie) – „KLASA”
b) w społeczeństwie jest też zróżnicowanie pod względem udziału we władzy –
WYMIAR WŁADZY („PARTIA”)
c) wymiar prestiżu („STAN”)

Zawód - zespół czynności wykonywanych trwale, systematycznie, będących źródłem dochodu, które
są przedmiotem wymiany społecznej.

W dzisiejszych czasach największe znaczenie dla miejsca zajmowanego w strukturze społecznej mają:
zawód i charakter pracy, wykształcenie, pochodzenie, dochody i majątek.

Kasty (Azja) – uwarunkowane religijnie

Ruchliwość klas społecznych:

a) awans (międzygeneracyjny, wewnątrzgeneracyjny)

b) degradacja

Współczesne procesy, zjawiska na świecie

1. Starzenie się społeczeństw europejskich (Europa Zachodnia)
● zmniejszanie się dzietności, spadek statystycznej ilości urodzeń na jednostkę
● od 1989
● początkowo na tę zmianę wpłynęły znacząco czynniki ekonomiczne, później też
czynniki kulturowe
● równocześnie wydłuża się życie
2. Choroby cywilizacyjne związane ze stylem życia
3. Sekularyzacja (brak poczucia związku z jakąkolwiek religią)
● indyferentyzm religijny – religia nie jest istotną wartością
● ateizm – nie ma rzeczywistości ponadnaturalnej
 ● obecność i natężenie zjawiska sekularyzacji jest zależne od uwarunkowań
historyczno-kulturowych
4. World Values Survey – Ronald Inglehart
● wartości postmaterialistyczne – wraz z wzrastającym poczuciem bezpieczeństwa
ekonomicznego i fizycznego następuje wzrost wyznawania wartości
pozamaterialnych
● oś pozioma – wartości związane z przetrwaniem, oś pionowa – wartości tradycyjne
● kultura (wartości) istnieje w silnym związku z władzą
● pod względem wartości zachodzą ciągłe zmiany