(Cukrzyca i hipoglikemia zostały omówione w rozdziale 29

We wszystkich jednak przypadkach w uzupełnianiu wszelkich dietetycznych toników Yin bardzo

skuteczne są zioła. Zwłaszcza te zioła, które odbudowują Yin nerek (s. 412), za wyjątkiem korzenia
prawoślazu, potrafią również odbudować omawiany w tym akapicie ogólny aspekt Yin całego ciała.

(sposób przyrządzania herbatki napotnej podano na s. 143).

Najczęściej stosowane zioła napotne: krwawnik, sadziec (Euphatorium perfoliatum) - kwiaty lub liście,
kwiat bzu czarnego (często w połączeniu z poprzednim ziołem), rumianek, kocimiętka, mięta
pieprzowa, przęśl zielona (Ephedra viridis), czerwony pieprz kajeński (jedno z najbogatszych roślin-
nych źródeł witaminy C), prześl chińska (Ephedra sinica, Ma Huang), arcydzięgiel, świeży korzeń imbi-

Proste łączenie pokarmów (zob. rozdział Łączenie pokarmów, plan B) jest niezbędne do skutecznej
kontroli drożdżowców

jest odbudowanie prawidłowej flory bakteryjnej. Można to zrobić za pomocą probiotyków (bakterii
kwasu mlekowego dostępnych w aptekach i sklepach ze zdrową żywnością), kiszonej kapusty,
ciemno- zielonych warzyw bogatych w chlorofil, koncentratów z zielonych pędów jęczmienia, a także
małych ilości zupy miso przyjmowanej codziennie (opis dawkowania: zob. Kiszonki w tym rozdziale).

W przeciwieństwie do zasad niektórych kuracji przeciwdrożdżycowych, możemy zalecić stosowanie

rozmaitych zbóż, ponieważ są one świetnym źródłem błonnika, a także zawierają czynniki
powstrzymujące rozwój grzybów i innych beztlenowców (omówione w rozdziale Rak i diety
regeneracyj ne). Do zbóż tych należą: /proso, prażona kasza gryczana, owies, żyto, amarantus,
jęczmień i quinoa. Zboża takie jak owies i jęczmień powinny być mielone bezpośrednio przed
użyciem, aby uniknąć psucia się i jełczenia mąki czy zrobionych z nich płatków. Lekko podgotowane
kiełki jęczmienia, ryżu i prosa - z powodu bogactwa enzymów trawiennych - są wykorzystywane w
chińskim ziołolecznictwie dla poprawienia wchłaniania składników odżywczych i usuwania zastojów
pożywienia w układzie

Istnieją jednak lepsze rozwiązania niż powszechnie stosowane produkty z biokulturami

kwasochłonnymi. Niemal w każdym przypadku można je zastąpić o wiele skuteczniejszymi środkami,
opartymi na zarodnikach, takich jak L. sporogenes czy B. laterosporus. Niszczą one drożdżowce, a
żywią się odpadkami i patogennymi bakteriami w jelitach, wspierając jednocześnie rozwój ko-

rzystnych szczepów bakterii. Należy przyjmować dowolny z tych produktów dwa razy dziennie na
pusty żołądek, kiedy objawy drożdżycy są najsilniejsze.

Ocet w dobrym gatunku (s. 248) również bywa przydatny

Oleje, orzechy i nasiona: Większość olejów i produktów zawierających olej, takich jak nasiona i
orzechy, z których przemysłowymi metodami usunięto łupiny, jest zjełczała i stanowi wielkie źródło
wolnych rodników, które osłabiają układ odpornościowy (szczegółowe omówienie tego zagadnienia
zostanie przedstawione dalej). Delikatne prażenie obranych już orzechów i nasion pomaga zmniejszyć
stopień ich zjełczenia. Najlepiej jednak łuskać je bezpośrednio przed zjedzeniem. Pokarmy zasobne w
tłuszcze mogą spowodować przeciążenie wątroby i osłabić trzustkę, a także wytworzyć wilgoć, zaleca-
my więc, aby osoby cierpiące na kandydiozę po orzechy, nasiona, oleje, awokado i inne tłuste
produkty sięgały tylko sporadycznie, jeśli nie mogą z nich całkiem zrezygnować. Wyjątek stanowią
nasiona Inu i uzyskiwany z nich olej. Nie więcej niż łyżka stołowa na dzień nierafinowanego,
tłoczonego na zimno oleju Inianego może być przyjmowana jako dodatek do posiłków. (W rozdziałe
Oleje i tłuszcze zostały opisane sposoby stosowania siemienia Inianego w postaci rozdrobnionej lub w
całości).

Tlen można uznać za siłę Yang

Byłoby lepiej, gdyby osoby chorujące na raka lub zmagające się z innymi poważnymi stanami
osłabienia odporności unikały spożywania wszelkiego rodzaju ekstrahowanych olejów i tłuszczów, a
także pokarmów bogatych w olej, takich jak orzechy i nasiona - lub przynajmniej znacznie je
ograniczyły. Wyjątkiem są tu pewne wzmacniające odporność oleje, jakie spotyka się w pokarmach
bogatych w kwasy tłuszczowe omega 3 oraz GLA (kwas gamma-linolenowy); (szczegółowe przykłady
tych olejów oraz więcej wiadomości o olejach w rozdziale Oleje i tłuszcze).

wykorzystuje się do opisu objawów o charakterze Yin i Yang, wtedy noszą one miano „Sześciu
Kategorii Yin i Yang".

Osiem przewodnich zasad

Yin Yang

Zimno Gorąco
Sześć Kategorii
Wewnętrzny Zewnętrzny

Niedobór Nadmiar

Na podstawie tego zestawienia widać wyraźnie, że określenie, na ile dany stan można opisać jako
Yang, jest uzależnione od tego, jak dalece dany stan charakteryzuje gorąco, nadmiar i zewnętrzna
lokalizacja. Analogicznie stan Yin można określić na podstawie intensywności zimna, niedoboru i
lokalizacji wewnętrznej. Kiedy natomiast Yin i Yang stanowią podsumowanie tych Sześciu Kategorii,
całość określa się jako „Osiem Zasad".
 Chociaż nazwy Sześciu Kategorii są proste i mają powszechnie znane znaczenia, ich definicje
w chińskich sztukach leczniczych są ściśle określone i wiążą się z dosyć specyficznym znaczeniem. Z
tego powodu zawsze kiedy będziemy używać owych terminów w tym szczególnym kontekście, będą
one zaznaczane kursywą. Większość z tych definicji pozostaje jednak zgodna z potocznym
rozumieniem ich nazw. Tak więc definicja gorąca jako chińskiej koncepcji medycznej obejmuje na
przykład informacje, w jaki sposób człowiek będzie doświadczał ciepła w swoim ciele (subiektywne
odczucie gorąca i suchości, chęć picia zimnych płynów itd.).
Niezależnie od tego, czy dane zaburzenie da się precyzyjnie zdiagnozować za pomocą
współczesnej medycyny, system Sześciu Kategorii opisuje istotne parametry każdego stanu:
głębokość poziomu, na którym występuje (wewnętrzny/ zewnętrzny), jego naturę termiczną
(gorąco/zimno) oraz jego siłę (niedobór/ nadmiar). Posiadając te informacje, możemy ustalić
podstawowe zalecenia dotyczące diety i stylu życia.

4. Ciepło/zimno:
Termiczna natura pokarmów i ludzi

W tradycyjnej medycynie chińskiej dwie najważniejsze cechy pożywienia stosowanego w celach

leczniczych to ciepło i zimno. Chociaż określenia te nie prezentują się zbyt okazale w porównaniu do
wyszukanych terminów medycznych, są jednak wynikiem obserwacji trwających przez wiele
84

4/ Ciepło/zimno: Termiczna natura pokarmów i ludzi

pokoleń, a w ich prostocie tkwi wielka wartość diagnostyczna, której brakuje złożonym opisom
mechanizmów patologii.

Ciepło i zimno to fundamentalne właściwości, charakteryzujące środowisko naturalne, a

także człowieka i wszelkie inne rzeczy. Kiedy jakiś nieożywiony przedmiot - na przykład skała Zostanie
poddany działaniu „zimna”, stanie się zimny; w obecności gorąca" stanie się gorący. Z kolei rośliny i
zwierzęta przeciwnie - w gorącym otoczeniu reagują na wpływ gorąca poprzez uruchomienie
mechanizmów chłodzenia, jakim jest na przykład pocenie, natomiast na zimne otoczenie reagują
przesyłaniem ogrzanej krwi i/lub płynów ustrojowych z naczyń obwodowych w kończynach do
wnętrza ciała. Ewolucja wyposażyła organizmy w mechanizm termostatu", będący łącznikiem i
regulatorem związku pomiędzy organizmem a jego otoczeniem, do którego u ludzi zaliczyć można
ubrania, domostwa oraz pożywienie. Wpływ czynników zimna i ciepła na człowieka jest na Zachodzie
przeważnie znany, dziwi jednak pominięcie w tym kontekście wpływu pożywienia. Kaloryczność
produktów - jeden z wielu sposobów, w jaki dieta może zmieniać temperaturę ciała - może być
obliczona przy użyciu metod naukowych. Kiedy jednak robią to zwykli ludzie, „liczenie kalorii" nie
wydaje się służyć niczemu innemu, jak tylko wykonywaniu ezoterycznych pomiarów, które mają
zapewnić poczucie praktykowania naukowej" dietetyki.
Ogrzewające i ochładzające właściwości pokarmów zależą od wielu różnych cech.
Oddziaływanie termiczne zmienia się w zależności od części rośliny lub ciała zwierzęcia, które
zastosowano do przygotowania posiłku, w zależności od sposobu przyrządzania potraw, a nawet od
tego, jak i gdzie roślina była uprawiana i zbierana.
Ponadto duża ilość roślin wydaje się obdarzona pewnego rodzaju inteligencją, gdyż wykazuje
odmienne jakości termiczne w różnych okolicznościach. Na przykład żeń-szeń syberyjski potrafi
obniżać nadmierne ciśnienie krwi lub podnosić ciśnienie zbyt niskie; stroiczka (lobelia) pomaga
wydalić martwy płód lub utrzymać ciążę, jeśli płód jest żywy; niektóre rośliny z dużą zawartością
skrobi (takie jak mniszek lekarski) potrafią obniżać poziom cukru we krwi, gdy ten jest za wysoki, lub
też podnosić go, gdy jest zbyt niski. Wiele rodzajów pokarmów również pomaga regulować
temperaturę ciała, podwyższając ją lub obniżając w pewnym zakresie.
Kwestią pierwszorzędnej wagi jest również to, w jaki sposób ogrzewający lub ochładzający
wpływ pokarmów roślinnych czy zwierzęcych zmienia się wraz z upływem czasu. Na przykład sól jest
początkowo ochładzająca, lecz jest także ważną substancją pokarmową w bardzo wietrznym i
niezwykle zimnym klimacie. Szerpowie, którzy pomagają dźwigać bagaże turystom uprawiającym
wspinaczkę górską w Himalajach, często przez większą część drogi idą boso. Oprócz bagaży niosą oni
także swoje własne jedzenie - ziarna, sól i być może trochę warzyw. Nawet w większości obszarów
klimatycznych Stanów Zjednoczonych ludzie nabierają ochoty na bardziej treściwe i słone potrawy w
chłodniejszych porach roku. Inne właściwości soli omówiono dalej w rozdziale zatytułowanym Sól.

Fizjologia pokarmów rozgrzewających i ochładzających

Kiedy spożywa się pokarmy o naturze ochładzającej, energia oraz płyny ustrojowe kierowane są do
wewnątrz i w dół (Yin), dlatego zewnętrzna i górna część ciała zostają ochłodzone w pierwszej
85

kolejności. Proces ten dobrze obrazuje spływanie w dół do korzeni soków drzew w chłodnych
porach roku.
I na odwrót, pokarmy rozgrzewające wypychają energię i krew do góry i ku zewnętrznym
częściom ciała. Najbardziej gorące produkty, takie jak pieprz kajeński, wywołują ekstremalną reakcję:
po ich spożyciu na początku czujemy się przez chwilę rozgrzani, lecz niedługo potem, gdy ciepło
ujdzie już na zewnątrz, czujemy się ochłodzeni. Taki krótkotrwały efekt nie jest odpowiedni dla kogoś,
kto jest głęboko i przewlekle wyziębiony. Alkohol rozgrzewa w bardzo podobny sposób. Jednakże
większość rozgrzewających produktów, takich jak suszony korzeń imbiru, owies, pasternak, masło i
sardele (anchois), wywołują bardziej długotrwały efekt rozgrzania. Różne smaki i dynamika
pożywienia, dostrajającego organizm człowieka do poszczególnych pór roku, zostały wymienione w
rozdziale zatytułowanym Pięć Elementów.
Wiele różnych teorii opisuje ogrzewające i ochładzające właściwości produktów. Niektóre z
najszerzej uznawanych dowodzą, że:
1. Rośliny, które rosną dłużej (marchew, brukiew, pasternak, kapusta oraz żeń-szeń, potrzebujący aż
sześciu lat wegetacji), są bardziej ogrzewające niż te, które rosną szybko (sałata, kabaczek,
rzodkiewka i ogórek).
2. Chemicznie nawożone rośliny, które są pobudzane do szybkiego wzrostu, są często bardziej
ochładzające. Dotyczy to większości przemysłowo uprawianych warzyw i owoców.
3. Surowe pokarmy są bardziej ochładzające niż ugotowane.
4. Potrawy spożywane na zimno są bardziej wychładzające.
5. Produkty, które mają barwę zieloną, niebieską lub liliową, są zazwyczaj bardziej ochładzające niż
podobne produkty, które są czerwone, pomarańczowe lub żółte (na przykład zielone jabłka są
bardziej ochładzające niż czerwone).
6. Sposób przygotowania posiłku, który polega na wydłużeniu czasu gotowania, stosowaniu wyższej
temperatury, większego ciśnienia i który odbywa się na sucho lub wymaga przepływu powietrza (jak
na przykład w piekarniku z zamkniętym obiegiem gorącego powietrza), wzmacnia rozgrzewającą
jakość produktów. Czas i temperatura łączą się w następujący sposób: gotowanie przez dłuższy czas
na małym ogniu sprawia, że pokarm jest bardziej rozgrzewający, niż gdy jest gotowany przez krótki
czas na dużym ogniu. W zależności od wysokości temperatury i zastosowanego ciśnienia kolejność
metod od najbardziej do najmniej ogrzewającej jest następująca: smażenie w głębokim tłuszczu lub
tempura, pieczenie, prażenie lub smażenie, gotowanie ciśnieniowe, gotowanie na wolnym ogniu,
gotowanie na parze oraz blanszowanie (przetrzymywanie w parze nad gorącą wodą poniżej
temperatury wrzenia). Spośród,,zimnych" metod przerabiania i przyrządzania pokarmów w kolejności
od najcieplejszej do najchłodniejszej wymienić można: fermentowanie, marynowanie i kiełkowanie.
7. Austriacki filozof Rudolf Steiner, a także i inni, twierdzili, że ilość i jakość dostępnej z pożywienia
energii zależy częściowo od rodzaju opału używanego podczas gotowania. Różne rodzaje opału
ułożone w porządku od dającego najlepszą jakość energii do najniższej to: słoma, drewno, wegiel, gaz
i elektryczność. Gotowanie na kuchenkach elektrycznych nie jest zalecane, szczególnie dla ludzi
osłabionych. Zarówno z powodów subiektywnych, jak i czysto naukowych, możemy potwierdzić
słuszność teorii Steinera, szczególnie w odniesieniu do wpływu elektryczności.
86

4/ Ciepło/zimno: Termiczna natura pokarmów i ludzi

Gotowanie w kuchenkach mikrofalowych, czyli „postęp", jaki uczyniliśmy od czasów Steinera, wydaje
się niszczyć molekularną integralność produktów w nich przyrządzanych, co osłabia ich subtelną Qi.
Eksperymenty, o których donoszono w prestiżowym brytyjskim czasopiśmie medycznym „The
Lancet" (09.12.1989), wykazały, że gotowanie w kuchenkach mikrofalowych tak bardzo degenerująco
wpływa na budowę cząsteczkową produktów, że po ich zjedzeniu mogą występować zmiany
strukturalne, funkcjonalne oraz immunologiczne" w organizmie. Raport stwierdza następnie, że
kuchenki mikrofalowe przekształcają aminokwas L-prolinę w D-prolinę, czyli toksynę, której
szkodliwość dla układu nerwowego, wątroby i nerek już dawno została dowiedziona.
8. Przerabianie produktów spożywczych w różny sposób - np. drobne krojenie, rozcieranie i ubijanie
(jak podczas przygotowywania mochi), mielenie, miażdżenie (jak przy przyrządzaniu sałatek) oraz
mieszanie rozpoczyna proces rozkładania pokarmu na mniejsze cząstki i dostarcza organizmowi
więcej energii i ciepła. Co więcej, niektóre doświadczenia pokazały, że drobniejsze krojenie
produktów przyczynia się do podniesienia poziomu cukru we krwi, co z kolei silnie wpływa na nasz
sposób myślenia.
9. Dokładniejsze przeżuwanie pokarmów wytwarza ciepło. Nawet pokarmy, które są spożywane na
zimno, będą cieplejsze, jeśli zostaną dokładnie przeżute. Przeżuwanie nie tylko rozdrabnia pokarmy,
ale w przypadku węglowodanów działanie śliny inicjuje także wydzielanie enzymów trawiennych,
ułatwiając w ten sposób wchłanianie składników odżywczych i wytwarzanie ciepła. Złożone
węglowodany, takie jak zboża, rośliny strączkowe i warzywa, powinny być przeżuwane tak długo, aż
nabiorą płynnej konsystencji, aby zapewnić najlepsze ich wchłanianie i wytwarzanie największej ilości
ciepła.
10. W większości obszarów świata pożywienie, które zapewnia pożądane w danym klimacie działa-
nie ogrzewające lub ochładzające, jest tam w naturalny sposób dostępne w postaci produktów
roślinnych lub zwierzęcych.
* * *

Ze wszystkich sposobów obróbki pokarmów, najważniejszy wpływ ma gotowanie. Podstawową

sprawą jest więc zrozumienie, w jaki sposób gotowanie wzmaga ogrzewające właściwości
pożywienia. Ogrzewanie pomaga rozłożyć strukturę pokarmów na mniejsze cząstki, dzięki czemu
zwiększa się dostęp do składników odżywczych. Przy stosowaniu umiarkowanych metod gotowania,
stosunkowo niewiele składników zostaje utraconych, natomiast te, które pozostają, są łatwiej
przyswajalne. Organizm nie musi wtedy zużywać tak dużo energii do procesu trawienia, więc może
być ona wykorzystana w inny sposób, na przykład do osiągnięcia wyższych stanów świadomości lub
na potrzeby działalności twórczej. Ponadto uzyskany wraz z poprawieniem trawienia większy dostęp
do składników odżywczych umożliwia lepsze podtrzymywanie ciepła ciała i innych funkcji organizmu.
Większość medytujących w Azji Wschodniej uważa, że surowe pokarmy są bardziej pobudzające. Z
tego powodu, aby wesprzeć dążenia do osiągnięcia bardziej oczyszczonej świadomości, zaleca się
spożywanie krótko gotowanych potraw.

Oto cytat z nauk tradycyjnej dietetyki chińskiej:

„Dla osób, które mają zbyt dużo ciepła, zaleca się ochładzające pokarmy i takież sposoby ich
przygotowania; dla osób zbytnio wychłodzonych - pokarmy ogrzewające i takież sposoby
przygotowania".

87

Aby wywołać żądane rozgrzewające lub ochładzające działanie, należy dobierać odpowiednie
pod względem termicznym produkty. Już po dokonaniu wyboru składników w dalszym ciągu można w
znacznym stopniu wpływać na ich jakość termiczną, dostosowując ją do swoich potrzeb. Nawet przy
ograniczonej liczbie produktów zręczny kucharz potrafi z pożywienia uzyskać szeroki wachlarz
możliwych efektów leczniczych, wykorzystując w tym celu rozmaite ochładzające lub rozgrzewające
metody przygotowania.
Kiedy po raz pierwszy zapoznajemy się z leczeniem za pomocą diety, możemy nie rozpoznać
właściwie wielkiej siły ogrzewania czy ochładzania, jaka wiąże się z zastosowaniem pewnych
pokarmów czy metod przyrządzania. W rezultacie możemy stosować nadmierne ich ilości w celu
zrównoważenia nawet nieznacznego zaburzenia. Kiedy żywność ogrzewająca czy ochładzająca
zostanie zastosowana w bardzo dużych ilościach, może przynieść skutek odwrotny do zamierzonego.
Ważne jest, aby znając przyczyny zaburzeń równowagi termicznej w organizmie, starać się im
zapobiec.
Wzorce gorąca oraz ich przyczyny

Patologiczny nadmiar ciepła, czyli gorąco w organizmie może być spowodowany przez: spożycie za
dużej ilości pokarmów rozgrzewających lub za małej ilości ochładzających; zbyt dużą ilość aktywności
fizycznej lub pracy; narażenie na wpływ gorąca lub innych ekstremalnych warunków pogodowych
(nawet zimny klimat może być przyczyną nadmiaru gorąca); lub zablokowanie krążenia w narządach
wewnętrznych. Gorąco może dotyczyć całego ciała albo jakiejś jego części.
Jak dotąd, gorąco w ciele określaliśmy na podstawie tego, jak ktoś subiektywnie odczuwa je
w sobie. Jednak występują także inne objawy, chociaż nie wszystkie na raz muszą być obecne, aby
stwierdzić istnienie stanu gorąca. Można stworzyć obraz diagnostyczny gorąca, opierając się na ilości
oraz intensywności istniejących objawów. (W taki sam sposób tworzy się diagnostyczny obraz zimna
oraz pozostałych spośród Sześciu Kategorii).
Przedstawione poniżej objawy opisują działanie gorąca w różnych częściach ciała. Według
fizjologii medycyny chińskiej, gorąco mocno wpływa na serce, umysł i układ naczyniowy z tego
powodu większość przytoczonych dalej objawów dotyczy właśnie tych obszarów.

Objawy gorąca

• Główna charakterystyka: gorąco wznosi się oraz wysusza płyny.

• Główne objawy: osoba czuje się bardzo rozgrzana, nie lubi gorąca lub czuje przed nim obawę,
pragnie się ochłodzić.
•Głowa (gorąco się wznosi): jasnoczerwony język, żółty nalot na języku, zaczerwieniona twarz i oczy,
krwawienia z nosa, zgorzelinowe owrzodzenia, zgniły" zapach z ust.
•Serce, umysł i tkanki ciała: wysokie ciśnienie krwi, krwotoki, niespokojna lub splątana mowa,
drgawki, delirium, szybki i pełny puls na tętnicy promieniowej (powyżej sześciu uderzeń na pełny cykl
oddechowy, czyli wdech i wydech), nasilone gorąco odczuwane w całym ciele (gorączka). Objawy,
które mogą świadczyć o obecności gorąca, jeśli towarzyszy im zaczerwienienie lub odczucie gorąca:
miejscowe stany zapalne, obrzmienia, wysypki skórne, wypryski i owrzodzenia.
88

. •Trawienie i wydalanie (gorąco wysusza płyny): zaparcia, suchy i cuchnący stolec, ciemnożółty lub
czerwony mocz, obecność krwi w stolcu lub moczu, pragnienie dużej ilości zimnych napojów, nagłe i
silne parcie na wydalanie (moczu, stolca, śluzu), śluz i plwocina są gęste oraz żółte lub zielone.

Zalecenia dla stanu przewlekłego gorąca

Postaraj się nauczyć słuchania innych i utrzymywania mniej agresywnego nastawienia. Jeśli to się
uda, często łatwiej jest zmniejszyć pragnienie spożywania mięsa oraz innych wzmagających agresję
rodzajów pożywienia.
Ważne jest także jadanie pokarmów w mniejszej ilości i dbanie o odpowiednią ilość
przyjmowanych napojów. Szczególnie należy unikać czerwonego mięsa, kurczaków, alkoholu, kawy i
papierosów. Jeśli pojawi się potrzeba zastosowania produktów zwierzęcych, zalecane jest kozie
mleko. Inne produkty zwierzęce, posiadające naturę neutralną (n) lub ochładzającą (o), jak jogurt (o),
nabiał z mleka krowiego (n), jajka (n) oraz małże (o) i kraby (o), powinny być używane z ostrożnością,
ponieważ mogą doprowadzić do zablokowania, które nasila objawy gorąca. Niewielka ilość migdałów,
sezamu lub świeżo łuskanych pestek słonecznika może być wskazana, choć nie są to produkty o
naturze ochładzającej, ale za to dostarczają cennych składników odżywczych, jak na przykład wapnia
potrzebnego dla naczyń krwionośnych.
„Jeśli choroba z gorąca wykazuje lekką poprawę, a zacznie się jeść mięso, nastąpi nawrót choroby.
Jeśli je się za dużo pożywienia, przynosi to długotrwałe skutki".

Klasyk medycyny wewnętrznej

Metody gotowania: unikać gotowania ciśnieniowego, pieczenia oraz smażenia w głębokim

tłuszczu. Można gotować na parze, dusić na małym ogniu, a także zwiększyć liczbę produktów
surowych. Należy też ograniczyć produkty wytwarzające w ciele gorąco (zob. s. 94), natomiast
stosować więcej rozmaitych produktów ochładzających.
Uwaga: Następujące produkty, które posiadają neutralną energię, także można spożywać przy
stanach gorąca, ponieważ nie powodują one dalszego rozgrzania: ryż, żyto, kukurydza, groszek,
soczewica oraz wszystkie fasole oprócz soi, fasolki mung (wymienionych w tabeli na następnej
stronie) oraz czarnej fasoli (która jest rozgrzewająca). Kilka powszechnie dostępnych warzyw i owo-
ców o właściwościach rozgrzewających przedstawiono na s. 94. Większość warzyw i owoców jest albo
ochładzająca (patrz tabelka), albo neutralna. (Omówienie ich właściwości można znaleźć w części
poświęconej przepisom w rozdziałach Owoce i Warzywa).

*Kuzu (patrz tabela str. 90), spotykane czasem pod nazwą kudzu, to proszek zawierający głównie
skrobię, uzyskany w wyniku Oczyszczania i wysuszenia korzenia rośliny Pueraria Lobata, rosnącej w
zimnych górskich potokach Japonii i Chin. W japoń- skiej kuchni stosowany jako środek zagęszczający
sosy, zupy i słodkie leguminy. W Polsce dostępny w sklepach z żywnością ekologiczną. Na Wschodzie
znany od stuleci z powodu licznych zastosowań leczniczych, obecnie ceniony na Zachodzie jako
środek wspomagający leczenie uzależnienia od alkoholu (przyp. tłum.).

Produkty o naturze ochładzającej, które łagodzą objawy gorąca

Owoce Warzywa Strączkowe i zboża Inne

jablka salata mleko sojowe kelp i inne wodorosty

banany rzodkiew kiełki sojowe spirulina, niebiesko-
gruszki ogórki tofu zielona sinica
persymony seler naciowy szparagi tempeh wapń ze skorupy
(i in. owoce kaki) buraki liściowe fasolka mung ostrygi
melon kantalupa bakłażany i jej kiełki zielone pędy pszenicy
arbuzy pieczarki kiełki lucerny i jęczmienia
pomidory szpinak proso kuzu (patrz str. 89)
wszelkie cytrusy kabaczek jęczmień jogurt
kapusta (biała, pszenica kraby
modra lub pekińska) i jej przetwory małże
biała kapusta chińska amarantus Zioła i przyprawy:
brokuły mięta
kalafior mniszek (ziele i korzeń)
słodka kukurydza kwiaty wiciokrzewu
cukinia pokrzywa
kwiaty czerwonej
koniczyny
melisa cytrynowa
biały pieprz
kolendra
majeranek

Zalecenia dla ostrych stanów gorąca

Jeśli pojawią się ostre objawy chorobowe (na przykład wysoka gorączka), przede wszystkim należy
podawać płyny w postaci ochładzających soków owocowych lub warzywnych, bulionów oraz
herbatek ziołowych. Temperatura napojów nie powinna być zbyt niska, ponieważ zimne pokarmy i
napoje nie tylko ochładzają ciało, lecz także je osłabiają.
Ostre stany infekcji, z którymi często łączy się występowanie ciepła oraz innego rodzaju
nadmiarów, omówione zostały w rozdziale Nadmiar i niedobór na s. 119.

Niedobór i gorąco

Współcześnie objawy nadmiarowego gorąca występują u mniejszej liczby osób niż w przeszłości.
Zdecydowana większość objawów ciepła to obecnie niedoborowe gorąco" lub niedobór Yin",
wynikające nie z nadmiaru gorąca, lecz z niedoboru płynów oraz całej struktury ciała o charakterze
Yin, która równoważy wpływ gorąca w ciele. (Należy pamiętać, że aspekt Yin ciała obejmuje nie

90

4/ Ciepło/zimno: Termiczna natura pokarmów i ludzi

4/ Ciepło/zimno: Termiczna natura pokarmów i ludzi

tylko wszystkie płyny - krew, limfe, hormony, wydzieliny, płyn międzykomórkowy itp. - lecz
także kości, mięśnie i inne tkanki).
Człowiek może doświadczać objawów gorąca nawet wówczas, gdy poziom jego energii i
ciepła jest mniejszy niż normalnie, jeśli tylko aspekt Yin ciała jest tak słaby, iż gorąco relatywnie
wydaje się nadmiarowe. Jednak wielu ludzi, którzy spożywają dużą ilość bardzo odżywczych, wysoko
przetworzonych pokarmów, przejawia oznaki niedoboru Yin pomimo występującej u nich obfitości
płynów ustrojowych i silnej struktury ciała. Wydaje się, że w takich przypadkach ich Yin jest gorszej
jakości i nie spełnia wystarczająco dobrze swoich zadań. Na przykład ich krew lub inne płyny
ustrojowe mogą wykazywać niedobory wapnia czy innych ochładzających minerałów, a w tkankach
tych osób można stwierdzić niedobór wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, szczególnie typu
omega 3, które czyszczą naczynia krwionośne i zapobiegają powstaniu stanów zapalnych. Zatem w
tym przypadku objawy gorąca wynikają tak naprawdę z niewłaściwej funkcji Yin.

Objawy niedoboru Yin

Klasyczne choroby często związane z niedoborem Yin to hipoglikemia, cukrzyca, gruźlica, nerwica
lękowa, jak również wyniszczające choroby związane z długotrwałymi stanami zapalnymi oraz
infekcjami wirusowymi, bakteryjnymi, grzybiczymi, pasożytniczymi czy innymi drobnoustrojami
chorobotwórczymi. Tak więc w większości przewlekłych, zwyrodnieniowych chorób w końcu
pojawiają się również oznaki niedoboru Yin. Najczęstsze objawy niedoboru Yin obejmują:
• Główna charakterystyka: Obecność pomniejszych oznak gorąca.
• Płyny: Pacjent wypija niewielkie ilości płynów w ciągu całego dnia. Suchość ust i języka, suchy kaszel
i oddech.
• Ciało: Osoba raczej szczupła, w skrajnych przypadkach pojawia się wyniszczenie. Jednak uboga
dieta może spowodować takie objawy w ciele każdego typu. Ataki niestabilnych i napadowych
objawów (kojarzonych zwykle z zaburzeniami wywołanymi przez wiatr, omówionymi w następnych
rozdziałach) są czasami spowodowane przez niedobór Yin. Przykładem takich objawów są zawroty
głowy, skurcze, drętwienia oraz wędrujące bóle.
•Umysł: Bezsenność, rozdrażnienie, napięcie emocjonalne, zamartwianie się, nadmiar myśli.
• Kolory: Mięsistoróżowy lub jasnoczerwony język i policzki - szczególnie po południu.
•Temperatura: Nawracająca, niewysoka gorączka, wnętrza dłoni i stóp mogą być gorące i spocone,
poty nocne.
• Tętno: Szybkie i cienkie.
Uwaga: Wystarczy tylko jeden z powyższych objawów, aby stwierdzić obecność niedoboru Yin.
Objawy niedoboru Yin rysują postać typowego współczesnego człowieka - napiętego, niespokojnego,
przepełnionego energia, która okazuje się tylko powierzchowną, przyjętą na pokaz pozą i której
brakuje prawdziwego zakorzenienia. Człowiek taki przez cały dzień stale coś przegryza i popija
niskoalkoholowe drinki lub inne napoje. W jego relacjach z innymi występują rozdrażnienie lub
utarczki słowne.

*Ogólne wzmacnianie Yin nie zawsze jest właściwą metodą uzupełniania niedoboru krwi; zostało to
omówione w części pt. Niedo-
bór krwi w rozdziale 31.

91
Co spowodowało tak wielkie rozpowszechnienie się stanu niedoboru Yin? Może jest to wynikiem
dominacji zasady Yang i ekstremalnie silnego gorąca w kilku pokoleniach ludzi epoki industrialnej.
Stres, nadmierny hałas, współzawodnictwo oraz pozbawione wszelkich substancji odżywczych środki
rozgrzewające, takie jak alkohol, kawa, papierosy i większość syntetycznych leków potrafią bardzo
szybko wypalić Yin. Nawet nadmierna konsumpcja pikantnych przypraw, takich jak pieprz kajeński czy
czosnek, także może doprowadzić do wyczerpania Yin. Silnie oczyszczone produkty spożywcze oraz
te, które pochodzą z roślin uprawianych na wyjałowionej glebie, nie są w stanie wytworzyć
zrównoważonego Yin. Stopniowo w kolejnych pokoleniach zdolność organizmu jako całości (a nerek
w szczególności) do dostarczania wystarczającej ilości płynów wewnętrznych oraz dobrej jakości
substancji zostaje poważnie osłabiona. Yin odżywia i stabilizuje, jest zasadą wrażliwości i reprezentuje
Ziemię. Brak właściwości Yin jest widoczny nie tylko u ludzi, sama Ziemia odzwierciedla ten niedobór
poprzez kurczenie się zasobów wysokiej jakości pokarmów i wody. Zatem działania, które budują
mocne podstawy Yin u pojedynczego człowieka, tak samo mogą je przywrócić w odniesieniu do całej
planety.

Tworzenie podstaw wrażliwości: ochrona i utrzymanie Yin

Kultywuj praktyki, które harmonizują zasadę aktywną (Yang), a jednocześnie budują receptywność,
ustępliwość i współczucie (Yin). Praktyki rozwijania świadomości i uważności, takie jak joga i pełna
oddania kontemplacja, a także te rodzaje aktywności, które wiążą się z obcowaniem z ziemią i glebą,
czyli np. ogrodnictwo, mogą tu być bardzo przydatne.
Szanuj zwierzęta oraz unikaj zatruwających używek i oczyszczonego pożywienia. Mięso,
jajka i większość produktów zwierzęcych to budulec płynów oraz tkanek ciała o charakterze Yin, lecz
kiedy produkty te spożywane są w nadmiarze, wywołują nieprzyjemne skutki uboczne w postaci
lepkiego śluzu. Z tego powodu można podawać w wątpliwość ich przydatność jako głównego źródła
wartościowego aspektu Yin dla organizmu. Rafinowany cukier oraz wiele trujących używek oferują
szybką, przynoszącą chwilową ulgę porcję „ratunkowej" Yin, lecz ostatecznie wyczerpują zarówno
aspekt Yin, jak i Yang z powodu swojej niezrównoważonej lub skrajnie oddziałującej natury.
Stosuj pożywienie, które przyczynia się do odnowy planety, szczególnie nieprzetworzone,
miejscowe produkty. Transportowanie, pakowanie i zamrażanie żywności pochodzącej z odległych
regionów świata łączy się z olbrzymim marnotrawstwem energii, a zwłaszcza zasobów ropy naftowej.

Niedobór Yin a zaburzenia poziomu cukru we krwi

Zarówno z punktu widzenia tradycyjnej medycyny chińskiej, jak i medycyny zachodniej metabolizm
płynów i przemiana cukru są wzajemnie ze sobą powiązane i zależą od prawidłowego działania
wszystkich narządów ciała, a szczególnie trzustki, nerek i nadnerczy, wątroby oraz płuc. Białka także
odgrywają kluczową rolę w utrzymaniu równowagi płynów (Yin) i poziomu cukru w organizmie.
Powszechnie wiadomo, że białka i węglowodany (cukry) wzajemnie się regulują. Kiedy wzrasta
poziom białka, wtedy w ciele wzrasta także zapotrzebowanie na cukier. Długotrwała, narastająca
spirala, polegająca najpierw na spożyciu za dużej ilości białka, po którym następuje spoży

4/ Ciepło/zimno: Termiczna natura pokarmów i ludzi

cie dużej ilości produktów zawierających cukier, a następnie znów dużej ilości białka itd., często
kończy się albo niskim poziomem cukru we krwi (hipoglikemia), albo następnym, już dużo
poważniejszym stanem, znanym pod nazwą hiperglikemii, czyli cukrzycą. Kiedy taka „spirala choroby"
już się rozwija, wysoki poziom białka i cukru w organizmie osłabia funkcje nerek i kory nadnerczy,
przez co zostaje upośledzona zdolność do prawidłowego rozprowadzania płynów w całym ciele -
pojawia się stan niedoboru Yin. Zatem u osoby posiadającej niewystarczającą ilość aspektu Yin i
towarzyszących mu płynów, może wystąpić którakolwiek z pomniejszych, drugorzędnych oznak
gorąca, takich jak okresowe gorączki, ciągłe, choć stosunkowo słabe pragnienie, gorące wnętrza dłoni
itp. Długofalowym rozwiązaniem problemu tej białkowo-cukrowej spirali jest spożywanie tylko
umiarkowanych ilości białka i cukrów, jakie zapewniają na przykład węglowodany złożone.
(Cukrzyca i hipoglikemia zostały omówione w rozdziale 29).

Produkty, które szczególnie wzmacniają Yin

Aby uzupełnić nawet znaczne niedobory Yin, można leczniczo stosować wiele produktów węglowo-
danowych oraz zwierzęcych, które wspierają aspekt Yin ciała. Szczególnie przydatne w tym celu pro-
dukty to: proso (kasza jaglana), jęczmień, zarodki pszenne, pszenica, ryż, teff (trawa lub miłka abisyń-
ska), quinoa, amarantus, wodorosty, mikroalgi (zwłaszcza chlorella i spirulina), tofu, czarna fasola,
czerwona fasola „kidney", fasolka mung (i jej kiełki), buraki, fasolka szparagowa, kuzu, persymona,
winogrona, jeżyny, maliny, owoce morwy, banany i arbuzy. W poważniejszych przypadkach pomoc-
ne może się okazać uzupełnianie diety produktami zwierzęcymi, takimi jak: nabiał (mleko krowie lub
kozie, jogurty, sery itp.), jajka, małże, abalone, ostrygi, sardynki, kaczka, wołowina lub wieprzowina.
Zalecane jest też przygotowywanie części dziennego pożywienia na wodzie, na przykład w postaci
zup, kleików zbożowych (congee) lub potraw duszonych. W przypadku alergii, chorób
zwyrodnieniowych lub innych zaburzeń wynikających choćby częściowo z nadmiernej konsumpcji
produktów zwierzęcych, wymienione powyżej produkty zwierzęce mogłyby okazać się niewskazane.
We wszystkich jednak przypadkach w uzupełnianiu wszelkich dietetycznych toników Yin bardzo
skuteczne są zioła. Zwłaszcza te zioła, które odbudowują Yin nerek (s. 412), za wyjątkiem korzenia
prawoślazu, potrafią również odbudować omawiany w tym akapicie ogólny aspekt Yin całego ciała.

Wzorce zimna i ich przyczyny

Wzorce zimna pojawiają się w ciele na skutek braku aktywności fizycznej, spożywania zbyt dużej ilości
ochładzających pokarmów lub nadmiernego narażenia na wpływ zimnego otoczenia. Inną przyczyną
może być niedobór Yang (ciepła), wynikający ze spożywania zbyt małej ilości produktów
ogrzewających lub też z konstytucjonalnej słabości Yang od urodzenia.

*Abalone to gatunek wielkiego ślimaka morskiego z rodzaju Haliotis, bardzo ceniony ze względu na
smaczne mięso, zamieszkujący wody Pacyfiku, szczególnie u wybrzeży Kalifornii, hodowany także na
farmach u wybrzeży USA, Japonii oraz Chin (przyp. tłum.).

93

Objawy zimna

• Zimno jest jedną z cech charakteryzujących zasadę Yin, jest także związane z Elementem Wody.
Element ten obejmuje nerki, pęcherz moczowy, kości, włosy na głowie, funkcje seksualne, a na
poziomie emocjonalnym - lęk. Jak zostało to wyjaśnione w rozdziale poświęconym Elementowi
Wody, stan zimna może niekorzystnie wpływać na te właśnie obszary.
•Zimno w ciele przypomina lód: jest twarde i nieruchome. Zimno powoduje przykurcz, dlatego
„zimna" osoba z trudem potrafi się odgiąć do tyłu lub odwrócić. Ból wywołany przez zimno może być
bardzo silny i umiejscowiony. (Przykurcz to reakcja, dzięki której ciało stara się zachować ciepło).
•Główne objawy zimna obejmują dreszcze z odczuciem wychłodzenia, niechęć do zimna i pożądanie
ciepła. Osoba z objawami zimna będzie zazwyczaj wkładała na siebie dużo ubrań oraz będzie
wybierać ciepłe i rozgrzewające pokarmy i napoje. Kolor twarzy będzie raczej blady. Wydzieliny ciała
będą obfite i przejrzyste, jak na przykład przejrzysty mocz, wodniste stolce lub rzadki, wodnisty śluz.

Zalecane środki zaradcze

1. Pracuj nad strachem i brakiem pewności siebie; bądź bardziej aktywny, unikaj długich, gorących
kąpieli, utrzymuj w cieple okolice nerek (dolną część pleców), nogi i dolną część brzucha.
2. Stosuj rozgrzewające produkty i metody przygotowania posiłków, ogranicz ilość pokarmów
surowych i ochładzających (przykłady ochładzających produktów podano na s. 90); unikaj
przygotowywania posiłków w kuchenkach mikrofalowych. Nie spożywaj pokarmów o temperaturze
niższej niż pokojowa lub bardzo gorących.
3. Używaj korzenia imbiru (raczej suszonego) do gotowania potraw z czarnej fasoli, fasolki adzuki,
soczewicy lub z innych pokarmów. Także regularnie stosuj w potrawach lub jako herbatki imbir, korę
lub gałązki cynamonu, goździki, bazylię, rozmaryn lub korzeń arcydzięgla. (Osoby szczupłe lub mające
objawy suchości, np. suchą skórę, gardło i nozdrza, powinny unikać fasolki adzuki).
4. Ogrzewające zboża i nasiona: owies, orkisz, quinoa, nasiona słonecznika, nasiona sezamu, orzechy
włoskie, orzeszki piniowe, kasztany jadalne, koper włoski, koper ogrodowy, anyż, kminek zwyczajny,
straki karobu (chleba świętojańskiego), kmin rzymski, słodki brązowy ryż oraz jego przetwory, jak
mochi. Ponadto ryż, kukurydza, kasza gryczana oraz żyto są dopuszczalne, ponieważ mają neutralną
energię, natomiast inne zboża są ochładzające i powinny być używane dość oszczędnie.
5. Ogrzewające warzywa i owoce: pasternak, pietruszka, ziele gorczycy, dynia olbrzymia, słodkie
ziemniaki, kapusta włoska, cebula, por, szczypiorek, czosnek, cebula szalotka, wiśnia, skórka
pomarańczowa oraz daktyle.
6. Najintensywniej rozgrzewającymi produktami są pikantne odmiany pieprzu, a najgorętszym
spośród nich jest pieprz kajeński. Wszystkie odmiany ostrego pieprzu (w tym także pieprz czarny)
muszą być używane w bardzo małej ilości, ponieważ inaczej mogą spowodować silny efekt
ochładzający. W podobny, choć nie tak ekstremalny sposób, działają rozgrzewająco niektóre

94

5/ Wewnętrzny/zewnętrzny: Budowanie odporności

substancje słodzące i dlatego powinny być używane umiarkowanie (w ilości jednej łyżeczki), w
przeciwnym bowiem razie prawdopodobnie dojdzie do osłabienia i ochłodzenia organizmu.
Przykładem ogrzewających nierafinowanych słodzików są słód jęczmienny, syrop ryżowy i różne
rodzaje melasy.
7. Zastosowanie powyższych środków i produktów powinno zazwyczaj być wystarczające do prze-
zwyciężenia zimna. Gdyby ich działanie okazało się jednak zbyt słabe, pomocna może być niewielka
ilość produktów zwierzęcych. Masło jest jedynym produktem nabiałowym, który jest rozgrzewający;
mleko i sery mają już neutralną energię. Innymi ogólnie dostępnymi produktami zwierzęcymi, które
działają rozgrzewająco, są: sardele, małże, pstrągi, kurczaki, wołowina i jagnięcina.

Typowe przypadki stanu zimna

Ludzie starsi to zazwyczaj osoby wychłodzone"; osoby, które niedawno przeszły na dietę
wegetariańską, w trwającym kilka miesięcy okresie przejściowym także mają skłonność do bycia
„zimnymi". Zazwyczaj więcej czasu zabiera odbudowanie ciepła u osoby zimnej" niż wydalenie
nadmiaru ciepła u osoby „gorącej". Jeśli osobę trudno jednoznacznie zakwalifikować jako „gorącą"
lub „zimną" bądź jeśli występują u niej sprzeczne objawy, najlepsza jest wtedy dieta zrównoważona
pod względem jakości rozgrzewających i ochładzających, dostosowana do panującej pory roku.
Stan zwany popularnie „przeziębieniem" czasami obejmuje wzorzec zimna, lecz ponieważ jest
to zasadniczo stan zewnętrzny, omówiony zostanie w kolejnym rozdziale.

5. Wewnętrzny/zewnętrzny: Budowanie odporności

Kiedy pragniemy zapoznać się z ogólnymi podstawami diagnozowania, pierwszą parą przeci-
wieństw, którą powinniśmy rozważyć, jest para wewnętrzny i zewnętrzny, ponieważ mówi nam ona o
tym, jak głęboko w ciele rozwija się choroba. Stan zewnętrzny jest przypisany do kategorii Yang, a
wewnętrzny do Yin. Z tego powodu stan zewnętrzny wykazuje bardziej aktywne właściwości - jest to
często stan ostry, który trwa stosunkowo niedługo i najsilniej oddziałuje na powierzchowne, czyli
zewnętrzne części ciała. Części te obejmują wszystkie tkanki zewnętrzne: skórę, owłosienie, mięśnie,
ścięgna oraz otwory (usta, nos, ucho zewnętrzne oraz odbyt). Stawy - najbardziej zewnętrzny aspekt
kości - także uważane są za zewnętrzne. Wiedząc, że choro- by zewnętrzne umiejscawiają się w tych
właśnie tkankach, możemy wysnuć pewne wnioski na temat odpowiednich metod ich leczenia. Na
przykład działanie napotne (pobudzanie reakcji pocenia się) jest najskuteczniejszą metodą usuwania z
powierzchni ciała zewnętrznych czynników chorobotwórczych.

95