Tarihi, Sosyal ve Kültürel Yönleriyle

BAFRA

Editör
Prof. Dr. Osman KÖSE

Cilt-1

Ankara, 2023
 Bu kitabın tüm hakları yazarına ve yayıncısına aittir.

TARİHİ, SOSYAL VE KÜLTÜREL YÖNLERİYLE BAFRA

Cilt-1

Editör
Prof. Dr. Osman KÖSE

ISBN: 978-625-6428-00-3 (Tk)

978-625-6428-01-0 (1.c)

Genel Yayın Yönetmeni

Ahmet Deniz AĞCA

Sayfa Düzeni/Kapak Tasarım

Nurhan AY

Baskı & Cilt

Berikan Ofset Matbaa
Ergazi Mh. 2306 Sk. No: 70 Gersan - Y.Mahalle/ANKARA

BERİKAN YAYINEVİ
Kültür Mah. Kızılırmak Cad. Gonca Apt. No: 61/6
Çankaya-Kızılay/ANKARA
Tel: (0312) 232 62 18 - Fax: (0312) 232 14 99

 Copyright 2023,
BERİKAN YAYINEVİ SERTİFİKA NO: 47109
Bu baskının bütün hakları yazarına aittir. Yazarın yazılı izni olmaksızın, kitabının tümünün veya
bir kısmının elektronik, mekanik ya da fotokopi yoluyla basımı, yayımı, çoğaltımı ve dağıtımı ya-
pılamaz.
vii
 İÇİNDEKİLER

Başkan’dan… ................................................................................................................... iii

Editörden ......................................................................................................................... ix

A-OSMANLI DEVLETİ ÖNCESİ DÖNEMLERDE BAFRA ......................................... 1

Başlangıcından Erken Tunç Çağı Sonuna Kadar Bafra ve Çevresinde Sosyo-
Kültürel Yaşam
/ Şükrü ÜNAR ......................................................................................................................... 5
Antikçağda Bafra ve Çevresi (MÖ VI.-V. Yüzyıl)
/ Alican DOĞAN ...................................................................................................................33
Çivi Yazılı Belgelerde Kızılırmak
/ Aydanur KOCABIÇAK .....................................................................................................47
Bafra Ovası’nda Yerleşimin Başlangıcı ve İlk Topluluklar Üzerine Öneriler
/ Atila TÜRKER ....................................................................................................................57
İkiztepe İlk Tunç Çağı III Mezarlık Buluntularının Kadın Tarihi Açısından
Analizi
/ Meliha KÖSE.......................................................................................................................79
İlk Türk Devirleri: XI-XIV Yüzyıllarda Bafra
/ Tuncer BAYKARA ......................................................................................................... 109
Canik Beyliklerinden Bafra Beyliği
/ Firdevs ÖZEN.................................................................................................................. 119

B-OSMANLI DEVLETİ DÖNEMİNDE BAFRA ....................................................... 131

XV. Yüzyıldan XVII. Yüzyıla Bafra Yöresi
/ Mehmet ÖZ ...................................................................................................................... 135
1576 Tarihli Tahrir Defterine Göre Bafra’nın Mahalleleri
/ Mehmet İNBAŞI ............................................................................................................. 157
Bafra’da Suhte Olayları ve Osmanlı Merkezinin Tepkileri (1559-1588)
/ Galip ÇAĞ.......................................................................................................................... 181
1577 Tarihli Evkâf Defterine Göre Bafra Vakıfları
/ Senem KARAGÖZ .......................................................................................................... 199

xv
 OSMAN KÖSE

16. ve 17. Yüzyıllarda Bafra'ya Ulaşan Yollar

/ Mehmet Ali ÜNAL ......................................................................................................... 209
İslam Hukuku Ta’zir Cezalarından Olan Sürgünün Bafra Kazası’nda Tatbiki
/ Taha YILMAZ .................................................................................................................. 221
XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Bafra ve Çevresinde Eşkıyalık ve Asayiş
Sorunları
/ Hamit KARASU............................................................................................................... 237
Mühimme Defterlerine Göre Bafra’da Güvenliğin Sağlanması (1700-1750)
/ Temel ÖZTÜRK .............................................................................................................. 249
2 Numaralı Sivas Ahkâm Defterine Göre Osmanlı’da Şikâyet Mekanizması
(Canik Sancağı ve Bafra Örneği)
/ Naime Yüksel KARASU ............................................................................................... 263
Tersane-i Âmire ve Sinop Tersanesine Kereste Temininde Bafra Kazası (XVII
ve XVIII. Yüzyıllar)
/ Sibel ORHANKAZİ ......................................................................................................... 287
XVIII. Yüzyıl başlarında Bafra’da kamu düzenini ve asayişi tehdit eden olaylar
/ Mehmet DEMİRTAŞ ..................................................................................................... 305
On Dokuzuncu Yüzyılın İlk Yarısında Bafra Gayrimüslim Nüfusu
/ Fatih ERTAŞ .................................................................................................................... 317
Ferman Padişahınsa Dağlar Bizimdir
/ Alpaslan DEMİR............................................................................................................. 333
1157 Numaralı Cizye Defterine Göre On Dokuzuncu Yüzyılın Ortalarında
Bafra Gayrimüslimlerinin Ekonomik Durumu
/ Reyhan YİRŞEN.............................................................................................................. 343
XIX. Yüzyılın İkinci Yarısından XX. Yüzyılın Başına kadar Bafra Kazası’ndan
İstanbul’a, Divân-ı Hümâyûn’a Taşınan Davalar ve Çözüm Öneriler
/ Mehmet Emin ÜNER .................................................................................................... 359
19. Yüzyılın İkinci Yarısında Bafralı Tüccarların Tütün Çarşısı Talebi ve
Gerekçeleri
/ Öğretim Üyesi Fatih ÖZÇELİK.................................................................................. 383
Başkanlık Osmanlı Arşivi Belgelerine Göre Bafra’da Usûl-İ Cedid İle Kurulan
Müslim Sıbyan Mektepleri
/ Mustafa ÇAVDAROĞLU ............................................................................................... 397
Bâb-ı Meşihat Ulema Sicil Dosyalarına Göre Osmanlının Son Döneminde Görev
Yapmış Bafra Doğumlu Meşihat Personeli
/ Selim Hilmi ÖZKAN ...................................................................................................... 417

xvi
 TARİHİ, SOSYAL VE KÜLTÜREL YÖNLERİYLE BAFRA

12983 Numaralı Muhasebe Evkaf Defterine Göre Bafra Vakıfları

/ Yasin DÖNDER ............................................................................................................... 431
1262/1846 Tarihli Vakıf Defterine Göre Bafra’da Vakıf Eserler ve Gelirleri
/ Abdullah BAY ................................................................................................................. 445
Kırım Harbi Sonrasında Bafra’dan Rusya’ya Gayrimüslimlerin Göçü
/ Arzu DÜNDAR ................................................................................................................ 469
Kırım Harbi Esnasında Bafra Kazasında İngiliz Ordusu İçin Yetiştirilen Sığırlar
/ Erdoğan POLAT ............................................................................................................. 485

xvii
B-OSMANLI DEVLETİ DÖNEMİNDE BAFRA

131
 1576 TARİHLİ TAHRİR DEFTERİNE GÖRE
BAFRA’NIN MAHALLELERİ

Prof. Dr. Mehmet İNBAŞI1

Bafra’nın Tarihçesi
Bafra’nın da içinde bulunduğu Canik bölgesi, Roma İmparatorluğu ve en
son olarak da Bizans’ın idaresi altında kalmıştır2. Bölge Bizans’ın hâkimiyetinde
iken 1054’te Tuğrul Bey’in Anadolu’ya gönderdiği ordu, Karadeniz taraflarına
gelerek batıdaki Canik ormanlarına kadar ilerlemiş ve böylece bölgede ilk Türk
akınları görülmüştü3.
Malazgirt Zaferi’nden sonra Sivas, Niksar, Elbistan ve Malatya civarını
ikta olarak idare eden Emir Danişmend’in kurduğu beylik, 1070-1175 tarihleri
arasında Niksar merkezli olarak Orta Karadeniz’in güneyine hâkim oldu. Emir
Danişmend, Canik bölgesine akınlar yaparak bazı başarılar elde etti. Daniş-
mendli hükümdarı Emir Yağıbasan 1151’de sefere çıkarak Bafra ve Ünye’yi ele
geçirerek Amisos /Samsun bölgesini doğudan ve batıdan abluka altına aldı4.
Bölgedeki asıl büyük fetihler, 1174’te Danişmendlilerin Anadolu Selçuklularına
tabi olmasından sonra başladı. Tokat Meliki Rükneddin Süleymanşah, 1194’te
Samsun’u elde etmiş ve şehre iskân yapılarak Müslüman Samsun kurulmuştur.
Selçukluların 1243 Kösedağ Savaşı’nda mağlubiyetleri üzerine, Canik bölgesi

1 Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Kayseri. minbasi@erciyes.edu.tr. ORCID:

0000-0002-3286-9902
2 Mehmet Öz, XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı, Ankara 1999, s. 18
3 İbrahim Tellioğlu, “Osmanlı Hâkimiyetine Kadar Canik”, İlkçağdan Cumhuriyete Canik, Ed. Cev-

det Yılmaz, Samsun 2013, s. 44.

4 Mehmet Öz, Samsun’un elde edilişini 1150 veya 1155 olarak göstermektedir. Mehmet Öz, “Sam-

sun”, DİA.36, İstanbul 2009, s. 83-84; İ. Tellioğlu, Bafra’nın ele geçirilişini 1158 olarak göstermek-
tedir. Tellioğlu, “Osmanlı Hâkimiyetine Kadar Canik”, s. 48. Ancak Ayşe Öztürk, Bafra’nın 1151’de
Emir Yağıbasan tarafından elde edildiğini 1158’de ise Bizans’a iade etmek zorunda kaldığını be-
lirtmektedir. Ayşe Öztürk, Bafra’nın Kültür Tarihi ve Türkler, Yüksek Lisans Tezi, Samsun 2019, s.
99

157
 MEHMET İNBAŞI

ihmal edilince 1258’den sonra bölgeye Çepniler yoğun olarak gelip Türk hâki-
miyetini yeniden kurdular. 1261’de İstanbul’a hâkim olan Kommenoslarla iyi
ilişkiler kuran Cenevizliler, Samsun’da bir ticaret kolonisi kurma imtiyazı elde
ettiler. Böylece Kâfir Samsun kısmında Ceneviz kolonileri ticarete başladılar.
Selçuklu Devleti’nin 1308’de sona ermesiyle Müslüman Samsun başta olmak
üzere pek çok yerin idaresi önce Eratna beyliğine, bir süre sonra da Canik bey-
lerinden Kubadoğlulları’nın eline geçti5.
Yıldırım Bayezid, 1398’de Müslüman Samsun ve Canik bölgesinin önemli
bir kısmına hâkim oldu. Müslüman Samsun’u elde eden Osmanlılar, Cenevizli-
lerin idaresindeki Simisso’ya / Kâfir Samsun’a dokunmadılar6. Ancak 1402 An-
kara Savaşı’ndan sonra Kubadoğulları, bölgeyi yeniden elde ettiler. 1411’den
itibaren bölge, Candaroğlu İsfendiyar Bey’in idaresine geçti, o da Bafra ve Sam-
sun’un idaresini oğlu Hızır Bey’e verdi. Çelebi Mehmed’in 1418 tarihli seferinde
Canik bölgesinin güneyi, 1420’den itibaren de Samsun ve Bafra civarı Osmanlı
idaresi altın girdi7.
Bafra’nın İdari Yapısı
Samsun ve Bafra bölgesinin idari yapısı hakkında önemli çalışmalar ya-
pan Mehmet Öz’ün tespitlerine göre Osmanlı devrinde Canik, Vezirköprü, Lâdik
ve Havza dışında bugünkü Samsun ile Ordu havalisinden ibaretti. 1455 ve 1485
tarihli tahrirlere göre Canik, merkezi Amasya olan Şehzade Sancağı’na bağlı
kaza statüsünde olup bu dönemde Samsun, Bafra ve Kavak nahiye olarak adlan-
dırılmıştı. Bilindiği üzere nahiye tabiri, XVI. yüzyılda bile kaza olarak coğrafî-
idarî birim olarak bir bölgeyi tarif ederken aynı zamanda daha küçük yerleşim
birimleri için de kullanılmıştır. Nitekim 1485 tarihli defterde Bafra, Gedegra ve
Kocakayası’nda kadıların olduğu bilinmektedir8. Bu durumda Bafra, her ne ka-
dar defterde nahiye olarak geçmekte ise idari olarak kaza statüsünde Canik San-
cağı’na bağlı olup Rum Eyaleti sınırları içindeydi.
Rum Eyaleti ise, XV. yüzyılın sonunda Amasya, Tokat, Sivas, Karahisarı-
şarkî, Canik ve Çorum yöresinden oluşmaktaydı. Yeni fetihler dolayısıyla XVI.
yüzyılın başlarında yeni sancaklar katıldığından Rum Eyaleti, Vilâyet-i Rûm-ı
Hadîs ve Vilâyet-i Rûm-ı Kadîm olarak iki bölümde zikredilmiştir. Buna göre

5 Tellioğlu, “Osmanlı Hâkimiyetine Kadar Canik”, s. 43-64.

6 M. Öz, “Samsun”, s. 83-84.; M. Öz, Canik Sancağı, s. 21
7 M. Öz, Canik Sancağı, s. 21, 25; M. Öz, “Samsun”, s. 84-85; Osman Köse, “Canik Bölgesinin Osman-

lılara Geçişi”, İlkçağdan Cumhuriyete Canik, Ed. Cevdet Yılmaz, Samsun 2013, s. 81.
8 M. Öz, Canik Sancağı, s. 31; Rıza Karagöz, “Canik’in İdarî Yapısı ve İdarecileri”, İlkçağdan Cum-

huriyete Canik, Ed. Cevdet Yılmaz, Samsun 2013, s. 121.

158
 1576 TARİHLİ TAHRİR DEFTERİNE GÖRE BAFRA’NIN MAHALLELERİ

Rum Eyaleti, Amasya, Çorumlu (Çorum), Tokat ve Sivas, Sonisa (Erbaa) ve Nik-
sar, Karahisâr-ı Hasandıraz (Şebinkarahisar), Canik (Samsun), Trabzon, Ke-
mah, Bayburt, Malatya, Gerger ve Divriği olmak üzere toplam on iki sancaktan
oluşmaktaydı9.
Canik Sancağı’na ise Kavak, Yakakent, Alaçam, Bafra, Samsun merkez,
Tekkeköy, Asarcık, Ayvacık, Çarşamba, Salıpazarı, Terme gibi Samsun’un ilçele-
riyle birlikte Ünye, Korgan, Kumru, Fatsa, Tekkiraz, Akkuş gibi Ordu’ya tabi yer-
ler bağlandı. XV-XVI. yüzyıllarda Samsun, Bafra, Kavak, Arım (Çarşamba yöresi),
Terme, Ünye ve Satılmış (Fatsa, Korgan ve çevresi) tımar nahiyeleri, aynı za-
manda birer kadılık yani kaza bölgesiydi10.
Bafra, belgelerdeki adıyla Göründür Pazarı kazası, Canik Sancağı’nın en
batıdaki idari birimi idi. XV. yüzyılda Bafra Kazası, Bafra, Üskübi, Martakala, Em-
lak, Haris tabi-i Bafra, Pazarlu tabi-i Bafra, Değirmenözü ve Alaçam nahiyeleri
olmak üzere sekiz nahiyeden ve yüz on köyden oluşmaktaydı11. 1520 tarihli def-
terde Kaza-i Bafra, Nefs-i Göründür şeklinde Bafra’dan kaza olarak bahsedil-
mektedir. Canik Sancağı 1485 tarihinden 1830 yılındaki idari taksimata kadar
Rum Eyaleti’nin sancakları arasında yer almıştır. Dolayısıyla burada inceleme
konusu olan Bafra kazası da aynı statüsünü XIX. yüzyıl sonlarına kadar sürdür-
müştür.
Bafra ile İlgili Arşiv Kaynakları
Osmanlılar zamanında bir yerin nüfus ve yerleşmesi hakkında detaylı bil-
giler veren ilk kayıtlar tahrir defterleridir. Fethedilen toprakları kaydetme, top-
rağın mülkiyet ve tasarruf sistemi ile alınacak vergi nispetini tayin ve tespit et-
mek için düzenli olarak yoklamalar yapmaktaydı ki bu defterlere tahrir defter-
leri denilmekteydi12. Bu defterlerde, bir bölgede yaşayan yetişkin erkek nüfu-
sunun elindeki toprak miktarını çift, nim çift ve bennak olarak gösteren işaret-
ler olup raiyyet tabir olunan halkın isim ve baba adlarını da öğrenmek müm-
kündü13.
Tahrir defterleri şehir, kasaba, köy, mezra, yaylak-kışlak ile burada yaşa-
yanların isimlerinin kaydedilmesi sebebiyle Osmanlı Devleti’nin idari taksimatı,

9 Ali Açıkel, “Rum Eyaleti”, DİA. 35, İstanbul 2008, s. 225-226.

10 M. Öz, “Samsun”, s. 85-86.
11 M. Öz, Canik Sancağı, s. 34-35, 38-39; R. Karagöz, “Canik’in İdari Yapısı”, s. 123-124.
12 Dündar Günday, “Tahrir Defterleri ile Mukataa Defterleri Arasında Bir Mukayese”, POF, C. 27,

Sarajevo 1979, s.277.

13 Ömer L. Barkan, Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri, C. I, Ankara 1988, s.3.

159
 MEHMET İNBAŞI

tarihî coğrafyası ve demografik yapısı bakımından çok kıymetli bilgiler vermek-

tedir14. Bir yerde tahrir yapılacağı zaman, evvela son derece dürüst ve güvenilir
bir emin ile bir kâtip seçilirdi15. Tahrir heyeti, has, zeamet, tımar, vakıf ve mülk-
lere ayrılan toprakları belirlerdi. Yetiştirilen mahsuller ile nakdî değerleri, rea-
yanın isim ve yerleşim birimi hakkındaki bilgiler mufassal defterlerine, idari
teşkilat esas alınarak köy isimleri ile yıllık hâsılları ve kimin tasarrufunda oldu-
ğunu gösteren kayıtlar da icmal defterlerine kaydedilirdi. Yeni deftere “cedid”
evvelkine “atik” daha öncekine de “köhne” adı verilirdi16.
Bafra kazası ile ilgili Osmanlı Arşivi’nde XV. ve XVI. yüzyıla ait dört adet
mufassal defter vardır. Bu defterlerden ilki TT.d. 37 numarada kayıtlı olup Sam-
sun, Bafra, Alaçam, Ordu ve Koyulhisar kazalarına ait vakıf kayıtlarının bulun-
duğu mufassal tahrir defteridir17. Arşiv kataloğunda tarihsiz olarak gösterilen
bu defter, Canik Sancağı üzerinde önemli çalışmalar yapan Mehmet Öz tarafın-
dan 1485 olarak tarihlendirilmiştir18. Yine katalogda 912 / 1506 tarihli olarak
kaydedilen TT.d. 41 numaralı defter ise Vilayet-i Rum'un yalnız Sonisa, Sahray-ı
Karakuş, Niksar, İskefsir, Milan, Samsun, Kabakoz, Bafra, Koyluhisar ve civarın-
daki nahiyelerde bulunan tımarların icmal defteri’dir19 şeklinde kaydedilmiştir.
1520 tarihli ve TT.d. 387 numaralı defter, Karaman-Rum Eyaletleri İcmal
Defteri olarak bilinmekte olup bu defter de Devlet Arşivleri tarafından günümüz
harfleri ile yayımlanmıştır20.
Canik Sancağı’na ait Tapu-Kadastro Genel Müdürlüğü Tapu Arşivi Daire
Başkanlığı’nda 46 numara21 ile kaydedilen 984 / 1576 tarihli Canik Mufassalı
Tahrir Defteri’nde Bafra kazası da vardır22. Bundan başka yine 984 / 1576 ta-
rihli Evkaf-ı Rûm icmal defterinde23 Bafra kazasındaki vakıflar da kayıtlıdır.

14 Feridun M. Emecen, “Sosyal Tarih Kaynağı Olarak Osmanlı Tahrir Defterleri”, Tarih ve Sosyoloji
Semineri (28-29 Mayıs 1990), İstanbul 1991, s.145-146.
15 Halil İnalcık, Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-ı Arvanid, Ankara 1988, s. XIX; H. İnalcık,

“Ottoman Methods of Conquest”, Studia Islamica, II (1952), s.110-111.

16 Ö. L. Barkan, Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri, s.34; Suraiya Faroqhi, “Taxation and Urban

Activities in Sixteenth Century Anatolia”, IJTS, I (1979), s.23.

17 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA.) Tapu-Tahrir Defterleri (TT.d.) 37.
18 M. Öz, Canik Sancağı, s. 9-10.
19 TT.d. 41
20 387 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri I-II, Ankara 1996.
21 TKGM.TADB. TT.d. 46. Bu defterin eski numarası 101/33 olarak önceki çalışmalarda belirtil-

mektedir.
22 TKGM.TADB. TT.d. 46, Vr. 213a-287b.
23 TKGM.TADB. TT.d. 388. Bu defterin eski numarası 311/583 olarak kayıtlıdır

160
 1576 TARİHLİ TAHRİR DEFTERİNE GÖRE BAFRA’NIN MAHALLELERİ

Tahrir defterlerinden başka Canik Sancağı ve Bafra Kazası ile ilgili Mühimme
Defterleri’nde pek çok hüküm bulunmaktadır24.
Bafra / Göründür Pazarı’nda Müslüman Mahalleleri
Karadeniz’e 20 km uzaklıkta, Kızılırmak nehrinin kıyısında bulunan
Bafra’nın merkez nüfusunun XV-XVII. asırlar arasında düzenli olarak arttığı gö-
rülmektedir. Bafra’nın bu durumunu verimli bir ovanın merkezinde olması ve
etrafındaki kırsal yerleşim birimleri için bir pazar rolü üstlenmesine bağlamak
gerekir25. 1485 tarihli defterde Nahiye-i Bafra, Nefs-i Bazâr-ı Göründür26, 1576
tarihli defterde ise Kaza-i Bafra, Nefs-i Göründür Bazârı şeklinde kaydedilmiş-
tir27. Bafra Kazası’nın merkezinin Göründür Pazarı olarak isimlendirilmesi, bu-
rada özellikle kırsal kesimin mahsullerinin pazarlandığı büyük bir pazar yerinin
olduğunu göstermektedir. Hatta pazar için 1576 tarihli defterde Bazar Yeri
nâm-ı diğer Panayır Yeri tabirinin kullanılması28, burada önemli bir pazar ve pa-
nayır yerinin olduğunu ve aktif olarak kullanıldığını göstermektedir.
1485 tarihli defterde “Nahiye-i Bafra, Nefs-i Bazâr-ı Göründür, malikâne
Melik Mahmud Çelebi Veled-i İsfendiyar Beğ ve Şehzade Hatun ve sergü hakkı dahi
mezkurlârındır, be-hükm-i şâhî” şeklinde önemli bir bilgi bulunmaktadır29. Bu
isimler üzerinde durmak gerekir. Candar-oğullarının önemli beylerinden birisi
olan İsfendiyar Bey’in30, Osmanlı taraftarı olan Kasım ve kendisinden sonra
beyliğin başına geçen İbrahim adlı oğulları vardı. Fakat 1485 tarihli kayıtta Me-
lik Mahmud Çelebi Veled-i İsfendiyar Beğ şeklinde bir ibarenin bulunması, Mah-
mud Çelebi’nin İsfendiyar Bey’in oğlu olduğu gibi bir düşünceyi akla getirmek-
tedir. Ancak Mahmud Çelebi’nin İbrahim Bey’in oğlu ve İsfendiyar Bey’in torunu
olduğu bilinmektedir. Dolayısıyla 1485 tarihli defterde Göründür Pazarı’nın

24 Divan-ı Hümayun Mühimme Defteri (A. DVN.MHM.d.) 7 (1366, 2001), 10 (310), 12 (13, 374), 14
(1090, 1167, 1388), 15 (309), 16 (501), 21 (634), 22 (153, 156, 322), 23 (60, 384, 545, 577), 26
(7, 163, 254, 313, 314, 736), 27 (736, 834, 955), 28 (82), 29 (52)
25 M. Öz, Canik Sancağı, s. 59.
26 TT.d. 37, s. 673.
27 TKGM.TADB. TT.d. 46, vr. 213a, 217b.
28 TKGM.TADB. TT.d. 46, vr. 220a.
29 TT.d. 37, s. 673.
30 İsfendiyar Bey, 1392-1439 tarihleri arasında beylik yapmıştır. Osmanlılara tabi iken Ankara

Savaşı’ndan sonra Timur’a tabi olarak beyliğini elde eden İsfendiyar Bey, Fetret döneminde Çe-
lebi Mehmed’e karşı, önce İsa sonra da Musa Çelebileri desteklemişti Çelebi Mehmed zamanında
Osmanlı idaresini yeniden tanıyan İsfendiyar Bey, II. Murad döneminde de Kastamonu ve Sinop
bölgesinde hâkimiyetini sürdürmek için mücadeleye devam etmiştir. 1439’da vefat eden İsfendi-
yar Bey’in Osmanlı taraftarı olan Kasım ve kendisinden sonra beyliğin başına geçen İbrahim adlı
oğulları vardı. Yaşar Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar I; Çoban-oğulları Beyliği, Ca-
nadar-oğulları Beyliği, Mesâlik’ül-Ebsâr’a Göre Anadolu Beylikleri, Ankara 1991, s. 83-99.

161
 MEHMET İNBAŞI

malikâne gelirinin ve sergi hakkının31 İsfendiyar Bey’in torunu Melik Mahmud

Çelebi’ye tahsis edildiği görülmektedir.
1485 tarihli deftere göre Bafra’nın merkezi olan Göründür Pazarı’nda Ma-
halle-i Mescid-i Camii Emirze Beğ ve Mahalle-i Mescid-i Hüseyin Debbağ adında
iki Müslüman Mahallesi vardı32. Burada Mahalle-i Mescid-i Camii Emirze Beğ
ibaresi oldukça ilginçtir (Ek. 1). Mahalle isminde Mescid-i Camii ibaresinin kul-
lanılması, muhtemelen başlangıçta mescit olarak inşa edilen ibadet yerinin
daha sonra minber de ilave edilerek Cuma namazı kılınan bir mabede dönüştü-
rüldüğü ve eskiden beri de mescit olarak bilinmesinden dolayı buna ilave olarak
cami ibaresinin de eklendiği düşünülmektedir. Mahalleye ismini veren Emirze
Beğ33, Bafra’da Candaroğullarından önce bulunan Bafra (Bavra) beyleri olarak
bilinen bir aileye mensuptu34.
1485 tarihinde Emirze Beğ Mahallesi’nde 86 nefer, Mescid-i Hüseyin Deb-
bağ Mahallesinde 120 nefer olmak üzere toplamda 206 Müslüman nefer ikamet

31 986/1578 tarihli Kangırı / Çankırı Sancağı Kanunnâmesi’ne göre sergi resmi; “…Ve dükkânlar-
dan taşra oturub me’kulât kısmından ehl-i sûk her ne satarsa sergi resmi deyu kadîmden iki pul
almak mu‘tad iken hâliyâ yarımşar akçe alınur...” şeklinde belirtilmektedir. Yine yün ve tiftik yü-
künden zaman zaman fazla vergi talep edildiği belirtilerek Kangırı kadısı Mevlâna Muslihiddin’in
verdiği baclara uygun olarak vergi alınması, fazladan alınan vergilerin kaldırılması emredilmiştir.
“… Sergi resmi kadimden alınugeldiği üzere iki pul alına kirpas ve yün ve tiftik yükünden iki akça
alına. Yün yükünden satandan kırk akçede bir akçe alınur… Sayir hususlarda alınan bâc nefs-i
Kangırı bazarında alınan bâc gibidir. Ber mûceb-i hücec-i guzât arz olunub kayd olundı. Eğer
kuzât hüccetlerinden zikr olunmaduk bâc alınur husus sehven yazılmayub kalmak vaki‘ olmuş ise
kadîmden âdet ve mu‘tad olub alınugelen bâc kemakân alına kanunnâmede mezkûr değildir de-
nilmeye hemân sonradan hâdis hilaf-ı mu‘tad bid‘at alınmaya.” Ömer Lütfi Barkan, XV. ve XVI.
Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları I, Kanunlar, İstan-
bul 1943, s. 38-39. Kanunnamede belirtilen bu hususa göre; Göründür Bazarı’ndan sergi resmi,
kadimden beri alınmakta olup yine be-hükm-i şâhî diye belirtildiği üzere vergi gelirinin Melik
Mahmud Çelebi’ye tahsis edildiği ve bu şekilde devam ettiği anlaşılmaktadır.
32 BOA. TT.d. 37, s. 673-675.
33 Emirze / Emirza Bey türbesi Bafra’nın 10 km kuzeyinde Türbe köyündedir. Türbe kare planlı

olup dışardan çadır biçimindedir. Türbede 16 adet lahit vardır. Lahitler, Selçuklu ve beylikler
devri mimari tarzına uygun olarak yapılmıştır. Giriş kapısındaki kitabede türbenin 1381 tari-
hinde yapıldığı ve burada medfun olanların Taun / Veba hastalığından vefat ettikleri kaydedil-
miştir. H. Günhan Danışman, “Emirza Bey Türbesi, Bafra”, Anadolu Araştırmaları, sayı 10, 1984, s.
544-545; Türbedeki kitabede “Emirze ibn Hüseyin Beğ ve hâhrân merhum merkûr merhûmât-ı
ma‘fûrât.” şeklinde yer alan bilgiden Emirze Bey’in Hüseyin Bey’in oğlu olduğu belirtilmektedir.
Kitabede vebadan ölen Hüseyin Bey oğlu Emirze Bey ile çocukları Hacı Lütfullah, Paşa, İlalmış,
Hant / Hunt Hatun ve Sultan isimleri ile bazı dua cümleleri yer almaktadır. M. Zeki Oral, “Durağan
ve Bafra’da İki Türbe”, Belleten, c. 20, sayı 79, 1956, s. 390-392.
34 M. Öz, Canik Sancağı, s. 59.

162
 1576 TARİHLİ TAHRİR DEFTERİNE GÖRE BAFRA’NIN MAHALLELERİ

etmekteydi35. Göründür Pazarı’nda aynı zamanda üç adet bahçe, üç adet de ze-

min vardı. Bahçelerden biri Göründür merkezde olup Mustafa Bey evlatları Şadi
ve Abdi’nin tasarrufunda idi36. Eğlice Bahçesi Mevlâna Muhyeddin Mescidi far-
raşı olan Nazar’ın, Ebu Hüseyin Bahçesi ise yine Mevlâna Muhyeddin Mescid’nin
imamının tasarrufunda idi. Üç adet de zemin vardı37. 1485 tarihli defter göre
Cemaat-i Gebran Nefs-i Göründür şeklinde kaydedilen Göründür Pazarı’nda 79
gayrimüslim nüfus meskundu38.
1520 tarihli defterde “Kaza-i Bafra, Nefs-i Göründür Bazarı malikâne Me-
lik Mahmud Çelebi veled-i İsfendiyar Beğ ve Şehzade Hatun ve sergü hakkı
mezkûrlarındır be-hükm-i şâhî. Hâliyâ mâlikâne-i mezkûr mülk-i mebî‘i merhum
mağfur Ali Paşa öldükten sonra imaretine vakf eylemiş, Divanî timar” şeklinde
kaydedilmiştir39. Buna göre 1485 tarihli defterde belirtilen İsfendiyar Bey’in to-
runu Melik Mahmud Çelebi ve Şehzade Hatun’a sergi hakkı ve malikâne geliri
tahsis edilmiş iken, hâlen bu malikâne gelirinin merhum Ali Paşa’nın ölümün-
den sonra imaretine vakfedildiği, divani gelirinin ise tımara tahsis edildiği an-
laşılmaktadır. Dolayısıyla Göründür Pazarı’nın malikâne geliri artık merhum Ali
Paşa’nın imaretine, divani geliri ise ilk defterde yer alan hass-ı hümayun yerine
tımara tahsis edilmişti.
1520 tarihli defterdeki bilgilere göre Bafra’nın mahalle sayısında artış
meydana gelmiştir. Mescid-i Camii Emirze Bey ile Mescid-i Hüseyin Debbağ ma-
hallelerine ilave olarak Hacı Çırak, Hacı Ahmed, İshaklu, Çilehane, Debbağhane
ve Hoca Sinan mahalleri kurularak toplam mahalle sayısı sekize yükselmiştir.
Nüfus olarak bu sekiz Müslüman mahallesinde 239 nefer ikamet etmekteydi.
Cemaat-i Gebran Nefs-i Göründür başlığı altında 69 hane ve 28 mücerret olmak
üzere toplamda 97 nefer nüfus meskundu. Buna göre Göründür Pazarı merke-
zinde 210 hane, 28 mücerred ve 98 sipahi-zâde olmak üzere 336 nefer ikamet
etmekteydi. Göründür Pazarı’nın toplam vergi geliri 20.141 akçe olup zeamet
olarak tasarruf edilmekteydi. Malikâne geliri ise 2.948 akçe olup Ali Paşa ima-
retinin vakfı olarak kaydedilmişti40.

35 TT.d. 37, s. 673-675.

36 “Bağçe-i Şadi ve Abdi evlâd-ı Mustafa Beğ der nefs-i Göründür”, TT.d. 37, s. 675.
37 Bağçe-i Eğlice, der dest-i Nazar farraş bera-yı Mescid-i Mevlânâ Muhyeddin, Bağçe-i Ebû Hüse-

yin der dest-i imam bera-yı Mescid-i Mevlânâ Muhyeddin”, TT.d. 37, s. 675.
38 TT.d. 37, s. 676-677.
39 TT.d. 387, s. 667.
40 TT.d. 387, s. 667.

163
 MEHMET İNBAŞI

1576 tarihli defterde de “Kaza-i Bafra, Nefs-i Göründür Bazarı, malikâne

mülk-i Mahmud Çelebi veled-i İsfendiyar Beğ ve Şehzade Hatun. Mülk-i mebî’i
merhum mağfur Ali Paşa öldükten sonra imâretine vakf eylemiş ve sergü hakkı
dahi mezkûrlarındır. Hâliyâ malikâne-i mezbur ber mûceb-i hüccet-i şer’iye ve
defter-i atikde sebt-i defter olundu. Divanî hassa-i hümâyun” şeklinde 1520 ta-
rihli defterde verilen bilgiler büyük ölçüde tekrarlanmıştır41. Sadece 1520’de
Göründür Pazarı’nın gelirinin tımara tahsis edildiği belirtilmişken 1576 tarihli
defterde yeniden hass-ı hümayun olarak kaydedilmiştir. Ayrıca önceki defter-
lere atıf yapılarak “ber mûceb-i hüccet-i şer’iye ve defter-i atikde sebt-i defter
olundu” şeklinde malikâne gelirinin Ali Paşa’nın imaretine vakfedilmesi ile ilgili
hem kadı hüccetinin olduğu hem de atik defterde kaydedildiği belirtilmiştir.
1576 tarihli deftere göre Bafra Kazası merkezi olan Göründür Pazarı’nın
en büyüğü Emirze Bey Mahallesi olmak üzere sekiz mahallesi vardır. Dolayı-
sıyla mahalle sayısı bakımından 1520’deki mahallelerin aynı isimde devam et-
tiği, ancak aşağıda da belirtileceği üzere meskûn nüfus sayısında önemli artışlar
meydana geldiği görülmektedir. Dikkati çeken huşulardan birisi de Anadolu’da
XVI. yüzyılın ikinci yarısında yaşanan nüfus artışının Bafra bölgesinde de görül-
mesidir. Nitekim mahallelerde de belirtildiği üzere Bafra merkezde özellikle
mücerret nefer sayısında dikkate değer bir artış tespit edilmiştir. Bu durum
Anadolu’nun pek çok yerinde müşahede edilmektedir.
Mescid-i Camii Emirze Beğ Mahallesi; Bugünkü adı Emir Efendi olan
mahalle, Göründür Pazarı’nın en büyük ve tahrirlere kayıtlı en eski mahallesi-
dir. Müslüman nüfusun meskûn olduğu mahallede 1485’te 86 nefer42, 1520’de
62 nefer43 ikamet ederken bu sayı 1576 tarihli defterdeki kayda göre büyük bir
artışla 208 nefere44 yükselmiştir. Bu durumun Göründür Pazarı’nın bölgede çok
büyük bir pazar ve panayır yeri olarak işlevi olmasından ileri geldiği düşünül-
mektedir. Mahallenin Bafra’nın en büyük ve merkez mahallesi olması dolayı-
sıyla dini görevlilerin de en çok ikamet ettiği yer olmuştur. Emirze Camii’nin
imamı olan Şeyh Ahmed aynı zamanda vaiz ve müderrislik görevini de uhde-
sinde bulundurmaktaydı. Mevlâna Musliheddin beratla caminin hatibi, Rama-
zan ise müezzini olarak görevlendirilmişti. Yine Emirze Mahallesi’nde Şeyh Ev-
ran Camii’nin hatibi olarak görev yapan Muhyeddin isimli bir kimse daha ika-
met etmekteydi. Mahallede bir müderris, iki imam ve hatip, bir müezzin, 103

41 TKGM.TADB. TT.d. 46, vr. 217b

42 TT.d. 37, s. 673
43 TT.d. 387, s. 667
44 TKGM.TADB. TT.d. 46, vr. 217b-218a.

164
 1576 TARİHLİ TAHRİR DEFTERİNE GÖRE BAFRA’NIN MAHALLELERİ

hane (müzevvec / evli) ve 102 mücerret (bekâr) olmak üzere toplamda 208 ne-
fer meskûndu. Abdülkerim, Albdülkadir, Abdülcebbar, Abdürrezzak, Muslihed-
din, Muhyeddin gibi dini isimlerin çok yaygın olduğu mahallede en fazla kulla-
nılan isim, 42 adet ile Mehmed ve Mehemmed idi. Bunun yanında Sad, Şemhal,
Gökçe, Tursun, Muhterem, Sefer, Memi, Aykud gibi isimlere de rastlanmaktadır.
1485 tarihli kayıtlara göre Emirze Beğ Camii’nin vakıfları arasında Ça-
nakçı mezrasının malikâne geliri de vardı45. Çanakçı mezrası, 1576 tarihli def-
terde yine Emirze Beğ Camii’nin vakıfları arasında kaydedilmiştir46.
Mescid-i Debbağ Hüseyin Mahallesi; 1485’te 120 nefer nüfusa sahip
olan ve tamamen Müslümanların ikamet ettiği47 mahallede, 1520’de 31 nefer48
vardı. Bu tarihte mahalledeki nüfusun azalmasının sebebinin, Bafra’nın merkezi
olan Göründür Pazarı’nda yeni mahallelerin kurulmasından kaynaklandığı dü-
şünülmektedir. 1576’da ise bir hatip, 32 hane ve 30 mücerret olmak üzere top-
lamda 63 nefer49 ikamet etmekteydi. Hatiplik görevini yapan Hüseyin veled-i
Ali’nin görevine berat ile tayin edildiği kaydedilmiştir. Mahallede yine en yaygın
kullanılan isimlerin başında Mehemmed gelmekte olup 31 neferden 11 tanesi
bu ismi taşımaktaydı. İslami isimlerin dışında nadir olarak Şahdede, Kara, Mey-
ser, Sufiçelen, Nebi, Muhterem, Güvendik gibi isimlere de rastlanmaktadır. Bu-
rada en dikkat çekici olanı Sufiçelen ismidir ve defterde Sufiçelen v. Hüseyin
şeklinde kaydedilmiştir.
Çilehane Mahallesi; Günümüzde Çilhane Mahallesi adıyla halen mevcut-
tur. 1520 tarihli icmal defterinde rastlanılan Çilehane Mahallesi’nde bu tarihte
18 nefer Müslim nüfus ikamet etmekteydi50. 1576 tarihli deftere göre mahal-
lede 25 hane, 28 mücerret, bir avârız emini ile Mahmud v. Şadi isimli Bafra Ka-
dısı olmak üzere 55 nefer51 yaşamaktaydı. Kadı efendinin ikamet ettiği Çilehane
Mahallesi’nde aynı zamanda Hüseyin v. Süleyman isimli kişinin eminü’l-avârız
olarak kaydedildiği tespit edilmiştir. Bu mahallede dikkati çeken önemli bir hu-
sus, yaşanan nüfus artışına paralel olarak mücerret sayısının hane sayısından
fazla olmasıdır.

45 “Mezraa-i Çanakçı malikâne vakf-ı camii Emirze Beğ”, TT.d. 37, s. 676.
46 “Mezraa-i Çanakçı malikâne vakf-ı Camii Emirze Beğ. Zikr olunan kâfirler eker imiş. Divanisi
tabi nefs-i Göründür”, TKGM.TADB. TT.d. 46, vr. 220b.
47 TT.d. 37, s. 674-675.
48 TT.d. 387, s. 667
49 TKGM.TADB. TT.d. 46, vr. 218a-218b.
50 TT.d. 387, s. 667.
51 TKGM.TADB. TT.d. 46, vr. 218a.

165
 MEHMET İNBAŞI

Hacı Çırak Mahallesi; İlk olarak 1520 tarihli defterde kaydedilen muh-
temelen Mescid-i Hüseyin Debbağ Mahallesi’nden ayrılarak yeni kurulan bu
mahallede 21 nefer meskûndu. 1576 tarihli tahrir defterine göre mahalledeki
nefer sayısında bir artış meydana gelmiş, 15 hane ve 19 mücerret olmak üzere
34 nefere yükselmişti. Bunlar içerisinde bir müezzin ile Mustafa v. Kubad adlı
müderris-zâde ve zâviyedâr olarak da kardeşi Mehemmed vardır. Bu kayıtlar-
dan babaları Mustafa’nın müderris olduğu anlaşılmakla birlikte hangi medre-
sede görev yaptığı belirtilmemiştir. Keza oğlu Mehemmed’in berat ile zaviyedâr
tayin edildiği kaydedilirken hangi zaviyede görevli olduğu hakkında bilgi yok-
tur.
Hacı Ahmed Mahallesi; XVI. yüzyılın başlarında kurulan mahallede
1520’de 13 nefer52, 1576’da ise 22 hane ve 19 mücerret ile bir muaf olmak üzere
toplam 42 nefer53 ikamet etmekteydi. Muaf olan Kalender v. Abdullah isimli ki-
şinin muafiyet sebebi belirtilmeden sadece el-muaf ibaresi kullanılmıştır. İslami
isimlerin yaygın olduğu mahallede Turmuş, Bali, Tanrıverdi, Kalender gibi isim-
lere de rastlanmaktadır.
Debbağhane Mahallesi; Bugünkü ismi Tabakhane Mahallesi’dir. Deb-
bağhane bilindiği üzere deri işletmesi yapılan yerdir. Bu dönemin bütün Os-
manlı şehir ve büyük kasabalarında debbağhanelere rastlamak mümkündür.
Ahi Evran’ın da mesleği olan debbağlık, Osmanlı toplumunda çok önemli bir iş
sahası olup bir mahalle oluşturacak kadar çalışanlara sahipti. 1520 tarihli def-
tere göre Debbağhane Mahallesi’nde 37 nefer54 meskûn iken 1576 tarihinde
mahalledeki nefer sayısında yaklaşık üç kat bir artış meydana gelmişti. Buna
göre 48 hane ve 36 mücerret olmak üzere toplam nefer sayısı 84’e yükselmiş-
tir55. Bu tarihte Hasan adlı kişi birunî (dışardan gelen) olarak belirtilmiş ancak
nereden geldiği kaydedilmemişti. Bafra’da yaygın olarak kullanılan 12 tane Me-
hemmed ve Mehmed isminin yanında Haydar, Gökçe, Nazar, Muhterem, Bahşa-
yiş, Kaya, Bali, Uğurlu, Barak, Şad ve Hızır gibi isimlere de rastlanmaktadır.
İshaklu Mahallesi; Günümüzde Bafra’da İshaklı Mahallesi halen varlığını
devam ettirmektedir. XVI. yüzyılın başlarında kurulduğu anlaşılan İshaklu Ma-
hallesi’nde 1520’de 37 nefer56, 1576’da ise 37 hane, 50 mücerret ve muaf olarak

52 TT.d. 387, s. 667.

53 TKGM.TADB. TT.d. 46, vr. 218b-219a.
54 TT.d. 387, s. 667.
55 TKGM.TADB. TT.d. 46, vr. 219a.
56 TT.d. 387, s. 667.

166
 1576 TARİHLİ TAHRİR DEFTERİNE GÖRE BAFRA’NIN MAHALLELERİ

gösterilen iki kişi57 olmak üzere toplamda 89 nefer vardı58. Mahalledeki mücer-
ret sayısı diğer şehirlerde de yaygın olarak görüldüğü gibi hane sayısından faz-
ladır. Mahallede hanelerin çocuk sayılarının fazla olduğu tespit edilmiştir. Nite-
kim İshaklu Mahallesi’nde kardeş sayıları; iki kardeş 15, üç kardeş 9, dört kar-
deş 3 ve beş kardeş 2 hane tespit edilmiştir. Özellikle kardeşler belirtilirken ve-
led-i o, birader-i o, birader-i diğer şeklinde, şayet beşinci kardeş varsa bir kez
daha birader-i diğer olarak kardeşler kaydedilmiştir59. İshaklu Mahallesi bün-
yesinde dört adet bahçe60 ve iki adet de çiftlik zemini61 vardı. Bahçelerden üç
tanesi Göründür Pazarı merkezinde ikamet eden Müslüman haneler tarafından
tasarruf edilirken bir bahçe ise gayr-i Müslimlerin tasarrufunda idi. Keza zemin
yerlerinden birisi Müslüman diğeri ise bir gayrimüslim tarafından tasarruf edil-
mekteydi.
Hoca Sinan Mahallesi; İlk defa 1520 tarihli tahrir defterinde kaydedilen
mahallede, 20 nefer62 ikamet etmekteydi. 1576 tarihli defterde de aynı isimle
kaydedilen mahallede 7 hane 12 mücerret ve kadı-zâde olarak kaydedilen Ra-
mazan v Nazar olmak üzere toplamda 20 nefer Müslüman nüfus meskûndu63.
Mahallede bir ailede beş kardeş ile iki ailede üçer kardeş olduğu tespit edilmiş-
tir.
Bafra / Göründür Pazarı’nda Gayr-i Müslimler; Bafra merkezde Müs-
lüman nüfus ile birlikte yaşayan gayrimüslimler defterlerde, Cemaat-i Gebrân-ı
Nefs-i Göründür başlığı altında verilmektedir. 1485 tarihli deftere göre Görün-
dür Pazarı’nda 79 nefer64 ikamet etmekteydi. Bu gayrimüslim nüfus içerisinde
18 nim çift, 7 ekinli, 41 caba ve 10 mücerret vardı. Hıristiyan tebaanın Bafra /
Göründür Pazarı’nda ikamet etmesine rağmen daha çok çiftçi reaya olarak be-
lirtilmesi ve hububat üretimi yanında bağcılıkla da uğraşması dikkat çekicidir.
79 nefer gayrimüslim nüfus, 25’er akçe olmak üzere toplam 1.975 akçe cizye

57 “Şaban v Abdullah mücerred el-muaf, Süleyman v Abdullah el-muaf”. TKGM.TADB. TT.d. 46, vr.
219b
58 TKGM.TADB. TT.d. 46, vr. 219a-219b.
59 Beş kardeşlere bir örnek. “Süleyman v. Ramazan, Musa v. O, Maden birader-i O, Mustafa bira-

der-i diğer, Mehemmed birader-i diğer”. TKGM.TADB. TT.d. 46, vr. 219a.
60 “Bağçe-i Ali v Ferruh ve Hasan v Mehmed der nefs-i Göründür; Bağçe-i Serne v Kurt ve Kavak v

Kirakos; Bağçe-i Mevlâna Mahmud tabi nefs-i Göründür; Bağçe-i İskender v Abdullah nefs-i Gö-
ründür”. TT.d. 46, vr. 219b.
61 “Zemin-i Arnekil v Yorgi; Zemin-i Köhne Bayırı der tasarruf-ı Veli v Halil ve Hacı Mustafa v Seci

ve Receb v Mahmud Bennak”. TKGM.TADB. TT.d. 46, vr. 219b.

62 TT.d. 387, s. 667.
63 TKGM.TADB. TT.d. 46, vr. 219b.
64 TT.d. 37, s. 676.

167
 MEHMET İNBAŞI

vergisi ödemekteydi65. Bu tarihte defterde yer alan önemli bir kayıt da isim be-
lirtilmeden cizye gelirinin şehzadenin hassı olduğunun belirtilmesidir66. Gayri-
müslimlerden alınan malikâne geliri 1.380 akçe olup 13 müd67 (6.669 kg) buğ-
daydan 650, 7 müd (3.591 kg) arpadan 280 ve bağ gelirlerinden de 450 akça
olmak üzere toplamda 2.240 akçe vergi tahsil edilmekteydi68. 1520 tarihli def-
terde Göründür Pazarı’nda meskûn olan Hıristiyan nüfusun nefer sayısında
%20 artışla, 68 hane ve 28 mücerret olmak üzere toplam 97 nefer tespit edil-
miştir69.
Göründür Pazarı’nda 1576 tarihli deftere göre 75 hane ve 64 mücerret
olmak üzere toplamda 139 nefer70 meskûndu. Bu dönemde Müslüman mahal-
lelerinde de görüldüğü üzere mücerret sayısı neredeyse hane sayısına eşittir.
Gayrimüslim nüfusun üzerinde yapılan incelemede bir adet 5, altı adet 4, yedi
adet de 3 kardeş olduğu, iki kardeş olanların sayısının da yüksek olduğu tespit
edilmiştir. En yaygın kullanılan isimler ise, Haçinik, Vasil, Todoris, Kostadin, To-
dor, Lefter, Dimitri ve Yani olup, bunlar arasında az da olsa ortak kullanılan
Emirze, Karaca, Kiçi, Arslan, Saru, Sarıca, Alagöz ve Bali gibi isimlere de rastlan-
mıştır.
Hıristiyan nüfus arasında çanakçı, çarıkçı, kürekçi ve börekçi gibi çeşitli
meslek mensupları da vardır. Gayrimüslim nüfusun büyük ölçüde tarımla uğ-
raştığı anlaşılmaktadır. Nitekim ödedikleri vergilere bakıldığı zaman çift, nim
çift ve bennak gibi raiyyet yükümlülükleri olduğu, buğday, arpa gibi hububat
ürünleri yanında keten ve kenevir üretimi ile bağcılık yaptıkları görülür. Def-
terde gayrimüslim nefer sayısı 139 iken ispençe71 hesaplamalarında 141 nefer
olarak gösterilmiştir. 1485 tarihli defterde cizye-i gebran diye kaydedilmişken,
1576 tarihli defterde ispençe adıyla kaydedilmiş, nefer başına miktar yine 25
akçe olarak hesaplanmıştır. Defterlerden elde edilen verilere göre Bafra merke-
zinin mahallelerini ve nefer sayılarını şu şekilde göstermek mümkündür.

65 TT.d. 37, s. 676-677.

66 “Cizye-i gebran Hass-ı şehzade tâle bekâhû. Neferen 79 fî 25 1975,”. TT.d. 37, s. 676. İsmi belir-
tilmeyen bu şehzadenin bu tarihlerde Amasya’da bulunan Şehzade Ahmed’e veya onun oğulların-
dan birisine ait olduğu düşünülmektedir. Bu konuda M. Öz çok detaylı açıklamalar yapmaktadır.
Canik Sancağı, s. 129.
67 Müd, ortalama olarak 20 İstanbul kilesine (513 kg) karşılık gelen bir ölçü birimi idi. Cengiz

Kallek, “Müd”, DİA. 31, Ankara 2020, s. 456-457.

68 Bir müd buğday 50, bir müd arpa ise 40 akçeden hesaplanmıştır.
69 TT.d. 387, s. 667.
70 TKGM.TADB. TT.d. 46, vr. 219b-220a.
71 “İspençe 141 neferen 3.525”, TKGM.TADB. TT.d. 46, vr. 220a.

168
 1576 TARİHLİ TAHRİR DEFTERİNE GÖRE BAFRA’NIN MAHALLELERİ

Tablo 1: 1576 Tarihinde Bafra / Göründür Pazarı’nın Mahalleleri

Mahalle Adı Müzev- Mücer- Görevliler Muaf Nefer
vec ret
/ Hane / Bekâr
Mescid-i Camii Emirze 103 102 Müderris 208
Beğ Hatib 2
Mescid-i Hüseyin Deb- 32 30 Hatib 63
bağ
Hacı Çırak 15 17 Müderris- 34
zade
Zaviyedar
Hacı Ahmed 22 19 1 42
İshaklu 37 50 2 89
Çilehane 25 28 Kadı 55
Avarız
emini
Debbağhane 48 36 84
Hoca Sinan 7 12 Kadı-zade 20
Toplam 289 294 9 3 595
Cemaat-ı Gebran 75 64 139
Genel Toplam 364 358 9 3 734

Tabloda da görüldüğü üzere Bafra merkezinde Müslümanların meskûn

olduğu sekiz mahalle olup, gayrimüslimler Cemaat-ı Gebrân adı altında zikre-
dilmiş ancak hangi mahallede ikamet ettikleri belirtilmemiştir. Dikkat çeken bir
husus da hane sayısı ile mücerret sayısının birbirine çok yakın olmasıdır. Bu
durum Bafra’da genç nüfus sayısının oldukça yüksek olduğunu ve aynı zamanda
ailedeki çocuk sayısının da genel olarak kabul edilen üç sayısından daha fazla
olduğunu da göstermektedir. Nitekim Müslüman nüfusun mücerret sayısı hane
sayısından fazladır. Bu durum yüzyılın sonunda yaşanan nüfus artışı ile izah
edilmelidir.
Bafra / Göründür Pazarı’nın Nüfus Durumu
Müslüman ve gayrimüslimlerin birlikte yaşadıkları Göründür Pazarı’nın
nüfus durumunu ve tahmini nüfusunu tahrir defterlerinden elde edilen veri-
lerle tespit etmek mümkündür.

169
 MEHMET İNBAŞI

Tablo 2: XV-XVI. Yüzyılda Bafra / Göründür Pazarı Mahalleleri

1485 1520 1576
Mahalle Adı Nefer Mahalle Adı Nefer Mahalle Adı Nefer
Mescid-i Ca- 86 Mescid-i Ca- 62 Mescid-i Camii 208
mii Emirze mii Emirze Emirze Beğ
Beğ Beğ
Mescid-i Hü- 120 Mescid-i Hü- 31 Mescid-i Hüseyin 63
seyin Debbağ seyin Debbağ Debbağ
Hacı Çırak 21 Hacı Çırak 34
Hacı Ahmed 13 Hacı Ahmed 42
İshaklu 37 İshaklu 89
Çilehane 18 Çilehane 55
Debbağhane 37 Debbağhane 84
Hoca Sinan 20 Hoca Sinan 20
Toplam 206 239 595
Gebran 79 Gebran Nefer 97 Gebran Nefer
Hane 69 139
Müc 28 Hane 75
Müc 64
Toplam Ne- 285 336 734
fer

Tabloda da görüldüğü üzere 1485’te iki mahalle ve cemaat adı altında

kaydedilen gayrimüslimler ikamet etmekteydi. Her hanede yaygın olarak kabul
edilen ortalama beş kişi olduğu kabul edilirse, Bafra merkezde 1170 Müslüman,
345 civarında gayrimüslim olmak üzere toplamda 1515 kişinin ikamet ettiği
söylenebilir72.
1520 tarihli defterdeki kayıtlara göre Müslüman mahalle sayısında
önemli bir artış meydana gelerek iki mahalleden sekize yükselmiştir. Mahalle
sayısındaki artışa rağmen nefer sayısındaki artış çok daha azdır. Bu dönemde
Bafra’da ortalama olarak 1.195 Müslüman ve 373’te gayrimüslim nefer vardı.
Buna göre nüfusun %60’ı Müslüman, %40’ı da gayrimüslim idi73.

72 Rakamlar ortalama olarak alınmıştır. M. Öz’e göre bu tarihte Bafra merkezde 1.180 Müslüman

347 gayr-i müslim ikamet etmekteydi. M. Öz, Canik Sancağı, s. 59.

73 M. Öz, Canik Sancağı, s. 60.

170
 1576 TARİHLİ TAHRİR DEFTERİNE GÖRE BAFRA’NIN MAHALLELERİ

XVI. yüzyılın sonlarına doğru Bafra merkezindeki nüfus nefer sayısı bakı-
mından nerdeyse iki katına çıkmıştır. 289 hane, 294 mücerret ve 12 muaf nüfu-
sun ikamet ettiği dikkate alındığında 1576 tarihinde Bafra merkezde 1.501 ki-
şinin yaşadığını söylemek mümkündür. Bunlara 440 nefer civarında gayrimüs-
limler de dâhil edilirse merkez kazanın nüfusu 1.941 civarında idi. Buna göre
Bafra merkezde yaşayan Müslüman nüfusun oranı %66 olup zimmilerin oranı
ise %34 idi. Sonraki avarız tahrirlerinde Müslüman nüfus oranı daha da yüksel-
miştir.
Bafra / Göründür Pazarı’nın Vergi Gelirleri
Göründür Pazarı’nda 1576 tarihli defterdeki kayıtlara göre, Müslim ve
gayrimüslimlerin tasarrufunda olan zeminler vardır. Aynı zamanda bir kısmı
mukataa olarak bir kısmı da vakıflara akar olarak kaydedilmiş çeşitli gelirler
bulunmaktaydı74.

Tablo 3: Bafra / Göründür Pazarı Vergi Gelirleri

Vergi Birimi Açıklama Toplam
Mukataa-i Tamga 8.000
Sergi resmi Vakıf, Der tasarruf-ı Sahib Melik 2.000
Boyahane, bâc-ı hamr, bazar Senelik 12.000
yeri nam-ı diğer Panayır Yeri
ve bâc-ı bazar mukataası
Göründür merkezdeki hamam Vakıf, Köprü köyündeki İmaret-i Mer- 2500
mukataası hum Taceddin vakfı, senelik
Çanakçı mezraası Malikâne vakf-ı Camii Emirze Beğ. -
Zikr olunan kâfirler eker imiş. Diva-
nisi tabi nefs-i Göründür
Çiftlik-i zemin-i Bafra, ber mu- Divani hisse 1.000
ceb-i defter-i atik Malikâne hisse 1.000
Çiftlik yeri 2 adet 480
Yazıbağı mezraası Malikâne vakf-ı Selçuk Hatun divani 1.400
timar

74 Bahsedilen vergi gelirlerinin kaydedilmesi hususunda tahrir kâtibinin aynı vergiyi aynı sayfada

farklı olarak kaydettiği tespit edilmiştir. Örneğin tamga mukataası ilkinde 8.000, ikincisinde
6.000 akçe, boyahane, bâc- pazar mukataası ilkinde 12.000, ikincisinde 9.700 akçe, Taceddin Beğ
vakfının hamam mukataası ilk kayıtta 2.500 sonrakinde 2.000 akçe vb mükerrer ve bazı hatalı
kayıtlar vardır. Bu sebeple burada belirtilen vergi gelirlerinden sadece ilk kaydedilenler verilmiş,
ikinci kayıtlar dikkate alınmamıştır. TKGM.TADB. TT.d. 46, vr. 220b-221a.

171
 MEHMET İNBAŞI

İhtisab ve ihzariye mukataası Ber muceb-i sicill-i kadı-i Bafra, hâsıl 3.200
fi sene
İspençe 114x25 3.525
Çift 2x57 114
Nim 9x27 247
Bennak 2x18 36
Keten ve kenevir resmi 500
Bağ gelirleri 1.000
Bâd-ı heva, arusiyye ve tapu 1.500
Buğday /Hınta 500 kile x60 3.000
Şair / Arpa 300 kile x 50 1.500
TOPLAM 42.918

Görüldüğü üzere Bafra merkezinin en yüksek geliri boyahane, bâc-ı bazar

ve bâc-ı hamr gelirleri olup bunu tamga mukataası75 izlemekteydi. İspençe ge-
lirinden sonra Bafra kadısının sicil kaydında belirtilen ihtisab ve ihzariye mu-
kataası da önemli bir yekûn tutmaktaydı. Keza buğday ve arpa gelirleri ile va-
kıflara tahsis edilen mezra gelirleri de dikkate değer yüksekliktedir. Bafra / Gö-
ründür Pazarı’nın gelirleri çok ayrıntılı olarak M. Öz tarafından incelendiği için
tekrara düşmemek amacıyla burada kazanın gelirlere kısmen değinilmiştir.
Sonuç olarak; Samsun’un en önemli ilçelerinden birisi olan Bafra, erken
dönemden itibaren Türk idaresine girdiği için Bafra Beyleri ve müteakiben de
Osmanlı idaresi altında kalmıştır. Gerek beylikler gerekse Osmanlılar zama-
nında Kızılırmak havzasında bulunduğu için önemli bir üretim merkezi olmuş-
tur. Bu çalışmada elde edilen verilerden birisi, Bafra merkezi için Göründür Pa-
zarı adının kullanılması, Pazar yerinden bahsedilirken Panayır Yeri olarak isim-
lendirilmesi, canlı bir ticari hayatın bulunduğunu göstermektedir. Bafra, XVI.
yüzyılda küçük bir Osmanlı kazası olarak tarımsal üretimi ön plana çıkan bir
yerdir. Bafra’nın köyleri de incelenirse tarımsal üretimin çok daha fazla olduğu
görülecektir. Bu çalışma ile Mehmet Öz tarafından yapılan XVI. Yüzyılda Canik
Sancağı adlı kitapta da ayrıntılı olarak bahsedilen Bafra merkezinin tanıtılma-
sına küçük bir katkı sağlamak amaçlanmıştır.

75 M. Öz, bu vergiyi gümrük-i derya olarak nitelendirmektedir. M. Öz, Canik Sancağı, s. 107, 109.

172
 1576 TARİHLİ TAHRİR DEFTERİNE GÖRE BAFRA’NIN MAHALLELERİ

KAYNAKÇA
Arşiv Vesikaları
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA.)
Divan-ı Hümayun Mühimme Defteri (A. DVN.MHM.d.)
7 (1366, 2001), 10 (310), 12 (13, 374), 14 (1090, 1167, 1388), 15 (309), 16 (501), 21
(634), 22 (153, 156, 322), 23 (60, 384, 545, 577), 26 (7, 163, 254, 313, 314, 736),
27 (736, 834, 955), 28 (82), 29 (52) vb.
Tapu-Tahrir Defterleri (TT.d.) 37, 41, 387.
Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Tapu Arşivi Daire Başkanlığı Tapu-Tahrir Defteri
(TKGM. TADB. TT.d.); 46, 388.
387 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri I-II, Ankara 1996.
Araştırma ve İnceleme Eserler
Açıkel, Ali, “Rum Eyaleti”, DİA. 35, İstanbul 2008, s. 225-226.
Barkan, Ömer L., Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri, C. I, Ankara 1988.
Barkan, Ömer Lütfi, XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin
Hukukî ve Malî Esasları I, Kanunlar, İstanbul 1943.
Danışman, H. Günhan, “Emirza Bey Türbesi, Bafra”, Anadolu Araştırmaları, sayı 10,
1984.
Emecen, Feridun M., “Sosyal Tarih Kaynağı Olarak Osmanlı Tahrir Defterleri”, Tarih ve
Sosyoloji Semineri (28-29 Mayıs 1990), İstanbul 1991.
Faroqhi, Suraiya, “Taxation and Urban Activities in Sixteenth Century Anatolia”, IJTS, I
(1979).
Günday, Dündar, “Tahrir Defterleri ile Mukataa Defterleri Arasında Bir Mukayese”, POF,
C. 27, Sarajevo 1979, s.277.
İnalcık, Halil, Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-ı Arvanid, Ankara 1988.
İnalcık Halil, “Ottoman Methods of Conquest”, Studia Islamica, II (1952).
Kallek, Cengiz, “Müd”, DİA. 31, Ankara 2020.
Karagöz, Rıza, “Canik’in İdarî Yapısı ve İdarecileri”, İlkçağdan Cumhuriyete Canik, Ed.
Cevdet Yılmaz, Samsun 2013.
Köse, Osman, “Canik Bölgesinin Osmanlılara Geçişi”, İlkçağdan Cumhuriyete Canik, Ed.
Cevdet Yılmaz, Samsun 2013.
Oral, M. Zeki, “Durağan ve Bafra’da İki Türbe”, Belleten, c. 20, sayı 79, 1956.
Öz, Mehmet, XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı, Ankara 1999.
Öz, Mehmet, “Samsun”, DİA.36, İstanbul 2009.
Öztürk, Ayşe, Bafra’nın Kültür Tarihi ve Türkler, Yüksek Lisans Tezi, Samsun 2019.
Tellioğlu, İbrahim, “Osmanlı Hâkimiyetine Kadar Canik”, İlkçağdan Cumhuriyete Canik,
Ed. Cevdet Yılmaz, Samsun 2013.
Yücel, Yaşar, Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar I; Çoban-oğulları Beyliği, Candar-
oğulları Beyliği, Mesâlik’ül-Ebsâr’a Göre Anadolu Beylikleri, Ankara 1991.

173
 MEHMET İNBAŞI

EKLER
Ek 1:

174
 1576 TARİHLİ TAHRİR DEFTERİNE GÖRE BAFRA’NIN MAHALLELERİ

Ek 2:

BOA. TT.d. 37

175
 MEHMET İNBAŞI

Ek 3.

BOA. TT.d. 387

176
 1576 TARİHLİ TAHRİR DEFTERİNE GÖRE BAFRA’NIN MAHALLELERİ

Ek 4:

TKGM.TADB. TT.d. 46,

177
 MEHMET İNBAŞI

Ek 5:

TKGM.TADB. TT.d. 46

178