ЭДИЙН ЗАСАГ:

4
ЭДИЙН ЗАСГИЙН ОНОЛЫН СУРГАЛТАНД
ФИЛОСОФИ МЭДЛЭГИЙН ТУХАЙ

Ö.Ãîìáîñ¿ðýí Á.Äàãçìàà

Ò¿ëõ¿¿ð ¿ãñ: Ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààíû ýïèñòåìîëîãè îíöëîã.

Ýäèéí çàñãèéí ôèëîñîôèéí ýïèñòåìîëîãè îíöëîã. Ýäèéí çàñãèéí
ôèëîñîôè ìýäëýã ¿¿ññýí ò¿¿õýí õóãàöàà. Ýäèéí çàñãèéí ôèëîñîôèéí
ñîíãîäîã îíîëóóä. Ýäèéí çàñãèéí ôèëîñîôèéí ÕÕ çóóí äàõü øèíýõýí
îíîëóóä. Ìàíàé ýäèéí çàñãèéí îíîëûí á¿òýýë¿¿ä äýõ çàðèì ôèëîñîôè
¿íäýñëýë, òîìú¸îëîë.

Îðøèë ¿ã: Ýäèéí çàñãèéí îíîëûí ãóðâàí ¿íäñýí õýâ ìàÿã áàéäàã íü
ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààí (ÝÇØÓ), ýäèéí çàñãèéí ôèëîñîôè (ÝÇÔ),
ýäèéí çàñãèéí òóõàé øàøíû îíîë ãóðàâ þì. Ýäãýýðèéí äîòðîîñ ÝÇÔ-èéí
ÿíç á¿ðèéí ÷èãëýë íü эдийн засгийн асуудлаархи øèíæëýõ óõààíû
мэдлэгэнд òºäèéã¿é öººíã¿é íºõöºëä áàñ øàøíû îíîëûí ¿íäýñëýë¿¿äэд
ýåðýã áàéð ñóóðèíààñ хандаж, òýäãýýðò аль нэг утга оруулсан
(¿íýëýìæèéí) òàéëáàð õèéæ èðæýý. Óëìààð XIX çóóíä ÝÇÔ (philosophy of
economics) àâààñ íèéãìèéí ôèëîñîôèéí íýã ãîë ñàëáàð áîëîí á¿ðýëäýæ
èðñýí áàéíà. Ãýõäýý ò¿¿íä õîëáîãäîõ ÷óõàë ÷óõàë ñàíàà, ¿íäýñëýëèéã
ò¿¿õèéí ºìíºõ ýðèí ¿åүдэд ÷ ôèëîñîôè÷èä áèé áîëãîæ èðñýí áàéíà.
Манай эäèéí çàñãèéí ñóðãàëòûí ÿíç á¿ðèéí òºâøèí, òýäãýýðò
çîðèóëñàí ñóðàõ áè÷èã, гарын авлаганууд øèíæëýõ óõààíû мэдлэгийг
онцолдог íü ç¿é ¸ñíû þì. Ãýõäýý тийм бүтээлүүд ÝÇØÓ-ûí ñýäâ¿¿äýýñýý
ãàäíà ÝÇÔ-èéí ò¿¿õýí áà îð÷èí ¿åèéí ìýäëýãèéã ººðòºº áàãòààäàã íü áàñ
ãàðöààã¿é øèíæòýé áàéäàã. Ãàãöõ¿¿ òèéì ôèëîñîôè ìýäëýã нь øèíæëýõ
óõààíû бусад төрлийн онолын ìýäëýãòýé õýðõýí õîëáîãäñîíыг áîëîí áàñ
òýäãýý𠺺𠺺ð õýâ ìàÿãèéí ìýäëýã ÿìàð ÿëãàà á¿õèéã çîðèóä ÷óõàë÷ëàí
ºã¿¿ëñýí íü òºäèé ë áàéäàãã¿é áèëýý. Ер нь ñóðàõ áè÷ãýíä, õè÷ýýë
çààëòàíä òèéì çîðèëãî òàâèàä áàéõ øààðäëàãà òýð á¿ð ãàðäàãã¿é
áîëîëòîé. Õàðèí ìýðãýæëèéí òºâøèíä áîë ñóäëàà÷ õ¿í, áàãø õ¿í àâààñ
ÝÇÔ-ийí àëü íýã ÷èãëýë, ÝÇØÓ õî¸ðûã òîäîðõîé íýãäýëòýéãýýñ ãàäíà
ÿëãààòàé áàéäëûã íü çààâàë õàðãàëçäàã áàéõ ¸ñòîé. Ýíý áîë ôèëîñîôè

38
 ЭДИЙН ЗАСАГ:

áà ÝÇØÓ àëü àëü ñàëáàðûí ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñò õ¿÷èíòýé øààðäëàãà ìºí

ãýæ áîäîæ áàéíà. Èéì áîäîëäîî äàðààõ çàðèì ¿íäýñëýãýý ãàðãàÿ. 1-ðò,
ìàíàé ôèëîñîôè÷äûí äîòîð “ôèëîñîôè бол øèíæëýõ óõààí ìºí” ãýäýã
Ãåãåëü, ìàðêñèñòóóä çýðýã îíîë÷äûí ¿çëèéã áàðèìòëàã÷èä ýä¿ãýý ÷ ãýñýí
áóé. Ãýòýë àëü XIX çóóíû äóíä ¿åýñ õîéø ôèëîñîôèéí ÿíç á¿ðèéí ÷èãëýë,
ñóðãóóëü á¿õýí áîë øèíæëýõ óõààí, óðëàãèéí îíîë, øàøèí çýðýã
ìýäëýãèéí òºðë¿¿äèéí àëü íýãíèéõ íü þìóó çàðèì õýäèéíõ íü, ýñâýë
á¿ãäèéíõ íü òîäîðõîé ¿ð ä¿íä ÿìàð íýã óòãà îðóóëñàí æè÷ æè÷ ¿íýëýìæèéí
îíîë ìºí ãýäýã ¿çýë ôèëîñîôèéí àìüäðàëä íî¸ðõîõ áàéð ñóóðüòàé
áîëñîí áèëýý. 2-ðò, íºãººòýéã¿¿ð ìàíàé ýäèéí çàñãèéí ìýðãýæëèéí
õ¿ì¿¿ñèéí çàðèì íü ÝÇØÓ-ûí òàéëáàð, ¿íäýñëýë, òîäîðõîéëîëò õýìýýí
áè÷ñýí ç¿éë íü øèíæëýõ óõààíû áèø, õàðèí ôèëîñîôè àãóóëãàòàé áàéäàã
íü àíçààðàãääàã þì. 3-ðò, МУИС-ийн философийн тэнхмээс ÿíç á¿ðèéí
ìýðãýæëèéí, ò¿¿íèé äîòîð ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðûí ìàãèñòðàíò íàðт
ôèëîñîôèéí òîäîðõîé ñýäâèéã ìýðãýæëèéíõýý øèíæëýõ óõààíû
ìýäëýãòýé õîëáîí áè÷èõ äààëãàâàð ºãºõºä òýäíèé çàðèì íü íýã áîë çºâõºí
øèíæëýõ óõààíû àñóóäал àâ÷ ¿çñýí, эсвэл ôèëîñîôè ìýäëýãèéã öóëãóé
õóóëáàðëàñàí äóòàãäàë ãàðãàäàã þì. Харамсалтай нь ÌÓÈÑ-èéí Ýäèéí
çàñãèéí ñóðãóóëèéí õîéø õîéøäûí çàëóó áàãø áà ñóäëàà÷äàä ÝÇØÓ, ÝÇÔ
õî¸ðûí íýãäýë áà ÿëãààíû àñóóäàë á¿ð ÷ á¿ðõýã, àÿã¿é áîë åðººñºº
àíçààðàãäàõã¿é áàéõ ýðñäýëòýé áîëæýý. Òèéì ýðñäýëèéí øàëòãààí íü
гэвэл òóñ ñàëáàð ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº ¸ñîîð ôèëîñîôèéã
ñóäëàõ íü îþóòíû õóâüä ñîíãîëò (ñàéí äóðûí), ìàãèñòðàíò áà äîêòîðàíò
íàðò бол аль алины нь сургалтын төлөвлөгөөнд îãò ïàäã¿é òèéì õè÷ýýë
áàéãàà. Äóíä ñóðãóóëüä ôèëîñîôèéí õè÷ýýë áàéäàãã¿éã ýíä áàñ äóðäúÿ.
Äýýð äóðäñàí øàëòãààíóóäûã õàðãàëçâàë ÝÇØÓ, ÝÇÔ õî¸ðûí
õàðüöààíû àñóóäëûã îíîëûí òºâøèíä äýâø¿¿ëæ, çºâ øèéäâýðëýí
òàéëáàðëàäàã áîëîõîä ýäèéí çàñãèéí îíîëûí áà ôèëîñîôèéí àëü àëü
ñàëáàðûí áàãø, ñóäëàà÷èä ìýðãýæëèéíõýý áîëîí àëáàí àæëûíõàà ¸ñ
ñóðòàõóóíûã áîäîæ, áàñ çîõèõ áîëîâñðîëòîé, ñî¸ëòîé õ¿ì¿¿ñ ìºíèéõºº
õóâüä èðãýíëýã ñýòãýë ãàðãàæ õàìòûí ¿éë àæèëëàãàà ºðí¿¿ëýõ
øààðäëàãàòàé õýìýýí ¿çýæ áàéíà. Èéì ºðíºëòºä холбогдох мэргэжлийн
багш нар, ñóäëàа÷äûí àíõààðëûã óëàì õàíäóóëàõ çîðèëãîîð ýíý
ºã¿¿ëëèéã áè÷èâ. Èíãýõäýý ýäèéí çàñãèéí ôèëîñîôèéí á¿õ ñýäâèéã òîëü
áè÷èã øèã õàìðàõ çîðèëãî áèä òàâèàã¿é íü îéëãîìæòîé. Õàðèí Ìîíãîëûí
èõ äýýä ñóðãóóëü, êîëëåæèéí ñóðãàëòàíä àøèãëàæ áóé ¿íäýñíèé áîëîí
ãàäààä õýëíýýñ îð÷óóëñàí ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãà äàõü çàðèì îéëãîëò,
òîìú¸îëîë, ¿íäýñëýëèéã îíöîëæ, òýäãýýðèéí òàëààð ôèëîñîôèéí
ïëþðàëèçìûí ¿¿äíýýñ ººðñäèéí áîäëîî èëýðõèéëýõèéã áèä çîðüæ áóé
áîëíî. Èéì çîðèëòîî áèåë¿¿ëýõ ãýñýí îðîëäëîãîíäîî àøèãëàñàí îíîëûí
ìýäýýí¿¿äèéí ìààíü íýëýýä õýñýã íü ýäèéí çàñãèéí ìýðãýæèë á¿õèé
óíøèã÷ íàðò óëèã ñàíàãäàõ ¿íäýñòýéã îéëãîæ áàéíà. Ãýõäýý ºìíº
äóðäñàí÷ëàí ãàíö ýäèéí çàñãèéí áèø, áàñ áóñàä ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ,
ò¿¿íèé äîòîð ìàíàé ôèëîñîôè÷äûí ìààíü çàðèì íü ôèëîñîôè, øèíæëýõ
óõààí õî¸ðûí òºñººã òóéë÷ëààä ÿëãààã íü îëæ õàðäàãã¿éã èëð¿¿ëýõýä

39
 ЭДИЙН ЗАСАГ:

òîõèðîìæòîéã õàðãàëçàæ òèéì íèéòýä ìýäýýæ îíîëûí çàðèì ñóðãààëûã

äóðäàõàä õ¿ðñýí áîëíî.

Íýã. Ýäèéí çàñãèéí ôèëîñîôè ìýäëýãèéí ¿¿ñýë

хýäèéä, õààíàõàä õîëáîãäîõ âý?
Ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûí ç¿é òîãòîë, õºãæëèéí æàìûã òàéëáàðëàõ
îðîëäëîãûã ãðåêèéí ôèëîñîôè÷ Êñåíîôàí àíõ ãàðãàñàí òóõàé ýäèéí
çàñãèéí îíîë÷äûí çàðèì íü áè÷ñýí áàéäàã. Òýð áîë “îéêîíîìèÿ
(ýêîíîìèÿ-economy)” ãýäýã íýð òîìú¸îã àíõ õýðýãëýñýí ôèëîñîôè÷ àæ. Óã
íýð òîìú¸î íü “ºðõèéã óäèðäàõ óõààí” ãýñýí óòãàòàé þì áàéíà. Ãýâ÷
Êñåíîôàíû “Îéêîíîìè” ãýäýã çîõèîëûí àãóóëãûã çàðèì ñóäëàà÷
èëýðõèéëñíýýñ бид ä¿ãíýëò õèéõýä ãðåêèéí ýíý ôèëîñîôè÷ ºðõèéí àæ
àõóéã õºòëºõ çîõèîí áàéãóóëëàëòûã ôèëîñîôèéí ¿¿äíýýñ áèø, ººðººð
õýëáýë ¿íýëýìæèéí îíîëûí ¿¿äíýýñ áèø, õàðèí åðèéí óõàìñðûí òºâøиí
дэх танин мэдэхүйн áÿñàëãàë, ä¿ãíýëòýíä ¿íäýñëýí àâ÷ ¿çñýí áàéíà.
Ãàíö Êñåíîôàíû ÷ áèø, åð íü ýðòíèé Äîðíî äàõèíû îðíóóäûí áîëîí
ýðòíèé Ãðåê, Ðîìûí áóñàä ñýòãýã÷äèéí çîõèîë, çàðèì õóóëèéí ýìõòãýë
çýðýã á¿òýýëä ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä õîëáîãäîõ çºâëºìæ, çààëò,
øèéäâýð, áàñ íîìëîë ñóðãààë àãóóëàãäæýý. Òýäãýýð äýõ íýãòãýí
åðºíõèéëñºí øèíæòýé ìýäëýã íü ÷ ãýñýí îíîëûí ìýäëýã áèø (ò¿¿íèé
äîòîð ôèëîñîôè ìýäëýã áèø), õàðèí åðèéí óõàìñðûí òºâøíèé
ñýòãýëãýýíèé ¿ð ä¿í þì.
Õàðèí ýäèéí çàñãèéí ôèëîñîôè îéëãîëò áîëîâñðóóëàõàä íýëýýä
îéðòñîí ñýòãýã÷ áîë Àðèñòîòåëü àæ. Òýðýýð “áàÿëàã” ãýäýã îéëãîëò
òîìú¸îëñíûã ýíä îíöëîí äóðäúÿ. Ò¿¿íèé òîìú¸îëñíîîð áàÿëàã áîë òºð
óëñûí (ïîëèñûí) áîëîí ºðõèéí àìüæèðãààíä ãàðöààã¿é øààðäàãääàã ýä
þìñ ìºí. Òýðýýð àæ àõóéã ýðõëýõ óõààí (ýêîíîìèÿ), ìºí㺠õóðèìòëóóëàõ,
åð íü á¿õýëäýý áàÿæèõ óõààí (õðåìàòèñòèê) õî¸ðûí òóõàé ÿðüæ, ìºíãºí
õóðèìòëàë áîë àæ àõóéã ýðõëýí õºòëºõ, áàñ ººðèéí õýðýãöýýíýýñ äàâñàí
áàÿí áîëîõ-èéì õî¸ð çîðèóëàëòòàé áàéäàã ãýæýý.
Õàðèí Äîðíî äàõèíû áîëîí áóñàä á¿ñ íóòãèéí ýäèéí çàñãèéí
ñýòãýëãýýíèé òóõàé ýíä óë ¿íäýñòýé ìýäýýëýõ ÷àäàë õ¿ðýõã¿é áàéãààãàà
ó÷èðëàí äóðäúÿ.
Õî¸ð. Ýäèéí çàñãèéí ò¿¿õýí áà îð÷èí ¿åèéí îíîëóóä äàõü
ôèëîñîôè àãóóëãà
Ýäèéí çàñãèéí мэдлэг улмаар îíîë болж төлөвшсөн ò¿¿õ íü øóóä
óòãààðàà XVII çóóíààñ ýõòýé þì. Àíõíû òèéì îíîëуудад øèíæëýõ óõààíû
òàíèí ìýäýõ¿éí çàðèì дугнэлт, ¿íäýñëýë õóðèìòàëæ ýõýëñýí ÷ ãýñýí
á¿õýëäýý áîë ò¿¿íä ôèëîñîôè ìýäëýã íî¸ðõîæ áàéæýý. Òèéì ôèëîñîôè
ìýäëýãèéí àíõíû ò¿¿õýí ÷èãëýë¿¿ä íü ìåðêàíòàëèçì, ôèçèîêðàòèçì õî¸ð
þì. Ýäãýýð íü óëñ îðîíä áàÿëàã õóðèìòëàõ (àðèëæàà, ãàçàð òàðèàëàí ãýõ
ìýò) ýäèéí çàñãèéí àëü íýã óã ñóðâàëæèéã îëæ õàðàõäàà ò¿¿íýý ýäèéí
çàñãèéí õîëáîãäîõ íºõöºëä íü õàðãàëçóóëæ үзэхгүйгээр õàðèí á¿õ

40
 ЭДИЙН ЗАСАГ:

íºõöºëä, á¿õ öàã õóãàöààíä õ¿÷èíòýé áàéõ ìýò îéëãîñîí àæ. Уëñ îðíû
àìüäðàëûí á¿õ íºõöºëä õ¿÷èíòýé åðºíõèé îíîë á¿òýýñýí ìýò òóéëøèðñàí
àãóóëãàòàé, ãýõäýý òîäîðõîé íºõöºëä õ¿÷èíòýé áàéäãààðàà çîõèõ
õýìæýýãýýð çºâøººðºãäºõ àãóóëãà á¿õèé îíîëóóä ìºíèé õóâüä
ìåðêàíòàëèçì, ôèçèîêðàòèçì õî¸ð áîë ýäèéí çàñãèéí ôèëîñîôè
ñóðãààëóóä þì.
Ийнхүү эдгээр сургаал àëü àëü íü òóõàéí ¿åèéíõýý õîëáîãäîõ ïðàêòèê
¿éë àæèëëàãààíû мэдлэгт áîëîí ýäèéí çàñãèéí ñóäëàãààíû ¿ð ä¿íä
òîäîðõîé óòãà îðóóëсан, ººðººð õýëáýë ýåðýãýýð ¿íýëãýý ºãñºí
¿íýëýìæèéí îíîëóóä ìºí.
Ãýâ÷ XVII, XVIII çóóíóóäàä òýð ¿åèéí òýðã¿¿íèé õºãæèëòýé îðíóóäàä
ýäèéí çàñãèéí àìüäðàë óëàì á¿ð îëîí òàëòàé áîëîí õºãæèæ, ñóäàëãàà
ºðãºæèí ã¿íçãèéðýõèéí õèðýýð ýäèéí çàñàã áîë àæ ¿éëäâýð, õºäºº àæ àõóé,
àðèëæàà (ò¿¿íèé äîòîð ãàäàà õóäàëäàà) çýðãèéí àëü íýãíèé òºäèé㺺ñ
áèø, õàðèí á¿ãäèéíõ íü öýöýãëýëòýýñ õàìààðàí õºãæäºã íü (ÿëàíãóÿà
Àíãëèéí ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûí òóðøëàãààñ) óëàì á¿ð òîäîðõîé áîëæ
èðæýý. Èéì íºõöºëä óëñ îðíû íèéò ýäèéí çàñãèéí áîäèò õóóëèóäûã òàíèí
ìýäýõ çîðèëòûã ñýòãýã÷èä ººðñºä人 õ¿÷òýé òàâèõ áîëñîí áàéíà. Òèéì
çîðèëòûí òîäîðõîé õýðýãæèëòèéí ¿ð ä¿íä ýäèéí çàñãèéí ñîíãîäîã ñóðãààë
¿¿ñ÷ýý. Óã ñóðãààëûã ¿íäýñëýã÷ áºãººä õàìãèéí òîì òºëººëºã÷ íü àíãëèéí
ýäèéí çàñàã÷, ýäèéí çàñãèéí ôèëîñîôè÷ Àäàì Ñìèò (1723-1790) ìºí. Ãîë
á¿òýýë íü 1776 îíä àíõ õýâë¿¿ëñýí “¯íäýñíèé áàÿëãèéí ìºí ÷àíàð,
øàëòãààíû òóõàé ñóäàëãàà” ãýäýã õî¸ð áîòü çîõèîë þì. Ýíý çîõèîëä
“ýäèéí çàñãèéí õ¿í” ãýäýã ôèëîñîôè îéëãîëò áàéäàã. ¯¿íä, ýäèéí çàñãèéí
õ¿í áîë áóñàä õ¿ì¿¿ñò õýðýãöýýò ç¿éë ¿éëäâýðëýæ, ò¿¿íýý àðèëæààëàõ
çàìààð àøèã îëäîã. Ýäèéí çàñãèéí õ¿í á¿ðèéí èéì àæèëëàãààíû íèéò ¿ð
ä¿íä íèéãìèéí áàÿëàã бүтдэг. Àëèâàà ýäèéí çàñãèéí õ¿í õóâüäàà àøèã
îëîõûí òóëä áóñàä õ¿íä þó õýðýãòýé áàéãààã ìýäýæ àâààä ò¿¿íèé íü
÷àíàðòàé õèéí, òýäýíä ºã÷, îðîíä íü ººðò õýðýãòýé þìûã òýäíýýñ
ñîëèëöîîãîîð îëæ àâч áàéдаг. Ийм ¿éë àæèëëàãàà øèð¿¿í ºðñºë人íä
явагдäàã. Иéì ºðñºë人í íü àøèã õîæîî îëîõûí òºëºº àæ àõóéí ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé õ¿ì¿¿ñýýñ ¿ë õàìààðìàë çàõ çýýëèéí
õàðèëöààãààð çîõüöóóëàãäàæ áàéäàã ãýæ À.Ñìèò ¿çжýý. Тэгээд тэрээр ийì
õàðèëöààã “äàëä ãàðûí çîхиöóóëàëò” ãýæ íýðëýæýý. Улмаар òýðýýð: ýäèéí
çàñãèéí õºãæëèéã õàíãàõ îð÷èí ¿åèéí ¿íäñýí ìåõàíèçì áîë ÷ºëººò
ºðñºë人íä áà ÷ºëººò ¿íèéí á¿ðýëäýëò мөн бөгөөд ийм механизмд òºð
ñààä õèéõ ¸ñã¿é гэдэг философи ¿íäýñëýл дэвшүүлэн сурталчилсан
áàéíà.
¯¿íèé çýðýãöýý çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò òºðººñ òîäîðõîé íºëºº
¿ç¿¿ëäýã áàéõûí ÷óõëûã; òóõàéëáàë ìîíîïîëèéã õÿçãààðëàæ, ÷ºëººò
ºðñºë人íèéã äýìæñýí õóóëü áàòëàí, ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä
õýðýãæ¿¿ëýõèéí ÷óõëûã À.Ñìèò øèíæëýõ óõààíû ìýäëýã, ôèëîñîôè ¿çýë
õî¸ðûã óÿëäóóëñíûõàà ¿¿äíýýñ ¿íäýñëýí òàéëáàðëàæýý.

41
 ЭДИЙН ЗАСАГ:

À.Ñìèòèéí äýâø¿¿ëñýí ýäèéí çàñãèéí ôèëîñîôè ¿çýë áîë íèéãýì, óëñ

òºðèéí ëèáåðàëü áàéð ñóóðèíààñ á¿òñýí îíîë þì. Àìåðèêèéí îð÷èí ¿åèéí
íýðò ýäèéí çàñàã÷ Ìàðê Ñêàóçýí бичихдээ: “Àäàì Ñìèò äóíäàæ õ¿íèé ñàéí
ñàéõíû òºëºº íîì áè÷ñýí. ªºðèéí îðãèë áîëñîí á¿òýýëäýý òýðýýð
äýâø¿¿ëæ áóé ýäèéí çàñãèéí àìæèëòûí çàãâàðàà “õàìãèéí äîîä àíãèéí
õ¿ì¿¿ñèéã îðîëöóóëààä á¿ãäýä õ¿ðòýýëòýé áàÿëàã” áèé áîëãîõ áîëíî ãýæ
óíøèã÷äàä àìàëñàí áàéäàã…
Ýíý íü õààä, ÿçãóóðòàíä çîðèóëñàí íîì áèø àæ. ¯íýí õýðýã äýýðýý
Àäàì Ñìèò õóâèéí àøèã ñîíèðõîëòîí, àðèëæààíû ýðõ ìýäýëòýé õ¿ì¿¿ñò
òºäèéëºí õ¿íäýòãýëòýé õàíääàãã¿é áàéñàí þì. Õàðèí õýäýí çóóíû òóðøèä
ãàäóóðõàãäàí, ýëäýâ õ¿÷èðõèéëýëä àâòàãäñààð èðñýí äóíäàæ õ¿ì¿¿ñò èë¿¿
òàëòàé õàíääàã áàéâ”17 õýìýýñýí. À.Ñìèò èéì ëèáåðàëü ýäèéí çàñãèéí
ôèëîñîôè áàéð ñóóðèíààñàà ìåðêàíòàëèçìä ýñðýãýýð áè÷èõäýý: áàÿëàã
áîë ýä þìñ, àëò ýðäýíý, àëü íýã ¿íäýñòíèéã øóëæ ëóéâðààð
õóðèìòëóóëñàí àëò, ìºí㺠áèø; õàðèí ¿éëäâýðëýë áà ñîëèëöîî ýðõýëæ
á¿òýýñýí ç¿éëñ ìºí. Óëñ îðíû áàÿëàã íü çºâõºí àëò ìºí㺠áèø, õàðèí òýð
óëñûí ãàçàð íóòàã, áàéøèí áàðèëãà, ÿíç á¿ðèéí àøèãëàæ áîëîõ ýä áàðàà
ìºí. Õ¿ì¿¿ñ ÿìàð ñóóöàíä àìüäàð÷, õóâöàñëàæ, õîîëëîæ áóéãààð áàÿëàã
õýìæèãäýõ ¸ñòîé. Õîîë õ¿íñ, àìüäðàëûí áóñàä øààðäëàãàòàé ç¿éëñ õÿìä
áàéæ, àìüäðàë òàâ òóõòàé áàéõ íü óëñ îðíû áàÿëàã ìºí ãýñýí аж.
Ôðàíöûí ýäèéí çàñàã÷ Æàí Áàòèñò Ñýé (1767-1832), Ôðåäåðèê Áàñòèà
(1801-1850) íàð áîë À.Ñìèòèéí ñîíãîäîã îíîëûã óëàì áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ ¿íäñýí äýýð ò¿¿íèéã ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû ºðãºí õýðýãëýãääýã
çàãâàð áîëãîñîí õýìýýí çàðèì ñóäëàà÷ ¿íýëñýí áàéäàã. Ýíä áèä
Æ.Á.Ñýéãèéí íýã ÷óõàë á¿òýýë áîëîõ “Óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíû
øàñòèð” ãýäýã çîõèîë äàõü ôèëîñîôè ¿íäýñëýë¿¿äèéã îíöîëæ äóðäàõ þì.
Òýðýýð ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñ бол ãàçàð, õºäºëìºð, õºðºíãº
(êàïèòàë) ãóðâààñ òîãòäîã õýìýýã÷ ñîíãîäîã ýäèéí çàñãèéí îíîëûí ¿çëèéã
áàÿæóóëæ, “õóâèéí áèçíåñ ýðõëýã÷ áîë ¿éëäâýðëýëèéí áàñ íýã õ¿÷èí ç¿éë
ìºí” ãýäýã òîìú¸îëîë äýâø¿¿ëæ, òýð íü îð÷èí ¿åèéí îëîí ñóðàõ áè÷ãýíä
õ¿ëýýí çºâøººðºãäºí ñóðòàë÷ëàãäàõ áîëæýý. Шóóä óòãààðàà “õóâèéí
áèçíåñ ýðõëýã÷” ãýäýã íýð òîìú¸î “õèéã÷, îðîëäîã÷” ãýñýí ¿ã. Äàâõàð óòãààð
íü ýíý ¿ãèéã “àäàë ÿâäàë õàéã÷” ãýæ îð÷óóëñàí. Ýíý íü àøèã îëîõ
çîðèëãîî𠺺ðèéí õºðºíãº, ìýäëýã, õºäºëìºðºº çàðöóóëàí áèçíåñ
ýõë¿¿ëæ, óäèðäàí ÿâóóëäàã õóäàëäààíû àäàë ÿâäàë õàéã÷ áóþó àçàà
òóðøèã÷ õºðºíãºòíèé ä¿ð òºðõèéã èëýðõèéëíý. Àäàì Ñìèò áàãø õ¿í
áàéñàí áºãººä áèçíåñ îãò ýðõýëæ áàéãààã¿é. Õóâèàðàà áèçíåñ ýðõëýõ
ÿìàð ÷ òóðøëàãàã¿é Ñìèò “¯íäýñòíèé áàÿëàã” çîõèîëäîî ýíýõ¿¿ àìèí
÷óõàë àñóóäëûí à÷ õîëáîãäëûã äóòóó ¿íýëñýí áàéäàã. Õàðèí Ñåé õºâºí
äààâóó ¿éëäâýðëýã÷, õóâèéí áèçíåñ ýðõëýã÷ áàéñàí. Èéìýýñ ÷ ýíý

17
Ìàðê Ñêàóçýí. Ýäèéí çàñãèéí óõààí. Ýä¿ãýý÷ëýãäñýí Çàìíàë. Îð÷. Áààáàð, Ë.Àìàðñàíàà.
ÓÁ., 2003, 19 äýõ òàë.

42
 ЭДИЙН ЗАСАГ:

àñóóäëûã ººðèéí á¿òýýñýí ýäèéí çàñãèéí çàãâàðûí ÷óõàë õýñýã áîëãîí àâ÷
¿çñýí áàéäàã”18 õýìýýí Ì.Ñêàóçýí íîìîíäîî òàéëáàðñàí áàéäàã.
Æ.Á.Ñåé áîë ãàíö “õóâèéí áèçíåñ ýðõëýã÷” ãýäýã îéëãîëòîî áèø, åð íü
ººðèéí áîëîâñðóóëñàí áóñàä ÷óõàë ¿íäýñëýëýý ÷ ãýñýí ýäèéí çàñãèéí
áîäèò áàðèìòàíä òóëãóóðëàí áèé áîëãîõûã ÷óõàë÷èëñàí ñýòãýã÷ þì.
Òóõàéëáàë òýðýýð: ¿íýëýìæèéí òîãòìîë æèøèã áîë õºäºëìºð ìºí19 ãýæ
àíãëèéí ñîíãîäîã ýäèéí çàñãèéí îíîë÷ Äàâèä Ðèêàðäо (1772-1823) èòãýë
ä¿¿ðýí òàéëáàðëàñíûã õèéñâýðýýð îíîëäñîí àëäàà õýìýýí ä¿ãíýñýí
áàéäàã. Òýãýýä Æ.Á.Ñåé: áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý áîë Ä.Ðèêàðäîãèéí ¿çýæ
áàéãàà÷ëàí òýäãýýðò øèíãýñýí õºäºëìºðèéí ºðò㺺ð áèø, õàðèí
õýðýãëýã÷äèéí òààøààëààð òîäîðõîéëîãääîã ãýñýí åðºíõèé (ôèëîñîôè)
¿íäýñëýë äýâø¿¿ëæýý. Áàñ ýðäýìòýä “çàõ çýýëèéí õóóëü” ãýæ íýðëýäýã
ôèëîñîôè ¿íäýñëýëèéã Æ.Á.Ñåé äýâø¿¿ëñýí áàéíà.
Êåéíñèéí îíîë ãàð÷ èðæ, ïðàêòèêò õýðýãæèæ èðñýí áàðàã 100 øàõàì
æèëèéí òóðø Æ.Á.Ñåéãèéí ýíý ¿íäýñëýë ¿íýí çºâ ãýæ ¿íýëýãäýæ èðñýí
áàéíà. Òýðõ¿¿ ¿íäýñëýëèéí àãóóëãà íü: ýðýëò, õýðýãöýý áîë ìºíãºíººñ
õàìààðäàã áºãººä ìºíãºíèé õîìñäîë íü õýðýãöýýã, óëìààð àðèëæààã
áàãàñãàäàã õýìýýã÷ ìåðêàíòàëèñò îíîëä ýñðýã áàéäàã. ¯¿íä, óã
¿íäýñëýëäýý Æ.Á.Ñýé òàéëáàðëàñíààð ìºí㺠áèø, õàðèí áàðàà áà àæèë
¿éë÷èëãýýíèé ¿éëäâýðëýë ë ýðýëò, õýðýãöýýã áèé áîëãîäîã. ßàãààä ãýâýë
ìºí㺠áîë çºâõºí ñîëèëöîîíû õýðýãñýë áîëîõîîñ ýäèéí çàñãèéí çîãñîíãè
áàéäëûí øàëòãààí áèø. Óã øàëòãààí íü ôåðìèéí ýçýä, àæ ¿éëäâýð
ýðõëýã÷èä ººðñäèéí áàðàà, àæèë, ¿éë÷èëãýýãýý àðèëæèæ ÷àäàõã¿é
áàéãààä îðøäîã. ̺íãºíèé àðâèíààð áèø, õàðèí áóñàä áàðàà
á¿òýýãäýõ¿¿í ýëáýã áîëñíîîð àðèëæàà íàéìàà ñàéæèðäàã. Ýíý ¿éë ÿâöàä
ìºí㺠çºâõºí äàìæóóëàã÷, çóó÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Á¿òýýãäýõ¿¿í
ýëáýãøñýíýýð õýðýãëýã÷äèéí çàðöóóëàëò íýìýãääýã ÷óõàì èéì óòãààð
¿éëäâýðëýë àâààñ õýðýãëýýã òîäîðõîéëæ, á¿òýýãäýõ¿¿íèé íèéë¿¿ëýëòýýñ
ò¿¿íèé òàëààðõè ýðýëò õàìààð÷ áàéäàã. Òèéìýýñ õºðºí㺠îðóóëàëò áîë
ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ñóóðü áîëæ áàéäàã.
Æ.Á.Ñýéãèéí áîëîí ò¿¿íòýé ¿çýë íýãòí¿¿äèéí èéì ôèëîñîôè îíîë
îëîíòîé öîõèëòîíä îðæ áàéñàí áîëîâ÷ ýä¿ãýý ÷ ãýñýí íºëºº á¿õèé ýäèéí
çàñàã÷ид, ýðäýìòäèéí äîòðîîñ óã îíîëûã äýìæèã÷èä ãàðñààð áàéäàã.
Àäàì Ñìèòèéí ñîíãîäîã îíîë áîëáîîñ ôðàíöûí ñýòãýã÷äèéí ¿éë
àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä òèéíõ¿¿ îðãèëäîî õ¿ð÷ áàéñàíòàé çýðýãöýýä óã
îíîëûã äîîø òàòñàí õî¸ð ôèëîñîôè ¿çýë ýõ îðîíä íü гарч èðæýý.
Òýäãýýðèéí íýãèéã íü Ð.Ò.Ìàëüòóñ (1766-1834), íºãººã íü Æ.-Ñ. Ìèëëü
(1806-1873) ãîëëîí òºëººëäºã.

18
̺í òýíä, 64 äýõ òàë
19
Англи хэл дээрх “Labour Theory of value” гэдэг нэр томъёог манайхан “хөдөлмөрийн өртгийн
онол” гэж орчуулж ирсэн нь оросоор “трудовая теория стоимости” гэж орчуулдгийг
хуулбарласан бололтой. Гэтэл угтаа онолын төвшинд “value” гэдгийг “үнэлэмж” гэж орчуулбал
зөв байдаг. М.Скаузений бүтээлийг англи хэлнээс орчуулагч нар дурдан буй нэр томъёог
“хөдөлмөрийн үнэлэмжийн онол” гэж орчуулсныг бусад орчуулгаас дээр хэмээн бид энд сонгов.

43
 ЭДИЙН ЗАСАГ:

Äàâèä Ðèêàðäî, Æîí Ñòþàðò Ìèëëü íàð áîë Àäàì Ñìèòèéí ¿íäýñëýí
áîëîâñðóóëñàí ñîíãîäîã ýäèéí çàñãèéí îíîëûã çºâøººðºí áàðèìòàëæýý.
Ãýâ÷ òýäíèé èéì áàéð ñóóðü çºð÷èëòýé áàéâ. Ýíä ò¿¿õýí äàðààëëûí äàãóó
Ä.Ðèêàðäîã ýõëýýä äóðäúÿ. Òýðýýð À.Ñìèòèéí ÷ºëººò çàõ çýýëèéí ýäèéí
çàñãèéí îíîëûã çºâøººðñºí áîëîâ÷ êàïèòàëèñò ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí
òóõàé ò¿¿íèé (À.Ñìèòèéí) ººäðºã ¿çëèéã ¿íýëýìæèéí õºäºëìºðèéí îíîë,
àìüæèðãààíû äîîä òºâøèíãèéí õºäºëìºðèéí õºëñíèé õóóëü, àæèë÷èí
àíãèéí ìºíõèéí çîâëîíãèéí òóõàé íîìëîë çýðãýýðýý ãóòààí áàëëàñàí
òóõàé çàðèì ñóäëàà÷ ä¿ãíýí äóðäñàí áàéäàã. ªºðººð õýëáýë À.Ñìèò àøèã
ñîíèðõëîîð õºòë¿¿ëäýã “æàì ¸ñíû çîõüöîëäîî”-ã îíîëûíõîî ÷óõàë
áàðèìæàà áîëãîäîã áîë Ä.Ðèêàðäî ÿíç á¿ðèéí àíãè, äàâõðàà õîîðîíäûí
çºð÷èë人íèéã îíöîëñîí àæ.
Æ.Ñ.Ìèëëèéí õóâüä ãýâýë òýðýýð À.Ñìèòèéí ëèáåðàëü áàéð ñóóðèéã
õàìãààëñàí нэг òîì òºëººëºã÷ íü àæýý. Òýðýýð: ºì÷èéã õàìãààëàõ,
ìýðãýæèë ýçýìøèõ, õóðèìòëàë áèé áîëãîõ áîëîëöîî îëãîäîã зөвхөн тийм
õºäºëìºð ë ºãººæòýé áºãººä ìºí㺠áîë ýäèéí çàñàãò òèéì ÷óõàë ç¿éë áèø
áàéæ, õàðèí òýð íü çºâõºí öàã, õºäºëìºð õýìíýõ òºäèé àðãà õýðýãñýë
áîëäîã; ¿íý áîë òóõàéí ¿åä ã¿éëãýýíä áàéãàà ìºíãºíèé òîîãîîð
çîõèöóóëàãääàã õýìýýí ñóðòàë÷èëñàí àæ.
¯¿íèé çýðýãöýý Æ.Ñ.Ìèëëü õóâèéí ºì÷ øóäàðãà, çîõèñòîé áàéõàä ¿ë
èòãýñýí íü Ä.Ðèêàðäîãèéí íºëºº þì. Òýãýýä òýðýýð Ð.Îóýí, Ñåí-Ñèìîí,
Ø.Ôóðüå íàðûí äýâø¿¿ëñýí õàìòûí õîðøîîëëûí óòîïè ñîöèàëèçì; ýðõ
ìýäëèéã õ¿÷ýýð àâ÷, ¿éëäâýðèéã óëñûí áîëãîæ, õóâèéí ºì÷èéã óñòãàõ
çîðèëãî òàâüäàã õóâüñãàëò ñîöèàëèçì; ¿éëäâýðëýë áà ¿éëäâýðëýëèéí
õýðýãñýë, õóâààðèëàëò áà ñîëèëöîîã õÿíàí çîõèöóóëàõ õ¿íä ñóðòëûí
ñèñòåì á¿õèé ôàøèñò ñîöèàëèçì ãýñýí ãóðâàí òºðëèéí ñîöèàëèçì áàéõ
áîëîëöîîíû òóõàé ÿðüæ, ººðºº õ¿÷èðõèéëýëã¿é (óòîïè) ñîöèàëèçìä íü
òàëòàé áàéæýý. Ãýâ÷ àìüäðàë äýýð õóâüñãàëò ñîöèàëèçì íü ÕÕ çóóíû
эхний îëîí àðâàí æèëä ÿëàí îðøèæ, õàðèí 80-ààä îíóóäààñ õîéø îëîí
îðîíä (ò¿¿íèé äîòîð ñîöèàëèñò Ìîíãîëä) ÿëàãäàë õ¿ëýýí, ººð íèéãìýýð
ñîëèãäñîí áèëýý.
À.Ñìèòèéí ñîíãîäîã îíîëûã ýâäýõäýý ýíý îíîëûí íýã òºëººëºã÷, ãýõäýý
À.Ñìèòèéí îíîëîîñ çºðñºí çàðèì ¿íäýñëýë ãàðãàæ èðñýí Ä.Ðèêàðäîãèéí
ôèëîñîôè áàðèìòëàëóóäûã чухалчлан àøèãëàæ, óëìààð áèå äààñàí íýã
õ¿÷èðõýã ñóðãóóëèéã ¿íäýñëýñýí ñýòãýã÷ áîë Ãåðìàíû ôèëîñîôè÷ Êàðë
Ìàðêñ (1818-1883) þì. Ò¿¿íèé ýäèéí çàñãèéí îíîëä Ì.Ñêàóçýí õóâèéí
¿íýëãýý ºãºõ人: Ê.Ìàðêñ áîë àóãàà áîëîâñðîëòîé, ãàéõàìøèãòàé
àâüÿàñëàã, íèéãìèéí óõààíû õàìãèéí àóãàà òîì ýðäýìòýí, ñýòãýëãýýíèé
ºâºðìºö ñóðãóóëü áèé áîëãîñîí àíõíû òîì ýäèéí çàñàã÷ ãýõ ìýòýýð
ñóäëàà÷èä ¿íýëñýí áàéäãèéã äóðäñàíûõàà õàìò ò¿¿íèé (Ìàðêñûí)
ñîëèîðîë íü ýäèéí çàñãèéí óõààíûã øèíý õàðàíõóé ¿å ð¿¿ ÷èðñýí õýìýýí
ýðñ ìýäýãäñýí áàéäàã þì.
Ê.Ìàðêñ øèíý ñóðãóóëü ¿íäýñëýã÷ ìºíèéõºº õóâüä îëîí øèíý
ôèëîñîôè îéëãîëòûã ýäèéí çàñãèéí îíîëä îðóóëñàí àæýý. Òóõàéëáàë

44
 ЭДИЙН ЗАСАГ:

íèéãìèéí ýäèéí çàñãèéí ôîðìàöè, ìàòåðèàëëàã áàÿëãèéí ¿éëäâýðëýëèéí

àðãà, ¿éëäâýðëýõ õ¿÷ áà ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöàà, íèéãìèéí ýäèéí
çàñãèéí ñóóðü, íýì¿¿ ¿íýëýìæ (surplus value-ìàíàéä “íýì¿¿ ºðòºã” õýìýýí
îð÷óóëæ, ýíý äàãóóãàà ãóéâóóëñàí îéëãîëò áèé áîëãîæ èðñýí),
“ïðîëåòàðèéí õîîñðîë” ãýõ ìýò. Ãýâ÷ ýäãýýð îéëãîëò áà ýäãýýðòýé óÿëäñàí
øèíæëýõ óõààíû òààìàãëàëóóä àëäààòàé íü íîòëîãäñîíûã ñóäëàà÷èä
çààäàã þì. Ýíä òèéì øèíæëýõ óõààíû àëäààã íü àâ÷ ¿çýõ ÿâäàë ñýäâèéí
ìààíü çîðèëãîä ÷óõàë áèø áóé. Èéìä ò¿¿íèéã õºíäºëã¿éãýýð õàðèí çàðèì
÷óõàë ôèëîñîôè ä¿ãíýëòèéã (ººðººð õýëáýë ¿íýëýìæèéí óòãàòàé åðºíõèé
îíîëûí ä¿ãíýëò¿¿äèéã) íü ýä¿ãýýãèéí íèéãìèéí íºõöºëä ÿìàð õóâü çàÿà
á¿õèé áàéãààã òîâ÷ äóðäъÿ. ¯¿íèé òóëä Ê.Ìàðêñ ýäèéí çàñãèéã òºäèéã¿é
íèéãìèéí íèéò àìüäðàëûí ÿíç á¿ðèéí ñàëáàðûã øèíæëýõäýý îíîëûí áà
àðãà ç¿éíõýý áàðèìæàà áîëãîñîí ¿íäýñëýë¿¿äýý хэрхэн íýãòãýí
èëýðõèéëсíийг нь ýõëýýä èøëэх чухал ач холбогдолтой гэж үзэж байна.
¯¿íä, òýðýýð “Óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíûã ø¿¿ìæëýõ íü”
çîõèîëûíõîî Îðøèëä (1859 îíä) áè÷èõäýý: “… ìèíèé õ¿ðñýí, õîæèì
ìèíèé öààøäûí á¿õ ñóäàëãààíä óäèðäëàãà áîëñîí åðºíõèé ¿ð ä¿íã äîð
äóðäñàíààð òîâ÷õîí òîìü¸îëæ áîëíî. Õ¿ì¿¿ñ ººðñäèéíõºº àìüäðàëä
íèéãìèéí ¿éëäâýðëýëä òýäíèé õ¿ñýë çîðèãîîñ ¿ë õàìààðàõ, òîäîðõîé
çàéëøã¿é õàðèëöàà, òýäíèé ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýõ õ¿÷íèé õºãæëèéí
òîäîðõîé øàòàíä òîõèð÷ áàéäàã ¿éëäâýðëýлèéí õàðèëöààíä îðäîã áàéíà.
Ýäãýýð ¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöààíû íèéëáýð íèéãìèéí ýäèéí çàñãèéí
á¿òýö, áîäèò ñóóðèéã á¿ðä¿¿ëæ äýýð íü õóóëü öààç, óëñ òºðèéí äàâõàðãà
ñ¿íäýðëýí, òýð ñóóðèíä íèéãìèéí óõàìñðûí òîäîðõîé õýëáýð¿¿ä òîõèð÷
áàéäàã áàéíà. Ìàòåðèàëëàã àìüäðàëûí ¿éëäâýðëýëèéí àðãà íü
àìüäðàëûí íèéãýì, óëñ òºð, îþóí ñàíààíû ïðîöåññóóäûã åðºíõèéä íü
íºõöºëä¿¿ëäýã. Õ¿ì¿¿ñèéí óõàìñàð íü òýäíèé àõóéã òîäîðõîéëäîãã¿é,
õàðèí ÷ õ¿ì¿¿ñèéí íèéãìèéí àõóé íü òýäíèé óõàìñðûã òîäîðõîéëäîã.
Íèéãìèéí ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýõ õ¿÷ íü îðøèí áóé ¿éëäâýðëýëèéí
õàðèëöàà áóþó ò¿¿íèé çºâõºí õóóëü öààçíû èëðýë áîëîõ ºì÷èéí
õàðèëöààíû äîòîð õºãæñººð ÿâààä õºãæëèéíõºº òóõàéí øàòàíä òýðõ¿¿
õàðèëöààòàé çºð÷èëòýé áîëäîã áàéíà. Ýäãýýð õàðèëöàà íü ¿éëäâýðëýõ
õ¿÷èéã õºãæ¿¿ëýõ õýëáýð áàéñíàà ñààä áîëîí õóâèðíà. Òýãýõýä íèéãìèéí
õóâüñãàëûí ¿å ýõýëíý. Ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñ ººð÷ëºãäºõèéí õàìò á¿õ àñàð
òîì äàâõàðãàíä óäààí ò¿ðãýí ÷ ãýñýí ýðãýëò ãàðíà.”20 ãýñýí þì.
Îäîî ýíý èøëýë äýõ ýäèéí çàñãèéí îíîëûí áà íèéãìèéí îíîëûí õàðèëöàí
óÿëäààò ¿íäýñëýë òóñ á¿ðèéí àãóóëãûã (ºìíº çîðèëãîî õýëñýí÷ëýí) òîâ÷
àâ÷ ¿çüå.
1. “Ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýëèéí àðãà” ãýäýã íýð òîìü¸î àâààñ эдийн
засгийн философид төдийгүй “ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýë áîë íèéãìèéí

20
Ê.Ìàðêñ, Ô.Ýíãåëüñ. Ãóðâàí áîòü ò¿¿âýð çîõèîë. 1-ð áîòü, ÓÁ., 1969, 561 äýõ òàë

45
 ЭДИЙН ЗАСАГ:

àìüäðàëûí ¿íäýñ ìºí” ãýäýã ìàðêñèñò-ëåíèíèñò нийгмийн философи

¿íäýñëýëä нэн чухал холбогддог.
Энд нэг зүйл тэмдэглэх нь зүйтэй гэж үзэж байна. Үүнд: марксист-
ленинист философийн нэн чухал нэг бүрэлдэхүүн болж байдаг нийгмийн
философи (social philosophy)–ийг энэ сургаалыг баримтлан хөгжүүлж
ирсэн талынхан нь “түүхийн материализм” хэмээн (В.И.Лениныг даган)
нэрлэдэг. Угтаа түүхийг материалистаар тайлбарладаг өч төчнөөн
философи сургууль (XIX зуунд механицизм, арьсны өнгөөр ялгаварлах
үзэл, Г.Спенсерийн органик сургууль, Мальтусын сургаал, XX зуун дахь
аж үйлдвэржсэний ба аж үйлдвэржсэний дараах нийгмийн тухай олон
хувилбарт онол гэх мэтээр) гарч ирж, зарим нь эдүгээ ч гэсэн нөлөөгөө
хадгалж байдаг.
Óãòàà ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýëã¿éãýýð íèéãýì îðøèí òîãòíîæ
÷àääàãã¿é íü îéëãîìæòîé. Ãýâ÷ ýíäýýñ áèäíèé äóðäààä áóé ìàðêñèñò-
ëåíèíèñò ¿íäýñëýëèéã ÿìàãò çºâ áàéõ þì øèã ä¿ãíýëò õèéâýë ºðººñãºë
áîëäîã. Òîäðóóëàí äóðäâàë íèéãýì, óëñ îðíû àìüäðàë õýâèéí îðøèí
òîãòíîæ, öààø óðàãøëàí õºãæèõ ¿éë ÿâöûí ¿íäñýí øàëòãààí íü ¿ëýìæ
îëîí íºõöºëä ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýë áàéäàã ÷ ãýñýí áóñàä íºõöºëä
áàéãàëèéí þì óó íèéãìèéí шинжтэй, ýñâýë àëü àëü íü óÿëäñàí ººð ººð
òîäîðõîé õ¿÷èí ç¿éë áàéäàã. Òèéìýýñ “íèéãìèéí àìüäðàëûí ¿íäýñ þó âý?”
ãýäýã àñóóëò ãàðâàë ò¿¿íä çºâõºí (“ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýëèéí àðãà” ãýõ
ìýò) íýã õ¿÷èí ç¿éëèéã ºðººñãºëººð îíöîëæ áèø, õàðèí íºõöºë áàéäëààñ
õàìààð÷ ººð ÿìàð íýã òîäîðõîé õ¿÷èí ç¿éë, зарим тохиолдолд хэд хэдэн
хүчин зүйлийн уялдаа áàéæ áîëîõ òóõàé îëîí óðãàëü÷ çàð÷èìä íèéöñýí
õàðèóëò çºâ ïðàêòèê ãàðöòàé áàéäàã.
2. Íèéãìèéí ¿éëäâýðëýë áîë ¿éëäâýðëýõ õ¿÷, ¿éëäâýðëýëèéí
õàðèëöàà ãýäýã õî¸ð ¿íäñýí òàëòàé áàéäàã òóõàé Ê.Ìàðêñ Îðøèëäîî
òýìäýãëýñíèéã ìàðêñèñòóóä òóóøòàé ñóðòàë÷èëæ èðñýí áîë çàõ çýýëèéí
ýäèéí çàñãèéí îíîë (ÇÇÝÇÎ)-ä èéì ¿çëèéã ýåðãýýð åðººñºº äóðääàãã¿éí
øàëòãààíûã áèä õîéíî ôèëîñîôè áàéð ñóóðèíààñ ºã¿¿ëýõ áîëíî.
3. ¯éëäâýðëýëèéí õàðèëöàà áîë íèéãìèéí áîäèò ñóóðèéã á¿ðä¿¿ëäýã
òóõàé Ê.Ìàðêñûí ä¿ãíýëò áîë íèéãìèéí àìüäðàëûí ¿çýãäë¿¿äèéí
øàëòãààí íü ÿìàãò çºâõºí ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýë áàéäàã ãýñýí
ºðººñãºë, ìîíèñò ¿çëèéí áàñ íýã èëýðõèéëýë ìºí. Òîäðóóëàí äóðäàõàä
íýã õýñýã þì óó àëü íýã îðîí äàõü “ íèéãìèéí áîäèò ñóóðü” íü òýðõ¿¿ õýä
õýäýí þì óó àëü íýã îðíû òîäîðõîé íºõöºëä ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýëèéí
õàðèëöàà áàéäàã ÷ ººð áóñàä íºõöºëä ìàòåðèàëëàã ¿éëäâýðëýëèéí áèø
õàðèëöàà, ò¿¿íèé äîòîð áàéãàëü, íèéãýì õî¸ðûí õàðèëöàà áàéæ áîëäîã.
4. Êàïèòàëûí õóðèìòëàë òàñðàëòã¿é íýìýãäýæ áàéäàã ÷ ãýñýí
êàïèòàëèçìûí ¿åä àøãèéí õóâü õýìæýý áóóðíà ãýæ Ê.Ìàðêñ ¿çñýí íü
õóäëàà áîëñîí õýìýýí îð÷èí ¿åèéí íºëºº á¿õèé çàðèì ñóäëàà÷ á¿òýýëäýý
äóðäñàí áàéäàã.
5. Àæèë÷èí àíãè óëàì á¿ð ¿ã¿éðñýýð áàéõ áîëíî ãýäýã îíîë íü áàñ
áèåëñýíã¿é. Ýíý àíãèéí öàëèí õºëñ ñàéí ºñºæ, àìüæèðãààíû íü æèøèã

46
 ЭДИЙН ЗАСАГ:

ìýäýãäýõ¿éö äýýøèëæ èðæýý. ªíäºð õºãæèëòýé îðíóóäûí õ¿í àìûí äîòîð

äóíä àíãèéí ýçëýõ õóâü íýìýãäñýí àæ.

Ýíý ìýòýýð Ê.Ìàðêñûí ãàðãàñàí îíîëûí àëäààã ñóäëàà÷èä ýäèéí

çàñãèéí ôèëîñîôèéí ¿¿äíýýñ òºäèéã¿é åð íü á¿õýëäýý íèéãìèéí
ôèëîñîôèéí ¿¿äíýýñ òîî÷äîã þì.
Àíãëèéí ôèëîñîôè÷, ñîöèîëîãè÷ Ãåðáåðò Ñïåíñåð (1820-1903) áîë
ýäèéí çàñãèéí îíîëîîð áè÷ñýí ÿìàð ÷ àòóãàé ñóðàõ áè÷ã¿¿äýä íýð íü òºäèé
ë ãàðààä áàéäàãã¿é áèëýý. Ãýâ÷ ò¿¿íèé ôèëîñîôè ¿çýë íü ýäèéí çàñãèéí
ñóðãààëûí îëîí ñóðãóóëüä ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëñýí ãýæ çàðèì ñóäëàà÷
¿íýëäýã þì. ¯íýõýýð ÷ Ã.Ñïåíñåðèéí ÷óõàì ÿìàð ôèëîñîôè ¿çýë íü ýäèéí
çàñãèéí ñóðãààëóóäàä íºëººëñºí áý? гýñýí àñóóëò òàâèàä ò¿¿íä õàðèóëò
ºãºõ áîëîëöîî áàéäàã. ¯¿íä: Ã.Ñïåíñåð áîë õóâüñëûí ¿çëèéí
(ýâîëþöèîíèñò) áàðèìòëàë äýâø¿¿ëæ, óã áàðèìòëàëàà íèéãìèéí
ñóäàëãààíäàà, ò¿¿íèé äîòîð ýäèéí çàñãèéí ¿çýëäýý àðãà ç¿éí óòãààð
äýëãýð¿¿ëýí îéëãîæýý. Òýðýýð òèéì ôèëîñîôè áàðèìòëàë áîëîâñðóóëñàí
íü íýí ò¿ð¿¿íä “Ç¿éëèéí ¿¿ñýë” ãýäýã ×.Äàðâèíû á¿òýýë äýõ ¿çýë ñàíààíû
íºëºº àæ. Ãýõäýý òýðýýð ×.Äàðâèíû ñóðãààë áèé áîëîõîîñ ºìíº “õàìãèéí
ñàéí çîõèöîæ ÷àäñàí íü àìüä ¿ëäýõ” ãýäýã òîìú¸îëîë áèé áîëãîñîí àæ.
Áàéãàëü ¸ñíû ¿éë ÿâäàë ðóó õºíäëºí㺺ñ õºëºº ä¿ðýõ íü, òóõàéëáàë
ñîöèàëèñò òºëºâëºëò õýðýãæèõ íü áèîëîãèéí äîðîéòîë ðóó õºòºëæ, ñàéíûã
õîõèðîîãîîä ìóóã äýìæèõýä õ¿ðãýäýã ãýæ Ã.Ñïåíñåð ñóðòàë÷èëæýý. Òýãýýä
ýíäýýñýý íèéãìèéí ¿éë õýðýãò òºð õºíäëºí㺺ñ îðîëöäîãèéã, ò¿¿íèé äîòîð
ÿäóóñûã äýìæèõ, õ¿¿õäèéã õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ãýõ ìýòèéí àðãà õýìæýýã òºð
àâäãèéã õóâüñëûí îíîëûíõîî ¿¿äíýýñ ø¿¿ìæèëäýã. ßàãààä ãýâýë òºðèéí
òèéì õàëàìæëàã÷ ¿éë àæèëëàãàà íü øàëãàðëûã çîõèîìëîîð òàñàëæ áàéíà
ãýæ Ã.Ñïåíñåð ¿çæýý.
Òèéíõ¿¿ Ã.Ñïåíñåð ýäèéí çàñàãò íèéãìèéí õàëàìæ áàéõ íü ñóë äîðîé
áàéõûã ººгø¿¿ëäэг учраас õîðòîé ãýæýý.
Á¿õýëä íü õýëáýë Ã.Ñïåíñåð õóâüñëûí îíîëûíõîî ¿¿äíýýñ ÷ºëººò çàõ
çýýëèéí ýäèéí çàñãèéг çºâòãºñºí áàéíà. Èéì áàéð ñóóðèíààñàà
Ð.Ò.Ìàëüòóñûí îíîëä ¿íýëãýý ºã÷ýý. Х¿í àìûí ºñºëò àâààñ íººö, áàÿëàãò
äàðàìò ó÷ðóóëäàã õýìýýã÷ Ð.Ò.Ìàëüòóñûí ¿çëèéã Ã.Ñïåíñåð
çºâøººðºí㺺 Ð.Ò.Ìàëüòóñààñ ÿëãààòàé îíîëûí ñàíàà èëýðõèéëñýí íü:
“àìüä ¿ëäýí òýñäýã” áàéâàë õºãæèë, äýâøëèéã óðàãøëóóëäàã ãýäýã
¿íäýñëýë ìºí.
Ã.Ñïåíñåðèéí íàòóðôèëîñîôè ñóðãààëààñ çàðèì ¿íäýñëýëèéã íü áèä
èéíõ¿¿ îíöëîí äóðäàæ áàéãàà íü óã ñóðãààëыã öóëãóé çºâòãºõ çîðèëãîòîé
áèø, õàðèí òýäãýýð ¿íäýñëýë ýäèéí çàñãèéí çàðèì îíîëä õýðõýí
íºëººëñíèéã èëð¿¿ëýõ çîðèóëàëòòàé áóé.
Êåéíñèéí îíîë. Àíãëèéí ýäèéí çàñã÷ íàð áîëîõ ïðîôåññîð Á.Ñíîóäîí,
Õ.Ð.Âýéí íàðûí øèíýõýí õàìòûí á¿òýýëýýñ ýíä ýõëýýä èø òàòüÿ.

47
 ЭДИЙН ЗАСАГ:

“Дýëõèéí II äàéíààñ õîéø ãàðñàí õàìãèéí íºëºº á¿õèé íýãýí ºã¿¿ëëèéíõýý

ýõýíä Ôðèäìàí ... áè÷èõäýý:
Ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí ãîë çîðèëãî íü àæèë ýðõëýëò ñàéí, ¿íý
òîãòâîðòîé, ºñºëò õóðäòàé áàéõ ÿâäàë ãýäýã äýýð îëîí õ¿í ñàíàë
íèéëäýã. Ýäãýýð çîðèëãûã íýãýí çýðýã õàíãàæ áîëíî ãýäýã äýýð àðàé öººí
õ¿í ñàíàë íèéëäýã. ªºðººð õýëáýë ýäãýýð çîðèëãî õîîðîíäîî íèéöýõã¿é,
èéìýýñ íýã çîðèëãûã íºãººãººð íü îðëóóëàõ áîëîìæòîé, òýð íü ÷ äýýð
ãýæ ¿çäýã õ¿ì¿¿ñ îëîí áèé. Õàðèí áîäëîãûí ÿíç á¿ðèéí àðãà õýðýãñëýýð
õýä õýäýí çîðèëãîä õ¿ð÷ áîëíî, õ¿ðýõ ÷ ¸ñòîé ãýäýã äýýð òóí öººí õ¿í
ñàíàë íèéëæ áàéíà…
Ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí ãîë çîðèëòóóäàä õ¿ðýõèéí òóëä òîõèðîìæòîé
àðãà õýðýãñëèéã õýðõýí ñîíãîõ íü ìàêðî ýäèéí çàñãèéí òóõàéí îíöëîã
àñóóäëûí ó÷èð øàëòãààíûã õýð ñàéí çàäëàí øèíæëýõýýñ õàìààðíà. Ìàêðî
ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíä ñîíãîäîã áà êåéíñèéí õàíäëàãà õýìýýõ õî¸ð ãîë
óëàìæëàëò ÷èãëýë áàéäàã. Ýäèéí çàñàã÷äûã èíãýæ ººð ººð ¿çýë áîäîëòîé
áàéõàä õ¿ðãýäýã ¿íäñýí àñóóëò íü ýäèéí çàñàã äàõü òºðèéí çîõèñòîé ¿¿ðýã
îðîëöîî þó âý? ãýõ àñóóëò þì”.21
Àíãëèéí íýðò ýäèéí çàñàã÷ Æîí Ìýéíàðä Êåéíñ (1883-1946) áîë 1929-
1935 îíóóäàä êàïèòàëèñò åðòºíöºä òîõèîñîí Èõ Õÿìðàë àâààñ À.Ñìèò
áîëîí ñîíãîäîã îíîëûí áóñàä òºëººëºã÷äèéí ººäðºã ¿çëèéí íóðàëò
õýìýýí ¿íýëæ, òýäíèé îíîëûí áóðóóã çàñàõ òîîöîîòîé õ¿÷èðõýã ñóðãóóëü
¿íäýñëýí õºãæ¿¿ëñýí îíîë÷ ìºí. Ò¿¿íèé õàìãèéí ãîë á¿òýýë íü 1936 îíä
áè÷ñýí “Àæèë ýðõëýëò, ìºíãºíèé õ¿¿ áîëîí ìºíãºíèé åðºíõèé îíîë” ãýäýã
çîõèîë þì. Òýðýýð ýíý á¿òýýëäýý À.Ñìèò áîëîí åð íü íèéò ñîíãîäîã
îíîë÷äûí Laissez faire (ýäèéí çàñàãò òºð îðîëöîõûã áóðóóøààäàã çàð÷èì)-
ã “àëõàéæ ñóóõ” ãýñýí óòãàòàé áîëãîæ ø¿¿ìæëýí ìóó÷ëààä: òºð áîë ýäèéí
çàñãèéã õÿìðàëààñ ãàðãàí, õºãæèë öýöýãëýëòèéí çàìä íü áóöààí îðóóëàõ
ãàíö õ¿÷ ìºí ãýæ ñóðòàë÷èëæýý. ¯¿íä: òºð áîë ìàêðî ýäèéí çàñãèéí
òºâøèíä ýðýëòèéã íýìýãä¿¿ëæ, èòãýë íàéäâàðûã õàäãàëàõ àðãà áîëîõ îëîí
íèéòèéí àæèëä çàðöóóëàõ ìºíãºíèé õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ çàìààð àæëûí
áàéð, õàíãàí íèéë¿¿ëýã÷äèéí òîîã ºñãºæ, îðëîãî áà õýðýãëýýã ºñãºõ ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëñíû ¿ð ä¿íä ýäèéí çàñàã ñýðãýíý ãýæ îíîëûí ¿¿äíýýñ
òîîöñîí áàéíà. Õàðèí ìèêðî ýäèéí çàñãèéí òºâøèíä Laissez faire
áîäëîãûã áàðèìòàëæ áîëíî ãýæ òýð ¿çñýí áàéíà.
Êåéíñèéí îíîëûí ãàâüÿàíû òóõàé çºí人 îëîí ñóäëàà÷ áè÷ñýí áàéäàã.
Òýäíèé ä¿ãíýëòýýð Èõ õÿìðàëûí íºõöºëä òýðã¿¿íèé õºãæèëòýé îðíóóäàä
ìàðêñèçìûí íºëºº íýìýãäýõ õàíäëàãà ãàðñíûã òàñëàí çîãñîîæ, óã
õÿìðàëûã êàïèòàëèñò òîãòîëöîîíä òºãñãºë ó÷ðóóëàëã¿é òóóëàõ àðãà çàì
áàéãàà ãýñýí èòãýëèéã òýðã¿¿íèé ñýõýýòí¿¿äýä Æ.Ì.Êåéíñ òºð¿¿ëñýí
áàéíà. Òºñâèéí äóòóóäëûã(àëäàãäëûã)áèé áîëãîõ àðãûã õýðýãëýõ çàìààð
21
Áðàéí Ñíîóäîí, Õîâàðä Ð.Âýéí. Îð÷èí ¿åèéí ìàêðîýêîíîìèêñ. ¯¿ñýë, õºãæèë,
ºíººãèéí áàéäàë. Îð÷. Ç.Ìàíëàéáààòàð, Ò.Îþóíáààòàð, Ä.Ãàíñ¿ëä. ÓÁ., 2010, 7 äàõü òàë

48
 ЭДИЙН ЗАСАГ:

ýäèéí çàñãèéã ñýðãýýõ çàãâàð íü ýäèéí çàñãèéã áîãèíî õóãàöààíä, çîâëîí

øàíàëãàà áàãàòàé, ñàéí ýì÷ëýõ ÷óõàë õýðýãñýë áîëæ ºãñºí òàëòàé àæ.
Ãýâ÷ Æ.Ì.Êåéíñèéí îíîë íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õàíãàõ òºãñ çàãâàð
áîëæ ÷àäààã¿é òºäèéã¿é ñîíãîäîã ýäèéí çàñãèéí îíîëûã ул үндэсгүй
öóëã¿é ¿ã¿éñãýäýã áºãººä ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÷ºëººã áîîìèëäîã õýìýýí
íºëºº á¿õèé çàðèì îíîë÷ áàñ áè÷ñýí áàéäàã. Òóõàéëáàë òºðèéí õýò
îðîëöîî, õàëàìæëàã÷ òºð, äàíõãàð òºð, ºñºí íýìýãäýõ òàòâàð çýðãèéã
ººãø¿¿ëýã÷ Ж.М.Кейнсийн ¿çýë íü òèéíõ¿¿ ìàðêñèçìààñ õîéø ýäèéí
çàñãèéí ýðõ ÷ºëººíä ó÷èðñàí õàìãèéí íîöòîé ãàìøèã ìºí ãýæ òýä ¿çäýã.
Õýäèé òèéì áîëîâ÷ êåéíñèçìèéí òîäîðõîé íºëºº ýä¿ãýý ÷ ãýñýí ýäèéí
çàñãèéí îíîë, ïðàêòèêò áàéñààð áàéíà. Êåéíñèçì, ò¿¿íèé øèíý çàãâàðûí
òóõàé á¿òýýë àðâèí õýâëýãäýæ èðñíèé äîòîð Ïîóë À.Ñàì¿ýëñîíû “Ýäèéí
çàñãèéí óõààí (Economics)” ãýäýã º÷ òº÷íººí óäàà ãàçàð ñàéã¿é õýâëýãäñýí
ñóðàõ áè÷èã õàìãèéí àëäàðòàé íü þì. Ýíý íîì áîë êåéíñ÷ áàéð ñóóðèíààñ
ýäèéí çàñãèéí ôèëîñîôè, ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààí õî¸ðûí óÿëäààã
õàíãàñàí ñóðàõ áè÷èã ìºí.
Êåéíñèçìèéí ýñðýã çàðèì îíîë äàõü ôèëîñîôè ñàíàà. Ýíä ýõëýýä
àìåðèêèéí ýäèéí çàñàã÷ Ì.Ôðèäìàíû (1912-2006) áîëîâñðóóëñàí
ìºíãºíèé îíîë (ìîíåòàðèçì)-ûí ôèëîñîôè àãóóëãûã äóðäüÿ.
Æ.Ì.Êåéíñèéí ¿åä óæèã àæèëã¿éäýë ýäèéí çàñãèéí õàìãèéí õóðö àñóóäàë
áàéñàí áîë Ì.Ôðèäìàíû ¿åä èíôëÿöè õàìãèéí áýðõøýýëòýé àñóóäàë
áàéâ. Òèéìýýñ Ì.Ôðèäìàí ìºíãºíèé îíîëûí ñàëáàðò ñóäàëãààãàà
òºâëºð¿¿ëñýí àæýý. Òýãýýä: óíàëò, õÿìðàëä “ìºí㺠ÿìàð ÷ ïàäã¿é”,
ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã èõ õýìæýýãýýð íýìýãä¿¿ëýõ íü øóóä ¿ð ä¿í
ºãºõã¿é ãýäýã (òóõàéí ¿åäýý õàìãèéí íºëºº á¿õèé áàéñàí) êåéíñ÷ ¿çëèéã
ø¿¿ìæëýí íÿöààõ àæèëëàãàà ÿâóóëæýý. Êåéíñ÷ îíîëûí ¿¿äíýýñ áîë
÷ºëººò õóâèéí áèçíåñ äýýð ñóóðèëñàí êàïèòàëèçì òîãòâîðã¿é áàéäàã òóë
òºðèéí ç¿ãýýñ “¿ð àøèãòàé ýðýëò”-èéã íýìýãä¿¿ëýí áèé áîëãîæ байж, ýäèéí
çàñãèéí õýâèéí îðøèí òîãòíîëûã õàíãàíà. Òèéìýýñ À.Ñìèòèéí “äàëä ãàð”-
ûí õàìò “èë ãàð” áàñ õýðýãòýé. Õàðèí Ì.Ôðèäìàí èéì ¿çëèéã ¿ë
çºâøººðººä: ìºíãºíèé òîãòîëöîî òîãòâîðæîîä èðýõèéí öàãò À.Ñìèòèéí
æàì ¸ñíû ýðõ ÷ºëººíèé ñèñòåì öýöýãëýí õºãæèõ áîëíî ãýñýí ä¿ãíýëò
õèéæýý. ªºðººð õýëáýë ìºíãºíèé òîãòîëöîîíû òîãòâîðæèëò ãýäýã áîë
ìºíãºíèé áîëîâñðîíãóé ñòàíäàðò, èéìä ìºíãºíèé àëòàí ä¿ðýì
áàðèìòëàãäàæ, ýíý íü ýðõ ìýäýëòí¿¿ä äóð çîðãûí øèéäâýð ãàðãàõûã
õÿçãààðëàíà ãýæ Ì.Ôðèäìàí ¿çñýí áàéíà.
Ãýõäýý èíôëÿöèéí ýñðýã ìîíåòàðèñòóóäûí áîëîâñðóóëñàí ìºíãºíèé
ñòàíäàðòûã áàðèìòëàõàä äýëõèé äàõèí ýä¿ãýý áýëýí áèø áàéãààã
ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ ñàíóóëñààð áàéäàã þì. ̺íãºíèé áîëîâñðîíãóéä ¿ë
èòãýäýã áàéð ñóóðü òýäýíä òîä èëýð÷ áàéäàã.
Àâñòðèéí ëèáåðàëü ýäèéí çàñàã÷ Ôðèäðèõ À.Õàåê (1899-1992) áîë
ñîöèàëèñò òºâëºðñºí òºëºâëºãººã ýñýðã¿¿öýæ, Laisser faire çàð÷ìûã
õàìãààëàõäàà ýíý çàð÷ìûã ìåõàíèêààð îéëãîõîîñ çàéëñõèéñýí áàéð
ñóóðü èëýðõèéëæ èðæýý. Òýðýýð áè÷èõäýý: ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ¿éë

49
 ЭДИЙН ЗАСАГ:

àæèëëàãààã óðñãàëààð ñóë îðõèæ áîëîõã¿é áºãººä õàðèí ºðñºë人íèé

áîëîìæèéã äýýä çýðãýýð àøèãëàõ ÷óõàë. Õýðýâ ºðñºë人í áèé áîëãîæ
÷àäâàë ýíý íü áîäãàëèéí ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàõ øèëäýã àðãà áîëæ ºãäºã.
¯ð íºëººòýé ºðñºë人í áèé áîëãîõîä ñàéòàð áîäîæ áîëîâñðóóëñàí
õóóëèéí òîãòîëöîî õýðýãòýé. ¯ð íºëººòýé ºðñºë人íèé íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ
áîëîìæã¿é ãàçàð ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàõ ººð àðãà
àøèãëàõààñ àðãàã¿é. Ãýõäýý ºðñºë人íèé íºõöºë áàéãàà ãàçàðò äýýðýýñ
çààâàðëàæ óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ ¿éëäëýýð ºðñºë人íèéã õààæ áîëîõã¿é.
Åð íü õóóëü òîãòîîìæèéã àíõ çîõèîõäîî ºðñºë人íèéã õºãæ¿¿ëýõýýð
çîðèóä òîîöñîí áàéõ ¸ñòîé.
Ô.À.Õàåê “ýðõ ÷ºëºº” õýìýýõ ôèëîñîôè îéëãîëòûã “òºëºâëºëò”,
“íèéãìèéí çîðèëãî” çýðýã ñîöèàëèñò ¿çýë áàðèìòëàëûí àãóóëãûã
ø¿¿ìæëýõ çîðèëòòîéãîî õîëáîí òàéëáàðëàñàí þì. Ò¿¿íèé òàéëáàðààð
ýðõ ÷ºëºº õàíãàãäàõ áàòàëãààò ¿íäýñ áîë õóâèéí ºì÷ ìºí. Õóâèéí ºì÷ áîë
ººð õîîðîíäîî ýðõ ìýäëèéí õàìààðàëã¿é áîäãàëü õ¿ì¿¿ñèéí ìýäýëä
áàéäàã áîëîõîîð òýäíèéã çàõèðàõ îíöãîé ýðõ íýã ÷ õ¿íд áàéõã¿é áàéæ, òýä
áèå äààñàí øèéäâýð ãàðãàäàã áàéõ ¸ñòîé. Ýíý áîë ýðõ ÷ºëºº, àðä÷èëëûí
áîäèò áèåëýë ìºí. Ãýòýë ýðõ ÷ºëººíä õàìãèéí èõ àþóë ó÷ðóóëäàã þì áîë
òîòàëèòàð (äàðàíãóéëëûí) äýãëýìèéí ãîë øèíæ áîëñîí òºëºâëºëò áàéäàã.
Á¿õíèéã òºëºâëºõ, íýãòãýí çàíãèäàõ, á¿õ íººöèéí àøèãëàëò, çàðöóóëàëòûã
òºâëºð¿¿ëæ óäèðäàõ ãýäýã áîë òîòàëèòàð äýãëýìèéí ºâ÷èí ìºí.
Çîõèöóóëàõ òºâ áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõã¿é áîë íèéãìèéí àìüäðàë ýõ çàõàà
àëäíà ãýäýã ñýòãýëãýý áîë ºðñºë人íèé çàð÷ìûí ¿éëäëèéã îãò îéëãîîã¿éí
øèíæ ìºí.
Óëìààð èéì ¿çëèéíõýý ¿¿äíýýñ òýðýýð ä¿ãíýõäýý: íèéãìèéí ºì÷
íî¸ðõñîí íºõöºëä õ¿ì¿¿ñ áèå äààñàí øèéäýëä õ¿ðýõ ýäèéí çàñãèéí
òóëãóóðã¿é ó÷èð ÿíç á¿ðèéí ìýäýýëýë îëæ àâàõ ýðõ ÷ºëººã¿é; òèéì
øààðäëàãà, õýðýãöýý ÷ ¿ã¿é áàéäàã. Èéì íºõöºëä ìýäýýëýë á¿õ ÷èãëýëýýð
õààëòòàé áàéæ, çºâõºí ýðõ áàðèã÷äûí äîõèî çàíãàà á¿õíèéã ÷èãë¿¿äýã.
Òîòàëèòàð óëñ îðîíä ëèáåðàë óëñ îðíû íýãýí àäèë “ýðõ ÷ºëºº” ãýäýã ¿ã
îëîíòàà õýðýãëýãääýã áîëîâ÷ õàìãèéí èõ õýëìýãääýã. ßàãààä ãýâýë òýíä
“õàìòûí ýðõ ÷ºëºº”-íèé òóõàé ë ÿðèà áàéäàã. Òýðõ¿¿ “õàìòûí ýðõ ÷ºëºº”
ãýã÷ áîë íèéãìèéí ãèø¿¿í á¿ðèéí ýðõ ÷ºëºº áèø, õàðèí íèéãýìä äóðààðàà
äóðãèõ ìýäýë á¿õèé íýãòãýí òºëºâëºã÷èéí õ¿ñýë ýðìýëçýë áàéäàã. Óãòàà
íèéãìèéí çîðèëãî áîë íýãäìýë òºëºâëºãºº áèø, õàðèí áîäãàëü õ¿ì¿¿ñ
ç¿òãýí àæèëëàäãèéíõàà ¿ð ä¿íä ººðèéíõºº áîëîí íèéòèéí ýðýëò õýðýãöýýã
õàíãàõàä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãàà áàéõ ¸ñòîé ãýæ Ô.À.Õàåê áàñ ¿çñýí
áàéíà.

Ãóðàâ. Манай эäèéí çàñãèéí ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààíû á¿òýýë¿¿äýä

ãàðäàã çàðèì ôèëîñîôè îéëãîëò
Ýäèéí çàñãèéí îíîëîîð ÿâóóëæ áóé ñóðòàë÷èëãààíû áîëîí ÿíç á¿ðèéí
øàòíû ñóðãàëòûí á¿òýýë¿¿ä àãóóëãûí õóâüä øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãýýñ
(õàìãèéí åðºíõèé㺺ð õýëáýë òàíèí ìýäýõ¿éí ¿ð ä¿íãýýñ) ãàäíà áàñ

50
 ЭДИЙН ЗАСАГ:

¿íýëýìæèéí îíîëûí ìýäëýãýýñ, á¿ð òîäîðõîé õýëáýë ôèëîñîôè

¿íäýñëýë¿¿äýýñ òîãòîæ áàéäãèéã áèä òîâ÷ áîëîâ÷ àâ÷ ¿çëýý. Ãýõäýý
ìàíàéä òèéì á¿òýýë¿¿ä äýõ ôèëîñîôè óòãà á¿õèé ¿íäýñëýë, òîìü¸îëîë,
òàéëáàð çýðãèéã çàðèì çîõèîã÷ ìàðêñèñò-ëåíèíèñò óëñ òºðèéí ýäèéí
çàñãèéí óõààíä íèéö¿¿ëæ, õàðèí ººð íýã õýñýã çîõèîã÷ çàõ çýýëèéí ýäèéí
çàñãèéí óõààíû (ÇÇÝÇÓ-íû) ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàæ áàéíà. ¯¿íèéã àíçààðàí
õàðãàëçäàã áàéõ íü ýäèéí çàñãèéí îíîëûã îð÷èí ¿åèéí ñî¸ëûí òºâøèíä
áóþó ìýðãýæëèéí òºâøèíä ýçýìøèõ øààðäëàãààñ ¿¿äýëòýé þì. Èéì
òîîöîîíû ¿¿äíýýñ ýäèéí çàñãèéí ôèëîñîôèéí çàðèì ÷óõàë îéëãîëòûã
ìàíàéä ýä¿ãýý õýðõýí õýðýãëýäãèéã òîâ÷ àâ÷ ¿çüå.
1. “¯éëäâýðëýëèéí àðãà” ãýäýã îéëãîëò. ßëàíãóÿà çàðèì
ôèëîñîôè÷äûí á¿òýýëä ýíý îéëãîëòûã эдүгээ ч ýåðýã óòãààð õýðýãëýñýýð
áàéíà. Ãýòýë çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí îíîë (ÇÇÝÇÎ)-ä óã îéëãîëò
õýðýãëýãääýãã¿éí çàðèì øàëòãààíûã áèä ºìíº өгүүлсэн áèëýý. Òýäãýýð
øàëòãààíûã òîäîòãîñîí çàðèì ç¿éë íýìýí äóðäüÿ. Òóõàéëáàë ìàðêñèñò
îíîë÷èä ¿éëäâýðëýëèéí àðãà õýâ ìàÿãèéí õóâüä äýâøèí äýýøëýõ çàìààð
õàëàãäàí ñîëèãäîæ, ýöñèéí ýöýñò êàïèòàëèñò ¿éëäâýðëýëèéí àðãûã
õóâüñãàëààð óñòãàí, ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëèéí àðãà òîãòîîæ, óëìààð
ò¿¿íýýñ êîììóíèñò ¿éëäâýðëýëèéí àðãàä óðãàí îðîõ òóõàé óòîïè ä¿ãíýëò
õéèñýí áèëýý. Êîììóíèñò äýãëýì á¿õèé ñîöèàëèñò îðíóóäàä àëáàäëàãààð
õýðýãæ¿¿ëæ áàéãààä á¿òýëã¿éòñýí ýíýõ¿¿ ôèëîñîôè ¿íäýñëýë àâààñ
Ê.Ìàðêñ, Ô.Ýíãåëüñ íàð õóâèéí ºì÷èéã ìºëæëºãèéí õýðýãñýë õýìýýí ¿çýí
ÿäàæ, ò¿¿íèéã á¿ð ìºñºí óñòãàõ îíîëûí áà íèéãýì-ýäèéí ïðàêòèê çîðèëò
òàâüæ èðñýíòýé ñàëøã¿é óÿëäàæ èðñýí þì. Óãòàà õóâèéí ºì÷ ìºëæëºãèéí
õýðýãñýë áîëäîã ýðñäýëòýé áàéäàã ÷ ãýñýí íèéãìèéí (ÿëàíãóÿà òºðèéí) ºì÷
áàñ õóâèéí ºì÷ººñ äóòóóã¿é ìºëæëºãèéí õýðýãñýë áîëæ áàéäàã íü; õàðèí
÷ õóâèéí ºì÷ áîë íèéãìèéí ºì÷èéã áîäâîë ýçýíòýé, èë¿¿ àðâè÷ áàéõ
¿íäýñòýé, àâèëãàä àâòàõ íü õÿçãààðëàãäìàë áà íýëýýä òîõèîëäîëä
õààëòòàé, èðãýí õ¿íèé ýðõ ÷ºëººã ýäèéí çàñãèéí ¿¿äíýýñ áàòàëãààòàé
áîëãîäîã ãýõ ìýò äàâóó òàëòàé íü ëèáåðàëü ôèëîñîôèéí ¿¿äíýýñ
¿íäýñëýãäýæ, ïðàêòèê àìüäðàëààð íîòëîãäîæ èðñýí áèëýý.
ÇÇÝÇÎ “¿éëäâýðëýëèéí àðãà” ãýäýã ìàðêñèñò-ëåíèíèñò ôèëîñîôè
áàðèìòëàëûí îðîíä “¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñ” ãýäýã áàðèìòëàë
áîëîâñðóóëæýý. Óãòàà ýíý áàðèìòëàë áîë øèíæëýõ óõààíû ÷óõàë
¿íäýñòýé ìýäëýã þì. Ãýõäýý ýíýõ¿¿ øèíæëýõ óõààíû áàðèìòëàëä
ôèëîñîôè ñàíàà øèíãýñýí áàéäàã. Ó÷èð íü, ñîíãîäîã ýäèéí çàñãèéí îíîë
¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéã ãàçàð, êàïèòàë (õºðºíãº), õºäºëìºð ãýñýí
ãóðâàí á¿ðýëäýõ¿¿íòýéí òóõàé çààñàí íü ºíººã õ¿ðòýë áàðàã õºíäºãäºõã¿é
ÿâæ èðñýí áàéäàë áîë òºãñ ¿íýíèé èëýðõèéëýë ãýãäýõýýñýý ¿íýëýìæèéí
óòãàòàé ãýãäâýë ýä¿ãýýãèéí îíîëûí õ¿ðñýí òºâøèí, íèéãìèéí áîäèò
íºõöºë àëü àëèíä èë¿¿ îéðòîõîîð þì. Òîäðóóëàí äóðäâàë äàÿàðøëûí
¿éë ÿâö, õ¿í òºðºëõòºí îêêóëüòèâ áà ýçîòåðèê ìýäëýãèéã ¿éëäýëäýý
àøèãëàõ òºâøèíä îéðòîæ áóé çýðýã óðüä ºìíº òºñººëæ áàéãààã¿é ¿íýõýýð
ãîö øèíý øèíý ¿çýãäýë ¿¿ñýæ áóé áà ¿¿ñýõ õàíäëàãàòàé áàéãàà íü

51
 ЭДИЙН ЗАСАГ:

¿éëäâýðëýëèéí øèíý øèíý õ¿÷èí ç¿éëèéí òóõàé ÿðèõ áàéäàë ðóó õ¿ðãýõ
¿íäýñòýé. Áàñ ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éë òóñ á¿ðèéí îíöëîãèéã
èëýðõèéëäýã ìýäëýã óãòàà ýäèéí çàñãèéí øèíæëýõ óõààíû áàéõ, èéìä
¿íýíèéã òîãòîîñîí íýã ÿíçûí òàéëáàð áàéõ øààðäëàãàòàé þì. Ãýâ÷ óã
ìýäëýã õýðýã äýýðýý ººð ººð òàéëáàðààð èëýðñýí ÿâäàë áîë òýäãýýð
òàéëáàðûí çàðèì íü îíîëûí òºâøèíèé ¿íýëýìæ áóþó ýäèéí çàñãèéí
ôèëîñîôè ¿ð ä¿í ìºíººñ øàëòãààëäàã.
Áèäíèé èéì ä¿ãíýëèéã çºâòãºõ ÷óõàë ¿íäýñëýãýý ýä¿ãýý ÷ íýãýíò áèé
áîëæ ýõýëñíèé íýã æèøýý áîë Æ.Á.Ñåéãèéí (ºìíº äóðäñàí) “õóâèéí
áèçíåñ ýðõëýã÷” ãýäýã ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëèéí òóõàé ¿íäýñëýë ìºí.
2. Õºäºëìºð ãýæ þó âý? ЗÇÝÇÎ-ûí á¿òýýë¿¿äýä õºäºëìºð áîë ýäèéí
çàñàã äàõü “áàðàà ¿éëäâýðëýæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã àæèëëàõ õ¿÷íèé
íèéë¿¿ëýëò ìºí”; “îðëîãî îëîõîä ÷èãëýñýí ¿éëäâýðëýë áà ¿éë÷èëãýýíä
çîðèóëæ áóé áèåèéí áîëîí îþóíû àëü àëü ÷àðìàéëò ìºí” ãýõ ìýò
òîìü¸îëîë áàéäàã. Ýäãýýð òîìú¸îëîë íü “ýäèéí çàñàã”, “îðëîãî” ãýõ ìýò
îéëãîëò ÇÇÝÇÎ-ûí óòãàòàé áàéãàà íºõöºëä øèíæëýõ óõààíû ìýäëýã áàéõ
á¿ðýí ¿íäýñòýé. Ãýòýë îð÷èí ¿åèéí çàðèì õîëáîãäîõ á¿òýýë äýõ õºäºëìºð
áîë “àæèë õèéæ, õ¿÷ ÷àðìàéëò ãàðãàõûã õ¿ì¿¿ñýýñ øààðäàæ áóé
çîðèëãîòîé, íèéòèéí òààøààë õ¿ëýýäýã ýð÷èìòýé ¿éë àæèëëàãàà ìºí”22,
“õ¿ì¿¿ñèéí òîäîðõîé çîðèëãî á¿õèé á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà ìºí” ãýõ
ìýòýýð èëýðõèéëæ áóé òîìú¸îëëóóä áîë çºâõºí øèíæëýõ óõààíû óòãàòàé
øèéäýë áàéõ àëáàã¿é, áàñ ¿íýëýìæèéí óòãà îðñîí áàéõ ¿íäýñòýé
òàéëáàðóóä ìºí. ¯¿íä, ýë õî¸ð òîìú¸îëîë àâààñ ¿éëäâýðëýëèéí áà
¿éëäâýðëýëèéí áèø, àðèëæààíû çîðèóëàëòòàé áà ¿ã¿é, îðëîãî á¿òýýæ,
àøèã îëîõîä ÷èãëýñýí áà ÷èãëýýã¿é, øóäàðãà áà øóäàðãà áèø àëü ÷
òºðëèéí ¿éë àæèëëàãààíä õ¿÷èíòýé áàéæ ÷àäàõààð òèéì åðºíõèé óòãàòàé
þì.
3. “Ýäèéí çàñàã” ãýäýã êàòåãîðèéí философи óòãà. Ìîíãîëûí
ºíººãèéí çàðèì ôèëîñîôèéí çîõèîëä ÷ ãýñýí ýäèéí çàñàã áîë
¿éëäâýðëýëèéí õàðèëöààíû öîãö, íèéãìèéí ñóóðü ìºí ãýäýã ìàðêñèñò
òîìú¸îëîë óëàìæëàãäàæ èðëýý. Ýíý áîë çºâõºí ìàòåðèàëëàã
¿éëäâýðëýëèéã “ýäèéí çàñàã” ãýæ ¿çäýã, èéìýýñ óëàìæëàëò íèéãì¿¿äèéí
ýäèéí çàñàãò õàìààòóóëáàë õ¿÷èíòýé (ººðººð õýëáýë øèíæëýõ óõààíû
çîõèõ ¿íý öýíýòýé) áàéæ áîëäîã, õàðèí ÇÇÝÇ-ä ¿ë òîõèðîõ òèéì
õÿçãààðëàãäìàë ôèëîñîôè ¿íäýñëýëèéã áàðèìòàëäàã áàéäàë þì. Õàðèí
ÇÇÝÇ-ò õàìààòóóëäàã “ýäèéí çàñàã” ãýäýã îéëãîëò áîë àøèã îëîõûí òóëä
àæ àõóé ýðõýëäýã ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í áîëñîí àëèâàà áàÿëãèéí
öîãöûã, ººðººð õýëáýë áàðàà(òàâààð) áîëæ áóé ¿éëäâýðëýëèéí
á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé òºðºë á¿õíèéã õàìðàí èëýðõèéëæ áàéäàã.
4. Ýäèéí çàñãèéí õóóëü ãýæ áàéäàã óó? Ìàðêñèñò-ëåíèíèñò óëñ òºðèéí
ýäèéí çàñàã áà äèàëåêòèê ìàòåðèàëèñò ôèëîñîôèîð îíîëûí

22
Èéì óòãàòàé òîìú¸îëîë: Ñîâðåìåííûé ýêîíîìè÷åñêèé ñëîâàðü. ÓÁ, 1999, íîìûí
354дэх òàëä áóé

52
 ЭДИЙН ЗАСАГ:

áîëîâñðîëòîé áîëæ òºëºâøèæ èðñýí ¿åèéíõýíä õýâøìýë ñýòãýëãýý ìààíü

õàäãàëàãäñààð áàéãààãèéí íýã ãýð÷ íü ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä ò¿ãýýìýë
áà ºâºðìºö îáúåêòèâ õóóëü, ç¿é òîãòîë íî¸ðõîж áàéäàã òóõàé äîãìàòèê
¿çýë ìºí. Èéì ¿çëèéí ¿¿äíýýñ ýäèéí çàñãèéí õóóëèóä áîë “ýäèéí çàñãèéí
ÿíç á¿ðèéí ¿çýãäýë, ¿éë ÿâö äîòîðõè îáúåêòèâ øèíæ á¿õèé õàìãèéí ãîë,
òîãòâîðòîé, áàéíãà äàâòàãäàã÷ øàëòãààí-¿ð äàãàâàðò õîëáîîíóóä áà
õàðèëöàí õàìààðëóóä ìºí”23. Ãýâ÷ ìàðêñèñò-ëåíèíèñò èëò ¿åý ºíãºðººñºí
¿íäýñëýë¿¿äýýñ çàéëñõèéõ ãýñýí çàðèì çîõèîã÷èéí ýðìýëçýë íü ýíý èø
òàòñàí ìàÿãèéí íåîìàðêñèñò òàéëáàðóóäûã àãóóëãûí õóâüä òîäîðõîéã¿é
ëîãèê çºð÷èëòýé, áàñ çîõèîìîë õîëáîîñ á¿õèé ñàíààíóóäòàé áîëãîæ
áàéíà. Ýíý èø òàòñàíààñàà æèøýý àâàí õýëýõýä äèàëåêòèêò õóóëü áîë
ìºí ÷àíàðûã íýýäýã òóõàé îíöëîí ºã¿¿ëäýã áîë ýë èøëýëä õóóëèéã
¿çýãäëèéí òóõàé ìýäëýã ãýñýí; ýäèéí çàñãèéí õóóëèóä áîë (ìºí ÷àíàðûã
èëð¿¿ëýí íýýñíèé ¿ð ä¿í ãýãääýã) îáúåêòèâ, òîãòâîðòîé, áàéíãà äàâòàãäàã÷
õîëáîîíóóä ìºí õýìýýã÷ ìàðêñèñò--ëåíèíèñò ýäèéí çàñãèéí ôèëîñîôè
¿çëèéã çºâøººðºí ºã¿¿ëäýã; òèéí àòëàà òèéì õîëáîîíóóäûã áàñ ÿíç
á¿ðèéí ¿çýãäýë, èëò ¿éë ÿâäàëä ÷ íî¸ðõîæ ÷àäàõ þì øèã ñàíàà
èëýðõèéëæ, ¿¿ãýýðýý ¿çýãäë¿¿äýä зүй тогтолт áèø, õàðèí òîõèîëäîë
øèíæ, òîõèîëäîë õîëáîî íî¸ðõäîãèéã ¿ë õàðãàëçñàí; øàëòãààí-¿ð
äàãàâàðò õîëáîîã ìàðêñèñò äèàëåêòèê îíöîëäîã áîë ýíý èøëýëä òèéì
õîëáîîíîîñ ãàäíà õàðèëöàí õàìààðëûã (ôèëîñîôè àðãà ç¿éí õýëýýð
ôóíêöèîíàëü õàìààðëûã) áàñ çýðýãö¿¿ëýí ºã¿¿ëñýí, ãýõ ìýò þì. Ãýòýë àëü
ýðò XIX çóóíû ýõýýð È.Êàíò áàéãàëèéí õóóëèóäûí òóõàé ìýäëýãèéã õ¿ðòýë
õ¿íèé ñóáúåêòèâ á¿òýýë ãýñýí ñàíààã èëýðõèéëæ áàéñàí þì. Èéì ¿çëèéí
¿¿äíýýñ õàíäâàë ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûí òóõàé îíîë, ò¿¿íèé äîòîð
ýäèéí çàñãèéí õóóëèóäûí òóõàé ìýäëýãò ñóáúåêòèâ àãóóëãàòàé ýëåìåíò
áàéäàã.
Óãòàà ýäèéí çàñãèéí õóóëèóäûí òóõàé ÿðèõ þì áîë çºâõºí áîëçìîëîîð,
äàðààõ óòãóóäûí õ¿ðýýíä áàéõ áîëîëöîîòîéã ôèëîñîôèéí áîëîí ýäèéí
çàñãèéí îíîëûí çàðèì íºëºº á¿õèé òºëººëºã÷ ºã¿¿ëñýí áàéäàã. ¯¿íä: 1-
ðò, ýäèéí çàñãèéí õóóëü áîë ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûí ÿíç á¿ðèéí ¿çýãäýë
áà ¿éë ÿâöûã ñóäëàí èëð¿¿ëæ òîî÷ñîí áºãººä òýäãýýðèéí òºñºº áà ÿëãààã,
äàâòàãäàõ áà äàâòàãäàõ àëáàã¿é àëü àëü øèíæèéã òîãòîîñîí ìýäëýãèéí
òîãòîëöîî ìºí (òèéíõ¿¿ õóóëü áîë ìºí ÷àíàðûí òóõàé ìýäëýã áàéæ
÷àääàãã¿é òóõàé ïîçèòèâèñò ¿çýë ýíä àðãà ç¿éí õóâüä èëýðäýã); 2-ðò,
íèéãìèéí àìüäðàëûí áóñàä õ¿ðýýíèé àäèë ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä
îáúåêòèâ õóóëü, ç¿é òîãòîë áèø, õàðèí òîõèîëäîë ç¿éëñ íî¸ðõäîã
(òèéìýýñ êàïèòàëèçìûã ïðîëåðòàðèéí õóâüñãàëààð óñòãààä ñîöèàëèçìä
øèëæèëòèéí çîðèëòóóäààð äàìæèí øèëæèæ, óëìààð ò¿¿íýýñ
ñîöèàëèçìààñ êîììóíèçìä îðîõ íü îáúåêòèâ ç¿é òîãòîëò, ãàðöààã¿é

23
См. Об этом напр.: Экономическая теория. Учебник для вузов. 3-е изд., М.-Харьков-Мн., 2000,
с.16

53
 ЭДИЙН ЗАСАГ:

øèíæòýé ãýäýã ìàðêñèñò-ëåíèíèñò ñóðãààëûã ýíý ¿íäýñëýë àðãà ç¿éí

õóâüä íÿöààäàã) ãýõ ìýò þì.
Õóóëü ãýæ þó áîëîõ òóõàé ªðíºäèéí îð÷èí ¿åèéí ôèëîñîôèéí äýýð
äóðäñàí ìàÿãèéí íºëºº á¿õèé ¿çëèéí ¿¿äíýýñ ä¿ãíýëò õèéâýë ÇÇÝÇ-èéí
õóóëèéí òóõàé ÿðüÿ ãýâýë ýðýëò, íèéë¿¿ëýëò õî¸ðûí õàìààðëûí òóõàé
ÇÇÝÇÎ-ûí ¿íäýñëýëèéã òýãæ ¿íýëýõ ¿íäýñòýé áàéíà. Ýë ¿íäýñëýëèéã ÷
ãýñýí õóóëü ãýæ ¿çýõ íü ÇÇÝÇ çºâõºí õýâèéí îðøèí òîãòíîæ, õºãæèæ áóé
¿åä õ¿÷èíòýé áºãººä æèøýý íü ºíººãèéí Ìîíãîë äàõü çàõ çýýëèéí
õàðèëöààã ãàæóóäóóëñàí òèéì õýâèéí áèø ýäèéí çàñàãò ýðýëò,
íèéë¿¿ëýëòèéí õóóëü ¿éë÷èëæ ÷àäàõã¿é áàéíà.
Ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëä, åð íü íèéãìèéí íèéò àìüäðàëä õóóëü, ç¿é
òîãòîë íî¸ðõäîãã¿é ÷ ãýñýí õàðèí äàâòàëò áîäèòîéãîîð õýðýãæäýã ãýäýã
ôèëîñîôè ¿çëèéã ÿëàíãóÿà ïîñòñòðóêòóðàëèçìûí òºëººëºã÷èä õ¿÷òýé
ñóðòàë÷èëæ èðñýí þì. Òîõèðîõ íºõöºë á¿ðäñýí ¿åä õýðýãæäýã äàâòàëò
àâààñ ºðãºí áà ÿâöóó õ¿ðýýíèé, ýåðýã áà ñºðºã ÿíç á¿ðèéí õýâ ìàÿãèéí
áàéäàã.
“Õóóëü, ç¿é òîãòîë” ãýäýã äèàëåêòèê ôèëîñîôè ¿çýë, “äàâòàëò” ãýäýã
îð÷èí ¿åèéí ôèëîñîôè ¿çýë õî¸ðûí íýã ÷óõàë àðãà ç¿éí ÿëãàà ãýâýë
ýõíèéõ íü ¿çýãäë¿¿äèéí ìºí ÷àíàðûã øèíæëýõ óõààíû à÷ààð íýýí
èëð¿¿ëæ áîëíî ãýäýã, õàðèí íºãººõ íü äàâòàëò áîë ìºí ÷àíàðûí òºâøèíä
áàéõ àëáàã¿é áºãººä ¿çýãäëèéí òºâøèíä õýðýãæèëò á¿ðýí áîäèòîé áàéäàã
õýìýýã÷ àðãà ç¿éã òóñ òóñ èø ¿íäýñ áîëãîäîã.
5. “Labour theory of value” ãýäýã íýð òîìú¸î ôèëîñîôè óòãàòàé íü.
Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñàä õýâëýæ áàéñàí ôèëîñîôèéí íîì çîõèîëóóä
“value” ãýäýã ¿ãèéã îíîëûí íýð áîëîõûíõ íü õóâüä “öåííîñòü” ãýæ
îð÷óóëñàí áàéäãèéã ìîíãîë õýë ð¿¿ “¿íýëýìæ” ãýæ õºðâ¿¿ëñýí íü àíãëè
¿ãíèé íü óòãàòàé îâîî õàðãàëçàãäñàí áàéäàã. Ãýòýë ÇÕÓ-ûí ¿åèéí ýäèéí
çàñãèéí á¿òýýë¿¿äýä òýðõ¿¿ àíãëè ¿ãèéã îðîñ õýëýíä “ñòîèìîñòü” ãýæ
îð÷óóëæ, ò¿¿íèé íü ìàíàéõàí “ºðòºã” õýìýýí îð÷óóëæ õýâøýýä óëìààð
òýðõ¿¿ àíãëè íýð òîìú¸îã “ºðòãèéí õºäºëìºðèéí îíîë” ãýæ îð÷óóëàí
õýðýãëýæ èðñýí áèëýý.
“Value-öåííîñòü-¿íýëýìæ” ãýäýã íýð òîìú¸îã “ñòîèìîñòü-ºðòºã” ãýæ
îð÷óóëàí õýðýãëýæ èðñíèé æèíõýíý øàëòãààíûã òîãòîîõ ãýâýë íýëýýä
àæèë óäàæ ìàãàäã¿é áàéíà. Ãýõäýý ýíä íýã òàéëáàð õèéå. Ìàðêñèñò-
ëåíèíèñò ÓÒÝÇÓ-íûã êîììóíèñò äýãëýì á¿õèé ñîöèàëèñò íèéãìèéí àëáàí
¸ñíû ¿çýë ñóðòëûí íýí ÷óõàë íýã á¿ðýëäýõ¿¿í áîëãîæ áàéñàí íºõöºëòýé
õîëáîí ¿çâýë òèéì ñîíäãîé îð÷óóëãà íü ºðòãèéí õýëáýð¿¿ä, ò¿¿íèé äîòîð
íýì¿¿ ºðòºã, óëìààð ¿íý á¿ðýëä¿¿ëäýã øèéäâýðëýã÷ õ¿÷èí ç¿éë çýðãèéí
òóõàé Ê.Ìàðêñûí îíîëûã çºâòãºõºä ¿éë÷èëæ èðñýí áàéíà.
Ôèëîñîôè àðãà ç¿éí ¿¿äíýýñ áàñ íýã ç¿éë äóðäúÿ. ÇÇÝÇ-èéí íºõöºëä
áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý íü þóãààð òîäîðõîéëîãääîã âý?, òóõàéëáàë
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿éëäâýðëýõýä çîðèóëñàí õºäºëìºðèéí ºðò㺺𠿿, ýñâýë
õýðýãëýã÷ (õóäàëäàí àâàã÷)-èéí ¿íýëýìæýýñ (òààøààëààñ) ¿¿ ãýäýã áîë
îíîëîîð (á¿ð òîäîðõîé õýëáýë øèíæëýõ óõààíààð) áèø, õàðèí ýäèéí

54
 ЭДИЙН ЗАСАГ:

çàñãèéí òóõàéí òîäîðõîé ïðàêòèêààð øèéäýãäýæ áàéäàã àñóóäàë ìºí.

Òîäðóóëàí äóðäàõàä òóõàéí áàðàà þì óó ¿éë÷èëãýý (ÇÇÝÇÎ-ûí ¿¿äíýýñ
ýíý õî¸ð àäèëõàí “áàðàà” ãýæ íýðëýãäýõ áîëîìæòîé íü îéëãîìæòîé)
ººðèé㺺 á¿òýýõýä çîðèóëñàí õºäºëìºðèéí çàðäëààð äàíäàà л, ýñâýë
äàíäàà ¿íýëýìæýýð ÿìàð ¿íý á¿õèé áàéõ íü òîãòääîã áèø, õàðèí îðîí çàé,
öàã õóãàöàà, ò¿¿õýí áîäèò áàéäàë çýðýã ÿíç á¿ðèéí íºõöºëä ýäãýýð
äóðäñàí äóðäààã¿é ººð ººð øàëòãààí áà àðãààð òóõàéí íýã òºðëèéí
áàðààíû áîëîâ÷ ¿íý íü ÿëãààòàé òîãòîîãäîæ áàéäàã.
Òèéíõ¿¿ ôèëîñîôè ìýäëýã, ôèëîñîôè àðãà ç¿é áîë ýäèéí çàñãèéí
àñóóäëûã ººðºº íýã ìºð, òóóøòàé øèéäâýðëýäýãã¿é áîëîâ÷ øèíæëýõ
óõààí òýãæ øèéäâýðëýõ, òýð (øèíæëýõ óõààí) íü ººðèé㺺 õºãæ¿¿ëýõ,
àñóóäëàà øèéäâýðëýõ, ïðàêòèêòàé õîëáîãäîõ çýðýãò íü òàíèí ìýäýõ¿éí áà
¿íýëýìæèéí ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Ãýõäýý òèéì íºëººã ôèëîñîôèéí
çàðèì ÷èãëýë ýåðýãýýð, çàðèì íü ñºð㺺ð ¿ç¿¿ëäýã. Ýíý íü ñóäëàà÷ õ¿í
ôèëîñîôèйн янз бүрийн чиглэлийн ìýäëýãò õÿíóóð, ø¿¿ìæëýëòýé
õàíääàã áàéõûã øààðäàæ áàéäàã.

Ном зүй.
1. Àäàì Ñìèò. Èññëåäîâàíèÿ î ïðèðîäå è ïðè÷èíàõ áîãàòñòâà
íàðîäîâ. Ì., 1995
2. Ê.Ìàðêñ. Óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíûã ø¿¿ìæëýõ íü. Îðøèë.-
Ê.Ìàðêñ, Ô.Ýíãåëüñ. Ãóðâàí áîòü ò¿¿âýð çîõèîë. 1-ð áîòü, УБ., 1969
3. Àëüôðåä Ìàðøàëë. Ýäèéí çàñãèéí óõààíû çàð÷ìóóä. Îð÷.
×èìýäèéí Ýíõýý. ÓÁ., 1997
4. Ìàðê Ñêàóçýí. Ýäèéí çàñãèéí óõààí. Ýä¿ãýý÷ëýãäñýí Çàìíàë. Îð÷
Áààáàð, Ë.Àìàðñàíàà ÓÁ. 2003,
5. Áðàéí Ñíîóäîí, Õîâàðä Ð.Âýéí. Îð÷èí ¿åèéí ìàêðîýêîíîìèêñ.
¯¿ñýë, õºãæèë, ºíººãèéí áàéäàë. Îð÷. Ç.Ìàíëàéáààòàð,
Ò.Îþóíáààòàð, Ä.Ãàíñ¿õ ÓÁ., 2010
6. ×.Áàÿíæàðãàë. Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã: îíîëûí ¿íäñ¿¿ä. Ñóðàõ
áè÷èã.ÓÁ., 2010
7. http://www.intelros.org/books/opera_selecta/opera_selecta_26.pdf
http://www.hrono.ru/metodika/economy/economy_metod.php
http://www.personal.umd.umich.edu/~delittle/Encyclopedia%20entries/
philosophy%20of%20economics.pdf
http://www.eur.nl/english/master/philosophy-economics/

55