Andrzej Osęka

O sławie obrazów
Sławne obrazy s ł u ż ą m i t o m, nadają im kształt. Rozproszone słowo legendy zastępują
zwięzłym z n a k i e m. Jest to działanie niezwykle trudne; trzeba dokonać przetworzenia materii,
sprawić, by z gestu, barwy, cienia i światła — mit mógł się zrodzić na nowo. Wielu malarzy o in-
wencji zbyt słabej poniosło w takich przygodach klęskę; ich obrazy okazały się zaledwie bladą
kalką mitu.
Z chwilą, gdy motyw ikonograficzny jest już gotów — trudno się domyślić, ile trzeba było wy-
obraźni, aby nieuchwytnej idei Wolności — nadać postać pięknej kobiety z ludu, z obnażonymi
piersiami, ze sztandarem w dłoni. Motyw ten konkretyzował się powoli w piosence, w legendzie; osta-
tecznej przemiany w znak dokonał wreszcie Delacroix1 w Wolności wiodącej lud na barykady. [...]
10 W obrazie mit przestaje być słowem; zamienia się w kształt, w kombinację motywów przedsta-
wiających, barw, świateł, linii. Kształt ten odwołuje się do wyobrażeń powszechnych, do wizerun-
ków, uczuć, legend — ale jest czymś innym niż one, posiada inną strukturę. I struktury tej nie straci
wówczas, gdy sam obrastać będzie legendą, s ł o w e m. Żadne interpretacje, nawet najbardziej
szczegółowe i obfite nie zdołają w y p o w i e d z i e ć obrazu. Będą jedynie dążyły ku niemu
zbliżały się doń, obchodziły go wkoło. [...]
W bardzo wielu słynnych dziełach malarskich napotykamy odwieczne, elementarne wyobra-
żenia, powracające nieuchronnie w podświadomości i świadomości zbiorowej wszystkich kultur,
które C. G. Jung2 nazwał a r c h e t y p a m i: kobieta-matka, kobieta jako idol erotyzmu, bohater
zwycięski, bohater umierający etc. Kobietę-matkę, symbol płodności, odradzającego się życia i siły
20 opiekuńczej znaleźć można nie tylko w wizerunkach Madonny z Dzieciątkiem, lecz i w Macierzyń-
stwie Wyspiańskiego, stanowiącym przykład świeckiej wersji tegoż archetypu, oraz — w wydaniu
bardziej rodzajowym w Praczce Daumiera3. [...]
Z pewnością nie wszystko, co wcieliło się w sławne obrazy, można nazwać archetypem. Cza-
sami jest to tylko stereotyp — zręczny, przemawiający do wyobraźni paradoksalnym zestawieniem
form lub wątków: naga kobieta na toczącym pianę z pyska diabolicznym koniu, który oznaczać ma
paroksyzmy zmysłów (Szał uniesień Podkowińskiego4), piramida z czaszek z krukiem, zatytuło-
wana przez Wereszczagina5 Alegoria wojny. [...]

1. Eugène Delacroix (1798-1863) — czyt. eżen delakrua. — francuski malarz, przedstawiciel romantyzmu europejskiego.
2. C. G. Jung — biogram zob. s. 403.
3. Honoré Daumier (1808-1879) — czyt. onore. domie. — francuski malarz, rzeźbiarz i rysownik, przedstawiciel romantyzmu.
4. Władysław Podkowiński (1866-1895) — malarz związany z impresjonizmem i symbolizmem.
5. Wasilij W. Wereszczagin (1842-1904) — malarz rosyjski, znany zwłaszcza z kompozycji batalistycznych, w których oddał
okrucieństwo wojny.

Andrzej Osęka (ur. 1932) — dziennikarz, krytyk sztuki.

133
 Sławne obrazy to te, które bardziej niż inne dają ludziom to — c z e g o i m b r a k. To wizerunki
ich najróżnorodniejszych tęsknot: pięknego ciała, bohaterstwa, opiekuńczego boga, roześmianej
twarzy, słonecznego pejzażu, dreszczu grozy, atmosfery starych miast, osobliwych wydarzeń, ta-
jemnic snu. Ludziom potrzeba radości — i dlatego wiele sławnych obrazów daje im radość. Ale
szukają również tego, co nadałoby formę ich smutkowi, ich poczuciu tragizmu losu: stąd wśród
sławnych obrazów dzieła takie, jak Krucjata dzieci Wojtkiewicza1, Krzyk Muncha2, Brueghela3 Ta-
niec wokół szubienicy.
Rola sztuki — to rola integrująca. Sławne obrazy pełnią tę rolę w sposób wyjątkowo dobitny.
Jednoczą w o k ó ł s i e b i e członków grup społecznych; ludzie podobni — odnajdują się
10 dzięki nim wzajemnie. Jednoczą w s o b i e koncepcje społeczne, intymne marzenia, sprawy
odwieczne i doczesne, poczucie kształtu i barwy. W nich skupiają się najbardziej różnorodne mity,
dotyczące człowieka, natury, boga, losu, przeszłości, przyszłości, dobra i zła, życia i śmierci.
Sławne obrazy również w s p ó ł t w o r z ą mity, jeśli nadają pewnym wartościom siłę i piękno
zmuszające do uwagi, do adoracji.
Na dowód tego, że sztuka upodabnia rzeczywistość do siebie — przytacza się zazwyczaj przy-
kłady zaczerpnięte z malarstwa pejzażowego lub rodzajowego. Istotnie, trudno dziś na krajobraz
Île de France patrzeć inaczej niż oczami impresjonistów, na rosyjskie równiny inaczej niż poprzez
Lewitana4; chłopi w polu, bociany nad nimi, kuropatwy na śniegu — to Chełmoński5. Przykłady
można by długo mnożyć. Są to jednak przykłady najprostsze, oparte na najbardziej natrętnych
20 podobieństwach.
Malarstwo współtworzy (obecnie — razem z filmem, fotografią, dawniej tylko razem z teatrem)
naszą wyobraźnię także i wtedy, gdy chodzi o aspekt wizualny wydarzeń historycznych, legend,
pojęć abstrakcyjnych. Rewolucja lipcowa 1830 roku — to Delacroix, powstanie styczniowe — to
Grottger6 i Maks Gierymski7, niepokoje intelektualne schyłku ubiegłego stulecia — to Munch, słod-
kie życie belle époque 8 — Renoir9.
Nie chodzi jednak o sam — nazwijmy to — terror wizualny malarstwa. Nieporównanie ważniej-
szy jest k l i m a t u c z u c i o w y, który ono — nie stwarza może, lecz podsyca za pomocą
obrazów-znaków o wielkiej sile magicznej, obrazów kojarzących prawdę i piękno, za których sprawą
dokonuje się w naszej wyobraźni uduchowienie świata.

Fragmenty szkicu Andrzeja Osęki

pt. O sławie obrazów, „Miesięcznik Literacki” 1968, nr 12.

1. Witold Wojtkiewicz (1879-1909) — malarz i rysownik, przedstawiciel polskiego symbolizmu i ekspresjonizmu.

2. Edvard Munch — biogram zob. s. 148.
3. Pieter Bruegel [Brueghel] (ok. 1528-1569) — czyt. brö.chel — malarz niderlandzki. Biogram zob. w podręczniku do kl. I, s. 451.
4. Isaak I. Lewitan (1861-1900) — malarz rosyjski, autor pejzaży.
5. Józef Chełmoński (1849-1914) — malarz realista, autor wielu dzieł o tematyce wiejskiej.
6. Artur Grottger — biogram zob. w podręczniku do kl. II, s. 211.
7. Maksymilian Gierymski (1846-1874) — brat Aleksandra, malarz, autor pejzaży i scen batalistycznych.
8. belle époque (fr.) — czyt. bel epok — piękna epoka, określenie lat 1890-1914 — czas względnej politycznej i ekonomicznej
równowagi, pozornej beztroski.
9. Auguste Renoir (1841-1919) — czyt. ogü.st renua. r — francuski malarz, wybitny przedstawiciel impresjonizmu.

134