Historia sztuki – skrypt do powtórki

materiału z wykładów
SZTUKA PREHISTORYCZNA

Dwa główne okresy, na które dzielimy prehistorię człowieka, to paleolit (starsza epoka kamienna) i neolit (młodsza
epoka kamienna). Ten ostatni był czasem przejścia od społeczności myśliwsko-zbierackich do osiadłych grup
rolników.

Zachowane po dziś dzień obiekty sztuki paleolitu to małe figurki przedstawiające zwierzęta i postaci kobiece
wyrzeźbione w kamieniu lub kości. Wśród nich charakterystyczna jest grupa tzw. posążków Wenus (m. in. Wenus z
Willendorfu). Wszystkie te dzieła mogły służyć obrzędom magicznym. Innym świadectwem działalności artystycznej z
epoki paleolitu są malowidła naskalne, pokrywające ściany grot, takich jak Lascaux we Francji, Altamira w Hiszpani.

Nowe formy ekspresji pojawiły się wraz ze zmianami przyniesionymi przez neolit. Charakterystyczne dla tamtego
okresu abstrakcyjne wzornictwo widzimy na glinianych dzbanach dekorowanych geometrycznymi motywami i
stylizowanymi postaciami zwierząt. Monumenty zbudowane z potężnych bloków kamienia nazywamy megalitami.
Najbardziej znanym z nich jest znajdujący się w Anglii Stonehenge.

SZTUKA STAROŻYTNA

Historia sztuki starożytnej zaczyna się w Egipcie i Mezopotamii. Obejmuje okres rozwoju cywilizacji greckiej i czasy
do upadku Cesarstwa Rzymskiego.

W Mezopotamii Sumerowie wznosili potężne zikkuraty. Późniejsi Akadowie wykonali pierwsze kamienne rzeźby
królów, a Asyryjczycy kamienne reliefy będące apoteozą wojny (Umierająca lwica). Do sztuki sumeryjskiej
nawiązywali Babilończycy (Stela Hammurabiego, reliefy terakotowe, pieczęcie cylindryczne, Brama Isztar). Persowie,
którzy podporządkowali sobie rozległe ziemie leżące poza granicami Mezopotamii, budowali wielkie pałace
dekorowane reliefami (dekoracyjność ważniejsza od realizmu przedstawień).

Sztuka egipska dzieli się na okresy: Starego Państwa, Średniego Państwa i Nowego Państwa. Związana głównie z
kultem zmarłych, przez tysiąclecia była wierna raz ustalonym kanonom. Grobowce z okresu Starego Państwa to
mastaby i piramidy. W okresie Średniego Państwa piramidy zastąpiono grobowcami drążonymi w skale. Za rządów
Amenhotepa IV (Nowe Państwo) pojawiły się bardziej nowatorskie tendencje w sztuce (Popiersie królowej
Nefretete), wkrótce jednak powrócono do starych zasad.

Do omówienia: zasada odrzutowania i perspektywa hieratyczna (na przykładzie Palety Narmera); uprzywilejowanie
widzenia pod kątem prostym w rzeźbie trójwymiarowej (na przykładzie Siedzącego Cherfrena lub Triady
Mykerinosa).

Cywilizacja egejska rozwijała się na Cykladach (idole, figurki „bogiń płodności”), Krecie (gdzie Minojczycy wznosili
wielkie pałace; Pałac w Knossos), i w Mykenach, na terenach Grecji lądowej (Lwia Brama).

W sztuce greckiej można wyróżnić okres archaiczny, klasyczny i hellenistyczny. Okres klasyczny charakteryzują
ważne osiągnięcia budowlane (zbudowano m.in. Partenon), a w rzeźbie - większy naturalizm (choć nadal stosowano
kanon idealnych proporcji). Sztukę okresu hellenistycznego w dalszym ciągu cechował naturalizm, jednak większą
rolę odgrywała też ekspresja.

1
Do powtórzenia: wazy dipylońskie; krótka charakterystyka: porządki greckie: dorycki, joński, koryncki; megaron jako
pierwowzór greckiej świątyni; fryz, belkowanie, tympanon, woluta; kurosy, kory, kariatydy; agora; styl
czarnofigurowy, styl czerwonofigurowy; Fidiasz, styl mokrych szat, zasada kontrapostu; Poliklet, Myron; iluzjonizm.
Rzeźba hellenistyczna na przykładach: Wenus z Milo, Grupa Laokoona.

Etruskowie byli twórcami najważniejszej cywilizacji Półwyspu Apenińskiego przed założeniem Rzymu (dekoracje
grobowców).

Historię sztuki rzymskiej dzieli się na dwa okresy: Republiki i Cesarstwa. Wiele świetnych zabytków architektury
rzymskiej zachowało się do dziś (Koloseum, Panteon, łuki triumfalne – Tytus i Konstantyna). Sztukę rzymską cechuje
realizm (skrajnie realistyczna rzeźba portretowa) i oparty na wzorach greckich klasycyzm.
Popularyzacja bazyliki; rozwijanie iluzjonizmu (freski pompejańskie).

SZTUKA ŚREDNIOWIECZNA

Sztuka uległa zdecydowanej zmianie wraz z gwałtownym rozkwitem chrześcijaństwa, który miał miejsce u schyłku
Cesarstwa Rzymskiego.

Rozwój sztuki wczesnośredniowiecznej w Europie Zachodniej poprzedzony jest pojawieniem się, na obszarze
Cesarstwa Rzymskiego, sztuki starochrześcijańskiej, której kontynuacją jest sztuka Cesarstwa Bizantyjskiego
(Wschodniorzymskiego, istniejącego aż do połowy XV wieku, czyli w czasach rozwoju średniowiecza w Europie).

W twórczości bizantyjskiej zanika rzymski naturalizm. Jej styl jest bardziej abstrakcyjny, podkreśla wartości
duchowe, a neguje materialne (materialna świetność symbolizuje doskonałość świata duchowego). Architektura:
Kościół San Vitale, Hagia Sofia; mozaiki, ikony. W czasach Bizancjum sztuka religijna pełniła podwójną funkcję: miała
sławić kościół ortodoksyjny i Cesarstwo Bizantyjskie (przetrwało do 1453 roku). Świat islamu ogrom swojej twórczej
energii kierował w stronę architektury i zdobnictwa.

W okresie wczesnego średniowiecza, określanego mianem „wieków ciemnych”, następuje rozwój płaskiej,
abstrakcyjnej, czysto dekoracyjnej sztuki Celtów i Germanów, zupełnie nie przypominającej sztuki rzymskiej
(ornament typu plecionka – wyraz przekonań celtyckich: „wszystko z wszystkim jest powiązane”; elementy
zoomorficzne; malarstwo miniaturowe – ewangeliarze). Za panowania Karolingów, a także w okresie ottońskim i
romańskim starano się wykorzystać niektóre zdobycze estetyki Rzymian. Da się też zauważyć pewien powrót do
iluzjonizmu. Mimo to ówczesna sztuka właściwie nie przypomina antycznej sztuki rzymskiej.

Styl romański: w architekturze: do omówienia na przykładzie największej romańskiej świątyni w Europie: Bazyliki St.
Sernin w Tuluzie (plan krzyża łacińskiego, łuki rzymskie, kamienne sklepienia kolebkowe, tunelowa nawa gówna,
symboliczne znaczenie wieży, nawy boczne z ambitem). W rzeźbie: na przykładzie tympanonu kościoła w Vézelay.

W średniowieczu sztuka, a zwłaszcza architektura, niosła ze sobą misję duchową: skierować myśli człowieka ku
Bogu. Kościoły, a także rzeźby i obrazy, wskazywały drogę do raju. Przedstawiały one cierpienie Chrystusa,
apostołów, męczenników, Sąd Ostateczny i tym podobne. Fizyczne cechy człowieka nie miały takiego znaczenia dla
średniowiecznych artystów, jak zmagania i dążenia duchowe. Człowiek przedstawiany był więc bardziej
symbolicznie niż realistycznie.

Pod koniec średniowiecza w północnej Europie pojawił się gotyk, a wraz z nim nowe rozwiązania konstrukcyjne i
stylistyczne. W architekturze używano łuków ostrych. Rzeźbę i malarstwo cechował większy naturalizm.

Styl gotycki w architekturze: do omówienia na przykładzie Katedry w Chartres (ostrołuki, ostrołukowe sklepienia
krzyżowo-żebrowe, przypory, wielkie, wysokie okna, witraże).
2
SZTUKA RENESANSOWA

W renesansie nie skupiano się już jedynie na duchowości. Sławiono tak człowieka, jak i Boga. Dzięki dostrzeżeniu
sfery doczesnej do sztuki powrócił realizm. Z tego powodu mówi się, że w renesansie człowiek wraca do swego
klasycznego (greckiego i rzymskiego) dziedzictwa.

Renesans narodził się w XV wieku we Włoszech. Prekursorami florenckiego renesansu byli żyjący w XIV wieku
malarze Cimabue, Duccio i Giotto. Renesans nawiązujący do antycznej sztuki Rzymian był także okresem wielkiego
rozwoju myśli twórczej i środków artystycznego wyrazu. Najważniejsi artyści wczesnego renesansu to między innymi
Donatello, Brunelleschi, Masaccio, Mantegna i Botticelli.

W dobie dojrzałego renesansu artysta z rzemieślnika awansował do rangi „twórczego geniusza". Twórcy określani
tym mianem odnosili sukcesy w wielu dziedzinach sztuki, wznosili wspaniałe budowle, tworzyli doskonałe rzeźby i
obrazy. Głównymi przedstawicielami dojrzałego renesansu są Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Rafael i Bramante. W
tym samym czasie malarze Giorgione i Tycjan rozwinęli własny styl, będący zapowiedzią niezależnej weneckiej
tradycji malarskiej.

Do omówienia: perspektywa centralna, powietrzna, barwna, chiaroscuro, sfumato, quattrocento, pojęcie disegno i
arti del disegno.

Renesans wywarł także wpływ na sztukę północnej Europy, gdzie rozwój techniki olejnej doprowadził do powstania
nowego realizmu w malarstwie widocznego na przykład w pracach Jana van Eycka (ruch devotio moderna).
Ciekawym świadectwem zainteresowań XV-wiecznego humanizmu jest malarstwo Hieronima Boscha. W XVI wieku
idea renesansu dojrzała w sztuce Dürera (rozwój technik graficznych - miedzioryt, drzeworyt; cykle graficzne;
autoportrety).

Reakcją na cechy dojrzałego renesansu oraz prace Michała Anioła i Rafaela był manieryzm. Manieryści podważali
zasadność wypracowanej estetyki, w tym wyważonej, stabilnej kompozycji.

Wskazać kilka przykładów dzieł manieryzmu – autorów i obrazy, wskazać cechy stylu.

SZTUKA BAROKU

Reformacja doprowadziła do rozpadu chrześcijaństwa i wywołała serię wojen religijnych pomiędzy katolikami a
protestantami oraz ponad 200 lat nietolerancji. Aby odzyskać utraconą pozycję, kościół katolicki zapoczątkował w XVI
wieku kontrreformację. Bronią kościoła była sztuka sakralna, która propagowała wartości katolickie, ukazując je przy
tym w sposób bardziej ludzki. Barokowi święci pozbyli się idealistycznego blasku, który otaczał ich w renesansie, i
zaczęli się upodabniać do typowych przedstawicieli szerokich mas, do których kościół starał się przemówić.

Barok, zamiast renesansowego antropocentrycznego humanizmu, propaguje teocentryczny mistycyzm. Sztuka

baroku ma poruszać zmysły i emocje, oddziaływując przepychem, dynamizmem, dramatycznością, erotyką; Sztukę i
architekturę baroku charakteryzuje przepych dekoracji, oświetlenie wywołujące dramatyczny efekt i teatralne gesty
skierowane w stronę oglądającego, skontrastowane z ziemskim realizmem. Formalne zabiegi w sztuce: kompozycja
diagonalna, iluzjonizm, silne kontrasty światła i cienia, teatralizacja przedstawień.

Barok rozwinął się we Włoszech w sztuce Caravaggia (tenebryzm, styl realistyczny), Carracciego (styl wzniosły;
iluzjonizm, malarstwo plafonowe), Berniniego (architektura i rzeźba: dynamizm i zmysłowość: Dawid, Ekstaza św.
Teresy) i Borrominiego. Założenia pałacowe, miejskie, projektowanie krajobrazu (ogrody): m. in. Wersal; Petersburg,
Rzym, Wilanów.

3
Rozprzestrzenił się w Hiszpanii i krajach północnej Europy, wywierając wpływ na malarstwo Rubensa (mistrz
flamandzki naśladujący najlepsze wzory włoskie; zmysłowość i intuicja), Rembrandta (mistrz holenderskiej sztuki;
portrety zbiorowe; autoportrety; znakomite grafiki – akwaforty) i Velázqueza (znakomity malarz hiszpański;
teatralizacja przedstawień). We Francji twórczość Poussina reprezentuje bardziej umiarkowany, klasycyzujący
kierunek baroku (intelekt i racjonalizm).

W okresie rokoka, będącego reakcją na francuską powściągliwość, sztuka znowu staje się zmysłowa, co widać w
malarstwie Watteau. Inni twórcy rokokowi: Boucher, Fragonard, Vigée-Lebrun.

Do omówienia: styl rokokowy we wnętrzach: rocaille, buduar;

SZTUKA KOŃCA XVIII i XIX w.

Rewolucja przemysłowa dość szybko zaczęła pokazywać swą ciemną stronę. Zamiast polepszyć los człowieka,
przemysł zdawał się go demoralizować i odczłowieczać. Mężczyźni, kobiety i dzieci byli zmuszani do pracy w
fabrykach po 14 godzin dziennie, 6 dni w tygodniu, bez żadnych dodatkowych świadczeń czy urlopów. Fabryki
zanieczyszczały miasta, oddzielały człowieka od ziemi i przynosiły korzyści tylko tym, do których należały.

W sztuce zaznaczyło się to dwojako: eskapizmem z jednej strony, bądź otwartą krytyką. Wielu artystów nawiązywało
w swoich dziełach do natury, przeszłości lub wyimaginowanego, sielskiego złotego wieku, pełnego piękna i dobra.
Inni, sprowokowani zaistniałą sytuacją, starali się zreformować społeczeństwo za pomocą sztuki.

W końcu XVIII wieku pojawiły się dwa prądy artystyczne, neoklasycyzm i romantyzm.

Artyści neoklasyczni nie malowali fabryk ani biedy miejskiego proletariatu, nie sławili też korzyści, które niosła ze
sobą rewolucja przemysłowa: większej dostępności produktów. Patrzyli oni za to wstecz - na czyste powietrze i
wytworne piękno okresu klasycznego. Często przedstawiali współczesnych bohaterów w rzymskich togach i
olimpijskich pozach. W sztuce neoklasycyzmu nikt się nie poci ani nie wysila, brak potarganych włosów. Wszystko
jest stonowane, eleganckie i uporządkowane. Najważniejszymi przedstawicielami neoklasycyzmu we Francji byli:
Ingres i David.

Romantycy wierzyli w wolność jednostki i prawa człowieka. Aktywnie popierali ruchy demokratyczne i
sprawiedliwość społeczną; przeciwstawiali się niewolnictwu i wyzyskowi siły roboczej w fabrykach. Swoboda,
wolność i wyobraźnia to były ich ulubione hasła i niektórzy byli gotowi nawet poświęcić życie dla tych idei. Wielu
romantyków próbowało zreformować człowieka, podkreślając jego duchową więź z naturą. Inni starali się nawiązać
duchową bliskość z Bogiem za pomocą wyobraźni. Sztuka romantyzmu to sztuka intensywnych emocji i pasji, która
wysławia wolność jednostki w obliczu nieskończoności, a nawet śmierci. Sztandarowi przedstawiciele romantyzmu w
malarstwie: Géricault, Delacroix, Goya, Friedrich, Constable, Turner, Cole. Twórczość Goi pod wieloma względami
wykraczała poza epokę, zapowiadając nurty modernistyczne (zwłaszcza ekspresjonizm).

Następna generacja artystów to zwolennicy realizmu. Realizm przejawiał się w doborze tematów. Próbowano
podnieść świadomość klasy średniej i wyższej, przedstawiając na obrazach i grafikach zmagania miejskiej i wiejskiej
biedoty (pracowników fabryk i robotników rolnych). Postacie ukazywano skrupulatnie, bez upiększeń. Głównym
rzecznikiem tego kierunku był Courbet. Uważał, że artyści powinni malować jedynie sceny ukazujące prawdziwe
codzienne życie. Wynalezienie blaszanych tubek na farbę olejną (1841) roku pozwoliło artystom pracować w
plenerze (en plein air) i przenosić obraz pracujących robotników bezpośrednio na płótno.

Alternatywną postawę wobec realizmu i swoisty eskapizm od realiów cywilizacji maszyny prezentowali prerafaelici.
Ich twórczość zasadzała się na intelektualnym podłożu myśli Ruskina. Tworzyli w duchu romantycznego symbolizmu,
mistycyzmu i sentymentalizmu. Silnie inspirowali się sztuką średniowieczną i wczesnorenesansową.
4
Ich prace cechowały: dbałość o detal, ostra paleta barwna oraz realia przedstawiane z fotograficzną dokładnością.
Główni przedstawiciele: Rossetti, Millais, Morris, Burne-Jones. Prerafaelici stworzyli podglebie dla ruchu Arts and
Crafts, który zapoczątkował modernistyczne rozumienie sztuki użytkowej i designu. Ich twórczość wpłynęła również
na sztukę secesyjną.

Wskazać przykłady malarstwa neoklasycyzmu, romantyzmu, realizmu i prerafaelitów (krótka charakterystyka).

Tematyka prac Maneta nawiązuje do założeń programowych realizmu, jednak same obrazy tego artysty nie
przypominają dzieł realistycznych – malarz ten hołdował zasadzie „sztuka dla sztuki". Wywarł silny wpływ na malarzy
impresjonistów, którzy starali się uchwycić na swoich obrazach ulotne chwile i różnorodne efekty, jakie dawało
zmieniające się światło. Zdecydowane i intensywne pociągnięcia pędzla (trzeba pracować szybko, jeśli chce się
uchwycić ulatującą chwilę) sprawiały, że ich prace wydawały się rozmyte i nieostre. W latach siedemdziesiątych XIX
wieku postrzegano te obrazy jako niedokończone, niedoskonałe. Dzisiaj impresjonizm jest najpopularniejszym stylem
w całej historii sztuki.

Duży wpływ na rozwój sztuki tego okresu wywarła grafika japońska. Impresjoniści malowali najczęściej w plenerze,
wprost z natury. Zwolennikiem tej metody był Monet. Inni impresjoniści, na przykład Cassatt, Degas, Morisot i
Renoir, woleli tworzyć wystudiowane sceny figuratywne.

Postimpresjoniści, choć wiele przejęli od impresjonistów, odeszli od podstawowych zasad tego nurtu. Nie mieli
jednej wiodącej wizji. Każdy artysta postimpresjonistyczny miał swoją własną artystyczną filozofię, a sam
postimpresjonizm rozwijał się w wielu różnych kierunkach. Można tu wymienić symbolizm i dywizjonizm, jak i
odrębne, niezależne style. Głównymi przedstawicielami postimpresjonizmu byli: Cézanne, Seurat, Gauguin i van
Gogh. Van Gogh zajmował się przede wszystkim uniwersalnymi siłami życiowymi, Gauguin w poszukiwaniu
prymitywnych emocji i ,,szlachetnego dzikusa" wylądował na Tahiti, Cézanne przedstawiał naturę za pomocą
geometrycznych kształtów, a Seurat propagował odrębne: styl i technikę twórczą (dywizjonizm, pointylizm).

Początki rzeźby nowoczesnej widać w pracach Rodina, a nowoczesnej architektury w budynkach projektowanych
przez Sullivana (stalowy szkielet, redukcja dekoracyjności, funkcjonalizm – form follows function). W okresie tym
nastąpił też znaczny rozwój fotografii.

Wymienić czołowych przedstawicieli impresjonizmu i postimpresjonizmu. Podać przykłady dzieł.

SZTUKA XX w.

Wiek XX to epoka niewyobrażalnego rozwoju nauki i techniki. Na początku wieku bracia Wright zbudowali samolot
wyposażony w silnik spalinowy. Parę lat później Albert Einstein formułując teorię względności, zmienił nasze poglądy
na czas, materię i przestrzeń. Kryzysy ekonomiczne i dwie wojny światowe wstrząsnęły losem ludzkości.
Rozszczepiono jądro atomu i wynaleziono broń nuklearną. Nieco wcześniej świat był świadkiem rozwoju
telekomunikacji (radio) i narodzin telewizji.

Poszukiwanie nowych form i kierunków sztuki stało się wyzwaniem dla artystów. Okres ten, określany mianem
modernizmu, cechuje odejście od naturalizmu ku abstrakcji i sztuce nieprzedstawiającej.

SZTUKA PRZED I WOJNĄ ŚWIATOWĄ

W ciągu pierwszych dwudziestu lat XX wieku nastąpił znaczny rozwój sztuki. Większość kierunków artystycznych
nawiązywała do zdobyczy postimpresjonizmu, ale powstały także zupełnie nowe, liczące się kierunki, jak kubizm czy
ekspresjonizm. Paryż nadal pozostał stolicą sztuki, choć artystyczny ferment nowych zjawisk, nazwany z czasem
awangardą, kiełkował także w innych krajach, szczególnie w Niemczech, Europie Środkowej, Włoszech i Rosji.

5
Na początku XX wieku monopol na realistyczne przedstawianie świata zdobył aparat fotograficzny. Malarze, graficy i
rzeźbiarze w coraz większym stopniu zwracali się ku abstrakcji. Naśladując Cézanne'a, twórcy dążyli do uproszczenia
formy (na przykład ludzkiego ciała) do kształtów geometrycznych. Dążenie do osiągnięcia tego celu było główną siłą
napędową rozwoju kubizmu. Fowiści wyrażali emocje za pomocą koloru, a ekspresjoniści poprzez zniekształcenie
formy.

W ciągu pierwszego dwudziestolecia XX wieku nastąpił znaczny rozwój sztuki modernistycznej. Należy tu wymienić:
abstrakcyjne rzeźby Brancusiego (abstrakcja organiczna), powstanie grupy fowistów, francuski kubizm, niemiecki
ekspresjonizm, rosyjski suprematyzm i konstruktywizm, holenderską grupę De Stijl (Mondrian, van Doesburg),
ruch dada w Zurychu (Tzara, Arp) i w Nowym Jorku (Duchamp, Man Ray, Picabia). Największy wpływ na sztukę tego
okresu wywierali między innymi: Matisse (fowizm), Picasso (kubizm), Kandinsky (abstrakcjonizm), Wright
(modernistyczna architektura, organicyzm, design), Mondrian (neoplastycyzm, abstrakcja geometryczna) i
Duchamp (dadaizm).

I wojna światowa spowodowała, że większość artystów odcinała się od przeszłości, widząc w starym porządku
przyczynę tej najgorszej wojny w historii. Dadaizm, zwany ruchem ,,anty-sztuki", był bezpośrednią reakcją na I wojnę
światową. Jeśli wojna była racjonalna, to artyści byli irracjonalni. Psychologiczne poglądy Freuda na temat roli
podświadomości (siedliska tego, co irracjonalne) zainspirowały surrealistów do przedstawiania własnych snów i
odkrywania tajemnic podświadomości. Teoria względności Einsteina (opublikowana w 1905 roku) natchnęła
futurystów do uwzględnienia w swoich pracach czwartego wymiaru czasu.

W dwudziestoleciu międzywojennym w architekturze rozwijał się styl międzynarodowy. W sztuce europejskiej

narodził się nowy kierunek artystyczny – surrealizm (Dali, de Chirico, Magritte, Ernst, Kahlo). W Stanach
Zjednoczonych zaznacza się dążność do realizmu: tzw. regionalizm (Wood), precyzjonizm (O’Keeffe, Hopper).

Wpływowymi artystami tego okresu byli, między innymi,: Le Corbusier (modernistyczna architektura, urbanistyka,
design), Mies van der Rohe (modernistyczna architektura, design), Dali (surrealizm), Miró (abstrakcja organiczna.

Wymienić i krótko scharakteryzować główne kierunki w sztuce awangardowej oraz styl międzynarodowy w
architekturze.

Potworne akty niesprawiedliwości, do których dochodziło podczas kryzysu światowego w latach trzydziestych XX
wieku, rasizm oraz II wojna światowa pobudziły wielu artystów, a w szczególności fotografów, do tworzenia sztuki
zaangażowanej społeczno-poiltycznie. Nowe technologie pozwalały fotografom uchwycić ludzi na zdjęciach szybko i
dyskretnie, pokazując życie bardziej „szczerze" i w sposób mniej upozorowany niż kiedykolwiek wcześniej. Aparaty
pierwszych fotoreporterów, takich jak Henri Cartier-Bresson, Dorothea Lange czy Margaret Bourke-White,
przybliżały życie miejskie, biedę oraz wojnę i pokazywały ponurą prawdę o świecie.

Wspaniały ferment awangardowych kierunków w sztuce rozwijał się równolegle z nowopowstającymi europejskimi
dyktaturami - radziecką, hitlerowską, faszystowską - które odrzucały w całości tzw. zdegenerowaną sztukę
burżuazyjną i popierały heroiczną sztukę figuratywną gloryfikującą państwo. Miało to ten nieoczekiwany skutek, że
sztuka modernizmu stała się hołubionym symbolem liberalnej demokracji kapitalizmu.

Po doświadczeniach II wojny światowej, holocaustu i Hiroszimy sztuka potrzebowała terapii i refleksji: co dalej?
Poszukiwano sposobu na odnowienie związku sztuki z życiem społecznym, nie było już jednak mowy o pozytywnym
stosunku do jakiejkolwiek władzy, choć nie wszędzie artyści mieli swobodę decyzji w tym względzie. Sztuka
powojenna pokazuje, jak bliska wydawała się artystom idea Duchampa, który twierdził, że miarą wielkości artysty
jest jego krytycyzm (wobec tradycji, ale też krytyka społeczna). Ideał ,,sztuki czystej" nadal jednak nie uległ zatarciu,
ścierając się z tendencjami zmierzającymi do ,,roztopienia" sztuki w życiu codziennym.
6
Centrum kultury przeniosło się z Paryża do Nowego Jorku. Psychoanaliza zainspirowała powojennego
amerykańskiego artystę, Jacksona Pollocka, do zapoczątkowania ekspresjonizmu abstrakcyjnego (inaczej
informelu), pierwszego wpływowego i naśladowanego kierunku w sztuce amerykańskiej. Pollock rozlewał i rzucał
farbę na płótno, zamiast nakładać ją pędzlem. Tę technikę i styl nazwano malarstwem gestu (action painting), które
oprócz Pollocka, uprawiali M.Rothko, Willem de Kooning i wielu innych artystów. Sztuka odeszła od rzemiosła w
stronę czystej ekspresji i twórczej konceptualizacji.

Malarstwo abstrakcyjne dominowało w sztuce do lat sześćdziesiątych. Utorowało ono drogę innym formom
wypowiedzi artystycznej, jak abstrakcja pomalarska (Stella, Frankenthaller, Noland), op-art (Vasarely, Riley), pop-
art (Hamilton, Hockney, Rauschenberg, Warhol, Lichtenstein), i minimalizm (LeWitt, Andre).

Coraz więcej artystów zaczęło się kierować w swoich pracach konceptualizacją. Wiele nowych form sztuki powstało
na bazie przeświadczenia, że sam proces jest ważniejszy niż produkt końcowy: happening (Kaprow, Vostell, Fluxus,
akcjonizm wiedeński), performance i body art (Beuys, Abramović), mail art (sztuka poczty: On Kawara, A.Partum),
konceptualizm (Kosuth, Nauman, Opałka). Pojawiły się ponadto różne formy rzeźby i sztuki przedstawiającej,
będące wyzwaniem dla wcześniejszych nowoczesnych nurtów zdominowanych przez abstrakcję, częstokroć
kontynuujące idee awangardy przedwojennej: nowa figuracja (Bacon, L. Freud), environment, instalacje (Klein,
Fangor/Zamecznik, Abakanowicz), asamblaże (Dubuffet, Hasior), sztuka kinetyczna (Calder, Mack), sztuka ziemi
(Smithson, Long), fotorealizm (hiperrealizm) (malarstwo: Estes, Close; rzeźba: Hanson, Mueck), sztuka wideo
(video art: Nam June Paik). Na aktywizację wielu zjawisk artystycznych oddziałało silnie pojawienie się kontrkultury
pod postacią rewolt studenckich i subkultur młodzieżowych o zabarwieniu lewicowym (ruchu hippisowski).

Wymienić i krótko scharakteryzować nurty sztuki neoawangardowej.

Rozwój refleksji nad sztuką i filozofią wpłynął na to, że od lat 80-tych sztukę XX w. zaczęto dzielić na dwa główne
okresy: 1) modernizmu, obejmującego sztukę tzw. wielkiej awangardy początku wieku, aż po neoawangardowe
nurty w sztuce połowy lat sześćdziesiątych, oraz 2) postmodernizmu, od lat sześćdziesiątych do dziś. Niektórzy
krytycy tendencje postmodernistyczne dostrzegają w sprzeciwie wobec instytucjonalizacji sztuki neoawangardowej,
która straciła rewolucyjna, reformatorską moc.

Sztuka postmodernistyczna, w odróżnieniu od modernistycznej, nie ma ambicji dalszego przekraczania granic,

bowiem „wszystko już było”. Termin postmodernizm sugeruje, że zabrnęliśmy w ślepy zaułek, skończyły nam się
pomysły i nie potrafimy już stworzyć niczego nowego ani nowoczesnego. Jedyne, co zostało, to przetwarzanie tego,
co już było. Artyści postmodernistyczni tworzą więc dzieła intertekstualne; powracają do motywów, stylów i
pomysłów z przeszłości, posiłkując się cytatami, pastiszem, czy trawestacją.

Postmodernizm nie hołduje żadnej prawdzie (prawdy są względne, prawd jest wiele – relatywizm kulturowy),
kwestionuje tzw. metanarracje i wszystkie ideologie roszczące sobie miano do wiedzy jedynie słusznej i godzące w
wolność jednostki. Opowiada się za różnorodnością, dopuszcza do głosu rozmaite mniejszości, dyskursy niszowe,
anektuje motywy przez awangardę „zakazane”, jak kultura popularna, sztuka dawna i ta spoza wąskiego kręgu
modernizmu.

W sztuce postmodernistycznej powracają więc tradycyjne formy sztuki, jak malarstwo sztalugowe; upada dogmat
postępującego i nieskończonego, linearnego rozwoju sztuki. Z drugiej strony postmodernizm zasłynął też
entuzjazmem wobec nowych mediów i nowym perspektywom uprawiania działalności artystycznej,
demokratyzującym sztukę (np. street art, digital art, net art, sztuka interaktywna).

7
Jako styl postmodernizmu wskazuje się, paradoksalnie, bezstylowość. Postmodernistyczne zabiegi artystyczne to:
traktowanie ogółu zasobów i motywów kulturowych jako pretekstów do gry, żonglerki cytatami, podłoża do
tworzenia pastiszy lub mozaik zbudowanych z przytoczeń i przekształceń wcześniejszych dzieł, zestawiania skojarzeń,
dowolnego komponowania form i znaczeń (co określa się francuskim terminem bricolage), podkreślanie roli
kontekstu, w którym dzieło się pojawia.

Owocem tych zabiegów jest malarstwo m. in. włoskiej transawangardy (Chia) czy niemieckich Neuen Wilden
(Nowych dzikich, Baselitz), hołdujące temu, co odrzucała awangarda i modernizm: warsztatowej sprawności,
figuratywności, narracyjności, subiektywizmowi, regionalizmom, a odrzucające nowość, oryginalność, wyjątkowość i
autentyczność; neo-popartowe obrazy i rzeźby Koonsa, neokonceptualne prace Sherman, czy ostentacyjnie
eklektyczna lub celowo kiczowata architektura (Johnson, Gehry, Koolhas, Budzyński), a także filmy zawierające
cytaty, stylizacje i aluzje do kanonicznych dzieł czy gatunków (Tarantino, Lynch, Almodóvar).

Przykłady twórczości postmodernistycznej (wskazać cechy).

Doniosłość postmodernizmu polega na podważeniu założeń modernizmu: kultu nowości, optymistycznej wiary w
postęp i w linearny rozwój sztuki. Obecnie granica między modernizmem a postmodernizmem coraz bardziej się
zaciera. Czasy obecne cechuje pluralizm w sztuce - współistnienie różnych kierunków artystycznych, z których żaden
nie jest dominujący.