第九课、 “六书”

BÀI 9: “LỤC THƯ”

东汉人许慎《说文解字》“六书”。Theo sách “Thuyết
văn giải tự” của Hứa Thận, “Lục thư” là sáu loại chữ lập thành văn tự Trung
Quốc, đó là:

（一）象形 1. Tượng hình：

“象形者，画成其物，随体诘诎，日月是也。” Theo
Hứa Thận, “chữ tượng hình là chữ vẽ nên các vật, dựa vào hình thể, như chữ 日
(nhật), 月(nguyệt).”

2024/5/3 1
“日”字 -chữ "Nhật" (mặt trời)

2024/5/3 “羊”字 - chữ "Dương" (dê

2,
 象形类型：Các loại tượng hình

1. 画实物的全体 (vẽ tổng thể sự vật) ：日、月、山、

水、口、网、人、田、木、目、雨、竹；

2. 画物体的局部 (vẽ bộ phận sự vật) ：手、牛、羊；

3. 连带有关的物体一起画出（复杂象形字）(vẽ
những sự vật có liên quan với nhau, còn gọi là chữ tượng hình phức
tạp)：果、眉、天、牢；

许慎《说文解字》364个，占百分之四。Có khoảng
364 chữ tượng hình trong sách Thuyết văn giải tự (TVGT), chiếm 4%.

2024/5/3 3
（二）指事 2. Chỉ sự:
“指事者，视而可识，察而见意，上下是也。”
Theo TVGT, “chữ Chỉ sự là loại chữ trông mà biết được, xét
thì rõ ý, như chữ 上 (thượng), 下 (hạ) vậy”.
1. 纯粹指示性符号表示数目或抽象事物 (ký hiệu mang tính
chỉ thị thuần tuý biểu thị con số hoặc sự vật trừu tượng)：一、二、
三、上、下；
2. 在象形字基础上加指示性符号 (trên cơ sở chữ tượng hình
thêm vào ký hiệu mang tính chỉ thị)：至、本、末、朱、甘、寸、刃、
牟、出、亦、旦
• “母”用两个点指示乳房，表成年女性为人母者；Chữ "Mẫu" (mẹ) dùng thêm
2 chấm biểu thị bầu vú, tượng trưng cho phụ nữ đã làm mẹ.
• “本”用点表示树木根部；Chữ "Bản" (gốc) dùng thêm dấu chấm ở dưới biểu
thị phần gốc của cây.

许慎《说文解字》125个，占百分之一。Có khoảng 125 chữ

chỉ sự trong sách Thuyết văn giải tự (TVGT), chiếm 1%.
2024/5/3 4
（三）会意 3. Hội ý:
“会意者，比类合谊，以见指挥，武信是也。”
Theo TVGT, “chữ Hội ý là loại chữ hợp ý các phần mà thấy được nghĩa,
như chữ 武(Vũ), 信(Tín) vậy”.

会合两个或两个以上象形字或指事字，表达一个意
义的一种造字法。主要有两种形式：Đây là phương pháp tạo chữ
kết hợp hai hoặc hai chữ tượng hình hoặc chỉ sự trở lên, cùng biểu đạt một ý nghĩa.
Chủ yếu có hai hình thức:

1. 同体会意 (Đồng thể hội ý)：炎、林、森、从、众、北

2. 异体会意 (Dị thể hội ý)：美、明、休、囚、苗、看

会意字是合体字，至少要由两个字组成。会意字的产生是汉字由表
形走向表意的标志，造字方法比象形和指事前进了一步。Chữ Hội
ýlàchữ hợp thể, ít nhất cũng do 2 chữ hợp thành. Việc ra đời chữ
Hội ý là tiêu chí cho thấy chữ Hán từ biểu hình chuyển dần sang
biểu ý, cách tạo chữ cũng tiến bộ hơn chữ Tượng hình và Chỉ sự. 5
2024/5/3
（四）形声 4. Hình thanh:
“形声者，以事为名，取譬相成，江河是也。”
Theo TVGT, “chữ Hình thanh là chữ lấy vật làm tên, mượn thanh hợp thành, như
chữ (giang), (hà) vậy.”

1. 形旁和声旁的组合方式 Các hình thức tổ hợp hình – thanh:

（1）上形下声 (hình trên thanh dưới)：苦、竿、笼、宇、花
（2）上声下形 (thanh trên hình dưới)：盅、盒、堡、想、犁
（3）左形又声 nh trái thanh phải) ：呼、憎、蚊、喉、哗
(hì

（4）左声右形 (thanh trái hình phải) ：功、顶、领、战、期

（5）内形外声 (hình trong thanh ngoài) ：闷、问、闻、辩、辨
（6）内声外形 (thanh trong hình ngoài) ：闺、阁、固、圆、衷
（7）特殊结构 (kết cầu đặc thù) ：疆、载、腾、岛（形旁占一
-hình nằm một góc）；旗、近、病、房（声旁占一角- thanh nằm
角2024/5/3 6
một góc ）
2. 形旁和声旁组合的优点：
Ưu điểm của sự kết hợp Hình – Thanh:
（1）能产性 Khả năng tạo từ cao:
目--- 眼、睛、眶、盼、瞠、瞪、瞅、瞥、盯、瞄、睹、瞟、瞧、
鸟瞰、瞻、瞌、睡、眠
龙---胧、笼、聋、拢、垄、陇、垅、珑、栊、砻、泷、垅、茏、胧
(2) 即使相同的形旁和声旁变换组合方式也可以造字。Cho dù bộ
thủ biểu hình và biểu thanh giống nhau nhưng hình thức tổ hợp
khác nhau cũng có thể tạo ra các chữ khác nhau. Ví dụ: 忠/忡、怠/
怡、帛/帕、裹/裸、纹/紊、忘/忙、召/叨、另/加枷/架…
（3）对同音假借所引起的一字多义现象加以约束 Hạn chế hiện
tượng 1 chữ nhiều nghĩa do đồng âm giả tá gây nên, Vd: 其---箕、莫
---暮、亦---腋、益---溢、北---背
（4）利于区分形似字，纠正错别字 Tránh nhầm lẫn giữa các chữ
na ná nhau, sửa lỗi ghi sai chữ. Vd：瞻仰/赡养、抢劫/抡、狠/狼、
辩/辨/辫/瓣
2024/5/3 7
3. 形旁的作用和局限 Ưu nhược điểm của phần Hình:
作用就是表示字的意义类属，帮助我们了解字
的意思。局限很大：Có ưu điểm biểu thị được ý nghĩa của chữ,
giúp chúng ta tìm hiểu được nghĩa chữ, nhưng nhược điểm cũng rất lớn:
（1）表义不具体 Biểu đạt ý nghĩa không cụ thể：手---推、拉、扯、
拥、抱、拖、挤、把、拔、拨、挺；
（2）表义作用削弱或丧失 Tác dụng biểu đạt ý nghĩa bị hạ thấp hoặc
mất đi. Vd：篇、镜、碗、理、珍珠、珊瑚、玫瑰；

（3）表达了不健康思想 Biểu đạt tư tưởng không tiến bộ. Vd：奸、

妖妄妨嫉妒婪、福祸神祥礼禄
（4）形旁形变，难知原形 Hình thay đổi, khó nhận ra hình gốc. Vd：
月—期阴阳朗朔望朦胧、肚肌肥腹腥背胃臀、朝服前、阴
阳、邻都郡郊郭
2024/5/3 8
4. 声旁的作用和局限 Ưu nhược điểm của phần Thanh:

声旁作用就是表示字的大概读音，帮助我们
认识字。局限有：Ưu điểm của phần Thanh là biểu thị được âm
đọc đại khái của chữ, giúp chúng ta nhận biết chữ dễ dàng hơn. Nhược
điểm là:

（1）表音不准 Biểu âm không chuẩn. Vd：台—抬胎苔邰跆鲐

炱骀、殆、治、冶。
有人统计7504个现代形声字中，只有355个表音
正确，占百分之四点七；声母韵母相同而声调不同753
个，占百分之十，二者加起来不足百分之十五。Có người
thống kê trong 7504 chữ Hình thanh, chỉ có 355 chữ biểu âm chính xác, chiếm
4.7%; Có 753 chữ có thanh mẫu vận mẫu giống nhau nhưng thanh điệu khác
nhau, chiếm 10%, tổng cộng cả hai chưa đến 155.

（2）声旁难辨 Thanh khó nhận ra. Vd：阳

2024/5/3 9
（5）转注 Chuyển chú:
“转注者，建类一首，同意相受，考老是也。” Theo TVGT,
“chữ chuyển chú là chữ nên một đầu loại, đồng ý cùng nhận,
như chữ 考(khảo), 老(lão) vậy”. Vd: 考、老；顶、颠；理、琢
1、在同一个部首内意义密切相联系Những chữ có cùng một bộ
thủ có ý nghĩa liên quan mật thiết với nhau. Ví dụ: 桥（水梁也）—
— 梁（水桥也）Kiều (thuỷ lương) - Lương (thuỷ kiều): đều có
nghĩa là cây cầu, có cùng bộ 木 (mộc-cây).
2、不同部首之间意义联系密切的字Những chữ không có cùng bộ
thủ nhưng có ý nghĩa liên quan mật thiết với nhau. Ví dụ: 问（讯也）
- 讯（问也）;Vấn (tấn) - Tấn (vấn): đều mang nghĩa "hỏi han".
3、同一个字由于转注而产生新的义项Cùng một chữ nhưng vì
"chuyển chú" nên sản sinh ra ý nghĩa khác. Ví dụ: “履” 。这是一
个字通过“转注”产生出新的义项例子：由动词的履践义生出名词
的履（鞋）义。 Chữ “履”(Lý) có nghĩa gốc là “giẫm đạp”, chuyển
chú thành nghĩa "công cụ để giẫm đạp". Như vậy "lý" từ một động
2024/5/3 10
từ chuyển thành một danh từ với nghĩa là "giày".
 （六）假借 6. Giả tá:
“假借者，本无其字，依声托事，令长是也。” Theo
TVGT, “chữ Giả tá là chữ vốn không có chữ đó, nhờ thanh mà gửi
sự, như chữ 令(lệnh), 长(trưởng) vậy”.
• 令：本义是指“命令”的会意字，假借用于“县令”的“令”；
Lệnh: chữ Hội ý mang nghĩa gốc "mệnh lệnh", mượn dùng làm
chữ "lệnh" trong "huyện lệnh" (quan huyện).
• 长：本义是指“年纪大””的象形字，假借用于“长官”的
“长”；Trưởng: chữ Tượng hình mang nghĩa gốc "lớn tuổi",
mượn dùng làm chữ "trưởng" trong "trưởng quan" (quan lớn,
quan trên).
“六书”中只有前四书是造字法，转注和假借是用字
法，因为它们产生不出新字。Trong “Lục thư” chỉ có 4 loại đầu là
phép tạo chữ, chuyển chú và giả tá là phép dùng chữ, bởi vì 2 loại này không tạo
ra chữ mới.
2024/5/3 11
2024/5/3 12