Tien lessen over taalvariatie

1 januari 1982

Auteurs: Sjaak Kroon, Rudie Liebrand

Volume: 13
Nummer: 3
Pagina’s: 22-34

Documenten
moer_jrg13_028.pdf

sjaak kroon rudi liebrand tien lessen over taalvariatie dialecten publikaties over
dialect en onderwijs gaan vaak over het confict tussen dialectgebruik door leerlin-
gen enerzijds en het aanleren van een standaardtaal anderzijds in het hier vol-
gende artikel vormt de relatie tussen dialect en standaardtaal de inhoud van een
onderwijsproces de auteurs laten zien hoe ze leerlingen in tien lessen informa tie
geven over de achtergronden van dialectgebruik in nederland leerlingen verw-
erken die informatie door het uitvoeren van een aantal taalbeschouwelijke ac-
tiviteiten uit de praktijk is gebleken dat deze verwerking bijdraagt tot attitude-
vorming met betrekking tot bestaande variaties in taalgebruik het artikel geeft na
een korte inleiding over de relatie tussen sociolinguistiek en moeder taalonderwijs
een overzicht van de essenserie wie de lessen in de eigen praktijk wil uitvoeren
kan tegen kostprijs een leerlingenboekje en docentenhandleiding bestellen bij de
auteurs zie daarvoor noot 1 0 inl ei d i ng voorafgaand aan d e essenreeks gaan we
kort i n op de relatie tussen sociolingu istiek en m oeder de hoofdmoot van deze bi-
jdrage wordt gevormd taalonderw ijs b ove ndien geven we enige infor door een
uitgebreide weergave van een lessen matie over het onderwerp taalvariatie en mo-
tive reeks over een aantal aspecten van het onderwerp ren we de keuze van dit on-
derwerp voor een so taa l variati e de essenreeks werd ontwikkeld in ciolinguis-
tische essenreeks de tekst w ordt ge het schooljaar 78 79 en tot nu toe op basis
van illustreerd met reacties van een aantal leerlingen praktijkervaringen elk jaar
bijgesteld en veran op de essenreeks derd wat we hier aanbieden is de meest re-
cente niet definitieve versie we w i llen ermee laten 1 sociolinguistiek en moeder-
taalonderwij s zien hoe sociolinguistische inzichten en onder zoeksresultaten
bruikbaar gemaakt kunnen wor dat de sociolinguistiek en het moedertaalonder
den voor de concrete lespraktijk van het moeder wijs met elkaar te maken hebben
is een stelling taalonderw ijs in de onderbouw van het havo die je in uiteenlopende
bewoordingen in de vwo meeste sociolinguistische literatuur wel tegen 22 komt
die relatie bestaat al vanaf de opkomst van in een overzicht constatee rt hagen
1981 dan de sociolinguistiek die had veel te maken met ook dat de resultaten van
veel pogingen om het amerikaanse regeringsbeleid in de jaren zes sociolinguis-
tische inzichten te concretiseren ten tig dat beleid was gericht op de bestrijding
van behoeve van het onderwijs al met al nog niet erg kansenongelijkheid in het on-
derwijs met als indrukwekkend te noemen zijn als voorbeeld eigenlijk doel de inte-
gratie en het daardoor ge wijst hij op het leesonderwijs aan dialectspreken vaar-
loos maken van negers en andere minder de kinderen hiervoor zijn allerlei didac-
tische heidsgroepen in de amerikaanse samenleving suggesties en voorstellen ge-
daan die soms nauwe vgl wesselingh 1979 mede door die betrokken lijks in prakti-
jk te brengen zijn en waa rvan in de heid op het onderwijsende in dat verband
steeds meeste gevallen niet is aangetoond dat ze leiden sterk benadrukte prak-
tische relevantie van de so tot betere schoolprestaties van dialectsprekende ciolin-
guistiek kwam het nieuwe vak in korte tijd leerlingen hagen concludeert dat het
onderzoek tot grote bloei over die ontwikkeling en de be over het algemeen nog ni-
et geleid heeft tot vol denkelijke kanten ervan is al het nodige geschre doende
inzicht in de taalleerproblemen van dia ven ook in moer vgl giesbers kroon lie lect-
sprekers om een didactiek van het dialect te brand 1977 we gaan er hier verder
dan ook niet kunnen ontwikkelen a w p 17 dat is een op in conclusie die de soci-
olinguistiek zich ter harte wat we hier wel willen constateren is dat er ook kan ne-
men ze onderstreept de blijvende nood in nederland bij grote groepen betrokke-
nen in zaak van fundamenteel toepassingsgericht socio de onderwijssector
hooggespannen verwachtingen linguistisch onderzoek in de context van het zijn
ontstaan ten aanzien van de bijdrage die de onderwijs en maakt duidelijk dat de so-
ciolinguis sociolinguistiek zou kunnen leveren zowel ditt tiek meer dan alleen
wetenschappelijke verant mar 1978 als appel hubers meijer 1979 woordelijkheid
dient te dragen op wat dit con noemen onderwijsgevenden een belangrijke doel
creet kan betekenen kunnen we in dit artikel groep van hun sociolinguistische
handboeken en niet verder ingaan de lezer zij verwezen naar re het is het blad van
de vereniging van leraren in cente onderwijstaalkundige publikaties waarvan lev-
ende talen dat met de artikelen van hagen in kroon 1982 een indruk wordt
gegeven 1976 de primeur had van een nederlandstalige op de tweede plaats en
daarmee komen we bij inleiding in de sociolinguistiek het met de socio het cen-
trale punt van deze bijdrage werd het linguistiek verbonden zeer uiteenlopende
ver nodige verwacht van de onderwijsvernieuwende wachtingencomplex is in
kaart gebracht door invloed van de sociolinguistiek in het algemeen ammon simon
1975 en veel ervan bleek al door haar nieuwe kijk op taal zou de sociolin met al
weinig realistisch twee belangrijke ver guistiek uitkomst brengen waar het moed-
ertaal wachtingen hebben echter standgehouden ook onderwijs van basisschool
tot universiteit was toen men in de loop der jaren de nieuwe weten vastgelopen in
een traditioneel stramien dat de schap wat afstandelijker en met meer gevoel voor
taalstructuur concreet de grammatica centraal realiteit ging bekijken we zullen ze
allebei kort stelde en waarin sociale situationele en functio bespreken nele as-
pecten van taal en taalgebruik onder tafel verdwenen ook deze verwachting hield
door de op de eerste plaats betreft het de verwachting jaren heen stand maar ook
hier valt de balans na dat de sociolinguistiek een concrete empirisch vijftien jaar
sociolinguistische activiteit niet al te gefundeerde bijdrage zou leveren aan het
taal positief uit de door sturm van tuijl 1980 onderwijs voor kinderen in achters-
tandssituaties gegeven beschrijving van de hoge verwachtingen door antwoord te
geven op vragen als hoe leer die men had van de inbreng van de sociolinguis je
dialectsprekende leerlingen nou op de beste tiek bij de voorbereiding van de nota
over onder manier lezen wat is de beste didactische bena wijs in taalbeschouwing
aclo m slo 1981 dering van het dialectspreken en welke aanpak is in dit verband il-
lustratief het traditionele op moeten we kiezen voor het taalonderwijs aan eth
zichzelf staande systematische zinsontleden en nische minderheden een concreet
en praktisch woordbenoemen in de lagere school zou moeten bruikbaar antwoord
op deze en dergelijke vragen worden afgeschaft de tijd die daardoor vrijkwam
heeft de sociolinguistiek tot nu toe echter nau kon dan worden gevuld met taalbe-
heersingson welijks gegeven derwijs alternatief taalbeschouwingsonderwijs 23 kor-
tom met goed moedertaalonderwijs voor dit weg naar onderwijsvernieuwing en
goed moeder laatste dacht men maar even bij de sociolinguis taalonderwijs het hi-
erna te presenteren lespro tiek en aanpalende terreinen aan te hoeven klop ject
over taalvariatie wil zo n hulpmiddel zijn we pen om met een rijke oogst aan
lesideeen en ma hopen dat het die functie ook vervult teriaal thuis te komen maar
dat viel bitter tegen van een rijke oogst was geen sprake de socio 2 inform ati e
over taalva riati e linguistiek bleek afgezien van algemene ideeen en inzichten
nauwelijks iets concreet inhoudelijke in 1967 wordt in nederland voor het eerst
gewe te kunnen bijdragen tot de vernieuwing van het zen op het werk van labov
sociolinguistiek is moedertaalonderwijs die men op het oog had hier dan nog een
onbekend woord anno 1982 is in dit weinig optimistische beeld van de mate de so-
ciolinguistiek een vast onderdeel van de op waarin de sociolinguistiek concreet
iets betekent leiding van de meeste moedertaalleerkrachten en voor de
vernieuwing van het moedertaalonderwijs is een gestaag groeiende reeks ook ned-
erlandsta lijkt de laatste jaren overigens wel enige verbete lige publikaties beschik-
baar die literatuur maakt ring te komen in recente didactische handboe duidelijk
dat binnen het uitgebreide scala aan ken en methodes voor het moedertaalonder-
wijs dachtsgebieden van de sociolinguistiek het onder spelen sociolinguistische
inzichten in toenemen werp taalvariatie een centrale plaats inneemt de de mate
een rol centrale positie van het onderwerp taalvariatie en zo staan griffioen dams-
ma 1978 uitgebreid de raakpunten die het heeft met de meeste ande stil bij soci-
olinguistische thema s als verbale re sociolinguistische onderwerpen maken het
bij interactie vaktaal standaardtaal en dialect defi uitstek geschikt als uit-
gangspunt voor een socio cientie en differentie vooroordelen en dialect linguis-
tische lessenreeks we illustreren dat met tolerantie en didactische benaderingen
van dia een korte uiteenzetting over een aantal aspecten lectspreken ook de in zeg-
genschap gegeven van het onderwerp taalvariatie voor wie met de doelstellingen
voor het moedertaalonderwijs la lessenreeks wil gaan werken kan die uiteenzet
ten een duidelijk sociolinguistische geinspireerd ting als inleiding dienen heid zien
het begrip communicatie speelt daarin een centrale rol iets dergelijks zien we bij
de je hoeft geen sociolinguist te zijn om te kunnen leidse werkgroep moedertaaldi-
dactiek 1980 constateren dat er in heel wat landen meer dan zinvol moedertaalon-
derwijs moet normaal func een taal gesproken wordt het in een land naast tioneel
zijn en het moet primair communicatie elkaar voorkomen van verschillende talen
wordt onderwijs zijn in moedertaaldidactiek worden aangeduid als taaldiversiteit
daarnaast vallen de bovendien allerlei suggesties voor sociolinguis meeste talen
ook nog uiteen in een aantal onder tisch gericht moedertaalonderwijs op een rijtje
ling vaak zeer uiteenlopende dialecten dit wordt gezet een aantal sociolinguis-
tische onderwerpen taalvariatie genoemd voorbeelden van taalvaria met name de
heterogeniteit van het nederlands tie en taaldiversiteit en daarmee samenhan-
gende de taal als communicatiemiddel en attitudes en niet bepaald simpel te noe-
men taalverhoudingen vooroordelen tegenover afwijkend taalgebruik liggen dicht
bij huis voor het oprapen begint ook door te dringen in moedertaalmetho belgie bi-
jvoorbeeld kent taaldiversiteit van het des als voorbeelden noemen we taalboek
frans en het nederlands en taalvariatie in de huishof e a 1977 tussen de regels mei-
jerink vorm van een groot aantal vlaamse dialecten vos 1977 en taal met effect ten
brinke ook in nederland treffen we taalvariatie aan drop 1979 voor een vollediger
overzicht naast de nederlandse standaardtaal wordt een verwijzen we naar hagen
kroon 1982 groot aantal regionale sociale en stadsdialecten dit alles neemt echter
niet weg dat er op het gesproken en de standaardtaal wordt bovendien punt van
de didactisering van sociolinguistische door veel nederlanders gesproken met een
duide inzichten in concrete lesprojecten nog heel wat lijk herkenbaar dialectac-
cent taaldiversiteit en werk te wachten ligt taalvariatie komen voor in friesland
waar naast goed moedertaalonderwijs houdt natuurlijk veel elkaar de nederlandse
standaardtaal standaard meer in dan af en toe een goed project uitvoeren fries en
verschillende friese dialecten gebruikt maar suggesties voor concreet uitvoerbare
lessen worden van taaldiversiteit is verder nog sprake kunnen wel een belangrijk
hulpmiddel zijn op de in het geval van de grote over het algemeen al s 24 eth-
nische minderheden aangeduide groepen taal en dergelijke attitudes werken door
bijvoorbeeld gebruikers voor wie het nederlands een volko in het onderwijs een
hele serie sociolingui stische men nieuwe taal is naast de taal meestal een dia on-
derzoekingen waarvan in nederland het kerk lect van hun thuisland rade project
wel het bekendste is heeft laten zien een vorm van taalvariatie die door deze voor-
beel dat dialectsprekende leerlingen het op school den heen loopt is de grote ver-
scheidenheid in stij over het algemeen moeilijker hebben dan stan len formeel in-
formeel etc en registers vak daardtaalsprekers ze halen lagere punten blijven taal
jargon etc die taalgebruikers afhankelijk meer zitten en stromen door naar lagere
vormen van de situatie waarin ze zich bevinden blijken van vervolgonderwijs dat
hangt niet alleen sa toe te passen men met specifieke taalleerproblemen als
gevolg dat er tussen talen en dialecten onderling en ten van hun taalachtergrond
maar ook met de ma opzichte van elkaar vormverschillen bestaan is nier waarop
leerkrachten zich opstellen tegenover duidelijk dat die verschillen niet mogen wor-
den de moedertaal van hun leerlingen een te strenge beoordeeld in termen van
beter of slechter heeft correctieve houding van de leerkracht kan ertoe de sociolin-
guistische differentie opvatting onder leiden dat de leerling uit angst om fouten te
ma tussen overtuigend duidelijk gemaakt elke varie ken tegen de standaardtaal zi-
jn mond op den teit heeft een eigen systematiek en de ene is niet duur helemaal ni-
et meer opendoet of geen zin beter of slechter dan de andere naast vormver meer
op papier zet dat sociolinguistisch onder schillen bestaan er tussen dialect en stan-
daardtaal zoek naar de problemen van dialectsprekende ook functieverschillen die
betreffen het commu leerlingen zich tot nu toe veelal geconcentreerd nicatie-
bereik en de gebruiksfunctie van de varie heeft op het lager onderwijs wil niet zeg-
gen dat teiten het communicatiebereik van de stan dialectsprekers alleen daar in
het nadeel zijn dat daardtaal strekt zich uit tot op nationaal niveau blijft zo in het
vervolgonderwijs en later in de of nog verder terwijl het dialect een geografisch
maatschappij en of sociaal beperkt bereik heeft ook de ge voor verdere informatie
en een uitgebreide litera bruiksfuncties van de standaardtaal zijn ruimer tuurop-
gave verwijzen we naar het dcn cahier dan die van het dialect het dialect wordt
vooral dialect en school waarvan we in het boven gesproken en dan in meestal in-
formele situaties staande veelvuldig gebruik hebben gemaakt vgl de standaardtaal
wordt gesproken en geschreven hagen sturm 1982 in zowel formele als informele
situaties met enkel het voorkomen van taalvariatie en de 3 ove rzi cht v an d e
lessenr ee k s vorm en functieverschillen die daarmee gepaard gaan is de kous
echter nog lang niet af niet alle het nu volgende overzicht van de lessenreeks tal-
en en taalvarieteiten worden namelijk in het over taalvariatie is opgezet als be-
knopte docen dagelijkse maatschappelijke verkeer gelijk gewaar tenhandleiding
met het oog op de bruikbaarheid deerd ondanks de taalkundige gelijkwaardigheid
hebben we de lessen zo overzichtelijk en schema van dialect en standaardtaal
hebben niet gestan tisch mogelijk weergegeven van elke les geven daardiseerde ni-
et officiele varieteiten over het al we steeds vooraf in het kort de bedoeling weer
en gemeen een lager prestige dan de standaardtaal daarna volgen aanwijzingen
voor de praktische en dat heeft gevolgen voor de sprekers van die gang van zaken
in de klas van deze aanwijzin varieteiten hun sociale status intelligentie oplei gen
die onder meer betrekking hebben op de toe ding en beroep worden doorgaans
laag ingeschat te passen werkvormen kan natuurlijk altijd wor het spreken van
dialect kan reacties uitlokken den afgeweken ze zijn geenszins bindend be die vari-
eren van hilariteit tot sociale sancties bij doeld voorbeeld bij een sollicitatie en in
de maat bij de lessenreeks hoort een projectboekje voor schappelijke hierarchie
bevinden sprekers van de leerlingen het is onmogelijk dit leerlingenma niet stan-
daardvarieteiten zich over het algemeen teriaal hier integraal op te nemen wie
met de les zeker niet bovenaan een negatieve houding te senreeks wil werken kan
bij ons een exemplaar genover niet standaardtaalvarieteiten heeft dan met nadere
toelichting voor de leerkracht be ook vaak meer te maken met de sociale kenmer
stellen ken van de sprekers van die varieteiten dan met de lessenreeks is in eerste
instantie ontworpen de varieteit zelf voor de tweede en derde klas havo vwo en in
di e 25 klassen ook al verscheidene keren uitgevoerd on les een der meer op het
blariacumcollege te venlo het nederlands en wat dan nog stedelijk lyceum te zut-
phen en de scholenge meenschap oost betuwe te bemmel wat we bedoeling hier
presenteren is de meest recente versie laten zien dat er in het nederlandse taalge-
bied sprake is van taalvariatie en taaldiversiteit dat wil zeggen dat grote groepen
mensen dagelijks nog heel wat andere taalvarieteiten gebruiken dan al leen maar
de nederlandse standaardtaal praktijk de leerlingen krijgen via de cassettere-
corder een vijftiental taalfragmenten te horen na elk frag ment volgt een korte
pauze waarin ze op een kaartje van nederland en vlaanderen aangeven waar ze
denken dat de desbetreffende varieteit gesproken wordt het door de leerkracht sa-
men te stellen cassettebandje kan naast dialectfrag menten en met een dialectac-
cent uitgesproken standaardtaalfragmenten bijvoorbeeld ook fries surinaams ned-
erlands standaard nederlands en vlaamse dialectfragmenten bevatten dergelijk
materiaal is onder meer te vinden op het bij daan blok 1966 behorende grammo-
foonplaatje in de audioclopedie 1980 in de archieven van de dialectenbureaus bi-
jvoorbeeld in amsterdam en nijmegen in tv programma s bijvoorbeeld van gewest
tot gewest en op de regionale radio nadat alle fragmenten in kaart zijn gebracht
wordt de opdracht klassikaal nabesproken over headprojector waarbij aandacht
wordt besteed aan de volgende onderwerpen het voorkomen van taalvariatie en
taaldiversi teit in nederland het bestaan van min of meer homogene regio nale
dialectgebieden met bepaalde dialectken merken het voorkomen van dialecten in
grote steden het verschil tussen dialect en accent de taal situatie in friesland en
het in toenemende ma te multiraciale en daarmee multi linguale ka rakter van de
nederlandse samenleving we hadden voor kerstmis les uit het opbouw boek het
bestaan van taalvariatie op kleinere schaal wat stomvervelend is maar toen kwam
de verheu wordt verduidelijkt door een tweede door leer gende mededeling dat we
een project over dialecten lingen als huiswerk uit te voeren karteringsop kregen
het meest aangrijpende vond ik het pro bleem dat kinderen die dialect spreken op
school dracht op een kaartje van hun eigen omgeving problemen hebben hier heb
ik nu bij stil gestaan stad of streek geven de leerlingen met behulp ook positief
vind ik dat zo iets gewoon kan en er van pijltjes getrokken vanuit ieders woon-
plaats niet elke les wordt ge s chreeuwd opschieten op aan welke van de in hun
omgeving gesproken schieten want jullie hebben zo weer een proefwerk en deze
stof moet nog af dialecten lijken op het dialect van hun eigen anouk woonplaats of
in het geval van grotere steden hun eigen wijk of buurt het is voor deze op 26 o
arnm n oe w n t arooa or it l o n ytirin el oprvllo vr befnw l kgl fkam1 d4 wcn knafs
wur ek homott glttrlw l7 d k wf ffm scw loo relr wtoa tsen s m mno f ti t t m ot
rg6rot 40 oosi i lst anl eitin f aa m l no n srld laar yalilu rd errsnxos k wolk 0 wond
more n knilt baal rntg6u ro nmil rtssen mldlren mmne r d n siur ir 7 k eostirmo ut
s fl1f n m1ny12 f t aam wndmt nl 0 6lmot yo tniils kwofnywk d n ik kertrdeh groen-
lande n konmfrojt n lli n6in un7 do l f4vingtn tie n 6ido0fn wlu rt e r it om pe rf1yg
ln 1 n gm 6en wci1cmfre n l1 l 6 4tn ua eaaav i s eck uur i46 land tiichry ab j y kk
n i nerc ili w a l i m u i tsiand voorbeeld van door een leerling uit bemmel ge-
maakte pijltjesopdrach t dracht overigens niet nodig dat de leerlingen van rillie
hebben ook dat dialectproject gehad he hoe huis uit een dialect spreken omdat het
de bedoe vonden jullie het ik vond het best wel leuk leuker ling is dat ze mede te
rade gaan bij hun ouders dan grammatica in ieder geval ik heb er ook een en of an-
dere eventueel dialectsprekende vol heleboel van geleerd bijvoorbeeld waar er
dialect gesproken wordt en hoe en hoe je aan de taal niet wassenen uit hun omgev-
ing beide kaa rtjes zijn kunt horen of hij links of rechts is of zo of dat hij opgeno-
men in het projectboekje goed in k roegen ken vechten bij jullie spreken ze ook
dialect he een gek idee eigenlijk om met jullie te schrijven terwijl ik jullie niet eens
ken toch vind ik het heel leuk hoe vinden jullie de stan daardtaal abn stom bekakt
leuk gaat wel of zo oh de bel gaat nou ajuu en ik hoop dat jullie terugschrijven car-
oline 27 lestwee l es drie een stukje geschiedenis en wat begrippe n dat zit goed
in mekaar bedoeling bedoeling het in een theoretisch kader plaatsen van de in lat-
en zien dat er tussen dialect en standaardtaal les een verworven kennis van taaldi-
versiteit en structurele taalkundige verschillen bestaan taalvariatie praktijk prakti-
jk de les opent met een korte nabespreking van de de huiswerkka rteringsop-
dracht wordt klassikaal thuis bestudeerde informatietekst deze bespre nabespro-
ken met behulp van een overheadprojec king mondt uit in het aan de orde stellen
van de tor alle door de leerlingen getrokken pijlen wor kenmerken waardoor de
verschillende dialecten den op een kaa rtje verzameld zodoende ontstaat zich van
de standaardtaal onderscheiden dat het een beeld van de taalvariatie en de
grenzen tussen bij deze kenmerken niet om losse willekeurige of dialectgebieden
zoals die in de perceptie van de alleen maar stereotype verschijnselen gaat maar
leerlingen en de door hen geraadpleegde volwas dat ze deel uitmaken van on-
derdelen van de senen op kleine schaal bestaan grammatica van het dialect laten
we de leerlin gen vervolgens zien via een opdracht de op na de bespreking van de
huiswerkopdracht wordt dracht bestaat uit twee delen een vertaalgedeelte een
vrij lange in het projectboekje opgenomen in en een verzamelgedeelte geschikte
onderwerpen formatietekst behandeld h i erin worden begrip voor het ver-
taalgedeelte waarin de leerlingen pen als standaardtaal regionaal dialect sociaal
woorden en delen van zinnen van de standaard dialect en accent in een historisch
en theoretisch taal in het hun eigen dialect vertalen en dat kader geplaatst na be-
handeling in de klas kun de leerkracht dus zal moeten toesnijden op de nen de
leerlingen de tekst thuis verder bestude specifieke kenmerken van het dialect ter
plaatse ren zijn onder meer 1 woorden met klankveran dering 2 morfologische ei-
genaardigheden in werkwoordsvormen verkleinwoorden en meer voudsvorming
en 3 voornaamwoorden met name aanspreekvormen het verzamelgedeelte betreft
vooral verschillen in woordenschat de leerlingen krijgen de opdracht eventueel
met hulp van een oudere dialectspreker specifieke dialectwoorden en uitdrukkin-
gen te verzamelen standaardtaalwoorden te zoeken die geen equiva lent hebben
in het dialect en zoveel mogelijk in het dialect geschreven gedrukt materiaal mee
naar school te brengen bijvoorbeeld stukjes uit de plaatselijke of landelijke pers
gedichten of ro mans carnavalskranten liedjesteksten etc met de opdracht wordt
in de les begonnen de leerlingen werken in groepjes die bij voorkeur be staan uit
dialect en standaardtaalsprekers ze ik ben in den haag geboren en heb daar acht
jaar maken de opdracht thuis af gewoond daarna ben ik in brommen komen wo
nen in gelderland dus en daar spreken ze ach ter hoeks in het begin kon ik som-
mige woorden niet verstaan maar nu heb ik daar geen last meer van k spreek dus
gewoon srandeardtaa l en in het begin vonden ze hier dat ik deftig sprak maar dat
was niet zo en nu heb ik daar ook geen last meer van antoinette 28 les vier les vijf
een snuutje is niet primitiever dan een zoe n fouten en fouten bedoeling bedoeling
laten zien dat het dialect hoewel niet gestandaar laten zien dat er onder invloed
van het dialect diseerd en gecodificeerd een linguistisch vol fouten kunnen optre-
den in de schriftelijke stan waardig taalsysteem is en niet onlogisch primi daard-
taalproduktie en de leerlingen deze zoge tief of gebrekkig naamde interlinguale
fouten leren onderkennen en vermijden praktijk 1 de opdrachten van les drie wor-
den klassikaal praktijk behandeld de leerlingen brengen mondeling ver de
leerkracht begint de les met een korte samen slag uit van hun bevindingen en de
gevonden vatting van de stof uit les vier de nadruk ligt structurele eigenschappen
van het dialect worden hierbij op het open karakter van het dialect en de systema-
tisch genoteerd zo ontstaat een beperkt beinvloedbaarheid van het dialect door de
stan en fragmentarisch beeld van onderdelen van de daardtaal het is echter niet
alleen zo dat de structuur van het dialect met name klank en standaardtaal het
dialect beinvloedt het feit dat morfologie iemand van huis uit dialect spreekt kan
omge 2 door de zo genoteerde dialectgrammatica op keerd ook invloed hebben op
zijn gebruik en of onderdelen systematisch te vergelijken met de beheersing van
de standaardtaal standaardtaalgrammatica wordt duidelijk dat de deze stelling
wordt geillustreerd aan de hand van eerste wat complexiteit logica en rijkdom be-
treft een zogenaamde interlineaire oefening het pro niet voor de laatste onderdoet
en dat dialecten jectboekje bevat hie rtoe een in de standaardtaal wat hun structu-
ur betreft niet als primitieve on gestelde leestekst met daarin verwerkt een groot
logische of gebrekkige talen beschouwd mogen aantal fouten tegen het neder-
lands het betreft worden hier zowel intralinguale als interlinguale fouten 3 bij de
bespreking van de verzamelopdracht respectievelijk fouten tegen het regelsys-
teem van wordt aandacht besteed aan het ontbreken van de nederlandse stan-
daardtaal en fouten als gevolg dialectequivalenten voor bepaalde standaardtaal
van interferentie met het dialect de leerlingen woorden bijvoorbeeld uit techniek
en weten krijgen als opdracht deze fouten in de tekst tus schap en het bestaan van
zo goed als onvertaal sen de regels te verbeteren de interlineaire toets bare woor-
den en uitdrukkingen in het dialect moet de leerkracht samenstellen op basis van
in 4 dat het dialect niet gecodificeerd is blijkt als schriftelijk werk van de leerlin-
gen gevonden en de leerlingen de meegebrachte dialectteksten op verzamelde mo-
gelijk mede door het dialect ver een aantal punten met elkaar vergelijken ieder
oorzaakte fouten schrijft het dialect op zijn of haar eigen manier de leerlingen
maken de interlineaire toets in de ter illustratie staat in het projectboekje een dia
klas hij wordt ve rv olgens klassikaal nagekeken lectkaartje de leerkracht behan-
delt de fouten en geeft voor al ten aanzien van de interlinguale fouten die over het
algemeen eerder over het hoofd worden gezien aan van welke structurele eigen-
schappen van het dialect ze mogelijk een gevolg zijn we hebben zo n enquete ge-
had over een dialect spreker en een standaardtaalspreker wij schatten de dialect-
spreker veel lager k weet n iet hoe dat komt maar het is nu eenmaal zo wat de
standaard taal betreft vind ik dat je die niet per se hoeft te spreken maar je moet
het wel kunnen ik vond dat project een beetje onzin want ik begrijp niet wat ik er
aan heb want dialectspreken gaat er toch stee ds meer uit want ieder k ind moet
standaardtaal leren spreken anita 29 les zes les zeven kiezen is de kuns t wat je
zegt dat ben je zelf b edoeling b edoeling laten zien dat er tussen dialect en stan-
daardtaal laten zien dat er ten aanzien van dialect en dia een aantal functiever-
schillen bestaat lectsprekers bepaalde attitudes bestaan de leer lingen laten er-
varen dat ze die attitudes ook zelf praktijk hebben en aantonen dat dit soort atti-
tudes onte de leerkracht constateert dat de afgelopen lessen recht is introductie
van het begrip communica vooral gingen over de vorm van dialect en stan tieve ad-
equaatheid daardtaal en kondigt aan dat het de komende les sen vooral zal gaan
over functie aspecten het praktijk projectboekje bevat een uitgebreide vragenlijst
de leerkracht kondigt een bandje aan waarop vier over functieverschillen tussen
dialect en stan sprekers een nagenoeg identiek verhaal vertellen daardtaal waarin
aandacht wordt besteed aan de zonder verdere toelithtingwordt de band ge ver-
schillen in communicatieradius en gebruiks start de eerste spreker vertelt het ver-
haal in de functie van beide varieteiten standaardtaal onmiddellijk na die eerste
spreker de leerlingen moeten voor een aantal situaties krijgt elke leerling een lijst
met vragen over intel bijvoorbeeld thuis tegen je ouders tegen een ligentie beroep
opleiding uiterlijk en dergelijke conrector als je een ingezonden brief in de van de
spreker en vult deze snel en volledig in krant zet als je meedoet met een radio tele
de vragenlijst wordt meteen na invulling opge foon spelletje e d aangeven of
daarin volgens haald via de band komen vervolgens twee dia hen vooral dialect
vooral standaardtaal of lectsprekers aan het woord ze dienen als afleider allebei
ongeveer evenveel gebruikt wordt als vierde komt daarna weer de eerste spreker
uit de vragenlijst kunnen de leerlingen opmaken aan het woord met hetzelfde ver-
haal maar nu in dat het dialect een geografisch en of sociaal be het dialect na dit
vierde fragment vullen de leer perkt communicatiebereik heeft in tegenstelling lin-
gen over deze spreker een zelfde vragenlijst in tot nationaal of verder zoals de
standaardtaal en als na het eerste fragment dat het vooral gesproken wordt in voo-
ral infor het is efficient om de twee vragenlijsten nog in mele situaties in tegen-
stelling tot gesproken en dezelfde les door leerlingen te laten scoren for
geschreven in formele en informele situaties zoals mulieren een voor een in de
klas laten circuleren de standaardtaal elke leerling turft een vraag en noteert het
aantal de leerlingen bespreken de vragen uit de vragen in een overzicht op het
bord het totaalover lijst in groepjes en schrijven de antwoorden op zicht van de
antwoorden laat over het algemeen de slotvraag bevat een aantal richtlijnen aan
de een grote discrepantie zien in het voordeel van de hand waarvan ze een samen-
vattende conclusie bij standaardtaalspreker en het is voor de leerlingen de gehele
vragenlijst kunnen trekken een vreemde ervaring te moeten constateren dat aan
het eind van de les brengen de verschillende ze zelf dus blijkbaar een hele reeks
vooroordelen groepjes verslag uit van hun bevindingen even hebben ten aanzien
van dialect en dialectspre tueel volgt een klassegesprek met als afsluiting kers het
is belangrijk dat de leerkracht er in de een korte samenvatting van de hoofdpun-
ten van bespreking van de uitkomsten van de vragenlijst de les door de leerkracht
in slaagt de leerlingen van de onterechtheid van de gebleken vooroordelen te over-
tuigen de leer kracht moet de bandjes zelf samenstellen tegen het einde van de les
krijgen de leerlingen twee in het dialect gezongen liedjes te horen waarvan de tek-
sten in het projectboekje staan welke liedjes gekozen worden is niet van belang
als er maar voor gezorgd wordt dat het ene voor leerlingen wel het andere niet te
begrijpen dat wil zeggen communicatief adequaat is bij deze liedjes krijgen de leer-
lingen een aantal opdrach 30 ten die samen met de liedjesteksten moeten les acht
illustreren dat er dialecten zijn die een zo grote speel eens wat linguistische afs-
tand tot de standaardtaal hebben dat ze niet meer voor alle nederlanders commu
bedoeling nicatief adequaat zijn de leerlingen laten ervaren dat het gebruik van
dialect en het spreken van de standaardtaal met een dialectaccent in een aantal si-
tuaties niet geac cepteerd wordt praktijk de werkvorm van deze les is het rollen-
spel de leerlingen vormen groepjes en elke groep krijgt een speelopdracht bijvoor-
beeld een sollicitatie gesprek in deze situatie worden een dialectspre ker en een
standaardtaalspreker met elkaar verge leken en beoordeeld op de taal die ze
spreken de dialectspreker delft het onderspit als gevolg van een negatieve beo-
ordeling van zijn taalgebruik in de klassikale nabespreking van de speelop dracht
die natuurlijk naar believen kan worden uitgebreid zal de leerkracht vooral weer
moeten wijzen op de onterechtheid van het beoordelen lees veroordelen van
mensen omdat ze een van de standaardtaal afwijkend dialect spreken of een dialec-
taccent hebben de leerkracht moet er ech ter tevens op wijzen dat het van belang
is in be paalde situaties passende taalvarieteiten bewust te kunnen kiezen onze ler-
aar liet een band horen waarop je twee wat vond jij van het project dialect bij mij
viel het stemmen hoorde de ene sprak dialect en de andere wel mee wij begonnen
met een kaartje waar we standaardtaal de man die dialect sprak vond ik moesten
in vullen waar er over het algemeen een sympathieker zou van popmuziek houden
enz de dialect werd gesproken hier in zutphen wordt wel man die de standaard-
taal sprak vond de hele klas zutphens gesproken bij ons in bruinmen zijn veel veel
stijver serieuzer en niemand zou goed met boeren zodoende kennen de ouders wel
een beetje hem op kunnen schieten later vertelde onze leraar dialect mijn ouders
spreken het ook maar alleen dat het een en dezelfde man was op de laatste als ze
aardappelen bij een boer gaan halen ze wil les hadden we het over d iscriminatie
en vooroor len niet hebben dat wij thuis diales gaan spreken delen zo zeggen we
vaak dat mensen die dialect zodoende schrijven of spreken we dat op school
spreken minder intelligent zijn dit is helemaal niet ook niet bij ons in de klas
spreekt niemand dialect waar degene die dialect spreekt heeft het mis wij hebben
ook in de klas bepaalde liedjes van schien iets moeilijker op de eerste klas en
daarom normaal vertaald dat ging bij ons heel goed want wordt meteen gezegd
dat ze dan minder intelligent dat was boers en dat wordt hier wel veel gesproken
zijn zo krijg je al snel vooroordelen rondom zutphen maar toen we een liedje kre-
gen zelf discrimineer je ook wel eens kijk maar naar in het zuid limburgs ging dat
veel moeilijker om te die twee stemmen op de band degene die dialect vertalen om-
dat we het maar weinig tegenkomen sprak vond iedereen veel boerachtiger terwijl
het chantal toch dezelfde man was als laatste zou ik nog willen zeggen dat d ialect
heus niet minder be schaafd is als de standaardtaal de standaardtaal is tenslotte
ook maar een dialect b bent heus niet minder intelligent ik spreekt zelf ook dialect
en ik vind het veel mooier als de standaardtaal sylvia 31 les nege n les tien as ge t
mar wilt verstaon l bericht aan een leeftijdgenoo t bedoeling b edoeling de leerlin-
gen denken na over mogelijke conse leerlingen geven naar aanleiding van een
gerichte quenties van het gebruik van van de standaardtaal schrijfopdracht indivi-
dueel en in eigen woorden afwijkende taalvormen in bepaalde situaties een samen-
vatting van de leerervaringen in alle on derdelen van de lessenreeks over taalvari-
atie en praktijk voorzien deze leerervaringen van commentaar in groepjes be-
spreken de leerlingen een reeks in het projectboekje opgenomen stellingen deze
praktijk stellingen hebben betrekking op het al dan niet de leerlingen maken een
in het projectboek opge communicatief adequate gebruik van dialect en nomen
schrijfopdracht ze moeten een brief accent in verschillende situaties de verschil-
lende tekstsoort schrijven gericht aan een leeftijdge houding die mensen daar
tegenover aannemen en noot die op eenzelfde soort school zit als de de mogelijke
gevolgen daarvan voor dialectspre schrijver publiek waarin deze leerling geinfor
kers enkele voorbeelden jij moet in de les meerd wordt over de verschillende on-
derdelen frans een franse tekst in het nederlands naver van de lessenreeks en
over de vraag in hoeverre de tellen omdat je thuis altijd dialect spreekt ge schri-
jver die leuk en of zinvol heeft gevonden bruik je ook nu een duidelijk accent
bovendien doel maak je een aantal fouten in je nederlands als ge het zou de natu-
urlijkheid van de opdracht ten volg van het dialect stelling deze leraar zal je goede
komen als de leerkracht contact zoekt met een onvoldoende geven omdat je de
tekst niet in een andere school eventueel met leerlingen van goed nederlands kunt
navertellen en je hebt de een andere klas aan de eigen school zodat de balen van
school en besluit te gaan werken in je brieven echt gericht en uiteindelijk ook vers-
tuurd sollicitatiebrief zitten nogal wat dialectfouten kunnen worden aan bestaande
leerlingen stelling je zult worden aangenomen omdat ze indien dat wenselijk
wordt geacht kan de leer aan je brief kunnen zien dat je uit een bepaalde kracht
de brieven als eindverslagen van de gehele streek komt lessenreeks beoordelen
alvorens ze door te stu nadat ze alle stellingen besproken hebben bren ren aan de
leerlingen aan wie ze gericht zijn gen de leerlingen verslag uit van de belangrijk-
ste resultaten van de groepsdiscussie kernpunten no teren ze de lessenreeks is hi-
ermee in zijn laatste fase gekomen met het oog op een voor de laatste in deze
lessen was het de bedoeling om aan de les geplande schrijfopdracht krijgen de
leerlingen hand van stencils dieper in te gaan op het dialect ik vond deze lessen
best wel leuk om te doen ze als huiswerkopdracht het materiaal dat in de af ware
n b est wel leerzaam e n dit was veel leuker gelopen lessen aan de orde is geweest
in zijn ge werk om te doen dan b ij voorbeeld k weet niet wa t heel te bestuderen
en te evalueren je weet da t is een boek o ver taalku nde we hebben er h eel wa t d
inge n van geleerd waar je zo piet aan den k t dialect is geen sch rijffaal k gebruik
t h e t in m inder o fficiele situaties he t ka n invloed h ebb en we z ijn a l ach t
lessen aan d it dialec tprojec t b ezig op sch ool doordat je bijvoorbeeld dialect wo-
orden tussen de standaardtaal gebruik t a ls je dialect dat dialectproje ct vind ik
maar onzin je leer t er zo weinig van dialectsprekers worden hier vaak af sp reekt
tegen over standaardtaalgebruikers m aa k je vaak een slechtere indruk als da t je
tegen hen stan g ek raak t eig en lijk is da t wel gemeen maar ia als bij ons iemand
dialec t spreekt is h e t al ga uw een daardtaal spreekt vaak h ebb en sta ndaard-
taalspre boer in onze ogen we hebben al zo veel stencils kers vooroordelen ten
opzichte van dialectsprekers en er z ijn zo n og wel tien tallen co nclusies te ge g
ehad da t ik niet m eer wee t waar h e t allemaal o ver ven ik vo nd de dia eet-
lessen wel leerzaa m als je gaat uit onze stencils is gebleken dat wij gauw d it leuk
vindt maak je liever h et hu iswerk dan als je vooroordelen hebben zelf spreek ik
geen dialect sp ellingsoefeningen k rijgt he t waren n ie t zo n erg e alleen soms
een beetje zutphens dat is geen dialect moeilijke opdrachten waardoor iedereen
ze kon be hoo r g rijp en ma de n pieterjan 32 4 beslu it of daartegen zouden kun-
nen doen natuurlijk hebben we niet de pretentie met de in paragraaf 1 constateer-
den we dat er behoefte tien lessen over taalvariatie iets heel nieuws of bestaat aan
didactisering van sociolinguistische nog nooit vertoonds bedacht te hebben wie de
inzichten en onderzoeksresultaten in de vorm van lessuggesties kent uit taal ge-
bruiken ankone concrete onderwijsvernieuwende lessenreeksen 1978 over onder-
wijs in taalbeschouwing voor het moedertaalonderwijs met de gepresen aclo m slo
1981 of the languages book teerde lessen over taalvariatie hebben we een ma
raleigh 1981 een engels schoolboek boorde nier willen laten zien waarop dit kan
gebeuren vol lesmateriaal over taal en wat daarmee zoal sa we hebben daarbij
geprobeerd de lessen te laten menhangt zal veel van het bovenstaande bekend vol-
doen aan een aantal criteria voor goed moe voorkomen en hopen we ook al eens in
de klas dertaalonderwijs wie geregeld moer leest weet geprobeerd hebben de tien
lessen over taalvaria dat dat een stevig bediscussieerd onderwerp is tie zijn in
deze traditie bedoeld ze zijn er mede waarbij termen als thematisch relevant eman-
ci door geinspireerd en bouwen erop voort patorisch communicatief normaal func-
tioneel een belangrijke opmerking nog tot slot lessen e d een belangrijke rol
spelen hier nu echter als de gepresenteerde schieten hun doel voorbij quasi analy-
seren dat en hoe precies alle onderde als ze ontaarden in een soort pseudo ver-
weten len van het project aan genoemde criteria vol schappelijking van het onder-
wijs overdracht van doen zou de praktijk waaruit de lessenreeks is academische
kennis in een voor leerlingen min of ontstaan geweld aandoen een uitzondering
wil meer verteerbare vorm zonder de vraag te stel len we hier maken die betreft
het feit dat de les len of die kennis zo voor leerlingen wel interes senreeks is
opgezet als een vorm van thematisch sant en relevant is leerlingen zijn taalge-
bruikers moedertaalonderwijs over een zinvol thema wel geen taalwetenschappers
en ze hoeven ook niet iswaar is er sprake van wat platte 1982 een te doen alsof
wat er kan gebeuren als dat uit het voorgebakken thema noemt maar dat doet vol
oog verloren wordt heeft de tgg op school wel gens ons weinig af aan de zinvol-
heid ervan we vin duidelijk gemaakt uitgaan van voor leerlingen den het belangri-
jk en zinvol voor leerlingen da t zinvolle en liefst door henzelf voorgestelde the ze
weten dat er zaken als taalvariatie en taalatti ma s speelt in het voorkomen van
verweten tudes bestaan wat daarvan voor henzelf en ande schappelijking een cen-
trale rol als dat gebeurt ren de gevolgen kunnen zijn en wat ze daaraa n kan de so-
ciolinguistiek volgens ons leiden tot goed moedertaalonderwijs enkele weken gele-
den zijn wij met een project be noo t gonnen onder de nederlandse les we hebben
er veel lesse n aan besteed en veel behand eld ook het leerlingenmateriaal be s
taat uit een projectboek hebben we een keer een stuk gelezen over het ont je van
21 pagina s met daarin kaartjes teksten vra staan van de standaardtaal er stond
ook in dat gen discus s iemateriaal en t oetsen het is toegespitst de naam abn alge-
meen beschaafd nederlands op de regio bemmel gelderland en moet voor an hele-
maal fout is het is niet algemeen ook het dere gebieden in nede r land op een aan-
tal punten woord beschaafd is n iet juist zo is het net of het worden aangepast b i j
dit leerlingenmateriaal hoort dialect niet beschaafd is je moerde standaard een
nadere toel ichting voor de leerkracht een en an taal toch leren omdat je anders
alleen maar met der i s te bestellen door overmak i ng van f 2 75 per set mensen
uit je eigen streek kunt praten en niet met inclusief portokosten op giro 2605344 t
n v r bijvoorbeeld mensen u it amsterdam als iedereen liebrand elderom 313 10
boxmeer o v v project alleen maar dialect sprak zou er ook niets geregeld dia lect
kunnen worden wat voor het hele land van belang is we hebben over deze vragen
nog heel wat ge discussieerd in de klas m aar het zijn ook niet voor literatu u rver-
wijzingen niets discussievragen sylvia aclo m slo over onderwijs in taalbes-
chouwing een handreiking voor onderwijsgevenden in de basis school enschede
198 1 ammon u g simon neue aspekte der soziolinguis tik weinhe im base l 197 5
ankone r e a taal gebruiken een nederlandse bewer 33 king van language in usa
dcn cahier 6 groningen 1978 hagen a j kroon sociolinguistisch onderzoek en appel
r g hubers g meijer sociolinguistiek u moedertaalonderwijs i n le idse werkgro ep
moede rt aal trecht antwerpen 197 9 didactiek red moedertaalonderwijs in on-
twikkel ing audioclopedie voor de jeugd uitgave elsevier amster een overzicht van
onderzoek tot 1981 muiderberg dam 198 0 1982 p 183 20 2 brinke j s ten w d rop
taal met effect leergang hagen a j sturm dialect en school dcn cahier 12 taalbe-
heersing voor mavo en onderbouw havonwo groningen verschijnt juni 1982 3 de l
en gron in gen 1979 v v huishof h e a taalboek nederlands voor de boven daan j d
p blok van randstad tot landrand toe bouw vwo havo pedagogische academie en
verwante on lichting bij de kaart dialecten en naamkunde bmdc derwijsvormen 4
delen amsterdam 1977 v v 37 amsterdam 1966 kroon s taalwetenschap moeder-
taalonderwijs en on dittmar n handboek van de sociolinguis tiek utrecht derwijs-
taa l kunde in gramme 1982 1 p 1 36 antwerpen 197 8 leidse werkgroep moeder-
taaldidactiek moedertaaldi giesbers h s kroon r liebrand sociolinguistiek dactiek
een handleiding voor het voortgezet onderwijs en moedertaalonderwijs een dis-
cussiebijdrage over de mu ide r berg 198 0 praktijk van de sociolinguistiek in mo-
er 1977 2 meijerink h j vos tussen de regels methode neder p 31 49 lands voor 15
d 3 delen groningen 1977 v v griffioen j h damsma zeggenschap grondslagen plat-
tel r thematisch onderwijs in nieuw nederlands en een uitwerking van een didac-
tiek van het nederlands uitgave wolters noordhoff groningen 1982 in het voort-
gezet onderwijs groningen 197 8 raleigh m the languages book london 1981 hagen
a sociolinguistiek en moede rt aalonderwijs 1 sturm j h van tuijl nederlandse soci-
olinguistiek enkele sociolinguistische achtergronden 2 enkele taal wat heeft de
leerp l anontwikkeling daaraan in toege didactische aspecten in levende talen nr
318 p 267 paste taalwetenschap in artikelen 1980 8 p 39 55 285 e n nr 319 p 347
36 4 wesselingh a red school en ongelijkheid hoe het hagen a standaardtaal en
dialectsprekende kinderen onderwijs bijdraagt aan het handhaven van ongeli-
jkheid een studie over monitoring van taalgebruik muiderberg inde maatschappij
n ij mege n 197 9 1981 34