12 Bolumenaren neurria

Unitatearen aurkezpena Gutxieneko ezagutzak

• Aurreko unitatean irudi geometrikoei buruz hasi dugun ikasketa • Sistema Metriko Hamartar lineala, koadratikoa eta kubikoa men-
unitate honetan osatuko dugu, irudi horien bolumenak neurtuz. deratzea.

• Hasteko, Sistema Metriko Hamartarreko bolumen-unitateak, ho-
rien erlazioak eta, neurtu nahi dena kontuan hartuz, batzuk edo
besteak erabiltzea komeni den landuko dugu (ikasle batzuentzat,
eduki batzuk berrikustea izango da). Hori guztia gorputz geome-
triko nagusien bolumenak kalkulatzeko erabiliko dugu.
• Unitate honetako edukiak hiru bloketan sailka ditzakegu:
– Sistema Metriko Hamartarra:
• Luzera- eta azalera-unitateak berrikustea.
• Bolumen-unitateak (eta edukiera-unitateak) ikastea eta
horien arteko erlazioak lantzea.
– G
 orputz geometrikoen bolumenak kalkulatzeko formulak
lortzea eta erabiltzea:
• O rtoedroa, paralelepipedoa, kuboa, prisma, zilindroa,
piramidea, konoa, kono- eta piramide-enborrak, esfera eta
horiekin lotuta dauden gorputz geometrikoak.
– F
 ormulak irudi errealak kalkulatzeko erabiltzea (modu
zehatzean edo hurbilduan):
• I rudi bat zer gorputz geometrikok osatzen duten
identifikatzea, horien dimentsioak lortzea eta bolumen osoa
emango diguten atalen bolumenak kalkulatzea.
• Prisma, zilindro, piramide, kono eta esferen bolumenak kalkula-
tzea, horretarako behar diren neurriak jakinda.
• Kasu bakoitzean neurtzen den bolumenaren magnitudeari begi-
ra egokiena izango den unitatea erabiltzea.
Osagarri garrantzitsuak
• Cavalieriren printzipioa eta horren erabilera ezagutzea.
• Kono-enborren eta piramide-enborren bolumenak kalkulatzea.
• Irudi ezagunen bolumenetatik abiatuta, horiek batuta edo ken-
duta, bestelako gorputz geometrikoen bolumenak kalkulatzea.
• Luzera bat edo gehiago zehaztuta eduki behar izaten duten iru-
dien bolumenak kalkulatzea, eta luzera horiek antzekotasunaren
bidez eta Pitagorasen teorema edo oinarrizko beste bideren bat
erabiliz lortzea.
Gaia sakontzeko eta ikerketarako bide moduan, honako hauek
proposatzen dira:
• Cavalieriren printzipioa erabiltzea kono alderantzikatu baten, es-
feraerdi baten eta zilindro baten bolumenak erlazionatzeko.
• Azalera bera eta bolumen desberdina, edo bolumen bera eta
azalera desberdina duten gorputz geometrikoen bikoteak lor-
tzea eta deskribatzea.

Unitatearen eskema

BOLUMENA

hauen bidez neurtzen da hauena

BOLUMEN UNITATEAK
GORPUTZ GEOMETRIKOAK

hauek dira
hauen bidez kalkulatzen da
• km3
• hm3 FORMULAK
• dam3
• m3 esaterako, kasu hauetan
• dm3 = l
• cm3
• mm3 IRUDI PRISMATIKOAK IRUDI PIRAMIDALAK IRUDI
ETA ZILINDRIKOAK ETA KONIKOAK ESFERIKOAK

formula orokor hau dute formula orokor hau dute formula orokor hau dute

V = AOINARRIA · h 1 4
V= · AOINARRIA · h V= · πR3
3 3

170
• Azaleraren neurriari eutsiz, bolumena handiagotzea; edo bolumena-
ren neurriari eutsiz, azalera txikiagotzea:
–B
 aldintza batzuk jarrita: adibidez, azalera bera duten ortoedro
guztietan, kuboa da bolumenik handiena duena.
–B
 aldintzarik gabe: bolumen bera duten gorputzen kasuan,
esfera da azalera handiena duen gorputz geometrikoa (xaboi-
punpak).
Lanak aurreratu
• Gorputz geometrikoak eta horien propietateak gogoratzea.
• Etxeko sukaldean bolumenak neurtzeko izaten ditugun tresnak
bilatzea.
• Antzinako bolumen-neurriei buruzko informazioa bilatzea.
Adibidez, anega, lakaria...
• Tetrabrikak, ontziak, botilak, edalontziak, kopak, lorontziak...
prestatu, saiakuntzak egin eta bolumenen formulak egiaztatzeko.
• Oinarrian zuloa duten metakrilatozko gorputz geometrikoen bil-
duma bilatu (eta bestela, beste material batekin egin) bolume-
nak konparatzeko: piramidearena eta prismarena; zilindroarena
eta konoarena; eta esferarena eta zilindroarena.
Curriculuma egokitu
«Fotokopiatzeko baliabideak» atalean, ikaslearen liburuko 12.
unitate honen curriculum egokitua ageri da. Horretarako, he-
men proposatzen diren gutxieneko ezagutzak hartu ditugu
kontuan.
Hasierako irakurgaiak, batetik, ulertuz irakurtzeko gaitasuna indar-
tzeko balio du; eta, bestetik, matematikaren ikasketa justifikatzen
duten bi alderdiak lantzeko: praktikoa eta intelektuala.
Edukiak eskatu beharreko gutxienetara egokituta badaude, edo ez
dute aldaketarik izan, edo apur bat moldatu dira ikasleek duten
maila kontuan hartuz. Gauza bera esan dezakegu proposatzen di-
ren ariketa praktikoei buruz.
Edukiren bat eskatu beharreko gutxienetatik kanpo badago, edo
kendu egin da, edo eskatzen den mailara egokitu da.
Azkenik, unitatearen amaieran ageri diren ariketa eta problemei
dagokienez, gutxiago jarri dira eta moldatu edo erraztu egin dira,
eskatu beharrekora egokitzeko. Gauza bera egin da autoebalua-
zioarekin.

Ondorengo taula honetan, lankidetzan ikastea, pentsamendu ulerkorra, pentsamendu kritikoa, diziplinartekotasuna, eki-
mena eta problemen ebazpena lantzeko eta horri guztiari arreta jartzeko ariketak bilduta ageri dira. Batzuk ikaslearen li-
buruan (I.L.) proposatuta daude, eta, hemen, zer orrialdetan dauden eta zer ariketa diren adierazi da. Beste batzuk, argi
zehazten den moduan, Proposamen Didaktikoan (P.D.) iradokita daude.
Iradokizun hauetako batzuk ikur batekin markatuta daude ikaslearen liburuan; hemen, (*) ikurra erabiliz nabarmendu
ditugu.

LANKIDETZAN IKASI PENTSAMENDU ULERKORRA PENTSAMENDU KRITIKOA DIZIPLINARTEKOTASUNA

241. or. P.D.-n iradokitako ariketa 245. or. 2.(*) ariketa 244. or. 1.(*) ariketa 243. or. «Euria nola neurtzen den»(*)

242. eta 243. or. P.D.-n iradokitako ariketa 246. or. P.D.-n iradokitako ariketa 251. or. 17.(*) ariketa

243. or. Pentsatu eta egin(*) 247. or. Ariketa ebatzia(*) 252. or. 20. ariketa

248. or. Pentsatu eta egin(*) eta P.D.-n iradoki- 248. eta 249. or. P.D.-n iradokitako ariketa
tako ariketa
250. eta 251. or. P.D.-n iradokitako ariketa 248. or. Ariketa ebatziak(*)

253. or. 32.(*) eta 34.(*) ariketak eta P.D.-n 249. or. Esferaren bolumenaren formula justi-
iradokitako ariketa fikatzea (*)
254. or. Arkimedes(*)

IKTak EKIMENA PROBLEMAK EBATZI

240. or. P.D.-n iradokitako ariketa(*) 254. or. «Tetraedroaren bila»(*) ariketa I.L.-n proposatutako problema guztiak. Hemen aipagarriak diren batzuk adiera-
ziko ditugu.
251. or. 16., 17., 18. eta 19. ariketak

252. or. «Ikasi problemak ebazten»(*) ariketa

253. or. «Ebatzi problemak» eta «+ problema» ariketak

255. or. «Trebatu problemak ebatziz»(*) ariketa

171
 12 Bolumenaren neurria
Euklides eta Arkimedes antzinako Greziako geometriaren adierazga-
Kuboen bolumenak
Erreparatu honako bi irudi hauei:

Argi dago kubo nagusia horren eskuinekoa bezalako

8 kubok osatzen dutela.
Kubo txikiaren bolumena unitate hartuz gero, handia­
rri nagusiak izan ziren. Horien lanaren garrantzia indarrean egon zen 20 1u ren bolumena 8 unitatekoa izango da. Hala ere, unitatea
mende luzetan.
kubo nagusia baldin bada, txikiak bolumen unitatearen
1/8 izango du.

1 Erreparatu kubo nagusia hainbat eratan ebakiz ateratzen diren honako irudi hauei.
E uklides Alexandrian bizi zen K.a. 300. urtea
aldera. Gauza gutxi dakizkigu horren bizitzari
buruz (non jaio eta non hil zen ere ez dakigu),
A B C

baina horren lana ondo gorde da eta ondo ezagu-

tzen dugu. Euklidesek bere aldiko jakituria mate-
matikoa sistematizatu eta egitura logikoa eman
zion Elementuak laneko 13 liburukietan. Horietako
hainbatetan, gorputz geometrikoak lantzen dira.

a) Horietako zeinek du bolumenik handiena?

b) Zenbat da bakoitzaren bolumena, kubo nagusia unitate hartuz gero?
c) Barrutik hutsik dagoen plastikoz eginda daudela eta urez bete daitez­
keela joko dugu. Zenbat kubo txiki bete daitezke bakoitzarekin?
d) Zenbat da bakoitzaren bolumena kubo txikia unitate hartzen baldin bada?

Tetraedroa deskonposatuz
Tetraedro erregularra ertzen erdiguneetatik pasatzen diren eta aurpegiekiko paraleloak diren planoetatik
ebakiz gero, oktaedro erregularra (gorriz) eta lau tetraedro txiki (horiz) lortzen dira.

A rkimedes (K.a. iii. mendea), matematikaria izateaz gain,

fisikaria eta asmatzaile handia izan zen. Pentsaera gre-
koaren ohiko jokabide espekulatiboan ez bezala, Arkimedes
esperimentazioaz baliatu zen, gero zorrotz frogatzen zituen
emaitza matematikoak lortzeko.
Gorputz konplexuen azalerak eta bolumenen kalkuluak egi-
teko, Arkimedesek irudia zati txiki-txiki asko eta askotan des-
konposatuta imajinatzen zuen; gero, zatitxook era egokian
biltzen zituen berriz ere. Prozedura hori aurrerapauso handia
izan zen aldi hartako matematikan.
2 Jatorrizko tetraedroa txikiak baino 8 bider handiagoa da. Tetraedro txiki bakoitzaren
bolumena unitate hartuta, kalkulatu zenbat den honako irudi hauen bolumena:

Unitatearen hasiera Lankidetzan ikasi

• Euklides oso zorrotza eta sistematikoa izan zen. Elementuak izeneko la- Ariketa hau iradokitzen da:
nean garai hartako ezagutza guztia sistematizatu zuen, eta erabili zituen
Ikasleek, talde txikietan banatuta, orrialdean ageri diren irudiak egingo di-
arrazoibideak hain izan ziren sendoak eta hain zeuden ondo kateatuta,
tuzte. Talde bakoitzak irudi bat egingo du, eta, horretarako, zer material
lan haren eraginak ia gaur egunera arte iraun du.
erabili erabaki beharko du. Beraz, bakoitzaren ekarpena oso garrantzitsua
• Arkimedes, asmatzaile eta fisikari handia ez ezik, Antzinaroko matemati- izango da azken emaitzari begira.
kari onena ere izan zela esan dezakegu. Haren metodo bikainek aurrera-
Eraikitzeko modu bat: atalen garapenak ematea, fotokopien bidez.
pen handia ekarri zuten garai hartan. Azaleren eta bolumenen kalkulura-
ko formulak lortzeko erabili zuen prozedura kalkulu integralaren
aurrerapen bat da. Ariketen soluzioak
1 a) Denek betetzen dute bolumen bera.
Ikasleek zer dakiten argitzeko galderak
b) Horietako bakoitzaren bolumena kubo nagusiaren bolumenaren er-
• Sistema Metriko Hamartarreko bolumen- eta edukiera-unitateak trebe dia da.
erabiltzea.
c) Horietako bakoitzarekin 4 kubo txiki bete daitezke.
• Irudi lau batzuen azalerak kalkulatzea.
d) Horietako bakoitzaren bolumena kubo txikia 4 aldiz izango da.
• Poliedro eta biraketa-gorputz batzuk ezagutzea.
• Pitagorasen teorema erabiltzea. 2 Ezkerreko irudiaren bolumena tetraedro txikia 7 aldiz izango da; erdi-
ko irudiaren bolumena, tetraedro txikia 4 aldiz; eta eskuineko irudiare-
na, tetraedro txikia 2 aldiz.
IKTak
Interneten Arkimedesek asmatu eta eraikitako tramankuluei buruzko infor-
mazioa bilatzea.
OHARRAK
OHARRAK

172
 1 Bolumen-unitateak Webgunean
Praktikatu bolumen­unitateen arteko
baliokidetasunak landuz.
Litroa, haren multiploak eta azpimultiploak
Litroa (1 l ) 1 dm3­en baliokide da.

1l
m Bazterrean, zentimetro kubikoa ageri da (1 cm3). 1 cm­eko aldea duen kuboa Litro bateko botila urez bete eta, gero, ura 1 dm3­eko
1c da. Antzean definitzen dira dezimetro kubikoa (dm3), metro kubikoa (m3) eta ontzian isuriz gero, osoan bete duela eta ez dagoela
1 cm
gainerako bolumen­unitateak ere. Honako hauek dira: ezer sobera ikusiko dugu.
1 cm × 1 000 × 1 000 × 1 000 Euria nola neurtzen den 1 dm3
1 km3 1 hm3 1 dam3 1 m3 1 dm3 1 cm3 1 mm3 Leku jakin batean denboraldi batean
Litroak multiploak eta azpimultiploak ditu:
× 1 000 × 1 000 × 1 000 zehar zenbat euri erori den m2-ko li-
trotan neurtzen da. kilolitroa (kl ) ⎯⎯→ 1 000 l dezilitroa (dl ) ⎯⎯→ 0,1 l
Unitate kubiko bakoitzak beheragoko 1 000 unitate zergatik dituen ikusiko dugu:
Euri asko eginez gero, urak, erortzen hektolitroa (hl ) ⎯⎯→ 100 l zentilitroa (cl ) ⎯⎯→ 0,01 l
Ilara bakoitzean 10 kubotxo daude. Maila bakoitzean den tokian gelditzen ez denez, uholde
10 ilara daude. dekalitroa (dal ) ⎯⎯→ 10 l mililitroa (ml ) ⎯⎯→ 0,001 l
handiak eragiten ditu. Zer gertatuko
litzateke ura erortzen den lekuan gel­ Unitate kubikoekin batera sartuko ditugu taulan:
1 cm3 × 10 = 10 cm3 10 cm3 × 10 = 100 cm3 dituko balitz?
Litro bat ur metro karratu batean m3 dm3 cm3 mm3
Kuboan (1 dm3) 10 maila daude. eroriz gero, zer altueratara iritsiko kl hl dal l dl cl ml
1 dm litzateke?
m
1d • 1 m2 = 10 000 cm2
Ondorioz, 1 dm3­ean, 1 000 cm3 daude. Edukiera eta bolumena
• 1 l = 1 000 cm3
Eta, arrazoi beragatik: cm2 bakoitzari 0,1 cm3 dagokio. Hau Bolumen hitza gorputz batek espazioan okupatzen duena izendatzeko erabiltzen
1 dm •1 m3 = 1 000 dm3 da, 0,1 cm = 1 mm­eko altuerara iri­ da eta, edukiera, ontzi baten barruan kabitzen dena izendatzeko. Baina magni­
tsiko da.
• 1 dam3 = 1 000 m3 tude berdin­berdinak dira eta unitate berak erabiltzen dira horiek neurtzeko.
•… cm Unitate kubikoak zein litroaren multiploak eta azpimultiploak bolumenak eta
1
100 cm3 × 10 = 1 000 cm3 = 1 dm3 edukierak neurtzeko erabiltzen dira. Hala ere, neurtu behar denaren tamainaren

1 cm
1 mm
araberako unitateak aukeratu behar dira.
Bolumen­unitate bakoitza beheragoko unitatea 1 000 bider da eta goragoko 1 cm
Adibideak
hurrengo unitatearen milarena (0,001). Horregatik, erori den euri kantitatea
• Edontziaren edo botilaren bolumena: l, cl edo cm3­tan.
mm-tan ere (altuera) adierazten da.
Forma Unitateak transformatzeko, adibide batzuk ikusiko ditugu: • Ontzi txikien bolumena: cm3­tan.
1 l = 1 mm
konplexua eta ez-konplexua a) 14 dam3 38 m3 = 14 · 106 dm3 + 38 · 103 dm3 = 14 038 000 dm3 m2 • Etxeko ur­kontsumoa: m3­tan.
438 m3 eta 12 dm3 kantitatea era b) 481,03 hm3 = 481,03 · 103 dam3 = 481 030 dam3
konplexuan adierazita dago. • Urtegiaren edukiera: hm3 edo, beharbada, km3­tan.
Kantitate berori unitate bakarra era­
c) 0,001831 dam3 = 0,001831 · 109 cm3 = 1 831 000 cm3
biliz adieraz dezakegu, era ez-kon- Honako antolaera honek erraztu egiten du unitate batetik besterako pausoa:
plexuan: 438 012 000 cm3. Pentsatu eta egin
hm3 dam3 m3 dm3 cm3
a) 1 4 0 3 8 0 0 0 → 14 038 000 dm3 3. Kopiatu koadernoan eta gehitu honako bolumen 5. Adierazi litrotan.
hauek adierazteko erabiltzen den unitatea: a) 45 dam3 125 m3 705 dm3 500 cm3
b) 4 8 1 0 3 0 → 481 030 dam3
c) 0 0 0 1 8 3 1 0 0 0 → 1 831 000 cm3 a) Edontziaren edukiera: 1/4 , edo 250 . b) 590 000 mm3
b) Koilarakadatxo bat: 6 .
c) 0,000317 dam3
Pentsatu eta egin c) Etxeko bi hilabetean behingo kontsumoa:
d) 2 753 ml
1. Adierazi metro kubikotan: 2. Bihurtu konplexu. 63,834 .
a) 2 dam3 123 m3 52 dm3 a) 35 297 853 cm3 d) Urtegiko ura: 680 . 6. Adierazi bolumen­unitatetan (era konplexuan).
b) 29 320 000 cm3 b) (4 253 hm3) · 2 000 a) (457 210 dal ) · 30
4. Atzo, m2­ko 120 l­ko eurialdia egin zuen. Zenbat
c) (435 cm3 425 mm3) · 500 000 c) 0,00030124 dm3 mm­ko altuerari dagokio? m2­ko zenbat litro eroriko b) (12 845 235 cl ) · 0,03
d) 37 hm3 12 dam3 325 m3 402 dm3 d) 34,5832 hm3 ziren 48 mm­ko altuerara iritsi baldin bazen? c) (42 753 ml ) · 75

242 243

Iradokizunak Indartzeko eta Sakontzeko

• Ikasleei eztabaidagai hau proposa diezaiekegu: zer ezaugarri hartu Ariketa hauek gomendatzen dira:
behar diren kontuan bolumen-unitate on bat aukeratzeko orduan.
• MATEMATIKAKO ARIKETAK 4. koadernotik:
Kuboa unitate egokia da, bete egiten baitu espazioa. Ez da horrela ger-
tatzen, berriz, esferarekin. Unitatetzat tenis pilota bat erabiliz gero, ezin Indartzeko: 32. orrialdeko 1., 2. eta 3. ariketak. 34. orrialdeko 1. eta 2.
dugu jakin kaxa baten bolumena zein den. ariketak.
Sakontzeko: 33. orrialdeko 4., 5., 6. eta 7. ariketak.
• Zentimetro kubikotik abiatuta, bolumen-unitateen artean dauden erla-
zioak eraikiko ditugu. Eta dezimetro kubikoaren eta zentimetro kubikoa- • ANIZTASUNAREN TRATAMENDUA fotokopiatzeko baliabidetik:
ren arteko erlaziotik, ondorio hau lortu behar dute: bolumen-unitateak Indartzeko: A fitxako 2. eta 3. ariketak
1 000tik 1 000ra handiagotzen eta txikiagotzen dira.

• Oso interesgarria izan daiteke metro kubiko bat adieraztea eta ho- «Pentsatu eta egin» atalaren soluzioak
rren parean, bazter batean, dezimetro kubiko bat zehaztea, biak kon-
paratzeko. Horrez gain, ikasgelak eta beste leku batzuek dituzten 1 a) 2 123,052 m3 b) 29,32 m3
metro kubikoen edo dezimetro kubikoen estimazioak ere egin ditza- c) 226,7125 m3 d) 37 012 325,402 m3
kete.
2 a) 35 m3 297 dm3 853 cm3 b) (4 km3 253 hm3) · 2 000 = 8 506 km3
• Litroa eta dezimetro kubikoa baliokideak direla ikusteko, litro bateko
c) 301,24 mm3 d) 34 hm3 583 dam3 200 m3
botila barruko ura dezimetro kubikora botako dugu. Ikasleei sinesgaitz
egiten zaie baliokidetasun hori, saiakuntza egin aurretik. 3 a) Edontziaren edukiera: 1/4 l edo, bestela, 250 ml
• Unitate osoan zehar landu beharreko beste alderdi bat hau izango da: b) Koilarakadatxo bat: 6 ml
unitatea aukeratzean, kontuan hartu behar da neurtu nahi den horren c) Etxeko bi hilabetean behingo kontsumoa: 63,834 m3
tamaina. Unitate egokia aukeratzeko irizpidea lantzeak lehentasuna
d) Urtegiko ura: 680 hm3
izango du.
4 48 mm-ko altuerara iristeko, 48 l eroriko ziren m2-ko.

Lankidetzan ikasi 5 a) 45 125 705,5 l b) 0,59 l

Ariketa hauek eta, orokorrean, ikasi berri diren edukiak finkatzeko helbu- c) 317 l d) 2,753 l
rua duten ariketa guztiak bakarka egin daitezke, eta, gero, talde txikian 6 a) (4 572 m3 100 dm3) · 30 = 137 dam3 163 m3
ebatzi, emandako soluzioak konparatuz eta egon daitezkeen desadostasu-
nak euren artean konponduz. Bat ez badatozenean bakarrik esku hartuko b) (128 m3 452 dm3 350 cm3) · 0,03 = 3 m3 853 dm3 570,5 cm3
du irakasleak. c) (42 dm3 753 cm3) · 75 = 3 m3 206 dm3 475 cm3

173
 2 Cavalieriren printzipioa
Hiztegia
Printzipio. Zientziaren atal edo
zatiren bat aztertzeko oinarri gisa balio
duen funtsezko proposizio edo egia.
Ohar historikoa
Galileoren dizipulua izan zen Bona­
ventura Cavalierik, jakin gabe, Arki­
medesen metodoaren antzekoa erabili
zuen (*); gorputzak xerra fin­finetan
deskonposatuz, bolumenei buruzko
hausnarketak egin eta bere izena
daraman proposizioa enuntziatu zuen
1635ean argitaratutako geometria­
liburu batean.
(*) Cavalieriren denboran, ez zen ezagu­
tzen Arkimedesen lana.
3 Prismaren eta zilindroaren bolumena
Honako eskultura hauek pilatutako kartoi mehez osatuta daude:
Webgunean
Eskuineko biak kartoi meheak irristatuz ezkerrekoa deformatzearen emaitza dira. • Praktikatu prismen eta zilin­
Argi dago horien bolumenak bat datozela. droen azaleren eta bolumenen
kalkuluak eginez.
Behaketa sinple hori era guztiz interesgarrian orokortzen da irudi batzuen bolu­ • Ebatzi «Ontziak 1» eta «Ontziak
mena kalkulatzeko. 3» deritzen problemak ebatziz.
azalera bera
cavalieriren printzipioa
Ez ahaztu
Bi gorputz altuera berekoak baldin h h
badira eta oinarrien plano paraleloz irudi prismatikoaren bolumena
ebakiz azalera bereko irudiak lor­ V = Aoinarri · Altuera
tzen baldin badira, bolumen bere­
koak dira. Ariketa ebatzia
Goiko eskulturek, horien oinarrien plano paraleloz ebakiz gero, irudi lau bera Honako hauen bolumenak
sorrarazten dute. Hala ere, Cavalieriren printzipioak ez du beste baldintzarik jar­ kalkulatzea:
tzen horien azalerak bat etortzea baino. a) 30 cm-ko oinarriko aldeko
eta 1 m-eko altuerako prisma
Ondoren ikusiko ditugun irudiek, oinarrien plano paraleloz ebakitzen baldin
badira, irudi desberdinak baina azalera berekoak eragiten dituzte: hexagonalarena.
b) 30 cm-ko erradioko eta 1 m-
eko altuerako zilindroarena.
Ezkerreko bi gorputz geometrikoak irudi prismatikoak dira bi oinarri berdin
eta paralelo dituztelako. Horrez gainera, irudi horietako bakoitza oinarrien plano
paraleloz ebakiz gero, oinarrien sekzio berdin­berdinak lortzen dira.
Bi irudi prismatikoek altuera bera dute eta, horien oinarriekiko plano paraleloz
ebakitzen baldin badira, azalera bereko sekzioak lortzen dira. Ondorioz, horien
bolumenak bat datoz (Cavalieriren printzipioa).
Irudi prismatikoaren bolumena = Oinarriaren azalera · Altuera
Prismak eta zilindroak irudi prismatikoak dira. Horien bolumenak hauek dira:
a
a
r
prisma zuzena prisma zeiharra zilindroa
V = Aoinarri · Altuera V = Aoinarri · Altuera = πr 2 · a
a) Hexagono erregularrean, erradioa eta
OINARRIA aldea luzera berekoak dira. Ondorioz,
15 cm
seinalatu den triangelu zuzenaren kateto
30 cm
nagusia 15 cm­koa da.
ap
apotema = 30 2 – 15 2 ≈ 26 cm
Perimetroa · apotema 30 · 6 · 26
Aoinarri = = = 2 340 cm2
2 2
Vprisma = Aoinarri · Altuera = 2 340 · 100 = 234 000 cm3 = 234 litro
b) Vzilindro = Aoinarri · Altuera = πr 2 · a = π · 302 · 100 ≈ 282 600 cm3 = 282,6 l

Pentsatu eta egin

Pentsatu eta egin
1. Kalkulatu honako gorputz geometriko hauen bolu­ 2. Kalkulatu zenbat cm
1. Egia ala gezurra? 7 cm 10
mena: den honako forma hau
Honako gorputz geometriko hauen bolumenak: duen zur zatiaren bolu­

16 cm
a) b) cm
90 mm
mena: 20
a) Berdinak dira, altuera berekoak direlako.
b) Ez dira berdinak, horien oinarriak poligono desberdinak direlako.
25 cm 20 cm
c) Berdinak dira, horien oinarriek azalera bera dutelako.
11 cm
d) Berdinak dira, altuera bera eduki eta oinarriekiko plano paraleloz
ebakiz gero, azalera bereko irudiak lortzen direlako. 16 cm 15 cm

244 245

Iradokizunak Iradokizunak
• Cavalieriren printzipioa interpretatzen eta justifikatzen erraza da. Oinarri • Zirkulua infinitu alde dituen poligonotzat hartzen dugun moduan, zilin-
berdin eta paraleloak dituen edozein gorputzen bolumena kalkulatzeko, droa ere oinarri zirkularra duen prismatzat har dezakegu. Beraz, zilin-
oinarriaren azalera altuerarekin biderkatu behar dela baieztatzeko balio droaren bolumena prismarena bezala kalkulatuko dugu.
digu. Baieztapen horrek bai prismen bai zilindroen bolumenak kalkula- • Ikasleei honako galdera hau egin diezaiekegu, gogoeta egin dezaten:
tzeko metodoa bateratzen du. Zergatik dira zilindroak freskagarri-latak?
Industriak ekoizpenean ahalik eta gutxien gastatu nahi izaten du, eta,
«Pentsatu eta egin» atalaren soluzioak argi egiaztatu daitezkeenez, xafla laua erabiliz egin daitezkeen bolumen
jakin bateko (kasu honetan, 33 cl) ontzi mota guztien artean, zilindroa da
1 a) Gezurra b) Gezurra fabrikatzeko material gutxien behar duena.
c) Gezurra d) Egia
Indartzeko eta Sakontzeko
OHARRAK • MATEMATIKAKO ARIKETAK 4. koadernotik:
Indartzeko: 35. orrialdeko 1. ariketa.
Sakontzeko: 35. orrialdeko 2. ariketa.
• ANIZTASUNAREN TRATAMENDUA fotokopiatzeko baliabidetik:
Indartzeko: A fitxako 1., 4., 5. eta 6. ariketak.
Sakontzeko: A fitxako 7., 8. eta 9. ariketak. B fitxako 2. ariketa.

«Pentsatu eta egin» atalaren soluzioak

1 a) V = 11 l b) V = 5,0868 l

2 V = 3,48 l

OHARRAK

174
 4 Piramidearen eta piramide-enborraren bolumena
Webgunean
Praktikatu piramideen azalerak eta
bolumenak kalkulatuz.
a1
a2
Ariketa ebatziak
1. 30 cm-ko altuera duen pira-
mideak 24 cm-ko luzerako
eta 26 cm-ko diagonaleko
oinarri angeluzuzena du.
5 Konoaren eta kono-enborraren bolumena
Oinarri bereko eta altuera bereko prisma eta piramidea Webgunean Piramidearen kasuan bezala, konoaren bolu­
ditugu. Horien bolumenak konparatuko ditugu orain. Praktikatu konoen azaleren eta mena oinarri eta altuera bereko zilindroaren
bolumenen kalkuluak eginez. herena da; hau da, oinarriaren azalera bider
Piramidea urez bete eta ura prismaren barruan isuriz
gero, prismaren herena beteko du. altueraren herena.
a a
Hau da, hiru piramide behar dira prismaren bolumena Konoaren bolumena da:
osatzeko.
V = 1 · Oinarriaren azalera · Altuera = 1 · πr2 · a
Piramidearen bolumena honako hau da: 3 3 r r
V = 1 · Oinarriaren azalera · Altuera
3 Piramide­enborraren kasuan gertatzen zen eran, kono-enborraren bolumena
zenbat den lortzeko, kono nagusiaren bolumenari txikiarena kentzen zaio.
Piramide-enborraren bolumena piramide handiaren bolumena txikiarena ken­ Antzekotasunez ere kalkula daiteke bolumena zenbat den, aurreko orrialdean
duz lortzen da. piramidearekin egin den bezala.
a
Piramide txikia eta handia antzekoak dira. Antzekotasun­arrazoia 1 da. Kono­enborraren erradioak eta altuera jakinez gero, antzekotasuna aplikatuz,
a2
3 kono txikiaren altuera aurki daiteke eta, ondorioz, baita handiarena ere. Hartu
Beraz, txikiaren bolumena handiaren bolumenaren e 1 o da.
a
kontuan nola lortzen den honako ariketa ebatzi honetan.
a 2
Ariketa ebatzia
Laukizuzenaren beste aldearen (zabaleraren) neurria hau da: 10 cm-ko altuera eta oinarrietako VAB eta VA'B' triangeluen arteko antzekotasunaren bidez, bi konoen altuera
m
26 c c erradioak 6 cm eta 2 cm-koak di- zenbat den kalkula dezakegu:
c = 26 2 – 24 2 = 100 = 10 cm
tuen kono-enborraren bolumena V x + 10 = x → 2x + 20 = 6x → 4x = 20 → x = 5 cm
24 cm kalkulatzea. 6 2

30 cm
Piramide horren bolumena Aoinarri = 24 · 10 = 240 cm2 2 cm x Ondorioz, kono handiaren altuera 15 cm da eta kono
kalkulatzea. A' B'
txikiarena, 5 cm.
Vpiramide = 1 · 240 · 30 = 2 400 cm3
2 cm
3 cm x + 10 Vkono enborra = Vkono handia – Vkono txikia =
24 cm 10
10 cm
= 1 π · 62 · 15 – 1 π · 22 · 5 ≈ 544 cm3
2. Honako piramide-enbor ho- 10 cm
Vpiramide handia = 1 · 82 · 12 = 256 cm3. Piramide txikia piramide handiaren 3 3
nen bolumena kalkulatzea: 3
6 cm
6 cm antzekoa da. Antzekotasun­arrazoia 1 da. Ondorioz: A 6 cm B
2
3
Vpiramide txikia = c 1 m · Vpiramide handia = 1 · 256 = 32 cm3
12 cm
2 8 Pentsatu eta egin
Vpiramide­enborra = 256 – 32 = 224 cm3 1. Litro bateko boti­ 10 cm 2. Kalkulatu zenbat den lo­
8 cm
laren edukiarekin, reontzian sartzen den lu­
Webgunean Piramide­enborren bolumenen kalkuluak egiteko ariketa gida­ honako hau bezalako rraren bolumena, jakinik
tuak. zenbat kopa bete di­ oinarrien barne­diame­
Pentsatu eta egin
tzakegu horien bolu­ troak 20 cm eta 16 cm­
1. Keopsen piramide handia lauangeluar erregularra da. 2. Kalkulatu honako piramide hexa­ a = 80 cm menaren erdiraino? koak eta altuera 32 cm­

14 cm
Oinarriaren aldea 230 m­koa gonal honen bolumena, kontuan l = 30 cm koa direla.
da eta altuera, 146 m­koa. hartuz oinarriaren apotema hexa­

8 cm
Kalkulatu zenbat den bolu­ gono erregularrean r = l dela joz a
mena hm3­tan. lor daitekeela.
ap
l

Webgunean Ebatzi «Ontziak 2» problema.

246 247

Iradokizunak Iradokizunak
• Piramideen bolumena kalkulatzeko formulara iristeko modurik errazena • Konoa eta oinarri baliokidea eta altuera bera dituen piramide bat kon-
oinarri bereko prismekin konparatzea dela uste dugu. Litekeena da ikas- paratuz gero, bolumenaren formula ondorioztatuko dugu.
tetxean oinarrian zuloa duten metakrilatozko gorputz geometrikoen bil- • Piramideak eta prismak konparatzean jarraitutako prozedura erabil de-
dumaren bat egotea. Horrela bada, ikasleei honako ariketa hau proposa zakegu oinarri eta altuera bereko zilindroak eta konoak konparatzeko.
diezaiekegu: bete dezatela urez edo hareaz piramide karratu bat eta bo- Kono barruko ura edo harea zilindrora botata, argi eta garbi ikusiko da
ta dezatela, gero, ur edo harea hori prismara. hiru kono behar direla zilindro bat betetzeko. Beraz, horren bolumena
• Piramide-enborraren bolumena kalkulatzea intuiziozko jarduna da. oinarriaren azaleraren 1/3 bider altuera izango da.
Nahikoa dute bi piramideen bolumenak kalkulatzea eta nagusiaren bo- • Kono-enborraren bolumena piramide-enborraren bolumena kalkulatu
lumenari txikiaren bolumena kentzea. dugun moduan lortuko dugu, eta kono nagusiaren eta txikiaren dimen-
tsioak aurreko atalean egin dugun bezala kalkulatuko ditugu.
Pentsamendu ulerkorra
Atal hau eta ariketa ebatziak dituzten gainerako atalak lantzean, hasieran,
Indartzeko eta Sakontzeko
ikasleei ordura arte dakitenarekin ebazteko esango diegu. Zailtasunak eta • MATEMATIKAKO ARIKETAK 4. koadernotik:
blokeoak non dituzten finkatu eta identifikatu ondoren, testuan ageri diren Indartzeko: 36. orrialdeko 1. ariketa, c) eta d) atalak.
prozesuak talde handian aztertuko ditugu.
Sakontzeko: 37. orrialdeko 3. ariketa, b) atala. 37. orrialdeko 4. ariketa.
39. orrialdeko 1., 3. eta 4. ariketak.
Indartzeko eta Sakontzeko
• ANIZTASUNAREN TRATAMENDUA fotokopiatzeko baliabidetik:
• MATEMATIKAKO ARIKETAK 4. koadernotik:
Sakontzeko: B fitxako 1. eta 3. ariketak.
Indartzeko: 36. orrialdeko 1. ariketa, a) eta b) atalak. 36. orrialdeko 2.
orrialdea. «Pentsatu eta egin» atalaren soluzioak
Sakontzeko: 37. orrialdeko 3. ariketa, a) atala. 37. orrialdeko 5. ariketa.
3 12 kopa bete ditzakegu eta ardo apur bat geratuko da sobera.
39. orrialdeko 2. ariketa.
• ANIZTASUNAREN TRATAMENDUA fotokopiatzeko baliabidetik: 4 8,17 l lur sartzen da loreontzian.
Sakontzeko: B fitxako 5. ariketa.

«Pentsatu eta egin» atalaren soluzioak OHARRAK

1 V = 2,574 hm3

2 V = 62,4 l

175
 6 Esferaren bolumena
Esferaren bolumena inskribatuta dagoen zilindroaren
bolumenaren 2 da.
3 Pentsa ezazu esferan «ia» piramidearen forma
Zilindroaren oinarriaren erradioa esferarena bera
denez, R, eta zilindroaren altuera 2R denez, zilin­
droaren bolumena hau izango da:
Vzilindro = Aoinarri · Altuera = πR 2 · 2R = 2πR 3
R erradioko esferaren bolumena hau da:
V = 2 · Vzilindro = 4 πR 3
3 3
Esferaren bolumenaren formula justifikatzea
Aurreko orrialdean, frogatu gabe, esferaren bolumena inskribatuta dagoen zilin­
droaren 2/3 dela baieztatu dugu. Orain, esferaren bolumena kalkulatzeko, pira­
mide txikitan deskonposatuko dugu. Honela jokatuko dugu:
R duen zati txiki bat bereizi dela; zati horren oina­
2R
rri kurbatua esferaren azalarena da eta altuera
esferaren erradioa, R, da
Oinarria zenbat eta txikiagoa izan, orduan
eta poligono lauaren antzekotasun handiagoa O
izango du eta zati hori gehiago hurbilduko da
piramidera.

Ariketa ebatziak
1. 9 cm-ko erradioko esferari
dagokion 60°-ko ziri esfe-
rikoaren bolumena kalku-
latzea.
2. Baloi baten erradioa 25 cm-
koa da, eta gomaren lodie-
ra 3 mm-koa dela dakigu.
Zenbat litro goma behar di-
ra deskribatu dugun baloia
bezalakoa fabrikatzeko?
Esfera aurrekoaren antzeko zati txiki askotan banatuz (hexagonalak zein beste­
lakoak izan), esferaren bolumena «piramide txiki» guztien bolumenen baturaren
parekoa izango da:
60° = 1 . Sektorearen bolumena esferaren bolume­
360° 6 S · R S2 · R S3 · R
Vesfera = 1 + + +…
naren seirena izango da. 3 3 3
Horretan, S1, S2, S3… zatien oinarrien azalerak dira eta R, esferaren erradioa.
Vesfera­sektore = 1 · 4 · π · 93 = 162π ≈ 509 cm3 9 c 60"
6 3
m
S3
S1 S2 Vesfera = R (S1 + S2 + S3 + …)
3
Zati guztien oinarrien batura, S1 + S2 + S3 + …, esferaren azaleraren baturaren
baliokidea denez, 4πR 2, orduan:
Vbaloi = 4 · π · 253 ≈ 65 417 cm3
3
Vesfera = R · 4πR 2 = 4 · πR 3
3 3
Vbarruko esfera = 4 · π · 24,73 ≈ 63 090 cm3
3
Vgoma = 65 417 – 63 090 = 2 327 cm3 ≈ 2,327 litro Bolumenen arteko erlazioa
Soluzioa: 2,33 litro goma, gutxi gorabehera, behar dira. Erreparatu konoaren, esferaerdiaren eta zilindroaren bolumenen arteko honako
erlazio bitxi honi:
R R R

Pentsatu eta egin R + = R

1. 25 cm bider 20 cm­ko oinarria eta 16 cm­ko altue­
rako ortoedroaren forma duen kaxan, 2,5 cm­ko erra­
dioko hirurogei bola sartu dira. Zenbat litro olio sar­
tzen dira oraindik kaxa horretan?
2. Jakinik altzairuaren dentsitatea 7 850 kg/m3 dela,
kalkulatu zer pisu duen kanpoko erradioa 20 cm­koa
eta lodiera 1 cm­ekoa dituen esfera hutsak.
3. 5 mm­ko erradioko zenbat bola egin ditzakegu 3 m­ko
luzerako eta 5 mm­ko diametroko hari zilindrikoa ur­
tuz?
4. Kalkulatu laranja baten 10 ata­
letako bakoitzaren bolumena,
jakinik laranjaren diametroa 12 Vkono + Vesferaerdi = Vzilindro
cm­koa dela eta azalak 0,8 cm­ Urrunago joan gaitezke. Konoa, esferaerdia eta zilindroa (horrela jarrita) oina­
ko lodiera duela. rrien paralelo diren bi planoz ebakiz gero, hiru gorputz lortuko ditugu: kono­
enborra, esfera­zona eta zilindroa. Lehenengo bien bolumena hirugarrenaren
bolumenaren berdina da.
5. 40 cm­ko ertzeko kuboaren forma duen kutxa dugu; R R R
kutxa horren hiru laurden zerrautsez beteta dago.
Kutxan, 32 cm­ko diametroko baloia ezkutatu nahi Webgunean
R R
Zabaltzea: Arkimedes eta esferaren h h
dugu. Zerrautsaren zer bolumen dago sobera?
bolumena.

248 249

Iradokizunak Indartzeko eta Sakontzeko

• Esferaren bolumena kalkulatzeko aurkezten dugun prozedura ulertzeko Ariketa hauek gomendatzen dira:
eta gogoratzeko erraza iruditzen zaigu. Zilindro bat urez betetzen badu- • MATEMATIKAKO ARIKETAK 4. koadernotik:
gu, eta barruan zilindroan ahokatuta geratuko den esfera bat sartzen ba-
dugu espera horren bolumena zilindroaren bolumenaren 2/3 dela ikusi- Indartzeko: 38. orrialdeko 1. ariketa, a) eta b) atalak, eta 2. ariketa.
ko dugu. Sakontzeko: 38. orrialdeko 1. ariketa, c) eta d) atalak.
• Eskuineko orrialdean, esferaren bolumenaren formulari buruzko intui- • ANIZTASUNAREN TRATAMENDUA fotokopiatzeko baliabidetik:
ziozko egiaztapena egiten da, altueratzat erradioa duten piramide txi-
Indartzeko: B fitxako 4. ariketa
kietan zatituz esfera.
• Gai hau sakontzeko, kono, esferaerdi eta zilindroaren bolumenen arteko
«Pentsatu eta egin» atalaren soluzioak
erlazioa aztertzen da; baita kono-enbor, esfera-zona eta zilindroaren bo-
lumenen arteko erlazioa ere. Azken horiek lehenengoak oinarriarekiko 1 3,4206 l olio sartzen dira oraindik.
paralelo diren bi planotatik ebakitzean lortzen dira.
2 Esfera hutsak 37,49 kg ditu.
Lankidetzan ikasi 3 900 bola egin ditzakegu, gutxi gorabehera.
Orrialde honetan eta problema-sortak planteatzen dituzten orrialde guz-
4 Atal bakoitzaren bolumena 0,05887 l da.
tietan, honako urrats hauek ematea iradokitzen da:
• Ikasleek problemari buruzko gogoeta bakarka egitea, zer esaten den 5 Zerrautsaren 1,1486 l dago sobera.
ulertzeko eta ebazpen-prozesua zein izango den pentsatzeko.
• Bateratze-lana egitea, blokeatuta non gelditu diren azalduz eta zer pro- OHARRAK
zesu jarraitu nahi duten adieraziz.
• Problema bakarka ebaztea.
• Soluzioak bateratzea eta zuzentzea, akatsak non egin diren topatuz eta
adostasunetara iritsiz.

Pentsamendu ulerkorra
Atal hau eta ariketa ebatziak dituzten gainerako atalak lantzean, hasieran,
ikasleei beraiek dakitenarekin ebazteko esango diegu. Zailtasunak eta blo-
keoak non dituzten finkatu eta identifikatu ondoren, testuan ageri diren
prozesuak talde handian aztertuko ditugu.

176
 Ariketak eta problemak
Bolumen-unitateak. Eragiketak Bolumenen kalkulua 9. Kalkulatu dimentsioak 9 dm × 15 dm × 8 dm 18. Kalkulatu honako kono­enbor honen bolumena:
dituen ortoedroaren bolumena.
1. Bihurtu metro kubiko honako kantitate hauek: 7. Kalkulatu honako poliedro hauen bolumena.
Adierazi bolumen guztiak litrotan. 10. Zer bolumen du 25 cm­ko ertzeko kuboak?
a) 0,025 hm3 b) 459 hm3 12 cm
a) b) 11. Prisma zuzen baten oinarria triangelu zuzena da
c) 45 214 dm3 d) 0,015 km3 16 cm
eta horren katetoak 12 cm eta 15 cm­koak dira. Pris­

120 cm
6 cm
e) 23 dam3 f ) 58 000 l maren altuera 2 dm da. Kalkulatu zer bolumen duen.

16 m
2. Bihurtu litro. 12. Prisma baten oinarriek erronboaren forma dute
a) 400 000 hm3 b) 0,000047 hm3 70 cm
8m eta diagonalak 40 dm eta 28 dm­koak dira. Altuera
33 cm 1,2 m da. Kalkulatu bolumena. 19. Kalkulatu honako gorputz geometriko hauen bo­
c) 6 dam3 318 m3 d) 8 562 m3 1 749 cm3 12 m
lumena:
e) 14 350 dl f ) 0,32 hl c) d) 13. Kalkulatu zenbat den 10 cm­ko erradioa eta a) b)

20 cm
20 cm­ko altuera dituen zilindroaren bolumena.
3. Kopiatu koadernoan eta osatu honako berdintza 6 cm

80 dm
14. Kalkulatu 12 cm­ko diametroa duen esferaren

22 cm
hauek:
15 cm

20 cm
a) 0,0037 km3 = … m3 bolumena. 10 cm
12
cm

cm
b) 0,36 hm3 = … dm3 34,6 dm 15. Kalkulatu oinarriaren erradioa 6 dm­koa eta

30
40 dm 8 cm
30 cm 15 cm­ko altuera dituen konoaren bolumena. 13 cm
c) 1,8342 dam3 = … m3 = … dm3
c)
d) 0,0007 m3 = … dm3 = … cm3 e) f) 16. Kalkulatu, litrotan, honako gorputz geometriko
e) 15 hm3 13 dam3 432 m3 = … m3 hauen bolumena: OINARRIAK

40 dm
a) b) 16 cm
f ) 15 hm3 13 dam3 432 m3 = … l

3 dm
45 m
12 cm 13 cm
4. Adierazi honako kantitate hauek era konplexuan:

30 cm
a) 45 125 145 dm3 b) 0,45124568 km3 16,5 dm 21 cm
22 m 24 dm

30 cm
c) 451,14521 dm3 d) 183 000 dam3 22 m d) e) 10 cm
6 dm
12 cm
e) 527 002 045 m3 f ) 183 070 693 002 cm3 8. Kalkulatu eta adierazi litrotan zer bolumen duten
honako biraketa­gorputz hauek: 15 cm
5. Kopiatu eta osatu koadernoan honako berdintza 12 dm
hauek: a) b)
8 cm
a) 1 hm3 = … hl b) 1 dam3 = … dal c) d) 1m
30 cm
42 hm

c) 1 m3 = … l d) 1 dm3 = … dl 18 cm
30°
15 cm
40 m

e) 1 cm3 = … cl f ) 1 mm3 = … ml
40 cm
42 hm 20 cm
6. Egin honako eragiketa hauek eta adierazi emai­ f)
tzak hektolitrotan. Horretarako, bihurtu ez­kon­ 10 m 4m
plexu, adierazi kantitate guztiak unitate beretan eta
egin kalkuluak. 3m
c) d) 17. Kono bat, ma­
8 cm

a) 0,34 dam3 + 84 m3 + 1 284 m3 4 cm rrazkian ageri den eran,

5m

b) 0,00035 km3 + 0,45 hm3 + 65 dam3 plano batetik ebakita, bi

50 km

c) 0,541 dam3 – 421 m3 300 dam3 gorputz geometriko sor­ 4m

40 cm
12 cm

tzen dira. Kalkulatu zenbat

25 cm
d) 4 500 m3 : 25 den bi gorputz horien bo­
e) 24 hm3 123 dam3 128 m3 : 40 lumena. 32 cm 7m
10 cm
f ) 568 kl – 0,508 dam3

250 251

7 a) V = 277,2 l b) V = 768 000 l

Lankidetzan ikasi
c) V = 332 160 l d) V = 10,5 l
Ariketa hauek eta, orokorrean, ikasi berri diren edukiak finkatzeko helbu-
rua duten ariketa guztiak bakarka egin daitezke, eta, gero, talde txikian e) V = 7 260 000 l f) V = 13 200 l
ebatzi, emandako soluzioak konparatuz eta egon daitezkeen desadostasu-
nak euren artean konponduz. Bat ez badatozenean bakarrik esku hartuko 8 a) V = 12 560 000 l b) V = 77 545 440 000 000 l
du irakasleak.
c) V = 32 708 330 000 000 000 l d) V = 1,95936 l

«Ariketak eta problemak» atalaren soluzioak 9 V = 1,08 m3

1 a) 25 000 m3 b) 459 000 000 m3 c) 45,214 m3 10 V = 3,375 l

d) 15 000 000 m3 e) 23 000 m3 f) 58 m3
11 V = 1,8 l
2 a) 400 000 000 000 000 litro b) 47 000 litro c) 6 318 000 litro 12 V = 6,720 m3
d) 8 562 001,749 litro e) 1 435 litro f) 32 litro
13 V = 6,28 l
3 a) 3 700 000 m3 b) 360 000 000 dm3
14 V = 904,32 cm3
c) 1 834,2 m3 = 1 834 200 dm3 d) 0,7 dm3 = 700 cm3
e) 15 013 432 m3 f) 15 013 432 000 litro 15 V = 56,52 dm3

4 a) 45 dam3 125 m3 145 dm3 b) 451 hm3 245 dam3 680 m3 16 a) V = 20,79936 l b) V = 8,13888 l

c) 451 dm3 145 cm3 210 mm3 d) 183 hm3 c) V = 5,53896 l d) V = 30,7022 l

e) 527 hm3 2 dam3 45 m3 f) 183 dam3 70 m3 693 dm3 2 cm3 17 VKONO TXIKIA = 565,2 cm3

5 a) 107 hl b) 105 dal c) 103 l VKONO-ENBORRA = 10 152,67 cm3

d) 10 dl e) 10–1 cl f) 10–3 ml 18 VENBORRA = 348,54 cm3

6 a) 17 080 hl b) 8 650 000 hl 19 a) V = 1 549,1 cm3 b) V = 220 cm3

c) 1 197 hl d) 1 800 hl c) V = 6 660 cm3 d) V = 4 555 dm3

e) 6 030 782 hl f) 600 hl e) V = 4 212,8 cm3 f) V = 162,3 m3

177
 Ariketak eta problemak
Pentsatu, kalkulatu, zenbatetsi b) Etxebizitza bateko ur­depositua: Ebatzi problemak 29. Zilindroaren forma duen eta 15 cm­ko luzera eta
2 dam3 0,8 m3 45 000 l 55 mm­ko diametroa dituen barra bat urre erabiliz,
20. Ondoren aipatzen diren ontzietako bakoitzaren­ 21. 3/4 l­ko zenbat botila bete daitezke 0,4 dam3­ 1/4 mm­ko diametroko haria fabrikatu nahi da. Zer
c) Edontzi arrunta: rekin? luzera izango du hariak?
tzat, hiru bolumen eman dira. Horietako bat bakarrik
da zentzuzkoa. Kasu bakoitzean, adierazi zein den: 2 dm3 0,2 dm3 0,02 dm3
22. Urtegi baten edukiera 0,19 km3 da. Orain edu­ 30. 7,5 m bider 5,6 m­ko azalerako eta 30 cm­ko
a) Urtegiaren bolumena: d) Koilarakada bat kafe: kieraren % 28 dago beterik. Zenbat litro ur daude lodierako horma eraiki nahi da. 15 cm × 10 cm × 6
71 hm3 387 000 l 4 000 000 000 cm3 3 dl 3 cm3 3 mm3 urtegian? cm­ko zenbat adreilu beharko dira, zementuak bolu­
menaren % 15 hartzen baldin badu?
23. Urak urtegi batera isurtzen dituen ibai­arroa
6 cm 62 km2­koa da. Azken eurietan, 27 l erori dira metro 31. Basaltozko zutabe batek prisma hexagonal erre­
Ikasi problemak ebazten karratuko. Erori den uraren % 43 urtegian biltzen gularraren forma du. Oinarriaren aldea 15 cm­koa da
Aneri eta Markori eskuinekoa bezalako kopan atera diete irabiakia. Anek edan du lehe- da. Zenbat hektometro kubiko bildu dira urtegian eta zutabeak 2,95 m­ko altuera du. Kalkulatu zer pi­
nengo eta Marko haserre dago arrebak gehiegi edan duelako. Neurtu eta maila 2,5 cm jaitsi eurien ondorioz? su duen, jakinik 1 m3 basaltoren pisua 2 845 kg dela.

dela ikusi dute. Erdia baino gehiago edan al du Anek?
Egiaztatu enuntziatua ulertu duzula.
Zer datu eman dizute? Zer jakin nahi duzu?
Pentsatu zer bide hartuko duzun problema ebazteko. Zer jakin behar duzu?
Zer eskatu dizute? Nondik hasiko
zara?
Jakina. Eta hori kalkulatzeko, ba
al dituzu behar dituzun datuak?
Baina... ez dizute hori eskatzen.
Itxaron! Ez al da errazago izango
utzi duen bolumena zenbat den
kalkulatzea?
Eta triangeluen antzekotasuna­
10 cm
24. Depositu baten pisua, hutsik, 27 kg­koa da eta, 32. Harri txiki baten bolumena neurtzeko,
olioz beterik, 625,5 kg­koa. Zenbat litro olio ditu? honela jokatu dugu: ura edontzi zilindriko baten er­
Olio horren dentsitatea 0,95 kg/dm3­koa da. diraino bota dugu, gutxi gorabehera. Harria murgil­
du eta maila 22 mm igo da. Zer bolumen du harriak?
25. Kalkulatu zer bolumen duen 2,8 m­ko altuera
edontziaren datuak:
duen gelak, horren oinplanoa honako forma eta di­
mentsioak baldin baditu: Kanpoko diametroa: 9 cm
— Ez dakit. Anek koparen erdia baino gehiago edan duen ala ez kalkulatzeko 10 m Barruko diametroa: 8,4 cm
eskatu didate. Beterik zenbat likido zuen kalkulatuz hasiko al naiz? Altuera: 15 cm
4m (Erabili behar dituzun datuak bakarrik).
— Bai, badakigu kopa konikoaren altuera eta erradioa zenbat diren. 2m 2m
Bolumena hau da: V = 1 π · 32 · 10 = 30π
3
«+» problemak
33. Oinarriaren diametroa 8 cm eta altuera 6 cm
— Bai, baina informazio hori behar nuen bakoitzari zenbat dagokion jakiteko: dituen kopa koniko bat horren bolumenaren erdirai­
30π : 2 = 15π ≈ 47,12 cm3. no bete da. Zer altueratara iritsi da likidoa?
26. Kalkulatu zenbat hormigoi behar izan den
— Orain, Anek zenbat irabiaki hartu duen kalkulatu behar dut. Horretarako… honako tunel hau egiteko: 34. 32. ariketan ikusi dugunaz bestelakoa den
metodoa erabiliko dugu harriaren bolumena neurtze­
— Bai, arrazoi duzu. Badakit zer altuera duen beste kono batek, 10 – 2,5 = 7,5 cm, ko.
eta horren bolumena kalkulatu behar dut, baina ez dakit erradioa. Nola kalku­
Edontzi bera urez beterik ja­
latuko dut?
rriko dugu hutsik dagoen on­
8m tzi zilindrikoan. Harria botako
— Egia! Bi triangeluak erlaziona ditzaket eta erradioa 6 cm dugu edontzian eta gainezka
2,5 cm

ren bidez kalkulatuz gero? triangeluen antzekotasunaren bidez aterako dut: 10 m

2r 20 m egingo duen ura 2,3 cm­ko
6 = 2r → 2r = 7, 5 · 6 = 4,5 → r = 2,25 cm altuerara iritsiko da ontziaren
27. Kalkulatu zer bolumen duen ortoedroaren forma
10 7, 5 10 barruan.
10 cm

eta dimentsioak 6 m × 3,8 m × 2,6 m dituen gelak.

7,5 cm

Gelditzen den likidoaren bolumena, beraz, honako Zenbat dutxa har ditzakezu gela horretan kabitzen Kalkulatu zer bolumen duen harri horrek, jakinik
den urarekin? Dutxa bakoitzean 80 l ur behar ditu­ ontziaren barruko diametroa 24 cm­koa dela.
hau da: V = 1 π · 2,252 · 7,5 = 39,76 cm3
3 zula joko dugu.
35. Kalkulatu honako esfera­zona honen bolumena:
28. Urez bete da 208 m2­ko azalera duen sotoa. Ura Erabili unitatean ikasi du-
Ondorioz… — Edontziaren bolumenaren erdia, 47,12 cm3, Markorentzat geratu dena 1,65 m­ko altuerara iristen da. Ura ateratzeko, mi­ zun konoaren, esferaerdia- 5
baino handiagoa denez, orduan, Anek erdia baino gehiago edan duela ziurta nutuko 6 hl ateratzen dituen ponpa erabiliko dute. ren eta zilindroaren bolu- 10
dezakegu. Zenbat denbora beharko da ur guztia ateratzeko? menen arteko erlazioa.
20 cm

Webgunean • Praktikatu azalerak eta bolumenak kalkulatuz.

252 253
• Ebatzi «Ontziak 4» problema.

«Ariketak eta problemak» atalaren soluzioak «Ariketak eta problemak» atalaren soluzioak
20 a) 71 hm3 b) 0,8 m3 c) 0,2 dm3 d) 3 cm3 21 3/4 l-ko 533 333 botila bete daitezke.

22 53 200 000 000 l ur daude.

Ikasi problemak ebazten
23 0,71982 hm3 bildu dira.
Atal honetan, adibide baten jarraipena eginez, ikasleei problemak ebazte-
ko ereduak, estrategiak eta jarraibideak eskura jarriko dizkiegu. 24 630 l olio ditu.
• Enuntziatua behin eta berriz irakurri, ondo ulertu arte.
25 V = 202,8 m3
• Prozesuari buruzko gogoeta egin. Soluziora heltzeko datuak eta tarteko
urratsak erabaki. 26 V = 282,6 m3
• Prozesua deskribatu. Eragiketa bakoitzaren eta hortik lortzen den datu 27 741 dutxa har ditzakezu.
bakoitzaren esanahia azaldu.
28 Ur guztia ateratzeko, 9 ordu eta 32 minutu beharko dira.
• Soluzioa adierazi.
Atal honetako helburuak ahalik gehien ustiatzeko, ikasleei problema be- 29 Hariak 60 m-ko luzera izango du.
raiek bakarrik ebazteko eska diezaiekegu hasieran, bakoitzak bere bidea
30 11 900 adreilu beharko dira.
bilatuz. Gero, talde handian, jarraitutako prozesuak, emandako azalpenak,
etab. konparatuko ditugu. Azkenik, orrialdean ageri den garapena azter- 31 Zutabeak 491 kg-ko pisua du.
tuko dugu.
32 Harriak 121,86 cm3-ko bolumena du.

Lankidetzan ikasi 33 Likidoa 4,76 cm-ko altuerara iritsi da.

Orrialde honetan eta problema-sortak planteatzen dituzten orrialde 34 Harriak 893,72 cm3-ko bolumena du.
guztietan, honako urrats hauek ematea iradokitzen da:
• Ikasleek problemari buruzko gogoeta bakarka egitea, zer esaten den 35 V = 3 794,17 cm3
ulertzeko eta ebazpen-prozesua zein izango den pentsatzeko.
• Bateratze-lana egitea, blokeatuta non gelditu diren azalduz eta zer pro- OHARRAK
zesu jarraitu nahi duten adieraziz.
• Problema bakarka ebaztea.
• Soluzioak bateratzea eta zuzentzea, akatsak non egin diren topatuz eta
adostasunetara iritsiz.

178
 Matematika-lantegia
Irakurri eta jo informazio bila Trebatu problemak ebatziz
• Kalkulatu zenbat diren, zentimetro karratutan, • Erreparatu honako irudi honi:
Arkimedes honako irudi hauen azalerak:
Geometriaren eremuan, aurreko unitatean ikasi duzun esferaren azaleraren eta esfera
hori barruan duen zilindroaren aldeko azaleraren arteko erlazioa aurkitu zuen.
Asmakizunen eremuan, ura jasotzeko B
A 1 cm2
balio duen honako tresna honen disei­
nua egin zuen. Zer deritzozu?
• Kalkulatu, zentimetro kubikotan, honako irudi hauen
Baloi poliedrikoak bolumenak:
Pentsatu al duzu inoiz futbolean edo saskibaloian tetraedroarekin edo kuboarekin jolasten ari
C 1 cm3 D
zarela? A zer aldrebeskeria! Esferaren antz handiagoa duten dodekaedroa eta ikosaedroa ere pilota­ a) Lau karratu eratzeko eta txanpona horietako baten
ren ordezko baldarrak izango lirateke. barruan gera dadin, mugitu bi zotz.
Hala ere, badaude horretarako erabiltzen diren poliedroak:

3cm
b) Lau karratu eratzeko, baina, oraingo honetan, txan­
Pentagonoz eta hexagonoz eginda dagoen poliedro hori, ikosae­ 8 cm pona horietako biren barruan gera dadin, mugitu
droa oinarri hartuta egiten da erpinak ebakiz (moztuz). Puzten 4cm 6 cm bi zotz.
denean, nahiko ondo hartzen du esferaren forma. Horrela egiten
dira gaurko baloiak.
Hartu kontuan zer ehuneko hartzen duen poliedro mota bakoi­
tzak, bete nahi duen esferari dagokionez:

Autoebaluazioa Webgunean Ariketa hauen ebazpenak.

1. Bihurtu metro kubiko honako kantitate hauek: 4. Igerileku batek honako forma hau du:
a) 450 dam3 b) 1,2 dam3 1 253 dm3 12 m
c) 0,11 km3 d) 35 840 dm3

3,5 m
e) 500 hl f ) 30 000 l
2. Adierazi era konplexuan.

1,2 m
% 66,55 % 66,49 % 86,74 % 94,33
a) 75 427 038 m3 b) 32,14962 dm3

m
Azken poliedroa, erronbikosidodekaedro izen bitxia duena, baloi bihurtzeko kandidatu bikaina 6m

5
dugu. Baina bere aukeraren zain dago oraindik. c) 0,0000084 km3 d) 832 000 dam3
3. Kalkulatu zer bolumen duten honako gorputz geo­ a) Zer edukiera du?
izan ekimena
eta ikasi metriko hauek: b) Minutuko 120 litroko emaria duen txorrota igeri­
a) 6 cm b) leku hori betetzen hasi da. 9 ordu barru, itxi egin

4 cm 8 cm
da. Ertzetik zer distantzia dago uraren mailara?
Tetraedroaren bila 4 cm
5. Irudiko edontziaren barruko diametroa 8 cm­koa da

15 cm
Kalkatu eta handiagotu eskuineko irudia. Tolestu trazuen eta altuera, 12­cm­koa. Urez erdi beteta dago. 3 cm­
lerroetatik eta poliedroa egingo duzu. ko diametroa duten 20 puxtarri bota dira edontzian.
12 cm
Eraiki horren berdina. Tetraedro erregularra egiteko, bi a) Gainezka egingo al du 8 cm
poliedroak lotzeko forma dago. c) 3 cm d) 5 cm urak? Horrela baldin ez
bada, zer altueratara iri­
Saiatu.

12 cm
tsiko da?

12 cm
m
5c

m b) Eta 22 puxtarri botaz

9c gero?
9 cm

254 255

Irakurri eta jo informazio bila Autoebaluazioaren soluzioak

Arkimedes 1 a) 450 000 m3 b) 201,253 m3

Ikasleak tresna horrek biratzen duenean ura nola igotzen den argitzen aha- c) 110 000 000 m3 d) 35,84 m3
legindu daitezke. Horrez gain, interesgarria izango da ikasleek e) 50 m3 f) 30 m3
Arkimedesek eraikitako tresna gehiago bilatzea Interneten eta horiek nola
dabiltzan ikastea. 2 a) 75 hm3 427 dam3 38 m3 b) 32 dm3 149 cm3 620 mm3
c) 8 dam3 400 m3 d) 832 hm3
Tetraedroaren bila 3 a) V = 1 404 cm3 b) V = 504 cm3
Puzzle antzeko hau oso ezaguna bada ere, beharbada ikasleek ez dute c) V = 216 cm3 d) V = 680,33 cm3
ezagutuko. Horren soluzioa aurkitzea lan entretenigarria da.
4 a) V = 106 500 l
b) Ertzetik 0,695 m daude uraren mailara.
Trebatu problemak ebazten
Atal honetan, formulazio teorikoetatik eta edukien programatik kanpo 5 a) Urak ez du gainezka egingo, puxtarriak sartu ondoren ere, oraindik
dauden zenbait problema eta erronka ematen dira. Helburua da logika 18,84 cm3 geratzen baitira betetzeko.
matematikoari buruzko problemak ebazteko nork bere estrategiak landu
Ura 11,625 cm-ra iritsiko da.
eta garatzea. Beraz, ikasleek matematika arloan ikasitako ezagutzak erabi-
liko dituzte, baina baita saiakuntza, haztamuka jotzea, saio-errore bidezko b) Uraren eta puxtarrien bolumena 612,3 cm3-koa izango da, eta, be-
aurkikuntza edo soluzioa lortzen lagunduko dieten beste edozein bide raz, gainezka egingo du.
ere. Horrez gain, programatik kanpoko esparru honetan, ariketa eta
egoera arin eta jostagarri hauen bidez, arrazoitzeaz gozatzeko modua eta
erronkak gainditu eta gogobetetzeko aukera eman nahi zaie.
OHARRAK

Soluzioak
• A-ren azalera = 24 cm2; B-ren azalera = 16 cm2
• C-ren bolumena = 96 cm3; D-ren bolumena = 96 cm3
• a) b)

179